Glasnik 63 Glasnik

УДК 93/99 ISSN 0583-4961

2019 ИНСТИТУТ ЗА НАЦИОНАЛНА ИСТОРИЈА 1-2 GLASNIK 63 GLASNIK

ГЛАСНИК год. 63 бр. 1-2 стр. 1-224 Скопје 2019 61 1–296 2017 GLASNIK god. 63 br. 1-2 str. 1-224 Skopje 2019 INSTITUT ZA NACIONALNA ISTORIJA – SKOPJE

Glaven i odgovoren urednik: prof. D-r Dragi \orgiev, direktor na INI Glaven redaktor na izdanieto: prof. d-r Vladimir Janev Redakcija: prof. d-r Makedonka Mitrova, prof. d-r Katerina Mir~evska prof. d-r Dragan Zajkovski, prof. d-r Silvana Sidorovska - ^upovska prof. d-r Lenina @ila, prof. d-r Larisa Vaknina (Ukraina), prof. d-r Husnija Kamberovi} (Bosna i Hercegovina), prof. d-r Marija Proskurnina (Rusija), prof. d-r Irena Stavovi-Kafka (Polska), prof. d-r Filip [a{ko (SAD) Sekretar: prof. d-r Lidija \urkovska Lektor: Liljana Gu{evska Rakopisite se primaat vo pe~atena i vo elektronska forma na adresa: Institut za nacionalna istorija (Za redakcijata na „Glasnik“) ul. Grigor Prli~ev br. 3, p.f. 591, 1000 Skopje, Republika Makedonija; [email protected] Izleguva dvapati godi{no Kompjuterska podgotovka: Evropa 92 - Ko~ani Pe~at: Evropa 92 - Ko~ani Tira`: 250 primeroci

BULLETIN 63-th year No. 1-2 pp. 1-224 Skopje 2019 INSTITUTE OF NATIONAL HISTORY – SKOPJE

Editor-in-Chief: Prof. Dragi Gˊorgiev Ph.D., Director of the INH Editor-in-Chief for this edition: Prof. Vladimir Janev, PhD Editorial Board: Prof. Makedonka Mitrova Ph.D., Prof. Katerina Mircevska Ph.D. Prof. Dragan Zajkovski PhD, prof. Silvana Sidorovska - Cupovska PhD. Prof. Lenina Zila PhD, Prof. Larisa Vaknina (Ukraine) Ph.D., Prof. Husnija Kamberović Ph.D. (Bosnia and Herzegovina), Prof. Marija Proskurnina Ph.D. (Russia), Prof. Irena Stawowy-Kawka Ph.D. (Poland), Prof. Filip Šaško Ph.D. (USA) Secretary: Prof. Lidija Gjurkovska Ph.D. Proofreding: Liljana Gusevska Manuscripts in printed and electronic form to be sent to: Institute of National History (Editorial Board of „Glasnik“), Str. Grigor Prličev 3, P.O.Box 591, 1000 Skopje, Republic of Macedonia; [email protected] Printed twice a year Typesetting and layout: Evropa 92 – Kočani Printing: Evropa 92 – Kočani Printed copies: 250 УДК 93/99 ISSN 0583-4961

INSTITUT ZA NACIONALNA ISTORIJA

GLASNIK

GLASNIK god. 63 br. 1-2 str. 1-224 Skopje 2019

СОДРЖИНА – TABLE OF CONTENTS

СТАТИИ - ARTICLES

Стефан Пановски, Војислав Саракински: За совладетелството на Деметриј II...... 7 Stefan Panovski, Vojislav Sarakinski: On the Co-regency of Demetrius II...... 7

Елвира Речица: Улпијана – центар за економија и рударство...... 21 Elvira Reçica: Ulpiana-Center of Economy and Mining...... 21

Stojko Stojkov: Some Observations on the Appearance and Use of the Term Sclavinia in the Middle Ages...... 33 Стојко Стојков: Некои забелешки за појавата и за употребата на поимот Склавинија во средниот век...... 33

Драган Ѓалевски: Структурата и воениот капацитет на Самоиловата армија...... 59 Dragan Gjalevski: Structure and Military Capacity of Samuel’s Army...... 59

Јасмина Шаранац Стаменковиќ, Ирена Љубомировиќ: Енкомионите од Михаил Псел посветени на августата Евдокија Макремволитиса...... 75 Jasmina Šaranac Stamenković, Irena Ljubomirović: The Encomiums by Psellos Dedicated to the Augusta Eudokia Makrembolitissa...... 75

Виктор Недески: Архиепископот Генадиј Охридски: Нови моменти од неговата биографија...... 91 Viktor Nedeski: Archbishop Gennady of Ohrid: New Moments From his Biography...... 91

Владимир Јанев: Еврејската економска активност во македонските градови во XIX век како форма на трансфер на знаење...... 103 Vladimir Janev: Jewish Economic Activity in Macedonian Cities in the 19thCentury as a Form of a Knowledge Transfer...... 103

Силвана Сидоровска – Чуповска: Српската дипломатија и случајот со црквата „Св. Никола“ во Куманово од 1898 година...... 113 Silvana Sidorovska – Cupovska: Serbian Diplomacy and Case with St.Nikola Church in Kumanovo in 1898...... 113

3 Исамедин Азизи: Делегацијата на Кралството СХС на Париската мировна конференција и албанското прашање...... 127 Isamedin Azizi: SKS Kingdom Delegation at the Conference of Paris and the Albanian Issue...... 127

Александар Манојловски: Битолските Евреи низ фотообјективот на браќата Јанаки и Милтон Манаки...... 141 Aleksandar Manojlovski: Bitola Jews Through the Photo Lens of the Brothers Manaki...... 141

Салим Кадри Ќерим: По повод 66-годишнината од масовното иселување на турското население од НР Македонија во Република Турција...... 163 Salim Kadri Kerim: On the Occasion of the 66th Anniversary of the Mass Emigration of the Turkish Population From PR Macedonia to the Republic of Turkey...... 163

МАТЕРИЈАЛИ - PAPERS

Александар Трајановски: Милостива грамота од Ватопедскиот манастир до руските цареви Јоан и Пјотр Алексеевич Романови од 1682 година...... 175 Aleksandar Trajanovski: Merciful Decree from the Vatopedi Monastery to the Russian kings Ivan V and Peter I Alekseyevich Romanov From 1682...... 175

Јетон Доко: Два италијански документи за иселувањето на Албанците од Македонија од 1932 и од1935 година...... 187 Jeton Doko: Two Italian Documents for the Eviction of Albanians From Macedonia From 1932 and 1935...... 187

ПРИКАЗИ – РЕЦЕНЗИИ – СООПШТЕНИЈА REVIEWS – SURVEYS – ANNOUNCEMENTS

Марија Пандевска: Македонка Митрова, Дискурсот на српската интелектуална елита за османлиска Македонија, Институт за национална историја, Скопје 2017...... 193 Maria Pandevska: Makedonka Mitrova, Ottoman Macedonia in the Discourse of the Serbian Intellectual Elite, Institute of National History, Skopje 2017...... 193

Фатима Салифоска: Македонија на годишната генерална дебата на Генералното собрание на Обединетите нации (1993 – 2018), Институт за јавни политики, Скопје 2018...... 195 Fatima Salifoska: Macedonia at the Annual General Debate of the United Nations General Assembly (1993-2018), Institute for Public Policy, Skopje 2018...... 195

4 Драган Зајковски: Ангел Николов, Меѓу Рим и Константинопол. Од антикатоличката литература во Бугарија и во словенскиот православен свет (XI – XVIIIв.), Фондација – Бугарско историско наследство, Софија 2016...... 197 Драган Зајковски: Ангел Николов, Между Рими Константинопол. Из антикатолическата литературавБългария и славянския православен свят(XI–XVII в.), Фондация – Българско историческо наследство, София 2016...... 197

Драги Ѓоргиев: Романски дипломатски документи за Македонија (1880-1900), том I, превод и редакција Благој Зашов, Државен архив на Република Македонија, Скопје 2018...... 200 DragiGjorgiev: Romanian Diplomatic Documents for Macedonia (1880-1900), Volime I, Translation and Editing Blagoj Zashov, State Archive of the Republic of Macedonia, Skopje 2018...... 200

Невен Радически: Катерина Мирчевска, Љубица Јанчева, Македонскиот феникс: Документи за обновата и изградбата на Скопје по земјотресот од 1963 година, Институт за Национална Историја, Скопје 2018...... 204 Neven Radiceski: Katerina Mircevska, Ljubica Janceva, The Macedonian Phoenix: Documents for Reconstruction and Construction of Skopje after the 1963 Earthquake...... 204

Александар Трајановски: Ѓорѓија Сајкоски, Кичево и Кичевско 1893 – 1904, Сојуз на историчарите на Република Македонија, Скопје 2017...... 206 Aleksandar Trajanovski: Gjorgjija Sajkoski, Kicevo аnd Kicevsko 1893 –1904, Association of the Historians of the Republic of Macedonia, Skopje 2017...... 206

Катерина Младеновска: Вера Битракова Грозданова, Лихнид и Дeсаретија, Македонска aкадемија на науките и уметностите / Книгоиздателство „Матица македонска“, Скопје 2017...... 211 Katerina Mladenovska: Vera Bitrakova Grozdanova, Lychnidos et Dassaretie, Académie Macédonienne des scinnces et des arts / Linraire “Matica makedonska”, Skopje 2017...... 211

Antonio Nedelkovski: Ian Worthington, Ptolemy I: King and Pharaoh of Egypt, Printed by Sheridan Books, Inc., United States of America, New York: Oxford University Press, 2016...... 213 Антонио Неделковски: Јан Вортингтон, Птолемај I: Крал и фараон на Египет, објавено од „Шеридан букс“, Соединети Американски Држави, Њујорк: Оксфорд јуниверзити прес, 2016...... 213

5 Драган Ѓалевски: Драган Зајковски: Христијанството во Македонија: седум слова за почетоците и етаблирањето, Институт за национална историја, Скопје, 2018...... 216 Dragan Gjalevski: Dragan Zajkovski: Christianity in Macedonia: Seven Letters for Beginnings and for the Establishment, Institut for National History, Skopje, 2018...... 216

Неџад Мехмедовиќ: Meѓународна тркалезна маса Кодове на времето-историческа памет по повод 75-годишнината од раѓањето на доц. Катерина Венедикова (Софија, 26 април 2018 година)...... 219

Nezat Mehmedovik: International Round Table Codes of the Time-the Historic Memory of the Letterson the Occasion of the 75 Anniversary of the Birth of Doc.Katerina Venedikova (Sofia, 26 april 2018)...... 219

INMEMORIAM

Драги Ѓоргиев: Блаже Ристовски (1931 – 2018)...... 221 Dragi Gjorgiev: Blaze Ristovski (1931 –2018)...... 221

6 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК: 94(38+381)

ЗА СОВЛАДЕТЕЛСТВОТО НА ДЕМЕТРИЈ II

Стефан Пановски научен соработник/доцент во Институтот за национална историја – Скопје Војислав Саракински вонреден професор на Филозофскиот факултет во Скопје

Abstract

The aim of this paper is to review once more the evidence for the alleged co-regency of Gonatas and Demetrios II, as well as the interpretations offered by modern historians. While it is accepted that, considering all the evidence, the theories of both R. M. Errington and E. Grzybek are untenable, it is maintained that contrary to the opinion of a number of historians, the question is still far from settled. The contradictions in the sources remain unresolved, and most of the offered explanations are unconvincing or at the very least hypothetical, which is why the firm stance on the issue taken by some researchers (whether for or against a co-regency) seems unfounded. Considering the scarcity and the contradicting nature of the available evidence, a definitive solution of the issue remains impossible until a new piece of information presents itself.

Keywords: Demetrios Poliorketes, Demetrios II, Antigonos Gonatas, co-regency.

„Corrupt texts and scrappy historical information – these are the materials the ancient historian has to work with, even in the best-documented periods, such as the late Republic. And they react on each other: the scrappiness of our information prevents textual corruption from being healed so as to make information recognisable and usable, and the corrupt texts conceal a great deal that is never allowed to emerge.“ E. Badian „The record of this world is a wreck, the worst wreck in all Greek history. For eighty years we have no attempt at a continuous narrative, unless such wretched stuff as Justin’s compilation can be dignified by that name; for large sections of these eighty years we have no attempt at a narrative at all.“ W. W. Tarn

7 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Стефан Пановски, Војислав Саракински

Владеењето на Деметриј II останува најзагадочно од она на сите други владетели од домот на Антигонидите.1 Во зачуваните извори има толкави празнини што честопати е тешко да се протолкуваат дури и оние малобројни собитија што воопшто дошле до нас. Тема на овој труд е токму еден од таквите нерешени проблеми: прашањето за наводното совладетелство на Антигон Гоната и Деметриј II. Нашата главна цел не е да дадеме дефинитивен одговор на прашањето – зашто состојбата со изворите сѐ уште не го овозможува тоа – туку поскоро да ги исцртаме тековните сознанија и најновите ставови на современите историчари. 1. Научната расправа започнува во средината на минатиот век, кога е објавен еден натпис за манумисија од Бероја.2 Во самата манумисија нема ништо чудно, со тоа што тука е проследена и со ограничување за paramone;3 интересно е тоа што, според изворниот текст, ова се случува „во дваесет и седмата година од владеењето на кралот Деметриј“. Како што знаеме, ниту Деметриј Полиоркет, ниту Деметриј II не владеел толку долго; издавачот на натписот објаснува дека во текстот станува збор за Деметриј II, кој најдоцна до 257/6 г. ст. е. бил прогласен за совладетел на Антигон Гоната. Во општи рамки, повеќето истражувачи го прифатиле ваквото решение.4 Еден од малкутемина што го оспорил е Р. М. Ерингтон, кој мисли дека спомнатиот Деметриј е, всушност, Деметриј Полиоркет. Ерингтон претполага дека, поради несигурната и нестабилна состојба во Македонија во тоа време, властите во Бероја продолжиле да ги датираат документите според владеењето на Полиоркет, без оглед на тоа што тој одамна не бил крал на Македонија, а згора на тоа веќе бил и починат; а бидејќи натписот палеографски се датира во втората половина на III век г. ст. е., Ерингтон спекулира дека станува збор за препис на постар натпис од ~280 г. ст. е.5 Сосем очекувано, ова досетливо решение на Ерингтон бргу било оспорено и во голема мера отфрлено.6 Петнаесетина години подоцна, Е. Гржибек ѝ дава нов живот на истата идеја. Врз основа на неколку клинописни документи од Бабилонија, Гржибек се обидува да докаже дека Антигон Едноокиот – а со него и Деметриј Полиоркет – не го датирале своето владеење од прогласувањето за кралеви во 306 г. ст. е., туку од смртта на Филип Аридај во 317/6 г. ст. е.; според оваа логика, натписот од

1 Во оваа прилика би сакале да му се заблагодариме на професорот Јури Кузмин, кој несебично и без одлагање ни прати примерок од неговата монографија посветена на беројската аристократија. 2 Manolis Andronikos, Ἀρχαῖαι ἐπιγραφαὶ Βεροίας, Thessaloniki, 1950, no. 1; ISE 109. V.: прилогот на крајот од трудов. 3 William L. Westermann, The Slave Systems of Greek and Roman Antiquity, Philadelphia, 1955, 35; David Lewis, „Slavery and Manumission“, 11‒14. https://www.aca demia.edu/51 72891/Slavery_and_Manumission. 4 E.g.: BE 1951, no. 136. 5 Robert M. Errington, „An inscription from Beroea and the alleged co-rulle of Demetrius II“, AM 2, 1977, 115–122. 6 Frank W. Walbank, in: Nicholas G. L. Hammond & Frank W. Walbank, A History of Macedonia, vol. 3, Oxford, 1988, 317‒318 (понатаму Walbank in: HM 3).

8 За совладетелството на Деметриј II

Бероја би требало да се датира во 291 или 290 г. ст. е., во време кога Полиоркет не само што е сè уште жив, туку и сè уште владее со Македонија.7 Во контекст на сето она што го знаеме за Антигон Едноокиот, оваа претпоставка не e невозможна, особено зашто се јавуваат слични колебања и во системите на броење и датирање на Селевк I и на Птолемај I;8 но изгледа дека овој систем се применувал само во одредени делови од државата и, веројатно, само до 306 г. ст. е., кога Антигон Едноокиот и официјално се прогласил за крал.9 Ако, пак, зборуваме за Деметриј Полиоркет – иако и тука има паралели со системот на Антиох I,10 теоријата не е најубедлива, зашто е извесно дека Полиоркет уште од самиот почеток ги броел годините на владеење од славната победа кај кипарска Саламина и од земањето кралска титула.11 Без оглед на тоа какви предности носело прикажувањето на фиктивен континуитет од владеењето на Филип III Аридај, тие предности несомнено бледнееле пред политичката и идеолошката тежина на чинот на земање кралска титула – особено зашто, во случајот на Антигон Едноокиот и Деметриј Полиоркет, станувало збор за непосредна придобивка од големата победа кај кипарска Саламина.12 Иако сѐ уште нема ниту еден недвосмислен доказ дека Деметриј ги броел годините на владеење исклучиво од 306 г. ст. е.,13 во исто време нема никаков, дури ниту посреден доказ дека ги броел од 317/6 г. ст. е.

7 Erhard Grzybek, „Eine Inschrift aus Beroea und die Jahreszählweisen der Diadochen“, АМ 5, 1993, 521‒527. 8 Tom Boiy, „Dating Problems in Cuneiform Tablets concerning the Reign of Antigonus Monophthalmus“, JAOS 121.4 (2001), 645‒649; Id., „Date Formulas in Cuneiform Tablets and Antigonus Monophthalmus, Again“, JAOS 129.3 (2009), 467‒476; Günther Hölbl, A History of the Ptolemaic Empire, London & New York, 2001, 20‒22, 32. 9 Yuri N. Kuzmin, „The Antigonids, Caunus and the so-called ‘Era of Monophtalmus’: Some Observations Prompted by a New Inscription“, in: Valerij Goušchin & Peter J. Rhodes (eds.), Deformations and Crises of Ancient Civil Communities, Stuttgart 2015, 76‒78. 10 Tom Boiy, „Date formulas…“, 476, n. 29. 11 Yuri N. Kuzmin, „The Antigonids, Caunus...“, 78–79. 12 Класична расправа за значењето на самиот чин на прогласувањето на дијадосите за кралеви останува трудот на Erich S. Gruen, „The Coronation of the Diadochoi“, in: John W. Eadie & Josiah Ober (eds.), The Craft of the Ancient Historian. Essays in Honor of C. G. Starr, Lanham, 1985, 253-271. cf. Albert B. Bosworth, The Legacy of Alexander. Politics, Warfare, and Propaganda under the Successors, Oxford, 2002, 246‒278. 13 Ваков неоспорен доказ би можел да биде натписот од Дион, на кој некој македонски крал во 16. година од своето владеење решава територијален спор меѓу Фера и Деметријада. Генерално се веруваше дека станува збор за Филип V, но М. Хаѕопулос врз основа на палеографски критериуми се обиде да докаже дека, всушност, станува збор за Деметриј Полиоркет (BE 2000, no. 453.5). Ако ова е точно, натписот би се датирал во 290 г. ст. е. и би бил дефинитивен доказ за тоа дека Деметриј Полиоркет ги броел годините на владеење исклучиво од „годината на Саламина“. Но, колку и да е привлечна и прифатена теоријата во општи рамки, датирањето сепак останува оспорено, така што сѐ уште не би требало да се користи како клучен аргумент во целата дискусија.

9 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Стефан Пановски, Војислав Саракински

Ова е важно зашто во новото и подетално читање на натписот од Бероја М., Хаѕопулос успева да прочита уште неколку реда во кои, меѓу другото, се спомнуваат и кралот и кралицата.14 Фила, сопругата на Деметриј Полиоркет, се самоубила во очај во 288 г. ст. е., кога нејзиниот сопруг ја загубил власта во Македонија,15 па секако не би била спомната на натпис што, според предлогот на Р. Ерингтон, би се датирал во 280 г. ст. е. Според сево ова, сè додека ја отфрламе теоријата на Е. Гржибек, натписот од Бероја може да се однесува исклучиво на Деметриј II.16 2. Иако е јасно дека предлогот на Ерингтон – барем во неговиот првичен облик –може со сигурност да се отфрли, аргументите што ги наведува против претпоставката на Андроникос сè уште не се разрешени. Имено, на некои натписи од времето на Антигон Гоната на кои би очекувале да се спомне и совладетелот Деметриј, такво нешто нема, а пак некои натписи од времето на Деметриј II покажуваат дека тој ги броел годините на владеење од смртта на својот татко. Така, од Македонија се зачувани одговорите на Пела, Касандреја, Амфипол и на Филипи по барањето на Кос да се признае асилија за светилиштето на Асклепиј и на новите панхеленски игри во чест на богот. На натписот од Пела воопшто не се спомнува македонскиот владетел; на натписите од Касандреја и од Филипи се спомнува само Антигон Гоната;17 а на натписот од Амфипол не само што се спомнува Гоната туку е дадена и неговата година на владеење – „βασιλεύοντος Ἀντιγόνου ἔτους ἑνὸς καὶ τεσσαρακοστοῦ“ (четириесет и првата година од владеењето на Антигон).18 Одамна е утврдено дека Антигон Гоната ги броел годините на владеење од смртта на Деметриј Полиоркет, односно од 283/2 г. ст. е.,19 па натписот од Амфипол може прецизно да се датира во 243 г. ст. е. и, во тој случај, би очекувале да се спомне и совладетелот. Но, не само што никаде не се спомнува Деметриј туку од натписите е сосем јасно дека пратениците покажале наклоност единствено кон Антигон, а дека одлуките на градовите се донесени во согласност со желбите на кралот – а не на кралевите.20

14 Miltiades B. Hatzopoulos, „Un nouveau document du règne d’Antigone Gonatas“, Poikila. (Meletemata 10), 1990, 147 n. 51. EKM 1.45, ll. 27‒28: προστάτας δὲ ἡγοῦνται καὶ βασιλέα καὶ βασίλισσαν. 15 Plut., Dem., 45.1. 16 Contra Andrew Meadows, „The Ptolemaic League of Islanders“, in: Kostas Buraselis, Mary Stefanou & Dorothy J. Thompson (eds.), The Ptolemies, the sea and the Nile: studies in waterborne power, Cambridge, 2013, 23, според кого, спомнувањето на кралицата е дефинитивен доказ за тоа дека станува збор за Деметриј II, зашто независно од тоа кој систем на сметање го користел Деметриј Полиоркет, до 27. година од неговото владеење Фила веќе би била мртва. Но, според предлогот на Гржибек, натписот би се датирал во 291/290 г. ст. е., односно пред смртта на Фила. 17 Kenneth J. Rigsby, Asylia: Territorial Inviolability in the Hellenistic World, Berkeley & Los Angeles, 1996, nos. 23, 25, 27. 18 Ibid., no. 26. 19 Mortimer Chambers, „The First Regnal Year of Antigonus Gonatas“, AJPh 75.4 (1954), 385‒394. 20 Robert M. Errington, „An inscription from Beroea...“, 118.

10 За совладетелството на Деметриј II

Кон ист заклучок водат и добро познатите писма на Деметриј до Харпал, веројатно епистатот на Бероја, а кои се однесуваат на светиот имот на Херакле.21 Впечатливо е тоа што Деметриј лично решава за спорните прашања, но во писмата никаде не се спомнува неговата кралска титула; напротив, тие се датирани исклучиво по годините на владеење на Антигон Гоната. Овој факт му ја одзема убедливоста на мислењето на Ј. Кузмин дека токму овие писма се неоспорен доказ за совладетелството меѓу Гоната и Деметриј II;22 поверојатно изгледа мислењето на М. Хаѕопулос дека, всушност, станува збор за состојба во која Деметриј дејствува како регент во име на Гоната.23 3. Посебен проблем претставува натписот од Делос со кој се втемелува празникот Деметриеи по примерот на веќе постоечките Антигонеи.24 Натписот обично се датира ~306/5 г. ст. е., непосредно по победата кај кипарска Саламина, така што би требало да се однесува на Антигон Едноокиот и на Деметриј Полиоркет. Но датирањето неодамна беше оспорено од А. Медоус, кој се обиде да докаже дека којнонот на Островјаните не бил основан од Антигон Едноокиот, туку од Птолемај II, така што овој натпис би се однесувал на Антигон Гоната и на Деметриј II.25 Ако ова е точно, тогаш најпосле добиваме пример каде Гоната и Деметриј II се спомнуваат заеднички како кралеви. Без подетално да ја разгледуваме историјата на којнонот на Островјаните,26 тука накусо ќе се задржиме само врз проблемот на датирањето на натписот. Поради своите особености, натписите од Делос се особено проблематични за датирање само врз палеографски критериуми. За ова сведочат повеќе примери каде што датирањето, претпоставено единствено врз основа на обликот на буквите, подоцна морало да се исправа.27 Одлична слика за ова е двоумењето на првиот издавач Ф. Дирбах, кој најпрвин го датирал кон средината на III век ст. е., вклучително и во деценијата до 240 г. ст. е.,28 за подоцна да се премисли и да заклучи дека натписот може да се датира и на крајот од IV век ст. е., иако обликот на буквите е најблизок до оние од ~275 г. ст. е.29 И К. Бураселис, кој го

21 EKM 1.3. В. прилогот на крајот од трудов. 22 Yuri N. Kuzmin, „The Antigonids, Caunus...“, 74‒75 n.8. 23 Miltiades B. Hatzopoulos, Macedonian Institutions under the Kings, v.1 (Meletemata 22), Athens, 1996, 417. 24 Félix Durrbach, Choix d’inscriptions de Délos, Paris, 1921-23, no.13 = IG XI 4.1036. 25 Andrew Meadows, „The Ptolemaic League...“, 19‒38. 26 V.: Richard A. Billows, Antigonos the One-Eyed and the Creation of the Hellenistic State, Berkeley & Los Angeles, 1997, 220-225; Kostas Buraselis, Das hellenistische Makedonien und die Ägäis. Forschungen zur Politik des Kassandros und der drei ersten Antigoniden im Ägäischen Meer und in Westkleinasien, München, 1982, 41‒43, 60‒87; Irwin L. Merker, „The Ptolemaic Officials and the League of the Islanders“, Historia 19.2 (1970), 141‒160. 27 Анализа и примери кај: Gary Reger, „The Political History of the Kyklades 260- 200 B.C.“, Historia 43.1 (1994), 35‒39. 28 Félix Durrbach, „Fouilles de Délos (1902). Inscriptions“, BCH 28 (1904), 105. 29 Id., „ΑΝΤΙΓΟΝΕΙΑ-ΔΗΜΗΤΡΙΕΙΑ: Les origines de la Confédération des Insulaires“, BCH 31 (1907), 210‒211.

11 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Стефан Пановски, Војислав Саракински

проучил натписот лично, се согласува дека датирањето во втората половина на III век би требало да се отфрли,30 но, веројатно, не можеме да одиме подалеку од тоа. Згора на сѐ, воопшто не сме сигурни што точно пишува во клучниот дел на крајот од натписот (ред. 45–46). Празнината обично се пополнува со изразот „παρὰ τὸν βω[μὸν τῶν βασιλέω]ν“, но предложено е и дополнувањето „παρὰ τὸν βω[μὸν τῶν Σωτήρω]ν“.31 Датирањето што го предлага Медоус врз основа на историскиот контекст не е убедливо. Иако го прифаќа периодот ~262 – 257 г. ст. е. како можен почеток на заедничкото владеење, Медоус ја претпочита долната граница, кога Деметриј, најверојатно, навршил 18 години и кога сè уште функционалниот којнон на Островјаните се нашол под македонска контрола.32 Но, делоските натписи и општиот развојот на настаните навестуваат дека лагидската контрола на Кикладите не била заменета со македонска, како што верува Медоус, туку со родоска, иако и таа потрајала само неколку години.33 Гоната ниту воспоставил, ниту пак тежнеел да воспостави целосна контрола над Кикладите, па не е јасно на кој начин, во тие услови, би продолжил да функционира којнонот на Островјаните, и тоа сега под македонска контрола. Ништо поиздржан не е ниту обидот на Ф. Ландучи да го оспори датирањето на Медоус врз основа на тоа што станува збор за доделување на божествени почести:34 претпоставката дека Гоната не го поддржувал доделувањето божествени почести не е толку цврста колку до пред неколку децении, зашто декретот од Рамнунт35 (а можеби и оној од Иос, ако се однесува на Гоната, а не на Антигон Едноокиот36) со сигурност укажува на тоа дека Гоната сепак примил божествени почести од атинскиот демос. Како и да стојат работите по прашањето за божествените почести на Гоната, поврзувањето на натписот од Рамнунт со оној од Делос му создава сериозни проблеми на датирањето на Медоус, но не на начинот на којшто мисли Ландучи. Имено, натписот од Рамнунт се датира во периодот ~262 – 245 г. ст. е., со тоа што за најверојатни датуми се земаат 255 г. ст. е. (по повлекувањето на низа македонски воени посади од Атика и нормализирањето на политичкиот систем)37 или 245 г. ст. е. (по завршувањето на војната со

30 Kostas Buraselis, Das hellenistische Makedonien..., 63 n.105. 31 Ernest Will, Exploration archéologique de Délos faite par l’École Française. Le Dôdékathéon, Paris, 1955, 172. 32 Andrew Meadows, „The Ptolemaic League...“, 37‒38. 33 V.: Gary Reger, „The Political History...“, 41‒43. 34 Franca Landucci, „The Antigonids and the Ruler Cult: Global and Local Perspectives?“, Erga - Logoi 4.2 (2016), 39‒60. 35 Vasileios Ch. Petrakos, Ho dēmos tou Ramnountos. Synopsē tōn anaskaphōn kai tōn ereunōn (1813-1998), II. Hoi epigraphes, Athenai, 1999, no. 7. 36 Cf.: Christian Habicht, „Divine Honors for King Antigonus Gonatas in Athens“, in Christian Habicht, The Hellenistic Monarchies: sellected papers, Ann Arbor, 2006, 285‒288. 37 Ibid., 287‒288.

12 За совладетелството на Деметриј II

Александар Кратеров).38 Во секој случај, натписот треба да се датира по 257/6 г. ст. е.,39 што е долната граница за почетокот на совладетелството на Гоната и Деметриј и за предложеното датирање на Медоус. Ако Гоната и Деметриј II веќе добиле заеднички божествени почести на Делос, зошто истото не било сторено и во Атина? Ова прашање е нерешлив проблем за предлогот на Медоус. Подоцна во своето владеење, најверојатно во 235/4 г. ст. е., Деметриј II навистина ќе му биде придодаден на култот на Гоната во Атина.40 Совладетел или не, Деметриј II очигледно не бил вклучен во божествените почести на неговиот татко во Атина, што е мошне чудно ако тоа веќе било направено на Делос. Станува повеќе од очигледно дека современите историчари се определуваат за одреден датум според сопственото видување на историските прилики и соодветниот контекст, но ова никако не може да биде сигурен метод на датирање. Во секој случај, јасно е дека сè уште има премногу нејаснотии во врска со овој натпис за да може да послужи како сигурен аргумент во дискусијата за заедничкото владеење на Антигон Гоната и Деметриј II. 4. Заклучивме дека на натписите од времето на Гоната нема ниту трага од наводното совладетелство со Деметриј II; во извесна мера, ова е неочекувано, зашто совладетелите вообичаено се јавуваат на официјалните документи и кај Селевкидите и кај некои од Лагидите,41 а најпосле и во случајот на Антигон Едноокиот и Деметриј Полиоркет.42 Ј. Кузмин се обидува да го релативизира проблемот преку споредбата со Птолемај II, кој исто така не бил вклучен во формулите за датирање додека бил совладетел со својот татко.43 Но, Птолемај II бил прогласен за совладетел во декември или во јануари 285/4 г. ст. е.,44 односно само две години пред смртта на Птолемај I;45 Деметриј II би требало да е совладетел најмалку осумнаесет години (ако се смета според долната граница, 257 – 239 г. ст. е.) а можеби и подолго, па неговото отсуство од официјалните документи претставува неспоредливо поголемо изненадување во однос на она на Птолемај II.

38 Ioanna Kralli, „The Date and Context of Divine Honours for Antigonos Gonatas: A Suggestion“, in Olga Palagia & Steven V. Tracy (eds.), The Macedonians in Athens, 322- 229 B.C., Oxford, 2003, 61‒66. 39 Со оглед на тоа што Гоната на натписот се спомнува како „спасител на народот“ и „добротвор на Атињаните“, периодот непосредно по Хремонидовата војна, веројатно, може да се исклучи како можен датум. Колкава и да била сервилноста на Атињаните кон победникот во војната и господар на Атина, тешко е да се замисли дека непосредно по завршувањето на војната би го нарекле Гоната „спасител“ и „добротвор“. 40 Vasileios Ch. Petrakos, Ho dēmos..., no. 17. 41 Одбрани примери и извори кај: Yuri N. Kuzmin, „The Antigonids, Caunus...“, 81 n.36. 42 E.g.: ISE 7; Syll.³ 350, 351; SEG 1.357. 43 Yuri N. Kuzmin, „The Antigonids, Caunus...“, 75. 44 Günther Hölbl, Ptolemaic Empire…, 24‒25. 45 Птолемај II бил прогласен за фараон на 7 јануари 282 г. ст. е.

13 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Стефан Пановски, Војислав Саракински

5. Сам за себе, овој аргумент не е доволен за да се оспори претпоставеното совладетелство на Гоната и Деметриј II, особено ако се земе предвид малобројноста на епиграфските и делумната зачуваност на наративните извори. Многу поголем проблем претставуваат натписите од времето на Деметриј II, кои јасно и недвосмислено покажуваат дека тој ги броел годините на владеење од смртта на Антигон Гоната и воопшто не ги земал предвид годините на наводното совладетелство. Ова е дотолку поважно зашто е посведочено на два натписи чие датирање воопшто не е спорно. Првиот натпис се однесува на склучувањето сојуз меѓу Деметриј II и Гортина, а се датира во третата година од владеењето на Деметриј Антигонов („βασιλεύοντος Δημη̣[τρίου] [τοῦ Ἀν]τιγόνου ἔτους τρίτου“),46 односно во 237/6 г. ст. е. Иако натписот е фрагментарен и не се зачувани главните клаузули, споредбата со сличните договори што подоцна Антигон Досон ги склучил со Елевтерна и Хиерапитна покажува дека една од главните цели на сојузот било испраќањето „сојузнички“ одреди, односно наем на критски платеници.47 Натписот, очигледно, треба да се стави во контекст на Војната на Деметриј, што во тоа време Македонија ја водела против Ајтолскиот и Ахајскиот којнон.48 Вториот натпис, кој потекнува од Перајбија, содржи писмо на некој Филоксен до Деметриј II со барање за доделување земјопосед, а се датира ~233 г. ст. е.49 На натписот се спомнува дека пред да го прати писмото, Филоксен лично се сретнал со Деметриј II во шестата година од неговото владеење (234/3 г. ст. е.), па издавачите претпоставуваат дека натписот е поставен најмалку една година по посетата.50 И во овој случај, најважно е тоа што имаме уште еден натпис каде што годините на владеење на Деметриј II се бројат од смртта на Гоната. Токму овие два натписи се најголемата пречка за да се прифати претпоставката дека Деметриј II бил совладетел на Антигон Гоната. Отфрлајќи го предлогот на Ерингтон, Ф. Волбанк претпоставува дека Деметриј II бил совладетел, но не бил вклучен во официјалното броење на годините, а дека авторите на натписот од Бероја, кој по природа е приватен документ, наводно решиле на своја рака да го датираат според неофицијалното броење на годините.51 Ваквото решение не може да биде убедливо; не е јасно зошто еден документ – независно од тоа дали е државен или приватен – би се датирал според неофицијален и практично непостоечки систем, особено што претходните два натписи сведочат дека системот на Деметриј II е сосема јасен и веројатно му бил познат секому. Од друга страна, Ј. Кузмин претпоставува или дека имало

46 IC IV 167, ll.1-2. В. прилогот на крајот од трудов. 47 Walbank in: HM 3, 325. 48 Joseph B. Scholten, The Politics of Plunder: Aitolians and their Koinon in the Early Hellenistic Era, 279-217 BC., Berkeley, 2000, 131‒163; Walbank in: HM 3, 324‒335. 49 Аthanassios Tziafalias & Bruno Helly, „Inscriptions de la Tripolis de Perrhébie. Lettres royales de Démétrios II et Antigone Dôsôn“, Studi Ellenistici 24 (2010), 72‒84. V. прилогот на крајот од трудов. 50 Ibid., 73. 51 Walbank in: HM 3, 318. Cf. Юрий Н. Кузьмин, Аристократия Берои в эпоху эллинизма, Москва, 2013, 123.

14 За совладетелството на Деметриј II

два напоредни системи на броење или пак дека во еден миг, по шестата година од неговото самостојно владеење, Деметриј II почнал да ги брои годините на владеење од почетокот на совладетелството – претпоставка што ја поткрепува со сличниот пример на Птолемај II.52 Иако навидум се слични, примерите на Птолемај II и на Деметриј II суштествено се разликуваат. Птолемај II почнал да ги брои годините од почетокот на своето самостојно владеење, но мошне бргу го сменил системот и ги додал и годините на совладетелство, најверојатно поради ривалството со Птолемај Кераун, негов постар брат и можен соперник за престолот, но и поради внатрешните проблеми со кои се соочил веднаш по доаѓањето на власт.53 Ова не може да ни објасни зошто Деметриј II би го менувал броењето на годините, и тоа сразмерно доцна во текот на своето владеење – иако, колку што знаеме, немал никакви неприлики при наследувањето.54 Решението на Кузмин е мошне привлечно и ги усогласува изворите што ни се на располагање; но поради сево ова, а и зашто се темели врз само еден натпис, тоа сѐ уште останува само хипотеза. 6. Дополнителен проблем е и фрагментарноста на изворите за овој период: бројот на натписи постепено се зголемува, но средината на III век ст. е. и натаму останува голема загатка.55 Затоа и не е особено чудно што претпоставеното совладетелство на Гоната и Деметриј II не оставило речиси никакви траги во наративната традиција. Единствен исклучок е еден податок кај Полиајн, извор чија вредност честопати е спорна. Според неговата приказна, по смртта на Александар Кратеров, Гоната ѝ понудил на неговата вдовица Никаја да се омажи за Деметриј; заведена од можноста да се омажи за крал, таа ја прифатила понудата, но Антигон ги искористил свеченостите за ненадејно да го нападне и да го освои Акрокоринт.56 Податокот на Полиајн – дека Деметриј тогаш бил крал – би имал некаква тежина ако не беше зачуван и подеталниот приказ на Плутарх,57 во кој се забележуваат одредени разлики;58 тие не се должат на користењето различни извори за приказната, туку поскоро на скратувањето на описот на Плутарх или на заедничкиот извор, најверојатно

52 Юрий Н. Кузьмин, Аристократия Берои…, 121‒122. 53 Richard A. Hazzard, „The Regnal Years of Ptolemy II Philadelphos“, Phoenix 41.2 (1987), 140‒158, особено 148‒152. 54 И самиот автор е свесен за оваа слабост во теоријата: Юрий Н. Кузьмин, Аристократия Берои…, 122. 55 Cf.: W. W. Tarn, Antigonos Gonatas, Oxford, 1913, 4 – извадокот кој послужи како воведен цитат во овој труд. Дури и по повеќе од едно столетие, заклучокот на Тарн сè уште е издржан. 56 Polyaen., Strategem., 4.6.1. За историските прилики при освојувањето на Коринт с. 245 г. ст. е. V.: Walbank in: HM 3, 303‒307. 57 Plut., Arat., 17. 58 Така, на пример, според Полиајн, Антигон го освоил Акрокоринт бидејќи стражарите биле опиени и ја занемариле должноста. Според Плутарх, пак, тие биле изненадени од појавата на Гоната и едноставно ги отвориле портите.

15 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Стефан Пановски, Војислав Саракински

Филарх.59 Плутарх не зборува за брак со крал, туку за „γάμος βασιλικός“, што не мора да значи дека Деметриј е веќе крал, туку едноставно дека преку бракот со престолонаследникот Никаја ќе влезе во најтесниот круг на кралското семејство.60 Затоа податокот на Полиајн мора да се земе addito salis grano и барем засега да не се користи како решавачки аргумент во прашањето за совладетелството на Гоната и Деметриј II. Најпосле, и Полибиј тврди дека Деметриј II владеел десет години;61 обидот да се емендира текстот – односно μόνον да се замени со μόνου – со цел да се докаже дека Деметриј владеел самостојно десет години е неубедлив и контекстуално непотребен,62 а истата традиција ја пренесува и Плутарх.63 Евзебиј (односно Порфириј) наведува само десет години за владеењето на Деметриј II;64 но изворот е премногу доцнежен, а згора на сѐ, токму тука или Порфириј, или Евзебиј или пак некој од подоцнежните препишувачи направил вистинска збрка, па на Деметриј II му припишува постапки на Деметриј „Убавиот“, полубратот на Антигон Гоната, така што и овој извор, земен сам за себе, е бесполезен. Најпосле, доаѓаме и до очајно нејасниот Ајлијан, кој не спомнува конкретно совладетелство, но како да навестува дека и синот на Гоната – чие име не е спомнато, а можеби станува збор за Алкионеј – имал некаква власт над поданиците.65 7. Во крајна линија, проблемот можеби лежи во нашиот пристап и во начинот на кој е поставено прашањето. Иако е вообичаен во другите хеленистички монархии, концептот на совладетелство не е карактеристичен за Антигонидите, а појавата е неоспорно посведочена само во случајот на Антигон Едноокиот и Деметриј Полиоркет. На формален план, Антигон Досон и Филип V не биле совладетели, ниту пак подоцна Филип и Персеј, иако е сосем извесно дека Персеј долго време учествувал во исцртувањето на политичките определници и во управувањето со државата.66 Примерот на Персеј е особено впечатлив зашто, ако го прогласел за совладетел, Филип ќе се поштедел себеси од сериозни неприлики во сопствениот дом и можеби ќе го избегнел судирот меѓу синовите; но кралот никогаш не посегнал по совладетелството како официјална институција, а неформалното совладетелство од ваков вид никако не може да се примени во датирањето на натписот за манумисија, од каде што почна целата расправа.

59 Eran Almagor, „The Aratus and the Artaxerxes“, in: Mark Beck (ed.), A Companion to Plutarch, Malden – Chichester, 2014, 278‒291. 60 Pace: William H. Porter, „Aratus of Sicyon and king Antigonus Gonatas“, Hermathena 20.45 (1930), 307. 61 Polyb., 2.44.2: Δημητρίου δὲ βασιλεύσαντος δέκα μόνον ἔτη κτλ.. 62 V.: Юрий Н. Кузьмин, Аристократия Берои…, 110 n.6. 63 Plut., Aem. Paul., 8.2. 64 Porph., BNJ 260 F 3(13). 65 Aelian., VH, 2.20. Юрий Н. Кузьмин, Аристократия Берои…, 120‒121 n.33. 66 V.: Юрий Н. Кузьмин, Аристократия Берои…, 111 n. 7.

16 За совладетелството на Деметриј II

Во недостиг на подобро решение, кон сево ова може да се пристапи и на еден поинаков начин. Имено, една од одликите на совладетелството кај Селевкидите е територијалната поделба на надлежностите.67 Овој пристап потсетува на праксата што повремено ја среќаваме уште во времето на Аргеадите – поточно, примерот на Александар I, кој им доделил arkhai на барем тројца од синовите,68 и на Пердика III, кој му доделил област за управување на помладиот брат Филип II.69 Слично постапил и Деметриј Полиоркет, кој заминувајќи да се соочи со Пир и со Лисимах во Македонија, го оставил Антигон Гоната во Хелада,70 несомнено со некакви официјални задолженија. Дали и во случајот на Деметриј II би требало да размислуваме за некаква слична алокација на обласна власт, овој пат со центар во Бероја?71 Во тој случај, датирањето на натписот за манумисија би можело да се протолкува како локално броење на годините на Деметриј, што би произлегувало од неговото долготрајно управување во областа. Вистина е дека нема ниту еден непосреден доказ за вакво нешто и дека оваа претпоставка почива исклучиво врз комбинација и усогласување на низа собитија и процеси кои, при сѐ што добро се вклопуваат во сликата, не можат да го посведочат постоењето на некаква беројска arkhe на Деметриј II. Единствената предност на ова решение е што нема потреба ниту да се редатираат натписите, ниту да се заговара постоење на два напоредни официјални системи на броење години, ниту пак да се претпоставува реформа на истиот систем релативно доцна во владеењето на Деметриј II. Зошто токму Бероја и нејзината околина? Секако дека двата натписи кои сведочат за интересите на Деметриј на таа територија не се доволен аргумент. Значењето на Бероја значително се зголемило во времето на Антигонидите, а останало такво и во римско време, кога Бероја била сметана за втор град во провинцијата, по Тесалоника.72 За значењето на градот зборува и податокот на Плутарх – дека токму освојувањето на Бероја од страна на Пир во 288 г. ст. е. го уништило моралот на војската на Полиоркет.73 И за време

67 Обично во горните сатрапии, или – како во случајот на Антиох Хиеракс – во Мала Азија. V.: Susan Sherwin-White & Amélie Kuhrt, From Samarkhand to Sardis: A new approach to the Seleucid empire, Berkeley, 1993, 23‒28. 68 J. W. Cole, „Perdiccas and Athens“, Phoenix 28.1 (1974), 55‒57; В. Саракински, „Филип, кој (не) сакаше да кралува“, Годишен зборник на Филозофскиот факултет 69 (2016), 137‒153. 69 Pace: Griffith in: Nicholas G. L. Hammond & Guy T. Griffith, A History of Macedonia, vol. 2, Oxford, 1979, 206‒208. 70 Plut., Dem., 44.4. 71 Cf.: Frank W. Walbank, „Macedonia and the Greek Leagues“, in: CAH² VII.1, 446, кој остава можност дека Деметриј II бил посебно задолжен за северните граници. Му благодариме на професорот Кузмин, кој ни го посочи ова толкување на Ф. Волбанк. 72 Charles F. Edson, „The Antigonids, Heracles, and Beroea“, HSCPh 45 (1934), 213‒246; Argyro B. Tataki, Ancient Beroea: prosopography and society (Meletemata 8), Athens, 1988, 41-45; Юрий Н. Кузьмин, Аристократия Берои…, 23-37 73 Plut., Dem., 44.5. Walbank in: HM 3, 227‒229; Pierre Lévêque, Pyrrhos, Paris, 1957, 153‒158.

17 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Стефан Пановски, Војислав Саракински

на вториот напад, во 274 г. ст. е., Пир освоил некои македонски градови уште пред битката против Гоната кај Стена, а 2000 војници преминале на страната на епирскиот владетел;74 иако овие градови, бездруго, се наоѓале позападно од Бероја,75 јасно е дека целата поширока територија била нестабилна и ранлива при напад од Епир.76 Според сѐ, не би требало да нè зачуди ако Бероја и околината добивале посебно внимание од Гоната, кој добро го помнел и прогонувањето на Полиоркет, но и сопствените неприлики со Пир во 274 г. ст. е. Интересно е тоа што Деметриј II за првпат го среќаваме токму во контекст на една војна против Епир – овој пат против Александар Пиров, кој се обидел да го искористи отсуството на Гоната и неговата зафатеност во Хремонидовата војна.77 Според Јустин, Антигон веднаш се вратил во Македонија, но претрпел пораз и останал без војска; иако сè уште бил момче, неговиот син Деметриј собрал нова војска, го поразил Александар и дури го исфрлил од Епир.78 Во збрканиот приказ на Јустин очигледно се мешаат различни настани: поразот на Гоната и загубата на Македонија се однесуваат на поразите од Пир и од Птолемај Пиров, кого Гоната неуспешно се обидел да го изгони следната година. Сепак, и Полиајн сведочи дека состојбата била навистина сериозна и дека Гоната бил принуден да се врати во Македонија.79 Со оглед на тоа што подоцна, во 199 г. ст. е., и тринаесетгодишниот Персеј ќе биде поставен за номинален заповедник на еден дел од војската,80 независно од тоа колку е збркан приказот на Јустин, не треба однапред да се отфрла податокот дека во собитијата бил вклучен и Деметриј, макар и само номинално. За западните интереси и врски сведочи и политиката на Деметриј II во текот на неговото самостојно владеење. Кусо време откако ја презел власта, Деметриј се впуштил во војна против Ајтолците и Ахајците со цел да го реши прашањето на Епир и Акарнанија. Ова претставува драматичен volte-face во однос на политиката на Гоната, кој не само што го толерирал ширењето на Ајтолците, туку кон крајот на влaдеењето склучил со нив и некаков договор за заедничка борба против Ахајците.81 Слично би требало да се протолкува и

74 Plut., Pyrr., 26.5‒9; Paus., 1.13.2; Just., 25.35. Walbank in: HM 3, 259-262; Pierre Lévêque, Pyrrhos, 561-563. 75 Иако нема согласност за локацијата на Стена, повеќето истражувачи ја лоцираат во граничните области; дури и Волбанк, кој се залага за нешто поисточна местоположба, ја претпочита Клисура источно од Костур. За различните мислења v.: Pierre Lévêque, Pyrrhos, 561‒562; Walbank in: HM 3, 261. 76 Можеби и не е случајно што токму Бероја прва ќе им се предаде на Римјаните по катастрофата кај Пидна во 168 г. ст. е. (Liv., 44.45.5.). 77 За евентуалните мотиви на Александар v.: S. Panovski, „The Invisible Fleet: Antigonid naval operations in the Khremonidean war“, Haemus 1 (2012), 80 n.50. 78 Just., 26.2.9-3.1. 79 Polyaen., 4.6.20, со анализата на Heinz Heinen, Untersuchungen zur hellenistischen Geschichte des 3. Jahrhunderts v. Chr. Zur Geschichte der Zeit des Ptolemaios Keraunos und zum Chremonideischen Krieg, Wiesbaden, 1972, 177‒180. 80 Liv., 31.29.5. 81 Joseph B. Scholten, The Politics of Plunder…, 93; Walbank in: HM 3, 310‒311.

18 За совладетелството на Деметриј II

одлуката на Деметриј II во 239 г. ст. е., на самиот почеток од владеењето,82 да ја изгони својата прва сопруга Стратоника и да се ожени со епирската принцеза Фтија – одлука што носела прилично голем ризик зашто постоела опасност да се нарушат односите со Селевкидите. Очигледно е дека Деметриј II покажувал необично голем интерес за западната граница и за Епир; но тоа, во основа, е сè што имаме. Ништо друго не упатува на помислата дека Деметриј II бил особено активен на оваа територија, па уште еднаш треба да се потцрта дека идејата за можна беројска arkhe на Деметриј е само претпоставка којашто не може да се поткрепи со опредметени докази. Решението на проблемот за наводното совладетелство на Гоната и Деметриј II не е – а како што стојат работите, и не може да биде – крајна цел ниту на овој, ниту на кој и да е постоен труд посветен на оваа проблематика. Според сѐ, во моментов е невозможно да се даде конечен одговор. Понудени се неколку досетливи решенија, но повеќето од нив сведочат само за нашата немоќ да ги објасниме и да ги разрешиме противречностите во изворниот материјал. Сè додека не се откријат нови изворни сведоштва, прашањето мора да се остави отворено.

ПРИЛОГ: ПРЕВОД НА НАЈВАЖНИТЕ НАТПИСИ

1) Манумисија на робови од Бероја: ЕКМ 1.45. Со добра [vacat] среќа. За време на кралот Деметриј, во годината седма и дваесетта, месец перитиј, под свештенство на Аполонид Главкиев, [vac] ја исплатија својата слобода Козмос, Марсија и Ортикс на Атина, ќерка на Алкета; самите за себеси, [vac] за сопругите [vac] Арнион, Главка, [vac] Хлидана, за децата што сега ги имаат и за оние што ќе им се родат во иднина, како и за сѐ што поседуваат, по педесет златници секој; [vac] а (А) спаѕатија исплати за себеси и за сѐ што поседува дваесет и пет златници. Ако останат со [vac] Атина сѐ дури Атина е жива, и ако прават сѐ што Атина ќе им заповеда, по нејзината смрт имаат слобода да си заминат каде ќе посакаат. [vac] Нема да му е дозволено ниту на Алкета, ниту на сопругата на Алкета, ниту на нивните потомци, ниту на Ларета да ги фати нив или нивните сопруги или децата или Аспаѕатија, ниту пак да ги пороби, ниту пак да присвои нешто од нивниот имот под никаков изговор

82 Just., 28.1. Теоријата прифатена од повеќе истакнати историчари – дека бракот на Деметриј II и Фтија би требало да се датира ~246 г. ст. е. и дека тоа е, всушност, доказ дека Деметриј веќе бил крал – сега веќе може да се отфрли, зашто почива врз претпоставката дека Александар од Епир умрел најдоцна до 246 г. ст. е. Но, новиот натпис од Левкада, кој би требало да се датира во исто време со претходно спомнатите натписи за асилија од Пела, Касандреја, Амфипол и од Филипи, ни открива дека кусо време пред 240 г. ст. е. Александар сè уште бил жив. Kenneth J. Rigsby & Klaus Hallof, „Aus der Arbeit der Inscriptiones Graecae X. Decrees of Inviolability for Kos“, Chiron 31 (2001), 342‒345; Miltiade B. Hatzopoulos, „ Décrets d’asylie, de Macédoine et d’Epire“, in: Danièle Berranger-Auserve (ed.), Épire, Illyrie, Macédoine… Mélanges offerts au Professeur Pierre Cabanes, Clermont-Ferrand 2007, 272‒274.

19 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Стефан Пановски, Војислав Саракински

или пак некој во нивно име; во спротивно ќе бидат слободни, а оној што ги поробил ќе плати за секого од нив [vac] по сто златници, а на кралот [vac] уште по сто за секого. А ако им биде земено нешто нивно, вредноста на земенето да се надомести двојно. Но ако не останат и ако не прават сѐ што Атина им заповеда, и самите тие и нивните жени и децата, сѐ дури Атина е жива, на оној што не прави така слободата ќе му биде поништена. Под заштита на кралот и кралицата и на Махата Теогенов и на неговите деца [vac] и на Архип и Бакхил и Дамогнет и Јасонејк. Сведоци се Ајсхилин Аристоклејдов, [vac] Гајтеа Хајрекратов, Махата Филипов, Алкета М[..c.6..]ојков. [некојси, син нечиј], Павсанија Асандров. 2) Писмата на Деметриј до Харпал: EKM 1.3. За време на кралот Антигон, во годината шеста и триесетта, откако на Деметриј му се обратија кинегосите Харта Никаноров и Атил Никаноров, беа издадени следниве писма. [vacat] Деметриј го поздравува Харпал. Свештениците на Херакле велат дека дел од храмовните приходи се пренасочени во градската каса. Погрижи се повторно да му се вратат на храмот. Остани со здравје. [vacat] Деметриј го поздравува Харпал. Изгледа дека ослободениците посветувале фијали во светилиштето. Бидејќи се насобраа многу повеќе одошто му треба на храмот, наместо фијали нека посветуваат рогови и скифоси. Остани со здравје. Деметриј го поздравува Харпал. Свештениците на Херакле нека бидат ослободени од истите даноци како и свештениците на Асклепиј. Остани со здравје. Во годината шеста и триесетта, на петнаесетти дистрос. 3) Сојузот меѓу Деметриј II и Гортина: IC IV167. Со добра среќа. За време на кралот Деметриј Антигонов, во третата година, во Гортина, кога беа козми Ајталејците [... vac... ] со Аристоним; во присуство на пратеници од Гортина и сојузниците кај кралот Деметриј Антигонов во врска со прашањето за сојуз, Пајтемида [... vac... ] Еврибота [... vac... ] од кај кралот Деметриј пристигна кај Гортинците и сојузниците Ли[... vac... ]атеј [... vac... ] Гортинците, нивните сојузници и кралот Деметриј Антигонов го договорија ова: склучуваме пријателство и сојузништво за навек меѓу кралот Деметриј, Гортинците и другите сојузници [... vac... ] ако [... vac... ] млади[... vac... ] прати[... vac... ] 4) Писмото на Филоксен до Деметриј II: А. Tziafalias & B. Helly, „Inscriptions de la Tripolis de Perrhébie. Lettres royales de Démétrios II et Antigone Dôsôn“, Studi Ellenistici 24 (2010), no. 1. Поздрав до кралот Деметриј. Филоксен, граѓанин на Питион, од хетајрите на Хилијархијата на Филип. На моето земјиште се наоѓаат штали за одгледување мулиња не поголеми од четири трпезарии со по седум легла, кои Диоген, отпуштен од економската служба, му ги запиша на Терсон. Затоа дојдов пред тебе во твојата шеста година со барање да ми се препише целиот имот во наследно владеење – а ти, под услов [...траги...].

20 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК: 904:711.42(381) 622:33(381)

ULPIANA – CENTER OF ECONOMY AND MINING

Elvira Reçica PhD candidate

Abstract

One of the urbanized center of ancient Dardania was Ulpiana and was developed close to hills rich with minerals that later became one of the most important cities of the roman province of Moesia Superior, and later became one of the important center of the Roman province of Dardania. The location of this center is in the region rich with deposits of precious metal mines, an important geostrategic position at the crossroads of the ancient roads that connected East with West. During the Roman Empire was increased the demand for minerals, mines and metals which were essential for the functioning of the monetary system. Ulpiana is connected with region around, such as: mining region of Artana (Novo Brdo), Vendenis, Bërvenik, Justiniana Prima (Cariçingrad), Vranja, Kurshumlia, Trepça, Soçanica,Vushtrri, Vërban and Montenegro of Skopje. The ruins of the castles on the south-eastern side such as Janjevo, Veletin, Vogoçincë, Gadime, Vrellë, Kishnopole, Crërnica etc. and the ruins of the castles on the north- east side like Grashtica, Siqeva, Rimanishta, Tenezhdolli, Vendenisi, Keqekolla, Koliqi, Batllava, Braina, Gradishta in the village of Marec, Artana, Gllama etc, show the role of mining in economic development and the importance of extracting gold, silver and iron ore in the mining of these localities. In Ulpiana flourished even Christianity that is attested by discovering of many churches on the site, and according to different sources two martyrs, Florus and Laurus, witnessed Christ in ancient Ulpiana.

Keywords: Dardania, Ulpiana, Scupi, Roman Empire, coins, mines, mining, metallum Ulpianum. INTRODUCTION The development of the largest settlements during Roman Empire has been made in rich regions such as Nishi, Justiniana Prima, Skopje, Ulpiana, Sočanica etc. Important locations and other settlements in the mines region of Albanik, Rogoznica,

21 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Elvira Reçica

Dukagjin, Artana, Vranja, Karadak etc., were related to the mineral assets of these territories. Romans in Ulpiana extracted mainly gold, silver, iron and lead. Exploiting mining had developed economy of this city that later would become monetary center where coins were produced. Presumably in Ulpiana is minted an ancient coin called “Metallum Ulpianum”. During excavation in this archaeological locality are discovered some exemplars of this coin. After reforms of emperor Diocletian Ulpiana was ranged as one of the most important center of Roman Province of Dardania. The Romans in the mines of the Ulpiana region extracted mostly gold, silver, iron and lead. During archaeological excavations in the locality of Ulpiana have been found lead sarcophages and fine silver and leaded items which prove that one of the main factors for the economic development of this city was undoubtedly mining activity. Other discoveries in archaeological site of Ulpiana are: sacral monuments, basilica, necropolis, as well as parts of the ramparts with watchtowers, castrum - roman military garrison and hundreds of movable fragments/artefacts, different in form, material and usage, as well as coins, human remains and architectural structures, that testifies of the cultural material very important for the scientific field of archaeology. Emperor Trajan, that ruled during the period of years 98-117, had seen the importance of these territories rich in noble metals, and therefore took new measures for expansion of mining activity, activity who had been developed from local population first. His period is known as period of great development of mining throughout in Illyrian Peninsula.

ULPIANA – CENTER OF ECONOMY AND MINING There are many archaeological traces and sites displayed all over Kosova, but only few are excavated. Ulpiana is one of the largest ancient urban archaeological center in the Republic of Kosovo and was developed close hills rich with mines. Those hills were created as a result of volcanic eruption: Artana (Novo Brdo), Vendenis, Justiniana Prima (Cariçingrad), Vranja, Kurshimlija, Trepça, Soçanica, Montenegro of Skopje etc. As a result of volcanic eruption of aforementioned regions even nowadays can be seen the peaks of volcanic hills like: Veletini, Kika, Mërkoja, Suka in Prapashtica, Quka of Braina, Quka of Drazhnja, Maja e Mprehtë (Sharp Peak) close mines of Bollasica, Zveçani, Sokolica close Soçanicës, Visoca between Cërrnica and Zhitia in municipality of Gjilan, Ostrovica and Kodra e Tupanit in Montenegro of Skopje etj. All those hills have volcanic characteristic Archaeological site of Ulpiana is located approximately 12 km from the city of Prishtina, and about 2 km from Graçanica. It was discovered in the first quarter of 20th century by Bošković.1 After reforms of emperor Diocletian Ulpiana was ranged as one of the most important center of Roman Province of Dardania.2 Based on the archaeological finds, Ulpiana was a mining settlement that during the period of Roman rule took

1 Đorđe Bošković. Rimske Ruševine kod Gračanice. Starinar 4, 1926 – 1927, p. 272. 2 Zef Mirdita. Studime Dardane. Prishtinë 1979, p. 109.

22 Ulpiana - center of economy and mining on the features of an urban settlement (Municipium). Since Dardania accepted sovereignty and shared their power with Rome, the demand for metal was increased. Ulpiana was mentioned in the 2nd century by the Roman geographer, Ptolemy, as one of the four largest cities in Dardania, together with Scupi, Naissus and Arribantion.3 Even in the sources of Fanula Papazoglu was mentioned as one of important center in Province of Dardania, during roman rule, together with Scupi and Naissus.4 According to other written sources it is thought that the establishment of Ulpiana is related with Emperor Trajan, whose full name is Marcus Ulpius Trajanus, and can be assumed that city of Ulpiana was named according to his name on his honour. During the reign of Emperor Trajan (98-117), in the second century AD, had a great development in processing of metals and mining work. This was a period of great mine development in Illyrian Peninsula and in particular in Dardania. Roman Emperor Trajan had realized the importance and the mineral wealth of this territory, so therefore had took measures to boost mining activity, activity which was previously developed by local population.5 Because of the Dacian wars during the rule of Emperor Trajan increased needs for metals to cover war costs and was highlighted the importance of mining areas such as Dardania in Moesia Superior.6 The development of the largest settlements during Roman Empire has been made in rich regions such as Nishi, Justiniana Prima, Skopje, Ulpiana, Sočanica etc. Important locations and other settlements in the mines region of Albanik, Rogoznica, Dukagjin, Artana, Vranje, Karadak etc., were related to the mineral assets of these sides. The rich terrains of Moesia Superior can be grouped into two broad zones: Dardania in the south and what seems to have been called the ripa Danuvii in the north. The distribution of numerous customs-posts – so far as we can reconstruct their network – is concordant with the fact that both zones were divided into several mining districts managed by the procuratores. Some districts (in Moesia Superior as well as elsewhere) may have developed mining subunits within their fines, subunits each of which possessed its administrative vicus metalli and, perhaps, its own manager as well. Ulpiana was an important mine district in ancient Dardania and according to analysis of the complex of the Metalli Dardanici, Dardania had at least five districts, centered in: 1. Municipium Dardanorum, 2. Ulpiana, 3. Lopate (whose ancient name seems to have been Lamudum) or Konjuh (Vizianum) or Kratovo (Kratiskara), 4. Remesiana, and 5. Timacum Minus.7

3 Museum of the City of Skopje. Scupi Colonia Flavia Scupinorum. Skopje 2008, p. 14 -15. 4 Fanula Papazoglu. Srednjobalkanska Plemena u Predrimsko Doba (Tribali, Autarijati, Dardanci, Skordiski i Mezi. Sarajevo 1969, p. 171. 5 Jahja Drançolli. Raguzanët në Kosovë. Prishtinë 1986, p.205. 6 Alfred Michael Hirt. Imperial Mines and Quarries in the Roman World. Organizational Aspects 27 BC – AD 235. Oxford 2010, p. 66. 7 Slobodan Dušanić. Roman mining in Illyricum: Historical Aspects. 2003, p. 275.

23 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Elvira Reçica

Dardania included territory of Kosovo, Southern Serbia and Western Macedonia and was a part of Moesia Superior. Ulpiana, after Scupi, was an important center and played an important role in economy, mines, policy etc. Establishment of Ulpiana is connected with road networks in region of Rrafshi i Kosovës that was an important crossroad between Lissus – Naissus and another one Scupi – Rrafshi i Kosovës – Novi Pazar in ‘’Tabula Peutingeriana’’ was mentioned as road station. Other road stations mentioned in ‘’Tabula Peutingeriana’’ throughout road Lissus – Naissus are: 6. Lissus – Alessio XXX – Ad Picaria (Pukë) XXX – Creveni (Spas – Drin) XVII – Gabuleo XXX. 7. Theranda (Duhël – Prizren) XXV - Viciano (Ulpiana) XII – Veclanum (Prishtina) XIX. 8. Vindenis (Podujevë) XX – Ad Fines (Kurshumli) XX – Hammeo (Prokuple) VI – Ad Herkulem – Naisso (Nish).8 According to Papazoglu Ad Fines station should not be considered as the boundary of the provinces, but as the borderline of the two city territories. While according to Premerstein and Vulic Ad Fines stations would mark the border between the territories of Ulpiana and Naissus. From Kurshumlija to Naissus. This Ad Fines station located in Kurshumlija, in the road Naissuss Lissus, and which is recorded in Tabula Peutingeriana, is far away from Naissus about 40 miles.9 During archaeological excavations in the locality of Ulpiana have been discovered lead sarcophages and fine silver and other items which prove that one of the main factors for the economic development of this city was undoubtedly mining activity. Other discoveries in archaeological site of Ulpiana are: sacral monuments, basilica, necropolis, as well as parts of the ramparts with watchtowers, castrum- roman military garrison and hundreds of movable fragments/artefacts, different in form, material and usage, coins, human remains, architectural structures and elements, all testimony of the cultural material very important for the scientific field of archaeology. Ulpiana is characterized with road networks, orthogonal construction system, water supply, drainage, private houses, buildings and various other public, sacral, profane and utilitarian buildings. During the Roman Period, Ulpiana was one of the most active and frequented centers in antiquity connecting Constantinople with Rome, and Adriatic with the Aegean coasts, even indirectly with the Black Sea. Furthermore, the existence of the ancient communication route Via Lissus-Naissus is known, and other networks that intersected close to Ulpiana, and from Scupi to Novi Pazar.10

8 Luan Përzhita & Gëzim Hoxha. Late Antiquity Castles in Western Dardania during IV-VI centuries. Tiranë 2003, p.16 - 20. 9 Fanula Papazoglu. Srednjobalkanska Plemena u Predrimsko Doba (Tribali, Autarijati, Dardanci, Skordiski i Mezi. Sarajevo 1969, p. 152 – 155. 10 Archaeological Institute of Kosova. Kosova Archeologica. Tiranë 2003, p.102.

24 Ulpiana - center of economy and mining

Archaeological data from excavation nowadays testify that in Ulpiana existed religious worship activity. According to Don Gaspër Gjini Dardania was an ecclesiastical and administrative province with its Metropolia in Scupi (Skopje). It is important to mention the case of two martyrs, Florus and Laurus, who witnessed Christ in ancient Ulpiana.11 The first church was discovered by Čerškov in the year 1956.12 The church was named according to martyrs of church, ‘’Ss. Florus and Laurus’’. It is assumed that emperor Valerianus Licinianus Licinus, who was opponent of Constantine the Great, ordered killing two brothers, Florus and Laurus.13 Because of the similarity of the name of Ulpiana with the name of the city of Lipljan, which is located in the south – eastern part of Prishtina, (where were discovered some latin inscriptions), till late was thought that Lipjan is antique settlement of Ulpiana or Justiniana Secunda and were identified as one. For this reason even old church of Lipjan is named according to the name of two martyrs of Chrisitanity, Florus and Laurus.

COINS DISCOVERED IN ULPIANA As an important urban and economic center Ulpiana was directly connected with the mines and road network. During archaeological excavations in Ulpiana, in the year 1959, fragments of a baked furnace were discovered. All these findings point to the role of minings, melting and processing of metals and development of Ulpiana’s civilization. Romans were attracted to Dardania because of its natural mineral resources that served to produce coins, an important factor for development of economy. Presumably in Ulpiana is minted an ancient coin called “Metallum Ulpianum”. According to Emil Čershkov during excavation in this archaeological locality are discovered some exemplars of this coin.14 In the mine, the professional works have been led by the procuratores metallorum, while “Comes metallorum per Illyrium” has been a supervising bureau that has led with all the mines, the headquarters of which apparently was Ulpiana.15 Exploiting mining had developed economy of this city - center that later would become monetary center where coins were produced. The importance of Ulpiana, Vendenis, Socanica, Bollasica, Artana, Skopje, Vranje, Lece, Rogozna and the mines in Dardania was increased in the period of exploitation of minerals and construction of the first castles in the Dardania territories. Ulpiana as an important urban and economic center was directly connected with the

11 Gaspër Gjini. Bishopric Shkup – Prizren in Centuries. Drita 2002, p.5 – 25. 12 Ljubiša Popović &, Emil Čerškov. Ulpiana-Prethodni izveštaj o arheološkim istraživanjim od 1954 do 1956 god. Glasnik Muzeja Kosova i Metohije 1, 1956, p. 326. 13 Miroslava Mirković. Licinije I progoni hrisćna u Singidunum. Zbornik Filozofskog Fakulteta 14/1. 1979, p.21 – 26. 14 Emil Çershkov. Revista kulturore dhe shkencore “Përparimi”1-2. Prishtinë 1964, p. 77-78. 15 Minir Dushi. Xehëtaria e Kosovës gjatë shekujve . Dardania Sakra 1. Prishtinë 1999, p. 88.

25 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Elvira Reçica

mines of the regions around and settlements such as Artana, Vendenis, Bërvenik, Vushtrri, Vërban etc. The ruins of the castles on the south-eastern side such as Janjevo, Veletin, Vogoçincë, Gadime, Vrellë, Kishnopole, Crërnica etc. and the ruins of the castles on the north-east side like Grashtica, Siqeva, Rimanishta, Tenezhdolli, Vendenisi,Gllama etc, Keqekolla, show the role of miningKoliqi, in economic Batllava, development Braina, and the importanceGradishta of extracting in the village of Marec, Artana,gold, silver Gllama and iron etc,ore in the show mining theof these role localities. of mining in economic development and the importance of extracting gold, silver and iron ore in the mining of these localities. Early in the in 2 nd the century 2nd AD century mines started AD to be mines controlled started by procuratores to be(imperial controlled agents), by procuratores (imperialwho controlled agents), mine work whoings controlledin central Balkans. mine Some miningworkings settlements in appeared central on a Balkans.local Some mining settlementsbronze coinage appeared introduced early on in a the local second bronze century, including coinage Metalla introduced Ulpiana (around early in the second century,Pristina) including and Dardanica Metalla (Kopaonik mountains Ulpiana in the (aroundeast of the river Pristina) Ibar).16 According and Dardanica to (Kopaonik Dušanić four coins from Trajan’s reign with legend ‘’METALLI16 VLPIANI’’ referred to the Gllama etc, show the rolemountains of mining in economic in the development east of and the the importanceriver Ibar). of extracting According to Dušanić four coins from Kosmaj area and argued that this mining district was named as ‘’METALLUM VLPIANUM’’. gold, silver and iron oreTrajan’s in the mining reignof these localities.with legend ‘’METALLI VLPIANI’’ referred to the Kosmaj area The earliest series of coins with legend ‘’METALLA’’ were minted during the reign of emperor and argued that this mining district was named as ‘’METALLUM VLPIANUM’’. Trajan. On some coins appeared legend METALLVM DARDANICVM, METALLI nd The earliest series of coins with legend ‘’METALLA’’ were minted during the Early in the 2 centuryreign AD minesDARDANICI of started emperor to and be METALLI controlled Trajan. byVLPIANI procuratores On. It is assumed(imperial some that agents), coinslegend METALLA appeared on the reverse legend METALLVM who controlled mine workingsof in coinscentral isBalkans. associated Some with mining mining settlements area, suchappeared as: onMETALLA a local NORICA, METALLIS DARDANICVM, METALLI DARDANICI and METALLI17 VLPIANI. It is bronze coinage introduced earlyPANONICIS in the second, METALLI century, DELMATICI including Metalla, ME TALLVMUlpiana (around DARDANICVM etc. But it is not Pristina) and Dardanicaassumed (Kopaonikknown mountainsexactlythat legendthe inpurpose the east METALLAof those of the coins river if Ibar).they on were16 Accordingthe produced reverse to in Roma of as coinscommemoration is associated of with mining Dušanić four coins fromarea, Trajan’sfinding such reign of with mine as: legend resources,METALLA ‘’METALLI or if they VLPIANI areNORICA tesserae’’ referred of mines, toMETALLIS the or were simply quadrantes PANONICIS and , METALLI 17 Kosmaj area and arguedDELMATICI that thissemisses mining produced district, wasMETALLVMin Ulpiana. named as ‘’METALLUM DARDANICVM VLPIANUM’’. etc. But it is not known exactly The earliest series of coinsthe with purpose legend ‘’METALLA of those’’ were coins minted ifduring they the reignwere of empero producedr in Roma as commemoration of

Trajan. On some coinsfinding appeared of legendmine METALLVM resources, DARDANICVM or if they are, METALLI tesserae of mines or were simply quadrantes DARDANICI and METALLIand semisses VLPIANI. It producedis assumed that inlegend Ulpiana. METALLA on the reverse of coins is associated with mining area, such as: METALLA NORICA, METALLIS

PANONICIS, METALLI DELMATICI, METALLVM DARDANICVM etc.17 But it is not TRAJANTRAJAN (98 – (98117) – 117) known exactly the purpose of those coins if they were produced in Roma as commemoration of OBVERSE: IMP CAES NERVA finding of mine resources, or if they are tesserae of mines or were OBVERSE: simply quadrantes andIMP CAES NERVA TRAIAN TRAIAN – portrait AVG GERM – ofportrait emperor of Trajan with semisses produced in Ulpiana. AVG GERMemperor Trajan with laurel wreath , laurel wreath,turned turnedright. right.

REVERSE:REVERSE:DARDANICI DARDANICI – female – female figure,

Dardania, standingfigure, Dardania, left standing and left holds and holds corn ears. METAL: Bronze 16 John Wilkes. The Illyrians. USA 1996, p. 224. TRAJAN (98 – 117) 17 Alfred Michael Hirt. Imperial Mines and Quarries in the Roman World. Organizational Aspects 27 BC – AD 235. Oxford 2010, p. 59 – 66. FINDING PLACE: Tyxhec, municipality of OBVERSE:Kamenica. IMP CAES NERVA TRAIAN AVG GERM – portrait of emperor TrajanBIBLIOGRAPHY: with laurel wreath , RIC 2, p.. 294, pl. 12/214 turned right. REVERSE: DARDANICI – female figure, Dardania, standing left and holds

16 John Wilkes. The Illyrians. USA 1996,As p. was224. mentioned above Ulpiana was an important mining center and played 17 Alfred Michael Hirt. Imperial Mines and Quarries in the Roman World. Organizational Aspects 27 BC – AD 235. Oxford 2010, p. 59 – 66. an important role throughout centuries. This is attested by coins discovered in this archaeological site, coins that belongs to different period, different emperors and

16 John Wilkes. The Illyrians. USA 1996, p. 224. 17 Alfred Michael Hirt. Imperial Mines and Quarries in the Roman World. Organizational Aspects 27 BC – AD 235. Oxford 2010, p. 59 – 66.

26 corn ears. METAL: Bronze FINDING PLACE: Tyxhec, municipality of Kamenica. BIBLIOGRAPHY: RIC 2, p.. 294, pl. 12/214

corn ears. METAL: Bronze As was mentioned above Ulpiana was an FINDINGimportant PLACE: mining Tyxhec, center and played an important role municipality of Kamenica. throughout centuries. This is attested by coins discovered in this archaeological site, coins that BIBLIOGRAPHY: RIC 2, p.. 294, pl. Ulpianabelongs - center to different of economyperiod, different and miningemperors and different mints, in reverses of them were 12/214 differentdepicted mints, different in romanreverses gods, of goddessesthem were and depicted personifications, different such roman as: Mars, gods, Concordia, goddesses Venus, andVictory, personifications, female figures such that as: represents Mars, Concordia,provinces etc. Venus,It is importantVictory, femaleto highlight figures that thatthe first representscoin is legionary provinces coin etc.that isIt minted is important in mint- movingto highlight with Marcus that the Antoninus first coin during is legionary the years 32- As was mentionedcoin above that Ulpiana 18is minted was anin importantmint-moving mining with center Marcus and played Antoninus an important during role the years 32-31 BC.3118 BC.A legionaryA legionary coin coin of ofthis this period period is is discovereddiscovered in in Ulpiana, Ulpiana, too. too. throughout centuries. This is attested by coins discovered in this archaeological site, coins that belongs to different period, different emperors and different mints, 1.in ROMA reverses of(32 them BC) were DENARIUS, ROMA depicted different roman gods, goddesses and personifications, such as: Mars, Concordia,1. Venus,ROMA (32 BC) Victory, female figures that represents provinces etc.OBVERSE:It is importantM. to ANThighlight AVG thatDENARIUS /t heIII first VIR, ROMA RPC - coin is legionary coin that is minted in mint-moving Praetorianwith Marcus galleyAntoninus sailing during on the the years right 32 -with scepter tied with fillet OBVERSE: on prow. M. Above ANT M.ANTAV G / III AVGVIR ,RPC - 31 BC.18 A legionary coin of this period is discovered in Ulpiana, too. below III VIR RPC.Praetorian Border galley ofsailing dots. on the right with scepter tied REVERSE: LEGwith VIfillet - onLegionary prow. Above EagleM.ANT AVG turned, below III right standing betweenVIR RPC. twoBorder standards. of dots. WEIGHT: 2,671. ROMA gr. REVERSE: (32 BC)LEG VI - Legionary Eagle turned right DIAMETER:DENARIUS 17,5standing ,mm. ROMA between two standards. METAL: Ag. WEIGHT: 2,67 gr. OBVERSE:DISCOVERED:M. ANTDIAMETER: AVUlpiana G / III 17,5VIR mm. RPC - PraetorianCONSERVATED: galley sailing METAL:on theMuseum rightAg.with ofscepter Kosovo tied with fillet on prow. Above M.ANT AVG, below III BIBLIOGRAPHY:DISCOVERED Michael: H.Ulpiana Crawford. VIR RPC. Border of dots.CONSERVATED: Museum of Kosovo The legend PROVIDENTIARoman was introduced Republican first Coinage upon the I. Pl.senatorial 64/544/12 coinage of Augustus.19 In REVERSE: LEG VI -BIBLIOGRAPHY:Legionary Eagle turnedMichael right H. Crawford. Roman Thecoin legend below PROVIDENTIA that is discoveredstanding was in between Ulpianaintroduced two standards.ProvidentiaRepublican first upon Coinage is thedepicted I.senatorial Pl. 64/544/12 on the coinage female of figure holding 19 Augustus. In coin below thatWEIGHT: is discovered2,67 gr. in Ulpiana Providentia is depicted on cornucopia. the18 female Michael H.figure Crawford. holding Roman cornucopia. RepublicanDIAMETER: coinage 17,5 I. Cambridge mm. 2008, p.539. METAL: Ag. TACITUS (275 - 276 AD) TACITUS (275 - 276 AD) DISCOVEREDANTONINIANUS,: Ulpiana ROMAANTONINIANUS, ROMA CONSERVATED: Museum of Kosovo 19 The legend PROVIDENTIA was introduced firstOBVERSE: upon the senatorialIMP C M coinage CL TACITVS of Augustus. AVG In BIBLIOGRAPHY: Michael OBVERSE: H. Crawford. IMPRoman C M CL TACITVS AVG – drapped coin below that is discovered in Ulpiana ProvidentiaRepublican– drapped Coinageis depictedand I.cuirassed Pl. 64/544/12on the bust female of emperor figure holding with radiate wreath, turnedand right. cuirassed bust of emperor with radiate wreath, cornucopia. turned right. 18 Michael H. Crawford. Roman Republican coinage I. CambridgeREVERSE: 2008, p.539. PROVIDENTIA AVG / XXIII – Providentiae standingREVERSE left, holding: PROVIDENTIA cornucopiae. AVG / XXIII – TACITUS (275 - 276 AD) WEIGHT: 3,23 g. Providentiae standing left, holding cornucopiae. ANTONINIANUS, ROMA WEIGHT: 3,23 g. DIAMETER : 21,5 mm. DIAMETER: 21,5 mm. METAL:OBVERSE: Ae. IMP C M CL TACITVS AVG – drapped METAL: Ae. FINDINGand cuirassed PLACE: bust of Ulpiana emperor with radiate wreath, FINDING PLACE: Ulpiana BIBLIOGRAPHY:turned right. RIC, V/I, 92, p. 335 . BIBLIOGRAPHY: RIC, V/I, 92, p. 335 . REVERSE: PROVIDENTIA AVG / XXIII – Providentiae standing left, holding cornucopiae. 18 Michael H. Crawford. RomanWEIGHT: Republican 3,23 coinageg. I. Cambridge 2008, p.539. 19 Francesco Gnecchi. The Coin DIAMETER Type of Imperial: 21,5 mm. Rome. London 1908, p. 56. Coins were used as propagandaMETAL: tools Ae.and to spread the news. In this context coins were used to 27 commemorate victories over differentFINDING placesPLACE: Emperor Ulpiana Trajan depicted them on coins. Victory of Emperor Trajan over Dacia isBIBLIOGRAPHY: represented on RICcoins, V/I, with 92, p.legend 335 . ‘’DAC’’- DACICUS, victory over Germania is represented with legend ‘’GER’’ – GERMANICUS, over Parthia with legend ‘’PARTH’’ – PARTHICUS etc. These titles were given in commemoration of victories over

Coins were used as Dacia,propaganda Germania tools andand Parthiato spread. In the the news. coin belowIn this is context represented coins victorywere used over to Parthia. Except titles commemorate victoriesin the over reverse different of concrete places Emperor coin is representedTrajan depicted Mars, them father on coins.of Romulus Victory and of Remus, was the god 20 Emperor Trajan overof Daciawar. In is coins represented he appears on coins naked with with legend arms and‘’DAC’’ trophies- DACICUS,, in concrete victory coin below appears with over Germania is representedspear. with legend ‘’GER’’ – GERMANICUS, over Parthia with legend ‘’PARTH’’ – PARTHICUS etc. These titles were given in commemoration of victories over Dacia, Germania and Parthia . In the coin below is represented victory over Parthia. Except titles 19 Francesco Gnecchi. The Coin Type of Imperial Rome. London 1908, p. 56. 20 in the reverse of concrete Francesco coin Gnecchi. is represented The Coin Mars, Type of father Imperial of Rome.Romulus London and 1908, Remus, p. 19. was the god of war. In coins he appears naked with arms and trophies20, in concrete coin below appears with spear.

19 Francesco Gnecchi. The Coin Type of Imperial Rome. London 1908, p. 56. 20 Francesco Gnecchi. The Coin Type of Imperial Rome. London 1908, p. 19. ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Elvira Reçica

Coins were used as propaganda tools and to spread the news. In this context coins were used to commemorate victories over different places Emperor Trajan depicted them on coins. Victory of Emperor Trajan over Dacia is represented on coins with legend ‘’DAC’’- DACICUS, victory over Germania is represented with legend ‘’GER’’ – GERMANICUS, over Parthia with legend ‘’PARTH’’ – PARTHICUS etc. These titles were given in commemoration of victories over Dacia, Germania and Parthia. In the coin below is represented victory over Parthia. Except titles in the reverse of concrete coin is represented Mars,TRAJAN father of(AD Romulus 98 – 117) and Remus, was the god of war. In coins he appears naked with armsDENARIUS, and trophies ROMA20 ,

in concrete coin below appears with spear. OBVERSE: IMP. CAES. NER. TRAIAN. OPTIM. AVG. GERM. DAC. – drapped bust of emperor with TRAJANlaurel (AD wreath 98 – to 117)TRAJAN right (AD 98 – 117) DENARIUS,REVERSE: ROMA PARTHICODENARIUS, P. M.ROMA TR. P COS. VI. P. Q. R. – Naked Mars walking right and carrying a spear in OBVERSE: IMP. CAES.hisOBVERSE: right NER. hand IMP.TRAIAN. and a CAES. trophy OPTIM.NER.in his leftTRAIAN. hand. OPTIM. AVG. GERM. DAC. –METALAVG. drapped GERM.: Ag. bust DAC. of emperor– drapped withbust of emperor with laurel wreathTRAJAN to right (ADDIAMETERlaurel 98 – 117wreath) :to 17.5 right mm. REVERSE: PARTHICODENARIUS,WEIGHTREVERSE: ROMA P. M. :TR. 3 PARTHICOgr. P COS. VI.P. M. P. TR.Q. P COS. VI. P. Q. : Ulpiana. R. – Naked Mars walking DISCOVEREDR. –right Naked and Mars carrying walking a right spear and in carrying a spear in hisOBVERSE: right TRAJANhand IMP. and CAES. (AD a trophy 98NER.CONShis – 117 right inTRAIAN. E)his RVATEDhand left andOPTIM. hand. a IN: trophy Museum in his ofleft Kosovo. hand. AVG. GERM. DAC. – drapped bust of emperor with DENARIUS, ROMABIBLIOGRAPHY:METAL : Ag. COHEN, II/190. METALlaurel wreath: Ag. to right DIAMETER: 17.5 mm. DIAMETERREVERSE: PARTHICO: 17.5 mm. P. M. TR. P COS. VI. P. Q. OBVERSE: IMP. CAES. NER.WEIGHT TRAIAN. : 3OPTIM. gr. R. – Naked Mars walking right and carrying a :spear Ulpiana. in AVG. WEIGHT GERM. DAC.: 3 gr. – drapped DISCOVEREDbust of emperor with his right hand and a trophy inCONS his leftE hand.RVATED IN: Museum of Kosovo. laurelDISCOVEREDMETAL wreath to: Ag. right : Ulpiana. BIBLIOGRAPHY: COHEN, II/190. REVERSE:DIAMETER PARTHICO: 17.5 mm. P. M. Museum TR. P COS. of Kosovo. VI. P. Q. Venus is the goddess of beautyCONSERVATED and was adopted IN: by many Emperors and Empresses. In coins is R. –BIBLIOGRAPHY: WEIGHTNaked Mars: 3 gr.walking right COHen and carrying, II/190. a spear in depicted nude, semi-nudehis right orDISCOVERED hand with and clothes. a trophy: Ulpiana.21 inIn his concrete left hand. coin holds an apple with right raised METALCONS: Ag.ERVATED IN: Museum of Kosovo. hand. DIAMETERBIBLIOGRAPHY:: 17.5 mm. COHEN, II/190. Venus is the goddess of beauty and was adopted by many Emperors and Venus is the goddess ofWEIGHT beauty: and3 gr. was adopted by many Emperors21 and Empresses. In coins is Empresses. In coins is depictedDISCOVERED nude, semi-nude: Ulpiana. or with clothes. In concrete coin

holdsdepicted an apple nude, with semiright- nuderaisedCONS or Ehand. RVATED with clothes. IN: Museum21 In concrete of Kosovo. coin holds an apple with right raised BIBLIOGRAPHY: COHEN, II/190. Venus is the goddesshand. of beauty and was adopted by many EmperorsFAUSTINA and Empresses.II ( AD 161 In – coins180 ) is FAUSTINA II ( AD 161 – 180 ) 21 DENARIUS, ROMA depicted nude, semi-nude or with clothes. In concrete coin holds an apple with rightDENARIUS, raised ROMA

OBVERSE: FAVSTINAE AVG PII AVG FIL – Profile hand. OBVERSE: FAVSTINAE AVG PII AVG FIL – Venus is the goddess of beauty and was adopted by manybust to Emperors right. and Empresses. Profile bust Into right.coins is - Venus standing on the left, 21 REVERSE: VENUS REVERSE:FAUSTINA VENUS - VenusII ( AD standing 161 – 180 on the) left, depicted nude, semi-nude or with clothes. In concreteholding coin an holdapple. s an appleholding with an rightapple.DENARIUS, raised ROMA METAL: Ag. hand. METAL: Ag. DIAMETER:FAUSTINA 18 mm. II ( ADDIAMETER:OBVERSE: 161 – 180 ) FAVSTINAE18 mm. AVG PII AVG FIL – DENARIUS,WEIGHT:Profile ROMA bust 3.0to right. gr. WEIGHT: 3.0 gr. DISCOVERED:REVERSE: VENUS Ulpiana. - Venus standing on the left, DISCOVERED:OBVERSE: FAVSTINAE Ulpiana. CONSERVATED:holdingAVG PIIan apple. AVG FIL Museum – of Kosovo. Profile bust to right. BIBLIOGRAPHYMETAL: Ag. : COHEN, III/266 CONSERVATED:REVERSE: VENUS - VenusMuseum standing of Kosovo.on the left, BIBLIOGRAPHYFAUSTINA II (: ADCOHen DIAMETER:161 –, III/266180 ) 18 mm. holding an apple. WEIGHT: 3.0 gr. METAL: Ag.DENARIUS, ROMA DISCOVERED: Ulpiana. DIAMETER: 18 mm. OBVERSE:WEIGHT: FAVSTINAE 3.0 gr. AVGCONSERVATED: PII AVG FIL Museum – of Kosovo. 20 Another Francesco important Gnecchi. coin TheProfile that CoinDISCOVERED: isbust discoveredType to right. of Imperial Ulpiana. in Ulpiana Rome. BIBLIOGRAPHY is London coin minted 1908,: C OHEN inp. Stobi,19., III/266 that was one of the 21 Museum of Kosovo. largest Francesco and important Gnecchi. ThecitiesREVERSE: Coin CONSERVATED:of RomanType VENUS of Empire, Imperial - Venus in Rome.standing Macedonia. London on the left, In 1908, this p.coin 22 is represented portrait holdingBIBLIOGRAPHY an apple. : COHEN, III/266 of Julia Domna in obverseMETAL: and Victory Ag. in reverse. 28 DIAMETER: 18 mm. Another important coin WEIGHT: that is discovered 3.0 gr. in Ulpiana is coin minted in Stobi, that was one of the 21 Another important coinlargest Francesco that andis discovered Gnecchi. important The in citiesCoin DISCOVERED:Ulpiana Type of Romanis of coin Imperial Ulpiana.minted Empire, Rome. in inStobi,London Macedonia. that 1908, was p.22 oneIn this of the coin is represented portrait CONSERVATED: Museum of Kosovo. largest and importantof cities Julia of Domna Roman in Empire, obverseBIBLIOGRAPHY in and Macedonia. Victory :Inin C OHENthisreverse. coin, III/266 is represented portrait of Julia Domna in obverse and Victory in reverse. 21 Francesco Gnecchi. The Coin Type of Imperial Rome. London 1908, p.22 21 Francesco Gnecchi. The Coin Type of Imperial Rome. London 1908, p.22 Another important coin that is discovered in Ulpiana is coin minted in Stobi, that was one of the largest and important cities of Roman Empire, in Macedonia. In this coin is represented portrait of Julia Domna in obverse and Victory in reverse.

21 Francesco Gnecchi. The Coin Type of Imperial Rome. London 1908, p.22 Ulpiana - center of economy and mining

Another important coin that is discovered in Ulpiana is coin minted in Stobi, that was one of the largest and important cities of Roman Empire, in Macedonia. In this coin is represented portrait of Julia Domna in obverse and Victory in reverse.

JULIA DOMNA ( AD 193 - 211 ) AS, STOBIJULIA DOMNA ( AD 193 - 211 ) AS, STOBI

OBVERSE: IVLIA AVGVSTAOBVERSE: IVLIA – Drapped AVGVSTA bust– of Drapped bust of Domna to right. Domna to right. REVERSE: MUNICIPREVERSE: STOBENSI MUNICIP - Victory STOBENSI in long- Victory in long chiton turned right, holding wreath in raised right hand chiton turned right, holding wreathJULIA in DOMNA raised right ( AD hand193 - 211 ) and palm branch in leftand hand. palm branch in left hand. METAL: Mg. AS, STOBI METALJULIA: Mg. DOMNADIAMETER ( AD 193 - 211: 23 ) mm. DIAMETER: 23 mm.AS,WEIGHTOBVERSE: STOBI: 6.61IVLIA gr. AVGVSTA – Drapped bust of DISCOVEREDDomna to right.: Ulpiana. WEIGHTOBVERSE: IVLIA: 6.61 AVGVSTAgr. – Drapped bust of BIBLIOGRAPHYREVERSE: MUNICIP: Pero Josifovski.STOBENSI The- VictoryKuzmanović in long Domna to right. DISCOVERED: Ulpiana.Collectionchiton turned Stobi. right, Volume holding 1. Skopje wreath 2010. in raised 82/381 right hand - Victory in long BIBLIOGRAPHYREVERSE: MUNICIP :STOBENSI Peroand palm Josifovski. branch in The left hand.Kuzmanović chiton turned right, holding METALwreath in: raisedMg. right hand Collectionand palm branch Stobi. in left Volume hand. 1. Skopje 2010. 82/381 DIAMETER: 23 mm. METAL: Mg. Personification of Victory isDIAMETER represented: 23 mm. in manyWEIGHT coins as: 6.61 a femalegr. figure semi – nude and Personification of Victory is represented in manyDISCOVERED coins as a: Ulpiana. female figure semi winged, standing, seated or flying.WEIGHTIn: coin6.61 gr. above Victory is represented holding crown and palm, – nude and winged, standing, seatedDISCOVERED JULIAor flying. :DOMNA Ulpiana. In coin(BIBLIOGRAPHY AD 193above - 211 Victory) : Pero is Josifovski. represented The Kuzmanović BIBLIOGRAPHY: PeroAS, Josifovski.Collection STOBI The Stobi. Kuzmanović Volume 1. Skopje 2010. 82/381 holding crown and palm, Fides is represented always as female figure holding two corn ears and basket with fruits.Collection Fides Stobi. is Volumeconnected 1. Skopje with 2010. ANASTASIUSEmperor, 82/381 army ( AD 491and – 518)the OBVERSE: IVLIA AVGVSTA – DrappedCONSTANTINOPLE, bust of SOLIDUS people.22 Domna to right. REVERSE: MUNICIP STOBENSI - Victory in long Personification of Victory is represented in manyOBVERSE: coins asDN a ANASTASIVS female figure PF semi AVG – –nudebust ofand chiton turned right, holding wreath in raised right hand Personification of Victory is represented in many coins as a female Emperor figure semi Anastasius – nudeturned and right with diadem of two and palm branch in left hand. winged, standing, seated or flying. In coinANASTASIUS above rowsVictory of ( pearls ADis represented 491 and – with 518) rosette holding in front, crown cuirassed and palm, and winged, standing, seated or flying. In coin above METALVictory: isMg. represented holding crown and palm, with paludamentum fastened at the shoulder with DIAMETER:CONSTANTINOPLE, 23 mm. SOLIDUS WEIGHT: 6.61 gr. jeweled brooch.ANASTASIUS ( AD 491 – 518) ANASTASIUS ( AD 491 – 518) DISCOVEREDOBVERSE:: Ulpiana.DN ANASTASIVSREVERSE:CONSTANTINOPLE, VICTORIA PF AVG AVGVSTORVM – bust SOLIDUS of – Victory CONSTANTINOPLE, SOLIDUS BIBLIOGRAPHYEmperor Anastasius: Pero Josifovski. walking turned rightThe right Kuzmanovićand with looking diadem left; with of tworight hand holding Collectionrows of Stobi. pearls Volume and 1. wreath, OBVERSE:Skopje with 2010.while rosette 82/381withDN in leftANASTASIVS front, hand holding cuirassed PFglobus AVG cruciger. – bust In of OBVERSE: DN ANASTASIVSright field PF is star.AVG In – exergue:bust of CONOB. andEmperor with Anastasius paludamentumturnedEmperor right fastened with Anastasius diadem at the ofturned shoulder two right with with diadem of two WEIGHT:rows of pearls 2,24 andg. with rosette in front, cuirassed and jeweledrows of pearls brooch. and with rosetteDIAMETER: in front, 18 cuirassed mm. and with paludamentum fastenedwith at paludamentum the shoulder fastened with at the shoulder with Personification of Victory is represented in manyREVERSE: coins as a femaleVICTORIA figureDISCOVERED:jeweled AVGVSTORVM semi brooch. – nude Ulpiana and – Victory jeweled brooch. BIBLIOGRAPHY: Alfred. R. Bellinger & Philip walking right and lookingREVERSE: left; with VICTORIA right hand AVGVSTORVM holding – Victory winged, standing, seated or flying. In coin above VictoryREVERSE: is represented VICTORIA holding Grierson.AVGVSTORVM crown Catalogue and – palm, Victory of th Byzantine Coins in the wreath,walking right while and with looking left walkingleft; hand with holdingright right andhand globuslooking holding cruciger.left; with rightIn hand holding Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore wreath, while with left handwreath, holding while globus with cruciger. left hand In stholding globus cruciger. In right field is star. In exergue:Collection. CONOB. Vol.1 Anastasius 1 to Maurice. Washington right field isANASTASIUS star. In exergue: (right ADCONOB. 491field – is518) star. In exergue: WEIGHT: 2,24 g. D.C. 1992, 1/10a.1 CONOB. WEIGHT:CONSTANTINOPLE, 2,24 g. WEIGHT: SOLIDUS 2,24 g. DIAMETER: 18 mm. 18 mm.DIAMETER: 18 mm. OBVERSE:DISCOVERED: DN ANASTASIVSUlpiana PF AVG – bust of EmperorDISCOVERED: Anastasius turned Ulpiana DISCOVERED: right with diadem Ulpiana of two BIBLIOGRAPHY: Alfred.BIBLIOGRAPHY: R. Bellinger & PhilipAlfred. R. Bellinger & Philip rowsBIBLIOGRAPHY:Grierson. of pearls Catalogue and with of rosette thAlfred. Byzantine in front, R. cuirassed Coins Bellinger in and the & Philip withGrierson. paludamentum Catalogue fastened Grierson. of at th the Byzantine Catalogue shoulder with of Coins th Byzantine in the Coins in the Dumbarton Oaks CollectionDumbarton and in the Oaks Whittemore Collection and in the Whittemore jeweledCollection. brooch. Vol.1 Anastasius 1st to Maurice. Washington Dumbarton Oaks CollectionCollection. andVol.1 inAnastasius the Whittemore 1st to Maurice. Washington REVERSE:D.C. 1992, 1/10a.1 VICTORIA AVGVSTORVMst – Victory walkingCollection. right and Vol.1 looking Anastasius left;D.C. with 1992, 1right 1/10a.1to hand Maurice. holding Washington wreath,D.C. 1992,while with 1/10a.1 left hand holding globus cruciger. In right field is star. In exergue: CONOB. WEIGHT: 2,24 g. DIAMETER: 18 mm. 22 DISCOVERED: Ulpiana Francesco Gnecchi. The CoinBIBLIOGRAPHY: Type of Imperial Alfred. Rome. R. Bellinger London & 1908, Philip p.43 – 44. Grierson. Catalogue of th Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection. Vol.1 Anastasius 1st to Maurice. Washington 29 D.C. 1992, 1/10a.1 Fides is represented always as female figure holding two corn ears and basket with fruits. Fides is connected with Emperor, army and the people.22

Fides is represented always as female figure holding CARACALLAtwo corn ears (198 and - 217basket AP. J.with-C. ). fruits. Fides QUINARIUS, ROMA ГЛАСНИКis connected 63 1-2 with 2019 Emperor, army and the people.22 Elvira Reçica Fides is represented always as female figure holding two corn ears andOBVERSE: basket withIMP fruits. CAE MFides (AVR ANT) AVG P TR P - laureate and draped bust to right. is connected with Emperor, army and the people.22 CARACALLAREVERSE: (198 - 217 FIDES AP. J.-C. PVBLICUS ). (PVBLICA) – female QUINARIUS,figure (Fides) CARACALLAROMA standing right, (198 holding - 217 two AP. corn J.- C.ears). and basket with fruits. QUINARIUS, ROMA OBVERSE: IMP CAEMETAL M (AVR: Ag. ANT) AVG P TR P - Fides is represented always as female figure holdinglaureate two andCARACALLAcorn draped ears and bust (198DIAMETERbasket OBVERSE:to - right.217 with AP. :fruits. J.17.5IMP-C. mm.). FidesCAE M (AVR ANT) AVG P TR P - REVERSE: FIDESQUINARIUS, PVBLICUSWEIGHTlaureate ROMA :and 1.95 (PVBLICA) draped gr. bust to– femaleright. is connected with Emperor, army and the people.22 figure (Fides) standingDISCOVERED right,REVERSE: holding FIDES: twoUlpiana. corn PVBLICUS ears and (PVBLICA) – female OBVERSE: IMP CAE MCONSERVATED: figure(AVR ANT)(Fides) AVG standing Museum P TR right, P of- Kosovo.holding two corn ears and basketlaureate with and fruits. draped bust to right. BIBLIOGRAPHYbasket with fruits.: COHEN, IV/82. METAL REVERSE:: Ag. FIDES PVBLICUS (PVBLICA) – female figureCARACALLA (Fides) standing (198 right, -METAL217 holding AP. J. :two -Ag.C. corn). ears and DIAMETERQUINARIUS,: 17.5 mm. ROMA basket with fruits. DIAMETER: 17.5 mm. WEIGHTMETAL: :Ag. 1.95 gr. WEIGHT: 1.95 gr. OBVERSE: IMP CAE M (AVR ANT) AVG P TR P - DISCOVEREDDIAMETER: 17.5: Ulpiana. mm. DISCOVERED: Ulpiana. laureate and draped bust to right.CONSERVATED: Museum of Kosovo. Roman Empire was relatedCONSERVATED:REVERSE:WEIGHT to people :FIDES 1.95 gr. and PVBLICUS Museum places, (PVBLICA) of concretely Kosovo.– female provinces . Provinces were DISCOVERED: Ulpiana. BIBLIOGRAPHY: COHEN, IV/82. BIBLIOGRAPHYfigure (Fides) standing right,: COHen holding, IV/82 two corn ears and represented on coins duringbasket CONSERVATED: the withImperial fruits. Period, Museum and of Kosovo. usually appeared in the form of female BIBLIOGRAPHY: COHEN, IV/82. personification,23 e.g. Moesia,METAL Dardania,: Ag. Dacia etc. In coin below Province of Moesia is Roman Empire was relatedDIAMETER to people: 17.5 mm. and places, concretely provinces. represented as female figure.WEIGHT: 1.95 gr. Provinces were represented onDISCOVERED coins during: Ulpiana. the Imperial Period, and usually appearedRoman in the Empire form of wa females relatedCONSERVATED: personification, to people Museum and23 e.g. places, of Moesia, Kosovo. concretely Dardania, provinces Dacia etc.. Provinces were BIBLIOGRAPHY: COHEN, IV/82. Roman EmpireIn coin warepresenteds below related Province to on people coins of andduringMoesia places, the is represented Imperial concretely Period, as provinces female and . usuallyfigure.Provinces appeared were in the form of female 23 represented on coinspersonification, during the Imperiale.g. Period, Moesia, and Dardania, CARACALLA usually appeared Dacia (198 etc.in the- 217In form coinAP. ofJ.-C. below female ). Province of Moesia is 23 GORDIAN III ( AD 238 - 244 ) personification, e.g.represented Moesia, as Dardania, female figure. Dacia etc. In coinQUINARIUS, below Province ROMA of Moesia is Roman Empire was related to people and places, concretely provinces. ProvincesDUPONDIUS, were VIMINACIUM represented as female figure. OBVERSE: IMP CAE M (AVR ANT) AVG P TR P - represented on coins during the Imperial Period,laureate and usually and draped appeared bustOBVERSE: into theright. form IMP of GORDIANUS female PIV FEL AVG - laureate head profile to right 23 personification, e.g. Moesia, Dardania, DaciaREVERSE: etc. In coin FIDES below PVBLICUS REVERSE Province : of P(PVBLICA) M Moesia S COL isVIM – female /AN V - Woman figure (Fides) standing right, holding two corn ears and (Moesia) standing facing between a lion and a bul. In represented as female figure. basket with fruits. exergue: ANVGORDIAN III ( AD 238 - 244 ) Ae. METAL: Ag.GORDIAN IIIMETAL: ( AD 238 - 244DUPONDIUS, ) VIMINACIUM 29 mm. DIAMETERDUPONDIUS,: 17.5 mm.DIAMETER: VIMINACIUM WEIGHT: 16.45 gr. WEIGHT: 1.95 gr. OBVERSE: IMP GORDIANUS PIV FEL AVG - OBVERSE: IMP GORDIANUSDISCOVERED:laureate PIV head FEL profileUlpiana. AVG to- right DISCOVERED : Ulpiana.CONSERVATED: Museum of Kosovo. laureate head profile to rightREVERSE: P M S COL VIM /AN V - Woman GORDIAN III (BIBLIOGRAPHY: AD 238 - 244 ) Бојана Борић Брешковић. Новац CONSERVATED:REVERSEDUPONDIUS,: P M S COL Museum VIMINACIUM VIM(Moesia) /ANof Kosovo. Vstanding- Woman facing between a lion and a bul. In BIBLIOGRAPHY(Moesia) standing facing: COHenКолоније between, IV/82 a lion Виминацијума. and a bul. In Београд 1976, p. 55, Tab.XLI/exergue: 499. ANV OBVERSE:exergue: ANV IMP GORDIANUSMETAL: PIV FEL Ae. AVG - laureate METAL: head Ae. profile to right DIAMETER: 29 mm. In22 the archaological site and in the region around Ulpiana nowadays we can see Francesco Gnecchi. The Coin TypeREVERSEDIAMETER: of Imperial: P M Rome.29 S COLmm. London VIMWEIGHT: /AN 1908, V - p.43Woman16.45 – 44. gr. (Moesia)WEIGHT: standing16.45 facing gr. between a lion and a bul. In traces of mining activity, ramparts, castrum, artefacts,DISCOVERED: human remains,Ulpiana. traces of road 23 exergue:DISCOVERED: ANV Ulpiana. connections,David R. different Sear. Roman architectural Coins and their structures, Values. Fourth ets., Revised thatCONSERVATED: Edition,testify Seaby that LondonUlpianaMuseum 1988, was of p.30. Kosovo. an METAL:CONSERVATED: Ae. Museum of Kosovo. important center in antiquity andDIAMETER:BIBLIOGRAPHY: is important 29 mm. forБојана the BIBLIOGRAPHY:scientific Борић Брешковић. field of Бојанаarchaeology. Новац Борић Брешковић. Новац WEIGHT:Колоније 16.45 Виминацијума. gr. Колоније Београд Виминацијума. 1976, p. 55, Београд 1976, p. 55, DISCOVERED:Tab.XLI/ 499. Ulpiana. Tab.XLI/ 499. CONSERVATED: Museum of Kosovo.

22 22 BIBLIOGRAPHY: Бојана Борић Брешковић. Новац Francesco Gnecchi. TheFrancesco Coin Type Gnecchi. of Imperial The Rome. Coin London КолонијеType of 1908, Imperial Виминацијума. p.43 Rome.– 44. London Београд 1908, 1976, p.43 – p.44. 55, Tab.XLI/ 499. 23 23 David R. Sear. Roman Coins and their Values. Fourth Revised Edition, Seaby London 1988, p.30. David R. Sear. Roman Coins and their Values. Fourth Revised Edition, Seaby London 1988, p.30. 22 Francesco Gnecchi. The Coin Type of Imperial Rome. London 1908, p.43 – 44. 23 David R. Sear. Roman Coins and their Values. Fourth Revised Edition, Seaby 23 David R. Sear. LondonRoman Coins 1988, and p.30. their Values. Fourth Revised Edition, Seaby London 1988, p.30.

30 Ulpiana - center of economy and mining CONCLUSION The roman town of Ulpiana was ascribed as the Municipum Ulpiana Splendissima – the Splendid Municipium of Ulpiana, characterized with road network, orthogonal construction system, water supply, drainage, houses, buildings and various other public, sacral, profane and utilitarian buildings. The development of the largest settlements during Roman Empire has been made in rich regions such as Nishi, Justiniana Prima, Skopje, Ulpiana, Sočanica etc. Important locations and other settlements in the mines region of Albanik, Rogoznica, Dukagjin, Artana, Vranje, Karadak etc., were related to the mineral assets of these sides. Archaeologica locality of Ulpiana is surrounded with hills rich with minerals. Most likely, the site was a roman settlement and when considering the surrounding terrain configuration, presumably, if investigated further, traces of a roman road station might be found somewhere close; it can be assumed since the road that linked ancient Scupi (Skopje) with Ulpiana, have passed through these parts. Ulpiana played an important economic, politic role and this is testified with coins discovered in this settlement that belongs to different periods. In addition, the Municipium of Ulpiana was a very important trading center of either metallurgical, artisans or agricultural goods and merchandise for at least first five centuries of the first millennium and especially during the rule of the Byzantine emperor Justinian the Great in the 6th century AD, time when Ulpiana was rebuilt and renamed as Justiniana Secunda, in honor of his name. In addition, the Municipium of Ulpiana was a very important trading centre of either metallurgical, artisans or agricultural goods and merchandise for at least first five centuries of the first millennium and especially during the rule of the Byzantine emperor Justinian the Great in the 6th century AD; time when Ulpiana was rebuilt and renamed to Justiniana Secunda.

ГЛАСНИК 63 1-2 2019 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК: 94"653"(093)

SOME OBSERVATIONS ON THE APPEARANCE AND USE OF THE TERM SCLAVINIA IN THE MIDDLE AGES

Stojko Stojkov аssociate professor of medieval and byzantine studies in the Institute of History and Archaeology at the Goce Delcev University, Stip, Republic of Macedonia

Abstract

This article attempts to shed light on the emergence of Sclavinia as a term in the medieval sources. In the old Slavic written tradition Sclavinia never appeared, which shows that it was an external name. In majority of cases, Sclavinia was a term used by imperial elites and on courts in Byzantium and in the West. Is seems to have appeared simultaneously in the East and in the West in 780th when many Slavic tribes were included in the Frankish and Byzantine sphere of influence and dominance. Despite some differences, in general the term was used in the same way in Byzantium and in the West: for Slavic entities put in the process of subjugation to the empires. The reason for this similarity could be found in intentionally followed imperial examples and terminology in the West. Sclavinia was the official “imperial” border-zone term, for the area between the Slavic word and Christian empires, and was bound with the existence of these contact zones. It was not usually used for the territory deeply behind these borders, for non-imperial Slavic neighbours or for independent powerful Slavic states. As a term, Sclavinia lost its relevance with the disappearance of the small Slavic formations in imperial border zones, when they were assimilated into empires or evolved into larger independent state formations established under their own well-known names. Created from the demonym in a way very common in the Middle Ages, Sclavinia was still relatively rarely used. Although a suitable collective term, its weakness was its too general and uncertain meaning. In the West it was used far more and longer than in Byzantium, and there it could be find outside of the imperial court, which was not the case in the Eastern empire. It was used with some differences – only in singular in the West, and usually in plural in Constantinople. Keywords: Sclavinia, term, border zone, Byzantine, West, East, ethnonym, sources, middle age, Christian empires.

33 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Stojko Stojkov

This article attempts to shed some light on emergence and spreading of Sclavinia in Middle ages. This term is well known in historiography,1 and in last decade become focus of special debates.2 However, the goal is not to investigate the concept of Land of Slavs, neither synonymic words in other medieval languages like Slovyanskaya zemlya, Dar as-sakaliba and ctr.,3 but it is strictly about the term Sclavinia. The reason to avoid these possible aspects of meanings of term Sclavinia is that there are some differences between them – every Sclavinia was a land inhabited by Slavs, but not every Slavic land is called Sclavinia. Sclavinia appeared mostly in Latin sources, and there it has more forms than in Byzantium, where we find only one form, although it was written differently.4 Based

1 Peter Charanis, Observations on the History of Greece During the Early Middle Ages, Balkan Studies, Vol, 11, No, 1, (1970), 11–14; Генадий Литаврин, Славинии VII–IX вв. Социально- политические организации славян, Этногенез народов Балкан и Северного Причерноморья, ed. Л. А. Гиндин. Москва 1984, 193-203; Omeljak Pritsak, Sklavinia, The Oxford Dictionary of Byzantium, Vol. 3, ed. Aleksander Kazhdan. Oxford – New York 1991, 1910–1911. 2 Curta, The Making of the Slavs,112; Evangelos Chrysos, Settlements of Slavs and Byzantine sovereignty in the Balkans”, Byzantina Mediterranea. Festschrift für Johannes Koder zum 65. Geburtstag, ed. K. Belke, E. Kislinger, A. Külzer and Maria Stassinopoulou, Vienna 2007, 123 – 135; Florin Curta, Sklaviniai and Ethnic Adjectives: A Clarification, Byzantion Nea Hellás, 30 / 2011, 85 – 98; Andreas Gkoutzioukostas, The term “Σκλαυηνία” and the Use of Adjectives which Derive from Ethnic Names in the History of Theophylact Simocatta, Cyril and Methodius: Byzantium and the World of the Slavs, International Scientific Conference, Thessaloniki, 2015, 638 – 646; Florin Curta, Theophylact Simocatta revisited. A response to Andreas Gkoutzioukostas, Byzantion Nea Hellás, 35 / 2016, 195-209; Andreas Gkoutzioukostas, “Sklavenia” (“Σκλαυινια”) revisited: previous and recent considerations, Παρεκβολαι, An electronic journal for Byzantine literature, 7 / 2017, 1 – 12; Florin Curta, Sklavinia in Theophylact Simocatta, (hopefully) for the last time, Porphyra, v. 27, anno XV, 2018, 5 – 15. This discussion focused more on the use of the term Sclavinia in Theophylakt Simokata and in the Life of Willibald. Three articles by Nora Malinovská appeared independently: Nora Malinovská (Verešová), Geographical concepts of Sclavinia in historical sources from the sixth to the fourteenth century, with an emphasis on the Moravian-Pannonian and South Slavic traditions, Slovensko a Chorvátsko. Historické paralalely a vzťahy do roku (1780), Bratislava /Zagreb, 2013, 60 – 65; Nora Malinovská, The Development of the Concept of Sclavinia in the 12th Century and its Reflexion in the Polish Chronicle of Gallus Anonymus, Nové historické rozhľady, roč. 5, 1 / 2015, 43 ‒ 53 (Text is used from https://uniba.academia.edu/NoraMalinovska and quoted numbers of pages are according this document: 1 – 12);Н. Малиновска, «Regnum Sclavorum» Святополка как источник средневековых славянских концепций «склавинии», Studia Slavica et Balcanica Petropolitana, № 1 (21). Январь—Июнь (2017), 21–38, as well as one my presentation at the last Byzantine Congress in Belgrade (Stojko Stojkov, Sclavinia: Byzantine invention or western influence?, 23rd International Congress of Byzantine studies, Belgrade, 24 August, 2016, Retrieved on 11 November 2017, https://www.academia.edu/28093261/THE_ TERM_SCLAVINIA_-_BYZANTINE_INVENTION_OR_WESTERN_INFLUENCE, 1–5). 3 Malinovská, Concepts, 60-65. 4 Σκλαβηνια, Σκλαυινια in byzantine Greek. In Latin: Sclavinia, Sclavania, Sclavenia, Slawinia, Slavia, Sclauia (Gjula Moravcsik, Byzantinoturcica, v. II, Berlin, 1983, 278; Pritsak, Sklavinia, 1910-1911; Paul Bradford, The early Slavs, New York, 2001, 28), and also synonyms as Wenedonia, Windia.

34 Some observations on the appearance and use of the term sclavinia in the middle ages on its form, it is a toponym derived from an ethnonym (demonym) of the same type as Scythia, Germania, Arabia, Sarmatia, etc.5 Such types of terms could have been created easily, but a toponym was nor derived from every ethnonym (for example, there is no Avaria in the West or Anthia in the East).6 The term Sclavinia was not used consistently and not for all Slavic regions. We find it in quite a small portion of the Byzantine and Latin medieval sources. Even in these sources, it is usually used only once. Thus, Sclavinia was a term that could be easily constructed, but despite this, it was very rarely used. One consequence of this observation is that we cannot be always sure what an exact meaning put a concrete medieval author into Sclavinia. The existence of a territory inhabited or ruled by the Slavs does not mean that it will be called Sclavinia. On the contrary, in most cases that was not done. The terms Sclavinia, and Slavic land had the weaknesses of the term Slavs itself – there are too much generalisation in them, so the authors sometimes feel the need to explain: ”in partibus Sclavaniae, quorum vocabulum est Wiltze”.7

Sclavinia in historiography Using as a starting point the fact that not all territories inhabited by Slavs were called Sclavinia in the sources, some historians concluded that it had to be the name of one or more geographical regions named after its population. Several attempts have been made to locate such a region: in the north of the Danube during the 6th– 7th centuries, in Macedonia in the 7th–9th centuries, or in Dalmatia.8 This line of

5 Литаврин, Славинии, 195; Сергей А. Иванов, Феофилакт Симоката, Свод древнейших письменьiх известий о славянах, т. 2, (VII–IX вв), ed. Г. Литаврин. Москва 1995, 63, f. 151; Curta, Sklaviniai 91, 93; Albrecht Berger, Sclavinia, Brill’s New Pauly, Antiquity volumes, ed. H. Cancik and H. Schneider, Print edition: York 1991, online: 2006, Retrieved on 05 July 2016, http://dx.doi.org/10.1163/1574-9347_bnp_e1115200; Antun Dabinović, Early Balkan Migration, The Slavonic and East European Review, Vol. 16, No. 47, Jan., 1938, 400. 6 In the case of the Avar khaganate it is remarkable because some western authors certainly felt the need of such a term and even created the toponym Hunia for this purpose, but still not Avaria (Monumenta Germaniae Historica (MGH ) SS, v. I. ed. G. Pertz, Leipzig 1825, 13, 17, 18, 45. 7 Annalum Laurissensium Continuatio (MGH 1, 174), cf Einhardi Annales: “in terram

Sclavorum, qui vocantur Beheimi” (MGH 1, 192, 31), “in terram Sclavorum qui dicuntur Sorabi” (MGH 1, 193, 26) 8 It is typical for the older historiography: M. Vasmer, Die Slaven in Griechenland. Leipzig 1970, 176; Марин Дринов, Заселение балканского полуострова славянами, Избрани съчинения, т. 1, ed. Иван Дуйчев София 1971, 322; Марин Дринов, Поглед върху произхождението на българския народ и началото на българската история, The same edition, 268; Константин Иречек, История на българите, София 1999, 103, 141; Георги Баласчевъ, Най-старата словенска държава на Балканския полуостровъ VII–VIII век и нейният етнически съставъ, София 1924, 3; Alexander Vasiliev, An Edict of the Emperor Justinian II, September, 688. Speculum, Vol. 18, No. 1 (Jan. 1943), 9; Мила Рајковић, Теофан, Византиски извори за историју народа Југославије т. 1, ед. Г. Острогорски. Београд 1955, 222 f. 9; however, it appears in modern historiography too: Timothy Gregory, A History of Byzantium, Blackwell 2005, 172 (“Sklavenia”, as the Balkans were then called”).

35 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Stojko Stojkov

thinking has not been fruitful but rather problematic. First, in Byzantium Sclavinia was used mostly in the plural form which contradicts the idea that it is the name of a concrete geographical region.9 In the West it was clearly used for more than one region. More importantly, the term shows a tendency to move along with changes in the political situation. Because of this, other authors considered the term as equating to “Slavic lands in general or any one of them”.10 From this point of view every territory inhabited by Slavs was a Sclavinia, and the non-use of the term for some Slavic territories should be considered purely formal, accidental due to the absence of sufficient sources.11 However, as we will see, the sources we possess are sufficient to conclude that the term was not used randomly, but that there was a certain tendency in its use. Moreover, treatment of the term Sclavinia as a simple reflection of the existence of Slavs and their territories had serious consequences. Instead of exploring the formations named in the Byzantine and Latin sources as Sclavinias (“Historical Sclavinias”), by proclaiming all Slavic formations to be Sclavinias (including the majority that have never been called this in the sources),12 a new subject of research was generated (“Historiographical Sclavinias”), which replaced the original. As a result, instead of analysing the term itself, its original meaning, and the ways it was used, Sclavinia was interpreted instead through the constructed subject, which means that it was explained on the basis of all the pieces of information we have for different Slavic populations and territories, whether they were called Sclavinia or not. The resulting definition was then extended to all historical and historiographic Sclavinias.13 Through this, the historiographic Sclavinias were artificially constructed

9 Acording to Литаврин, Славинии 198, the use of the term derived from the ethnonym in the plural is unique and there is no parallel in the Byzantine sources from the 6th–10th centuries. 10 Thomae Archdeaconi Spalatensis, Historia Salonitanorum atque Spalatensium pontificum, ed. D. Karbic et al. New York – Budapest 2006, 38, f. 2; John Fine, The Early medieval Balkans, A critical survey from the Sixth to the Late Twelfth Century, Michigan 1991, 332: “Sclavinia…. refers to every one of numerous regions throughout the Balkans where the Slavs were”; George Ostrogorsky, Byzantium and the South Slavs, The Slavonic and East European Review, Vol. 42, No. 98 (Dec. 1963), 3; Н. И. Щевелева, Древняя Русь в «Польской истории» Яна Длугоша (Книги I–VI). Москва, 2004, 366, f. 6: Sclavinia was a generic term for all Slavic regions. 11 Литаврин, Славиниaи, 199. 12 Trpimir Vedriš, Balkanske sklavinije i Bugarska, Nova zraka u europskom svjetlu. Hrvatske zemlje u ranome srednjem vijeku (oko 550–oko 1150), ed. J. Z. Nikolić (Povijest Hrvata, sv. 1) Zagreb 2015, 582–585 included even Bulgaria in the Sclavinias on the basis of its supposed “slavisation” but also noted that Sclavinias “in linguistic terms often included non-Slavic societies” (583). 13 See as examples: Литаврин, Славинии 199, who after defining the term as the “socio- political organization of the Slavs”, classified as Sclavinias all Slavic entities, including Severs and Seven tribes, and considered the fact that they were never called Sclavinias as merely formal. Similarly, Malinovská will extend the term Sclavinia to communities that are not called so in the sources (Great Moravia and Kievan Russia), after defining it as equating to a “Slavic country” (Malinovská, Concepts 62, 64; Malinovská, Development 1, 2; Малиновска, Regnum Sclavorum, 21, 22, 24).

36 Some observations on the appearance and use of the term sclavinia in the middle ages as a homogeneous group, which was facilitated by the scarcity of information for most of them and the influence of certain modern ideologies and intellectual movements such as pan-Slavism and Slavophilism.14 However, the historiographic Sclavinias were not something homogeneous, but included phenomena at different stages of development from tribes to states and from political to geographical categories. Their treatment as a group of similar phenomena was and is misleading. The treatment of the term Sclavinia as a simple reflection of the existence of Slavic countries and formations limited and even excluded important questions about the reasons for the occurrence, use and disappearance of the term in the sources. These questions became unnecessary because it seemed obvious that the term appeared and disappeared with the objects it signified. Equating the term to what was in a reality a heterogeneous group of phenomena (which Slavic tribes, countries, states, etc. actually were) led further to different and even contradictory definitions of Sclavinia in historiography. We find it defined simply as “Slavic country” or “country inhabited by Slavs”,15 but it is often also related to social and political organization, whereby the territorial aspect is marginalized or even ignored.16 Between the two poles of understanding a series

14 The treatment of all Slavic communities as a homogeneous phenomenon finds support in some claims in the sources: Maurice: “The nations of the Slavs and the Antes live in the same way and have the same customs” (Das Strategikon des Maurikios, ed. G. T. Dennis [CFHB 17], Wien 1981, XI 4 p. 370, 1–2); Leo The Wise: “The Slavic nations have shared the same customs and way of life with each other” (The Taktika of Leo VI, ed.

G. Dennis [CFHB 49] Washington 2010, C.18, & 93, p. 470, 441). However, what comprised “Slavic nations” for each of these authors (cf. Maurice’s Strategikon, Handbook of Byzantine Military Strategy, ed. and tr. G. Dennis, Philadelphia 1984, 120 f. 4) and what is understood by it by a modern person could be quite different. 15 Lubor Niederle, Slovanske starozitnosti, t. II, 1, Praga, 1908, 421; Alexis Vlasto, The Entry of The Slavs into Christendom, An introduction, The Medieval History of The Slavs, New York, 1970, 156 („Sclaviniae (nominally Byzantine territories settled by Slavs”); Степан Антолјак, Нашите Склавинии, Средновековна Македонија, т. I, Скопје 1985 г., 121, 123; Andrew Louth, Justinian and his legacy (500–600), The Cambridge history of The Byzantine Empire, ed. Johnathan Shepard, Cambridge University Press, 2008, 99 – 129, 126, 231 („the regions settled by the Slavs (Sklaviniai)“; Malinovská, Development…, 1, 2, 9, 10 („certain area populated by the Slavs, the Slavic landscape“); Ostrogorsky, Byzantium 3; George Ostrogorsky, The Byzantine Empire in the World of the Seventh Century, DOP, Vol. 13 (1959), 6; Thomae Archdeaconi, 38, f. 2; Moravcsik, Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio [CFHB 1], Washington 1967, 308 (Slavonic regions). However, such a meaning is not always accepted as the only or a satisfying one, even when the emphasis is placed on it; Рајковић, Теофан 222 f. 9; Charanis, Observations 11; John Haldon, Byzantium in the Seventh Century, The Transformation of Culture, Cambridge 1997, 56, and f. 45. 16 Mark Whittow, The Making of Byzantium, 600–1025, Great Britain, 1996, 275 (“small Slav tribal units”); Berger, Sclavinia (“warlike tribal associations without fixed territorial borders.”); Gkoutziokostas, Σκλαυηνία 638, f. 1 (“politically organized groups of Slavs within a specific area of the Byzantine territory”); Dennis Hupchick, The Bulgarian Byzantine Wars for Early Medieval Balkan Hegemony, Palgrave Macmillan 2017, 12 (“single or multi-tribal territorial entities”).

37 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Stojko Stojkov

of concessions exists.17 We find it interpreted by the absence of any authority and, conversely, as a (pre-) state with existing institutions and organization.18 A serious influence on the way Sclavinia was understood in the historiography was the generally accepted chronological framework of the use of the term in Byzantium. According to this, the term appears in the end of the 6th and falls out of use in the 9th and 10th centuries.19 This chronological framework coincided with the period after the Slavs appeared on the Byzantine border through to the disappearance of Slavic tribal formations. Hence the identification of the term Sclavinia with the independent (or only formally dependent on Byzantium) Slavic non-state formations seemed inevitable.20 Combined with the understanding of history as a history of people seeking to create states, this led to the identification of the term Sclavinia with a pre-state stage in the development of Slavic societies, regardless of the fact that there are also some states named in the sources as Sclavinia: Croatia, Serbia, Poland. (Thus, in science, on the one hand, the term was expanded to cover subjects that were never named Sclavinias in the sources, and on the other hand, the subjects so named in the sources were excluded by definition from Sclavinias). Therefore, the term Sclavinia was often treated as an evolutionary stage and identified with the internal development of the Slavic formations in the process of

17 Chrysos, Settlements 124, 125, 135); Pritsak, Sklavinia, 1910–1911; Horace G. Lunt, What the Rus’ Primary Chronicle tells us about the origin of the Slavs and of Slavic Writing, Камень Краєѫгъльнъ: Rhetoric of The Medieval Slavic World (Harvard Ukrainian Studies, Vol. 19) 199), 338; Генадий Литаврин, О. В. Иванова, Византия и Славяни, Раннефеодальные государства на Балканах, VI-XII вв., ed. Г. Литаврин, Москва 1985, 85, 87; Генадий Литаврин, Склавиниите од VII–IX в. како социјално- политичка организација на Словените, Историја, 21/2 (1985), 27. 18 This first interpretation is supported by: Ostrogorsky, Byzantium 3; Ostrogorsky, Seventh Century 6; Dmitrii Obolensky, Byzantium and the Slavs. New York 1994, 31, 32; Дмитрий Оболенски, Византийската общност. Източна Европа 500–1453, София 2001, 79, 80. For the opposing view see: Баласчевъ, Най-старата 7 (Sclavinia in the Balkans consist of “independent political units”); Александър Каждан, Генадий Литаврин, Очерки истории Византии и южных славян (второ дополнето издание), Санкт Петербург, 1998, 51 (“true principality”); Литаврин, Славинии 196, 199; Vedriš, Sklavinije 583, 585 (“proto-state formations”); Zbigniew Kobylinski, The Slavs, The New Cambridge Medieval History, Volume 1 c. 500 – c. 700, ed. Paul Fouracre, Cambridge 2008, 543 (“a Slavic tribal territory independent of imperial rule, with their own political structures”). Similarly: Аџиевски, Македонија во средниот век, 822; Щевелева, Древняя Русь, 366, f. 6; Fine, When ethnicity, 40, 41. 19 For sources which used Sclavinia see: Charanis, Observations, 11, 12. 20 Charanis, Observations, 11; Ostrogorsky, Byzantium 3; Ostrogorsky, Seventh Century 6; Каждан, Литаврин, Очерки, 51; Obolensky, Byzantium and the Slavs 31, 32;Оболенски, Византийската общност 79, 80; Warren Treadgold, The Byzantine revival (780–842). Stanford California 1988,19; Kobylinski, Slavs 543, Fine, Balkans 332; Hupchick, Bulgarian 12.

38 Some observations on the appearance and use of the term sclavinia in the middle ages conversion into a state.21 Despite the lack of source material, attempts were made to find traces of such evolution into Sclavinias. Thus, some authors perceive the evolution between the territorial and political meaning of the term.22 Attempts have been made to see differences in meaning between the singular and the plural forms of the term: the territorial meaning in the singular, and the socio-political meaning in the plural.23 The desire to extract from the sources more information than they contain sometimes leads to quite unnecessary complications and neglect of obvious and simple solutions.24 The rare use, mobility, and the existence of certain tendencies in the use of the term in the sources shows that Sclavinia cannot be considered as a simple reflection of the reality of the existence of Slavs and their territories. The connection between the ethnonym (the demonym) Slavs and the term Sclavinia need not always be direct. Its uses can be due to factors external to the Slavs and their formation. This follows inevitably from the fact that Sclavinia appears only as an external term – we do not find it in the Slavic sources.

21 Литаврин, Иванова, Византия и Славяни 85; Литаврин, Склавиниите од VII– IX в. 27, 28; Литаврин, Славинии 199 (“Sclavinias were the ancestral forms of early- feudal states”). Litavrin interpreted the appearance of territorial terms such as Verzitia as a sign that this community was on the threshold of turning into a state (Славинии 200, 201). Генадий Литаврин, А. П. Новосельцев Константин Багрянородный “Об управлении империей”, Москва 1989, 317, f. 21, saw there a tendency towards conversion into a state, a process that led to the creation of Serbia and Croatia, but the same process was stopped by the Byzantines in Thrace, Greece and the Peloponnese. Јоханес Кодер, Византиски свет. Увод у историску географију источног Медитерана током византијске епохе. Београд 2011, 102: Sclavinias were destroyed during the 9th–10th centuries by “being annexed to ... Byzantium or Bulgaria or gradually developing quasi-state alliances and eventually becoming states.” 22 Литаврин, Славинии 197, 198. Curta also sees this binary meaning in the term, primarily a territorial, and later, a political one, but for him it is bound with the process of submission of Sclavinias to the Byzantines (Curta, Sklaviniai 87, 91, 93), and not to the inner evolution of the Slavic communities. 23 Литаврин, Славинии 196. The problem is complicated by the fact that in some cases there is no unity among translators on whether the term is used in the singular or plural in the original Byzantine text. Such is the case with Constans’ campaign in 658, where some translate Sclavinia in the singular (Cyril Mango, Nicephori Patriarchae Constantinopolitani, Breviarum Historicum (CFHB XIII), Washington 1990, 484, f. 1; Harry Turteldove, The Chronicle of Theophanes, Philadelphia 1982, 46; Chrysos, Settlements 127–129), but others in the plural – Sclavinias (Веселин Бешевлиев, Г. Цанкова-Петков, Теофан Изповедник, Гръцки извори за българската история, т. 3, eds. Ив. Дуйчев et al. София 1960, 260; Рајковић, Теофан 222; Генадий Литаврин, Феофан Исповедник, Свод дрвнейших письменьiх известий о славянах, т. 2, (VII–IXвв) ed. Г. Литаврин. Москва 1995, 273). 24 For example, unlike Byzantium, where Sclavinia was used mainly in the plural in the Latin sources, the term exists only in the singular. The difference in the size and total number of Slavic formations for which the authors of the West were supposed to write (a smaller number of large formations) and those in Byzantium (many small formations) seems a far simpler and more acceptable explanation than attempting to see a qualitative rather than just a quantitative difference between the singular and the plural of the term.

39 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Stojko Stojkov

Sclavinia was not used in the oldest Slavonic texts written in Great Moravia and on the Balkans in IX – X century. Even more – the closest equivalent to the term Sclavinia in the old Slavonic language – словѣнская земля (Slavic land) did not appear in the oldest Slavonic texts either. This is striking because these texts used in the same time terms such as Panonian land, Moravian land, Moravian region („моравьска областъ“).25 The closest form we can find in IX – X century texts is странам словѣнские (Slavic countries or more literally: Slavic sides, parts),26 and the term страна was used equally for states and for geographical regions.27 Slavic land appeared latter and in old Slavonic it may include people as well as land28 but it certainly excludes states with not Slavic origin and rule. In the sources from VII – X century, Bulgaria was not called Sclavinia (in Greek and Latin texts) or Slavic land (in Slavonic) despite the fact that the majority of its populations was probably Slavic.29 In contrast, Bohemia and Poland were called Sclavinia (in Latin) and Slavic lands (in Slavonic and Latin).30 Finally, Sclavinia was not just a non-existing word in Slavonic texts, but it was also not accepted or was accepted difficultly and later from the Slavic speaking authors that wrote in other languages.31 The term Sclavinia did not originate from Sclavinias themselves, and was an outside name, used to describe some states or tribes with Slavic rule and origin. In some cases, this outsiderness of the term Sclavinia can be clearly noticed.32

25 Ѓорги Поп-Атанасов, Старословенски Кирилометодиевски извори, Скопје, Менора, 2011, 54, 83, 85, 86, 87, 100, 127. 26 According to Life of Saint Methodius: Pope wrote to Kotzel that Methodius was sent not just to him, but also to all Slavic countries („вьсѣмъ странамъ словѣньскымъ“), and also wrote to Moravians that all Slavic countries (въсѧ словѣньскъiа страны) were given in the hands of Methodius, Поп-Атанасов, Старословенски Кирилометодиевски извори, 51, 56. Similarly in Priceworthy speech for saints Cyril and Methodius Pope Hadrian sent Methodius as archbishop of „страны словѣскъiа“ (Климент Охридски, Събрани съчинения, I, София, 1970, 487). 27 For example, Thessaloniki region (Селунскою страною), Danube regions (страны Доунаискъia) in Priceworthy speech for saint Cyril (Поп-Атанасов, Старословенски Кирилометодиевски извори, 49, 57). 28 Lunt, The Rus’ Primary Chronicle …, 228, f. 10. 29 Стојко Стојков, Свети Климент како наш и каков?, Меѓународна научна конференција Климентовото дело, Штип, 2016, 127, f. 23 30 Monumenta Germaniae Historica, Scriptorium, t. I, ed. G. H. Pertz, Hanoverae,

1826, 411, 4 (MGH, S I); Monumenta Germaniae Historica, СSS, t. 3, ed. G. H. Pertz, Hanover, 1839, 46, 7, 8, 66, 48, 49, 67, 26, 80, 22. 31 Duklian priest – Slavic speaking person writing in Latin not earlier than XII century did not use Sclavinia for Dalmatia (or for any other Slavic land) despite the fact that Dalmatia already was widely known as Sclavinia or Sclavonia. Instead, he used “populus terrae Sclavorum” and “terram Duraciorum” (Vladimir Mosin, Ljetopis popa Dukljanina, Zagreb, 1950, 71, 92). The first Slavic author to use the term was writing in Latin, Magister Vincentius at the end of XII c. in Poland. 32 From the office of Saxonian and Bavarian dux Henry the Lion, between 1154 and 1174, 7 documents originated for 3 bishopric seats: Lübeck, Ratzeburg and Schwerin established between the rivers Elba and Oder in freshly conquered Slavic lands. Four documents say that these seats were in “Transalbina Sclauia” (trans-Elbian Sclavia), 3 - in “terra Sclauorum Transalbina”. The first four were written in the Saxonian town Artlenburg on Elba, the last three – in Schwerin, i.e. in the Slavic land itself (Monumenta Germaniae Historica 500 - 1500, Diplomatum regum et imperatorum Germaniae, Heinrich der Löwe,

ed. K. Jordan, Leipsig 1941, 41, 33, 119, 26, 121, 41, 133, 24, 25, 136, 9, 138, 37, 155, 39 – 41).

40 Some observations on the appearance and use of the term sclavinia in the middle ages

Genesis of the term The fact that Sclavinia derived from the Greek form of the ethnonym of Slavs - Sklavini may suggest that the term Sclavinia itself was a Byzantine “invention”, which afterwards spread to the West because of the great Imperial cultural authority in the same way the word Sclavi(ni) previously did.33 This possibility is strengthened by the common belief that Sclavinia appeared earlier in Byzantium (VII c.) and was used in Byzantine sources in VII and VIII centuries.34 The oldest examples of Sclavinia in the West are from the end of VIII century, so chronology speaks for itself. We have to be very cautious with the first argument because there were many similar and synonymous forms or variations related to the term Sclavinia that were clearly created in the West – like those created from the short form of the ethnonym for Slavs: Slavia, Sclavia (something never noticed in Byzantine sources), or missing the “Greek” ‘k’ in the toponym Slavonia, Slauia, or adding unusual letters in the term Sclavania, Sclavonia, or, finally, using a non-existing in Byzantium form of ethnonym of Slavs for creating toponyms: Wenedonia, Windia. This shows that the West was well capable to create, and actually created its own artificial form without Byzantine assistance. Finally, the oldest examples of using Sclavinia in the West are in majority different from the Byzantine forms: Slawinia, Sclavania.35 Thus, the practical need for the term in the West is obvious and its emergence and spread could not be only the result of the Byzantine cultural influence.

Sclavinia in Byzantium The belief that the term Sclavinia appeared firstly in Byzantium is based on the appearance of the word Sclavinia in Theophylact’s History, also in one manuscript of Miracles of Saint Demetrius and the supposed existing of the term in some sources form VII - VIII century used later in the Chronicle of Theophanes the Confessor. The dominant thesis in science today is that the term Sclavinia was first mentioned in the history of Theophylact Simokatta36 written in Constantinople circa 630, about

33 In the West, the name of Slavs was used mostly in its Greek form Sclavini (see for Byzantine influence of western terminology and portraying of Slavs: Curta, Making of the Slavs…, 42 - 48, and f. 22). 34 Генадий Литаврин, Славинии VII – IX вв. Социально-политические организации славян, Этногенез народов Балкан и Северного Причерноморья, Москва, 1984, 198; Curta, Theophylact, 206; Антолјак, Нашите Склавинии, 121. 35 Willibald: “Slawinia terrae” (Свод древнейших письменньiх известий о славянах, II, (VII – IX вв), Москва 1995, 440). For Charlemagne expedition in 789 are used followed form: partibus Sclavaniae (Annales regni Francorum), in Sclavania (Fragentum Analum Chesnii, Anallum Laurissensium Continuatio), Wenedonia (Annalium Sancti Amandi Continuatio altera), in Wilcia, Wltiam, patriam Wilciorum (Annalium Petavianorum pars Secunda, Annalium Alamanicorum Cont., Annalium Guelferbytanorum. cont., Analium Nazariani, cont..). We find the “proper” byzantine-like form just in Annales Tiliani: partibus Sclaviniae, and in one manuscript of Anallum Laurissensium Continuatio (MGH, S I, 12, 17, 44, 175, 17, 18, 221, 75.) 36 Pritsak, Sklavinia, 1910-1911; Литаврин, Иванова, Византия и Славяни, 85; Антолјак, Нашите Склавинии, 121; Степан Антолјак, Македонските склавинии, Средновековна Македонија, т. I, Скопје 1985 г., 127; (Свод..., 63, f. 151); Curta, Sklaviniai, 88, 89; Malinovská, Development, 1.

41 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Stojko Stojkov

the Byzantine military expedition north of the Danube in 602. There we find the words: τῆς Σκλαυηνίας πληθύος.37 It has been debated lately whether he used it as a noun or an adjective.38 If the second is true, then this example is disabled. Unusual and rather unique use of Sclavinia with the word plethius gives strength to this opinion.39 Another possibility that I think is worth having in mind is that the word Sclavinia even might not have existed in Theophilact’s original work. The oldest manuscript of his History is from X c. (Vaticanus Graekus 977), when the term Sclavinia was already well affirmed - all other Theophylact’s manuscripts depended on this one. In Theophylact’s text, the word Sclavinia is used only in one place, at the very end, and in a way that made it unclear for his contemporary readers. None of his contemporary writers used it, and there are no signs that anybody borrowed it from him. Patriarch Nicephorus, who wrote his history as a continuation of Theophylact’s in the late VIII40, did not know the term Sclavinia at all. In Chronography of Theophane the Confessor, written between 818 - 81441, where a big parts from Theophylact’s History are incorporated, the term Sclavinia

37 Theophylacti Simocattae, VIII, 5, p. 323, 9. 38 Chrysos, Settlements, 124 – 126, Curta, Sklaviniai, 85 – 98, Gkoutzioukostas, Term “Σκλαυηνία”…, 638 – 646, Curta, Theophylact, 195 – 209; Gkoutzioukostas, “Sklavenia”…, 1 – 12. As noon translated in Баришиђ (Византијски извори за историју народа Југославије, I, Београд 1955 г., 125); Schreiner, Свод..., 63, f. 151); accepted by Pritsak, Sklavinia, 1910- 1911; Malinovská, Geographical concepts, 61 and Curta. As adjective understood and translated in: Beker (Theophylacti Simocattae, Historiarum libri octo, ed. Bekker, Bonnae 1834, 323); Феофилакт Симокатта, История, ed. С. П. Кондратьев, Москва 1957, 180; The History of Theophylact Simocatta, ed. and tr. Michael and Mary Whitby, New York 1997, 217; Теофилакт Симоката, Гръцки извори за българската история, т. II, ed, and tr. Веселин Бешевлиев, София, 1957, 333; accepted by Chrysos and Gkoutzioukostas. For different translations see Malinovská, Geographical concepts, 61, f. 2 and Gkoutzioukostas, Term “Σκλαυηνία”…, 638, 639. 39 In his article from 2017 Gkoutzioukostas included me among the supporters of “noon hypothesis” on the basis of my presentation on the Byzantine Congress in 2016 in Belgrade, which is an obvious misunderstanding (Gkoutzioukostas, “Sklavenia”…, 2). In my presentation I did not express an opinion about this matter. 40 Cyril Mango, Nikephoros, Patriarch of Constantinople: Short History, ed. and tr. Cyril Mango, Corpus Fontium Historiae Byzantinae, XIII, Washington, D.C.: Dumbarton Oaks, 1990, 8-12 (before 780 г.); Litavrin (Свод... 222, between 775 – 787); Harry Turtledove, The Chronicle of Theophanes, University of Pennsylvania press, Philadelphia, 1982 xii (between 775 и 797 most probably before 787); Leslie Brubaker, John Haldon, Byzantium in the Iconoclast Era, c. 680-850. The Sources, Ashgate, 2000171 (probably 780thies). The most argumented seems Warren Treadgold, The Middle Byzantine Historians, Palgrave Macmillan UK, 201327, 35 (“probably soon after 790“, but certainly before 797). 41 For the authorship of Chronography and used sources see: Leslie Brubaker and John Haldon Leslie Brubaker – J. F. Haldon, Byzantium in the Iconoclast Era, c. 680-850. The Sources, Ashgate 2000, 168 – 171; Warren Treadgold, Trajan the Patrician, Nicephorus, And Theophanes, Bibel, Byzanz und Christlicher Orient, Festschrift für Stephen Gerö zum 65. Geburtstag, 2011, 589 – 621; Warren Treadgold, The Middle Byzantine Historians, Palgrave Makmillan, 2013, 3 – 16, 38 – 77. For dating see Мила Рајковиђ, Теофан, Византијски извори за историју народа Југославије, I, Београд 1955, 217 (810 – 815); Turtledove, Chronicle…, viii – ix; Treadgold, The Middle Byzantine Historians, 35 (810 – 814); Cyril Mango, R. Scot (ed. and tr.), The Chronicle of Theopahes the Confessor, Oxford 1997, XLIV.

42 Some observations on the appearance and use of the term sclavinia in the middle ages is widely used, but not in the sections based on Theophylact. Sclavinia appeared in his Chronicle for the first time for 658. Therefore, it is possible that Sclavinia did not exist in the original of Theophylact’s History but actually was an interpolation, or even a mistake made by the copyist in the oldest X c. manuscript that spread through the next copies. Similar was the case of the second example that once was used in the historiography – the term Sclavinia in The Miracle of Saint Demetrius, which in meanwhile was proven to have appeared in just one manuscript from X century.42 Of course, the presented idea cannot be proved right43 or wrong. It is what it is – a relevant possibility. Moreover, even if Theophylact really used this term as a noun (which does not look obvious to me)44, and even if he was the first who used it, this still does not prove that the term was already in regular use in his time. No other source from VI and VII century used it. Therefore, Sclavinia in Theophylact’s history, if it really existed, was, at best, an isolated case without known consequences. So, there is only one more argument: the supposition that the term Sclavinia existed in the sources used in Theophane the Confessor’s Chronicle for the events of VII – VIII centuries. However, patriarch Nicephorus used majority of these sources, but he did not use Sclavinia in his Brave History even once. There are six common pieces of information concerning Slavs in both texts but just in one of them Sclavinia is used by the author of Chronography (the expedition of Justinian II against the Slavs).45 In majority of other cases where Slavs are mentioned in Chronography and which are independent from Nicephorus, Sclavinia is still not used.46 In Chorography Sclavinia appeared also in some parts based on eastern Syrian sources - information that Nicephorus did not mention at all, like expeditions against Sklaviniai in 658 and 758.47 Finally, the author of Chronography used Sclavinia for his own time too (810)48. All this, together with the unified and coherent way the term is used in this Chronicle, suggests that the author himself put it in there and did not borrow it from

42 In one manuscript of Miracula we find Σκλαβηνιῶν instead of Σκλαβηνῶν. See Paul Lemerle, Les plus anciens recueils des miracles de Saint Démétrius et la pénétration des

Slaves dans les Balkans, I: Le Texte, Paris 1979, 130, 134,14, Curta, Sklaviniai…, 88. 43 Gkoutzioukostas, “Sklavenia”…, 8. 44 Стојко Стојков, „Склавинија“ кај Теофилакт Симоката, Историја, LIII, бр. 1, 2018, 15 – 40. 45 Nicephori, Archiepiscopi Constantinopolitani, Opuscula Historica, ed. Carolus de Boor, Lipsiae, 1880361, 6-21; Theophanis Chronographia, I, ed. Carolus de Boor, Lipsiae, 1883, 364, 5 -18. It was not used for the foundation of the Bulgarian khanat (681), Tervel’s intervention in favour of Justinian II (705) war against Bulgarian khan Teletzius (763) deserting of many Slavs from Bulgaria (763). Nicephori, 68, 27—69, 2, 69, 14-15; Theophanis, p. 374. 6-8. 46 Theophanis, 436, 9-24, 447, 10 – 26, 456 25 – 457,1, 457, 1-11, 473, 32 – 474, 5, 491, 17 – 22. 47 Theophanis, 347, 6-7, 430, 21-22. For Syrian connections see: E. W. Brooks, The sources of Theophanes and the Syriac chroniclers, Byzantinische Zeitschrift, 15 (2) / 1906, 578 – 586; Рајковић, Теофан, 221, f. 8; Mango, Nikephoros, 12, 14, 15; Свод..., 223; The Seventh Century in the West-Syrian Chronicles introduced, ed. and trans. A. Palmer, Liverpool University press, 1993, 95, 96; Treadgold, The Middle Byzantine Historians, 40 - 45. 48 Theophanis, 486, 17 - 22

43 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Stojko Stojkov

the earlier sources. It is logical to conclude that the term did not exist in common sources of Brave History and Chronography, and most likely the term Sclavinia was not used in Constantinople when Nicephorus wrote his history and it appeared later before the time when Theophanes’ Chronicle was written (808 – 814).49 Two other sources from IX century that used Sclavinia in 811 and in 814 – Scriptor incertus and Anonymous Vatican Narration50, seem to support this conclusion, and the letter of Emperor Michael to Louis the Pious from 824 gives us final proof that the term Sclavinia was known well enough, and was even officially used in Constantinople in the second and third decade of IX century. If this is correct, Theophane Chronography is the first known Byzantine source that without doubt used the term Sclavinia.

Sclavinia in the West In this situation, the oldest source in which we find the term Sclavinia is maybe not Byzantine but a western one: Life of Willibald, written in 778, in Bavaria.51 We find there that, when in 723 the Saint travelled from Italy to the Holy land, he passed nearby the city of Monemvasia (in Peloponnese) which was in Slawinia terrae.52 A suggestion is made that he learnt this term in Constantinople based on an unprovable presumption that the term Sclavinia already existed and was widely popular in Byzantium in the early VIII century.53 According to the Life, the boat was not Byzantine, and it happened 3 or 4 years before the Saint visited Constantinople. In addition, in this source the term is not in its Byzantine form – Sclavinia, but Slawinia. It was also argued that there the word Slawinia was used as an adjective and not as a noun.54 This is supported by the fact that Slawinia is followed by terrae, an unusual and not a necessary words combination, even tautology because Sclavinia itself includes at some level the idea of land. We can even speculate that Slawinia terrae was a literal translation from Slavic словѣнская земля, or the vulgar form of the common terminology in Langoabrdian Italy (Slavic lands, Slavic province) which is also supported by non-classical and close to Slavic form of the term without

49 The position that term Sclavinia was not used in time before Theophanes was argumented by Chrysos in a different way – he interprets all mentions of Sclavinia in VII and VIII centuries as metonymy and just the last one – from 810 as a toponym (Chrysos, Settlements…, 126 - 128). The interpretation of one and the same term by the same author and work in two different ways does not look very convenient. 50 Henri Gregoire, Les sources epigraphiques de l’ histoire bulgare, Byzantion, 9 / 1934, 768; Henri Gregoire, Un Nouveau fragment di “Scriptor incertus de Leone Armenio”,

Byzantion, 11 / 1936, 427, 11 – 13. 51 Curta, Sklaviniai…, 86, 87 52 Monumenta Germaniae Historica, Scriptorum, v. XV, 1, ed. G. Pertz, Hanoverae,

1887, 93, 12, 13: venerunt ultra mare Adria ad urbem Manafasiam in Slawinia terrae. 53 В. К. Ронин, Свод древнейших письменьiх известий о славянах, т. 2, (VII – IXвв) (Москва 1995), 440; Curta, Sklaviniai…, 86. 54 Chrysos, Settlements, 130. See debate between Curta and Gkoutzioukostas: Curta, Theophylact, 203 – 205 with quoted literature; Gkoutzioukostas, “Sklavenia”…, 8, 9, and: Term “Σκλαυηνία”…, 644 – 646, and f. 68 with quoted literature.

44 Some observations on the appearance and use of the term sclavinia in the middle ages

“c” which usually appears in Greek, Latin and Arabic texts.55 The appearance of forms without “c” in the West could be understood as use of more native instead of classical form that happened near Slavic borders, where local people were more familiar with the Slavic original form of the ethnonym. In Byzantium, all known uses of Sclavinia are by high-ranking officials in Constantinople56 so they are in official Greek form, not “spoiled” by spoken Slavic. Willibald did not meet any worth of mentioning figures in Constantinople,57 which again makes it improbable that he learned it there. Nevertheless, even if Willibald’s Slawinia is an adjective, the earlier doubtless appearance of the term still could be in the West. Few Chronicles from the end of VIII and the beginning of IX century used it about events of 789 in northern Slavic borders of Frankish kingdom, close to time when Life of Willibald was written. We can divide the sources describing 789 campaign in 3 groups. The first was created in some Belgium monasteries and they used the terms Wenedonia and Wilcia but not Slavs or Sclavinia.58 The second is represented by Murbach group where we find Wilcia, Wiltiam, patriam Wilciorum, and for the people Sclavini and Winidi.59 The last consists of texts closely related to the Carolingian court and there we find “partibus Sclaviniae (Slavania, Sclaviniae, Sclauinia) quorum vocabulum est Wilze”.60 All these authors did the same thing – they created toponyms from some kind of ethnonyms; the difference was the base they chose for building the toponym – Sclavini, Wiltzi or Wenedoni. Therefore, they created these toponyms not just from actual ethnonyms but also from artificial names (Wenedony). In the same way they called Avarian khaganate Hunia, or closer to reality, when they used the word

55 Partly similar with the way in which educated Slavs writing in Latin exchanged classical Sclavonia or Sclavinia with Terrae Sclavorum (Mosin, Ljetopis popa Dukljanina, 71). 56 Литаврин, Славинии 195; Литаврин, Иванова, Византия и Славян…, 97. 57 MFG SS v. XV, 1, 101; C. H. Talbot, The Anglo-Saxon Missionaries in Germany, Being the Lives of SS. Willibrord, Boniface, Leoba and Lebuin together with the Hodoepericon of St. Willibald and a selection from the correspondence of St. Boniface, London and New York, Sheed and Ward, 1954, 171; The hodceporicon of Saint Willibald, translated by Canon Brownlow, Palestine Pilgrims’ Text Society , London 1891, 28, 29 58 Annalium Sancti Amandi: “contra Wilzis in Wenedonia”, Annalium Petavianorum “in Winnetes, in Wilcia” (MGH 1 SS, 12, 17) 59 Annales Alamannici: „in Sclavos, in Wilcia“; Anales Guelferbytany: „super regem Sclavorum ... et ipsius Wiltiam“; Anales Nazariani: „in patriam Wilciorum“ MGH SS 1, 44; Свод 2, 451. 60 Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum ex Monumentis Germaniae Historicis separatim editi, t. 6 Annales regni Francorum inde a. 741 usque ad 829, qui dicuntur Annales Laurissenses maiores et Einhardi, Hannoverae, 1895, 84; identical texts in

Annales Tiliani (MGH SS I, 221, 75 – 222, 1), Annalum Laurissensium (Minores) „partibus u= Sclavaniae ( sclaviniae), quorum vocabulum est Wiltze“ (MGH SS I, 174, 21). A partly different text is presented in the so called fragment of Diushen related to the Lorsh annals: in “Slavania” where Carl met „reges Sclavaniorum“ and „reges Winidorum“ (Свод 2, 447, 464, 466, 467, 471 f. 5. Антолјак, Македонските склавинии, 128; Антолјак, Нашите Склавинии, 122, 123; Жан Фавие, Карл Велики, София, 2002, 426, 427).

45 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Stojko Stojkov

Frankia.61 So, in the case of 789 war it is clear that different authors created different terms to describe the same land, people and event. Still we can make some important observations. The term Sclavinia appeared not in all texts, but only in texts connected with the Frankish court, and, accordingly, Sclavinia did not appear spontaneously in every province close to Slavs - there were preferred different types of toponyms. Moreover, it would prove to be a pattern of the way that Sclavinia would be used in the West. In the majority of cases we find Sclavinia in documents created in the chancelleries of Frankish and later German emperors. It would even be part of the official emperor title of Louis the Pious in 824 and 830.62 In 871 Louis II, in a letter to Basil I, mentioned Croatia of Domagoy as “Sclavenia nostra”.63 Furthermore, Sclavinia was used in the official documents of Otto II (961 – 983), Otto III (983 - 1002),64 Henry II 1002 – 1024,65 Lothar III in 1136 (provinciarum Sclauie),66 Conrad III (1138–1152: Sclauonia),67 Fredrich Barbarossa (Sclauam),68 and Fredrich II (Sclauia).69 The term found its place in Germanic low in Saxon Mirror

61 MGH, S I, 13, 14, 17, 18, 45. Annalium Sancti Amandi Continuatio altera (Hunia, Frankia), Analium Laubacensium Continuatio Altera (Hunia), Annalium Petavianorum pars Secunda (Francia, Burgundia, Saxonia, Bawaria Hunia), Annalium Guelferbytany (Hunia). For parallel, Theophanes did the same when created Berzitia from the name of the tribe

Berzitoi. Theophanis, 447, 10 – 26. 62 MGH, Leges, Formulae Merowingici et Karolini aevi (Formulae Merowingici et

Karolini aevi), 1: Formulae Merowingici et Karolini aevi, Hanoverae 1886, 314, 34. Sclauinina is mentioned in title in last place immediately after Bavaria (fidelibus nostris partibus … Baioarie et Sclavanie commeantibus). See also Chrysos, Settlements, 131; Curta, Sklaviniai, 86 f. 3. Sclauinia appeared also in official documents under 837 (MGH, Diplomata (DD), Diplomata regum Germaniae ex stirpe Karolinorum, t. I, Ludowici Germanici, Karlomanni,

Ludowici Ivnioris Diplomata, Berlin, 1934, 30, 28. 63 MGH, Epistolarum tomus VII, Karolini aevi, V, Berlin, 1928, 392, 20 21; John V. A. Fine, When ethnicity did not matter in the Balkans, The University of Michigan Press, 2009, 36 64 MGH Diplomatum regum et imperatorum Germaniae, t. I, Conradi I, Henrici

I et Ottonis I diplomata, Berlin 1879, 618, 3; MGH, Diplomatum regum et imperatorum Germaniae, t. II, Ottonis II, et III diplomata, Berlin 1888,) , 123, 21, 221, 39, 222, 33, 223, 26 65 MGH, Diplomatum regum et imperatorum Germaniae, t. III, Heinrici II et Ardvini Diplomata, Berlin 1900 – 1903, 104, 83 а 35, 83 b 33 66 MGH, Diplomatum regum et imperatorum Germaniae t. VIII, Lothari III Diplomata nec non et Richenzae Imperatricis Placita, Berlin 1927, 142, 34, 35. 67 MGH, Diplomatum regum et imperatorum Germaniae t. IX, Conradi III et filii eius

Heinrici, Berlin, 1969, 31, 4. 68 MGH Diplomatum regum et imperatorum Germaniae t. X, p. IV, Friderici I

Diplomata, Brlin 1990, F I,4: Friedrich I. 4: 1181-1190 (DD F I), 155, 6. 69 MGH Diplomatum regum et imperatorum Germaniae t. XIV, pars II, Friderici II

diplomata, Berlin, 2007, 203, 33.

46 Some observations on the appearance and use of the term sclavinia in the middle ages in XIII c. as Sclavia (but in the medieval German translations Wenden).70 Still not all emperors used this term71, and even these who used it often preferred synonym terms as Slavic land, province or region.72 Possibly, under imperial influence, the popes also adopted Sclaunia in XIII century, making a difference between Sclavia northern of Elba, and Sclavonia - Dalmatia.73 The connection of the term Sclavinia with the existence of imperial courts and pretensions in the West can also be noticed in the gap in the usage of the term Sclavinia between 895 and 975. It coincides with the time without emperors in the West (between the death of the last Carolingian emperor Berengar I in 924 and the resurrection of the empire from Otto I in 962). It was still used by the last emperor who had a Slavic periphery under his rule - Arnulf (+999) and reappeared again under the second Ottonian emperor Otto II. Before and after this, the term was used nearly regularly.74 On the other hand, Sclavinia was not used in pre-Franks Langobardian Italy, despite its close contacts with the neighbouring Slavs, which supports the conclusion that the emerging of the term was not related to the simple existence of Slavic territories nearby. Also, in some cases of non–imperial use of the term, we can observe a non-classical forms as S(c)lavia, Wilcia or Win(e)d(on)ia. It suggests that the term Sclavinia was “promoted” by the emperor’s court which tried to stay close to the classical high Byzantine form, rather to local barbarised forms.75

70 MGH Leges, Fontes iuris Germanici antiqui, Nova series (Fontes iuris N.S.) 2,1: Auctor vetus de beneficiis. Teil 1: Lateinische Texte, Hannover 1964, 64; MGH Leges, Fontes iuris Germanici antiqui, Nova series (Fontes iuris N.S.) 2,2: Auctor Vetus de beneficiis. Teil

2: Archetypus und Görlitzer Rechtsbuch, Hannover 1966, 23, 11. 71 Otto I (936 – 973) terra Sclavorum, provintia Sclavorum, patria Sclavorum (MGH

Diplomatum I, 91, 5, 189, 10, 247, 10). The Bavarian king Carloman: partibus Carentaniae Sclauinisque regionis (MGH, DD, Ι, 304, 31). 72 Louis II (825 – 875) also used “terra Sclauorum” for the territory between Main and Rednitz in Bavaria (MGH Diplomata regum Germaniae ex stirpe Karolinorum, t. III,

Arnolsfi diplomata, Berlin 1940, 102, 7); 73 Pope Honirus III call in 1217 Sclauia the land conquered by Danish king Canute VI north of Elba and in Pomerania (MGH, Epistolae Saeculi XIII e regestis pontificum romanorum selectae, t. I, Berlin, 1883, 12, 11). Gregory IX (1227 - 1241), Istria, Dalmatia, Bosna, Croatia, Serbia and the other parts which constituted “Sclavonie” (468, 5, 487, 30, 703, 1), and Sclavia between Elba and Rügen (657, 20, 21). Inocenty IV on 6 February 1254 wrote about a church in “Slavia” near Lübeck (MGH, Epistolae saeculi XIII e regestis pontificum Romanorum selectae, t. III, Berlin, 1894, 222, 18). 74 The years for which or in which the term was used to the beginning of XI c. are: 788, 789, 813 – 820, 828, 837, 839, 847, 844, 845, 891, 893, 895, 975, 985, 986, 992, 999, 1000, 1007, 1010, 1013. 75 Wenedonia was the land of Wiltzes (Annalium Sancti Amandi, MGH 1, 12), but Wenedi / Winidi also were called peoples in Great Moravia (MGH 1, Hincmari Remensis

Annales, 492, 27, 28, under 871: Resticii, qui principatum Winidorum) and Bohemia (Flodoardi Annales, Monumenta Germaniae Historica, Scriptorum, t. 3, ed. Georg Pertz, Hanoverae,

1839, 400, 9, under 950: Otto rex, qui quondam Wenedorum (Winedorum) magnam obsederat urbem, nomine Proadem (Praidam, Praidem, fus. 78 Pragam).

47 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Stojko Stojkov

Except by the emperor’s court, the term was also used by a few imperial vassals most famous of which was Henry the Lion, duke of Saxony and Bavaria, who used it in some documents about lands on the other bank of Elba (Transalbina Slauia76 but also terra Sclauorum Transalbina).77 Most often, the term was used in documents created in or for Bavaria and Saxony.

Saxonian neighbourhood: Sclauia Transalbina The Land between Elba and Oder and especially the land of Slavic Velety (Wiltzes) and later Lutici was the first territory that was named as Sclauinia in the West under 789. The term would be often used for this region to the XIII century, but it would change its form in Sclauia.78 One possible reason for this could be that term Sclavinia had a broader meaning and use. We can find it in some sources from IX – XI century also used for Great Moravia,79 Bohemia80 and Poland (see below). Maybe the emerging of the “political concept” of Sclauinia circa 1000 played some role in this. Immediately after the creation of this concept at the beginning of XI century, the term Sclavia appeared and some German sources started to make a difference between Sclauinia and Sclauia. First it happened in Saxony in Annales Quedlinburgenses (written 1008 – 1030) in which Sclavia was called Great Moravia (under 844) and Bohemia (986, 999), and as Sclavonia - the region between Elba and

76 MGH, Diplomatum regum et imperatorum Germaniae t. Leipsig 1941, Heinrich der

Löwe (DD HL), 41, 33, 119, 26, 121, 41, 155, 39 - 41 77 MGH, DD HL, 133, 24, 25, 136, 9, 138, 37. 78 It is Sclauonia in documents written under Otto II (MGH, Diplomatum II, 123,

21, 221, 39, 222, 33, 223, 26; MGH Diplomatum I, 618, 3), Otto III (MGH, Diplomatum II, 435, 38, but laso terram Sclauinicam (403, 7a 17, 7b 16), Henry II (MGH, Diplomatum III, 104, 83 а 35, 83 b 33), Conrad III (“castro Lubece in Sclauonia”, MGH, Diplomatum

IX, 31, 4). From XII century it changed in favour of Sclavia: Lothar III in 1136: quatuor provinciarum Sclauiein Tribsees (MGH Diplomatum VIII, 142, 34, 35); Fredrich Barbarossa Sclauam (MGH Diplomatum X, 155, 6), but also “Slauorum provinciam“ (351, 23) and terra Sclauorum (155, 33); Fredrich II (MGH Diplomatum XIV, 203, 33); Inocenty IV on 6 February 1254 spoke about a church in Slavia near Lübeck (MGH, Epistolae saeculi

XIII, t. III, 222, 18), and Gregory IX (1227 - 1241) for Sclavia between Elba and Rügen (MGH, Epistolae Saeculi XIII, 657, 20, 21); Alexander Minorita (last redaction c.1250) for baprisation of the Slavs in “totam Sclaviam” circa 1125 (Alexander Minorita, Expositio in apocalypsis, MGH Weitere Reihen, Quellen zur Geistesgeschichte des Mittelalters (QQ zur

Geistesgesch.), 1: Alexander Minorita, Expositio in Apocalypsim, Weimar 1955, 334, 15, 337, 5-8, 16 and also regionem Sclaviae, (417, 15) and in Saxon Mirror in XIII c. as Sclavia in Latin and Wenden in German (MGH Leges, 2,1, 64; MGH Leges, 2, 2, 23, 11). 79 Only one unclear use under 844 - MGH СSS 3, 46, 7, 8 80 Annales Fuldenses under 895 (MGH 1, 411, 4: de Sclavania omnes duces Boemaniorum); Annales Hildesheimenses partly based on lost Annales Hildesheimenses

maiores, Sclavia under 844, 985, 986, 1000 (MGH СSS t3, 46, 7, 8, 66, 48, 49, 67, 26 (Sclaviam), 92, 2 – 4 (“…Otto … tempore Sclaviam intravit …. urbe Sclavorum Praga”).

48 Some observations on the appearance and use of the term sclavinia in the middle ages

Oder (1007, 1010, 1013)81 and such a use also could be noticed later.82 However, in XII century Slcavia began to change its meaning and to be used for the land between the Elba and the Oder, clearly excluding Bohemia and Poland, which then belonged to Sclavinia.83 With the assimilation of Slavic communities in Slavia Transalbina into the empire in the late XII c. the term went out of use.

Bavarian neighbourhood The other space candidate for an earlier appearance of the term Sclavinia is Bavaria. We find it in sources written in Bavaria or for Bavarian subjects as the name of some neighbouring Slavic lands. Even if we ignore the example in Life of Saint Willibald written there in 778 as arguable, we can still find there other early examples. Louis II (king of Bavaria, Italy and Middle Frankia) on 25 July 845 confirmed to the church in Wurzburg in Bavaria the rights to organize the church in terra Sclauorum between the rivers Main and Rednitz.84 Sclavinia could be found in Conversio Bagoariorum et Carantanorum written in 871 used about Carinthia under 799, for Carinthia, Pannonia and West Austria under years 824 (“in finibus Sclavinie”), 828 (in Sclaviniam in pare videlicet Quarantanas atque inferioris Pannonise), and 837.85 Still other terms were also used.86 Last about Sclauinia speak some documents from emperor Arnulf of Carinthia under 891 and 893.87 It seems to be the the final known use of term Sclavinia for Bavarian neighbourhood.

Sclavinia in Dalmatia and Italy Instead of Sclavinia in Langobardian kingdom the following terms were used: Sclaborum provinciam, Sclavorum regionem, Sclavorum patriam.88 Also in Italy

81 MGH СSS 3, 46, 7, 8, 66, 42, 67, 26, 27, 42 – 44, (Sclaviam), 79, 26, 27 80, 22 82 (Sclavoniae) 82 Vincentius Kaldbuka XII / XIII “Slaviae … monarchia” is Poland (Щавелева Н. И. Польские латиноязычные средневековые источники, Москва, 1990, 86) 83 Saxon Mirror in XIII c. as Sclavia (which is something different than the form Bohiemia and Poland (“in Poloniam, Sclaviam et Bohemiam”), MGH Leges, 2,1, 64; MGH

Leges, 2,2, 23, 11. 84 MGH DD I, 56, 27, 35. 85 Антолјак, Нашите Склавинии, 124, 125; Chrysos, Settlements, 131. 86 In 837, the Salzburg church was granted with “territorium in Sclauinia” from the emperor (MGH, DD, Ι, 30, 28); in 878 one document of king Carloman mentioned land “in partibus Carentaniae Sclauinisque regionis” (MGH DD I, 304, 31). 87 In 891 he granted some Bavarian churches domus “in Sclauinie partibus” (MGH,

DD, Ι, 134, 13, 289, 2) and to the archbishopric church in Salzburg the lands “in partibus Sclauiniensibus” (287, 20). In 893 he confiscated lands in Bavaria and Sclaviniae locis from some non-loyal vassals and granted them to the church (176, 25). 88 MGH, Scriptores 3, Scriptores rerum Langobardicarum et Italicarum, saec. VI –

IX, ed. Georg Waitz, Hannoverae, 1878: Pauli Historia Langobardorum, lib. IV, 118, 7, (Sclaborum provinciam / Slavorum provincia), 132, 3 (Sclavorum habitation in illi loccis),

132, 22 (Sclavorum regionem quae Zellia appellatur), libri VI, 182, 30, 183, 10, 11 (Sclavorum patriam), Gesta Episcoporum Neapolitanorum, pars I, 422 (Sclavorum patriam).

49 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Stojko Stojkov

Venetia was used, but in the whole Middle age it would there mean only Venice or the former Roman province.89 The first mentions for Dalmatia as Sclavinia were noticed in 871, not in a local source but in the already mentioned emperor’s letter.90 It was also used in 871 for the lands between the rivers Sava and Drava and for the whole territory west of the Drava to the Danube under 824 and 828 in Conversio Bagoariorum et Carantanorum.91 Later such a use would also be adopted in Italy. The exact time is uncertain. John the Deacon, the secretary of the Doge of Venice, who wrote at the end of X century, based on some older documents used Sclavenia for Dalmatia between 813 and 820, and for the land of the Narentines (Pagania) under 839.92 However, it does not necessarily mean that Sclavinia existed in his sources. We cannot find it in sources written in Italy before the end of X century. It is also worth noticing that in the documents of Otto III written in Italy there was no Sclavinia, unlike the documents written in Germany. Maybe for the first time it was used in Italy was the Chronicon Salernitanum at the end of X century (for Dalmatia).93 From XI century, it became common in Italy. In “Acta Sanctorum,” at the beginning of XI c. near Istra was the land of king Budislav named “Slavonia.”94 In the Chronicle of Monte Casino from the end of XI c. we find Sclavonia under 992 and 1096 and it meant Dalmatia and Croatia.95 It further appeared in Raimond D’Agiler,96 Petar Tudebot,97 Idrisi,98 Tomas Archdeacon.99 In some of them, the term is not used for all but only for a part of Dalmatia.100 In XIII century, it was used by popes. The land between the Sava and the Drava officially became known as Slavonia after the

89 MGH, SS rer. Lang, 627. 90 Антолјак, Нашите Склавинии, 123. 91 Антолјак, Нашите Склавинии, 124, 125 92 Cronache Veneziane, ed. Giovanni Monticolo, vol I. Istituto Storico Italiano, Fonti

Per La Storia D’italia, Roma, 1890, 107, 7, 113, 2. 93 In letter from Niceta patricij to pope Hadriano MGH S 34, Hannoverae, 1980 526, 1, 3 populis Sclaveniae nostrae. 94 Fine, When ethnicity did not matter in the Balkans, 37, 42- 44, 60, 61. 95 MGH S 34, Hannoverae, 1980 = Hartmut Hoffmann, Die Chronik von Montedassino,

Hanover 1980, 201, 9, 201, 26, 27 464, 39, 476, 14 ( Sclavonia), but also “Sclavorum terra” (477, 16) 96 Raimundi de Aguilers, Recueil des historiens des Croisades, Historiens occidentaux, III, Paris 1866, 235 А (Sclavonia). 97 Petri Tudebodi Historia, Recueil des historiens des Croisades, Historiens occidentaux, III, Paris 1866, 16, 18 98 Fine, When ethnicity did not matter in the Balkans, 101. 99 Антолјак, Нашите Склавинии, 124. 100 Cronache Veneziane, 113, 2. Also in Codex of Corcula (late XII) was mentioned by king Svuinimir (Zvonimir) of Sclavonia, Croatia, and Dalmatia (Fine, When ethnicity did not matter in the Balkans, 60, 61.

50 Some observations on the appearance and use of the term sclavinia in the middle ages

Hungarian conquest, when an administrative region with this name was created.101 Sclavonia was used also in XV c.102 In that way Sclavinia / Slavonia was used for lands in the ancient province of Dalmatia from IX - XV c. starting with Frankish emperors in IX century spreading from late X century in Venice and different Italian and Dalmatian cities, Crusaders, Pope state, Neapolitan kingdom, Croatian kings, and in Hungary.103 It found its way even in Roger Bacon’s Opus Majus.104 Therefore, Sclavinia was used for Dalmatia longer than for any other place in Europe, and it is one of the very few places where it was partly accepted by local Slavic elites. The only other place this can be noticed is Poland after XII century (see below). Still, this acceptance of foreign nomenclature would be very limited.

“Political concept” of Sclavinia XI – XV c. In the Reichenau Gospel (1000) Sclauinia is pictured as one of the four imperial provinces together with Germany, Gaul and Roma paying homage to Otto III.105 This was a short living idea of this emperor for the renovation imperii Romanorum106 on the West putting the Polish ruler Boleslav on head of the province Sclavinia as a vasal king of the emperor.107 What was meant by Sclavinia there is not very clear. Some authors think that this Sclavinia was simply Poland with eventually

101 Е. П. Наумов, Возникновение етнического самосознания раннофеодальной хорватской народности, Развитие етнического самосознания славянских народов в епоху раннего средновековия, Москва, АНСССР, 1982, с. 176. Антолјак, Нашите Склавинии 125, propose that Slavonia was for the first time used in 1091 and not just for Slavonia but also for Croatia. See also Fine, When ethnicity did not matter in the Balkans, 70. 102 Natonius de Bonfinis, Rerum Hungaricarum Decades, written circa 1498, states that Slavs conquered Istria and Dalmatia and these land were called after their name Sclavoniam (Латински извори за българската история т. 5, Унгарски латиноезични извори, част 1, Наративни извори, БАН, София, 2001, 123). 103 Fine, When ethnicity did not matter in the Balkans, 79, 83 and f. 70, 84, 90, 91, 94 – 99, 103, 106, 107, 113, 116. 104 Roger Bacon, The “Opus Majus” of Roger Bacon. London: Williams and Norgate, 1900, 374, 375 (“Bounding Macedonia, Thessalonia, and Bulgaria on the west is Slavonia”), 365, 367, 376 (“Illyrians used to live between Dalmatia and Istria, the present region of Slavonia, of Forum Julii [Cividale] and the land of the Venetians”). 105 Katherine B. Powell, Observations on a Number of Liuthar Manuscripts, in Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, Vol. 34 (1971), p. 5, Karl J. Leyser, Concepts of Europe in the Early and High Middle Ages, in Past & Present, No. 137, The Cultural and Political Construction of Europe (Nov.,1992), Oxford University Press, p. 45, Gerhart B. Ladner, The Holy Roman Empire of the Tenth Century and East Central Europe, The Polish Review, Vol. 5, No. 4 (Autumn 19600, 9. 106 Herwig Wolfram, New Peoples around the Year 1000, Europe around the Year 1000, ed, Przemysław Urbańczyk. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2001, 391-409, f. 19 107 Vlasto, The Entry of The Slavs, 127. For Otto’s plans for renovation imperii see also Muller-Mertens, The Ottonians, 257, 257; Janet Nelson, Rulers and government, The New Cambridge Medieval History, Volume III c. 900 – c. 1024, ed. by Timothy Reuter, Cambridge University Press, New York, 2008, 95, 96; Strzelczyk, Bohemia and Poland, 524.

51 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Stojko Stojkov

some of its neighbours.108 We could be fairly sure that this Sclavinia did not include territories southern than Poland and Bohemia, because at the same time Otto III and his pope granted the king title and archbishopric seat to Hungary and the title dux Dalmatorum to the Venetian doge.109 The genesis of this idea is not certain but most probably it was not created by Slavs themselves110; such a concept was not noticed in Great Moravia and Bohemia before.111 It is also worth noticing that Otto III was

108 For Jerzy Strzelczyk, Bohemia and Poland: two examples of successful Slavonic state- formation, The New Cambridge Medieval History, Volume III c. 900 – c. 1024, ed. by Timothy Reuter, Cambridge University Press, New York, 2008, 525 it was simply Poland, which to this time was not known under its own name. Vlasto, The Entry of The Slavs, 356, f. 133 clearly thought that “‘Sclavinia’ may not have been intended as strictly limited to the Slavs within the Polish dominions” but very possibly Bohemia and the land near Elba with the purpose to create a big balancing power against “Germany” in which he did not enjoyed sympathy but rather strong opposition (Francis Dvornik, The Making of Central and Eastern Europe, Boston, 1965, 265). Still including Sclavinia Slavs around the Elba and the Baltic Sea in this is questionable because Otto III politics against them was following the Voitech’s idea of peaceful conversion (Dvornik, Central and Eastern Europe 260, 261). For Chrysos, Settlements, 131 “In this case of Sclavinia it is apparently the region of what is today East Germany.” For different interpretation, see Malinovská, The Development of the Concept of Sclavinia, 7, 8. 109 Dvornik, Central and Eastern Europe, 262; Eckhard Muller-Mertens, The Ottonians as kings and emperors, The New Cambridge Medieval History, Volume III c. 900 – c. 1024, ed. by Timothy Reuter, Cambridge University Press, New York, 2008, 258). 110 Cf. Malinovská, The Development of the Concept of Sclavinia, 7, “Such a Sclavinia already reflects the consciousness of the Slavs’ community, which is beginning to grow into the common idea of the united “Slavs”. What is essential, this initiative comes from the Slavs themselves”, were she referred to Adalbert Woitech, the spiritual adviser of the emperor as creator of the idea. It is not clear if he himself was the creator of this concept. Dvornik saw Adalbert’s influence in Otto III Slavic politic only in the idea of peaceful conversion of Slavs instead of forceful conversion and subjugation which proved to be unsuccessful (Dvornik, Central and Eastern Europe, 260, 261). Wolfram, New Peoples, f. 19 stated that “The main protagonists of the Renovation were the Emperor himself”, and put the name of Woitech as creator in quotes : “Voitech’s” Sclavinia. It seems that the initiative came to Slavs from outside – it appeared in Poland later, the first one who used it there was not a native Polish (Gallus Anonymus), others that followed were educated in France and Italy. 111 Contrary to by itself innovative and interesting idea proposed by Malinovská (Н. Малиновска, “Regnum Sclavorum” Святополка как источник средневековых славянских концепций “Склавинии”, Studia Slavica et Balcanica Petropolitana, 2017. № 1 (21). Январь— Июнь, 25 – 27; Malinovská, The Development of the Concept of Sclavinia, 8 – 10), according to which Sclavinia was the concept for united Slavic land born in Great Moravia and its ruler Svyatopolk. However, Great Moravia was not called Sclavinia in contemporary Latin sources. Similarly in Slavic sources created in its territory, and in the Balkans from expelled from Moravia students of Saint Methodius as was already noticed there are no terms as Sclavinia, or Slavic land, and neither idea of One Slavic Land (we find Slavic parts/saids in plural). The comparison Malinovská made with some other sources as Ibrahim ibn Yajub who visited court of Otto I in 965 г., Povesť vremennykh let and Gallus Anonymus does not look convincing: Slavic land or Sclavinia in these 3 sources are significantly different things. Ibrahim ibn Yajub included in Slavic lands Bulgaria but not Russia, Povesť vremennykh let included Russia and excluded Bulgaria, Gallus Anonymus excluded both but included Hungary.

52 Some observations on the appearance and use of the term sclavinia in the middle ages the son of a Byzantine princess and under strong influence of the Byzantine imperial ideas.112 Practical reasons behind this idea were probably the need to find a new way to deal with Slavs neighbourhood after the debacle of Otto II politics of Christianization and subjugation of Slavs between the Elba and the Baltic shore alongside with fast growing power of Poland under Mesko I and Boleslaw and the support it received from the Pope.113Actually, this is one of the moments when we can see that the main idea behind Sclavinia was the intent of putting independent Slavs under imperial control, when there was not enough power to directly conquer them. To that very moment, in sources Poland was not called Sclavinia, and shortly after, it was powerful enough to be affirmed under its own name.114 This idea of Otto III had little influence outside his “inner circle” and it died in the empire with him.115 Still, it seems to have had some resonance in Poland later. Krakow’s bishop Mathew in 1147 stated that Poland and Bohemia together are called Sclavonia. The first native Polish chronicler magister Vincentius (end of XII - beginning of XIII c.) mentioned “Slaviae … monarchia” equal to Poland. Two other examples that are given as connected with Otto III Sclavinia seem to represent different approach in rethinking what Sclavinia had to mean. Gallus Anonymus’ Sclauinia (1107 – 1113) included all former western imperial Slavic lands from the Adriatic to the Baltic sea, but not the lands of Slavs per se.116 Polish History of Yan Dlugosz from XV century followed Gallus Anonymus; it also uses Sclavia in the meaning of today’s Slavonia.117

Sclavinia after Sclavinias When the object disappeared, the term usually also disappeared. However, in some cases, it continued its existence but had to change its meaning. The same can be observed with the term Sclavina. In majority of cases it disappeared with the dependent to empires Slavic territories, but in some rare situations it tended to survive or revive as was the case in Poland after XI century, or in Byzantium in XII

112 Dvornik, Central and Eastern Europe, 256 – 258, 263, 264; Vlasto, The Entry of The Slavs, 124 113 Dvornik, Central and Eastern Europe, 112, 113. 114 Krystyna Łukasiewicz, “Dagome Iudex” and the first conflict over Succession in Poland, in The Polish Review, Vol. 54, No. 4 (2009), 18; Strzelczyk, Bohemia and Poland, 524, 525. Failure of Otto III politics and its abandonment after his death together with continued growth of Poland strength led to its affirmation in sources under its own name. 115 Vlasto, The Entry of The Slavs, 125 116 Gesta principum Polonorum, The deeds of the princes of the Poles, tr. Paul W. Knoll, Frank Schaer, Central European University Press, Budapest New York, 2003, 12 – 15. There Poland is the northern part of Sclauinia which is equal to “terra Sclauonica” including lands from Denmark to Sarmatian - Gets, Thrace, Epirus and the Adriatic sea which clearly exclude all eastern and half of Balkan Slavs, but included former Slavic lands of Hungary and today’s Romania. 117 Щавелева, Польские, 33, 39, 42, 76, 77, 86, 160; Щавелева Н. И. Древняя Русь в «Польской истории» Яна Длугоша (Книги I—VI). — Москва.: Памятники исторической мысли, 2004, 68.

53 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Stojko Stojkov

century. In some cases there were attempts of revival of its archaic meaning which led to creating of never existing before artificial use (Gallus Anonymus) or was rethought and connected with new realities (Etymologicon Magnum and Zonara).118 Partly similar to the change of meaning of the term Slavs in some parts of the Mediterranean (Islamic countries, Byzantium) after XI century where it started to be used for servants and slaves.119

Sclavinia as transitional term The term was not just bound to western imperial tradition but also had its specific way of usage. It was not used for all Slavic lands or principalities and not all the time. As a rule, it was used for autonomic Slavic territory put under the imperial high authority. As such, the term appeared for the territories in the transitional process of losing their independence to complete assimilation into the empire.120 It seems that resentful to imperial authority Great Moravia, which successfully defended its independence, was never called Sclavinia in contemporary sources. Bohemia was called Sclavinia between 895 and 1000, which was actually the time from its separation from the collapsing Great Moravia and subordination to the empire in 895, to the moment it became a vasal part of the empire in 1004. Carinthia was named Sclavinia after Bavaria was subjugated to the Frankish kingdom in 788 to the end of IX century when emperor’s throne was shortly left empty. It was not called Sclavinia after Ottonian resurrection of the empire because in 976 it was made one of the duchies in the Holy Roman Empire. The territory behind Elba were called Sclavinia from 789 to the end of XII century. This is the period when the Empire put great efforts to subjugate it with changing success. In the second half of XII c., this land was gradually absorbed into the Empire and Danish kingdom and its Slavic rulers gone extinct to the end of century and the term Sclavinia (Sclavia) also disappeared.121 The first time Poland was called Sclavinia was exactly in imperial plans to make it a part of the Empire circa 1000. The abandonment of this plan in

118 Etymologicon magnum, ed. Friderici Sylburgii, Lipsiae 1816, 225, 48 mentioned Sclavinias once in an article that explained the word beard (Γένειον). In Iohannis Zonarae Lexicon, ed. Iohannes Tittmann, tommus posterior, Lipsiae 1808, col. 1653: Σκλαβινία, ἡ Βουλγαρία), i.e. the Ohrid archibisopric (cf. Πανονία, ἡ Βουλγαρία Col. 1507, the main city of Panonia – Sirmium in the XII century was a bishop’s seat in the Ohrid diocese. For the use of the term Bulgarians in this period, see Коматина, Појам Бугарске, 41–56. Bulgarian state was never called Sclavinia in Byzantine sources (Стојков, Стојко, “Ѩнзыкъ словѣнскый” во старословенските текстови (IX – XIV век), Историја, 50-51/1 (2015/2016), 131, 132). 119 Helga Köpstein, Zum Bedeutungswandel von Σκλαβος / Sclavus, Byzantiniscshe Forschungen, VII, Amsterdam, 1979, 66-8867, 71, 72, 76, 77, 83–85, 87; Д. Е. Мишин, Сакалиба, Славяне в исламском мире. Москва, 2002, 13, 20. 120 Cf. Chrysos, Settlement, 130 – 133: “areas with Slavic population under imperial sovereignty”. The only difference there is that Sclavinia was not an integral part of the Empire, but rather a transitional stage that finished with becoming an integral part of the empire. The entirely submitted and integrated territories inhabited by Slavs were not called Sclavinia. 121 The only document using it for this territory after 1200 is one letter of the Pope from 1217

concerning the conquest of these lands in the time of Canute VI: MGH, Epistolae Saeculi XIII I, 12, 11.

54 Some observations on the appearance and use of the term sclavinia in the middle ages parallel with the transformation of Poland into a great independent kingdom through XI century would lead to the abandonment of the term Sclavinia and its replacement with the name Poland. Sclavinia would still return for Poland in some later sources, but already for different reasons and meaning. Only in Dalmatia the term would survive because on the one hand there this transitional process was never completely finished: Croatia entered into a personal union with Hungarian kings in 1102 and continued to exist as a such kingdom through the middle age; on the other – part of this territory was named Slavonia so it become part of official nomenclature. It seems that the same was the case with Byzantine where Sclavinia was used from the end of VIII c. to the middle of IX for Slavic lands in Macedonia and Hellas, and in the middle of X c. for Slavic parts in Dalmatia. With the disappearance of these half-dependant territories, or their evolution into independent states, or with disappearance of imperial borders with them the term also disappeared.122

*** Therefore, in the West Sclavinia was used from the end of VIII c. to the XV c. mostly for the Slavic regions on borders to Saxony and Bavaria, but also and for a longer time for Dalmatia. It is clear that in the West the term Sclavinia was used more and longer than in Byzantium where we can find Sclavinia at most in 10 sources from VII (?), IX, X, XII century. Eight of them used it just once, two may be interpolations or mistakes, and just one was an official document.123 In the West, we found Sclavinia in far more sources. It was used in the official documentation of western emperors, kings, duxes and popes between IX – XIII century at least 28 times in contrast to the Byzantine one. Sclavinia was used in the West to the end of the Middle Ages, but in Byzantium it practically disappeared after X century, at least in its usual sense. The term appeared in the West in more forms than in Byzantium. In addition, its uses in the West in forms that differ from the Byzantine base, like Slavia, Slavinia, Sclavania, Slavonia were more numerous than all cases of using Sclavinia in Byzantium together. In Byzantium Sclavinia was created just from the long form of the ethnonym for Slavs (Sclavini), but in the West it was created from both short and long form. The appearance of deviation forms in the West had nothing

122 Литаврин, Новоселцев, Константин Багрянородны, 317, f. 21; Кодер, Византиски свет 102. 123 Theophylacti Simocattae, VIII, 5, p. 323, 9; Theophanis, 347 6-7, 364, 5-9, 11-18, 430, 21-22, 486, 17 – 22; Monumenta Germaniae Historica, Legum Sectio III, tom. II, pars II, 2,2, Concilia aevi Karolini [742-842]. Teil 2 [819-842], Hannoverae at Lipsiae, 1908, 477, 10, 11; Gregoire, Les sources epigraphiques, 768; Henri Gregoire, Un Nouveau fragment di “Scriptor incertus de Leone Armenio”, Byzantion, t. XI, 1963, 423; Fransis Dvornik, La Vie de Saint Gregoire le Decapolite, et les Slaves Macedoniens au IXe siècle, Paris, 1926, 61,

20 – 62, 4; Constantine Porphirogenitus, De adminIstriando imperio, G. Moravcisk, R. J. H. Jenkins (ed. and tr.), Dumbarton oaks texts one, Washington, 1967, 9, 10, 107, 28, 19, 29, 68, 30, 94; Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, ed. I Bekker, Bonnae, 1838, 617, 12. See also Sclavinia in Latin translation of Theophanes Chronicle Anastasii Bibliotecari, Chronographia tripertita, rec. Carolus de Boor, vol. 2,

Lipsiae, 1885, 218, 10 (658: Sclaviniam), 231, 15, 16, 17 (689: Scavinias, Sclaviniam), 282, 20, 21 (758: Sclavenias penes Macedoniam), 325, 17 (810: Sclavinias).

55 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Stojko Stojkov

to do with the distance from Constantinople, but more with local traditions.124 Two regions Sclavinia were used most often for – northern from the Elba and in Dalmatia gives us the majority of deviations from the classical (Byzantine) forms. Finally, in the West under imperial influence the term was accepted from some Slavic rulers, something that never happened in Byzantium. Even though it was used more and longer in the West, this does not mean that it was created there or that the Byzantine Empire had not a role in it at all. It is not just the Byzantine classical Greek form of the term that was mostly used even in the West, but also the time-coincidence when the term appeared and the similar way it was used for Slavic lands in the transitional process of their incorporation into the empire. It is very unlikely that two parts of Europe developed the same term at near the same time for the same process independently. The fact that Sclavinia was used for tribal societies like VIII c. Viltzies and for states like X – XIII c. Bohemia and Poland excludes the possibility that the emergence and disappearance of the term was a reflection of some changes inside Slavic societies. As an outside term, Sclavinia appeared when the literate neighbours came into contacts with the Slavic tribes. However, it did not happen in every situation when Slavic tribes become neighbours to Christian societies, but just when it was empires. As it was already noticed, the term was bound with the imperial court in the West, and the same was in Byzantium. The change of the geopolitical situation in VIII – IX c. put many Slav communities in Central Europe and the Balkans in the sphere of influence and domination of the great empires. It happened at nearly the same time in the East and the West. In Byzantium, the process started with the expedition of Stauracius in 783, and in the West, after destroying the Saxons and especially with the expedition in 789 when some Slavic entities were subordinated. Exactly this change was reflected in some Byzantine and western sources with the appearance of the term Sclavinia. These changes for first time create the Frankish – Slavic border zone, and at the same time make the already existing Byzantine – Slavic borders much longer. Sclavinia was clearly a border zone term.125 We cannot find it deeply behind these border zones.126 The same challenge led to a similar answer and the two states

124 Such is the case with Wenedonia / Windia used in IX c. and resurrected again in XII c. after Canute VI conquered Pomerania. 125 It was the same in Byzantium where Sclavinias were described as neighbouring to the themes “circumiacentibus Sclavinii” in the letter of Michael II or τὰς πέριξ Σκλαβηνίας in Chronicle of 811 (MGH, Legum Sectio III, tomi II, pars II, 2, 2, Concilia aevi Karolini

[742-842]. Teil 2 [819-842] ed. Werminghoff, Hannoverae at Lipsiae, 1908 477, 10, 11; Henri Gregoire, Un Nouveau fragment di “Scriptor incertus de Leone Armenio”, Byzantion, t. XI, 1963, 423). 126 The only exception that confirms the rule is Constantine Porphyrogenite naming Sclaviniai some Slavic tribes in Russia in X century (Porphirogenitus, De AdminIstriando,

9, 10, 107, 108).

56 Some observations on the appearance and use of the term sclavinia in the middle ages tended to create borders with “zonal nature”.127 But, this clearly does not needed a creation of the same term for it. At the end of VIII century, contacts between the Franks and the Byzantines intensified. Greater authority of Byzantium, strong tendency in the Charlemagne courts after 789 to act as emperors and in imperial fashion, and wishes to recreate the lost Roman empire in the West with the only existing example in Byzantium - all this could lead to a deliberate imitation of some Byzantine practices and terminology in the Carolingian court128 and it possibly led to the use of the term Sclavinia there, even when in Frankish provinces different terms were preferred. It is worth to notice that in Frankish kingdom Sclavinia appeared in the same year Charlemagne started to behave as an emperor - 789.129 Thus, the use of Sclavinia in the West could be part of imitation imperii. At least we find Sclavinia as the term in correspondence between both empires (824, 871), and especially in letter of Louis II “Sclavenia nostra” clearly shows understanding that there are Frankish and Byzantine Sclavinia.130 One consequence of this link between the term and the Slavic border zone in the process of submission is that it followed the fate of those border zones. It moved with them and disappeared with them. When these zones survived longer, Sclavinia also was used longer like in territory between the Elba and the Oder, or in Dalmatia. The same pattern can be noticed in Byzantium: in IX c., Sclavinias were in Macedonia, but in X c. they were already in Dalmatia. Moving Byzantine borders and political changes in South-East Europe ended with a near disappearance of Byzantine - Slavic border zones in XI – XII century. Slavic communities became parts of the empires or evolved into independent states. Then the ethnonym Slavs itself disappeared in Byzantine sources.131 Therefore, we need to make a difference in the way the term Sclavinia is used in historiography and in the sources. In the sources it was not used for independent Slavs, not just for Slavic lands, and with rare exceptions – not for Slavic states. It was not a consequence of the inner development in the Slavic communities either, but rather of their political fate. Sclavinia was used for the neighbouring Slavs from the Slavic’s imperial neighbours. Sclavinia was used for such territories if they were put in the process of subjugation under Christian empires but were still not entirely part of them. The use of term reflected not just political reality and processes but also the way they were viewed and labelled by contemporary imperial courts.

127 Julia M.H. Smith, Fines imperil: the marches, The new Cambridge Medieval History, t. II, Cambridge university press, 2006, 179. “In much the same manner as the Byzantines secured their frontiers, the Frankish emperor attempted wherever possible to establish a ring of friendly client rulers in the immediate periphery of his territory.” (169). 128 Фавие, Карл Велики, 521 – 528: “From Byzantium already are borrowed some signs of equality with the basileus. Clearly fixation in this direction was strong. The example is provided by the chancellery…” (524). 129 It started with Admonitio generalis in 789 and continued with Libri Carolini (see Фавие, Карл Велики, 521 – 524. 130 Chrysos, Settlement, 131. 131 E. Mühle, Die Slaven im Mittelalter, Berlin/Boston 2016, 12, 13.

ГЛАСНИК 63 1-2 2019 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК: 94:355.427/.43(495.02)"9" 355.3(495.02:4-11/13)"9"

СТРУКТУРАТА И ВОЕНИОТ КАПАЦИТЕТ НА САМОИЛОВАТА АРМИЈА

Драган Ѓалевски виш научен соработник/вонреден професор во Институтот за национална историја –Скопје

Abstract The army that Samuel led was without any doubt a serious military force. Four decades of constant warfare with the Byzantine Empire is a sufficient evidence of that. Despite the lack of more detailed information in the sources, however, it can be assumed that its internal structure, armaments and military equipment did not deviate from the other armies that existed in this period in the region of Southeast Europe, including the art of warfare, i.e. the strategy and tactics that its supreme commander used on the battlefield. The reason why Samuel’s army failed in accomplishing the task it had, to secure the state and its borders, was the military power of the Byzantine Empire, which at that moment was in its apogee, as well as lack of sufficient amount of resources, not only human but also financial, which were essential in order to successfully respond to the Byzantine strategy of waging a long-lasting war of attrition. Keywords: Samuel, Samuel’s State, Samuel’s army, Medieval warfare in the Balkans, Medieval military equipment in the Balkans, Byzantine Empire, Military strategy. Во текот на втората половина од X век, на Балканскиот Полуостров бил воспоставен нов политички ентитет, чиј центар се наоѓал во средновековна Македонија. Она што ја карактеризира полувековната историја на оваа држава, позната во историографијата како Самоилова држава,1 е речиси константното

1 Во изминатите децении се издадени неколку монографии во кои предмет на истражување бил Самоил и неговата држава. Тука спаѓа и делото на Стјепан Антолјак, Самуиловата држава, Скопје 1969. Оваа монографија е реиздадена и надополнета речиси две децении подоцна: Стјепан Антолјак, Средновековна Македонија, том I, Скопје 1985. Други изданија поврзани со Самоил се тие на Срђан Пириватрић, Самуилова држава, Београд, 1997, како и на Антон Съботинов, България при цар Самуил и неговите наследници (976-1018), том I, София 2008; Пламен Павлов, Векът на цар Самуил, София 2014; Георги Николов, Българският цар Самуил, София 2014 и др.

59 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Драган Ѓалевски

војување со Византиската Империја. Освен неколку кратки интервали на привиден мир, овој вооружен конфликт траел од почетокот на нејзиното формирање, па сè до конечното пропаѓање. При една ваква постојана состојба на војна, речиси е невозможно да се оствари половина век на самостојност без, притоа, државата да поседува значителни воени сили кои би можеле успешно да му парираат на непријателот на бојното поле. Иако се издадени голем број монографии и статии што се однесуваат на Самоиловата држава, сепак само кај мал дел од нив фокусот е целосно насочен кон нејзината армија.2 Целта на овој труд е да се надоврзе на веќе постоечките истражувања, да ги прошири и да ги надополни, но и да направи ревизија на некои воспоставени претпоставки околу воените сили со кои располагале Самоил и неговите наследници. Во однос на изворниот материјал кој презентира некакви информации поврзани со Самоиловата армија, може да се заклучи дека тој е мошне оскуден. Освен малиот број археолошки наоди во вид на воена опрема, постојат и пишани извори што известуваат за конфликтот помеѓу Самоиловата држава и Византиската Империја. Најмногу податоци има кај Јован Скилица, кој иако не е современик на настаните, претставува главен византиски извор за овој период од историјата на средновековна Македонија. Исто така, тука се и разни други дела, како тие на Кекавмен, на Георги Монах Продолжувачот, на Лав Ѓакон, потоа Летописот на Поп Дукљанин, но и други. Определена визуелизација, иако таа не е стопроцентно точна,3 на изгледот на средновековните армии на Балканот даваат илуминациите што постојат во Хрониката на Јован Скилица. Сепак, мора да се напомене дека во овие извори информациите што се однесуваат за воените сили на Самоил не претставуваат централна точка и не се од видот на оние во византиските воени прирачници, туку се општи и без поголеми детали, и нив авторот ги внесува во своето дело единствено како средство за збогатување на сопствената нарација. Самоиловата армија, најверојатно, не се разликувала многу од другите средновековни армии во регионот. Дека е тоа така укажува трансферот на знаење и технологии што постоел во овој период од историјата, т. е. прифаќањето туѓи воени стратегии, тактики, оружја и воена опрема што во моментот изгледале посупериорни на теренот и можеле да дадат позитивен исход на бојното поле.

2 Поопширни податоци за Самоиловата армија можат да се најдат кај: С. Антолјак, Средновековна Македонија…, 521–524, 662–672. Исто така и кај: Ванче Стојчев, Воена историја на Македонија, Скопје 2000, 245–260, но и: Александар Стојчев, „Воената стратегија на Самоиловата војска“, Самоуиловата држава во историската, воено- политичката, духовната и културната традицица на Македонија, ред. Илија Велев и Васил Ѓоргиев-Ликин, Струмица 2015, 52–58. 3 Иако се засноваат на воената опрема што постоела во тој период, сепак е потребно да се напомене дека илуминациите во пишаните извори содржат определено ниво на имагинација од авторот. Но и како такви, истите овие илуминации можат да се искористат за визуелизација на воената опрема, но тоа треба да се направи со исклучителна внимателност. Види кај: Таксиархис Колиас, Византийски оръжия, Велико Търново 2012, 38–39.

60 Структурата и воениот капацитет на Самоиловата армија

Доказите за овој процес се многубројни.4 Еден таков пример е византиското прифаќање на вештината на коњаник стрелец од Партите, на композитниот лак од Хуните или на ламеларниот оклоп од Сасанидите.5 Лав VI Мудриот (886 – 912) во својата Тактика сведочи дека Византиската Империја извршила силно влијание врз воената вештина на Сарацените кои „исто така ги имитираат Ромеите во многу аспекти (...), [од] истите работи од кои страдале од Ромеите, тие сега вредно ги користат во практика против нив“.6 Исто така, еден од начините на прифаќање туѓа воена опрема бил и преку нејзиното собирање од телата на непријателските војници паднати на бојното поле.7 Доказ за тоа дека постоел трансфер на знаење и на воена технологија на Балканот се археолошките наоди пронајдени во Р Хрватска, особено кај Книн, од кои се забележува дека „опремата на хрватските војници не се разликувала многу од опремата на византиските војници од тоа време“.8 Во тој контекст, голема е веројатноста дека Самоил, исто како и Хрватите, ја прифатил византиската воена опрема и ја применил во сопствената армија. Изворите известуваат дека структурата на Самоиловата армија не се разликувала од онаа на која било друга средновековна војска и се состоела од двата основни рода, пешадија и коњица, без воопшто да биде воспоставена морнарица, иако под власта на Самоил се наоѓал важниот приморски град Дирахиј (Драч). Во рамките на пешадијата може со сигурност да се заклучи дека имало тешки пешадијци – копјеносци9 поради тоа што Георги Монах Продолжувачот известува дека пешадијата на Самоил била „цела во железо“ и вооружена со копје.10 Исто така, постоела и лесна пешадија, во чиј состав влегувале и

4 John F. Haldon, „Some Aspects of Byzantine Military Technology from the Sixth to the Tenth Centuries“, Byzantine and Modern Greek Studies 1, Birmingham 1975, 45–46. 5 За византиската употреба на коњаник стрелец во борбите со непријателите види: Charles W. C. Oman, The Art of War in the Middle Ages A.D. 378-1515, T. Fisher Unwin, 1885, 11, 14. За композитниот лак кај: Eric McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth – Byzantine Warfare in the Tenth Century, Washington D.C. 2008, 207. За ламеларниот оклоп види кај: Piotr Ł Grotowski, Arms and Armour of the Warrior Saints: Tradition and Innovation in Byzantine Historiography (843-1261), Leiden 2010, 138, бел. 57. Види исто и: Edward N. Luttwak, The Grand Strategy of the Byzantine Empire, Cambridge 2009, 263–264.; Walter E. Kaegi jr., Some Thoughts on Byzantine Military Strategy, Hellenic College Press, 1983, 7–8. 6 The Taktika of Leo VI, ed. and tr. George T. Dennis, Washington D.C. 2010, XVIII.114. 7 Таков пример е даден во: The History of Leo the Deacon: Byzantine Military Expansion in the Tenth Century, tr. Alice-Mary Talbot and Denis F. Sullivan, Washington D.C. 2005, 198, според кој, Византијците собрале „дваесет илјади штитови и мноштво мечеви“ од паднатите Руси. 8 С. Антолјак, Средновековна Македонија…, 666, бел. 15. 9 Византискиот термин за овие копјеносци бил хоплити (ὁπλῐται), додека за копјеносците на тешки копја кои имале специфична улога за време на битката, менавлати (μεναυλάτοι). Види кај: Eric McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth…, 203. 10 Грцки извори за българската история, VI, ред. Василка Тъпкова, Михаил Войнов и др., София 1964, 287 (натаму: ГИБИ VI).

61 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Драган Ѓалевски

стрелците. За нивното постоење сведочи Јован Геометар, како и многубројните археолошки наоди на врвови од стрели од овој период.11 Според него, тие одиграле значајна улога во победата на Самоил кај Трајановата Порта.12 Во редовите на неговата армија имало и копјефрлачи, именувани од Византијците како аконтисти (άκοντισταί) или риптаристи (ῥιπταρισταί), на што укажува Скилица во своето дело.13 Дали имал воспоставено и чаталоносци од видот на сфендоболистите (σφενδοβολισταί),14 тешко е да се потврди, бидејќи изворниот материјал не посочува такво нешто. Слично како и пешадијата, така и коњицата била поделена на лесна и тешка. Од лесната коњица во изворите се посведочени хусарите (χονσαρίος, χωσαρίος),15 во овој период познати и како прокурсатори (προκουρσάτωρας), кои претставувале извидница во Самоиловата армија. Дека постоела тешка коњица во нејзините редови известува Георги Монах Продолжувачот, според кого, коњицата била „цела во железо“, што недвосмислено укажува дека тоа не била коњица од видот на хусари кои носеле лесен оклоп поради потребата од мобилност. Јован Скилица во својата Хроника го потврдува постоењето на тешката коњица. Тој известува како Василиј II во 1017 г. заробил помал воен одред од 200 војници заедно со целата нивна опрема и коњи,16 што наведува на заклучокот дека тоа е тешка коњица.17 За жал, не може да се утврди дали оваа тешка коњица, која Византијците ја именувале само со терминот καβαλλαρίων, била од регуларен вид или пак била елитна коњица – катафракт (κατάφρακτος).18 По сè изгледа, изворниот материјал укажува на постоење на регуларна тешка коњица, бидејќи и да поседувал катафракти, сепак тие би биле малку на број затоа што имале мошне скапа опрема, за чие одржување

11 За бројните наоди на стрели види: Milica Janković, „Implements and Weapons from 9th – 11th Centuries Found at Ključ Dunava“, Balcanoslavica, Vol. 10, Beograd 1983, 66. Исто и: Tsar Samuil (1014) in battle for Bulgaria, ed. Lyudmil Vagalinski, Sofia 2014, 195–199. 12 Византијски извори за историју народа Југославије, III, уред. Георгије Острогорски и Фрањо Баришић, Београд 1966, 27 (натаму: ВИИНЈ III). 13 Според Јован Скилица (John Skylitzes, A Synopsis of Byzantine History 811-1057, tr. John Wortley, Cambridge 2010, 332), Теофилакт Ботанијат бил фатен во стапица и бил „нападнат од сите страни со камења и со оружја фрлени одозгора“. Според моето мислење, оружјата што биле фрлени одозгора можат да бидат единствено копја или мали секири. 14 E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth..., PM.I.57, 61. 15 ВИИНЈ III, 202. 16 J. Skylitzes, A Synopsis of Byzantine History…, 337. 17 Сличен заклучок извлекува и Ивелин Иванов. Ivelin Ivanov, „Tsar Samuel against Basil II: Why Did Bulgaria Loose the Battle With the Byzantine Empire at the Beginning of the 11th Century“, Studia Ceranea 1, Lodz 2011, 208. 18 За катафрактот од крајот на X век види кај: E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth…, 214–217.

62 Структурата и воениот капацитет на Самоиловата армија

требало да се одвојат значителни финансиски средства, кои Самоил ги немал.19 Треба да се напомене дека и Византијците во овој период имале само неколку стотини катафракти во своите редови, а не неколку илјади.20 Во однос на опсадната инженерија, иако се прејудицира дека Самоил имал таков род во својата војска21 бидејќи се посведочени голем број опсади што тој ги имал преземено, сепак изворите не изнесуваат конкретен податок околу тоа. Она што може да се забележи е дека при освојувањето на градовите од Византиската Империја Самоил применувал долговремена опсада, изгладнување или им поставувал заседа на воените сили што ги испраќале самите градови за да ја прекинат блокадата. Таков е случајот со освојувањето на градовите Лариса,22 Сервија,23 по сè изгледа и со палењето на Рагуса и на Котор24, со обидот за воен притисок врз Тесалоника,25 како и со повеќемесечната опсада на ридот Облак, каде што се повлекол дукљанскиот кнез Јован Владимир.26 Оттука, поради недостаток од докази во изворите, може да се претпостави дека, за разлика од Византијците, Самоиловата армија во своите редови немала пософистицирани офанзивни опсадни справи или пак воен род од видот на инженерци – минери, кои имале задача да ги срушат темелите на ѕидините.27 Доколку се погледне изворниот материјал, меѓу кој и илуминациите што постоеле во нив (иако војниците прикажани во нив претставуваат еден вид идеализирана слика на авторот), и кон тоа се надоврзе размената на воени технологии што постоела во средновековниот период, може слободно да се заклучи дека Самоиловата армија била опремена ако не идентично, тогаш барем мошне слично како и византиската. Нивото на опременост се разликувало не само во зависност од тоа за кој род се работело, дали е тоа пешадија или пак коњица, туку, ако се земат предвид византиските воени прирачници, постоела разлика и помеѓу самите припадници на еден ист род, па дури и во еден ист одред. Се случувало некои од војниците да не поседуваат вистински оклоп.

19 Ј. Скилица (J. Skylitzes, A Synopsis of Byzantine History…, 339, n. 234) известува дека во ризницата на императорите во Охрид, Василиј II запленил сума од 100 000 кентенарии злато. 20 Византијците за време на кампања имале на располагање максимум 300 до 350 катафракти во одред од 384 до 504 коњаници. Преостанатите биле коњаници стрелци, како и припадници на регуларната коњица. Подетално кај: E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth..., 217. 21 В. Стојчев, Воена историја..., 253. 22 ВИИНЈ III, 195–198. 23 Истото, 199–202. 24 Славко Мијушковић, Летопис попа Дукљанина, Београд 1988, 126. 25 J. Skylitzes, A Synopsis of Byzantine History..., 323. 26 С. Мијушковић, Летопис..., 125. 27 E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth..., 161. За византиската опсадна техника во втората половина на X век види кај: Dennis Sullivan, „Tenth Century Byzantine Offensive Siege Warfare: Instructional Prescriptions and Historical Practice“, Byzantium at War (9th – 12th c.), ed. Kostas Tsiknakis, Athens 1997, 179–200.

63 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Драган Ѓалевски

Овие припадници за време на битка биле распоредени во последните редови во одредот.28 Па така, што се однесува до пешадијата, според византиските прирачници, над борбената облека, т. е. униформа, која била од лен, волна или од друг материјал,29 и која требало да биде дебела еден прст за да спречи подлабоко пенетрирање,30 сите нејзини припадници биле опремени со дебело ватирано и полнето кратко палто/туника (καβάδια κοντά) од груба свила и памук, која била со кратки дебели ракави со должина до колената,31 и со долги дебели чизми од кожа (ὑποδήματα) со заштитни гамаши.32 Доколку имало можност, лесната пешадија можела да има на себе и наметка (ἐπιλωρικά), која била доволно дебела да даде дополнителна заштита.33 За разлика од лесната пешадија, тешката пешадија – копјеносците, кои, според изворите, биле целите „оковани во железо“, на себе, по сè изгледа, освен палто/туника, имале и ламеларен оклоп познат како клибаниј (κλιβάνιον) направен од плочки или од лушпи од железо, бронза или од варена кожа поставена на платнена или кожна основа, со или без заштитни ракави, кој се носел над палтото и бил долг до висина на појасот.34 Друг оклоп кој многу ретко бил носен од припадниците на тешката пешадија, било самостојно или заедно со ламеларниот – плочкест, бил и синџирестиот, именуван како лорикиј (λωρίκιον),35 направен од железо, но и од рог или од сува кожа,36 кој имал ракави до лактите и чија должина достигнувала до висината

28 За оваа практика види повеќе кај: Т. Колиас, Византийски оръжия, 59–60. 29 Taktika, 6.56-57. Според мислењето на С. Антолјак (Средновековна Македонија…, 665), војниците на себе носеле горно кусо палто, панталони и некаков вид чорапи и чевли. 30 Оваа борбена облека (униформа) во изданието: On Strategy, Three Byzantine Military Treatises, ed. and tr. by George T. Dennis, Washington D.C. 1985, 16.21, 16.60–63, е именувана како ἱμάτια или περιστηθίδια и се разликувала од секојдневната облека на војникот. За подетална анализа на оваа облека види кај: Т. Колиас, Византийски оръжия, 56. 31 E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth..., 61, 205; Т. Колиас, Византийски оръжия, 62–63. Оваа заштитна облека можела да има и качулка. Види: Ј. Haldon, „Some Aspects of Byzantine Military Technology...“, 36. 32 E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth..., 62, 205; J. Haldon, „Some Aspects of Byzantine Military Technology...“, 37. 33 Taktika,VI.136. 34 За ламеларниот оклоп види: Т. Колиас, Византийски оръжия, 50–51; J. Haldon, „Some Aspects of Byzantine Military Technology…“, 34.; E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth…, 67. 35 Taktika, VI.122. 36 Ibid., V.20-21.

64 Структурата и воениот капацитет на Самоиловата армија

на колената.37 Како надополнување на оваа заштита биле и разните видови штитници – гамаши за рацете и за нозете, направени од метал или од дрво.38 Шлемот (καμελαύκιον) на припадниците на сите родови од пешадијата, според византиските прирачници од X век, бил направен од филц обвиткан со цврсти ленти од текстил заврзани во вид на турбан,39 иако тешката елитна пешадија, се чини, носела метални шлемови (περικεφαλαία/κάσσις) со различен облик, со дополнителна заштита за лицето и за вратот направена од метал, кожа или од текстил.40 Последен елемент на борбената опрема бил штитот. Тој за припадниците на пешадијата знаел да биде со различна форма – можел да биде голем кружен (θυρεός), мал кружен (πέλτη) и засилен железен, односно овален или триаголно закривен.41 Коњицата во тој период, барем што се однесува до византиската, била многу подобро опремена од пешадијата. И тука, како и кај пешадијата, степенот на опременост зависел од родот на коњицата. Па така, над борбената униформа, лесната коњица од видот на прокурсатори и на хусари за време на кампања, освен ламеларен оклоп клибаниј, немала никаква друга заштита на неа.42 Регуларната коњица била опремена или со синџирест оклоп лорикиј43 направен од железо, рог или од кожа, кој достигнувал до глуждовите и имал заштита за вратот, или со клибаниј, или пак биле носени двата заедно.44 Над оклопот најголемиот дел од коњаниците носеле ватирано палто (ἐπιλωρικά/ἐπιλωρίκιον) кое стигнувало до под колената, имало ракави до лактите, како и качулка, а било доволно дебело и силно да издржи пенетрирачки и зашеметувачки удар

37 Во овој период ваквиот оклоп бил користен претежно во коњицата. Види кај: J. Haldon, „Some Aspects of Byzantine Military Technology…“, 18, 34, n. 117. Дека не секој од војниците поседувал висококвалитетен оклоп укажува авторот на On Strategy, 16.54. За распространетоста на синџирестиот оклоп кај: Т. Колиас, Византийски оръжия, 59–60. 38 Според Taktika, VI.124-125, заштитната ракавица била именувана како маникелија (μανικέλλια) или хеиропсела (χειρόψελλα), додека штитникот за потколениците како подопсела (ποδόψελα) или халкотуба (χαλκότουβα). Види и: Т. Колиас, Византийски оръжия, 73–83; J. Haldon, „Some Aspects of Byzantine Military Technology…“, 37. 39 E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth…, 205.; Т. Колиас, Византийски оръжия, 96–98. 40 Подетално за овој шлем и за неговите додатоци за заштита кај: Т. Колиас, Византийски оръжия, 86–96. Види и: J. Haldon, „Some Aspects of Byzantine Military Technology…“, 38. 41 Taktika, V.10-12, VI.116. Подетално за големината на штитот во византиската пешадија кај: Т. Колиас, Византийски оръжия, 118–122. Исто и: J. Haldon, „Some Aspects of Byzantine Military Technology…“, 33–34; E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth…, 205. 42 E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth…, PM.II.20. 43 Taktika, V.19, V.26. 44 J. Haldon, „Some Aspects of Byzantine Military Technology…“, 36–37.

65 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Драган Ѓалевски

за да биде понекогаш носено и самостојно.45 Рацете и нозете на коњаникот, исто како и кај тешката пешадија, биле заштитени со разни видови штитници – гамаши направени од бронза или од друг материјал.46 Главата на припадниците на регуларната коњица била заштитена со метален шлем (περικεφαλαία/κάσσις), додека вратот со дополнителна опрема (περιτραχήλια) направена од парчиња железо, ватиран текстил или од кожа, кои виселе од самиот шлем.47 Елитната коњица (κατάφρακτος) била најдобро опремениот род. Нејзините припадници на себе имале клибаниј или лорикиј направен од железо, со ракави до лактите, на кој биле прикачени штитници за рамењата (μανικέλια) и заштитни ракавици под кои имало дополнителна заштита (κρεμάσματα) изработена од свила или од волна доволно дебела за таа цел. Над оклопот носеле ватирано палто (ἐπιλωρικά) од волна или од памук. Шлемот што го носеле на главата бил од железо, а на долниот дел висела дополнителна заштита (περιτραχήλια) од метални прачки со дебелина од два-три реда, со што на припадниците на катафрактите им се гледале само очите. Исто така, потколениците на овие војници биле заштитени со штитници – гамаши (χαλκότουβα).48 Штитовите што го носеле припадниците на коњицата биле помали од тие на пешадијата. Биле елипсовидни, кружни или триаголно заоблени, со тоа што кај тешката коњица штитот бил поголем отколку кај припадниците на лесната коњица.49 Кај елитната коњица и коњите биле опремени со оклоп кој го опфаќал целото животно, така што од неговото тело биле видливи само очите и ноздрите, како и нозете од колената надолу. Тој најчесто бил направен од два-три слоја ватиран филц или пак од железо, варена кожа или од рог. Можел да биде и од видот на ламеларен оклоп кој ги штител и телото и стомакот на коњот.50 Според изворниот материјал, „примарното“ оружје на средновековните армии на Балканскиот Полуостров кон крајот на X век било копјето (λόγχη,

45 Taktika, V.21-22. Види и кај: J. Haldon, „Some Aspects of Byzantine Military Technology…“, 34, 36. 46 Taktika, V.23, 6.28. Исто така и: J. Haldon, „Some Aspects of Early Byzantine Arms and Armour“, A Companion to Medieval Arms and Armour, ed. David Nicolle, Suffolk 2002, 77. 47 За заштита на вратот на војникот види во: Taktika, V.24–25. Исто така и кај: Т. Колиас, Византийски оръжия, 90. 48 E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth..., PM.III.26–37, 214–216. 49 Подетално за големината на штитот во византиската коњица кај: Т. Колиас, Византийски оръжия, 123–124. Исто така и: E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth..., 212; J. Haldon, „Some Aspects of Byzantine Military Technology…“, 34. 50 За оклопот на коњот кај: E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth..., PM. III.37–45. Исто и: J. Haldon, „Some Aspects of Byzantine Military Technology…“, 38.

66 Структурата и воениот капацитет на Самоиловата армија

δόρυ, κοντός)51, како за пешадијата така и за коњицата.52 Дека Самоиловата армија користела копје посочува Скилица кога ја опишува заседата во која бил убиен дуксот Теофилакт Ботанијат.53 Истото се забележува и во илуминациите во неговата Хроника. Византиските воени прирачници од овој период разликуваат неколку вида копја кои биле употребувани од империската армија. Едното од нив е познато како контариј (κοντάριον) и претставувало тешко и долго копје,54 додека другото, познато како менавлиј (μεναύλιον), било нешто пократко и погодно за употреба на ридест терен и освен што претставувало главно противкоњичко оружје, се користело првенствено за прободување на непријателот и за блиска борба.55 Покрај овие две копја, се користеле и фрлачки копја, кои во изворите се запишани со терминот хаконтиј (ἀκόντιον) и риптариј (ῥιπτάριον).56 Во однос на Самоиловата армија, Скилица индиректно посведочува употреба на фрлачки копја,57 како и на копја за блиска борба, кои, според моето мислење, биле од видот менавлиј,58 иако ова не го исклучува и користењето на контариј. Понатаму, изворните материјали известуваат дека војниците биле опремени и обучени да ракуваат и со други оружја за блиска борба, кои претставувале интегрален дел од нивната воена опрема. Овие „секундарни“

51 Според Т. Колијас (Т. Колиас, Византийски оръжия, 213), ова биле византиските термини со кои се означувало копје или копје за прободување. Покрај нив, Византијците користеле и други термини за копје, но тие повеќе се однесуваат за фрлачки копја. 52 E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth…, 206, 213. С. Антолјак (Средновековна Македонија..., 521–522) наведува дека Самоиловата армија од оружје имала „долго копје (со знаменца и висулки), кое истовремено беше и најраспространетото оружје“. За копјето види кај: Т. Колиас, Византийски оръжия, 211–232. 53 Според изјавата на Ј. Скилица (J. Skylitzes, A Synopsis of Byzantine History..., 333), Теофилакт Ботанијат, дуксот на Тесалоника, бил убиен лично од раката на Радомир, поточно од „копјето што го носел тој“. 54 Е. Мгир (E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth..., 206) укажува дека контаријот бил долг околу 3,7 –4,7 м, додека според Тимоти Досон (Timothy Dawson, „’Fit for the Task’: equipment sizes and the transmission military lore, sixth to tenth centuries“, Byzantine and Modern Greek Studies, Vol. 31, No. 1, 2007, 9–10), должината варирала помеѓу 3,9 и 4,8 м. Ова копје било именувано и како δόρυ. Види: J. Haldon, „Some Aspects of Byzantine Military Technology…“, 32. 55 За Е. Мгир (E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth..., 210–211), како и за Т. Досон (T. Dawson, „’Fit for the Task’...“, 7–8, 11, менавлијот бил долг помеѓу 2,3 и 3,1 м. 56 E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth..., 208. 57 Оружјата за кои Ј. Скилица (J. Skylitzes, A Synopsis of Byzantine History..., 332) спомнува дека биле фрлани од падините на ридот врз армијата на дуксот Теофилакт Ботанијат веројатно биле од видот хаконтиј или риптариј или биле копја слични на нив. 58 За употребата на менавлијот од Самоиловите војници види кај: Dragan Gjalevski, „The Military Skills of Gabriel Rodomir: Sources and Interpretation“, Journal of History, LII/2017, Nо. 1, 48–49. Повеќе за карактеристиките на тешките копја во кои спаѓа и менавлијот види: J. Haldon, „Some Aspects of Byzantine Military Technology…“, 33.

67 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Драган Ѓалевски

оружја, според византиските воени прирачници, биле мечот, широко употребуван дури и од стрелците во армијата, како и различните видови секири (τζικούρια) и железни боздогани (σιδηροράβδιον).59 Постоеле два типа мечеви што биле масовно користени од византиската армија кон крајот на X век: долг меч од видот спата/спатиј (σπάθα/σπαθίον), кој имал две острици и закривениот парамериј (παραμήριον) со една острица.60 Археолошките наоди од северoисточните области на Р Бугарија датирани во времето на Руско- византиската војна од 970/971 г., но и наодите од други места на Балканот кои биле дел од Самоиловата држава и потекнуваат од периодот кога егзистирала таа, ни дозволуваат да шпекулираме дека овие два вида мечеви биле, се чини, нашироко користени и од припадниците на Самоиловата армија.61 Ако родовите од војската на Самоил се барем индиректно посведочени во изворниот материјал, тие ништо не известуваат за внатрешната структура на армијата и на нејзините одреди, како и за офицерскиот кадар што ја водел. И она што може да се осознае, како, на пример, чиновите на определени воени старешини, се, всушност, византиски термини. За Самоиловите заповедници на градовите и на тврдините, изворите изнесуваат општи или архаични описни титули како егзарх (ἔξαρχος), архон (ἄρχων), катархон (κατάρχων), топарх (τοπάρχης) и сл.,62 што не овозможува да се утврди официјалниот воен чин што го имало определеното лице.63 Сите овие титули, исто така, не помагаат, како што се претпоставува,64 ни при определувањето на нивната хиерархиска поставеност во рамките на армијата бидејќи тие немаат никакво воено значење, туку само административно и

59 За секирите и за боздоганите види: Taktika, V.15-16. Тука авторот издвојува 4 вида секири: со една острица, со острица на едната и шилец на другата страна, со кружна и права острица и со двојни кружни острици. Види: E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth…, 206–207, 216–217; J. Haldon, „Some Aspects of Byzantine Military Technology…“, 32. За секирите најдени на Балканот види во: Tsar Samuil…, 174–176. Подетална анализа кај: Т. Колиас, Византийски оръжия, 197–210. 60 E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth…, 206, 217; J. Haldon, „Some Aspects of Byzantine Military Technology…“, 31. Подетално за мечот кај: Т. Колиас, Византийски оръжия, 149–182. 61 Подетално за археолошките наоди на оружја и на воена опрема на Балканскиот Полуостров види кај: Валери Йотов, Въоръжението и снаряжението от българското средновековие (VІІ–ХІ в.), Варна 2004, 41–42; Tsar Samuil…, 136–145, 156–165. Исто така и: M. Janković, „Implements and Weapons from 9th – 11th Centuries…“, 60, 66. 62 J. Skylitzes, A Synopsis of Byzantine History…, 326, 334, 338. 63 Bojana Krsmanović, The Byzantine Province in Change (On the Threshold Between the 10th and the 11th Century), Belgrade-Athens 2008, 11. 64 С. Антолјак, Средновековна Македонија..., 668; В. Стојчев, Воена историја..., 253.

68 Структурата и воениот капацитет на Самоиловата армија

политичко,65 или, како што претходно напоменав, описно. Дури и титулата тагматарх (ταγματάρχης)66, која понекогаш ја употребуваат авторите на византиските извори за да ја опишат воената позиција што ја имала определена личност, е од видот на архонт, топарх и сл., бидејќи не постои таков чин во византиските елитни единици и, всушност, таа претставува општ описен израз за заповедник на елитен одред – тагма.67 Поради ваквата проблематичност на изворниот материјал поврзан со воените чинови, изнесените претпоставки за внатрешната структура на Самоиловата армија се произволни и, според моето мислење, погрешни. Употребата на описни архаични титули за именување на Самоиловите офицери и изведувањето имиња на армиски единици од нив, како, на пример, архонтии, комтархии и комесии, претставува шпекулација, бидејќи такви одреди не се посведочени во изворите.68 Единствено е можно именувањето на воената единица друнга (δροῦγγος) од офицерот друнгариј (δρουγγάριος),69 затоа што во византиската армија таа постоела и броела точно 1 000 војници, иако од средината на X век за оваа единица започнал паралелно да се употребува и терминот таксијархија (ταξιαρχία), а за офицерот таксијарх (ταξιάρχης).70 Понатаму, мислењето дека војската била организирана според десетински

65 Архонт, катархон и топарх во терминолошка смисла се поими со кои се означуваат раководител, заповедник, водач на определен регион, град или тврдина кој владее во името на владетелот и тие немаат некакво воено значење. Иако некои византиски воени службеници во овој период покрај со воената титула биле именувани и како топарси, сепак тоа укажува само дека тие раководеле со дадена област, град или тврдина и дека имале определена политичка самостојност при донесувањето одлуки поврзани со административната позиција на која биле поставени. Види во: The Oxford Dictionary of Byzantium, Vol. 1-3, ed. Alexander P. Kazhdan, Oxford 1991, 160, 2095. Па така, Никифор Уран е именуван од Ј. Скилица (J. Skylitzes, A Synopsis of Byzantine History..., 324) како „архонт на целиот Запад“, иако неговата официјална титула е доместик схола (δομέστικος τῶν σχολῶν) за Западот. 66 J. Skylitzes, A Synopsis of Byzantine History..., 207, 450. За прифаќањето на оваа општа титула за официјален воен чин види: С. Антолјак, Средновековна Македонија..., 668. 67 Види: John F. Haldon, Byzantine Pretorians: An Administrative, Institutional and Social Survey of the Opsikion and the Tagmata, c. 580-900, Poikila Byzantina 3, Bonn 1984. Исто така и кај: Драган Ѓалевски, Византискиот воен систем на Балканот: еволуција и трансформација (средина на VI – средина на IX век), Скопје 2018, 190–203. 68 Види кај: В. Стојчев, Воена историја..., 253 и А. Стојчев, „Воената стратегија...“, 55. 69 Ова е можно поради фактот што во средновековниот период егзистирала не само размената на воена технологија туку и онаа на воената терминологија. В. Стојчев (Воена историја..., 253) и А. Стојчев („Воената стратегија...“, 55) овој одред го именуваат како друнгерија, што е погрешно. 70 За воспоставување на офицерскиот чин таксијарх и на единицата таксијархија кон средината на X век, познати и како хилијарх (χιλιάρχης) и хилијархија (χιλιαρχία), види подетално кај: John F. Haldon, Warfare, State and Society in the Byzantine World (565-1204), London 1999, 115; E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth..., 203.

69 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Драган Ѓалевски

систем (δεκαρχία),71 односно од група војници чиј заповедник имал функција каква што ја имал подофицерот декарх (δέκαρχης) во византиската армија е исправно, но тоа може да се однесува само на времето во кампања и само за основниот одред именуван како бандон (βάνδον),72 од кој после, веројатно слично како и кај Византијците, биле формирани поголеми воени единици,73 за кои не знаеме како биле официјално именувани. Сепак, мора да се напомене дека е погрешно да се преслика врз војската на Самоил внатрешната структура (а со тоа и чиновите на офицерите) на византиската армија од втората половина на X век74 бидејќи таа била составена од два вида воени сили: провинциски тематски армии и елитни тагматски единици, чиј офицерски и подофицерски кадар терминолошки се разликувал помеѓу себе.75 Најмногу што може да се претпостави е организирањето на Самоиловата армија за време на кампања кое би било, се чини, идентично со византиското76 поради сличниот концепт на војување. Армијата била предводена од врховен заповедник – стратег,77 а тоа во сите важни битки бил лично владетелот, т. е. Самоил. По неговата смрт оваа улога ја презеле неговите наследници. За време на воена кампања, како што е веќе напоменато, врховниот заповедник на Самоиловата армија имал, по сè изгледа, исто како и византискиот император, свој аѓутант, кој кај Византијците бил со чин комес на шаторот (κόμης τῆς κόρτης).78

71 За оваа претпоставка во македонската историографија види: В. Стојчев, Воена историја..., 253; А. Стојчев, „Воената стратегија...“, 55. За декархијата види во: Taktika, IV.16-17. Во X век овој десетински систем бил познат и како контубернија (κοντουβέρνια). Види во: Taktika, IV.17. Исто и: E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth…, 61, 204. 72 Taktika, IV.15-16, IV.173-188. За основниот воен одред во пешадијата и во коњицата на византиската армија во овој период види: Warren Treadgold, Byzantium and its Army (284- 1081), Stanford 1995, 113–114; J. Haldon, Warfare, State and Society…, 115–116. 73 J. Haldon, Warfare, State and Society..., 112–114. 74 С. Антолјак, Средновековна Македонија..., 668; В. Стојчев, Воена историја..., 253; А. Стојчев, „Воената стратегија...“, 55. 75 За елитните единици види: Д. Ѓалевски, Византискиот воен систем на Балканот..., 174–178, 193–202. Исто така, од средината на X век византиските елитни единици биле преместени од околината на Константинопол низ пограничните региони, каде што биле стационирани заедно со провинциските тематски армии. Види: E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth..., 201; J. Haldon, „Approaches to alternative Military History of the Period ca. 1025-1071“, The Empire in Crisis (?) Byzantium in the 11th Century (1025-1081), ed. Vasiliki N. Vlysidou, Athens 2003, 61–62. 76 За тактичката структура на византиската армија за време на кампања види: Taktika, IV.61-76. Исто така и кај: Д. Ѓалевски, Византискиот воен систем на Балканот..., 176–177. 77 The Oxford Dictionary of Byzantium, Vol. 3, 1964. 78 С. Антолјак, Средновековна Македонија..., 523. Овој офицер имал задача да го постави шаторот на врховниот заповедник во воениот камп за време на кампања, како и други логистички работи. Види во: Taktika, 4.32. Мислењето што е изнесено од А. Стојчев („Воената стратегија...“, 55) дека комесите биле началници на штабови и ја вршеле логистиката е точна само доколку се однесува на комесот на шаторот, а не на офицерот со чин комес кој бил заповедник на најмалиот воен одред бандон. Види: Taktika, IV.76, 174.

70 Структурата и воениот капацитет на Самоиловата армија

За големината на Самоиловата армија, изворите даваат воопштени информации. Според Георги Монах Продолжувачот, во битката на Беласица Самоил имал 360 000 војници.79 Како потврда дека овој податок е точен се земаат други извори, како тој на Скилица дека Свјатослав собрал војска од 308 000 војници,80 или дека Хрватска во првата половина на X век имала 160 000 војници, од кои 60 000 коњаници и 100 000 пешадијци.81 Се забележува дека овие информации се видливо претерување на авторите со цел да се прикаже дека византискиот воен успех против овие непријатели бил уште поголем. Како прво, во овој период било невозможно толкава голема армија (како, на пример, 360 000 војници) да се обезбеди со потребните ресурси за време на кампања.82 Второ, византиските воени прирачници укажуваат на тоа дека било мошне тешко ваква гломазна војска да се координира во текот на битката.83 Армијата што Византијците ја испраќале на кампања и во минатото, кога Империјата според територија била значително поголема и финансиски помоќна, ретко надминувала над 30 000 војници поради логистичките и тактичките проблеми, додека во текот на X век таа не надминувала 20 000 војници.84 Всушност, армијата на Византиската Империја во средината на X век, период кога успеала да ја возобнови својата воена моќ и да реинтегрира во своите граници области кои претходно ги владеела, севкупно во своите редови имала нешто над 150 000 војници, исто колку и во VI век.85

79 ГИБИ VI, 155. Овој податок како валиден го користел С. Антолјак (Средновековна Македонија..., 664), како и В. Стојчев (Воена историја..., 252) и А. Стојчев („Воената стратегија...“, 53). 80 J. Skylitzes, A Synopsis of Byzantine History..., 276. 81 Constantine Porphyrogenitus, De Administrando Imperio, ed. Gyula Moravcsik and tr. Romilly J. H. Jenkins, Washington D.C. 1967, 31.71–74. 82 Подетално за логистичките проблеми кај: John F. Haldon, „Feeding the Army: Food and Transport in Byzantium, ca 600-1100“, Feast, Fast or Famine: Food and Drink in Byzantium, ed. Wendy Mayer & Silke Trzcionka, Byzantina Australiensia 15, Brisbane 2005, 85–100; J. Haldon, Warfare, State and Society…, 139–151. Исто и: Warren Treadgold, „The Army in the works of Constantine Porphyrogenitus“, Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici n.s.29, Roma 1993, 78–157. 83 Ова го советува авторот на Taktika, IV.202–204. 84 Види кај: J. Haldon, Warfare, State and Society…, 100, 103–104; Kirił Marinow, „Mountain Warfare in the Byzantine-Bulgarian Military Struggles, The End of 10th – The Beginning of 11th Century Between Theory and Practice (an Outline)“, Европейскиот Югоизток през втората половина на X век – началото на XI век. История и култура, съст. акад. Васил Гюзелев и доц. Георги И. Николов, София 2015, 104. Според авторите на Taktika, IV.197-201 и на Maurice’s Strategikon: Handbook of Byzantine Military Strategy, tr. George T. Dennis, Philadelphia 1984, 1.4, доколку армијата брои повеќе од 18 000 до 21 000 војници, преостанатите треба да бидат распоредени надвор од борбената линија, како поддршка на втората линија, да ги чуваат крилата и заднината на армијата. Во втората половина на X век Никифор II Фока употребил 70 000 војници на источниот фронт, додека Јован I Цимискиј околу 32 000 војници на Балканот против Русите, но ова е повеќе исклучок од правилото. Види кај: W. Treadgold, Byzantium and its Army…, 113–114. 85 W. Treadgold, Byzantium and its Army…, 78–79; J. Haldon, Warfare, State and Society…, 103.

71 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Драган Ѓалевски

Поради тоа, може слободно да се претпостави дека податоците во изворите за големината на Самоиловата армија се преувеличени, како за бројноста за време на кампања така и за вкупниот број војници. На тој заклучок упатуваат и два други факти. За разлика од Византиската Империја, државата на Самоил била територијално помала и имала помалобројно население од кое можеле да се надополнат испразнетите воени редови со нови регрути,86 но била и финансиски послаба за да може да го издржи товарот за да одржи голема армија или да најми платеници.87 Дури и целиот систем на логистика да се одвивал во натура, сепак ангажирањето толкав број луѓе за воени цели би довело до значително смалување на севкупните приходи на државата поради намалување на работоспособното население кое учествувало во економијата, нешто што знаело да биде проблематично и за византиската власт, која располагала не само со поголема територија туку и со побројно население, како и со значително повеќе финансиски средства.88 Оттука, големината на постојаната армија на Самоил, според мое мислење, треба да се движи во бројка значително помала не само од таа изнесена во изворите туку и од онаа на византиската армија во средината на X век, односно некаде далеку под 150 000 војници.89 Односот на пешадија и коњица бил, најверојатно, сличен како кај Византијците, односно пешадијата била значително побројна.90 Факторите кои, се чини, влијаеле на овој сооднос во армијата би можеле да бидат многубројни: од топографијата на теренот, преку недостатокот на финансиски и на човечки ресурси, па сè до стратегиските потреби на самиот воен заповедник.91

86 Дури и во доцната антика густината на населението на Балканот, како и бројот на градови биле многу помалку од тие во Мала Азија. Види: Michael F. Hendy, Studies in Byzantine Monetary Economy c. 300-1450, Cambridge, 1985, 73–75, 78–90. 87 Според Ј. Скилица (J. Skylitzes, A Synopsis of Byzantine History…, 339, бел. 234), Василиј II од ризницата на императорите во Охрид запленил скромна сума во висина од 100 000 кентенарии злато. Дека економијата во Самоиловата држава не била силно монетаризирана сведочи и политиката на Василиј II, кој, според Ј. Скилица (J. Skylitzes, Synopsis of Byzantine History, 387), одлучил населението да го плаќа данокот како и претходно, во натура. Види и: Paul Stephenson, Byzantium`s Balkan Frontier. A Political Study of Nothern Balkans, 900-1204, Cambridge 2004, 77. 88 Види кај: W. Treadgold, Byzantium and its Army…, 159–166, 188–198; J. Haldon, Warfare, State and Society…, 123–128. 89 На ова укажува и К. Маринов (K. Marinow, „Mountain Warfare...“, 105), како и И. Иванов (I. Ivanov, „Tsar Samuel against Basil II…“, 205–212). 90 Е. Мгир (E. McGeer, Sowing the Dragon’s Teeth…, 202) укажува на тоа дека кај византиската армија од крајот на X век, односот на пешадијата и коњицата бил 2 : 1. Веројатно овој сооднос бил нешто поголем кај Самоиловата армија. 91 Не се согласувам со претпоставката на И. Иванов (I. Ivanov, „Tsar Samuel against Basil II…“, 210–211) дека причината за падот на Самоиловата држава бил недостатокот на тешка коњица, кој произлегол како резултат од губењето на централните области на Првото Бугарско Царство околу Преслав, каде што се наоѓале нејзините регрутни центри. Изворите посочуваат дека Самоил и неговите наследници поседувале тешка коњица, а причината за нивниот мал број, според моето мислење, треба повеќе да се бара во топографијата на теренот и во стратегиската определба на Самоил да води герилска, т. е. асиметрична војна, во која употребата на големи контингенти тешка коњица била непотребна и неефикасна.

72 Структурата и воениот капацитет на Самоиловата армија

Според изворите, Самоил бил исклучително вешт војсководец, со непобедлива сила и несовладлива моќ. Па така, Јован Скилица сведочи дека комитопулот „бил целосно предаден на водењето војна и никако не немал мир во душата“.92 Житието на Св. Никон, напишано во времето кога воените кампањи на Самоил биле сè уште свежи во сеќавањата на луѓето, укажува дека тој „бил непобедлив во сила и ненадминат во храброста“.93 Кекавмен го именува како „одличен“ воин.94 Она што може да се забележи од изворите е дека Самоил, исто како и Василиј II (976 – 1025), колку што можел избегнувал директна конфронтација. Тој повеќе претпочитал водење битки преку разни техники на измама и итрина, изненадни напади, тактика на лажно маневрирање, поставување заседи, како и други вештини, нешто што сесрдно го советуваат авторите на византиските воени прирачници.95 Изворниот материјал известува за многубројните замки и заседи што успешно им ги поставил Самоил на Византијците.96 Што се однесува до мислењето дека во рамките на Самоиловата армија воените задачи и дејства биле распоредувани според офицерскиот чин, но и според тоа дали тие биле офанзивни или дефанзивни,97 такво нешто не е потврдено во изворите. Всушност, еден ист офицер, било да бил заповедник на основен одред или командант на помала армија, во зависност од тоа каква била моменталната воена цел што требало да се постигне, можел да добие и офанзивни и дефанзивни задолженија од врховниот заповедник (стратегот) на главната армија. Тоа не било поврзано со офицерскиот чин.98 Но, и покрај употребата на герилски тактики99 својствени за источноевропските и за степските народи,100 сепак може да се заклучи дека воената стратегија на Самоил, во суштина, била ако не иста, тогаш

92 J. Skylitzes, Synopsis of Byzantine History…, 313. 93 Гръцки извори за българската история, том VII, ред. Стр. Лишев, Петар Тивчев, Василка Тьпкова-Заимова, Геновева Цанкова-Петкова, София 1968, 148 (натаму: ГИНИ VII). 94 Истото, 14. 95 Подетално за оваа стратегија и тактика во: Strategikon, 9, 23, 64–65, 80, 91–92. Види и: K. Marinow, „Mountain Warfare...“, 95–102; I. Ivanov, „Tsar Samuel against Basil II…“, 205–206, 208. 96 Така била остварена победа во битките кај Сердика (Софија) и кај Трајановата Порта во 986 г., како и во борбите кај Солун, кога дуксот Григориј Таронит бил убиен, а неговиот син Ашот заробен. За византиската кампања кај Сердика и за битката кај Трајановата Порта види: Leo the Deacon, 213–215; J. Skylitzes, Synopsis of Byzantine History…, 313–314. За убиството на Григориј Таронит: J. Skylitzes, Synopsis of Byzantine History, 323. Мислењето на В. Стојчев (Воена историја..., 253) дека Самоил знаел да води борба во рамнина, што асоцира на фронтална битка, не е поткрепено во изворите. 97 В. Стојчев, Воена историја..., 254; А. Стојчев, „Воената стратегија...“, 56. 98 Види: J. Skylitzes, A Synopsis of Byzantine History…, 332, 335. 99 За герилските борби во битката кај Клеидион види: J. Skylitzes, Synopsis of Byzantine History…, 332. 100 Колку и да се информациите застарени, во Тактиката (Taktika, XVIII.40–73, XVIII. 93–102) се дава определен преглед за тоа како војувале словенските и другите источноевропски народи, како што се Варјазите, Унгарците, а со тоа и Бугарите. Не е исклучено дека поради спориот развој на воената вештина во средниот век, некои од тактиките запишани во овој прирачник да биле употребувани и кон крајот на X и во почетокот на XI век.

73 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Драган Ѓалевски

барем мошне слична на таа на неговиот противник – Василиј II, која, пак, се засновала на препораките и на советите дадени од авторите на византиските воени прирачници.101 Поточно, тој се обидувал да ја оствари победата не преку директни фронтални битки на бојното поле, туку исто како и Византијците, преку искористување на географските фактори и на тактичките грешки на противникот. Сето ова укажува дека Самоил, исто како и Сарацените,102 веројатно бил добро запознаен со специфичностите на византиската воена вештина. Сепак, потребно е да се напомене дека, веројатно, не била само вештината на војување (која била општо прифатена во овој дел на Европа) она што го присилило Самоил да ја примени оваа стратегија на бојното поле. Сигурно големо влијание имале и другите фактори, како топографијата на теренот, но и ограничените ресурси со кои располагал Самоил, не само финансиски туку и човечки, а кои не овозможувале да се преземе различен пристап, како, на пример, офанзивно војување или водење фронтална битка, без, притоа, да се појават проблеми на подолг рок во случај на значителни човечки загуби во армиските редови, како што се случило по катастрофалниот пораз кај Сперхеј,103 а подоцна и кај Беласица.104 Сè послободното движење на Византијците низ неговата држава по овие порази,105 всушност, покажува дека регрутната моќ на населението со кое владеел била мошне ограничена и недоволна за да може во краток рок да ги пополни испразнетите редови во војската. Армијата што ја предводел Самоил била, без никаков сомнеж, сериозна воена сила. Постојаното четиридецениско војување со Византиската Империја е доволен доказ за тоа. И покрај недостатокот од подетални информации во изворите, сепак може да се претпостави дека нејзината внатрешна структура, вооружувањето и воената опрема не отстапувале од тие на другите армии што постоеле во овој период во регионот на Југоисточна Европа, вклучувајќи ја тука и вештината на војување, т. е. стратегијата и тактиката што ги применувал нејзиниот врховен заповедник на бојното поле. Причината зошто Самоиловата армија не успеала во остварувањето на задачата што ја имала – да ги обезбеди сигурноста на државата и нејзините граници, е воената моќ на Византиската Империја, која во тој момент се наоѓала во својот апогеј, како и недостатокот на ресурси, не само човечки туку и финансиски, кои ѝ биле суштински потребни за да може успешно да одговори на византиската стратегија за водење долготрајна војна на исцрпување.

101 Драган Ѓалевски, „Средновековното војување на Балканот за време на конфликтот помеѓу Василиј II и Самоил“, Историја, L/LI/2015/2016, бр. 1, 147–160. 102 Taktika, XVIII.114. 103 Според Јахја Антиохиски, Никифор Уран навлегол длабоко во Самоиловата држава, каде што пљачкал и палел цели три месеци, без, притоа, никој да не му се спротивстави. Види кај: Виктор Р. Розен, Император Василїй Болгаробойца, Извлеченія изъ Лѣтописи Яхьй Антіохійскаго, Санктпетербургь 1883, 34.22–26. 104 Според Ј. Скилица (J. Skylitzes, Synopsis of Byzantine History…, 333–334), откако дознал за смртта на Самоил, Василиј веднаш го напуштил Мосинопол и преку Тесалоника се упатил „во Пелагонија, ништо не уништувајќи пред себе освен што ја запалил палатата на Гаврило во Вутеле“. Потоа испратил воени единици што „ги освоија тврдините Прилапон и Стипајон“. 105 Д. Ѓалевски, „Средновековното војување на Балканот...“, 154–156.

74 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК: 94(495.02)"10"(093)

THE ENCOMIUMS BY MICHAEL PSELLOS DEDICATED TO THE AUGUSTA EUDOKIA MAKREMBOLITISSA*

Jasmina Šaranac Stamenković PhD, Assistant Professor of Department of History, Faculty of Philosophy, University of Niš Irena Ljubomirović associated Professor of Department of History, Faculty of Philosophy, University of Niš

Abstract

Based on interpretation of original sources of information found in the encomium dedicated to Augusta Eudokia Makrembolitissa, written after the Empress married the Roman military leader Romanos Diogenes by Michael Psellos, one of the most distinguished philosophers, rhetoricians and politicians of the 11th century, this study highlights the exceptional significance of imperial speeches as an inevitable part of Byzantine imperial ceremony serving as political propaganda. Psellos dedicated another two of the so-called minor encomiums to Eudokia Makrembolitissa, which refer to the Augusta’s panegyric found in the imperial speech dedicated to Michael VII Doukas, the first-born son of Eudokia and Constantine X Doukas and the speech created in honour of Romanos Diogenes’ enthronement. By comparing historical records, this paper also investigates the way in which the Augusta Eudokia was presented in the aforementioned imperial speeches.

Keywords: motif of praising the empress, Michael Psellos, 11th century, Augusta Eudokia Makrembolitissa

The motif of praising the Augusta, as an integral part of imperial speeches dedicated to Byzantine emperors can be traced all the way back to the early Byzantine era. It is a known fact that Emperor Julian (361–363), while he was still Caesar, dedicated panegyrics to Emperor Constantius (337–361), in which he praised Fausta, the mother of Constantius. Additionally, Julian himself composed

75 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Jasmina Šaranac Stamenković

an imperial speech dedicated to Eusebia, the wife of Constantius.1 However, it was with the scholarly Michael Psellos that the powerful Roman Augustae of the 11th century became equal to emperors, serving often as integral subject of encomiums.2 Ranked among them was also Eudokia Makrembolitissa, the second wife of the Emperor Constantine X Doukas (1059–1067) and the niece of the Byzantine Patriarch Michael Cerularius (1043–1058/59).3 Michael Psellos composed an encomium for Augusta Eudokia, marked as encomium No.12 (Τῇ αὐτῇ ἐγκώμιον) in the George T. Dennis’ edition, with the aim of justifying her decision to remarry.4 It is most certain that Psellos composed it after the enthronement of Romanos Diogenes which happened on January the 1st 1068.5 The remainder of this study will focus on providing commentary on the encomium in question. As Dennis’ edition of imperial speeches written by Psellos lacks translation and commentary, the encomium will first be given in its original form in classical Greek which will then be followed by an English translation. The compositional structure of Psellos’ encomium dedicated to Eudokia Makrembolitissa is as follows: the introduction, in which Michael Psellos emphasises that he had spoken publicly on several occasions about the merits of the Empress (verse 1–5), foreshadowing the main theme of the encomium. The introduction praises Augusta’s inborn, as well as acquired virtues which had preordained her successful rule over the Byzantine Empire. The virtues in question were her respectable origin, elevated mind, good reasoning, sense of measure, skilfulness in the treatment of her subjects, agility in solving problems and her having appropriate conduct for an Empress (verse 5–12). The central compositional segment was dedicated to the brilliant way in which the Empress solved the political crisis in the Byzantine Empire, that is, to praising her decision to remarry, despite having signed an oath of fidelity to Constantine Doukas, which provided the East Roman Empire with an outstanding warrior-

1 * This paper is the result of a research which is a part of the project Christian Culture in the Balkans in the Middle Ages: the Byzantine Empire, the Serbs and the Bulgarians from the 9th to the 15th century (No. 177015), funded by The Ministry of Education, Science and Technological Development of the Republic of Serbia and the project Historical heritage of the Balkan peninsula through the ages (from antiquity to the modern era) of the Niš University’s Department of History (decree of the Academic-research council of Faculty of Philosophy in Niš no. 183/1-16-6-01 issued on 28th of June, 2018). N. Radošević, “Constantin the Great in Byzantine Basilikoi Logoi”, ZRVI, 33/1994, 11. 2 V. Stanković, Komnenoi in Constantinople (1057–1185). The evolution of an imperial dynasty, Belgrade 2006, 229. On Michael Psellos, an exceptional Roman intellectual from the 11th century, and his creative work cf. Reading Michael Psellos (edd. C. Barber – D. Jenkins), Leiden–Boston, 2006 (with an overview of earlier literature). 3 On Empress Eudokia Makrembolitissa and her role in the Byzantine politics of the 11th century, see in detail cf. L. Garland, Byzantine Empresses. Women and Power in Byzantium, AD 527–1204, London – New York 1999, 168–179; V. Stanković, Komnenoi…, 102–104. 4 Michaelis Pselli Orationes panegyricae, ed. G. T. Dennis, Stutgardiae et Lipsiae 1994 (Bibliotheca Teubneriana), 123–126. 5 Cf. M. Jeffreys, “Psellos and ҅ his emperors ҆: fact, fiction and genre”, History as Literature in Byzantium (edd. R. Macrides), Birmingham 2007 (2010), 85.

76 The encomiums by Michael Psellos dedicated to the Augusta Eudokia Makrembolitissa

Emperor. Having that in mind, Psellos glorifies the traits which encouraged her to act in that way. The rhetorician emphasised Eudokia’s bright thinking, ability to rule the Empire, care for her subjects, righteousness, sobriety and courage in crucial moments for the state (verse 13–30). Additionally, the rhetorician emphasizes that the Empress had gained God’s favour due to her many merits (verse 30–31). In the concluding part, Michael Psellos uses allegory to indicate that he had fallen out of favour of the Emperor Romanos IV Diogenes (1068–1071), begging the Empress not to withhold her trust and sympathy for him (verse 32–43). Given that the choice of theme of an imperial speech was given to the rhetorician himself, although an emperor/empress could influence it,6 Psellos used motifs he deemed appropriate for the then current political situation. With this he proved himself a skilful proclaimer of the Emperor’s will and Byzantium’s state ideology.

The text of the imperial speech: [Ἰδ]ού [σ]οι καὶ πάλιν δημηγόρος ἐφέστ[ηκ]α, τῷ βασιλίδι τῶν ἀρετῶν μάλιστα ἢ τῶν πόλεων ὧν προ[.....]μαι. ἰδοὺ καὶ πάλιν τὴν ἐ[μ]ὴν γ[λῶ] σσαν εἰς σοὺς ἐπαίνους κινῶ καὶ ὑπόθεσιν λόγων | [τὰ]ς σὰς ἀρετὰς [..] σ[.....ποιοῦ]μαι. [...... ] τῶν πολιτῶν περί σου φωνὰς ὑποκρίνομαι καὶ ᾄδειν τολμῶ τὰ σὰ μεγαλεῖα καὶ θαυμάσια. τίς γὰρ σοῦ κρείττων τῶν ἁπασῶν γυναικῶν ἢ κάλλει σώματος ἢ κόσμῳ ψυχῆς [ἢ γ]νώμης ἀνδρείᾳ ἢ προνοίᾳ τῶν ὑπηκόων ἢ φροντίσιν ἢ σκέμμασιν ἢ βουλεύμασιν; ὁπόσα γὰρ καὶ τοῖς περιβοητοῖς ἐπὶ φρονήματι μεμαρτύρηται, ταῦτα μόνη συλλαβοῦσα ἐν πᾶσιν εὐδοκιμεῖς καί, ἵνα δὴ ἐπὶ κεφαλαίου σοι μνησθήσομαι ὧν πεπλούτηκας, ἔχεις ἀπὸ γένους τὸ εὐγενές, ἀπὸ τρόπου τὸ εὐσταθές, ἀπὸ ψυχῆς τὸ εὐθές, ἀπὸ τῆς γλώττης τὸ ἀληθές, τὴν διάνοιαν ὀξεῖα, τὴν φύσιν ταχεῖα, τὴν γνώμην εὐθεῖα, τὸν νοῦν δραστήριος, τὸν λογισμὸν εὐπερίστροφος, τὸν τρόπον εὐάγωγος. Εἰ λόγος ἐστὶ σκέψεως, ταύτῃ ἂν πρὸ πά[ντων] τὴν καλλίστην γνώμην εἰσενέγκοις· εἰ βουλευμάτων, ὑπὲρ πάντας βουλεύσαιο. εἰ πρά[ξεων], αὐτίκα συμφερόντως πράξειας· καί, ἵνα τἆλλα παρῶ τῶν σῶν φροντίδων καὶ βουλευμάτων, ἐπὶ ὑ[...... ] ὑποθέσεως τὰς διηριθμημένας σοι συνδραμούσας ἐπιδείξομαι ἀρετάς. ἔδει βα[σιλέως....] πράγμασιν ὥσπερ ἐπιστάτου τινὸς ἢ κυβερνήτου ναυαγοῦσί τισιν ἢ [...... ]. ἔδει χειρὸς τοῖς πεσοῦσι καὶ ἰσχύος τοῖς ἀναστήσεσθαι δεομένοις. ἐξεῦρες οὖν ἀθ[ρόον] ἡμῖν τὸν κύρ[ιον] καὶ στρατηγικώτατον καὶ τοῖς πᾶσιν ἀρέσκοντα, ὢ φροντίδος ἀρίστης, ὢ συνετοῦ σκέμματος, ὢ γενναιοτάτον βουλεύματος, ὢ ἐνθέου ψηφίσματος. μόνη γὰρ καὶ διεῖλες τὸ πρᾶγμα τ[ῷ λ]ογισμῷ καὶ σκέψιν εἰσήνεγκας καὶ ἐβουλεύσω τὰ κάλλιστα καὶ ἐψηφίσω τὰ ἡμῖν συμφορώτατα. ἀρκεῖ σοι τοῦτο καὶ μόνον ἀντʼ ἄλλου τινὸς ἐγκωμίου, ἀντὶ παντὸς ἐπαίνου, ἀντὶ [...... ], ὁπότε καὶ πάσας τὰς ἀρετὰς ἔχεις έν μιᾷ τῇ σῇ συλλαβοῦσα ψυχῇ. καὶ πρῶτόν γε τὰς γενικὰς αὐτίκα φρονήσεώς σοι, τίς τῶν πάντων ἀμφισβητήσειε; τῷ νόμοις ἐμμένειν σωφρονικοῖς κατὰ πασῶν ἔχεις τὰ νικητήρια, ἀνδρείᾳ ψυχῆς οὐδὲ τοῖς γενναιοτάτοις τῶν ἀνδρῶν τοῦ πρωτείου παραχωρεῖς. τὴν μέντοι γε τῆς δικαιοσύνης στάθμην ἐν ἰσότητι γνώμης ἀρρεπῆ πάσιν ἐτήρησας. ταύταις

6 V. Stanković, Komnenoi…, 235–265.

77 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Jasmina Šaranac Stamenković

δὲ ταῖς γενικαῖς καὶ πρώταις τῶν ἀρετῶν αἱ λοιπαί σου πᾶσαι συνέπονται. ὄχημα γοῦν ταύτας πεποίησαι πρὸς θεόν, καὶ διὰ ταῦτα παντὸς ἐγκωμίου καὶ συγκρίσεως ὑπερτέρα καθέστηκας. Καὶ βούλομαί τι καὶ πλέον ἐρεῖν, ἀλλά μοι ἡ γλῶσσα πεπέδηται καὶ ἡ καρδία τῇ ἀθυμίᾳ βεβάπτισται. αἱ γάρ μοι τοῦ βίου ἐπέλιπον ἀφορμαί ὥσπερ ζωῆς ἀναπνοαί, καὶ κινδυνεύω τεθνάναι καὶ τὸν ψυχικὸν καὶ τὸν σωματικὸν θάνατον, τὸν γὰρ ἀναγκαῖον τοῦ βίου προσεσύλημαι θησαυρὸν καὶ τὴν ῥανίδα τῆς τύχης ἀφῄρημαι, καί μοι ξηρὰ ἡ γλῶσσα παντάπασι καὶ ἄνικμος ἡ καρδία καὶ τὴν μυθικὴν ὑφίσταμαι τιμωρίαν.. ἐν μέσῃ τῇ γῇ, ὁ ταλαίπωρος, δίψει κολάζομαι. ἡ μὲν οὖ[ν π]ηγὴ σύ, ἡ τῶν ἀβύσσων πηγή, ἐγὼ δὲ ὁ διψῶν καὶ μεθύων τῷ δυστυχήματι. ἐπεὶ δέ σοι ποταμοὶ πολλοὶ ἀπορρέουσιν, ἐμπέφρακται δέ μοι ἡ τοῦ ἑνὸς ἀποχέτευσις, ἄνοιξόν μοι ποταμὸν ἕτερο[ν], εἰ δὲ βούλει, [κρ]ουνόν, εἰ δὲ μὴ [βούλει], πεπιεσμένην ῥανίδα. ἀποχρῶν γάρ μοι καὶ τὸ βαρύτατον, ναὶ πρὸς τῆς σῆς συμπαθεστάτης ψυχῆς, πρὸς τῆς σῆς βασιλ[ικῆς] ζωῆς, πρὸς τῆς τοῦ θεοῦ ἕνεκεν τούτου πολλαπλασίου ἀνταμοιβῆς.7

Translation: Behold, for I have spoken again in your favour, the empress of virtuousness... behold, for I have again set my tongue in motion to praise you and make a speech... to answer the questions that are asked about you by citizens, and I dare sing about your grandeur and miraculousness. For which of all the women could surpass either your bodily beauty or your spiritual calmness, your determined (masculine – J. Š. S.) thought, your consideration for your subjects, or your care, insight or planning? For, there are so many (virtues – J. Š. S.) testified to make people known for their spiritual eminence, but only you, possessing all of them, enjoy the highest esteem, and – to remind you briefly about everything that has enriched your soul – you possess a noble origin, firm behaviour, an honest soul, a truthful tongue, a sharp mind, quickness of action, unwavering thought, a vigorous mind, quickness of deduction (and – J. Š. S.) dignified behaviour.8 When it comes to thinking, you would be the first to give the best thought; when (it comes – J. Š. S.) to giving advice, you would advise better than all; when (it comes – J. Š. S.) to action, you would immediately act most usefully; and, if I am to count all other (virtues – J. Š. S.) which spring from your cares and advices... I would show you all these virtues which abide in you. If it was needed to perform imperial duties as foreman or steersman of shipwrecked sailors, or... If it was needed to give a hand to those who had fallen or bring back strength to those who needed it. You have rendered our ruler (Romanos IV Diogenes – J. Š. S.), both the greatest strategist

7 Psellus, Orationes panegyricaе, 1242–12661. 8 Cf. M. Repajić, Michael Psellos and his heroes. Study of personalities of Michael Psellosʼ Chronographia (PhD Thesis), Belgrade 2016, 403–404.

78 The encomiums by Michael Psellos dedicated to the Augusta Eudokia Makrembolitissa

and beloved by all, oh you who cares the most, oh you of wise thought, oh you who gives bold advice, oh you who makes God-breathed decisions. Because only you solved the problem by careful thinking, bringing in correct thought, giving the best advice and making a most useful decision for us. And only this is enough for you, instead of any other praise, instead of any panegyric, instead... because you possess all the virtues that only in your case abide within one soul. And, speaking first and foremost about your mind in general, who, of all men, could dispute it? You surpass all in your dedication to reasonable laws, (and – J. Š. S.), when it comes to the courage of your soul not even the bravest of men could take your throne. With unbiased thought you have preserved your fair judgement from going off balance. These general and most important virtues are followed by all other virtues of yours. These virtues have made you a carriage towards God, and they have made you eminent beyond praise or comparison to others. And I wish to say one more thing, but my tongue is tied and my heart has fallen into despair; because my reasons to live and my breaths have become rare and I am in danger of dying both spiritually and physically since I have been deprived of the fortune necessary for life and of even a single drop of happiness and my tongue has almost completely dried, my heart has withered, and I have to endure a mythic punishment: in the middle of the earth, oh poor me, thirst tortures me. You are the spring, the bottomless spring, and I am thirsty (for you – J. Š. S.), but intoxicated by misfortune. And since many rivers originate in you, and the flow of one has been cut off from me, open another flow for me if you so wish as my spring, and if not, at least as a drop. And help me with the worst that has befallen me, in the name of your most compassionate soul, in the name of your imperial life, in the name of God’s many rewards that you will receive for this good deed.

Commentary: Michael Psellos in the very beginning of the enconmium emphasises the fact that he had previously praised the deeds of the Empress in public. In relation to this, in his letter sent to Eudokia Makrembolitissa, written as a response to Augusta’s accusations that he was ungrateful,9 Michael Psellos points out at several points in the text that she was indebted to him for his praises and speeches honouring her reign, and that he had justly been enjoying the benevolence of the Empress:10 “Am I who has shown you every kind of gratitude both through words and through deeds

9 P. Gautier, “Quelques lettres de Psellos inédites ou déjà éditées”, Revue des études Byzantines, 44/1986, 111–197. The misunderstanding between Eudokia and Psellos occurred when the empress sent her royal rhetorician a document by which she approved a single payment to him. Michael Psellos misinterpreted this approval by the Empress by thinking that it referred to his regular payments, cf. Jeffreys, “Psellos and ҆ his emperors ҆... “, 85; N. Radošević, “The Letters of John Mauropous and Michael Psellos Addressed to Basileis: from Byzantine Epistolography of the 11th Century”, ZRVI, 37/1998, 38. 10 Cf. G. Weiss, “Forschungen zu den noch nicht edierten Schriften des Michael Psellos”, Byzantina, 4/1972, 38 sq.

79 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Jasmina Šaranac Stamenković

ungrateful? Am I who has filled, so to speak, my entire work with praises for you the one ungrateful? Am I who has shown your virtues to all men by simply speaking and writing ungrateful?... Am I who has praised all your (deeds – J. Š. S.)...great and small, bodily and spiritual, creating detailed records for each individual deed ungrateful? Furthermore, even if I had been the only one to enjoy your benevolences or to experienced them more than other men, still I have given you enough in return; and if there are those who, perhaps, have received more than me from your holy hand, I surpass them also in my praises of you, and, if you will, my servitude to you.”11 In another section of the same source, Psellos also states: “Even if, now, I am to be eternally exiled from your sacred heart and live the fate of an ingrate, am I the one who is ungrateful for your imperial reign – I who has thundered everywhere to every men about you and have thrown speeches as if they were flashes of lightning, incinerating (with speeches – J. Š. S.) every ingrate?”.12 In the introduction of the analysed encomium, Psellos affirms that Eudokia’s virtues worthy of the Roman throne. Psellos also mentioned Eudokia Makrembolitissa in a speech addressed to Constantine X Doukas [encomium No.14, in Dennis’ edition (Δμηγορία εἰς τὸν βασιλέα τὸν Δούκαν)],13 in which he describes Eudokia as “an outstanding mother without match”.14 In his historiographic work Chronographia, Psellos also highlights the Empress’ aristocratic origin, noble spirit and exceptional beauty.15 This is why Constantine X, feeling that his end was near, entrusted all his stately duties to Eudokia, because he “couldn’t think of anyone more reasonable or more suitable for teaching children”.16 Writing about the period of the Augusta’s reign, Psellos testified in Chronographia that “the empress Eudokia, in accordance with the wishes of her husband and emperor, had become a prefect,... she will not hand over the Empire to others,... she herself became the ruler of the entire government,... adjusting herself as much as possible to all duties – the choice of magistrates, civil affairs, revenues and taxes; as a representative of the government it was she that announced imperial proposals...”.17 According to Skylitzes Continuatus, Constantine the X had “passed on all authority to his wife and Empress, wiser than (all – J. Š. S.) men, caring in her upbringing of children and capable of ruling the state”.18 An almost identical description can also be found in John Zonaras. Doukas passed onto Eudokia “the governing of the Empire, because he considered her wise and able to educate their

11 P. Gautier, “Quelques lettres de Psellos…”, 1923–16. 12 Ibidem, 19230–19333. 13 Psellus, Orationes panegyricaе, 1311. 14 Ibidem, 13377–78. 15 Michele Psello, Imperatori di Bisanzio (Cronografia) II, ed. S. Impellizzeri, Vicenza 1984, 298. 16 Ibidem, 316. 17 Ibidem, 320. 18 ‘Η Συνέχεια τῆς χρονογραφίας τοῦ ’Ιωάννου Σκυλίτξη [He Synecheia tēs chronographias tou Ioannou Skylitzē (Ioannes Skylitzes Continuatus), ed. E. Tsolakis, Thessaloniki 1968, 118.

80 The encomiums by Michael Psellos dedicated to the Augusta Eudokia Makrembolitissa children and born with an innate talent for stately duties”.19 However, in Michael Attaleiates’ The History no such information can be found. In the encomium in question, Michael Psellos confirms the aforementioned governing skills of Eudokia Makrembolitissa. According to Byzantine custom, Constantine X Doukas wanted to secure the throne of the Empire for his descendants.20 After falling ill in October 1066 and anticipating that his end was near, he sought to secure his sons’ succession to the throne in agreement with the Empress Eudokia Makrembolitissa, the Patriarch of Constantinople John Xiphilinos (1064–1075)21 and his brother, the Caesar John Doukas.22 Skylitzes Continuatus states that the Emperor Constantine Doukas “requested on his deathbed that everyone confirmed in writing that they would never accept anyone except one of his sons as their Basileus”. After they have all signed, “the Empress Eudokia gave an oath not to marry again”. When it all ended, “they gave the signatures to the patriarch for safekeeping”.23 Michael Attaleiates also testifies that Augusta gave an oath before the Synkletos and the ecclesiastical prelates not to enter upon a second marriage.24 John Zoranas also confirms the same in his writings. Doukas requested beforehand from Eudokia “to confirm with a signed oath that she will not remarry”. “After she signed, the oath was given to the patriarch for safekeeping. Also, all members of the Synkletos signed that they would never proclaim anyone an emperor except for his sons”.25 It should be noted that in the historiographic work of Psellos there is no information regarding the Empress’ oath not to remarry after the death of Constantine X Doukas.26 Difficult external political circumstances which befell the Byzantine Empire after the death of Constantine X Doukas motivated the Augusta Eudokia Makrembolitissa to break the oath that she would not remarry after her husband’s death. Namely, the eastern border of the Empire was under constant attacks by the Seljuk Turks who

19 Ioannis Zonarae epitome historiarum IV, ed. L. Dindorfius, Lipsiae 1871, 202. 20 On the process of the inheritance of the Byzantine throne cf. G. Ostrogorski, “Coreign in the medieval Byzantine Empire”, in: idem, From Byzantine history, historiography i prosopography, Belgrade 1970, 180–191; N. Radošević, “Changes on the Throne in the Greek basilikoi logoi from the 4th century”, ZRVI, 38/1999/2000, 17–26. 21 On Patriarch John Xiphilinos cf. The Oxford Dictionary of Byzantium II, ed. A. Kazhdan, Oxford 1991, 1054 (A. Kazhdan). 22 On Caesar John Doukas and his active role at the Roman court during the reign of the Doukas dynasty cf. D. Polemis, The Doukai. A Contribution to Byzantine Prosopography, London 1968, 34–41. 23 Scyl. Cont., 118. 24 Miguel Ataliates Historia, ed. I. P. Martín, Madrid 2002, 70. 25 Zonaras IV, 202. 26 The document which testifies about Eudokia’s oath that she will not enter another marriage after the death of Constantine X was published and analysed by N. Oikonomides in the 1960s, on the basis of a manuscript Scorialensis gr. X-II-6(S) from the 16th century, cf. N. Oikonomidès, “Le serment de l ҆ impèratrice Eudocie (1067). Un épisode de l ҆ histoire dynastique de Byzance”, Revue des études Byzantines, 21/1963, 101–128.

81 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Jasmina Šaranac Stamenković

had ravaged Caesarea in Cappadocia and threatened Antioch.27 It was this very fact that Michael Psellos used in the imperial speech to justify and praise the Augusta’s decision to remarry. The Byzantine Empire in this way, by lawful means, i.e the marriage between the Mother Empress and a Roman dignitary, gained a skilful warrior-Emperor which allowed it to defend itself against external enemies.28 Michael Attaleiates states in The History that the Augusta, the members of the high council and the Patriarch of Constantinople John Xiphilinos discussed how and by which means they could oppose the powerful Turkish threat. They arrived at a conclusion that the fact that the state did not have an emperor was not good for the state, because the law stated that “state interests could annul legal contracts”. Since, “the present circumstances demanded the presence of a powerful ruler”, it was not acceptable for the Byzantine Empire to suffer and be in danger because it did “not have an emperor due to one man’s jealousy (Constantine X Doukas – J. Š. S.) “.29 Some sources claim that Eudokia feared that the necessity for a skilful leader, who would come to the throne by marrying her, would end in rebellion. “The Empress feared the Synkletos and the patriarch and all those who had signed and sworn an oath (to Constantine Doukas – J. Š. S.), which is why she dared not marry a nobleman who would thus become an emperor.”30 Still, the Augusta was released from her oath and the patriarch returned the document to her.31 According to Attaliates, a council was held over who was the man worthy of the task, when “the council members turned their gaze towards Diogenes”. However, the Empress “had already chosen him, as he was close by (in the Capitol – J. Š. S.) and not married”. After Diogenes was named the future emperor, all agreed since they feared they would be declared rebels.32

27 Atal., 70–73; Scyl. Cont., 119–121; Zonaras IV, 202–203. On the relations between the Byzantine Empire and the Seljuq Turks during the reign of the Emperor Constantine Doukas and after his death, cf. M. Angold, The Byzantine Empire 1025–1204 (A political history), London–New York 1984, 19 sq; J. C. Cheynet, “Le politique militaire byzantine de Basile II à Alexis Comnène”, ZRVI, 29/30/1991, 69–73. 28 See in more detail on the pronounced role of empresses in legal bridging of the period between the death of one ruler to the enthronement of another one, and the passing of authority in the medieval Christian states cf. D. Vojvodić, “The Selection of Royal Figures in the Image of Power During the Palaiologan Epoch. Byzantium–Serbia–Bulgaria”, ZRVI, 46/2009, 426–429 (with an overview of earlier literature). 29 Atal., 75–76. 30 Scyl. Cont., 123; cf. Psello, Cronografia II, 324–325; Zonaras IV, 202–203. 31 Zonaras IV, 205. 32 Atal., 76. B. Krsmanović, The Rise of Byzantine Military Aristocracy in the 11th Century, Belgrade 2001, 270 n. 102. Romanos Diogenes had the title of vestarches and held the position of the dux of Serdica, at the end of the reign of Emperor Constantine X Doukas, cf. Atal., 73; Scyl. Cont., 121; Zonaras IV, 203–204. On this subject, in detail cf. J. C. Cheynet, Pouvoir et contestations à Byzance (963–1210), Paris 1990, 74–75; idem, “Le politique militaire byzantine...”, 69 and n. 37. However, due to his alleged intentions to usurp the throne, after the death of Constantine X, Diogenes was exiled to his native Cappadocia, where he stayed until Augusta Eudokia’s authorities of the Reigning City summoned him to Constantinople where she gave him the title of magistros and stratelates, cf. Atal., 73–75.

82 The encomiums by Michael Psellos dedicated to the Augusta Eudokia Makrembolitissa

Psellos emphasises in Chronographia that he did not participate in the negotiations regarding the marriage of the Empress. He confirms that “the public whispered rumours”, but points out that the Augusta notified him that “Romanos, the son of Diogenes, was graced with the Laurel wreath and chosen for the throne”.33 Afterwards, Romanos Diogenes was brought into the sanctuary of the imperial palace on the night of 31st December 1067, when Psellos himself and Eudokia presented him to Michael Doukas. After Michael had given his blessing, the Caesar John Doukas was summoned and informed of the newly formed situation.34 Finding himself before a fait accompli, Caesar expressed loyalty to his nephew and his decision, that is, he accepted Romanos Diogenes as the emperor.35 Regardless of the fact that he did not influence the solving of the external political crisis of the Empire, or, in other words, the process of choosing a new emperor, in his historiographic work, Michael Psellos explains the Empress’ decision to remarry by stating the same reasons as Attaliates, Skylitzes Continuatus and John Zonaras. Namely, the Empire’s affairs were in a very bad condition, with wars constantly springing up and barbarian hordes ravaging the whole of the east.36 Besides this, Psellos notes that Eudokia was tormented by worry regarding her sons. She feared that they might be deprived of their Empire if there was no one to protect and guide them.37 It is most certain that on the request of Michael VII Doukas, Michael Psellos by composing the second volume of Chronographia (which was a kind of an encomium for the Doukas dynasty) wanted to emphasise the importance and the successes of this royal family; and because of that it was most natural that he should represent the enthronement of Romanos Diogenes in a bad as possible light.38 However, it should be taken into account that Eudokia Makrembolitissa was the mother of the current Emperor. Most surely, this was the reason why Psellos did not mention in his historiographical work that the Empress had previously signed an oath to stay faithful to Constantine X Doukas and, thus, justified her decision to remarry, even though she thereby jeopardised her sons’ right to successions inherited from her first marriage.39

33 Psello, Cronografia II, 324–326. 34 Ibidem, 326–328. Cf. Jeffreys, “Psellos and ҅ his emperors ҆...”, 84 sq. 35 Psello, Cronografia II, 328. 36 Ibidem, 326. 37 Ibidem, 322–324. 38 Psellos’ Chronographia consists of two volumes: the first, which covers the time period from 976 to 1059 and which was written during the reign of Isaac I Komnenos (1057– 1059), and the second, which continues up to 1078 and which was written at the order of the Emperor Michael VII Doukas. It should be taken into account that Psellos overtly expressed sympathies for the Emperor Isaac I Komnenos, the hero of the “original” Chronographia, which was significantly changed by the later addition, cf. A. Kaldellis, The Argument of Psellos ҆ Chronographia ҆, Leiden–Boston–Köln 1999, 11. Cf. F. Lauritzen, The Depiction of Character in the Chronographia of Michael Psellos, Turnhout: Brepols 2013, 153–157. 39 It should be noted that the fact that Romanos IV Diogenes and Eudokia Makrembolitissa had two children in this marriage, Nikephoros and Leo, could represent an additional threat to the positions of the representatives of the Doukas dynasty cf. Oikonomidès, “Le serment de l ҆ impèratrice Eudocie...”, 127; B. Krsmanović, The Rise…, 270 n. 102; M. Repajić, Michael Psellos and his heroes…, 403.

83 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Jasmina Šaranac Stamenković

Judging by the available information from Chronographia, Michael Psellos did not in any way influence Eudokia’s decision to remarry but was only notified about it. However, he gave his support to the Augusta in the moment when she was supposed to inform Michael Doukas about the aforementioned decision. Viewed from the perspective that Michael Doukas and the Caesar John Doukas both agreed with Eudokia’s decision to marry Romanos Diogenes, it can be concluded that it was the Doukas royal family which brought the final solution to the crisis of the empire. Therefore, it is possible that by insisting that he had only a “side role” in the aforementioned events, Michael Psellos wanted to get closer to the political current which brought Romanos Diogenes to the Byzantine throne, while at the same time, supporting those who wished to remain faithful to the last wish of Constantine X Doukas that no one except for his sons would rule the Byzantine Empire. In this way, Psellos actually sought to secure stronger influence at the court for himself. In the concluding part of the encomium, the adept rhetorician strove to appease the Empress not to deny him her friendship and affection. According to N. Radošević, in this segment of the encomium Michael Psellos complains about the Emperor Romanos IV Diogenes. In other words, Diogenes was the one who “deprived him of fortune necessary for life”, “deprived him of his drop of happiness” and “blocked the flow of one river”.40 Therefore, Psellos wanted to stay on good terms with Eudokia and with that keep his acquired high rank at court. * The content of the so-called little encomiums which were dedicated to Eudokia Makrembolitissa by Michael Psellos also warrant a couple of additional comments. The panegyric for Emperor Constantine X Doukas and Augusta Eudokia occupies the central part of the composition of an unaddressed imperial speech of Michael VII Doukas, their first-born son [speech No. 8 in the edition by G. Dennis (Πρὸς τὸν βασιλἐα)].41 In his little encomium, Michael Psellos emphasises that the royal couple should be credited for their son’s respectable origin. Furthermore, the rhetorician praises Constantine and Eudokia because they have provided their son with an exceptional Christian upbringing by giving him a remarkable example of spiritual achievement.42

40 N. Radošević, “The Letters of John Mauropous...”, 38 n. 22. In his speech which was composed in honour of the enthronement of Romanos IV Diogenes, Psellos praised the Emperor, glorified his successes, then, pretentiously compared him to the prophet David, the founder of the dynasty, the ideal Jewish ruler, the conqueror of the age-old enemy of the

Jews, and, as such, the prototype of Messiah, cf. Psellus, Orationes panegyricae, 17622–23. On the other hand, in his historiographic work, Psellos took a very critical stance towards Romanos Diogenes and stated that the new Emperor “waited patiently for the opportunity ... to rule unchallenged by anyone else and to make decisions entirely on his own about governing the Empire”, cf. Psello, Cronografia II, 330. 41 Psellus, Orationes panegyricaе, 107–111. 42 Cf. J. Šaranac Stamenković, “Panegyrics by Michael Psellos dedicated to Michael VII Doukas”, Church Studies, 11/2014, 226–229.

84 The encomiums by Michael Psellos dedicated to the Augusta Eudokia Makrembolitissa

Thus, Psellos speaks: Ἄλλοι μὲν οὖν θαυμαζέτωσαν καὶ ἐκθειαζέτωσαν τοῖς τεχνικοῖς κανόσιν έπόμενοι τὰ ἐκ πατραγαθίας καὶ προγονικῆς εὐκλείας ὑπερφυῶς ἐπιδαψιλενθέντα σοι πλεονεκτήματα . οὓς καμεῖν οἶμαι πάντως καὶ ἀπειπεῖν τῷ μεγέθει τῆς ὑποθέσεως καὶ μέμψασθαι ἑαυτοὺς τῆς ἐπιχειρήσεως. ἴσον γὰρ ἂν εἴη κοτύλῃ τὴν θάλασσαν ἐξαντλεῖν καὶ ἀστέρας καὶ ἄμμον ἀπαριθμεῖν καὶ | τάς, ἐξ ὧν ἔφυς, ἀριστείας τε καὶ λαμπρότητας πειρᾶσθαι λόγῳ περιλαβεῖν [Let others admire and praise without limits, let others, with respect to the rules of rhetoric praise your (Michael VII Doukas – J. Š. S.) virtues, inherited from your forefathers and your ancestral glory, of which you gloriously abound in; others I consider completely misled and I am inclined to reprimand them for broadening the theme and to criticize them for this endeavour. For to try to put into words your most excellent lineage and the light that you originate from would be akin to draining the sea bowl by bowl or to counting all the stars and grains of sand].43 Ποῖα δέ φημι τὰ ἑξῆς καὶ μετὰ προγόνους; τὴν ἐξ ἀρχῆς θεοληπτουμένην καὶ ὄντως βασιλικωτάτην ἀγωγήν, τὴν – εἰ καὶ τολμηρόν ἐρεῖν - ἀγγελικὴν δίαιταν, ἣν ἐν βασιλεῖοις ὁ βασιλεύς... (Which of your ancestors’ traits should I also praise? Your upbringing which has been religious from its beginnings and most worthy of a basileus, or – if I may say so – the angelic way of life which made you King of Kings....).44 In relation to this, in Chronographia, Michael Psellos also points out that the Doukas lineage is “renowned”,45 that is, that its origin could be traced back to a respectable 10th century family, the Doukas – Andronicus, Constantine and Porphyrius.46 However, it is interesting that Psellos in his imperial speech addressed to Constantine X Doukas does not speak of his respectable origin, though that was a common motif in panegyrics.47 On the other hand, Michael Psellos emphasis the noble origin of Eudokia Makrembolitissa in both his historiographical work and the previously analysed encomium dedicated to her. In the imperial speech composed in honour of the enthronement of Romanos Diogenes [panegyric No.18 in the edition by G. Dennis (Εἰς τὸν βασιλέα τὸν Διογένην ὅτε ἐβασίλευσεν)],48 Psellos praises, as expected, Eudokia’s decision to use marriage

43 Psellus, Orationes panegyricae, 10832–39. 44 Psellus, Orationes panegyricae, 10849–52. 45 Psello, Cronografia II, 284, 288. 46 Ibidem, 282, 296. It should be noted that John Zonaras also testifies about the aforementioned family ties. According to him, the Emperor’s ancestors “were descended on the female side”. Therefore, Constantine X “is not considered a pure Doukas”. On the contrary, he is considered to be “of mixed descent and with an adulterated kinship to the Doukas family”, cf. Zonaras IV, 198. 47 J. Šaranac Stamenković, “Constantine X Doukas in an Enkomium by Michael Psellos”, ZRVI, 49/2012, 138–139. 48 Psellus, Orationes panegyricae, 175–179.

85 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Jasmina Šaranac Stamenković

as a means to bring to the throne an emperor who would protect her children, as well as other subjects of the Empire: Ἀλλʼ ἐξάγει με καὶ πρὸς τὴν βασιλίδα ὁ λόγος, ἣν οὐ μόνον ἐγκωμιᾶσαι, ἀλλὰ καὶ θαυμᾶσαι δεδύνημαι. ὦ τοσοῦτον ἐνθυμηθεῖσα καλόν, ὦ τοσοῦτον ἀγαθὸν ἐννοήσασα. ὠχύρωσας τὰς πόλεις ἡμῶν, τὰ τῶν βαρβάρων τείχη διέρρηξας, ἐκόσμησας τὴν τῆς Ῥώμης ἀρχήν, σαυτὴν ὕψωσας, τοῖς παισὶ τὴν βασιλείαν ἐφύλαξας, διʼ ἑνὸς ἐνθυμήματος καὶ μιᾶς πράξεως εἰς ταὐτὸ τὰ χρηστὰ πάντα συνήνεγκας. [But I am also driven by an urge to address the Empress as well, whom I am not only obliged to praise but also to admire. Oh (you – J. Š. S.), who has invented so much good, oh (you – J. Š. S.) who has planned so many useful things. You have fortified our cities with strong walls, brought down the walls of barbarians, adorned the Roman throne, elevated yourself, secured the throne for your children and by one plan and one deed you have encompassed all good things...].49 Νῦν τῷ ὄντι φωστήρων σύνοδος, νῦν οὐρανὸς καὶ γῆ συνευφραίνεται, καὶ πάντα σκιρτᾷ καὶ ἀγάλλεται, καὶ ὁ καιρὸς ὡς ἀληθῶς πανηγύρεως. ἐπεὶ δὲ καὶ συγκρίσεως δεῖ τῷ λόγῳ, παράδοξον μὲν ἐρῶ λόγον, ἀληθέστατον δέ. σὺ μέν, ὦ βασιλεῦ, κατὰ πάντων ἔχων τὰ νικητήρια, μόνης τῆς βασιλίδος, εἴπω δὲ καὶ δεσπότιδος, ἥττησαι. σὺ δέ, ὦ βασιλίς, πάσαις ὀφθεῖσα ἀσύγκριτος, ἵνα μὴ λέγω καὶ πᾶσι, τὰ δευτερεῖα φέρεις, καὶ τοῦτο ἑκοῦσα, τοῦ βασιλεύοντος. ὦ καὶ πάντας νικήσας καὶ πάσας νικήσασα, καὶ ἁλλήλους νικῶντες καὶ ὑπʼ ἀλλήλων τὴν ἧτταν λαμβάνοντες. ὦ σὺ μὲν ἀρρένων ἄγαλμα, σὺ δὲ θηλειῶν σεμνολόγημα [Today is truly the synod of illumination; today, the heaven and earth rejoice together, and everything leaps with joy and the time of celebration is indeed here. Since (you – J. Š. S.) should be compared with (this – J. Š. S.) speech, I shall use odd words, which, however, speak most truthfully. You, basileus, who wins against all, only by the queen – and, I may say, mistress – are you bested. And you, my queen, are beyond compare among women – I dare not say, among men as well – you willfully take the second place next to the emperor. Oh you who wins against all (men – J. Š. S.) and you, who wins against all (women – J. Š. S.), you best each other and are bested by each other. Oh you statue among men and you pride of womankind].50 *** With the aim of making a summary of the previous pages, the following conclusions are reached. Michael Psellos dedicated three imperial speeches, including two little encomiums, to Eudokia Makrembolitissa. Besides the unaddressed panegyric No.12 in the G. Dennis’ edition, which was supposed to justify Augusta’s decision to remarry, Psellos wove into the imperial speeches written for Michael VII Doukas and in the honour of the Diogenes’ enthronement encomiums for Eudokia.

49 Ibidem, 17855–62. 50 Ibidem, 17864–17975.

86 The encomiums by Michael Psellos dedicated to the Augusta Eudokia Makrembolitissa

If we compare information from Psellos’ Chronographia with the information found in his imperial speeches concerning his attitude regarding the decision of Eudokia Makrembolitissa to remarry, despite her oath to stay faithful to Constantine Doukas, it can be concluded that the accounts are contradictory. The court rhetorician, while respecting the rules of literary genres, condemns the Empress’ decision in his historiographical work and at the same time finding justifications for it, while, on the other hand, he praises her decision in the imperial speeches.51 A possible explanation for Psellos’ contradictory attitudes lies in the fact that the writer, while composing the second part of Chronographia, made an effort to emphasise the significance and the successes of the Doukas royal family. That was the reason why he tried to present the rise of Romanos Diogenes to the Byzantine throne in a bad light. Since Eudokia Makrembolitissa was the mother of the future emperor, who asked of Psellos to write the second volume of Chronographia, it should not come as a surprise that he tacitly justified her second marriage. He did that by (consciously!) omitting the fact that the Empress had previously signed an oath to stay faithful to Constantine X Doukas.

51 Cf. M. Repajić, Michael Psellos and his heroes…, 401–405. Regarding Psellos’ contradictory opinions found in different places but concerning the same issues, it is apparent that every sentence of his “stands in a specific context, supporting a thesis that is being defended at that very moment and very rarely presents an absolute claim”. Psellos’ writings are “always goal-oriented, always overly engaged in proving a point or an idea”. Therefore, “the context in which a certain claim is made should always be carefully examined before that claim is declared to be the author’s personal attitude or opinion”, cf. Č. Milovanović, Michael Psellos as a literary critic (PhD Thesis), Belgrade 1979, 25. It is a well-known fact that Michael Psellos in his works comments differently on the same historical figures and events depending on the genre of the said work. For example, in his encomium dedicated to Constantine Leichudes, Psellos writes a praise according to the rules, pointing out that Constantine is a first-class role-model, a figure deserving of praise. This could best be seen in the comparison between Constantine and Pericles, the 5th century B.C Greek statesman, general and orator, which Constantine outmatches in his deeds (Michael Psellos, Μεσαιωνικὴ βιβλιοθήκη (Messaiōnikē Vivliothēkē) IV, ed. K. N. Sathas, Paris 1874, 389). In his Cronografia, Psellos also praises Constantine Leichudes, albeit in a style different from that of an enconmium (Psello, Cronografia II, 260–264). Certainly, the most obvious example of this are the differences in descriptions of the emperor Constantine IX Monomachos. In his historiographical works, Michael Psellos truthfully describes Monomachos as a not particularly well-educated emperor, a fact best seen in his lack of oratory skills (Michele Psello, Imperatori di Bisanzio (Cronografia) I, ed. S. Impellizzeri, Vicenza 1984, 282). The exact opposite description can be found in encomium titled The Sun-Emperor, where Psellos praises Monomachos, comparing him with Demosthenes, Pericles, Polemonos, Plato, Isocrates, Herodotus and others (Ὅταν ὁμιλοῦντος ἀκούσω, τῆς Δημοσθένους γλώττης αἰσθάνομαι, τῆς τοῦ Περικλέους, τῆς τοῦ Πολέμωνος, τῆς τοῦ Πλάτωνος, τῆς Λυσιακῆς εὐστομίας, τῆς Ἰσοκράτους σειρῆνος, τῆς Ἡροδότου γλυκύτητος, . τῆς χρυσῆς γλώττης τοῦ Δίωνος ), Psellus, Orationes panegyricae, 8151–155. Cf. Č. Milovanović, Michael Psellos…, 76–77. Additionally, Michael Psellos in his Chronografia praises George Maniakes, the fabled 11th century Roman general (Psello, Cronografia II, 8–10), while in his panegyric devoted to Monomachos, written in honor of his victory over Maniakes,

Psellos paints a completely different picture (Psellus, Orationes panegyricae, 68297–298), cf. B. Krsmanović – A. Loma, “George Maniakes, name ΓΟϒ∆ΕΛΙΟΣ and Psellos’ Scythian autonomy”, ZRVI, 36/1997, 235.

87 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Jasmina Šaranac Stamenković

Unlike the historiographical text, Psellos composed the encomiums in which he mentioned Eudokia’s marriage to Romanos IV Diogenes during the reign of Diogenes, perhaps on Augusta’s or the Emperor’s orders,52 in honour of the celebration of the royal couple’s success; therefore, it was logical that he would praise the decisions they made. It is possible that Psellos emphasized in Chronographia that he played a “side role” in the negotiations regarding Eudokia’s marriage to Diogenes probably due to his striving to stay on good terms with both representatives of the Doukas family and the followers of the Emperor Romanos Diogenes. Through this course of action Psellos tried to secure as much influence in the court as possible. It is indicative that Michael Psellos wrote the encomium dedicated to Eudokia Makrembolitissa in the style of a high panegyric. The reason for this was surely the fact that the addressee, in this case – the Augusta, besides the Roman basileus, occupied the highest possible position in the social hierarchy of the Byzantine Empire.53 It is a known fact that the rhetoricians were guided by two basic ideas when composing imperial speeches. They either emphasised the noble origin of the praised person (γένος) or emphasised his/her virtues (ἀρετή) which earned him/her the right to the Roman throne.54 Therefore, the thematic and emotional focal point of imperial speeches written by Psellos and dedicated to Eudokia Makrembolitissa is the Augusta’s personality, while the basic objective of said speeches is to praise the inborn and acquired virtues of the Empress. Thus, Eudokia was described as reasonable, bold, sober-minded, caring, fair, moderate, capable of governing the state, a pious empress and devoted mother, able to skilfully treat those who were closest to her. Although some of the aforementioned virtues represent traditional topoi of encomiums, they are present in all historiographical sources which discuss the succession of power from Emperor Constantine X Doukas to Augusta Eudokia (Chronographia by Michael Psellos, The History by Michael Atalieattes, Chronicles by Skylitzes Continuatus and John Zonaras). They are: prudence (φρόνησις), fairness (δικαιοσύνη), moderation (σοφροσύνη) and courage (ἀνδρεία).55

52 On the close relationship between Roman emperors who wished to raise themselves through the works of scholars and the rhetoricians of the court, see in detail cf. V. Stanković, Komnenoi, 235–254. 53 The referral of Byzantine Emperors to their Roman ancestry and a firm belief that their reign was received directly from God’s hands created the idea about their absolute power in the world, which also prevailed in the consciousnesses of all Byzantines, cf. G. Ostrogorski, “Autocrat and Basileus”, in: idem, The Byzantine Empire and the Slavs, Belgrade 1970, 281–364; G. Ostrogorski, “The Byzantine system of hierarchy of states”, in: idem, Regarding beliefs and notions of the Byzantines, Belgrade 1970, 238–262; G. Ostrogorski, “The Byzantine Emperor and world hierarchy”, in: idem, Regarding beliefs and notions of the Byzantines, Belgrade 1970, 263–277. 54 N. Radošević, “Changes on the Throne...”, 24; B. Krsmanović – N. Radošević, “Legendary Genealogies of Byzantine Emperors and their Families”, ZRVI, 41/2004, 71. 55 H. Hunger, Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner I, München 1978, 120; N. Radošević, “The Enkomia to Emperor Andronikos II Palaiologos”, ZRVI, 21/1982, 77–79; еadem, “The Emperors of Nicaea in their modern rhetoric”, ZRVI, 26/1987, 77.

88 The encomiums by Michael Psellos dedicated to the Augusta Eudokia Makrembolitissa

However, it should not be overlooked that in the epitaph written in honour of his mother, Michael Psellos highlights the virtues adorning Byzantine women of the 11th century, or, in this case, his mother Theodota. These are the same virtues adorning the Augusta Eudokia Makrembolitissa: an elevated mind, prudence, moderation, ability to treat well those closest to her, appropriate strictness towards the young, and piety.56 Therefore, in his description of the virtues of the Augusta Eudokia, Psellos includes general traits possessed by highly respected and moral women of medieval Orthodox ecumene. When attempting to define the attitude of the imperial rhetorician towards the Roman Augusta Eudokia Makrembolitissa it should be taken into account that Michael Psellos was her “spiritual uncle”. This was specifically emphasised in his historiographical work.57 In the Epistle No. 104, addressed to Constantine X Doukas, (Πρὸς τὸν Βασιλέα τὸν Δούκαν) in the edition by C. N. Sathas, Psellos refers to Empress Eudokia as his niece (ἀνεψιάν).58 At several points in the aforementioned letter addressed to Eudokia Makrembolitissa, Psellos also points out that his position close to the throne of the Empress was justly earned. Not only did he praise the reign of the Augusta in his speeches but he was also a true friend of her family: “It is no wonder that I have become so close to your throne and that I have been chosen among many others; because, not only yesterday have I honoured and shown sympathy for your family, but I have also been a friend to you and your father, as I have not been to anyone else, and ... I have come to your aid, and, dare I say, I have become a spiritual ... and .... an uncle, more respected than an blood relaative. And you have often called me by this name and distinguishing me from others, not due to my virtue but due to your perfection and inborn kindness”.59 Everything that has been mentioned so far leads points to the conclusion that Psellos’ depiction of Eudokia Makrembolitissa should be viewed from several angles. Firstly, the rhetorician’s description of the Empress in his encomium should be viewed from the perspectives of the patrons, clients who had ordered the speech and the perspective of the authors himself. Besides this, Psellos being familiar with the writing styles of encomiums and historiographical work regulated by the rules of the genre,60 as with the political circumstances under which he composed his texts, depicted his heroine accordingly. Finally, it should also not be overlooked that Michael Psellos was spiritually related to the family of Makrembolitissa and that Eudokia was his benefactor. Therefore, Psellos’ “objective depiction” of the Augusta Eudokia could be brought into question.

56 Č. Milovanović, “Psellos and Gregory, Nonna and Theodota”, ZRVI, 23/1984, 77. 57 Psello, Cronografia II, 324. 58 Michael Psellos, Μεσαιωνικὴ βιβλιοθήκη (Messaiōnikē Vivliothēkē) V, ed. K. N. Sathas, Paris 1876, 347. 59 P. Gautier, “Quelques lettres de Psellos…, 19338–47. 60 About Psellos’ opinion of the two literary modes, history and encomium, see in detail cf. Č. Milovanović, Michael Psellos…, 72–84; C. Chamberlain, “The Theory and Practice of Imperial Panegyric in Michael Psellus”, Byzantion, 56/1986, 16–27; V. Stanković, “Tropaiophoros in Michael Psellos. An example of the use of rhetoric”, ZRVI, 41/2004, 138.

ГЛАСНИК 63 1-2 2019 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК: 271.2:929 Генадиј Охридски

АРХИЕПИСКОПОТ ГЕНАДИЈ ОХРИДСКИ: НОВИ МОМЕНТИ ОД НЕГОВАТА БИОГРАФИЈА

Виктор Недески асистент на Православниот богословски факултет „Св Климент Охридски“ во Скопје

Abstract

Gennadius was Archbishop of Ohrid at the beginning of the reign of Andronikos II Palaiologos (1282-1328) and stayed for a short time on the throne of the Archbishopric of Ohrid. Living in the period after Lyon’s Synod (1274), Gennadius dealt with the basic theological issue of his time, which was the difference between Eastern and Western Christianity.He was twice a candidate for Patriarch of Constantinople. This paper aims to reconstruct the biography of Gennadius, and also to emphasize the significance of Gennadius’ personality and his influence in the church circles of his time. Keywords: Gennadius of Ohrid, Ohrid Archbishopric, Andronikos II Palaiologos Генадиј Охридски е истакнат византиски клирик, чија активна дејност се совпаѓа со првата деценија од владеењето на императорот Андроник II Палеолог (1282 – 1328)1. Со доаѓањето на Андроник II на престолот на Византиската Империја, византиската политика кон Римокатоличката црква целосно се променила. Андроник ги напуштил амбициозните обиди на својот татко Михаил VIII и враќајќи се на страната на православието, ја укинал Лионската унија веднаш по почетокот на своето самостојно владеење во 1282 г. Ваквата политика во Империјата довела до многу промени на црковен план. Латинофилскиот константинополски патријарх Јован XI Век2 бил принуден да даде оставка, а на

1 Библиографија за Андроник II Палеолог види во: „Παλαιολόγος, Ἀνδρόνικος II. Δούκας Ἄγγελος Κομνηνός“ Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit (натаму: PLP), Wien 2001, 21436. 2 Јован XI Век (ок. 1225 – март 1297) – константинополски патријарх од 2 јуни 1275 година до 26 декември 1282 година и главен предводник во Византија за обединување на Православната и Римокатоличката црква. Библиографија за Јован Век види во: „Βέκκος᾿Ιωάννης ΧΙ.“ PLP, 2548.

91 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Виктор Недески

негово место бил поставен патријархот Јосиф I3, кој се вратил од прогонство. Така, Андроник II целосно расчистил со латинофилската политика на својот претходник, која довела до јавно манифестирана поделеност во византиското општество4. Во ваквата новонастаната состојба, архиепископот Генадиј ќе се истакне како голем поборник за православната вера и догма. За жал, досега не располагаме со познати изворни податоци за неговиот живот и дејност во периодот пред доаѓањето на Андроник II на престолот. Отсуството на каква било информација за Генадиј од времето на императорот Михаил VIII не ни овозможува да дознаеме какви богословски ставови изразувал тој во времето на Лионската унија5 и дали воопшто бил активен во богословските дискусии во ова време. Сепак, неговата активност во служба на патријархот Јосиф I по неговото враќање на престолот ја отвора можноста да претпоставиме дека Генадиј и претходно бил негов близок соработник. Освен тоа, врз основа на неговиот текст со антилатинска содржина насловен како Устав, можеме да заклучиме дека станува збор за архиепископ со одлично образование и теолошки познавања. Првото сигурно сведоштво за архиепископот Генадиј го бележиме во изворите за богословските случувања од времето на Андроник IΙ. Имено, Генадиј за првпат го среќаваме во сведоштвата на Пахимер за формалното откажување на Јован Век од своите унијатски ставови6. Од овие сведоштва дознаваме дека Генадиј, кој во тоа време сè уште бил монах, ја извршува улогата на гласноговорник на рехабилитираниот патријарх Јосиф I. Во оваа пригода, како што сведочи Пахимер, монахот Генадиј ги изложил православните богословски ставови за да покаже дека Јован Век сериозно се огрешил против евангелието7.

3 Јосиф I Константинополски (починaл на 23 март 1283 г.) – византиски монах и клирик кој двапати бил вселенски патријарх, од 1266 до 1275 година и од 1282 до својата смрт во 1283 година. Познат е како противник на императорот Михаил VIII и на неговата политика за обединување на Православната и Римокатоличката црква. Поради тоа Јосиф I е познат како исповедник во Православната црква. Библиографија за патријархот Јосиф I види во: „᾿Ιωσήφ Ι.“ PLP, 9072. 4 За поделбите во времето на Михаил VIII види: Χρήστος Αραμπατζής, „Εκκλησιαστικο-πολιτικές και θεολογικές διεργασίες στην Κωνσταντινούπολη στον απόηχο της Συνόδου της Λυών (1274-1280)“, Βυζαντινά 20/1999, 199–252. 5 Лионската унија е унија склучена помеѓу Православната и Римокатоличката црква на Вториот лионски собор (за Римокатоличката црква, вселенски собор) свикан во градот Лион во 1274 г. од папата Григориј Χ. Georges Goyau, „Second Council of Lyons (1274)“, The Catholic Encyclopedia, v. 9, New York 1910, 1221–1223. 6 По низа собори предводени од антилатински монаси, Јован, во страв од насилна смрт од рацете на толпата, бил приморан да потпише формално откажување од своите унијатски ставови (во јануари 1283 г.), за кое подоцна рекол дека го потпишал под принуда. Види: Immanuel Bekker, Georgii Pachymeris De Michaele et Andronico Paleologis libri tredecim, II, Bonn 1835, 18–19. 7 „ θεν κα το ναο π σιν γκεκλεισμένου τ ν ρχιερέων προσελθόντων φ’ κα μαθε ν π τίσιν α τίαις πράττοιν τα τα, α το τ ν μ ν πατριάρχην προθέντες ψυχον ο ον φόρτον, ὅτ ν δ μοναχὶ ῦ ν Γεννάδιονῦ ᾶ ἐ προστησάμενοι,ῶ τ ἀφρίκης κε να πλήρη πελογοἐ ᾧντο,ὶ ς παρανενόμηταιῖ ἐ ὶ ἰ μ ν σφίσι τ μέγιστα,ῦ παραβέβασταιὐ ὶ ὸ ὲ δ τ ερ ν ε αγγέλιον.“ἄ I. Bekker,ἷ Georgii Pachymeris...ὸ ὲ ὸ, 21. ὰ ἐ ῖ ἀ ῦ ὡ ὲ ὰ ὲ ὁ ἱ ὸ ὐ 92 Архиепископот Генадиј Охридски: нови моменти од неговата биографија

Новите црковно-политички состојби довеле до сериозни промени во ставовите на многумина клирици, особено во Константинопол. Причината за ова била желбата да се приспособат на новата политика кон Римокатоличката црква. Во овој контекст, како пример ќе го наведеме сведоштвото на Георгиј Пахимер, кој за идниот константинополски патријарх Григориј II8, тогаш сè уште познат како Георгиј Кипранин, напишал дека е главен советник на императорот Михаил VIII во обединувањето на Православната и Римокатоличката црква9. На споменатиот Георгиј Кипранин му се припишува и составувањето на една повелба – хрисовул за отстапките на Православната црква кон римскиот папа10. Врз основа на изворите од тој период го бележиме и опортунизмот на членови на патријаршискиот клир, кои со доаѓањето на власт на Андроник II и промената на црковната политика, ја поддржале политиката на новиот император11. И покрај блискиот контакт и соработката на Георгиј Кипранин со Константин Мелитиниотис12, како и со другите клирици од опкружувањето на патријархот Јован Век, сепак со доаѓањето на власт на Андроник II и враќањето на патријаршискиот престол на патријархот Јосиф, споменатиот Георгиј Кипранин ќе се јави како предводник во осудувањето на соборениот патријарх Јован Век. Па така, веќе во почетокот на јануари 1283 г., Георгиј Кипранин, заедно со Мануил Максим Оловолос и Теодор Сапонопулос, го среќаваме на дворот на императорот Андроник II, како поборник за новата

8 Григориј II Цариградски (1241 – 1290) – константинополски патријарх во периодот меѓу 1283 и 1289 г., родум од Лапитос, Кипар. Библиографија за Георгиј- Григориј Кипранин види во: „Γεώργιος“, PLP, 3919. 9 „Ε χε (sc. βασιλεύς) γ ρ κα το ς ποβάλλοντας, το ς μφ τ ν ρχιδιάκονον λέγω Μελιτηνιώτην, το ς μφ τ ν πρωτοαποστολάριον Γεώργιον τ ν Κύπριον κα τρίτον, ε κα μ ἶ ντως ὁ ς τούτους, ὰλλ’ οὶ ν ὺφωσιωμένωςὑ κα πιπολαίως,ὺ ἀ ὶ ὸ τ νἀ ήτορα τ ς κκλησίας λόβωλον“.ὺ Albertἀ ὶFailler,ὸ Georges Pachymérès Relationsὸ Historiques, ὶII, Paris 1984-1999,ἰ ὶ ὴ ὄ 503–505.ὡ ἀ ὖ ἀ ὶ ἐ ὸ ῥ ῆ ἐ 10 VitalienὉ Laurent, Jean Darrouzès, Dossier grec de l’union de Lyon (1273-1277), Paris 1976, 22–23 и 315; A. Failler, Georges Pachymérès..., ΙΙ, 505. Види и: Franz Dölger, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von 565-1453, München-Berlin 1965, 2002b. 11 Aristeides Papadakis, Crisis in Byzantium. The Filioque Controversy in the Patriarchate of Gregory II of Cyprus, New York 1983, 34–35; Χ. Αραμπατζής, „Εκκλησιαστικο-πολιτικές..., 199–252. Доналд М. Никол го смета Георгиј Кипранин за латинофил кој подоцна го променил ставот. Donald Μ. Nicol, „The Byzantine reaction to the second Council of Lyons 1274“, Studies in Church History 7/1971 113–146. 12 Константин Мелитиниотис е истакнат црковен писател и силен поддржувач на Лионската унија. Познат е како еден од архиѓаконите на патријархот Јован Век кои биле протерани заедно со него. Библиографија за Константин Мелитиниотис види во: „Μελιτηνιώτης Κωνσταντῖνος“, PLP, 17856.

93 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Виктор Недески

верска политика13. Истата година, на иницијатива на императорот Андроник II, а по смртта на Јосиф, за нов константинополски патријарх бил избран токму Георгиј Кипранин, кој го добил името Григориј II. Изборот на Георгиј Кипранин на патријаршискиот престол е квалификуван од страна на Пахимер како компромисно решение14. Имено, изборот на Георгиј Кипранин за нов константинополски патријарх тој го објаснува како желба на императорот Андроник ΙΙ да го премости спорот меѓу двете спротивставени страни – арсенити и јосифити, избирајќи личност за која смета дека двете страни немаат негативни предрасуди15. Овие црковно-политички прилики во Византиската Империја неминовно нашле свој одраз и влијание и во Охридската архиепископија. Па така, сосема очекувано, кратко по искачувањето на престолот, императорот Андроник II го отстранил од Охридската катедра архиепископот Теодор Керамеас, кој важел за латинофил16, и на негово место го поставил Генадиј, како „поборник за православието“. Подетално за православните ставови на Генадиј дознаваме од неговата антилатинска творба, за која ќе стане збор подолу во текстот. Реконструирајќи ја биографијата на архиепископот Генадиј, а поради недостаток од изворни сведоштва, како сè уште отворено прашање го наведуваме она за точниот датум на неговиот избор за нов охридски архиепископ. Она што можеме со сигурност да го тврдиме е дека хиротонијата се случила кратко време по изборот на константинополскиот патријарх Григориј II, односно во втората половина на 1283 г. Во прилог на нашето понудено датирање оди и фактот што во 1284 г. Теодор Керамеас веќе се среќава како поранешен охридски архиепископ17. Она што е, исто така, особено интересно е што Пахимер, кој важи за автор што внимава на деталите, сепак за изборот на Григориј пишува многу оскудно, единствено велејќи дека: „Генадиј бил изгласан за [катедрата на – заб. В. Н.] Прва Јустинијана и откако го прифатил изборот, останал извесен

13 A. Failler, Georges Pachymérès..., ΙΙΙ, 35, 13–15. Во рамките на неговото присуство на дворот на Андроник II, А. Пападакис (A. Papadakis, Crisis in Byzantium…, 49), како и Албер Фаје (Albert Failler, „La restauration et la chute définitive de Tralles au 13e siècle“, Revue des études byzantines, 42/1984, 258–259), го определуваат и пофалното слово кое Георгиј Кипранин го напишал за императорот. 14 Според Георгиј Кипранин, неговото искачување на патријаршискиот престол не било поради лични амбиции: самиот тој, како во текстот на својата оставка (A. Failler, Georges Pachymérès..., ΙΙ. 9) така и во својата автобиографија (William Lameere, La tradition manuscrite de la correspondence de Grégoire de Chypre de Constantinople (1283- 1289), Bruxelles–Rome 1937, 187, 25–27), недвосмислено потенцира дека никогаш не се трудел да се искачи на патријаршискиот престол, туку дека бил поставен на него. („πάντα ταῦτα παρὰ προαίρεσιν τὴν αὐτοῦ ἐπράχθη περὶ αὐτὸν“ W. Lameere, La tradition manuscrite…, 187, 27–28.) 15 A. Failler, Georges Pachymérès..., II, 42.12 – 43.3. 16 „Ὁ δέ δεσπότης καί οἱ σύν αὑτῷ, γυμνοί τῶν ἁπάντων ὄντες, παραβαλόντες τῷ Αχριδῷν Κεραμεᾶ, θέᾳ ὄντως ἐλεεινή καί δακρύων ἀξίᾳ, περιστέλλονται τε ὡς εἱκός παρ’ ἐκείνου τοῖς εὑρεθεῖσι καί ὡς οἷόν τε θεραπεύονται“ A. Failler, Georges Pachymérès..., II, 433. 17 Paul Lemerle, André Guillou, Nicolas Svoronos, Denise Papachryssanthou, Actes de Lavra II. De 1204 à 1328, Paris 1977, 29.

94 Архиепископот Генадиј Охридски: нови моменти од неговата биографија

период [на катедрата – заб. В. Н.], а подоцна дал оставка.“18 Во контекст на изборот на Генадиј за нов охридски архиепископ, една група истражувачи сметаат дека Генадиј бил само избран, но не бил хиротонисан за охридски архиепископ, титулирајќи се како „προβληθεὶς Βουλγαρίας“ (избран за Бугарија)19. Тие ја поткрепуваат оваа теза со сведоштвото од едно писмо на монахот Методиј до патријархот Григориј II, во кое Генадиј се именува како „προβληθεὶς Βουλγαρίας“20. Со ова писмо монахот Методиј ги обвинил патријархот Григориј II и понтохераклејскиот митрополит Максим21 за недоволна ангажираност и несовесно работење22. Причината, пак, за конфликтот помеѓу Методиј и понтохераклејскиот митрополит треба да му се припише на одлачувањето кое вториот му го наметнал на првиот поради неговата верност на патријархот Јосиф, нешто што не е толку очигледно од писмото23. Затоа претпоставуваме дека причината за пишување на ова писмо треба да се бара во настаните поврзани со повторното воспоставување на името на патријархот Јосиф I во диптихот на легитимните поранешни патријарси по соборот во Адрамитион во април 1284 г.24 Сепак, со внимателна анализа на писмото забележуваме дека монахот Методиј се навраќа наназад и зборува за беседата на патријархот при изборот на Генадиј за охридски архиепископ, кој во тоа време, непосредно по изборот и пред хиротонијата, природно е титулиран како „προβληθεὶς Βουλγαρίας“. Од друга страна, сведоштвото на Пахимер кое го наведовме е силен и јасен показател на тоа дека Генадиј го

18 „Γεννάδιον, ς δ κα πί τ πρώτ ουστινιαν ψηφισθε ς κα τ ν ψ φον δεξάμενος πιδημ σας κα γχρονίσας, πειτα παρ τε το.“ I. Bekker, Georgii Pachymeris ..., 139; PG 144, 155. ὅ ὴ ὶ ἐ ῇ ῃ Ἰ ῇ ὶ ὶ ὴ ῆ ἐ 19 Ηλίαςὴ Χρυσοστομίδης,ὶ ἐ ἔ Το corpusῃ τωνῖ επιστολών του Γεωργίου – Γρηγορίου Κυπρίου, (докторска дисертација), Θεσσαλονίκη 2015, 217, ф. 1013. 20 V. Laurent, J. Darrouzès, Dossier..., 523. 21 V. Laurent, J. Darrouzès, Dossier..., 518–527. 22 Монахот Методиј во своето писмо (V. Laurent, J. Darrouzès, Dossier..., 523.23– 25) го критикува патријархот на следниот начин: „πλ ν τι σοι καλ ν δοξεν, κείνους μ ν ο τως πέρρηξας, τίνας δ τ έκκλησί ε σεποιήσω κα τίσιν α τ ν νεπίστευσας;“. Патријархот Григориј II со своето писмо одговара: „Περὴ ὅ μ ν τοίνυνὸ τἔ ν ντικρυςἐ ε ς ὲμ ς ὕφερομένων,ἀ πολογίας μοιὲ λόγοςῇ ο δείς·ᾳ ἰ χέτωσαν ς ὶσ γράφεις,ὐ ὴ χέτωσανἐ κα ς τέρως· δύ σοι ε ς γ να ποδύσασθαι; ποδύου κα γωνίζου·ὶ ὲ γο ν ῶέραἄ δερε ς καἰ κατἡ ᾶ σχυμένος πέλθἀ ς, το ς καθ’ ν ὐγωνίζἐ καταβαλεὡ ς.“ὺ Σωφρονίουἐ Ε στρατιάδου,ὶ ὡ Γρηγορίουἑ ἡ τοũ Κυπρίουἰ ἀ ῶ Έπιστολαìἀ καì Μύθοιἀ , λεξάνδρειαὶ ἀ 1910, 144,ἢ 10–15.ῦ ἀ ῖ ὶ ῃ23 За одлачувањетоἀ ῃ ἢ коеὺ му билоὧ ἀ наложеноῃ на монахотῖ Методиј одὐ страна на Максим Понтохераклејски и за настаните поврзаниἈ со тоа види: V. Laurent, J. Darrouzès, Dossier..., 523–524; Πάρις Γουναρίδης, Το κίνημα των Αρσενιατών (1261-1310). Ιδεολογικές διαμάχες την εποχή των πρώτων Παλαιολόγων, Αθήνα 1999, 152–153. 24 Виталијен Лоран (Vitalien Laurent, Les regestes des actes du patriarchat de Constantinopole I 4, Les regestes de 1208 a 1309, Paris 1971, 325) наведува дека понтохераклејскиот митрополит Максим бил единствениот архијереј кој реагирал на рехабилитацијата на патријархот Јосиф. Правилно Π. Гунаридис (Γουναρίδης, Τοκίνηματων Αρσενιατών..., 152–153, ф. 119) смета дека претпоставката е произволна поради недостиг на информации.

95 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Виктор Недески

прифатил изборот и отишол на својата катедра во Охрид. Оттука сметаме дека не треба да постои дилема околу тоа дали Генадиј бил хиротонисан за охридски архиепископ, и тоа кратко време по изборот на Григориј II за нов константинополски патријарх, односно во втората половина на 1283 г. Она на што сметаме дека треба да му се посвети повеќе внимание e прашањето до кога Генадиј останал на Охридската катедра. Оттука, внимателно разгледувајќи ги изворите кои можат да понудат одговор на нашето прашање, го наведуваме Томосот на патријархот Григориј II. Станува збор за извонредно важен документ издаден во август 1285 г., во кој е изложено учењето на Православната црква во лицето на Kонстантинополската патријаршија.25 Настаните што следуваат покажуваат дека издавањето на овој томос, всушност, било почетокот на крајот на патријархување на Григориј. Имено, набргу по издавањето на Томосот се појавиле првите реакции за неговата содржина. Па така, првите реакции дошле од страна на дел од патријаршискиот клир, кој одбивал да го прифати текстот26. Имено, хартофилаксот Георгиј Мосхамбар27, кој најпрво го потпишал Томосот и бил соработник на патријархот Григориј II, го сменил ставот и одбил да го прифати Томосот. Тој ваквиот свој став го правдал со аргументацијата дека Григориј II во Томосот употребил неавтентичен цитат од Свети Јован Дамаскин28. Сведоштво за непријателството и антагонизмот меѓу Григориј II и споменатиот хартофилакс наоѓаме и во едно писмо на патријархот до ефескиот митрополит Јован29. Во контекст на ова, од изворите бележиме дека на страната на Георгиј Мосхамбар, малку пред тоа, застанал и Михаил Ескаматизменос30 Тој го обвинил Григориј II за ерес, користејќи ја истата аргументација, односно оспорувајќи ја автентичноста на Дамаскиновиот цитат во Томосот31. Во периодот што следува, настаните добиле на сериозност. Имено, околу Георгиј Мосхамбар и Михаил Ескаматизменос почнале да се собираат и други клирици, како и ерарси, кои во меѓувреме препознале „зловерие“ во Томосот32.

25 За Томосот од Влахерна види: A. Papadakis, Crisis in Byzantium…, 79–96. За потпишувањето од страна на патријархот и на другите учесници на Соборот види: Vitalien Laurent, „Les signataires du second synode des Blachernes“, Echos d’Orient, 26/1927, 126–150. 26 A. Failler, Georges Pachymérès..., ΙΙΙ, viii. 2. 27 За животот и дејноста на Георгиј Мосхамбар види ја соодветната библиографија: „Μοσχάμπαρ Γεώργιος“, PLP, 19344. 28 A. Failler, Georges Pachymérès..., ΙΙΙ, 101, 30–31. 29 Σ. Εὐστρατιάδου, Γρηγορίου τοῦ Κυπρίου..., 184, 7–16. 30 За Михаил Ескаматизменос види ја соодветната библиографија: „Εσκαμματισμένος Μιχαήλ“, PLP 6145. 31 A. Failler, Georges Pachymérès..., ΙΙΙ, 133, 2–5, ваквото дејствие на Георгиј Мосхамбар и Михаил Ескаматизменос го припишува на нивната малодушност. 32 Пападакис (Papadakis, Crisis in Byzantium…, 106–109) ги именува клириците кои се собрале околу Мосхамбар како „негов круг“ (κύκλοτου).

96 Архиепископот Генадиј Охридски: нови моменти од неговата биографија

Притоа, оваа група ја предводеле митрополитите Теолипт Филаделфиски33, Даниил Кизикиски (Гликис)34 и Јован Ефески (Хилас)35. Нови моменти од биографијата на архиепископот Генадиј нуди и едно друго послание забележано со бр. 187 (Ε 173)36. Станува збор за писмото со кое патријархот Григориј II го известува великиот логотет Теодор Музалон за обвиненијата за хула кои биле упатувани на адреса на патријархот. Во ова писмо патријархот го нарекува великиот логотет првоборец за благочестието и столб на Црквата. Григориј II го известува великиот логотет дека прима обвиненија од страна на злобни луѓе кои во посланието ги именува како „οἰνοπλήκτους“ (пијаници) и признава дека отсекогаш бил цел на злобни и лоши луѓе37. Непријателите на патријархот прибегнувале кон современи богословски трактати и врз основа на тоа го обвинувале патријархот за хула, клеветејќи го насекаде. За соочување со овој проблем, патријархот смета дека треба да свика собрание на истакнати клирици, какви што се Генадиј38, Арсениј39 и патријархот Александриски40, како и патријаршискиот клир, со цел да се утврди вистината во Црквата и да се стиши новиот бран против него. Според мислењето на Лоран, ова послание треба да се датира кон крајот на 1285 г., односно кратко време по потпишувањето на Томосот. Притоа, доколку го прифатиме мислењето на Лоран дека споменатиот, во писмото, Арсениј е, всушност, тогашниот антиохиски патријарх, тогаш посланието со сигурност би требало да биде испратено пред неговата смрт во 1287 г. На мислење сме дека споменувањето на патријархот Јован Век во ова послание, всушност, ги потврдува аргументите дека тоа со сигурност било испратено по осудата на споменатиот и сменет патријарх. Следствено, не постои друга можност освен ова послание да било испратено по потпишувањето на Томосот во летото 1285 г. и со сигурност многу пред 1287 г. Фактот што Григориј ја побарал помошта на Генадиј сведочи за тоа дека тој важел за навистина авторитетен и значаен клирик во своето време, но сведочи и за блискоста на константинополскиот патријарх со охридскиот архиепископ Генадиј. Фактот, пак, дека Генадиј во 1285/1286 г. бил достапен за собор во градот ја отвора можноста непосредно

33 За Теолипт Филаделфиски види ја соодветната библиографија: „Θεόληπτος“ PLP 7509. 34 За Даниил Гликис види ја соодветната библиографија: „Γλυκὺς Δανιήλ“ PLP 4263. 35 За ефескиот митрополит Јован Хилас види ја соодветната библиографија: „Χειλᾶς᾿Ιωάννης“ PLP 30764. 36 За ова послание види: V. Laurent, Les regestes…, no. 1486. 37 Истиот епитет го користи и Свети Василиј Велики во едно послание за Неокесаријците, кои го клеветеле, за разлика од некогаш, кога го почитувале и го фалеле. За ова види: Roy Deferrari, Saint Basil. The Letters, London 1986, 154–174 (ep. 204). 38 Станува збор за Генадиј Охридски. Види: Η. Χρυσοστομίδης, Το corpus των επιστολών…, 217. 39 Како што нагласува В. Лорен (V. Laurent, Les regestes…, 277), Арсениј треба да се поистовети со антиохискиот патријарх Арсениј. За него види: „᾿Αρσένιος“ PLP 1425. 40 Станува збор за патријархот Атанасиј ΙΙ Александриски. За него види: „᾿Αθανάσιος ΙΙ“ PLP 413.

97 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Виктор Недески

пред ова послание тој да дал оставка од Охридската катедра и да се повлекол во Константинопол. Во контекст на овие случувања треба да се постави и антилатинската творба на Генадиј насловена како Устав на Генадиј, архиепископ на Бугарија, за различни употреби, неоспорен од Божественото писмо – старото и новото, кој ја изобличува и ја соборува латинската вероисповед (Σύνταγμα Γενναδίου ἀρχιεπίσκοπου Βουλγαρίας ἐκ διαφορῶν χρήσεων ἀναντιρρήτων τῆς θείας Γραφῆς· τῆς τε παλαιᾶς καὶ τῆς νέας· ἀνατρέπον καὶ καταβάλλον τὴν λατινικὴν δόξαν)41, (сл. 1). Внимателно исчитувајќи го текстот, забележуваме дека станува збор за еден вид антологија на некои светоотечки текстови. Врз основа на нив Генадиј ги темели своите православни теолошки ставови за исходење на Светиот Дух само од Отецот наспроти латинското спорно учење за исходење на Светиот Дух од Отецот и од Синот (Filioque)42. Тоа што Генадиј во оваа творба непосредно се занимава и со спорната фраза од Свети Јован Дамаскин43, а во одбрана на ставовите на патријархот Григориј, покажува дека настанувањето на творбата треба да се поврзе директно со горенаведените настани и со помошта што Григориј ја побарал од Генадиј. Ваквото мислење би било во согласност и со сведоштвото на Пахимер дека Генадиј останал кратко време на престолот на Охридската архиепископија, што во овој случај би се ограничило од втората половина на 1283 г. до 1285/1286 г., по што се откажал од должноста44. Доколку, пак, и по овие настани Генадиј се вратил на Охридската катедра, тогаш таму останал најдоцна до 1289 г., кога во изворите се јавува како поранешен охридски архиепископ45. Друг интересен момент од биографијата на Генадиј податлив за различни толкувања е фактот што изворите молчат за причините поради кои поднел оставка од катедрата на Охридската архиепископија. Според нашето мислење, причините се бурните настани на територијата на Архиепископијата за време на неговото архијерејство во Охрид. Се разбира дека тука ја вбројуваме и кревката и нестабилна византиска власт во овие гранични области на Империјата. Историските прилики, а особено продорите на српскиот крал Милутин длабоко на територијата на византиска Македонија46, а со тоа и на

41 Оваа, досега, непубликувана творба на Генадиј е зачувана во ракопис (Bayerische Staats Bibliothek [натаму: BSB], Cod. Graec. 256) од Баварската национална библиотека во Минхен. Кодексот е датиран во XV век, а е именуван како Κατά λατίνων διάφορα. Детален опис на овој кодекс види кај: Ignaz Hardt, Catalogus codicum manuscriptorum graecorum Bibliothecae Regiae Bavaricae, IV, Munich, 1806, 70–90; Konstantinos A. Palaiologos, Refutation of the Errors of the Latins by Matthaios Blastares (докторска дисертација), London 2011, 129–141. 42 Детали за историјата на проблемот околу Filioque види кај: Edward Siecienski, The Filioque: History of a Doctrinal Controversy, Oxford 2010. 43 „τὸ διὰ λόγου προβολεὺς ἐκφαντορικοῦ Πνεύματος.“ BSB Cod. Graec. 256, 2r. 44 I. Bekker, Georgii Pachymeris..., 139. 45 Истото, 139. 46 Ђуро Даничић, Животи краљева и архиепископа српских написао архиепископ Данило и други, Загреб 1866, 113.

98 Архиепископот Генадиј Охридски: нови моменти од неговата биографија

териториите во составот на диецезата на Охридската архиепископија, можат да бидат сериозна причина за оставката на Генадиј. Она што е несомнено е дека во периодот што следува Генадиј останал во Константинопол како поранешен охридски архиепископ. Името на Генадиј повторно го сретнуваме во изворите кои сведочат за изборот на нов константинополски патријарх во 1289 г. Имено, нетрпението на еден дел од клирот на Константинополската патријаршија кон личноста на патријархот Григориј резултирало со конечно негово повлекување од патријаршискиот престол во 1289 г.47 На следните патријаршиски избори, како прв и најсериозен кандидат за престолот се јавува токму Генадиј Охридски48. И покрај обидите и волјата на императорскиот двор, како што известува Пахимер, Генадиј се откажал од изборот, па така за константинополски патријарх е избран вториот кандидат – Атанасиј I49. Преферирањето на Генадиј од страна на императорскиот двор покажува дека Андроник II сметал дека тој ќе биде прифатлива личност за сите спротивставени страни и дека во неговата личност императорот гледа клирик преку кого конечно ќе постигне внатрешно обединување и помирување на византиските црковни фракции – нешто што не било постигнато со патријархот Григориј II. Но, од друга страна, откажувањето на Генадиј од изборот може да се разбере како чин на солидарност со претходниот патријарх Григориј II, со кого, како што видовме, многу веројатно, имал пријателски врски. Сепак, настаните што следуваат покажуваат дека изборот на Атанасиј на патријаршискиот престол не го дал саканиот резултат. Сите извори, дури и хагиографските, сведочат за непопуларноста на неговото патријархување50. Арсенитите му се противеле на Атанасиј затоа што бил јосифит; епископите му се спротивставувале затоа што ги вратил назад на своите катедри51, а монасите му се противеле поради строгата дисциплина што ја наметнал и

47 Види: Η. Χρυσοστομίδης, Το corpus των επιστολών…, 20–21. 48 За ова види ја целосната библиографија: Beck, Kirche und theologische Literatur..., 679, ф. 1. 49 I. Bekker, Georgii Pachymeris..., 139; PG 144, 156. За константинополскиот патријарх Атанасиј I види ја соодветната библиографија: „᾿Αθανάσιος Ι“ PLP 415. 50 I. Bekker, Georgii Pachymeris…, II, 148–149; Ludwig Schopen, Nicephori Gregorae Byzantina Historia, Ι, Bonae 1829, 180–182, 184; Афанасиос Пападопулос-Керамеус, „Жития двух вселенских патриархов XIV века“, Записки историко–филологического факультета Санкт-Петербургского университета, 76/1905, 27–28; Athanasios Pantokratorinos, „Calotheti Vita Athanasii“, Θρακικά, 13/1940, 90, 94–97. 51 L. Schopen, Nicephori Gregorae…, I, 182. Лорен смета дека неколкумина незадоволни епископи им се придружиле на арсенитите со цел поефикасно да му се спротивстават на Атанасиј. Vitalien Laurent, „Les grandes crises religieuses de Byzance. La fin du schisme arsenite“, Bulletin de la Section Historique Acadimie Roumaine, 26/1945, бр. 2, 242.

99 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Виктор Недески

затоа што конфискувал монашки средства52. Во сплетот негативни околности кои придонесувале за растечкото незадоволство на клирот и дворјаните кон патријархот го вбројуваме и отсуството на императорот Андроник од Константинопол во периодот од 1290 до 1293 година. Имено, императорот важел за негов најсилен поддржувач и токму затоа Атанасиј се надевал дека враќањето на Андроник во престолнината ќе ја смири растечката плима на противењето на неговото патријархување53. Меѓутоа, кога Андроник се вратил во Константинопол во јуни 1293 г., веќе било премногу доцна54. Антагонизмот кон Атанасиј се зголемил до тој степен што во октомври тој конечно бил принуден да поднесе оставка55. Во контекст на нашиот предмет на интерес – реконструкција на помалку познатите моменти од животот на архиепископот Генадиј – го бележиме пишувањето на Пахимер, кој го споменува токму Генадиј Охридски како главен протагонист во убедувањето на Андроник II за потребата од отстранување на Атанасиј од патријаршискиот престол во 1293 г.56 Во контекст на нашето тврдење е и содржината на писмото бр. 2 од 1297 г. од коресподенцијата на Атанасиј со императорот Андроник II.57 Во него патријархот се жали поименично на три личности кои го иницирале неговото симнување од престолот во 1293 г.: „духовникот на императорот58, Генадиј и Селиотис“59. По оставката на Атанасиј I во 1293 г., Генадиј повторно се јавува како еден од можните кандидати за нов константинополски патријарх60. Токму ова е причина за некои истражувачи оваа амбиција на Генадиј за патријаршискиот

52 I. Bekker, Georgii Pachymeris…, II, 148–149. Без сомнение, Атанасиј конфискувал монашки фондови за добра цел – за помагање на сиромашните. За време на своето второ патријархување, тој го охрабрил императорот да ги конфискува манастирското и црковното земјиште за помагање на војската. Истото, 388–390. 53 Тоа го соопштува самиот во своето писмо бр. 115: Alice-Mary Talbot, The Correspondence of Athanasius I, Patriarch of ConstantinopleLetters to the Emperor Andronicus II, Members of the Imperial Family, and Officials, Washington 1975, 296, 19–24. 54 Според информациите што ги дава Пахимер, Андроник се вратил во Константинопол на 28 јуни. I. Bekker, Georgii Pachymeris…, II, 165. 55 Види писма бр. 111 и 115: A. Talbot, The Correspondence of Athanasius I…, 280– 285 и 300–302, 108–111. 56 I. Bekker, Georgii Pachymeris…, II, 167. 57 A. Talbot, The Correspondence of Athanasius I…, 6–8, 33–41. 58 Единствената личност која може да се препознае како духовник на императорот во 1293 г. е Јован Козма од Созопол, кој во 1294 година станал патријарх на Цариград. Тој бил духовник на императорот некаде пред 1293 година. I. Bekker, Georgii Pachymeris…, II, 183. 59 Селиотис треба да се поистовети со Силеотис, за кого Пахимер известува дека заедно со Генадиј агитирал за симнување на Атанасиј во 1293 г. Ле Киен тврди дека бил наречен Силеотис, бидејќи бил епископ на Силион во Памфилија (Le Quien, Oriens Christianus, I, Paris 1740, 1020), но тој, всушност, бил обичен монах; можеби го стекнал името затоа што неговото семејство дошло од Силион. 60 I. Bekker, Georgii Pachymeris…, II, 184.

100 Архиепископот Генадиј Охридски: нови моменти од неговата биографија

престол да ја протолкуваат како главен мотив за присилувањето на Атанасиј да даде оставка61. Меѓутоа, ние сепак сметаме дека треба внимателно да се исчитуваат изворните сведоштва за овие настани и да не се носат избрзани заклучоци. Имено, доколку се обрати внимание на зборовите што ги користи Пахимер, се забележува дека и во оваа пригода Генадиј бил принудуван да ја прифати улогата на кандидат за испразнетиот патријаршиски стол, која тој, сепак, ја одбил62. Токму затоа сметаме дека многу поверојатна причина за судирот на Генадиј и Атанасиј е можноста Генадиј да бил во онаа група архиереи кои Атанасиј ги принудувал да се вратат на своите катедри, во случајов во Охрид, па токму тоа да довело до незадоволство кај него и до желба за промена на патријархот. Оваа теза ја поткрепуваме со сведоштвото од истото писмо на патријархот до императорот Андроник II, во кое тој нагласува дека би им простил на архиереите само доколку се вратат назад на своите катедри63. Ваквото наше размислување е и во контекст на констатацијата на Иван Снегаров, кој смета дека Генадиј го доживувал престојот во Охрид како заточеништво во туѓа земја. Според него, тоа била основната причина поради која Генадиј останал само кратко време на столицата на Охридската архиепископија64. По овие настани патријархот Атанасиј I бил принуден да се повлече во манастир и бил наследен од благородниот и едноставен монах, Јован Козма од Созопол (1294 – 1303)65. Активноста на Генадиј при симнувањето на патријархот Атанасиј I и неговото повторно јавување како кандидат за константинополски патријарх се неговите последни споменувања во изворите. Останува непознато кога и каде се упокоил. Може само да се претпостави дека тоа се случило во Константинопол на крајот од XIII или во почетокот на XIV век, но отсуството на каква било информација за неговата возраст го отежнува прецизното датирање на неговата смрт. Како негов наследник на Охридската катедра се јавува архиепископот Макариј66, кого го среќаваме најрано во 1295 г. на натпис во храмот „Богородица Перивлепта“ во Охрид.

61 A. Talbot, The Correspondence of Athanasius I…, 309. 62 I. Bekker, Georgii Pachymeris…, II, 184. 63 A. Talbot, The Correspondence of Athanasius I…, 8–10, 70–74. 64 Иван Снегаров, История на Охридската архиепископия, I, София 1924, 212. 65 I. Bekker, Georgii Pachymeris…, II, 185. 66 Види: И. Снегаров, История..., 212.

101

ГЛАСНИК 63 1-2 2019 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК: 94:711.452(497.7:=411.16)

ЕВРЕЈСКАТА ЕКОНОМСКА АКТИВНОСТ ВО МАКЕДОНСКИТЕ ГРАДОВИ ВО XIX ВЕК КАКО ФОРМА НА ТРАНСФЕР НА ЗНАЕЊЕ1

Владимир Јанев виш научен соработник во Институтот за национална историја – Скопје

Abstract

The wide usage of different trade and legal forms in the trade activity of the Jews ensures the performance of trade deals and the increase of the acquired capital. The position that the Jews filled in the trade of the Balkan Peninsula to a great degree was due to the manner of organizing their trade. The Jewish merchants had completely arranged organization of trade. With their widespread branches, this organization was a trade network where the major merchants that lived in all the larger trade centers on the Balkan Peninsula were the main knot. The major merchants were a type of regulators of the entire trade, i. e. the exchange of the import and export goods was performed by them. The Jews traded with a large amount of different goods at the internal and external market. In order to successfully perform the trade activity, they had to know the consumer’s needs both of the external and the internal market. That was a close connection with the manufacturers of goods on one hand and an active stimulation of the production on the market on the other hand. In that way, the Jewish merchants indirectly helped the development of the commodity – monetary relations in the Ottoman Empire.

Keywords: trade, Jewish merchants, Macedonia, Salonika, Balkan Peninsula, Ottoman Empire.

1 Овој реферат беше презентиран на 28 мај 2018 година на Меѓународната конференција „Between Coffee and Ayran“, Jews and Culture in the Ottoman Empire and in Modern Turkey, која се одржа во организација на Dahan Center for Culture, Society and Education in the Sephardic Heritage, Bar – Ilan University, во Рамат Ган, Израел. Моето учество на оваа конференција беше во рамките на Меѓународниот научноистражувачки проект Knowledge Exchange and Academic Cultures in the Humanities: Europe and the Black Sea Region, Late 18th – 21st Centuries.

103 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Владимир Јанев

Во текот на XV и на XVI век Евреите кои биле прогонети, главно, од Пиринејскиот Полуостров и од земјите од Западна Европа, доаѓајќи во Македонија, како составен дел на Османлиската Империја, на самиот почеток во голема мера го развиле функционирањето на внатрешниот трговски промет. Паралелно со наведената економска промена, одреден број македонски градови биле вклучени во сферата на светската трговска размена како никогаш дотогаш во споредба со средниот век. Со текот на времето, процесот на создавање обединет балкански пазар временски наполно се совпаѓа и со концентрацијата на Евреите во градот Солун, каде што, со оглед на нивната социјално- економска положба, „живееле во посебни маали (mahale) кои најчесто биле структурирани околу синагогите“.2 Како родени светски трговци, со што се карактеризира и нивната главна прогресивна улога,3 од своја страна, тие направиле многу за да се зголеми извозот на разните видови стока од градовите во Македонија која била дефицитарна во земјите од Западна Европа. Со својот трговски систем на работење, кој го имале усовршено со векови, во земјите на Западна Европа, во Средоземноморскиот и во Црноморскиот Регион Евреите ја вовеле трговската размена на Османлиската Империја во широката сфера на европскиот капитал; го поврзале османлискиот пазар со европскиот и овозможиле интензивна размена на стока помеѓу овие два пазари. Како последица на наведените економски промени, одреден дел од македонските градови, на прво место Солун, потоа Сер, Драма, Кавала, Охрид, Скопје, Прилеп, Лерин, Костур и др., со текот на времето станувале дел од големата мрежа на еврејската трговија со целиот свет, односно Евреите биле поврзани со своите сонародници во повеќе европски градови, каде што имале отворено свои трговски претставништва, куќи и фактории, а посебно градот Солун со својот економски хинтерланд го претвориле во виден трговски и финансиски центар на целиот Источен Медитеран.4 Во врска со развојот на наведените состојби, интересно е да се констатира дека уште во текот на XVIII век, рамнотежата на економската активност во Османлиската Империја се менувала, како што војните со Персија удирале по анадолската трговија – новиот европски просперитет ја направил Румелија, а со тоа и Македонија, комерцијално поволна. Градот Солун, каде што Евреите доминирале над сите други трговци (Грци, Ерменци и Власи), како главно пристаниште на Балканот, во голема мера бил подготвен да профитира. Со други зборови кажано, поголемиот дел од солунскиот трговски сообраќај на стоковна размена бил упатен кон пазарите на Западна и на Централна Европа, а трговскиот дефицит со областите на Азија и на Средниот Исток бил повеќе од надминат, како последица од појавата на зголемениот вишок од материјални вредности во однос на зголемената трговска размена со Европа.5

2 Драги Ѓорѓиев, „Немуслиманите во османлиското општество: османлиските Евреи на Балканот“, Прилози, МАНУ, Одделение за општествени науки, XLVIII/2018, бр. 1-2, 121. 3 Александар Матковски, Историја на Евреите во Македонија, Скопје 1983, 49–50. 4 Истото, 50. 5 Марк Мазовер, Солун, град на духови, христијани, муслимани и Евреи, 1430 – 1950, Скопје 2008, 110.

104 Еврејската економска активност во македонските градови во XIX век .....

Од друга страна гледано, европските трговци, од своја страна, имале формирано сознанија дека и покрај своето растечко економско влијание во Османлиската Империја, тие не можат да функционираат без директна помош од Евреите во Македонија, посебно на оние од градот Солун. Со текот на времето еврејските трговци станале меѓу првите поданици од Османлиската Империја кои биле ставани под непосредна заштита на европските држави (Франција, Велика Британија, Холандија) со цел наведените земји да си ја подобрат својата трговска размена. Меѓутоа, како последица на настанатата состојба, ова имало лошо влијание врз меѓусебните релации во еврејските општини, особено во врска со распределувањето на даноците помеѓу членовите на одредена општина.6 Една од главните карактеристики на развојот на трговијата во Македонија што треба да се одбележи, посебно во текот на првата половина на XIX век, во секој случај гледано, била остварувањето активен трговски биланс, со исклучоци во одделни години, кога извозот се состоел главно од суровини за европската индустрија, а увозот од мануфактурни и колонијални стоки, земјоделски алатки и некои луксузни стоки.7 Така, на пример, според извештајот на британскиот конзул во Солун, Чарлс Блант, од 12 јуни 1835 година, Евреите од Солун ја дистрибуирале англиската стока (мануфактури, железо и колонијали) во другите македонски градови, бидејќи на наведениот град му бил потребен сосема мал дел од увозот. Покрај другото, овој извештај во прв план го истакнува клучното еврејското влијание врз трговските релации помеѓу Османлиската Империја и Велика Британија.8 Како што се гледа од расположливите материјали, во друг извештај на наведениот британскиот конзул, од 23 ноември 1838 година, е регистриран податокот дека 70 Евреи се наоѓаат под заштита на конзулот од Тоскана,9 додека во уште еден негов извештај, од 18 октомври 1856 година, во Солун имало 126 Евреи кои биле под британска заштита,10 како и уште 28 кои се наоѓале во градот Сер.11 Понатаму, според извештајот на британскиот конзул во Битола, Џон Лонгворт, од 16 јули 1856 година, во овој град имало 8 Евреи, кои, исто така,

6 Снежана Панова, „Евреите – основен фактор в търговията на Югоизточна Европа през 16 - 18 век, Българо - еврейски отношения на прага на 21 век“, Материали от конференцията, посветена на 50-годишнината от създаването на Държавата Израел, Софийски университет „Св. Климент Охридски“, Център за еврейски изследвания, София 1998, 82. 7 Милка Здравева, Трговци и занаетчии од Македонија во Јужен Срем и Јужен Банат во XVIII и првата половина на XIX век, Скопје 1996, 66. 8 Британски документи за историјата на македонскиот народ (под редакција на Христо Андонов-Полјански), том I (1797 – 1839), Скопје 1968, 83. 9 Истото, 118. 10 Британски документи за историјата на македонскиот народ (под редакција на Христо Андонов-Полјански), том III (1848 – 1856), Скопје 1982, 419. 11 Британските конзули во Македонија (1797 – 1915 година), документи (редакција Драги Ѓорѓиев), Скопје 2002, 139–140.

105 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Владимир Јанев

се наоѓале под британска заштита.12 Тие биле: посредникот Сапета Захарија со сопругата и синот, банкарот Исак Фараги со сопругата и двата сина, како и Моша Калдерон, кој ја вршел функцијата на втор драгоман (официјален дипломатски толкувач), односно последниот чинител бил трговец и мал земјосопственик.13 Покрај наведените Евреи, под британска заштита биле, исто така, и браќата Леви, Јосеф, Самуел и Соломон Намијас, кои биле вработени во британскиот конзулат во Битола.14 Може да се заклучи дека успешните еврејски трговци кои се наоѓале под непосредна конзулска заштита на разните странски држави, од своја страна, одржувале блиски трговски и интелектуални врски со Европа и што е најважно, според развојот на своите материјални прилики, веќе имале заземено истакната позиција во еврејската општествена хиерархија во градот Солун, при што објективно може да се каже дека тие претставувале еден вид деловни и културни посредници помеѓу Македонија, како составен дел на Османлиската Империја, и државите од Западна Европа. Така, на пример, во 1873 година кремот на еврејската елита од градот Солун (Хуго Алатини, Јосиф Мизрахи и Самуил Модијано), како и Гркот Периклес Хаџилазарос, се здружиле со британскиот конзул Џон Блант и со банкарот Џон Часод за да го основаат клубот „Cercle de Salonique“ со цел да обезбедат „капацитети“ за регулирање на потребите кои се однесувале на „општеството и патниците“.15 Наведената идеја, најверојатно, била на британскиот конзул Џон Блант, но може да се заклучи дека клубот навистина задоволил една потреба, бидејќи траел повеќе од 80 години. Наведениот клуб „Cercle de Salonique“, според развојот на деловните прилики, обезбедувал и рефлектирал еден вид „модел на друштвеност“ кој претходно не постоел, а потоа прераснал во едно луксузно место кое служело за средби на новата „повеќеконфесионална висока класа и за важни посетители од странство“.16 Интересно е да се наведе дека до 1887 година во клубот имало официјално регистрирани 159 члена, вклучувајќи Евреи, Грци, Турци, Ерменци, Германци, Италијанци и др. Покрај другите, меѓу нив биле: Алфред Абот (внук на Џеки Абот); трговецот со тутун и иден градоначалник, Хусни-бег; грчкиот доктор Димитрис Занас; началникот на полицијата, Селим-бег и најпознатиот еврејски адвокат во Солун, Емануел Салем, долгогодишен член на владејачкиот совет на еврејската заедница и секретар на новиот градски еснаф на адвокати. Тие биле новите господари на градот Солун, кои преку регулативите на клубот „Cercle de Salonique“, од своја страна, инсистирале дека на политичките и на другите интереси не треба да им биде дозволено да го нарушуваат „фундаменталниот дух на социјална хармонија и пријателство (...).“17

12 Истото, 133–134. Британски документи за историјата на македонскиот народ (под редакција на Христо Андонов-Полјански), том III (1848 – 1856), Скопје 1982, 369. 13 Британските конзули во Македонија (1797 – 1915 година), документи (редакција Драги Ѓорѓиев), Скопје 2002, 136. 14 Истото, 135. 15 Марк Мазовер, Солун, град на духови, 198. 16 Истото, 198. 17 Истото, 198–199.

106 Еврејската економска активност во македонските градови во XIX век .....

Во еден извештај на Стојан Новаковиќ, пратеникот на Кралството Србија во Цариград, од 28 ноември 1886 година, во врска со улогата и значењето на Евреите се наведува дека градот „Солун сега се издигнува повеќе од Цариград; во него е богатата еврејска колонија, бидејќи Солун е речиси целиот во еврејски раце. Евреите претставуваат две третини од населението во Солун, но според реалната вредност, тие две третини претставуваат сè. (...) Таму веќе се претендира на Societe de Salonique, во кое богатото и образувано трговско господство сака да го истакне своето значење. Трговијата се решава токму во тој круг.“18 На претходните сознанија се надоврзува и извештајот на генералниот конзул на Кралството Србија со седиште во Солун, Коста Христиќ, од 19 јуни 1888 година, кој се однесува на познатото еврејско семејство Алатини, кое било вклучено во формирањето на италијанското здружение „La Societa Italiana di Beneficenza“ во наведениот град. Ова здружение било основано во текот на 1879 година. Меѓу главните основачи биле крупниот еврејски трговец Алатини и еврејскиот доктор Перера, тогашниот конзул на Италија во Солун. За прв претседател на здружението бил назначен трговецот Алатини, а по неговата смрт за претседател бил избран докторот Перера.19 Во врска со натамошното разгледување на улогата и значењето на Евреите во развојот на трговијата во македонските градови, интересно е да се нагласи дека претставниците на еврејската општествена елита, посебно во градот Солун, го имале својот главен противник во рабините. Притоа, можно е да се констатира дека од 1870 година нивното влијание почнало да опаѓа. На сцената стапувале познатите еврејски семејства Алатини и Фернандес, кои не станувале само претставителни лица на градот и на неговото „општество“ во однос на истакнатите фактори од европските држави, туку, што е уште поважно, тие биле новите носители на смената на една моќ со друга во градот Солун. Taa претходно била концентрирана во старите еврејски елити, така што тој нов историски процес водел кон формирање на новата, трговска и индустриска, еврејска буржоаска класа. Мојсеј Алатини (1800 – 1882), кој бил образован во италијанските градови Пиза и Фиренца и еден од првите индустријалци во Солун, и неговата генерација биле факторите кои го започнале предизвикувањето на еврејските религиозни лидери од страна на еврејските богаташки градски класи.20 Познатиот истражувач на историјата на градот Солун, Марк Мазовер, смета дека судирот помеѓу рабините и еврејската буржоазија бил последица на реформите во Османлиската Империја. Од една страна, државата имала за цел да промовира еднаквост помеѓу религиозните заедници и затоа го поддржувала авторитетот на главниот рабин. Истовремено, ослободувањето на трговијата, консолидацијата на правата на приватен имот и порастот на градската економија ги зголемиле богатствата и политичката тежина на еврејските трговци и деловни луѓе.21

18 Грађа за историју македонског народа из Архива Србије (приредио др Климент Џамбазовски), том IV, књига II (1886 – 1887), Београд 1986, 84. 19 Грађа за историју македонског народа из Архива Србије (приредио др Климент Џамбазовски), том IV, књига III (1888 – 1889), Београд 1987, 167. 20 Марк Мазовер, Солун, град на духови, 199. 21 Истото, 199.

107 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Владимир Јанев

Со увоз и со извоз во главниот трговски центар на Македонија – Солун, и во текот на последната четвртина од XIX век се занимавале мошне влијателни трговски фирми чии сопственици во поголемиот број биле Евреи. Според податоците од 1875 година, тие најмногу се специјализирале за вршење експортно-импортни работи. Така, на пример, браќата Алатини увезувале најмногу ориз од Џенова, памучни ткаенини од Англија, шеќер и кафе од Франција и од Холандија, а преку Солун извезувале жито, памук, волна, кожурци и сусам.22 Браќата Модијано увезувале колонијална стока од Марсеј и ориз од Џенова, а преку пристаништето во Солун извезувале памук, волна и жито. Трговската куќа „Фернандез и Мизрахи“ увезувала ориз и мануфактурна стока и извезувала кожи, жито и памук. Покрај споменатите увозно-извозни фирми, во 1875 година во Солун, значителен промет вршеле уште и следните еврејски фирми: „Сентов Искија и Колт“, „Металон и син“, потоа фирмите на браќата Мосери, на Самоил Мизрахи, Исак Модијано, Самоил Сапорта, браќата Абастадо, Сабетај Фаси, Мојсе Шаси и на браќата Писникири.23 Притоа, може на објективен начин да се констатира и да се заклучи дека мнозинството од наведените трговци од Солун имале традиционални еврејски имиња. Во еден извештај на францускиот конзул во Солун, Де Сен-Мари (De Sainte- Marie), за економската положба во Македонија, кој се однесува на периодот од 1883 до 1885 година, се презентира табела за извозот од Македонија за 1883 и за 1884 година изработена од страна на трговската куќа „Алатини“.24 Кога станува збор за увозот на производи во Македонија за периодот од 1883 до 1885 година, во извештајот се спомнува дека трговската куќа „Алатини“ само во 1883 година увезла количина на шеќер во вредност од 80 000 метарски квинтали. Наведената куќа годишно увезувала лажици, ножеви, тенџериња, табакери и др. во вредност од минимум 600 000 до 1 милион француски франци.25 Во извештајот на наведениот француски конзул, исто така, се спомнуваат и поважните еврејски трговски куќи кои увезувале ширити, а тоа биле Гедалија Абрахам Ерера (Ghedalia Abraham Errera) и на Ихес и Коен (Iches et Cohen). Меѓу најважните еврејски трговски куќи кои се занимавале со увезување свила биле оние на Елија В. Аелион (Elia W. Aelion), Салтиел и Модијано (Saltiel et Modiano), В. А. Малах (W. A. Mallah), Давид Молхо (David Molho) и на Меркадо Јосуа (Mercado Jossua). 26 Во врска со развојот на трговската дејност на фирмата „Алатини“ и на онаа на другите еврејски трговци, индустријалци и стопански дејци, како пример ќе ги претставиме податоците само за периодот од 24 октомври 1894 година

22 Данчо Зографски, „Надворешната трговија на Македонија од средината на XVIII до почетокот на XX век“, Годишник на Економскиот факултет во Скопје 1962, Скопје 1962, 68–69. 23 Истото, 69. 24 Александар Матковски и Поликсена Ангелакова, „Извештај на францускиот конзул од Солун за економската положба на Македонија од 1883 до 1885 година“, ГИНИ, год. XVI/1972, бр. 2, 218–219. 25 Истото, 216. 26 Истото, 216.

108 Еврејската економска активност во македонските градови во XIX век .....

до 6 април 1896 година. Покрај другото, најмногу податоци се однесуваат на трговската дејност на фирмата „Алатини“, која се занимавала со откуп на житни и на земјоделски производи, како и на семе од афион од внатрешноста на Македонија, посебно од Велешко, Светиниколско, Кумановско и од други области.27 Наведените информации се однесуваат и активноста на следните еврејски трговци: Мушон Бенуша, Јуда Алалуф, Соломон Зита, Јордан Саро, Илија Самоледа, Јаков Малах, Ал. Панчо и др.28 Тутунот, како една од водечките индустриски стоки од Македонија, можеле да го извезуваат само поголемите трговски фирми, затоа што однапред требало да им се плати на производителите и да се чека една година додека да заврши процесот на ферментација и додека не стане погоден за извоз.29 Според извештајот на британскиот конзул во Солун, Џон Блант, од 7 јануари 1896 година, две третини од извозната трговија со тутун во Македонија биле во рацете на италијанската фирма со која раководеле браќата Алатини, потоа следувала фирмата „Imperial Ottoman Regie Company“ и унгарската фирма „Herzog & Company“.30 Извозот на тутунот од Македонија и понатаму продолжил да биде под влијание на наведените фирми, сè до крајот на османлиското владеење на Балканот.31 Кардиналната улога и значењето на Евреите за развојот на трговијата во македонските градови, на Балканот, во рамките на Османлиската Империја и во Западна Европа, како и нивната способност за справување со конкуренцијата и за склучување трговски трансакции, исто така се објаснуваат и со трговските иновации што ги вовеле и ги применувале во практиката во текот на својата долга историја на непрекината трговска дејност. Обично, тие биле организирани во трговски здруженија, кои поради своите специфичности и националните обележја, претставувале една од најшироко употребуваните форми на трговско организирање кај Евреите. При склучувањето договор за здружување, обично две или повеќе лица правеле заедничка спогодба пред османлиските судови за заедничко вршење трговска дејност, така што може да се каже дека историјата на трговијата кај Евреите е исполнета со случаи на организирање трговски здруженија.32 Еден од битните моменти при формирањето здружение претставува прашањето во врска со регулирањето на правата и на обврските на неговите членови, што произлегувало од заедничката трговска дејност. Носители на тие права и задолженија биле соработниците како целина, а не секој од нив

27 Архив на Македонија, Фонд: Браќа Машови, кут. бр. 22. 28 Истото. 29 Деса Миљовска, „Економски основи друштвене структуре македонских градова у другој половини XIX века“, Годишен зборник на Филозофскиот факултет – Скопје, кн. 15, Скопје 1963, 107. 30 Британски документи за историјата на Македонија, том V (1886 – 1900), редакција Драги Ѓоргиев, Скопје 2005, 403. 31 Данчо Зографски, „Надворешната трговија на Македонија...“, 91. 32 Снежка Панова, „Търговска и финансова дейност на Евреите на Балканите през 16 – 17 век“, Исторически преглед, кн. 3, София 1970, 32.

109 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Владимир Јанев

одделно. Друг важен елемент на трговското партнерство меѓу Евреите била солидарната одговорност, што во практиката значело дека секој соработник одделно и сите заедно одговарале за долговите на здружението, односно одговорноста на соработникот била неограничена и директна.33 Повикувајќи се на наведениот услов, кредиторите на здружението можеле директно да се обратат до кого било од соработниците. Обврските на соработниците кон здружението ја исклучувале можноста некој од членовите да води конкурентна трговија. При сочинувањето на судскиот акт за основање на одредено трговско здружение, освен обврските, се определувале и правата на неговите членови. Секој соработник имал право на дел од чистата заработувачка на здружението. Учеството во заработувачката се определувало според вложениот капитал. Покрај тоа, секој соработник имал право да учествува во управувањето со здружението, односно право на контрола врз неговата целокупна работа. Здруженијата биле создавани со различни временски рокови. Освен тоа, тие биле формирани или за водење секаков вид или за конкретен вид трговија (само со кожи, ткаенини, свила и др.).34 За да ја зачуваат вредноста на стоката при транспортот, еврејските трговци го користеле поморското осигурување и знаеле да го користат постојното искуство на осигурителните здруженија од Западна Европа, но треба да се нагласи фактот дека постоела разлика при осигурувањето помеѓу христијанските и еврејските трговци. На пример, трговците христијани од Анкона го прифаќале ризикот во однос на 4 % од вредноста на стоката, но доколку таа била загубена, тие секогаш изнаоѓале причина да не им ја исплатат нејзината целосна вредност на оштетените сопственици.35 За разлика од нив, еврејските трговци ја прифаќале одговорноста за надокнадување на штетата во случаите кога стоката што била испратена по море не стигнувала до планираната дестинација. За покривање на таквиот ризик, еврејските трговци земале 8 % или 10 % од вредноста на стоката, а за возврат веднаш му ја исплатувале целата сума од нејзината вредност на сопственикот. Откако стоката ќе пристигнела на планираната дестинација, трговците или нивните претставници ја продавале и си ја враќале сумата што ја платиле претходно, а, исто така, и заработувачката што ја зеле како осигурување. Доколку стоката била загубена, нејзините сопственици ги задржувале парите што ги примиле претходно.36 Бидејќи самите Евреи биле надалеку познати како светски трговци кои располагале со разни модуси на трансакции, за нив било значајно и регулирањето на валутното прашање. Плаќањата во туѓа валута се извршувале преку парични дистанциски трансакции, или во рамките на трговското право

33 Истото, 33. 34 Истото, 34. 35 Еврейски извори за обществено-икономическото развитие на балканските земи през XVI век, т. I (подбрали, превели и коментирали Ашар Хананел и Ели Ешкенази), София 1958, 316. 36 Снежка Панова, „Търговска и финансова дейност...“, 35.

110 Еврејската економска активност во македонските градови во XIX век .....

познати под називот камбио. Во тој период камбиото се договарало според курсот на валутата и во однос на вредноста на одреден вид стока која се сметала за заложена или продадена, а плаќањето се договарало да се изврши во друг град или држава.37 Широката употреба на различните трговско-правни форми и регулативи во трговската дејност на Евреите истовремено им го осигурувала реализирањето на трговските зделки, а со тоа и зголемувањето на вредноста на основниот капитал. Оттука доаѓа и заклучокот дека водечкото место што го заземале Евреите во трговијата и во одржувањето на панаѓурите во Македонија, пошироко на Балканскиот Полуостров, во Османлиската Империја и во Западна Европа, во голема мера се должело и на начинот на организација на нивната трговија. Евреите имале целосно устроена организација на трговијата преку своите распространети семејства, трговски куќи, претставништва и фактории во разни земји. нивната трговска мрежа претставувала совршена организација, чиј основен јазол и клучен чинител биле носителите на крупниот трговски капитал, кои живееле речиси во сите поголеми центри на тогашната светска трговија. Еврејските магнати претставувале еден вид регулатори на дел од целата трговија во рамките на Османлиската Империја, односно преку нив се одвивала одредена трговска размена на увозните и на извозните стоки во државата.38 Во врска со развојот на трговијата во македонските градови, во рамките на внатрешниот и на надворешниот пазар доминирале Евреите, кои тргувале со големо количество разновидни стоки. За успешно да ја вршат трговската дејност, тие на рационален начин морале да ги познаваат потрошувачките потреби како на надворешниот така и на внатрешниот пазар. Преку наведената практика се воспоставувала блиска врска со производителите на стоките, од една страна, а од друга, активно се вршело стимулирање на пласманот на стоките на пазарот. На тој начин Евреите индиректно го помагале развитокот на стоковно-паричните односи во Македонија и воопшто во рамките на Османлиската Империја,39 односно во областа на меѓународната трговија, еврејските трговци од Османлиската Империја имале остварено врски со сите трговски центри во Европа.40 Трговската дејност на Евреите од Македонија позитивно влијаела и врз развој на градскиот стопански живот на земјите од целиот Балкански Полуостров и претставувала значаен показател на развојот на социјално- економскиот живот во рамките на целата Османлиска Империја.41 Наведениот пример се потврдува и со улогата и значењето на семејството Алатини од Солун,

37 Истото, 36. 38 Истото, 36. 39 Истото, 47. 40 Борис Арсов, Економскиот живот на Македонија во XIX век (докторска дисертација одбранета во 1936 година на Универзитетот во Париз), МАНУ, Скопје 2000, 116. 41 Николай Тодоров, Еврейското население в балканските провинции на Османската Империя през XV – XIX век, Проучвания за историята на еврейското население в българските земи (XV – XX век), БАН, Институт за балканистика, София 1980, 20.

111 ГЛАСНИК 63 1-2 2019

кое „станало синоним за екстремно богатство. Тие започнале да стануваат крупни земјопоседници (сопственици на чифлици), кои поседувале цели села со нивната земја“, односно кога „во 1858 година султанот Абдулмеџид дошол во Солун, во градот веќе имало такви богати Евреи кои ги дале своите домови за резиденција на султанската придружба“.42 На крајот, може да се констатира дека Евреите од Македонија во текот на XIX век одиграле прогресивна улога во развитокот на трговијата во градовите, посебно во Солун, кој претставува еден од главните трговски и индустриски центри на крстопатот помеѓу Балканскиот Полуостров, Западна Европа и Средоземноморјето.

42 Драги Ѓоргиев, „Немуслиманите во османлиското општество“, 127.

112 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК: 327(497.11):726.54(497.721)"1898"

СРПСКАТА ДИПЛОМАТИЈА И СЛУЧАЈОТ СО ЦРКВАТА „СВ. НИКОЛА“ ВО КУМАНОВО ОД 1898 ГОДИНА

Силвана Сидоровска-Чуповска научен советник во Институтот за национална историја – Скопје

Abstract

According to the Imperial Firman of mid-19th century, „St.Nikola“ church in Kumanovo belonged to the Patriarchate. Such situation remained until establishment of the Exarchate when first problems related to the right to use the Church started. Intolerance between the Patriarchate worshippers on the one side and Exarchate worshippers on the other side increased with each year elapsed. Patriarchate and Exarchate worshippers in line with the order issued by Ottoman authorities maintained the worships in the Church by defined order, i.e. (1:1). However, by the beginning of 1898 intolerance between both sides reached boiling point. Conflicts and huge unrests were expected in the town at any time. Patriarchate worshippers, who had to obey the new decision of the authorities related to worships in the Church under a new defined order (2:1) were dissatisfied. Exarchate worshippers, who were in majority, obtained double right to use the church compared to the Patriarchate worshippers in Kumanovo. This resulted in deterioration of the relationship between the Governments of the Kingdom of Serbia and Principality of Bulgaria. Diplomats of both countries were also engaged. Bulgarian diplomacy had an advantage since its ecclesiastical organization was recognized within the Ottoman Empire. Serbian diplomacy relying on experienced diplomats in Belgrade and Constantinople failed to give up the right to „St. Nikola“ Church. Behind this mutual diplomatic struggle for the ownership right of a church in a small town in Ottoman Macedonia in fact the desire to realize the propaganda by two neighbouring countries was hidden. The citizens of Kumanovo were real victims, who had to choose the “best side” for them.

Keywords: Kumanovo, „St. Nikola“, church, Patriarchate, Exarchate, worshippers, propaganda, Serbian diplomacy.

113 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Силвана Сидоровска-Чуповска

До 1898 година верниците патријаршисти и егзархисти во Куманово своите богослужби ги изведувале во единствената заедничка црква „Св. Никола“. Црквата била градена во периодот 1849 ‒ 1851 година и според царскиот ферман, ѝ припаѓала на Патријаршијата.1 По формирањето на Егзархијата и одвојувањето на егзархистите од патријаршистите, започнале и првите проблеми за поголемото право на користењето на црквата. Несогласувањата уште повеќе се зголемиле за време на посетата на првиот егзархиски митрополит, Доротеј, на Куманово на 1 мај 1874 година, кога сите патријаршиски свештеници преминале на негова страна. Доследни на Патријаршијата останале само двајца свештеници, од кои едниот бил во поодминати години. По настанот, во градот останале само 50-ина патријаршиски домови, а другите 500 со своите свештеници преминале на страната на Егзархијата.2 По неколку месеци егзархистите направиле обид да го одземат клучот од црквата, но патријаршискиот митрополит веднаш го известил судот во Скопје, од каде што била испратена наредбата да им се забрани на егзархистите да ја заземат целата црква „и покрај тоа што во градот имало само 5 патријаршиски куќи“.3 Редот повторно бил воспоставен на 15 декември 1874 година. До крајот на XIX век, по утврдениот редослед (1 : 1) верниците патријаршисти и егзархисти продолжиле со заедничкото користење на црквата и како што изминувале годините, и двете страни во напната атмосфера ги извршувале своите црковни богослужби. Во 1894 година егзархиската црковно-училишна општина, која била помногубројна од патријаршиската црковно-училишна општина, повторно побарала измена на редот на водењето на богослужбата во црквата „Св. Никола“, барајќи за себе два реда, а за патријашиската еден ред. За ваквото барање на егзархиската општина, Високата порта не се изјаснувала сѐ до Божик 1896 година, кога повторно било поставено истото прашање. По извршениот попис, односно по пребројувањето на населението и констатирањето дека егзархистите во Куманово се помногубројни, скопскиот валија на 14 март 1896 година донел одлука со која на егзархистите им се одобриле два реда, а на патријаршистите еден ред во црквата.4 Тензиите помеѓу верниците на двете различни цркви продолжиле и во 1897 година. Во почетокот на 1898 година се случил еден од посериозните судири помеѓу патријаршистите и егзархистите во Куманово, кој завршил со неколкумина ранети, а морала да интервенира и османлиската полиција. Во преписката на претседателот на патријаршиската општина, Ѓорѓе Денковиќ, со генералниот конзул во Скопје, тој за немилиот настан ги обвинува егзархистите од градот, кои со лагата дека: „Некој од нашите луѓе му фрлил пепел во очите на клисарот и му ги зел клучевите.“, им било дозволено да влезат во црквата и слободно да ја

1 Нема податоци кога во Куманово била изградена првата црква. Се претпоставува дека првата црква „Св. Никола“ датира од 18 век, односно во периодот кога градот започнал да се издигнува во касаба. Градбата на црквата „Св. Никола“ била одобрена во 1847 година. 2 Архив на Србија (натаму: АС), Министерство за надворешни работи, Просветно- политичко одделение, ред. 277/1898. Од преписката на претседателот на патријаршиска општина во Куманово, Ѓорѓе Денковиќ, со генералниот конзулат во Скопје, 1 мај 1898 година. 3 Истото. 4 Славко Димевски, „Црковната борба во Куманово во 90-те години од XIX век“, Гласник на Институтот за национална историја, VIII/1964, 113.

114 Српската дипломатија и случајот со црквата „Св. Никола“ во Куманово од 1898 г.

користат.5 Положбата во Куманово била таква што секој момент се очекувало безредие. Била издадена наредба стражи да ја чуваат црквата. Поради постојаното подбуцнување на двете раскарани страни, омразата била толку голема што на секој помал знак можело да дојде до физичка пресметка. За ваквиот развој на настаните придонело и замешувањето на двете дипломатии, српската и бугарската. Судирите помеѓу приврзаниците на двете верски пропаганди, од нивните дипломати биле секојдневно претставувани пред османлиските власти, притоа излегувајќи со барања подигнатите спорови за сопственоста на црковните имоти да се решаваат во корист на нивната верска институција. Во 1898 година менувањето на редот во црквата „Св. Никола“ довело до влошување на односите помеѓу владите на Кралството Србија и Кнежеството Бугарија. Единствено се чувстувало мало попуштање од страна на српската диполоматија, кога бил направен обид да се искористи Договорот склучен помеѓу двете влади, за враќање на стариот ред во црквата. Од друга страна, бугарската влада преку егзархискиот митрополит во Скопје, Синасиј, потплатувајќи го скопскиот валија, успеала да извлече од него наредба црквата „Св. Никола“ целосно да им се предаде на егзархистите, а костурницата6 на патријаршистите. Несогласувањата по прашањето за припадноста на црквата „Св. Никола“ на релација Белград – Софија, како и последните одлуки од страна на османлиските власти од почетокот на 1898 година, меѓу кои и тескерето7 од страна на

5 АС, Министерство за надворешни работи, Просветно-политичко одделение, ред 277/1898. Од преписката на претседателот на патријаршиска општина во Куманово, Ѓорѓе Денковиќ, со генералниот конзулат во Скопје, 1 мај 1898 година. 6 Костурницата била изградена во 1884 година во дворот на црквата „Св. Никола“ и служела за одржување парастоси над коските на умрените. Подоцна од костурницата бил направен магацин за чување ќумур и свеќи, додека коските на умрените биле пренесени во визбата. Така било до 1887 година, кога костурницата била затворена. Повеќе види кај: Славко Димевски, „Црковната борба...“, 111). 7 Ирадето донесено од страна на меџлисот во Скопје за користењето на црквата „Св. Никола“ требало да се одвива според редоследот 2 : 1, односно две недели егзархистите, а третата недела патријаршистите, предизвикало уште поголемо незадоволство. Оттаму, за да се смири наелектризираната ситуација помеѓу спротивставените страни, во тескерето кое било потпишано од кајмакамот на Куманово биле понудени следните точки: 1. Да се пристапи кон поделба според високата заповед и ако страните се согласат, тогаш тие да ги чуваат своите права. 2. Ако патријаршистите не се согласат за вршење на нивната богослужба да се изгради црква според одлуката на високата власт, да се фрла коцка и да ѝ се предаде на страната на која ѝ е потребно. Ако се прифати втората понуда по последното донесено решение на идарет-меџлисот, да се врши привремено богослужение во црквата сè додека не се направи новата црква, и тоа две недели Бугарите, а една недела христијаните приврзаници на Патријаршијата. 3. Ако и за второто нема согласност и потоа и двете страни почнат со тужби секој ден да им досадуваат на властите во меџлисот, тогаш за да се најде вистинскиот начин за тоа кому треба да му припаѓа црквата, да се испита и да се дознае колку куќи имало во градот во времето на градењето на црквата и колку од нив биле егзархиски, а колку патријаршиски, и на тој начин сегашната црква да ѝ се отстапи на онаа страна која го имала мнозинството, а на втората да ѝ се изгради нова црква. АС, Министерство за надворешни работи, Просветно- политичко одделение, ред 277/1898. Тескере испратено од мутавинот (помошникот на валијата во Скопје) до кајмакамот на Куманово, 13 март 1898 година.

115 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Силвана Сидоровска-Чуповска

помошникот (муавинот) на валијата во Скопје испратено до патријаршиската општина во Куманово, ја принудиле српската дипломатија да заземе нов курс во решавањето на црковното прашање. Во решавањето на спорот за црквата активно бил вклучен и дипломатот Стојан Новаковиќ во Цариград, кој и покрај претчуството дека прашањето за припадноста на црквата во Куманово ќе биде решено во корист на егзархистите, не се откажал од користењето на методите на вешт политичар. Во април 1898 година, на една покана од Портата, го испратил секретарот на Кралското претставништво, на кого му било пренесено дека султанот предлага патријаршистите да им ја предадат црквата на егзархистите, а дека за возврат ќе ги помогне парично во Куманово да си изградат нова црква, како и училишта8. Српската дипломатија, незадоволна од ваквите ставови на султанот, се подготвувала да возврати со протесна нота. Следниот ден нотата [напишана на француски со превод на турски – б. м.] била однесена од кралскиот претставник Стојан Новаковиќ, кој на средбата со секретарот на дворот, Тахсин-бег, повторно бил запознаен со непопустливиот став на султанот, меѓутоа дал согласност повторно да се испрати комисија во Куманово за да ја извиди целата работа9. Сепак, како вешт дипломат, С. Новаковиќ не останал со празни раце, успевајќи од средбата да извлече ираде за повторно отворање на затворените училиштата во Велес и во неговата околина. На 21 април 1898 година кралскиот претставник во Цариград испратил телеграма до генералниот конзул во Скопје, Милосав Куртовиќ, со најава за пристигнувањето на Царската комисија од Цариград: „Вчера се јавив со телеграма дека султанот издаде наредба во Куманово да се испрати посебна комисија, со напомена спорот за црквата во Куманово да го разгледа апсолутно непристрасно. Оваа наредба за комисија дојде по мојата претставка која ја направив на Дворот и е дадена од самиот султан. Меѓутоа, според она што можевме да го видиме, изгледа дека на султанот не му е по волја да ги одбие Бугарите, иако сака и нам да ни угоди. Тие расположенија на султанот се познати кај тамошниот валија [се мисли на валијата во Скопје – б. м.], па затоа и сите негови извештаи до Дворот за кои дознавме се пишувани во таа смисла.“10 Во извештаите адресирани до Дворот валијата пишува дека спорот помеѓу егзархистите и Србите патријаршисти се води за поголемата црква во градот. Помалата црква, која, всушност, била костурница, им припаднала на помалобројните патријаршисти. Српската дипломатија морала да дејствува во насока на менување на мислењето дека во градот Куманово има две цркви. Затоа С. Новаковиќ во испраќањето на Комисијата ја гледал можноста за враќање на стариот начин на користење на црквата „Св. Никола“. Во писмото испратено до српскиот конзул во Скопје, Милосав Куртовиќ, му ги посочил

8 АС, Министерство за надворешни работи, Просветно-политичко одделение, ред. 550/1898. Писмо Пов. № 612, Цариград, 19 април 1898 година, од Стојан Новаковиќ, кралски пратеник во Цариград, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 9 Истото. Известување, Пов. № 615, Цариград, 20 април 1898 година. 10 Истото. Известување, П. П. № 634, Цариград, 21 април 1898 година, од Стојан Новаковиќ, кралски пратеник во Цариград, до Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје.

116 Српската дипломатија и случајот со црквата „Св. Никола“ во Куманово од 1898 г.

следните насоки на дејствување: „Нашите луѓе треба без никакви повлекувања најенергично да ги рекламираат своите права пред комисијата, особено на овие две точки за да потврдат: 1. дека во Куманово постои само една црква и 2. дека таа црква е сопственост на патријаршистите од Куманово што, е потврдено во султанските фермани.“11 Тргнувајќи од констатацијата дека Царската комисија веднаш по пристигнувањето ќе ги разгледа пописните книги и дека за донесеното решение црквата да им припадне на егзархистите влијание имал и нивниот број на теренот, српската дипломатија започнала со дејствувањето за утврдување на точниот број на патријаршиски, односно егзархиски семејства во Куманово. Во писмото на генералниот конзул во Скопје, Милосав Куртовиќ, испратено до Владимир Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград, стои: „Исто така се потрудив да ја дознаам и сегашната бројна состојба на патријаршистите и на егзархистите. Минатата година во Куманово имало 396 наши куќи. Во тој број влегле и околу 20 цинцарски и грчки куќи. Од минатата година, со затворањето на црквата, се намалил за 35 до 40 куќи, па сега наши сигурно има околу 350 куќи. Вкупно наши заедно со цинцарските и со грчките имало околу 1 890, а сега се 1 700 луѓе. Таква беше севкупната ситуација, но нашите секогаш во молбите назначувале дека се повеќе од 400 домови и бројат повеќе од 2 000 луѓе. Вистинската состојба кај Бугарите изнесува околу 700 куќи и околу 3 000 луѓе. Валијата, пак, јави пред некој ден во Цариград дека егзархистите имаат 520 куќи со 2 293 луѓе, а нашите 226 куќи со 992 луѓе.“12 Причината за намалениот број на патријаршистите во Куманово се барала во неточните нуфузи, како и во тоа што лицата кои не сакале да го плаќаат данокот избегнувале да бидат попишани во пописните книги. Се дејствувало и кај верниците патријаршисти, кои до пристигната Царска комисија испратиле молба во која го искажуваат своето верување во царската правда и во заштитата на вистината и замолуваат да им се остави слободата да ја вршат богослужбата.13 Во составот на Комисијата, која дневно работела по 10 – 11 часа, биле вклучени по шест угледни граѓани од двете „непријателски“ страни. Од патријаршиска страна присуствувале свештеникот Ташко, стариот свештеник Михаило, Мито (Димо) Николиќ, Тасо Цивковиќ со уште двајца угледни граѓани од Куманово.14 На верниците им се препорачувало „да не се одалечуваат од точката дека црквата, како и целиот нејзин имот е исклучиво во

11 Истото. 12 АС, Министерство за надворешни работи, Просветно-политичко одделение, ред. 277/1898. Писмо П. П. № 406, Скопје, 23 април 1898 година, од Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 13 Истото. Преписка од молбата. Српски кралски генерален конзулат. Куманово, 27 април 1898 година. 14 Истото. Писмо П. П. № 498, Скопје, 1 мај 1898 година, од Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград.

117 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Силвана Сидоровска-Чуповска

нивна сопственост, и откако ќе им се признае, дури тогаш со гостољубивост да настапат со искараните браќа за и тие да можат да служат додека не направат црква. Даден им е и совет никако да не се согласуваат на градење заедничка нова црква бидејќи веќе имаат своја.“15 Бидејќи Царската комисија собирала податоци и за бројот на куќите во Куманово во периодот од формирањето на Егзархијата, на претставниците на патријаршиската страна им бил даден совет Комисијата да го „испита бројот на егзархиските куќи во времето кога била градена црквата ’Св. Никола‘ до периодот кога била формирана Егзархијата (формирана 14 децении подоцна) и на тој начин Комисијата да добие посразмерен однос во моменталната постоечка бројност на патријаршиски и на егзархиски куќи кои полагаат право на сопственост на црквата ’Св. Никола‘“.16 Меѓутоа, резултатите кои ги добила Комисијата неколку дена подоцна биле поразителни за патријаршистите во Куманово. М. Куртовиќ во писмото испратено до Владан Ѓорѓевиќ пишува: „Од најновото лично сознание кое го имам добиено, Комисијата приближно го има пронајдено ова: Кога се градела црквата имало куќи кои и денеска постојат, наши 103 и егзархиски 138, меѓу кои и 9 цигански. Сегашната состојба на нашите куќи е 347, а на егзархиските 806, меѓу кои и 40 цигански. Меѓу нашите куќи нема ниту една циганска. Ги доставувам овие податоци со сметка дека може од секоја куќа да се земе по 5 нуфузи, па ќе излезе дека сега наши нуфузи има вкупно 1 735, а егзархиски 4 030. Во бројната состојба на нашите нуфузи треба да се додадат уште и 55 грчки и цинцарски нуфузи, кои пред Комисијата исто така изјавиле дека ја признаваат Патријаршијата, па според тоа вкупниот број на патријаршиски нуфузи ќе изнесува 1 790.“17 Српските дипломати биле сигурни дека со отсуството на црква во која верниците ќе можат да ја слушаат литургијата, како и на државна помош за свештениците се едни од главните причини за намалувањето на бројот на патријаршистите во Куманово.18 На крајот од работата, во Комисијата сѐ погласно се размислувало за тоа на кого од верниците ќе му припадне црквата, односно дека и верниците што ја признавале Егзархијата го имаат истото право како и верниците патријаршисти бидејќи „заеднички ја граделе црквата“. Од Царската комисија бил даден и предлог црква да се прошири за уште 14 метри од западната страна, да се прегради на средината и да се направи уште еден ограден простор за да не можат да се гледаат

15 Истото. Писмо П. П. № 480, Скопје, 28 април 1898 година, од Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 16 Истото. Известување П. П. № 551, Скопје, 3 мај 1898 година, од Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 17 Истото. Известување П. П. № 563, Скопје, 9 мај 1898 година, од Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 18 Истото. Известување П. П. № 511, Скопје, 3 мај 1898 година, од Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград.

118 Српската дипломатија и случајот со црквата „Св. Никола“ во Куманово од 1898 г.

едни со други, или во црковната бавча да се изгради уште една таква црква и потоа да ги поделат.19 Предлогот категорично бил отфрлен од претставниците на патријашиската општина со зборовите: „Нашата вера не дозволува од една црква да се прават две. Две цркви во една бавча не може да има, но ако дојде до тоа, за да се прави црква место има во велешко маало, тука може да се направи, но за Бугарите, ние имаме црква и ја бараме од уќуматот (...).“20 Од страна на Комисијата црквата „Св. Никола“ била проценета на 3 000 лири.21 Истовремено со претстојот на Комисијата во Куманово започнало и судењето на затворените од настаните за време на велигденските празници, кога се случил и крвавиот судир помеѓу двете спротивставени страни.22 Српскиот конзул во Скопје, М. Куртовиќ, во еден од своите многубројни извештаи испраќани до српските дипломати во Белград и во Цариград го споменува и овој проблем, потенцирајќи: „Нашите луѓе, 14 на број, се осудени на по 10 дена затвор. Нивните имиња се: Ѓорѓе Денковиќ, трговец, Хаџи Давид М. Поповиќ, свештеник, Атанасиј М. Поповиќ, свештеник (двајцата синови на стариот свештеник), Петар Цакиќ, свештеник, Ѓорѓе Јовановиќ, свештеник, Васил Нацковиќ, трговец, Коле Костиќ, трговец, Арсо Пауновиќ, бојаџија, Илија Нешиќ, бојаџија, Таса Цакиќ, кмет, Спасе Марковиќ, меанџија, Ѓуро Анѓелковиќ, градинар, и Ристо Стаменковиќ, градинар. Бидејќи најголемиот број од нив се сиромашни, им дадов по триста динари, од нив со 100 динари да ги намират тамошните судски такси, а 200 динари тамошната општина ги подели со нив на име на надокнада за загубата додека се во затвор и ако не се жалат понатаму. Во спротивно, тие пари да ги употребат за намирување на трошоците околу пишувањето на апелите и за доаѓањето во Скопје заради судењето. За ова е соопштено и во Цариград.“23 Набргу по пристигнувањето на Царската комисија во Цариград, министерот за правда и вера испратил тескере24 до патријархот во кое го известува за понудата од 1 000 лири и половина од црковниот имот за патријаршистите во Куманово. За возврат тие требало да се откажат од црквата и со понудените пари да изградат нова црква за себе.25 Патријархот не бил расположен да се согласи

19 Истото. Писмо од намесникот Александар Петровиќ до патријаршискиот митрополит во Скопје. 20 Истото. 21 Истото. Известување П. П. № 534, Скопје, 9 мај 1898 година, од Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 22 На 3 април организирани патријаршисти му го одзеле клучот на егзархискиот клисар. Се случила и физичка пресметка помеѓу приврзаниците на двете страни. На 17 април патријаршистите ја опседнале црквата и сакале да влезат. По интервенцијата на турската полиција, биле повредени 30-ина и затворени 14 патријаршисти. 23 Истото. 24 Писмена дозвола за нешто, потврда, исправа, покана. 25 Истото. Известување П. П. № 1008 Скопје, 11 јуни 1898 година, од Стојан Новаковиќ, кралски претставник во Цариград, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград.

119 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Силвана Сидоровска-Чуповска

бидејќи согласноста ќе ги доведела во прашање сите дотогашни стекнати црковни права. Воедно, го повикал и скопскиот митрополит Амвросиј да праша и за разговорот што бил воден помеѓу архимандритот Фирмилијан и скопскиот валија, при што првиот во врска со горе понудениот предлог „се изјаснил“ дека прашањето за црквата е во рацете на султанот.26 Патријаршијата во Цариград, но и Владата на Кралството Србија, биле изненадени од ваквото држење на архимандритот Фирмилијан и затоа се барало одговор од српскиот конзулат во Скопје. Во одговорот на Конзулатот, кој застанал на страната на Фирмилијан, стоела потврдата: „Без одобрение од Патријаршијата, г. Фирмилијан не може да се согласи на никаква промена. Патријаршијата има два фермана за црквата во Куманово и, според тоа, Патријаршијата е нејзина господарка (...) и, според тоа, г. Фирмилијан се надева дека султанот праведно ќе ја реши оваа работа, бидејќи сосема е јасно дека правдата е на наша страна.“27 За ваквиот став на Фирмилијан, С. Новаковиќ во својот извештај се прашува: „За мојата понатамошна работа за ова прашање важно е да знам: 1. Дали Фирмилијан ја зборува вистината? и 2. Дали тоа го правеше самиот или од претпазливост?“28 Развојот на настаните околу прашањето за сопственоста на црквата „Св. Никола“ во Куманово продолжиле да бидат следени од српското кралското претставништво во Цариград. Кон крајот на јули 1898 година кралскиот пратеник Стојан Новаковиќ, дознавајќи од Патријаршијата дека се наближува решението на прашањето за црквата во Куманово, го посетил Дворот на султанот со единствена цел – да добие одговор за крајната одлука и доколку таа биде неповолна, однапред да ја подготви српската страна.29 Искуството од средбата со секретарот на Дворот, Тахсин- бег, му зборувало дека султанот донел одлука и дека останува само Патријаршијата „да го одбрани црковното право како што постојано уверувала или народот во Куманово ќе ја земе судбината во свои раце“.30 Во септември истата година, од патријаршиската општина во Куманово пристигнале неповолни вести. Тамошните егзархисти веќе си го честитале успехот во поглед на решението за сопственоста врз црквата и го очекувале пристигнувањето на егзархискиот митрополитот Синасиј и на бугарскиот агент Ризов. Од српскиот конзулат се следеле чекорите од патријаршиската

26 Истото. 27 АС, Министерство за надворешни работи, Просветно-политичко одделение ред. 171/1898. Известување П. П. № 1011, Скопје, 20 јули 1898 година, од М. Јакшиќ до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 28 АС, Министерство за надворешни работи, Просветно-политичко одделение ред. 550/1898. Известување П. П. № 1033, Цариград, 14 јули 1898 година, од Стојан Новаковиќ, кралски претставник во Цариград, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 29 Истото. Известување П. П. № 1101, Цариград, 28 јули 1898 година, од Стојан Новаковиќ кралски претставник во Цариград, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 30 Истото.

120 Српската дипломатија и случајот со црквата „Св. Никола“ во Куманово од 1898 г.

општина, а истовремено во нивно име биле подготвени телеграми кои требало да бидат испратени до великиот везир и до цариградскиот патријарх.31 На 13 септември стигнал конечниот одговор од султанот. Правото на користење на црквата „Св. Никола“ во Куманово ѝ било доделено на егзархиската општина, а костурницата на патријаршиската општина. Незадоволството на последните било големо. Архимандритот Фирмилијан во писмото испратено до претседателот на Министерскиот совет и министер за надворешни работи, д-р Владан Ѓорѓевиќ, пишува: „Кумановци со телеграма ми јавија: Денеска кајмакамот го соопшти решението: Црквата на Бугарите, костурницата нам. Црква отворија. ’Ужасно!‘ Страшна и нечуена неправда! Костурницата е лична сопственост на куќата Денковиќ. Костурницата е костурница и не е црква, ниту пак може да биде црква. Значи, на Бугарите им е дадено сè, а нам ништо! Со црквата Бугарите сигурно ги добиваат и сите црковни имоти. Ние за црквата имаме два фермана, но сепак црквата е нивна! Ние во Куманово имаме повеќе староседелци од Бугари, кои само сe доселеници, се посилни од нив со нуфузи, па сепак црквата е нивна! Бидејќи и за други места се чека на решение како за црквата во Куманово, па ако се постапи така и со другите цркви, значи дека нашите луѓе во иднина ќе останат без цркви во Кочани, Крива Паланка, Ранковци, Смојмирово и други. Кумановци се убиени, дотолчени, поразени и обесхрабрени? Ова е пораз и за Куманово и за другите места? Како сега и во иднина ќе се работи – јас не знам и не разбирам! Ако сè уште може да се направи нешто – побрзајте, спасувајте. Да е барем можно да се врати старата работа.“32 Дејствувала и српската дипломатија во Цариград, од каде што дипломатскиот претставник Стојан Новаковиќ испратил меморандум адресиран до Дворот на султанот. Во меморандумот, основата за решавање на прашањето се барала во воспоставувањето на стариот ред на служење во црквата „Св. Недела“ до градењето нова црква за егзархиската општина, во што подеднакво би учествувале и двете општини (патријаршиската и егзархиската), а потоа црковниот имот би се поделил на два подеднакви дела.33 Преписи на француски од меморандумот биле испратени до баронот Каличе, „бидејќи за прашањето на кумановската црква пројавил интерес“, како и на рускиот амбасадор Зиновјев, кој му признал дека „предлог е сосема праведен“.34 Српската страна била

31 АС, Министерство за надворешни работи, Просветно-политичко одделение ред. 171/1898. Писмо П. П. № 1263, Скопје, 12 септември 1898 година, од Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 32 АС, Министерство за надворешни работи, Просветно-политичко одделение ред. 171/1898. Православна скопска митрополија, бр. 1520, Скопје, 13 септември. Писмо од архимандритот Фирмилијан до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 33 АС, Министерство за надворешни работи, Просветно-политичко одделение ред. 550/1898. Известување П. П. № 1351, Цариград, 15 септември 1898 година, од Стојан Новаковиќ, кралски претставник во Цариград, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 34 Истото.

121 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Силвана Сидоровска-Чуповска

исплашена дека со овој чекор од страна на османлиските власти се „загрозени 3-400 српски православни фамилии во Куманово кои требало да живеат како бездомници или пак да ја прифатат бугарската шизма против своето сопствено убедување“.35 Се очекувало на ваквото решение остро да се спротивстави и Патријаршијата. Со телеграми биле известени и српскиот конзул во Скопје, Милосав Куртовиќ, и архимандритот Фирмилијан, кои требало да го раздвижат народот за да го бара своето повредено право, како и за да се испратат жалби до султанот, до Поратата и до патријархот.36 Во писмото до Владата, С. Новаковиќ во врска со настанот во Куманово ѝ предлага: „Да се испратат жалби до силите потписнички на Берлинскиот договор за повредата на гарантираната слобода на верата (чл. 62). Тој чекор треба да се направи од Министерството од Белград, бидејќи ќе помине повеќе време, а од нашиот протест резултати нема да има. Бидејќи јас не очекувам никаков успех од протестот, оваа мерка сега би требало да се испита и да се подготви текст“, пишува Новаковиќ.37 Министерот за надворешни работи, Владан Ѓорѓевиќ, добил известување од конзулот М. Куртовиќ и за потребата на патријаршистите во Куманово да испратат делегација во Цариград, која на поминување ќе наврати во Скопје со молба за помош до рускиот конзулот Машков.38 Неколку недели подоцна конзулот М. Куртовиќ на истиот министер му сугерира: „Мислам дека треба да се прифати предлогот од Куманово за да се испрати делегација овде. Треба отворено да им каже на властите да заминат, затоа што е невозможно да се прифати предлогот за поделба на црковниот имот.“39 За делегацијата ги предложил Димо Николиќ и Тома Цивковиќ, трговци од Куманово, кои, според него, биле најпогодни и заради тоа што немало да сакаат да патуваат на трошок на српската држава.40 За овој чекор на кумановци бил известен и С. Новаковиќ, кој ветил дека целата работа ќе ја заврши и со рускиот амбасадор во Цариград, г. Зиновјев (Машков во тој период престојувал во Цариград и се подготвувал за враќање во Македонија).41 Една недела подоцна, М. Куртовиќ во писмото адресирано

35 Истото. 36 Истото. 37 Истото. 38 АС, Министерство за надворешни работи, Просветно-политичко одделение ред. 171/1898. Известување П. П. № 1328, Скопје, 20 септември 1898 година, примено: П. П. № 2968, Белград, 26 септември 1898 година, од Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 39 АС, Министерство за надворешни работи, Просветно-политичко одделение ред. 277/1898. Писмо П. П. № 1342, Скопје, 1 октомври 1898 година, од Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 40 Истото. 41 АС, Министерство за надворешни работи, Просветно-политичко одделение ред. 171/1898. П. П. № 1328, Скопје, 20 септември 1898 година, примено: П. П. № 2968, Белград, 26 септември 1898 година. Известување од Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград.

122 Српската дипломатија и случајот со црквата „Св. Никола“ во Куманово од 1898 г.

до кралскиот пратеник Новаковиќ, заедно со копиите од телеграмите кои кумановци ги испратиле до султанот, до великиот везир и до патријархот во Цариград и до валијата во Скопје, побарал совет за корисноста од испраќањето делегација.42 Во меѓувреме незадоволството кај патријаршистите во Куманово се зголемувало, не само од донесеното ираде и конечното губење на црквата „Св. Никола“ туку и од недоволната ангажираност како на архимандритот Фирмилијан така и на српските политичари во Белград, Цариград и во Скопје „за положбата во која се наоѓале.“43 Согледувајќи дека интервенциите до највисоките османлиски кругови сè помалку даваат резултати, српските дипломатски кругови ги правеле последните чекори, сега сè почесто насочувајќи се кон Патријаршијата. Бил направен и безуспешен обид од страна на патријархот Константин V да се повлечат поенергични потеи за проблемот со црквата во Куманово преку користење на меѓународните договори и во однос на прашањето за повредувањето на правата на православието, да се побара заштита од рускиот претставник.44 Следниот ден патријархот го посетил и Коста Групче, кој му соопштил дека: „Патријаршијата поднела такрир до министерот за правда и вера барајќи од него исправање на неправдата и воспоставување на правото на Православната црква. И на прашањето дали Патријаршијата добила некаков одговор на овој такрир, патријархот одговорил дека ниту го добил ниту пак се надева дека некогаш ќе го добие бидејќи, според законот, претставките испраќани од министерот за вера до великиот везир биле задржувани од негова страна не одговарајќи на ниту една од нив.“45 Соочени со фактот дека решавањето на прашањето за црквата на теренот е веќе изгубено, дел од српските политичари кои многу добро биле запознаени со случајот во Куманово повторно заговарале немири. Кон крајот на септември во српскиот конзулат во Скопје пристигнала телеграма од претседателот на Министерскиот совет и министер за надворешни работи на Кралството Србија во која покрај насоките „новата црква да се гради од заеднички средства и да се воспостави стариот ред од порано“, се барало и подготовка на патријаршистите од градот за нереди за време на празниците.46 На овие чекори

42 АС, Министерство за надворешни работи, Просветно-политичко одделение ред. 277/1898. Писмо П. П. № 1330, Скопје, 27 септември 1898 година, од Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје, до Стојан Новаковиќ, кралски пратеник во Цариград. 43 Истото. Писмо П. П. № 1324, Скопје, 22 септември 1898 година, од Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 44 АС, Министерство за надворешни работи, Просветно-политичко одделение ред. 550/1898. Известување П. П. № 1401, Цариград, 27 септември 1898 година, од Стојан Новаковиќ, кралски пратеник во Цариград, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 45 Истото. 46 Истото. Телеграма П. П. № 3016, Скопје, 30 септември 1898 година, Српски кралски генерален конзулат во Скопје, од д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград.

123 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Силвана Сидоровска-Чуповска

се спротивставува патријархот Константин V, кој во писмото адресирано до архиепископот Фирмилијан не се согласува со ваквите намери. Тактизирањето од страна на патријархот било во спротивност со ставовите на српската диполоматија и затоа од Конзулатот во Скопје пристигнало извесување до министерот В. Ѓорѓевиќ за завршните подготовки: „Во врска со тоа кажав да се собираат во маалото и да бараат од кајмакамот преписка од решението за црквата, бидејќи тој до сега на повеќе начини им го читал. Освен тоа, со движењето на народот, да се спречат егзархиските богослужби (...) и на егзархистите никако не смее да им се дозволат служби, затоа што правилното решавање на црковното прашање, како и неговото извршување, ќе се развлече бесконечно, а дотогаш, немајќи каде да му се молат на Бога, ќе изгубат во патриотското воодушевување и во надежите за зацврстување на српството.“47 Конзулот М. Куртовиќ заминал и на средба со кајмакамот во Куманово, каде што во текот на разговорот заеднички дошле до заклучокот дека Патријаршијата, како духовна мајка на православните, исклучиво ги фаворизирала единствено Грците и заедно со Егзархијата понекогаш правела и компромиси со тоа како во одделни кази што повеќе да им наштетат на Србите.48 На разговорот, на кој присуствувал и кадијата, се зборувало и за неправедното решение патријаршистите во градот да ги вршат црковните богослужби во костурницата, во која не постоеле услови за нивното изведување. Како што наближувал крајот на годината, се гледало и решението околу спорот за црквата „Св. Никола“ во Куманово. Делегацијата, која престојувала во Скопје чекајќи ги одговорите и согласноста да заминат за Цариград, имала средба со валијата во Скопје, кој на нивната молба за враќање на црквата им одговорил: „Да се откажат од правата на црквата ’Св. Никола‘ и најпосле да се согласат да се изгради нова црква напролет.“49 И српските дипломати од разговорите со блиски луѓе во Портата, како и во руската амбасада во Цариград, увиделе дека ова прашање треба конечно да заврши. Знаејќи дека султанот „никогаш нема да се откаже од својата наредба за старата црква“, ги плашела и можноста „кумановци, доколку не се согласат, да останат и без новата црква“.50 Најпосле, конечната одлука била во рацете на архимандритот Фирмилијан, кој во опширното писмо испратено до министерот В. Ѓорѓевиќ пишува: „За овој предмет зборував и со г. Куртовиќ и со г. Машков. И двајцата не се против

47 АС, Министерство за надворешни работи, Просветно-политичко одделение ред. 277/1898. Известување П. П. № 1365, Скопје, 2 октомври 1898 година, од Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 48 Истото. Известување П. П. № 1419, Скопје, 13 октомври 1898 година, од Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 49 Истото. Известување П. П. № 1531, Скопје, 9 ноември 1898 година, од Милосав Куртовиќ, генерален конзул во Скопје, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 50 Истото. Известување П. П. № 1552, Цариград, 10 ноември 1898, од Стојан Новаковиќ, кралски пратеник во Цариград, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград.

124 Српската дипломатија и случајот со црквата „Св. Никола“ во Куманово од 1898 г.

нова црква. Во разговорот со г. Машков денес ме затекна и Валијата. Во таа прилика тој ме молеше да завршам со кумановското прашање. (...) За целата оваа ситуација за прашањето за црквата во Куманово, а и во врска со другите наши важни прашања, и по разменувањето мисли со г. Куртовиќ и со г. Машов, јас решив да ја прифатам понудата од страна на пашата, султанот и од самиот г. Зиновјев кон документот споменат од г. Новаковиќ, но вака: 1. Кумановци да ми дадат молба за следното одобрение, за подоцна никој да не може да ми подметне и да ми наштети во работата при решавањето на кумановското црковно прашање. 2. Нивното одобрение е да бараат: а) 2 000 лири за нова црква; б) место за нова црква на едно повисоко место, кое е најубаво во Куманово и поголемо за да може на него да има и училиште; в) половина од недвижниот имот на старата црквата; г) половина од капиталот на црквата и црковните работи од времето кога биле во заедница; д) ферман и пари за градење нова црква и ѓ) во рок од еден месец да се подготви планот и црквата да почне да се гради напролет и наесен да биде готова (...).“51 Кога решавањето на проблемот со црквата бил на повидок, српската дипломатија сакала да го искористи и за решавање на прашањето за отворањето српски училишта во Велес и во околина и на скопското митрополитско прашање. Црквата „Св. Никола“ ѝ припаднала на егзархиската црковно-училишна општина, а на српската дипломатија не ѝ останувало ништо друго освен од почетокот на 1899 година да настојува што побргу да се изработи планот за новата црква. Со настаните во Куманово и со вмешаноста на српската дипломатија, Цариградската патријаршија била сè понезадоволна. Таа била исплашена дека грчката пропаганда ќе ги изгуби позициите во овој дел од Македонија, па затоа нејзините претставници не се согласувале да признаат никаква спогодба, барајќи ја повторно црквата. Од друга страна, и тензиите не се смирувале. На 23 август 1899 година, на осветувањето на местото за новата црква, повторно дошло до судир помеѓу патријаршистите и егзархистите.52 Откако Високата порта попуштила под притисокот на бугарската влада, патријашистите биле известени за промената на локацијата за градење на црквата. Патријаршистите во Куманово не биле задоволни, но на крајот морале да попуштат по известувањето добиено од страна на српската дипломатија дека можат да останат без црква. Најпосле бил утврдено местото за градење на новата црква и на осветувањето присуствувал архимандритот Фирмилијан,

51 Истото. Скопје, 15 ноември. Писмо од администраторот на Скопската митрополија, архимандрит Фирмилијан, до д-р Владан Ѓорѓевиќ, претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи во Белград. 52 Кога изгледало дека со одобрението на вилаетскиот меџлис е ставен крај на овој долгогодишен проблем, повторно се насетувале тензии. Тој бил поттикнат од егзархиската страна, која сега не се согласувала со добиената локација за градење на црквата. Црквата требало да се изгради на местото наречено Гробиштанска Нива. Незадоволните, од кои мнозинството биле жени, ги предводела егзархиската учителка Екатерина Симидчиева, која како последица од тешките повреди што ги добила во судирот со стражарите, починала по неколку дена. Повеќе види кај: Славко Димевски, „Црковната борба...“, 139; Воин Божинов, Българската просвета в Македонијя и Одринска Тракия 1878-1913, София 1982, 158.

125 ГЛАСНИК 63 1-2 2019

кој во меѓувреме станал српски митрополит. Новата црква „Св. Троица“ била отворена на 17 август 1903 година. Српската дипломатија во своите напори да се задржи правото врз црквата „Св. Никола“ во Куманово, и покрај упорноста, до последниот ден не успеала во посакуваното. Од друга страна, вештината на нејзините дипломати во преговорите се покажала во решителноста поразот на едно да биде успех на друго поле. Во периодот на преговорите кои биле водени со османлиските власти, покрај решавањето на црковното прашање, српската дипломатија секогаш отворено го барала и решавањето на прашањето поврзано со отворањето нови српски училишта. Најголема штета од преговорите водени околу сопственоста врз црквата „Св. Никола“ имале граѓаните на градот Куманово. Поделбата на патријаршисти и егзархисти, а подоцна и појавата на вооружените пропаганди, имале негативно влијание врз единството на македонското население.

126 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК: 323.1(=18):341.382(443.611)”1946”

ДЕЛЕГАЦИЈАТА НА КРАЛСТВОТО НА СХС НА ПАРИСКАТА МИРОВНА КОНФЕРЕНЦИЈА И АЛБАНСКОТО ПРАШАЊЕ

Исамедин Азизи виш научен соработник во Институтот за духовно и културно наследство на Албанците ‒ Скопје

Abstract

The dread from the Great War planted the desire to millions of people that peace that will be decided upon its end to be everlasting and right. But even at the Peace Conference in Paris, the prevailing political practice of the winner’s inalienable right over the gaining of territories and the imposition of severe peace conditions through the secret diplomacy and the compensation policy continued to prevail. And on the basis of these principles, the Peace Conference of Paris also begins working. SKS’s Kingdom for the first time in this conference begins its political life in the international arena. With this occasion, it presents its political attitudes and aspirations, being imposed as an important factor in subsequent diplomatic and international events. In this context, the paper in question treats and analyzes the views of the delegation of the Kingdom of SKS in this conference, regarding the Albanian and Adriatic issues. Based on Yugoslav documents taken from the Yugoslav Archives in Belgrade, the paper also deals with Yugoslav claims that appear through three memoranda sent to the Conference of Paris. Our treatment will include the disagreements between it’s members of this delegation about their positions in relation to Albania and other parts of Dalmatia The paper concludes with information of the decision of the Belgrade government to stop engaging the members of the Yugoslav delegation at this conference.

Keywords: SKS Kingdom, Conference of Paris, Nikola Pashik, Ante Trumbic, Woodrow Vilson, Clemensso.

127 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Исамедин Азизи

Ужасот од Големата војна кај милиони луѓе ја всадил желбата за тоа мирот воспоставен по нејзиното завршување да биде вечен и праведен. Во јавноста преовладувале, главно, мислењата дека Првата светска војна не била конфликт само за империјалистички цели и национални интереси, туку и конфликт на разни концепти за создавање нови држави. Целокупниот прогрес бил незапирлив, особено по „декретот за мир“ објавен од советската влада во 1917 година и насочен против тајниот Лондонски договор од 1915 година и Програмата од 14 точки објавена од американскиот претседател Вудро Вилсон.1 Но и покрај тоа, надежите за една нова реалност во која би се почитувале националните, конфесионалните, економските, идеолошките, како и државните интереси, врз основа на кои би требало да се изгради идниот повоен свет, биле премногу идеалистички. Како и многупати порано, и овој пат правдата како идеал била тешко остварлива. Начелата прокламирани на Париската мировна конференција, како рамноправност на народите, правото на самоопределување, потребата од воспоставување природни граници преку почитување на економските и на историските права, повеќе служеле за обезбедување на политичкиот престиж отколку за воспоставување нови меѓудржавни односи. Во секојдневните судири меѓу политичките интереси на Големите сили, наведените начела останале само во рамките на прокламираното. И понатаму преовладувала политичката практика на неприкосновеното право на победникот над победениот, која се реализирала преку следните принципи: со одземање територија и наметнување тешки услови за мир; преку тајна дипломатија и почитувањето на одредбите од тајните договори; преку политиката на компензација итн. Врз основа на овие начела започнала со работа Мировната конференција во Париз. Мировната конференција е од посебна важност за надворешната политика на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците (СХС) бидејќи претставувала место каде што за првпат југословенската држава2 го започнала својот меѓународен политички живот, место каде што биле истакнати нејзините политички ставови и аспирации, место каде што успеала да се наметне како

1 Програмата од 14 точки на Вилсон (претседателот на САД) за првпат се спомнува во неговиот говор на седницата на Конгресот на 8 јануари 1918 година. Целта на Програмата била да се даде план за тоа како треба да се дојде до траен мир во Европа по Првата светска војна. Говорот бил одговор на рускиот декрет за мир, во кој Ленин, по доаѓањето на власт кон крајот на 1917 година, ги открива тајните договори кои се случиле меѓу силите на Антантата (Руското Царство, В. Британија, Франција и Италија) за поделба на поразените држави по капитулацијата на Германија. Врз основа на таа програма се дискутирало на Париската мировна конференција во 1919 година. Но, само 4 од 14-те точки на Вилсон во целост биле применети во повоена Европа. 2 Секој термин што се употребува, како југословенска држава, југословенска страна, југословенска делегација итн., сѐ до создавањето на Кралството Југославија во 1929 година се однесува на Кралството на СХС, односно на делегацијата на Кралството на СХС. Тоа е поради фактот што во поголемиот дел од користените извори се употребува терминот југословенска. И самиот наслов на книгата со документи што ја користев за потребите на оваа статија носи наслов Југословенска држава и Албанци, а таа содржи документи само за 1919 година.

128 Делегацијата на Кралството НА СХС на Париската мировна конференција и ...

фактор во понатамошните меѓународни дипломатски настани. Делегацијата ја започнала својата работа на Мировната конференција во Париз, раководејќи се според Манифестот на регентот Александар Караѓорѓевиќ3 во однос на државните граници на Кралството на СХС. Албанското и јадранското прашање, иако на прв поглед се чинело дека ќе бидат лесно решливи во споредба со другите значајни и големи одлуки кои биле донесени на Конференцијата, сепак, перспективно, станале едни од најпроблематичните прашања. За нивното решавање ќе бидат вклучени сите важни актери од Мировната конференција, вклучувајќи го и претседателот на САД, Вудро Вилсон. Постојната граница со Албанија, jугословенската страна ја сметала за неприродна и наметната. Генералот Петар Пешиќ, шеф на воената мисија на Кралството на СХС во Париз,4 во својата аргументација до маршалот Фердинанд Фошу5 нагласил дека на Амбасадорската конференција во Лондон во 1913 година, при одредувањето на границите на Албанија му била направена неправда на Кралството на СХС по должината на целата албанско-југословенска граница кога на Црна Гора ѝ ги одзеле Скадар и дел од Скадарското Езеро. Според генералот П. Пешиќ, доколку на Париската мировна конференција се прифател принципот на промена на територијалните граници на Албанија, тогаш на Кралството на СХС требало да му припадне северниот дел на Албанија до реката Шкумбими, што, всушност, претставува и максималистичката територијална програма на Белград во однос на албанската територија.6 Меморандумот на Владата на Кралството на СХС испратен до Мировната конференција во Париз во врска со граничната линија срема Албанија се засновал на потребата од „заштита на албанско-српската граница“.7 За таа цел, преку заземањето на одредените стратегиски точки во внатрешноста на Албанија била формирана таканаречената стратегиска линија,8 територија

3 Љубодраг Димић, Ђорће Борозан, Југословенска држава и Албанци (збирка на документи), том I, Београд 1998, док. бр. 811, 615. Дел од Манифестот на регентот Александар Караѓорѓевиќ гласи: „(...).најважна и највисока задача на мојата влада во овој судбоносен час, во време кога се преклопува светскиот мир, треба да е грижата за утврдување на границите на нашата држава кои би се совпаѓале со етнографските граници на целокупниот наш народ и ниеден дел од нашето кралство да не оди под туѓа власт (...).“ 4 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска држава..., том I, док. бр. 812, 615 5 Маршалот Фердинанд Жан Мари Фош бил француски генерал и воен теоретичар кој служел како врховен командант на сојузничките сили за време на Првата светска војна. 6 Paskal Milo, Shqipëria dhe Jugosllavija 1918-1927, Tiranë 1991, 72. 7 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска држава..., том I, док. бр. 819, 621‒624. 8 По повлекувањето на австроунгарската војска од Северна Албанија, италијанските воени трупи стационирани во Албанија со забрзано темпо почнале да ги заземат овие територии. За да се спречи заземањето на Скадар и на Лежа, српската војска истовремено почнала да маршира во тој правец. Кон крајот на 1918 година српската војска веќе ги имала освоено североисточните области на Албанија како што се: околината на Пешкопеја, Чафа Буалит, Чафа Мурес, Хас, Лума, Ѓаковичка Малесија, Красниче и Келменд. Овие освоени области, поради своето стратегиско значење, во Белград почнале да се нарекуваат како стратегиска линија.

129 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Исамедин Азизи

која ќе се користи како тампон-зона за одбрана на територијата на Кралството на СХС од постојаните напади на вооружените албански групи. Заговарајќи го принципот на самоопределување на народите, Владата на Кралството на СХС настојувала Албанија да биде формирана како „независна држава“ само во оние граници каде што на населението на пограничните градови: Струга, Охрид, Дебар, Призрен, Ѓаковица, Туз, Подгорица и Улцињ, ќе им се гарантира мир и безбедност.9 Токму поради таа „несигурност“ на пограничното население, Владата на Кралството на СХС преку Меморандумот испратен до Мировната конференција во Париз барала ревизија на граничната линија со Албанија утврдена во 1913 година во Лондон.10 Минималните барања во однос на Албанија, според Меморандумот, биле следниве: „независна држава“ под контрола на Друштвото на народите и на соседните држави Италија, Грција и на Кралството на СХС за неколку години; вклучување на Подградец и околината во склоп на Кралството на СХС, со што би се постигнала целосна контрола на базенот на Охридското Езеро; присоединување на округот на Голо Брдо кон Кралството сè со цел да се оддалечи граничната линија од Дебар, како и целосна контрола на патот Струга ‒ Дебар ‒ Призрен; коригирање на граничната линија околу Призрен и Ѓаковица во корист на Кралството сè до спојувањето на Црн и Бел Дрим, што ќе послужи како порта за спречување на навлегувањата на вооружените албански групи на териториите на Кралството на СХС поради грабежи; промени на границата со Црна Гора, каде што преку реката Бојана границата би се спуштила до морето.11 Преку Меморандумот доставен до Конференцијата во Париз, во суштина, биле пренесени желбите на Кралството на СХС во однос на границите на албанската држава. Исто така, во Меморандумот бил нагласен и фактот дека доколку Мировната конференција поради некои други причини не ги потврди одлуките на Лондонската конференција од 1913 година и има за цел да ѝ го признае на некоја друга држава правото на окупација или на протекторат на еден дел или на целата територија на Албанија, тогаш Владата на Кралството на СХС го задржува своето право на заштита на „своите животни интереси во тие предели“.12 Распоредувањето на италијанските трупи во Албанија, особено во пограничните региони со Кралството на СХС, формирањето на жандармериските чети од редовите на истакнати Албанци, како и силната антијугословенска пропаганда финансирана од Италија, сериозно ги загрозиле државните и националните интереси на Кралството на СХС. Поради тоа, во редовите на делегацијата и особено кај Никола Пашиќ започнало да преовладува мислењето дека окупацијата на албанските области од страна на италијанската војска може да биде спречена само со волјата на самите Албанци, и тоа преку кревање

9 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска држава..., том I, док. бр. 819, 621‒624. 10 Со мировниот договор со Османлиската Империја, потпишан на 30 мај 1913 година во Лондон, Портата морала да се откаже од сите територии на Балканот западно од линијата Енос ‒ Мидија. На 29 јули 1913 година Конференцијата на амбасадорите во Лондон ја потврдила независноста на Албанија. 11 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска држава..., том I, док. бр. 819, 621‒624. 12 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска држава..., том I, док. бр. 822, 626.

130 Делегацијата на Кралството НА СХС на Париската мировна конференција и ...

побуни.13 Новата ситуација во Албанија, во која Италија и практично почнала да го реализира својот план за воведување политички мандат во Албанија, сериозно го загрижила Белград. Таквата ситуација ја наметнала потребата за промена на ставот на југословенската делегација, кој од првичното територијално проширување во Северна Албанија се преиначил во зацврстување на ставот и на идејата за афирмирање на принципот на самоопределување на народите, принцип преку кој и најдобро можеле да бидат заштитени интересите на Кралството на СХС во однос на Албанија. Исто така, со почитување на овој принцип требало да бидат поништени и загарантираните права на Италија и на Грција одредени со тајниот Лондонски договор.14 Значајно место во политиката на Кралството на СХС кон Албанија започнало да зазема и прашањето околу Скадар. Поранешните црногорски пратеници Андрија Радовиќ, Радован Бошковиќ и Иво Вукотиќ до Мировната конференција во Париз го поднеле Меморандумот за Скадар, во кој биле изнесени географските, историските, етничките, политичките и економските причини за приклучувањето на Скадар во составот на Кралството на СХС.15 Веднаш по тоа, скадарското прашање од средината на април 1919 година станало и дел од политичката платформа на Кралството на СХС на Конференцијата во Париз. Изјавата на американскиот претседател В. Вилсон од 23 април 1919 година дека постоело можност за давање мандат (протекторат)16 на Италија во Албанија влијаела врз промената на ставот на делегацијата на Кралството на СХС во реафирмирањето на ставовите за стратегиската граница.17 Независна Албанија со италијански протекторат, всушност, значело оспорување на територијалните претензии на Кралството на СХС во Северна Албанија.18

13 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска држава..., том I, 61. 14 Тајниот Лондонски договор бил потпишан на 26 април 1915 година меѓу Антантата и италијанската влада. Според точката 5 од Договорот, албанското крајбрежје во северниот дел на Албанија од реката Бојана до реката Дрим заедно со Шенѓин требало да им припадне на Србија и на Црна Гора. Исто така, според точката 6, Валона со околината и островот Сазан ѝ припаднале на Италија, додека пак според точката 7, Италија требало да се согласи со фактот северните и јужните делови на Албанија, според волјата на Велика Британија, Франција и на Русија, да се поделат меѓу Црна Гора, Србија и Грција, а во Средна Албанија да се формира албанската автономна држава, која би била под протекторат на Италија. 15 Архив на Југославија, Београд (натаму: АЈ), фонд 334, Министарство иностраних послова (МИП), фасц. бр. 4, јед. бр. 18. 16 Во одредени документи се употребува терминот мандат а во некои терминот протекторат, но и во едните и во другите не е прецизирано што се подразбира под мандат или под протекторат. 17 Arben Puto, Shqipëria politike, 1912-1939, Tiranë 2009, 195‒197. 18 АЈ, ф. 334, МИП, фасц. бр. 6, јед. бр. 21. Андрија Радовиќ, член на делегацијата, ја известил делегацијата на Кралството на СХС во Париз за ставот на В. Британија околу решавањето на албанското прашање. Тој, меѓу другото, вели дека „во разговор со компетентните претставници на Велика Британија заклучил дека Големите сили навестуваат решавање на албанското прашање преку обновување на независната албанска држава со италијански владетел, и тоа со кнезот, односно војводата од Абруци“.

131 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Исамедин Азизи

Поради новонастанатата ситуација, кралската делегација доставила нота за статусот на „Дрим и на Скадар“ до Конференцијата, со што било побарано доколку Италија остане во Валона, северниот дел на Албанија да му припадне на Кралството на СХС. Никола Пашиќ во име на југословенската делегацијата му се обратил на претседателот на Конференцијата, Жорж Клемансо, и го замолил доколку Валона остане во посед на Италија, тогаш границите на Кралството на СХС со Албанија да станат „што поприродни“.19 Таквите барања, обликувани во посебна нота за Скадар, на 30 мај 1919 година му биле предадени на претседателот Ж. Клемансо.20 Во време кога со Меморандумот за Скадар се барало промена на границите со Албанија, Големите сили, начелно, веќе се согласиле Албанија да биде под протекторат на Италија. Во британските политички кругови била присутна идејата за формирање една автономна област која би ги опфатила градовите Скадар, Призрен, Ѓаковица и Пеќ. Но, Пашиќ бил склон да ги прифати само оние решенија што би биле под целосна контрола на Кралството на СХС.21 Концепцијата на Вилсон за давање управувачки мандат на Италија во Албанија, и покрај тоа што предвидувала изградба на железничка пруга по долината на р. Дрим и можност за давање концесии на Кралството на СХС во Албанија, сепак суштински не ги исполнила барањата содржани во нотата за Скадар на делегацијата на СХС. Членовите на делегацијата не се согласувале со предлозите на Вилсон затоа што сметале дека тоа би водело кон формирање на една таканаречена „јастук-држава“, која би станала извор на постојани конфликти со Италија.22 Анте Трумбиќ во разговор со мајорот Џ. Даглас, повереникот на Вилсон, истакнал дека доколку Италија добие мандат во Албанија, тогаш Кралството на СХС мора да добие мандат над Северна Албанија и течението на р. Дрим.23 Договорот меѓу Титони и Венизелос,24 со која Албанија била вклучена во интересните сфери на Италија и на Грција, предизвикал силна воена и политичка активност на Кралството на СХС за заштита на државните и на националните интереси во базенот на Охридското Езеро. Овој договор предизвикал силна реакција и од страна на албанската делегација во Париз. Таа била подготвена да прифати само италијански мандат во границите од 1913 година, но не и поделба на албанските национални територии. Против овој договор бил и американскиот претседател Вилсон, кој бил категоричен против

19 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска држава ...., том. I, Београд 1998, 62. 20 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска држава....., том. I, Београд 1998, док. бр. 869, 665‒669. 21 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска држава..., том I, 62. 22 АЈ, ф. 334, МИП, фасц. бр. 6, јед. бр. 21 23 Истото. 24 Momir Stojković, Balkanski ugovorni odnosi, tom II, Beograd 1998, 18. Договорот Титони–Венизелос бил потпишан на 29 јули 1919 година во Париз. Според овој договор, Грција се согласила Италија да има целосна доминација во Албанија, а во замена за тоа Грција да ги добие Епир и градовите Корча и Ѓирокастро.

132 Делегацијата на Кралството НА СХС на Париската мировна конференција и ...

грчките барања за поседување на Корча, Ѓирокасто и на Епир.25 Вилсон не отстапувал од ставот за неделива Албанија со привремен мандат на Италија. Поради постојаното одложување за решавањето на албанското прашање, во политичките кругови на Конференцијата почнало да се размислува за поврзување на јадранското со албанското прашање.26 Но, со таквото поврзување воопшто не се согласувала делегацијата на Кралството на СХС, бидејќи со тоа се влегувало во сферата на калкулации и компензации: Риека или Скадар, Далмација или Северна Албанија, а тоа воопшто не ѝ одговарало на Владата на Кралството СХС, бидејќи таа претендирала и на едното и на другото. Во разговор меѓу францускиот министер за надворешни работи, Жан Мари Пишон, и Никола Пашиќ околу јадранското и албанското прашање, посебно внимание им било посветено на барањата на Италија за автономна Албанија во границите од 1913 година под свој мандат, како и на целосната италијанска анексија на Валона.27 На таквото барање на Италија реагирал Н. Пашиќ и побарал на Албанија да ѝ се даде автономија во границите од 1913 година само под услов Италија целосно да се повлече од Валона, или пак ако Италија бара да ја задржи Валона со околината, тогаш Кралството на СХС да добие посилни граници со Албанија заради својата безбедност. Под синтагмата „посилни граници“ Пашиќ подразбирал гранични линии кои ќе бидат повлечени до Црн и до Голем Дрим, бидејќи, според него, тоа го барале и племињата што живеле на десната страна од р. Дрим, кои, како што истакнува тој, сакале да се присоединат со Кралството на СХС.28 Во разговор со францускиот министер, Пашиќ дури си зел за право да зборува и во името на албанското население од областите Мирдита и Малсија и да побара во нивно име да им се обезбеди автономија на овие области, со образложение дека населението во овие краишта, кое било со католичка вероисповед, не сака да биде вклучено во муслиманска држава.29 Имајќи ја предвид тешката ситуација во која се наоѓала Албанија во време кога се одлучувало за нејзината судбина и кога соседните држави се натпреварувале меѓу себе кој ќе заземе поголем дел од нејзината територија, новата албанска делегација во октомври 1919 година ги напуштила идеите на

25 Љубодраг Димић, Ђорће Борозан, Југословенска држава..., том I, 64. 26 Јадранското прашање подразбирало решавање на судбината на териториите по должината на целото јадранското источно крајбрежје кои порано ѝ припаѓале на Австро-Унгарија. Основата на овој проблем се наоѓала во тајниот Лондонски договор од 26 април 1915 година, како и во засилувањето на италијанскиот и на југословенскиот национализам. Јадранското прашање станало едно од најпроблематичните прашања на Париската мировна конференција и тоа делумно било решено со потпишувањето на Репалскиот договор меѓу Кралството на СХС и Италија на 12 ноември 1920 година. 27 АЈ, фонд: Никола Пашиќ 1845-1926, фасц. бр. 1‒2. 28 Истото. 29 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска држава..., том I, док. 932, 722‒723. Под муслиманска држава се мислело на Средна Албанија, област во која доминирало албанското муслиманско население, а која според тајниот Лондонски договор требало да остане како независна држава под протекторат на Италија.

133 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Исамедин Азизи

претходните делегации на Мировната конференција во Париз за приклучување кон Албанија на другите територии населени со Албанци, а кои со одлуките од 1913 година останале надвор од неа.30 Новосоздадената делегација настапила со сосема нова програма за одбрана на границите на Албанија од 1913 година и испратила силен протест до Конференцијата за договорот постигнат меѓу Титони и Венизелос. Во нотата испратена до Конференцијата од страна на албанската делегација се наведува дека „Албанија никогаш нема да се согласи Валона да ѝ се даде на Италија, ниту пак ќе се откаже од Северен Епир во корист на Грција“.31 Ваквиот пристап на албанската делегација одел во корист и на државната политика на Кралството на СХС. Со Меморандумот од 9 декември 1919 година32 конечно биле обесхрабени очекувањата на Кралството на СХС за решавање на албанското прашање во негова корист. Големите сили со овој акт на Италија ѝ доделиле целосен суверенитет врз Валона со нејзината околина, Грција ги добила под свој суверенитет јужните територии на Албанија до линијата Вјоса ‒ Тепелена, на Кралството на СХС му се признало правото да гради железничка пруга по долината на р. Мат, додека пак преостанатиот дел на Албанија бил оставен под гаранции и контрола на Друштвото на народите, како чувар на неговата евентуална независност. А во име на Друштвото на народите, таа задача ѝ била доделена на Италија. За Меморандумот од 9 декември 1919 година, кој директно задирал во националните интереси на Кралството на СХС, југословенската делегација на Конференцијата дознала дури две недели по неговото потпишување. На седницата на југословенската делегацијата од 29 декември 1919 година, кога за првпат се зборувало за Меморандумот од 9 декември, Никола Пашиќ го окарактеризирал тоа на следниот начин: „Присуството на Италија во Албанија претставува голема опасност за нас, освен тоа тој мандат е понеморален од мандатот што Австро-Унгарија го доби во Босна. Италија сега го доби она што Австро-Унгарија секогаш го сакала, а никогаш не успела до го постигне. Ние

30 На почетокот на Париската мировна конференција албанската делегација го бранела ставот дека треба да се коригираат границите на Албанија одредени на Амбасадорската конференција во Лондон во 1913 година, според кои, околу 60 % од албанското население останува надвор од државните граници на Албанија. Но, увидувајќи ја ситуацијата на Конференцијата, на која бил доведен во прашање опстанокот и на самата албанска држава, новата албанска делегација го сменила првичниот став за коригирање на границите, залагајќи се за зачувување на границите на албанската држава од 1913 година. 31 A. Puto, Shqipëria politike 1912-1939, Tiranë 2009, 236. 32 M. Stojković, Balkanski ugovorni odnosi, tom II, Beograd 1998, 97‒98. Мировната конференција расправала за границите на Кралството на СХС со Италија, Австрија и со Романија. Разговорите за Риека се одвивале од барањата „и Риека и Скадар“, преку „Риека или Скадар“ или обратно (против двата предлога). Поради упорноста на Италија, овој меморандум ја открива подготвеноста на Антантата за концесии кон Италија. Владата на Италија, увидувајќи го фактот дека ја губи Риека бидејќи е населена со југословенско население, ја прифатила идејата за формирање една заедничка Риечка Држава, на што се спротивставила југословенската држава.

134 Делегацијата на Кралството НА СХС на Париската мировна конференција и ...

никогаш не ќе можеме да градиме железница во Албанија ако таа е под мандат на Италија.“33 Содржината на Меморандумот од 9 декември 1919 година ја иницирал потребата за писмено обраќање на делегацијата до претседателот на САД, Вилсон.34 Во писмото, именувано како „Меморандум за Албанија“, било констатирано дека и покрај тоа што „јадранското прашање“ добива светско значење и неговото праведно решение носи мир не само за заинтересираните страни туку и за Европа, сепак ниту една одлука за него не носи толкава опасност за мирот како погрешното решавање на „албанското прашање“. Решавањето на тоа прашање со непочитување на начелото „Балканот на балканските народи“ ќе доведе до загрозување на балканскиот, но и на општиот мир.35 Токму затоа е побарано од Конференцијата уште еднаш да го разгледа во целина јадранското прашање, зашто најдобро решение би било признавањето на „целосно независна Албанија без никаков надворешен мандат“.36 И меѓу самите членови на делегацијата на Кралството на СХС постоеле различни гледишта за решавањето на „албанското прашање“. Особено дошле до израз спротивставените ставови на двете најмоќни личности во делегацијата, т. е. оние на Никола Пашиќ и на Анте Трумбиќ. Пашиќ ја бранел тезата дека зачекорувањето на Италија во Албанија, а со тоа и на Балканот, претставува опасност за „балканскиот и за општиот мир“ и затоа сметал дека приоритет на кралската делегација треба да биде решавањето на „албанското прашање“ за да бидат заштитени државните интереси на Кралството на СХС.37 Трумбиќ, пак, ја бранел тезата дека капитален интерес на Кралството е решавањето на проблемите со Италија на мирен начин и фактот дека западната граница со Италија треба да се решава во целина, а не да се фокусира само на решавањето на „албанското прашање или на Риека“.38 Тој сметал дека Големите сили никогаш нема да дозволат Кралството СХС да го добие Скадар, ниту стратегиските граници, ниту пак да добие каков било мандат во Северна Албанија. Тој бил и против поврзувањето на јадранското со албанското прашање, бидејќи тоа значело и политика на пазарни територијални компензации, и се плашел дека поради тоа југословенската делегација ќе направи отстапки во полза на Италија во Далмација, а за возврат ќе добие компензација во Албанија.39

33 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска држава..., том I, док. бр. 971, 770‒772. 34 АЈ, ф. 334, МИП, фас. бр. 7, јед. бр. 23; Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска..., том I, док. бр. 972, 773‒775. Меморандумот за Албанија испратен до американскиот претседател Вилсон од страна на делегацијата на Кралството на СХС, во кој се барало од него повторно да го разгледа овој многу важен дел од „јадранското прашање“ и бил повторен ставот на делегацијата дека најдобрата солуција би била да се признае целосната независност на Албанија без никаков мандат. 35 Истото. 36 Истото. 37 АЈ, фонд: Никола Пашиќ 1845-1926, фас. бр. 1-2. 38 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска..., том I, док. бр. 971, 770‒772 39 P. Milo, Shqipëria dhe Jugosllavia 1918-1927, Tiranë 1991, 82.

135 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Исамедин Азизи

Поради новонастанатата ситуација, кралската делегација почнала да ја насочува својата стратегија кон зацврстување на идејата за независна Албанија во рамките на границите од 1913 година. Вгнездувањето на Италија на Балканот го потресло државниот врв на Кралството на СХС и поради тоа била подготвена нова стратегија за отстранување на Италија од Албанија преку материјално помагање на сите незадоволници од политиката на Италија во Албанија. Делегацијата на СХС била на ставот дека со материјални средства треба да се поддржи секаков отпор против Италија во Албанија. Кон оваа политика се приклучил и министерот Драшковиќ, кој бил поборник на идејата за поактивна политика на Кралството во Албанија преку поддржување на антииталијанската активност. За таа цел тој си зел за обврска да интервенира во Владата на Кралството на СХС за обезбедување на потребниот кредит.40 Од друга страна, своето гледиште во однос на Меморандумот од 9 декември 1919 година на Мировната конференција во Париз Италија го презентирала на 10 јануари 1920 година. Нејзиниот официјален став бил дека Друштвото на народите треба да го потврди мандатот на Италија за администрација на независната албанска држава и дека на неа веќе не треба да се расправа во однос на решавањето на албанското прашање, туку само да се дефинира значењето на поимот „мандат“.41 Италијанската дипломатија инсистирала на ставот дека границите на албанската држава на север треба да останат исти, така како што биле одбележени на Лондонската амбасадорска конференција во 1913 година.42 На таквите барања на италијанската дипломатија бурно реагирал Белград. Анте Трумбиќ во своето излагање пред Врховниот совет на Конференцијата во однос на Меморандумот од 9 декември изјавил: „Ако Италија се утврди во Албанија и ако еден ден дојде до војна меѓу нас и Италија, тогаш нашата положба не би била само тешка, туку би ни била загрозена и самата егзистенција.“43Делегацијата на СХС побарала од Врховниот совет формирање на независна Албанија како во 1913 година, а доколку не може да се реализира тоа, било побарано на Кралството на СХС да му се додели дел од Северна Албанија, а градот Скадар да добие автономна управа. Излагањето на Трумбиќ на Конференцијата оставило впечаток кај Л. Џорџ, претставникот на британската влада, и кај Ж. Клемансо, претседателот на Конференцијата. Тие во нотата од 14 јануари 1920 година испратена до Н. Пашиќ и до А. Трумбиќ изнеле нов предлог во однос на прашањето за Албанија. Според новиот предлог, Италија требало да ги задржи Валона и околината и да добие мандат над Албанија, границите во Северна Албанија да се коригираат во корист на Кралството на СХС (тие области би функционирале како автономни провинции со свој парламент и влада), а јужниот дел на Албанија со градовите Корча и Ѓирокастро да останат во составот на Грција.44

40 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска..., том I, док. бр. 964. 41 P. Milo, Shqipëria dhe Jugosllavia 1918-1927, 86. 42 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска..., том II, 13. 43 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска..., том II, док. бр. 14, 133‒134. 44 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска..., том II, док. бр. 24, 142.

136 Делегацијата на Кралството НА СХС на Париската мировна конференција и ...

Очекувањата на Клемансо дека со новиот предлог Мировната конференција конечно ќе излезе од една исклучително непријатна ситуација не се исполниле. Ултиматумот на Клемансо и на Џорџ упатен до кралската делегација се состоел од следново: во рок од 4 дена да одговори на понудениот предлог. Нивниот предлог предизвикал нови несогласувања во делегацијата на СХС. Ако за српските членовите на делегацијата предводени од Н. Пашиќ понудениот предлог бил поприфатлив во споредба со Меморандумот од 9 јануари и, според Пашиќ, неговото одбивање би можело да доведе и до конфликт со Италија и со меѓународната заедница,45 за хрватските членови како А. Трумбиќ, И. Жолгер, а особено за д-р Рибарж, тој бил катастрофален. Според д-р Рибарж, „Риека била дадена како компензација за Скадар и за дивиот албански крш“.46 Пашиќ бил на мислење дека на сојузниците никогаш не треба да им се даде негативен одговор. За него била прифатлива онаа политика која секогаш има алтернатива.47 Наоѓајќи се во многу непријатна ситуација на меѓусебни несогласувања, но и стравувајќи дека со одбивањето на овој предлог ќе се активираат одредбите од тајниот Лондонски договор од 1915 година, делегацијата на Кралството, по надгласувањето на Пашиќ, го информирала претседателот Клемансо за својот негативен став во однос на понудениот предлог. Овој став на делегацијата предизвикал големо разочарување, а истовремено и загриженост особено кај политичките субјекти во Франција и во Велика Британија. Трумбиќ се надевал дека САД нема да дозволи реализирање на тајниот Лондонски договор за Албанија. Компензациите во Северна Албанија кои Л. Џорџ и Ж. Клемансо му ги нуделе на Кралството на СХС биле тешко остварливи, бидејќи тие биле во спротивност со волјата и со интересите на САД и на Италија.48 Негативниот одговор на кралската делегација на ултиматумот од 20 јануари 1920 година ги довело сите политички актери во многу незавидна ситуација. Со овој предлог В. Британија и Франција изгубиле многу од својот политички углед, САД, од друга стана, сè поотворено го искажувале своето незадоволство од политиката на своите сојузници околу Албанија, додека пак во Кралството на СХС дошло до паѓање на владата на Љубомир Давидовиќ.49 Против предлогот од 14 јануари 1920 година бил и американскиот претседател В. Вилсон. Тој на 10 февруари 1920 година испратил нота до Мировната конференција во однос на тоа прашање. Тој сметал дека Меморандумот од 9 декември 1919 година во голема мера го задржува единството на албанската држава, додека пак со предлогот од 14 јануари се дели албанскиот народ во три различни дела меѓу Италија, Кралството на СХС и Грција, за што тој воопшто не сакал да разговара.50 Исто така, тој сметал дека таа политика ја става американската влада во голема морална дилема.

45 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска..., том II, док. бр. 45, 168‒170. 46 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска..., том II, 16. 47 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска..., том II, док. бр. 45, 168‒170. 48 P. Milo, Shqipëria dhe Jugosllavia 1918-1927, 83. 49 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска...., том II, 39. 50 Arben Puto, Shqipëria Politike 1912-1939, Tiranë 2009, 204‒208.

137 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Исамедин Азизи

Инсистирајќи на праведност и на правда, Вилсон бил против политиката на насилно запоседнување туѓи територии, во која моќта преовладува над правдата.51 Покрај таквата непопустливост на американската политика, француската и англиската дипломатија биле принудени да се повлечат. Тие со Меморандумот од 25 февруари 1920 година барале да се отвори повторна дискусија во однос на албанското прашање за постигнување решение кое ќе ги задоволи аспирациите на албанскиот народ за целосна самоуправа, но и да се обезбедат виталните интереси и на другите заинтересирани страни и тие да бидат во согласност со американскиот став. Илузиите на делегацијата на СХС за позитивно решавање на албанското прашање во нејзина корист дефинитивно пропаднале во почетокот на март 1920 година. За негативниот став на Вилсон околу југословенските аспирации во Албанија известува и Славко Грујиќ, југословенскиот претставник во Вашингтон, кој ја предупредил делегацијата на СХС дека секое понатамошно инсистирање за запоседнување територии во Северна Албанија и противење на отстапувањето на Валона на Италија може да предизвика лутина кај Вилсон и да има кобни последици за Кралството на СХС.52 Одговорот на Вилсон за Меморандумот од 25 февруари 1920 година ја елиминирал секоја нејаснотија околу американскиот став во однос на албанското прашање. Претседателскиот акт од 6 март 1920 година ја исклучил секоја можност албанското прашање да биде решено во директните преговори помеѓу Италија и Кралството на СХС. Вилсон стоел на ставот дека никако не може да одобри каков било план кој на Кралството на СХС би му отстапил територии во Северна Албанија како компензација за загубите во другите реони. САД биле убедени дека концесиите од Меморандумот од 9 декември 1919 година во корист на Кралството на СХС се доволни да ги задоволат сите југословенски потреби во Албанија. Силната Вилсонова интервенција, според Пашиќ, создала сосема нова политичка ситуација околу решавањето на јадранското прашање. Тој сметал дека со тоа се одвоило албанското од јадранското прашање и дека Италија во Албанија ќе ги добие двете најглавни точки: Валона и Скадар. Таквата Албанија во блиска иднина Пашиќ ја гледал како „страшна база“ на италијанската експанзионистичка политика на Балканот.53 Кралството на СХС никако не можело да се помири со таквиот развој на настаните. Делегацијата на Кралството на СХС целиот свој авторитет го заложила кај француската влада со намера да го спречи повлекувањето на француските трупи од Скадар. Делегацијата побарала од француската влада Скадар да ѝ биде предаден на војската на Кралството на СХС сѐ до решавањето на албанското прашање. Според неа, навлегувањето на југословенските трупи во Скадар би довело до меѓународна интервенција, што, во краен случај, би било многу покорисно за Кралството од мирното отстапувањето на Скадар на италијанските трупи.54

51 Истото. 52 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска..., том II, 43. 53 АЈ, фонд: Никола Пашиќ 1845-1926, фасц. бр. 1‒2. 54 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска..., том II, 45.

138 Делегацијата на Кралството НА СХС на Париската мировна конференција и ...

Сфаќајќи дека целосно се губат интересите на Кралството на СХС во Албанија, А. Радовиќ, член на кралската делегација, на 29 март 1920 година му испратил Меморандум за Албанија на Вилсон, во кој како основно начело се потенцира потребата за создавање независна Албанија во границите од 1913 година. И доколку Италија ги задржела своите позиции во Албанија, тогаш Кралството на СХС требало да ги има истите права во Северна Албанија.55 Судбината на Меморандумот останува непозната. Според претставникот на Кралството на СХС во Вашингтон, С. Грујиќ, Министерството за надворешни работи на САД изјавило дека не знае ништо за неговото постоење и дека таквиот документ никогаш и не стигнал кај В. Вилсон.56 Италијанските провокации околу идниот статус на Риека и на Скадар, како и постојаните уценувања за примена на тајниот Лондонски договор ги натерале Владата на Кралството на СХС и нејзината делегација во Париз да станат попустливи. Поради ваквото ретерирање на Кралството на СХС, во италијанските политички кругови сè повеќе преовладувало мислењето дека не треба да се брза со решавањето на јадранското и на албанското прашање бидејќи на Италија не ѝ се заканува никаква опасност од Кралството на СХС. Но, таквата ситуација се сменила по формирањето на новата албанска влада во Љушња. Оваа влада била решена по секоја цена да се спротивстави на секаква поделба на Албанија. Нејзината решителност, пред сè, против италијанското присуство во Албанија ќе дојде до израз особено по жестоките борби со италијанската војска околу Валона. Генерал Пјачентини бил принуден да се повлече од Валона и да ги смести своите трупи на островот Сазан. Поради сè поголемата политичката криза во Италија, како и поради силниот притисок од јавното мислење, владата на Џовани Џиолити била принудена да ја признае албанската независност. Никола Пашиќ, претседателот на југословенската делегација во Париз, сѐ повеќе верувал дека за крупните државни работи треба да одлучува самата влада. Поради финансиски причини, тој го прифатил предлогот на Владата за намалување на бројот на членовите на делегацијата во Париз. На 21 јуни 1920 година Владата на Кралството на СХС ја прифатила оставката на Н. Пашиќ и истовремено ја разрешила и целата делегација, оставајќи го само А. Трумбиќ, како „единствена врска“ меѓу неа и Мировната конференција во Париз. Албанското прашање било затворено на 17 декември 1920 година, кога Албанија била примена како рамноправна членка во Друштвото на народите.57 Но, прашањето за границите на албанската држава ќе остане отворено сѐ до 1926 година. За целосно затварање на прашањето за разграничувањето на Албанија ќе бидат ангажирани најзначајните тогашни меѓународни институции, како Амбасадорската конференција, Друштвото на народите, Меѓународниот суд на правдата во Хаг, како и владите на Кралството на СХС и на Албанија.

55 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска..., том II, док. бр. 114, 226‒230. 56 Љ. Димић, Ђ. Борозан, Југословенска..., том II, 47. 57 A. Puto, Shqipëria Politike 1912-1939, 290.

139

ГЛАСНИК 63 1-2 2019 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК: 930.85(497.774:=411.16):77”1908/1940”

БИТОЛСКИТЕ ЕВРЕИ НИЗ ФОТООБЈЕКТИВОТ НА БРАЌАТА ЈАНАКИ И МИЛТОН МАНАКИ

Александар Манојловски научен соработник/доцент во Институтот за национална историја – Скопје

Abstract

The Jewish-themed photographs made by the Yanaki and Milton Manaki brothers, present a chronicle of tempestuous times which abounded with significant events both for Jewish history and Macedonian history. They are testimonies and registrars of historical events from the period of the Young Turk Revolution, the Balkan wars, World War I, the inter-war years and World War II. The extraordinary portrait and group photographs which at the time were esteemed by the individuals, families and friends of the Jewish community, today are considered to be invaluable both for the history of the Republic of Macedonia and for the history of the Jewish community in the Republic of Macedonia. These photographs originating from a remarkable visual documenting photographic source start a totally new chapter to study our history, giving testimony of life and cohabitation of the Jewish population in the town of Bitola and the Jewish community in Bitola, which unfortunately, does not exist any longer.

Keywords: Yanaki and Milton Manaki, Photographs, Testimony of life and cohabitation of the Jewish population in the town of Bitola and the Jewish community in Bitola. „Фотографиите на Браќата Манаки се историски сведоштва кои со својата документираност и уметничка вредност влегуваат во фондот на културно наследство со печат на историски факт на кој не му е потребен дополнителен аргумент за да биде историја.“1

1 Говор на претседателот на Републичкиот комитет за образование, култура и физичка култура, д-р Саво Климовски, одржан на 27 април 1989 година по повод отворањето на изложбата под наслов Браќа Манаки во Народната и универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“ во Скопје. Павлина Гргуревиќ, „По повод 25-годишнината од смртта на Милтон Манаки“, Списание за историјата, теоријата и културата на филмот и на другите уметности Кинопис, бр. 1, Скопје 1989, 109.

141 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Александар Манојловски

Врз основа на нивните високи творечки достигнувања, македонската и балканската култура не случајно на највисок пиедестал ги поставуваат великаните на фотографската и на филмската камера – браќата Јанаки и Милтон Манаки.2 Благодарение на нивната работна опсесија, на која ѝ го посветиле целиот свој живот снимајќи ги првите филмски кадри на балканските простори, браќата Манаки со право се нарекуваат основоположници на кинематографијата на Балканот. Корените на нивната понесеност од идејата за документирање, односно за снимање луѓе и предмети во движење, настани и за нивно прикажување на филмското платно, според нас, треба да се побараат во нивниот голем интерес за фотографирањето и фотографијата, уметност која во крајот на XIX век и почетокот на XX век претставувала вистински технички новитет. Првата посериозна заинтересираност на Јанаки за фотографиите се јавува за време на последните години од неговото школување во Романскиот лицеј (интернатски тип на средно училиште) во градот Битола во периодот од 1890 до 1896/1897 година. Во тој период Јанаки успеал да се запознае и да се спријатели со некои од битолските фотографи кои работеле во градот, кај кои ја изучил техниката на ракување со фотографски апарат и техниката за подготвување фотографии.3 По завршувањето на гимназиското образование, стекнувајќи се со диплома со која бил оспособен да ја врши дејноста просветен работник, Јанаки наредната година се вработува како наставник по калиграфија и цртање во Романската трговска гимназија во Јанина, град во близина на Епир, во северозападниот дел од денешна Република Грција. Во центарот на истиот град, на 18 февруари 1898 година Јанаки го отвора своето прво фотографско ателје, започнувајќи да работи како самостоен фотограф.4

2 Јанаки Милтон е роден на 18 мај 1878 година во село Авдела, кое се наоѓа на падините на планината Пинд, во близина на Гревена, во денешна Република Грција. Починал на 19 мај 1954 година во Солун, Р Грција. Милтон Манаки е роден на 9 септември 1882 година во споменатото село Авдела. Починал на 5 март 1964 година во Битола. М-р Игор Старделов, „Браќата Јанаки и Милтон Манаки - Балкански сликари на светлината“, Зборник на трудови од меѓународниот научен симпозиум Власите на Балканот, одржан на 7 – 8 ноември 2003 година во Скопје, Скопје 2003, 310, 312. Од информативен аспект треба да се наведе дека низ документацијата како година на раѓање на Јанаки се среќава и 1879. Сличен е случајот и со Милтон Манаки, за кого кај различни автори како години на раѓање се среќаваат 1880 и 1884. Игор Старделов, Манаки, Кинотека на Македонија, Скопје 2003, 32–43 (натаму: Игор Старделов, Манаки); Д-р Кочо Сидовски, „Браќата Манаки и нивната дејност поврзана со Битола“, Влашко научно друштво „Константин Белемаче“, Документи, година III, бр. 3 (11), јули-септември, Скопје 2006, 1. 3 Александар Крстевски-Кошка, „Семејството Манаки“, Творештвото на браќата Манаки, Скопје 1996, 20 (натаму: Александар Крстевски-Кошка, „Семејството Манаки...“). 4 „Ателјето било опремено со една фотокамера ’Кодак‘ со голем формат 18x24, со менување на објективот (...).“ Александар Крстевски-Кошка, „Семејството Манаки...“, 21–22.

142 Битолските Евреи низ фотообјективот на браќата Јанаки и Милтон Манаки

За разлика од својот постар брат, Милтон Манаки не покажал посебен афинитет кон учењето. По завршувањето на основното училиште, и Милтон се запишал во Романската трговска гимназија во Јанина, каде што ја завршил само првата година. По напуштањето на гимназијата, Милтон започнува да помага во фотографското ателје на својот брат Јанаки, каде што го изучува фотографскиот занает. Под раководство на Јанаки, Милтон Манаки постепено се вклучувал и во стручните работи, во подготвувањето на развивачот и на фиксерот, потоа во развивањето и фиксирањето на негативите и на позитивите, за на крајот да започне со снимање на клиентите во ателјето и надвор од него, учејќи ги основните поими за објективот, блендата, брзината и острината на снимањето и за композицијата на фотографијата. За кратко време Милтон станал вистински мајстор за фотографијата.5 Во 1905 година браќата Јанаки и Милтон Манаки се преселуваат во Битола, град кој во тој период претставува мошне значаен политички, воен, економски, културен и административен центар во Битолскиот Вилает.6 Благодарание на своето шестогодишно самостојно работно искуство во Јанина, браќата Манаки во Битола пристигнале како оформени фотографи. Тие бргу го обезбедиле својот мајсторски примат во градот, етаблирајќи се над постојните битолски фотографи (Атанас Лозанчев, Лазар (Ристо) Кермило, браќата Тегу) и над оние фотографи што работеле во Битола, каков што бил примерот со браќата Цапеви од Прилеп. На 8 декември 1905 година во Битола го отвораат своето фотографско ателјe „Ателје за уметничка фотографија“7, каде што веќе биле во состојба покрај фотографирањето, и со филмска камера да ги овековечат настаните и лицата од балканските простори.8 „Нивното ателје било добро опремено, по угледот на фотоателјета во Цариград, Букурешт, Виена, Париз и др. Користеле фотоматеријали со висок квалитет, со кој се снабдувале европските центри.“9 Успешната фотографска и филмска уметност богата со смисла за естетика, надполнета со непресушниот интерес за навремено следење и одржување чекор со техничките новитети, бргу ќе овозможи имиња на Јанаки и Милтон

5 Истото, 31–32. 6 За причините поради кои браќата Манаки одлучиле да се отселат од Јанина и за тоа зошто го одбрале токму градот Битола за своја нова дестинација, поопширно види: Павле Константинов, Браќа Манаки, Скопје 1982, 29; Александар Крстевски-Кошка, „Семејството Манаки...“, 22–23; Александар Крстевски-Кошка, „Фотографската дејност на браќата Манаки“, Творештвото на браќата Манаки, Скопје 1996, 73–74 (натаму: Александар Крстевски-Кошка, „Фотографската дејност на браќата Манаки...“). 7 Игор Старделов. Манаки, 63. 8 Во 1905 година Јанаки Манаки успеава да ја купи и познатата филмска камера „Биоскоп 300“ од компанијата „Чарлс Урбан Трејдинг“. Ј.[елица] Андоновска, „Фотографиите од фондот на Милтон Манаки“, Историја, V/1969, бр. 2, 175–177. 9 Александар Крстевски-Кошка, „Фотографската дејност на браќата Манаки...“, 77.

143 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Александар Манојловски

Манаки да влезат во аналите на европската и на светската културна историја.10 Интересот за фотографското и за кинематографското творештвото на браќата Манаки кај македонската и кај југословенска научна и културна јавност значително се зголемува во педесеттите години од минатиот век. Значајни државни културни институции какви што биле Државниот архив во Скопје, Околискиот архив во Битола, Институтот за национална историја од Скопје, Институтот за фолклор од Скопје, Југословенската кинотека во Белград, Воениот музеј на Југословенската народна армија и други му нуделе соработка на Милтон Манаки.11 Од горенаведениве институции, со цел трајно да се зачува целокупното животно творештво, Милтон Манаки своите филмските материјали сепак одлучил да му ги понуди на Државниот архив на Народна Република Македонија.12 По повеќегодишни преговори била постигната и конечна одлука за откуп на филмскиот материјал на Манаки.13 По завршувањето на преговорите за откуп на филмските материјали, започнале разговори околу откупот на семејната документација и на фотографските материјали на браќата Манаки. Оваа фаза од преговорите Државниот архив му ја препуштил на Околискиот архив во Битола.14 Уште во самиот почеток на разговорите била постигната начелна согласност.15 Најголемиот фотографски материјал од нивниот животен работен опус денеска е во сопственост на Државниот архив на Република Македонија, во неговото Подрачното одделение во Битола, во фондот бр. 580 Браќа Манаки и во фондот бр. 955 Збирка Милтон Манаки, каде што се зачувани вкупно 18 513 фотоединици негативи, од кои 7 715 стаклени плочи од разни формати, 2 087 план филмови, 8 711 рол филмови и 17 854 фотографии, од кои 10 952 се во оригинална верзија направена лично од браќата Манаки во нивното ателје, а 6 902 фотографии се изработени во лабораторијата на Архивот во Битола од негативите на стаклени плочи и план филмови.16

10 Особено е значајно да се напомене дека браќата Манаки се едни од ретките фотографи кои имале можност да фотографираат тројца суверени: романскиот кнез Карол I, османлискиот султан Мехмед Решад V и принцот Александар Караѓорѓевиќ. Александар Крстевски-Кошка, „Семејството Манаки...“, 34–35 11 Истото, 40–42. 12 Со одлука на Президиумот на Народното собрание на Народна Република Македонија, (натаму: НРМ), на 1 април 1951 година бил донесен Закон за државни архиви на НРМ, врз чија основа бил формиран Државниот архив на НРМ. Државен архив на Република Македонија (1951-2006), Скопје 2006, 17; Државен архив на Република Македонија (1951-2016), Скопје 2016, 31. 13 Во 1955 година, за сума од 1 000 000 динари, постигната е согласност за откуп на 1 500 метри филмски материјал. Во 1958 година бил откупен филмски материјал снимен во периодот од 1903 до 1907 година, а во 1961 година бил откупен нов филмски материјал во должина од 70 метри. Александар Крстевски-Кошка, „Семејството Манаки...“, 41. 14 На 26 мај 1954 година Народниот одбор на Битолската Околија донел решение за формирање на Околиски архив во Битола. 60 години Државен архив на Република Македонија, Одделение Битола 1954 – 2014, Скопје 2014, 10. 15 Александар Крстевски-Кошка, „Семејството Манаки...“, 43. 16 Александар Крстевски - Кошка, „Фотографската дејност на браќата Манаки...“, 84.

144 Битолските Евреи низ фотообјективот на браќата Јанаки и Милтон Манаки

Милтоновата одлука да ги понуди филмските и фотографските материјали за откуп на Државниот архив на РМ и на Околискиот архив во Битола, Игор Старделов ја толкува како „длабока индивидуална самосвест за местото и вредноста на неговото фотографско и кинематографско творештво во историјата и културата на Македонија (...). Манаки знаел какво огромно културно богатство тој остава на Битола и на Македонија.“17 Фотографското животно творештво на браќата Јанаки и Милтон Манаки, од познавачите на нивниот живот и дело е поделено на три периодични целини: Јанина - јанински (1898 – 1905),18 Битола – битолски (1905 – 1964) и Пловдив – пловдивски (1916 – 1919).19 Распоредувањето на целините е вршено според временските рамки кога се направени, односно снимени нивните фотографии и според местото каде што се фотографирани. Нивните најзначајни фотографски достигнувања и остварувања се врзуваат со повеќедецениското дејствување во градот Битола. Во опусот на нивното богато фотографско творештво биле застапени разновидни жанровски содржини и тематски уметнички елементи, во кои најчесто доминирал градскиот и граѓанскиот елемент. Објавениот текст под наслов „Последниот сведок (битолските Евреи на фотографиите на Милтон Манаки)“ од Дејан Косановиќ20 ни претставуваше предизвик да започнеме потрага по уникатните сведоштва за Еврејската верска општина во Битола овековечени од фотоапаратот на браќата Манаки, а подоцна откупени од Милтон Манаки. Токму оваа збирка на фотографии е тема на нашиот интерес во овој текст.21 Имено, станува збор за албум составен од Милтон Манаки, откупен од Сојузот на еврејските верски општини на Југославија,22 според наши

17 Игор Старделов, Манаки, 60. 18 Од овој период во Архивот на Битола се зачувани 370 фотографии. Истото, 62. 19 Поопширно види: Александар Крстевски-Кошка, „Фотографската дејност на браќата Манаки...“, 67–83. 20 Дејан Косановиќ, „Последниот сведок (битолските Евреи на фотографиите на Милтон Манаки)“, Списание за историјата, теоријата и културата на филмот и на другите уметности Кинопис, Број 4 (3), 1991 година, 5-8 (натаму: Дејан Косановиќ, „Последниот сведок...“). 21 За таа цел во периодот од 2017 и 2018 година направивме неколку истражувања во Еврејскиот историски музеј во Белград, Република Србија. 22 На 22 октомври 1944 година, два дена по ослободувањето на Белград, во старите простории на Сојузот кои се наоѓале на улица „Кнегиња Љубица“ 34, влегол претседателот Фридрих Попс, кој раководел со Сојузот уште од 1933 година. Тој на влезот од зградата го истакнал натписот „Сојуз на еврејските вероисповедни општини во Југославија“. Со ваквиот симболичен гест, тој јавно ја објавил активноста на еврејската популација и на нејзините организации во повоена Југославија. Работата на Сојузот формално била обновена во декември 1944 година, кога тој и официјално бил признат како легален претставник на југословенските Евреи. Починал на 74-годишна возраст, на 25 мај 1948 година. Jevrejski almanah, 1955/6, Savez jevrejskih opštinа Jugoslavije, Prosveta, Beograd 1955, 123; Mladenka Ivanković, Jevreji u Jugoslaviji (1944 - 1952). Kraj ili novi početak, LION, Beograd 2009, 67–68.

145 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Александар Манојловски

проценки, во почетокот на шеесеттите години од минатиот век. Денеска овој албум, насловен како Manakijeva zbirka slika – Bitola. 778 slikе и заведен под регистерски број 4 548, е во сопственост на Еврејскиот историски музеј во Белград.23 Милтоновиот албум се состои од 64 страници на кои се поместени вкупно 681 црно-бела фотографија со различен формат: големи, со димензии кои се движат од 23 см x 16,8 см до 20 см x 13,9 см; средни, чии димензии се движат од 10,5 см x 14,6 до 16,7 x 11, 6; и мали фотографии, чии димензии се движат од 3,3 см x 4,4 см до 10 см x 4,8 см и до 12,6 см x 5 см.24 Од вкупниот број фотографии, 167 се наведени како дупликат.25 Според сознанијата со кои располагаме досега, Милтон Манаки сам го составил албумот издвојувајќи ги фотографиите на кои се прикажани и се застапени Евреите од Битола, рачно испишувајќи со мастило објаснувања под речиси секоја фотографија. За голем број од објаснувањата за настаните и во идентификацијата на личностите на фотографиите му помогнал преживеаниот битолски Евреин Јаков Јосеф Ароести.26 На внатрешната страна од корицата на албумот, Милтон Манаки на лист со бела заднина ја вметнал сликата на Јаков Ароести со објаснување дека му помогнал при дешифрирањето на фотографиите.27

23 Еврејскиот историски музеј во Белград е формиран во рамките на Сојузот на еврејските вероисповедни општини во Југославија во 1948 година. Војислава Радовановић, Јевреjски историjски музеj у Београду, Савез јеврејских општина Србије, Београд 2010, 5. 24 Во Еврејскиот историски музеј во Белград се чуваат само позитивите од фотографиите. Ваквата информација нè поттикна нашето истражување да го продолжиме во Државниот архив на Република Македонија – Oдделение во Битола. 25 Дејан Косановиќ во својот текст го презема бројот на фотографиите од насловната страница на Manakijeva zbirka slika – Bitola. 778 slikе. Меѓутоа, анализата на фотографиите застапени во албумот што ја направивме покажа дека бројката што ја наведува Косановиќ, како и онаа наведена на корицата на албумот, не кореспондира со реалната бројка на фотографии застапени во Манакиевиот албум, која изнесува 681 фотографија. 26 Јаков Јосеф Ароести е роден во Битола на 14 август 1902 година. Вечерта на 10 март 1943 година, од своите пријатели бил предупреден да не се враќа дома, при што заминува кај Ружди Селејман. По три дена Ароести заминува од домот на Селејман и преку „Дервенот“ на Ѓавато се префрла во село Подмочани. Од, за нас, непознат сограѓанин од турска националност од Битола бил пријавен и предаден на албанските војници, кои го уапсиле и го интернирале во логор во Порто Романо во Драч, Албанија, од каде што подоцна бил ослободен. Јаков Ароести успева да ја дочека слободата и на 11 ноември 1944 година се враќа во Битола. Во 1948 година заминува за Израел. Неполни десет години подоцна, во 1957 година повторно се враќа во Битола и се вработува како хонорарен службеник во Историскиот архив во Битола. 11 март 1943-1958. Битола. На 3013 битолски Евреи – жртви на фашизмот. Битола, 1958. 27 Фотографијата е снимена во Тирана, Албанија, на 25 јануари 1944 година. Jevrejski istorijski muzej u Beogradu (JIM), Manakijeva zbirka slika – Bitola. 778 slika (натаму: JIM. Manakijeva zbirka slika – Bitola...), ненумерирана фотографија.

146 Битолските Евреи низ фотообјективот на браќата Јанаки и Милтон Манаки

Хронолошката поставеност на фотографиите во албумот не е застапена, па затоа во овој текст ќе се обидеме да дадеме што е можно попрецизен хронолошки редослед на фотографиите, кој се движи од 1908 година, па сè до 1943 година. Со цел аналитичкиот приказ да биде појасен, се одлучивме Милтоновиот албум да го поделиме на три целини. Првата целина ги опфаќа османлискиот период, Балканските војни од 1912/1913 година и Првата светска војна, која трае од 1914 до 1918 година. Како почетна ја зедовме најстарата фотографија во албумот, која датира од 1908 година, а како крајна временска рамка ќе го земеме формирањето на Кралството Југославија во 1918 година.28 Фотографиите кои се застапени во оваа целина „во себе содржат најмногу стилски карактеристики на фотографската уметност на браќата Манаки (...). Тоа е, пред сè, многу внимателна композиција на сликата, било да се работи за симетричен или асиметричен распоред на поединците во рамките на групните фотографии, како во студио, така и во екстерирер, потоа внимателно поставување на поединците при снимањето на портрети (главно во ателје), а во рамките на таквата композиција на сликата, мошне вештото и рафинирано осветлување на снимените поединци и групи (главно со помош на дневната светлина).“29 Овој временски период е претставен низ 13 фотографии: Евреин облечен во турска воена униформа, фотографиран во 1908 година по Младотурската револуција;30 рабин кој пристигнал во Битола во 1909 година да собира доброволен прилог за ветената земја Израел;31 две фотографии на кои е прикажан пречекот на турскиот султан Мехмед V Решад во Битола во 1910 година, при што присутните Евреи се собрани под знаме со хебрејски натпис;32 заедничка молитва во синагогата „Арагон“ во 1910 година по повод празник Курбан бајрам, кој го празнуваат верниците од исламска вероисповед;33 дочек на железничката станица

28 На 1 декември 1918 година во Белград, регентот Александар Караѓорѓевиќ во името на кралот Петар I Караѓорѓевиќ го прогласил обединувањето на Кралството Србија, во чиј состав се наоѓале Војводина, Црна Гора и вардарскиот дел од Македонија, со југословенските покраини кои дотогаш се наоѓале во составот на австроунгарската монархија, односно Словенија, Далмација, Хрватска, Славонија и Босна и Херцеговина, во единствена држава под името Кралство на СХС предводено од династијата Караѓорѓевиќ. Д-р Надежда Цветковска, Македонското прашање во југословенскиот парламент меѓу двете светски војни, Скопје 2000, 11; Branko Petranović, Momčilo Zečević, Jugoslavija 1918-1984. Zbirka dokumenata, Beograd 1985, doc. „Proglаšenje ujedinjene države 1, Decembra 1918“, 121–124. 29 Косановиќ не ја исклучува веројатноста дека некои од фотографиите во албумот се снимени и од неговиот брат Јанаки Манаки. Дејан Косановиќ, „Последниот сведок...“, 6. 30 JIM. Manakijeva zbirka slika – Bitola..., фотографија број 27. 31 Истото, фотографија со број 7. 32 Истото, фотографии со број 15 и 20. 33 Истото, фотографија со број 12.

147 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Александар Манојловски во 1913 година, каде што е видливо присуството на членови на Битолската еврејска верска општина;34 Евреин како турски „аскер“ војник;35 ученици од турската воена гимназија „Идадија“;36 заедничка фотографија на четири пријатели на која е означен Даријо Пардо;37 заедничка фотографија на која се означени Моис Колономос, Јосиф Камхи, Рахамин Нахмијас и Исак Масот;38 две фотографии на кои се застапени машки членови на неименувано еврејско културно друштво, од кои може да се заклучи дека било многубројно и активно39 и една семејна фотографија на која се застапени голем број членови на семејството со кратко објаснение: Еврејска фамилија – Битола.40 Колку што можевме да забележиме при анализата, Манакиевиот албум не содржи фотографии од битолските Евреи снимени за време на Балканските војни и на Првата светска војна. Димензии на фотографиите од овој период се движат од 10,2 см x 15,6 см до 22,9 x 17 см.

Еврејско културно друштво за време на Османлиската Империја Еврејско културно друштво за време на Османлиската Империја

Временската рамка што ја одредивме за втората целина го опфаќа периодот 34 меѓу дветеИстото, светски фотографија војни, однос соно број периодот 37. на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците/Кралство35 Истото, фотографија Југославија, со број а како 40.крајна временска рамка за оваа целина одлучивме36 Истото, да го земфотографијаеме почетокот со број на Априлската 45. војна на 6 април 1941 година. Се определивме37 Истото,токму фотографија за овој период со бројбидејќи 47. создавањето на заедничката држава било крупен историски настан во животот на југословенските народи. Демографската и 38 етничка Фотографијатата структура на Кралството е од М. Колономос,на СХС формирала со датум една нов од а 21 хетерогена април 1946слика година.на Истото,Балканот. фотографија со број 32. 39 Истото,Според резултатите фотографии од со првиот број 13 попис и 14. на населението, кој се базирал врз признатиот40 Истото, мајчин фотографија јазик и врз вероисповесо број 35.дта, а бил спроведен на 31 јануари 1921 година, во услови на сè уште неутврдени граници со соседните држави, на територијата на новоформираната држава биле регистрирани 11 984 991 жители, од 148 кои најбројни биле припадниците на православната, римокатоличката и на муслиманската религија.41 Бројот на Евреите можел да се утврди според увидот во

8 Битолските Евреи низ фотообјективот на браќата Јанаки и Милтон Манаки

Временската рамка што ја одредивме за втората целина го опфаќа периодот меѓу двете светски војни, односно периодот на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците/Кралство Југославија, а како крајна временска рамка за оваа целина одлучивме да го земеме почетокот на Априлската војна на 6 април 1941 година. Се определивме токму за овој период бидејќи создавањето на заедничката држава било крупен историски настан во животот на југословенските народи. Демографската и етничката структура на Кралството на СХС формирала една нова хетерогена слика на Балканот. Според резултатите од првиот попис на населението, кој се базирал врз признатиот мајчин јазик и врз вероисповедта, а бил спроведен на 31 јануари 1921 година, во услови на сè уште неутврдени граници со соседните држави, на територијата на новоформираната држава биле регистрирани 11 984 991 жители, од кои најбројни биле припадниците на православната, римокатоличката и на муслиманската религија.41 Бројот на Евреите можел да се утврди според увидот во табелата во која населението било класифицирано според вероисповедта. Според пописот извршен во 1921 година, во рамките на Кралството на СХС живееле 64 746 „Израелци“, или 0,5 % од севкупното население, поделени по верските обреди: еврејскосефардски 26 168, еврејскоашкенаски 39 010 и еврејскоортодоксни 3 227.42 Според податоците од пописот на просторот на вардарскиот дел од Македонија, биле регистрирани 1 386 000 жители, односно 11,6 % од целокупната популација, од кои 1,4 % биле Евреи.43 Во поголемите градови од вардарскиот дел биле регистрирани 5 047 припадници на Мојсиевата вера, од кои во Битола биле регистрирани 2 643.44 Од овој период во албумот се претставени 33 фотографии. За оваа група фотографии Дејан Косановиќ го споделува своето мислење дека: „Тука донекаде се губат основните уметнички одлики на фотографското студио ’Браќа Манаки‘, а ги заменуваат карактеристики на добра занаетчиска фотографија. Компонирањето на сликата е горе-долу рутинско, а фотографиите имаат повеќе особини на животна документарност, отколку режија во студиото.“45

41 Според извршениот попис, биле регистрирани 5 593 057 припадници на православната религија, 4 708 657 припадници на римокатоличката и 1 345 271 припадници на муслиманската религија. Дефинитивни резултати пописа становништва Краљевине СХС, 31.1.1921. http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/ G1921/Pdf/G19214001.pdf (проверено на: 5.3.2019) 42 Светлана Радовановић, „Етничка структура Краљевине Југославије у контексту националне политике југословенства“, Демографија: мећународни часопис за демографска и остала друштвена истраживања, Књ. IV, Географски факултет у Београду, Београд 2007, 138 43 Љубодраг Димић, Културна политика у Краљевини Југославији 1918-1941, други део. Школа и црква, Београд 1997, 93. 44 Според пописот од 1921 година, во Скопје биле регистрирани 1 872, во Штип 491, Куманово 18, Тиквеш 13 и во Охрид 10 Израелци. Дефинитивни резултати пописа становништва Краљевине СХС, 31.1.1921. http://pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/ G1921/Pdf/G19214001.pdf (проверено на: 2.4.2019) 45 Дејан Косановиќ, „Последниот сведок...“, 6.

149 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Александар Манојловски

Низ фотографиите од овој период се прикажани: семејството Еграс Кучуа, кое во текот на 1920 година се иселило во главниот град на Република Чиле, Сантјаго;46 две фотографии од еврејската младина која одржала конференција со лидерот на битолските комунисти во 1920 година;47 еврејскиот свештеник Сабетај Ј. Џаен48, кој е застапен на неколку фотографии заедно со членовите на одборот на Еврејската верска општина во Битола и со членовите на одборот на друштвото „Малиш Арумим“; Сабетај Ј. Џаен во посета на битолскиот дом за згрижување на деца без родители или на сиромаси заедно со членовите на одборот на еврејскиот клуб „Малиш Арумим“;49 Сабетај Ј. Џаен во посета на битолските еврејски гробишта;50 семејството на Шабитај Ергас, кое се отселило во Палестина во 1924 година;51 неименувано битолско еврејско семејство, кое се отселило во Палестина во 1924 година;52 фотографија од ученици кои посетувале курс по хебрејски јазик кај учителката Леа Бен-Давид од

46 JIM. Manakijeva zbirka slika – Bitola..., фотографија број 43. 47 Истото, фотографии број 21 и 30. Како интересен детаљ би сакале да ги издвоиме капите во бела боја, со иста форма и големина, кои ги носат личностите застапени на фотографиите. 48 На предлог на Врховниот рабинат, со решение од министерот за вера на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците одобрено на 16 април 1924 година, Сабетај Ј. Џаен е поставен за свештеник во Еврејската верска општина во Битола. Оваа должност ја извршува сè до 1928 година, кога ја напушта Битола и се преселува во Израел. Архив на Југославија, фонд: Министерство за вера на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, бр. 69, фасц. 54. 49 Фондот „Малиш Арумим“ служел за купување облека и обувки за сите бедни деца. Од овој фонд биле исплаќани и хонорарите за предавачите што ги подготвувале слабите ученици по одделни предмети за да не ја повторуваат учебната година. 11 март 1943-1958. Битола. На 3013 битолски Евреи – Жртви на фашизмот. Битола 1958; Ѓорѓи Димовски-Цолев, Битолските Евреи, Друштво за наука и уметност – Битола, Битола 1993, 128. 50 JIM. Manakijeva zbirka slika – Bitola..., фотографии со број 1, 2, 3, 17 и ненумерирана фотографија која се наоѓа над фотографијата со број 37. Битолската еврејска верска општина во 1925 година поведува акција за оградување на еврејските гробишта во Битола. Како делегат од Одборот за изградба, рабинот Сабетај Ј. Џаен бил ангажиран за собирање финансиски средства. За оваа цел Сабетај заминал во Соединетите Американски Држави, од каде што успеал да собере значителна сума средства со кои била помогната изградбата на оградата и на монументалната влезна порта на битолските еврејски гробишта. 11 март 1943-1958. Битола. На 3013 битолски Евреи – Жртви на фашизмот. На фотографиите на кои е претставен Сабетај Џаен во посета на битолските еврејски гробишта може да се забележи куќа, за која досега немаме сретнато податоци во чија сопственост била и каква била нејзината намена. Но, со оглед на тоа што се наоѓа на еврејските гробишта, наша претпоставка е дека била во сопственост на Еврејската верска општина во Битола. Од фотографијата може да се забележи дека битолските еврејски гробишта сè уште не се оградени. 51 JIM. Manakijeva zbirka slika – Bitola..., фотографија со број 39. 52 Истото, фотографија со број 38.

150 Битолските Евреи низ фотообјективот на браќата Јанаки и Милтон Манаки

Палестина;53 двајцата другари – Моис Аврам Калдерон и Нисим Муља Касора, кој живеел во Скопје, од 1925 година;54 семејна фотографија на Бохор Рахамин Хасон заедно со неговата мајка, со сопругата и со децата, фотографирана во текот на 1928 година;55 семејна фотографија на која се прикажани Јаков Ешкенази со неговата сопруга и со нивниот син Бохор Ешкенази заедно со сопругата и со децата, фотографирани во 1928 година;56 фотографија на Кутиел Нахмијас заедно со неговата сопруга;57 фотографија на Бохор Нахмијас со сопругата Естерија и со нивниот син Исак Нахмијас;58 фотографија на рабинот Рахамин Израел заедно со директорот и со децата од битолскиот дом за згрижување на деца без родители или на сиромаси по донирањето зимска облека;59 фотографија од гозбата по венчавката на Израел Асео и Жулија Батино во Битола во 1930 година;60 фотографија од гозбата по венчавката на Хаим Пардо и Матилда Камхи;61 спомен-фотографија на друштвото „Шомер Ацаир“ од екскурзијата кај манастирот „Христофер“ во Битола во 1930 година;62

53 Истото, фотографијата не е нумерирана. Во албумот се наоѓа до фотографијата со број 22. На барање на Еврејската верска општина во Битола, Комитетот за образование при Светската сефардска федерација со седиште во Ерусалим ја препорачал учителката Леа Бен-Давид. Препораката била прифатена од страна на Општината. Леа Бен-Давид служела во заедницата во периодот 1924/1925 година. За време на својот професионален ангажман, таа значително придонела за изучувањето на хебрејскиот јазик во Битолската еврејска верска општина. Во писмото испратено на 25 ноември 1925 година од рабинот Сабетај Ј. Џаен до Федерацијата во Ерусалим, евиндентно е неговото задоволство од нејзината работа: „Има многу новини во градот во врска со институциите, посебно во врска со напредокот во однос на хебрејскиот јазик. На Ханука, ќе го славиме празникот Макабес и сè ќе биде по еврејски (...). Звуците на говорниот хебрејски јазик започнуваат да се слушаат по улиците на Монастир. Сето ова е благодарение на интезивната работа на учителката која ни ја испративте и која продолжува да работи со сета своја сила“, стои во писмото. Шломо Алохер, Евреите од Монастир, Македонија. Животот и времето во кое живееше некогашната Еврејска заедница во Монастир, превод од хебрејски на англиски јазик: Елиезер Е. Коен, превод од англиски на македонски јазик: Фанија Стошиќ-Николовска и Весна Китановска, Скопје 2010, 78. 54 Истото, фотографијата не е нумерирана и се наоѓа над фотографијата со број 42. 55 Истото, фотографија со број 42. 56 Истото, фотографија со број 45. 57 Истото, фотографија со број 46. Под фотографијата е наведено дека починале пред депортацијата. 58 Бохор и Естерија починале за време на окупацијата. Истото, фотографија со број 48. 59 На фотографијата се присутни и повозрасни лица, за кои не ја исклучуваме можноста дека биле вработени или помагале во домот. 60 JIM. Manakijeva zbirka slika – Bitola..., фотографија со број 4. 61 Истото, фотографија со број 5. 62 Истото, фотографија со број 6.

151 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Александар Манојловски

две спомен-фотографии од престојот на друштвото „Кен Бетар“ од Израел во Битола од 17 јули 1935 година;63 семејна фотографија на семејството Касорла, кое се отселило во Палестина во текот на 1936 година;64 фотографија на Флор Рафаел Леви;65 семејна фотографија на која е Колономос М. Исак со сопругата Естреја и со двете ќерки и внуците;66 фотографии на кои се наоѓаат членовите на еврејското музичко пејачко друштво;67 фотографија на која е претседателот и благајникот на клубот „Малбиш Арумим“;68 Фотографија со членовите на еврејскиот пионерски клуб;69 фотографија од куќата на Аврам Нахмијас, која се наоѓала на главната улица во центарот на градот;70 фотографија од Саломон Аврам Фараџи и од Сами Рафаел Леви во раните детски години;71 групна фотографија на која се Нико Пардо, Нина Леви, Викторија Асаел и една неидентификувана девојка;72 две фотографии од внатрешноста на битолската синагога „Арагон“;73 две фотографии од партиска конференција;74 фотографија од погребот на Хаим Ароести;75 две фотографии од Аврам Ароести и од

63 Истото, фотографија со број 9 и ненумерирана фотографија која е вметната во албумот на страница 12. 64 Истото, фотографија со број 34. 65 Истото, фотографија со број 50. 66 Истото, фотографија со број 22. 67 Истото, фотографијата не е нумерирана, но во Албумот се наоѓа до фотографијата со број 22. 68 Истото, фотографија со број 25. 69 Истото, фотографија со број 31. На фотографиите се претставени 24 члена, од кои 5 се облечени во воени униформи. Претпоставуваме дека лицата служеле воен рок. 70 Истото, фотографија со број 41. 71 Истото, фотографија со број 33. 72 Од текстот под фотографијата дознаваме дека Нико Пардо живеел во Израел, додека Нина Леви и Викторија Асаел за време на окупацијата биле депортирани во германскиот логор на смртта „Треблинка II“. Истото, фотографијата во албумот не е нумерирана. Се наоѓа под фотографијата со број 50. 73 Истото, фотографии со број 10 и 11. 74 Истото, фотографии со број 21 и 30. 75 Истото, фотографија со број 18. Оваа фотографија ја претставува погребната поворка за Хаим Ароести, кој починал во Виена, Австрија, а неговата желба била да биде погребан во своето родно место, Битола. На фотографијата е видливо масовното присуство на членовите на Битолската еврејска верска општина, кои на достоинствен начин го испраќаат починатиот во вечното почивалиште. На фотографијата, меѓу граѓаните е видливо присуството на многу млади, кои, според наша претпоставка, би требало да се ученички облечени во ист тип на униформи, и на неколку полициски службеници, кои ја придружуваат погребната поворка. Поворката ја следат граѓаните од прозорците на куќите кои гледаат на улицата по која поминува таа.

152 Битолските Евреи низ фотообјективот на браќата Јанаки и Милтон Манаки

неговиот погреб76 и фотографија од надгробната спомен-плоча на покојната Естреја.погребот77 на Хаим Ароести;75 две фотографии од Аврам Ароести и од неговиот Димензиитепогреб76 и фотографи на овааја од група надгробната на фотографии спомен-плоча насе покојната движат Естреја од 10,2.77 см x 15,6 см до 22, 7 смДимензиите x 17 см. на оваа група на фотографии се движат од 10,2 см x 15,6 см до 22, 7 см x 17 см.

УченициУченицикои коипосетувале посетувале курскурс попо хебрејскихебрејски јазик јазик кај учителкатакај учителкатаЛеа ЛеаБен Бен--ДавидДавид од одПалестинаПалестина

75 Истото, фотографија со број 18. Оваа фотографија ја претставува погребната поворка за Хаим Ароести, кој починал во Виена, Австрија, а неговата желба била да биде погребан во своето родно место, Битола. На фотографијата е видливо масовното присуство на членовите на Битолската еврејска верска општина, кои на достоинствен начин го испраќаат починатиот во вечното почивалиште. На фотографијата, меѓу граѓаните е видливо присуството на многу млади, кои, според наша претпоставка, би требало да се ученички облечени во ист тип на униформи, и на неколку полициски службеници, кои ја придружуваат погребнатаЕврејско поворка.то музичко Поворката пејачко јадруштво следат граѓаните од Битола од прозорците на куќите кои гледаат на улицата по којаЕврејското поминува таа. музичко пејачко друштво од Битола 76 Истото, фотографии со број 29 и 28. На фотографијата со број 29 е прикажан Аврам Ароести, кој починал76 Истото, во Виена, фотографииАвстрија. Негова желба со број била да 29 биде и погребан 28. На во фотографијата своето родно место, Битола. со број На 29 е фотографијата со број 28 е прикажан неговиот погреб, на кој присуствуваат голем број личности на прикажанразлична Аврам возраст. Ароести, Прикажани секој и свештенипочинал лица, во а Виена, присутни Австрија. се и полициски Негова службеници. желба била да биде погребан во77 Во своето објаснението родно на место, фотографијата Битола. е наведено На фотографијата дека Естреја е ќерка со на Мозалта, број 28 сопруга е прикажан на неговиотАврам погреб,Ергас. Истото, на ф којотографија присуствуваатсо број 16. голем број личности на различна возраст. Прикажани се и свештени лица, а присутни се и полициски службеници. 12 77 Во објаснението на фотографијата е наведено дека Естреја е ќерка на Мозалта, сопруга на Аврам Ергас. Истото, фотографија со број 16.

153

Семејството на Шабитај Ергас, кое се отселило за Палестина во текот на 1924 година

13 ГЛАСНИК 63 1-2 2019Еврејското музичко пејачко друштво од БитолаАлександар Манојловски

СемејствотоСемејството на Шабитај на ШабитајЕргас, кое се Ергас, отселило кое за Палестинасе отселило во текот за Палестинана 1924 година во текот на 1924 година

Последната, третата целина на фотографии го опфаќа периодот на Втората13 светска војна, односно од 1941 до 1944 година. Оваа временската рамка ги опфаќа почетокот на нападот врз Кралството Југославија на 6 април 1941 година и неговата капитулација на 17 април, по што започнала поделбата на територијата помеѓу членките на Оската. Покрај германските воени сили, во делови од земјата биле присутни и воените сили на нивните сојузници Италија, Унгарија и Бугарија. Прашањето за поделбата на територијата на вардарскиот дел од Македонија и на делови од Грција помеѓу Италија и Бугарија доминирало за време на германско-италијанските преговори во Виена водени на 21 и на 22 април 1941 година. Конечната спогодба за поделба, како на југословенската така и на грчката територија, била постигната на 24 април 1941 година, а за неа решавала германско-бугарска гранична комисија. Според постигнатиот договор, најголемиот дел од вардарскиот дел на Македонија и источните области од егејскиот дел на Македонија биле анектирани од Бугарија, а западните области од вардарскиот дел на Македонија биле анектирани од Италија.78

78 Историја на македонскиот народ, том петти. Македонија во Втората светска војна. Народноослободителната фашистичка војна во Македонија (1941 – 1945), редактор д-р Новица Велјановски, Институт за национална историја, Скопје 2003, 43–56.

154 Битолските Евреи низ фотообјективот на браќата Јанаки и Милтон Манаки

Со преземањето на новите „ослободени“ територии, бугарските власти вовеле сопствено внатрешно уредување, односно сопствен законодавен, судски, политички, полициски и административен систем, кој бил строго почитуван. Системот што бил спроведен од Царството Бугарија во окупираните делови на Македонија бил речиси идентичен со неговото внатрешно уредување.79 Во големиот антисемитски корпус на закони под чиј удар се нашле Евреите од Македонија, меѓу првите бил Законот за заштита на нацијата (ЗЗН) донесен на 21 јануари 1941 година во Бугарија, кој ги прецизирал нормите за целосно исклучување на еврејското население од економскиот и од општествениот живот и прецизно ги одредувал методите за ликвидација на еврејскиот имот.80 Во временски период од неполна година, во границите на Бугарија биле донесени голем број антисемитски закони, наредби и прописи и била водена строга контрола за начинот на нивно спроведување.81 Постапувајќи според насоката издадена од Народното собрание, Министерскиот совет во Софија на 27 август 1942 година донел одлука при Министерството за внатрешни работи и народно здравје (МВР и НЗ) на Бугарија да се формира Комесаријат за еврејски прашања (КЕП) со седиште во Софија, на чие чело бил назначен Александар Белев. Сите дотогашни служби што имале каква било поврзаност со Евреите биле сконцентрирани во Комесаријатот, од каде што буквално за сè било барано одобрение од комесарот.82 Со неговото формирање веднаш била заострена примената на сите донесени закони и наредби против еврејското население, а комесарот добил посебни овластувања од МВР и НЗ. По територијалната поделба и воведувањето на бугарскиот систем на управување во новите анектирани територии, еврејските верски општини во Македонија биле под постојан притисок, а нивната работа и дејствувањето подлегнале под посебен вид контрола и постојано следење на нивните активности. Координацијата и преписката со Сојузот на еврејските верски општини во Југославија (СЕВОЈ) и со нивните придружни членки била целосно прекината. Централната конзисторија на Евреите од Софија, која била под контрола на КЕП, го добила новиот примат на главен информатор и на одговорен

79 Истото, 61–74. 80 Поопширно види: Жамила Колономос, д-р Вера Весковиќ-Вангели, Евреите во Македонија во Втората светска војна (1941-1945), зборник на документи, I, Македонска академија на науките и уметностите, Скопје 1986, 19–21; док. 1, 327– 334 (натаму: Ж. Колономос, д-р В. Весковиќ-Вангели, Евреите во Македонија..., I); Александар Матковски, Историја на Евреите во Македонија, Македонска ревија, Скопје 1983, 111–114, 118–119 (натаму: А. Матковски, Историја на Евреите...); д-р Александар Матковски, Трагедијата на Евреите од Македонија, Култура, Скопје 1962, 52–58 (натаму: А. Матковски, Трагедијата на Евреите...). 81 Вера Весковиќ-Вангели, Антисемитското законодавство на фашистичка Бугарија – фактор за демократските промени во Македонија со посебен осврт на Велес, списание Велес, I/1997, бр. 1, 5–20. 82 Ж. Колономос, д-р В. Весковиќ-Вангели, Евреите во Македонија..., I, док. 126, 498–514.

155 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Александар Манојловски

координатор за спроведување на многубројните известувања, наредби и закони кои биле носени од Министерскиот совет, МВР и НЗ и од комесарот на КЕП во Бугарија. Во октомври 1942 година КЕП, во согласност со член 7 став 4 од Наредбата на Министерскиот совет од 26 август истата година, донесува Правилник за организација и управување на еврејските општини, со кој биле укинати постојните еврејски верски општини кои со векови опстојувале на територијата на вардарскиот дел од Македонија во Скопје, Битола и во Штип, и биле формирани нови. Новоназначените претседатели на еврејските верски општини и комесари на КЕП во градовите можеле да бидат отповикани од своите функции во секое време.83 Кон крајот на 1942 и во почетокот на 1943 година, процесот на подготовка за приклучување на Бугарија кон Програмата за конечно разрешување на еврејското прашање преминал во својата финална фаза. На 22 февруари 1943 година во Софија, Александар Белев и Теодор Данекер, германски полномошник, капетан на озлогласените „СС“-одреди, официјално ја потпишале кобната Спогодба за иселување на 20 000 Евреи од Македонија и Тракија во источните германски области.84 Неколку дена по нејзиното потпишување, на 2 март 1943 година Министерскиот совет на Бугарија и официјално ја потврдил Спогодбата за иселување... и донел конечно решение, со кое на сите Евреи што требало да бидат иселени од Македонија и од Тракија им било одземено бугарското држвјанство.85 Подготовките за собирање на еврејското население од Македонија се одвивале во најголема тајност. Во раните утрински часови на 11 март 1943 година улиците во Битола биле целосно блокирани од бугарската војска. Подготвени административни групи, во придружба на бугарски воени и полициски сили, според претходно подготвен план, започнале со собирање на битолското еврејско население. Од нивните домови насилно биле собрани 793 семејства со вкупно 3 351 член. По ослободувањето на Федерална Македонија, инспекторот на бугарската државна безбедност во Битола, Васил Георгиев Василев, пред Федералната комисија на Македонија за утврдување на злосторствата на окупаторите и нивните помагачи изјавил: „Обласниот началник ме задолжи да изработам план за блокада на Битола. Градот го поделив на 50 мали реони.“86 Еврејското маало во Битола било посебно поделено на дваесет дела. За секој дел поединечно била формирана група составена од 11 луѓе, која се состоела од еден полициски началник, еден учител, пет припадници на бугарската полиција и шест припадници на бугарската војска.87

83 Истото, док. 154, 550–553. 84 Натан Гринберг, Документи. Първата книга за депортирането на Евреите от Тракия, Македония и Пирот, ИК „Гутенберг“, София 2015, 6–22. 85 А. Матковски, Историја на Евреите..., 125. 86 Истото, 130. 87 Истото, 129.

156 Битолските Евреи низ фотообјективот на браќата Јанаки и Милтон Манаки

Во врска со спроведената акција, преживеаниот Алберт Сарфати од Битола изјавил: „Нè натоварија во вагони за добиток, по педесет-шеесет лица во еден вагон, заедно со багажот. Немаше доволно место, мнозина стоеја. Вода немаше. Децата плачеа... Во еден вагон жена се породи..., а лекар нема. Во Скопје стигнавме во 24 часот. Ноќ. Мрак...“.88 По повеќедневно задржување во привремениот логор во зградите на Државниот монопол за тутун во Скопје, Евреите од Македонија преку Главната дирекција на бугарските железници во три наврати – на 22, 25 и на 29 март биле депортирани во логорот на смртта „Треблинка II“, изграден на територијата на окупирана Полска од страна на нацистичка Германија, каде што ниту еден од одведените 7 144 Евреи не преживеал.89 Оваа целина е најбројна и најзастапена во Манакиевиот албум. Таа е составена од вкупно 625 фотографии, од кои само 1 фотографија е со голем формат,90 а преостанатите 624 фотографии се со мал формат и биле користени за подготовка на документи со кои се докажува идентитетот на лицата.91 Од оваа група фотографии, 167 се водат како дупликат и се застапени на 7 странции од албумот.92 Милтон Манаки при подготовката на својот албум, оваа група фотографии се обидел да ја претстави според азбучен ред. При нивната анализа можевме да утврдиме дека се застапени три вида портретни фотографии на кои се наоѓа една, две или три личности. На нив се застапени поединци, брачни парови, дел од семејства и цели семејства. Фотографиите се рачно изработени, рачно сечени и немаат стандардно утврдена димензија. Поради обемниот број фотографии кои временски ја опфаќаат оваа целина, одлучивме во прилог да наведеме само дел од презимињата на еврејските фамилии кои биле исклучително ретки на територијата на Македонија и кои, за жал, по завршувањето на Втората светска војна повеќе не можат да се сретнат во Битола. Во прилог ги издвојуваме презимињата: Адлер,93 Албала,94

88 Истото, 130. 89 Според податоците изнесени во елаборатот подготвен од Земската комисија за воена штета при Претседателството на Народната влада на Демократска Федерална Македонија, бројот на депортираните Евреи од Македонија изнесува 7 219 лица. 90 На оваа фотографија се претставени младоженците Саломон Шабетај Исак и неговата сопруга, ќерка на Калдерон Јосеф и Алегра, венчани кон крајот на 1941 година. JIM. Manakijeva zbirka slika – Bitola..., фотографија со број 49. Името на сопругата, за жал, не е наведено. 91 „Според раскажувањата на Милтон Манаки“, како што изнесува Дејан Косановиќ, „Еврејската општина во Битола се договорила со Манаки тој да ги фотографира за легитимација сите оние на коишто тоа им е потребно, со тоа што Општината ги надоместила трошоците“. Дејан Косановиќ, „Последниот сведок...“, 6–7. 92 Димензиите на фотографиите на кои е застапена само една личност во просек се движат од 3,3 см x 4,4 см до 4,2 см x 4,7 см. Бројот на овој вид фотографии изнесува 351. Димензиите на фотографиите на кои се застапени две личности во просек се движат од 6,1 см x 4,1 см до 8,5 см x 5,2 см. Бројот на овој вид фотографии е 223, а димензиите на фотографиите на кои се застапени три личности во просек се движат од 10 см x 4,8 см до 12,6 см x 5 см. Нивниот број изнесува 51. 93 JIM. Manakijeva zbirka slika – Bitola..., ненумерирана семејна фотографија. 94 Истото, семејни фотографии со број 3, 4, 9, 12; 13; 14.

157 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Александар Манојловски

Албаранес,95 Албенда,96 Алве,97 Алишандра,98 Алкусер,99 Анаф,100 Арути,101 Бењакар,102 Герон,103 Грасијано,104 Демајо,105 Израел,106 Мајо,107 Масот,108 Мо се, 109 Навон,110 Нахама,111 Негри,112 Нисан,113 Овадија,114 Песо,115 Розилјо,116 Симаја,117 Теста,118 Таделано,119 Франко,120 Хазан121 и Хонен.122 Поголемиот дел од фотографиите од оваа група се снимени во ателјето на Милтон Манаки и на нив е застапена една иста карактеристична заднина – „затегнато платно – риванда на кое се наѕираат контури од сликан пејсаж“,123 но има и такви, иако се ретки, кои се фотографирани надвор од него.124 Во албумот е вметната и една фотографија која е направена по завршувањето на Втората светска војна. На неа се прикажува состојбата во која се наоѓала

95 Истото, семејни фотографии со број 14, 15 и 16. 96 Истото, семејни фотографии со број 18 и 20. 97 Истото, семејни фотографии со број 47, 48 и 50. 98 Истото, семејни фотографии со број 54 и 57. 99 Истото, семејни фотографии со број 59, 64 и 65. 100 Истото, семејна фотографија со број 67. 101 Истото, семејни фотографии со број 104 и 105. 102 Истото, семејни фотографии со број 119, 123, 124, 128, 129, 130, 131, 132 и 221. 103 Истото, семејни фотографии со број 140 и број 141. 104 Истото, семејна фотографија со број 142. 105 Истото, семејна фотографија со број 147. 106 Истото, семејни фотографии со број 174, 175, 176 и 178. 107 Истото, семејни фотографии со број 548 и 549. 108 Истото, семејни фотографии со број 550, 552, 553, 555 и 556. 109 Истото, семејна фотографија со број 581. 110 Истото, семејни фотографии со број 583, 584 и 586. 111 Истото, семејни фотографии со број 609 и 610. 112 Истото, семејни фотографии со број 607 и 608. 113 Истото, семејни фотографии со број 611, 612, 614, 615, 617, 618, 620 и 621. 114 Истото, семејни фотографии со број 626, 633, 634, 636, 638 и 630. 115 Истото, семејни фотографии со број 683, 685 и 689. 116 Истото, семејни фотографии со број 702 и 703. 117 Истото, семејна фотографија со број 747. 118 Истото, семејни фотографии со број 755, 756, 758, 760, 761, 763 и 765. 119 Истото, семејна фотографија со број 774. 120 Истото, семејна фотографија со број 792. 121 Истото, семејна фотографија со број 796. 122 Истото, семејна фотографија со број 844 и 845. 123 Дејан Косановиќ, „Последниот сведок...“, 5–8. 124 Со анализа на заднините на портретните фотографии утврдивме дека станува збор за 13 фотографии. Секако, не ја исклучуваме можноста дека нивниот број е поголем.

158 Во Воалбумот албумот е вметната е вметнатаи еднаи една фотографија фотографијакокојаја е енаправена направена по по завршувањето завршувањето нана Во албумот е вметната и една фотографијаВо албумоткоја е направена е вметната по завршувањетои една фотографија на која е направена по завршувањето на БитолскитеВтората светска Евреи војна. низ На фотообјективот неа се прикажува насостојбата браќата во Јанаки којаВо албумот с еи наоѓала Милтон е вметнатасинагогата Манакии една фотографија која е направена по завршувањето на Втората светска војна. На неа се прикажуваВторатаВтората светскасостојбата светска војна. во војна. којаНа На неасе наоѓала неа се прикажува се прикажувасинагогатасостојбата состојбата во вокоја која се снаоѓалае наоѓаласинагогатасинагогата 125125125 Втората светска војна. На неа се прикажува состојбата во која се наоѓала синагогата „125Арагон„„АрагонАрагон“ по““ Вторатапопо Втората Втората светска светска светска војна војна војна. . . 125 „Арагон“ по Втората светска војна. синагогата „Арагон“ по Втората светска војна.125„Арагон“ по Втората светска војна.

126 127 Албоаранес Исак Јанто со сопругата Реџина и синот Исак Жак Албала Албоаранес126 Исак Јанто со сопругата127 Реџина и синот Исак126 Жак Албала127 Албоаранес Исак Јанто со сопругата Реџина и синот Исак 126 Жак Албала 127 АлбоаранесАлбоаранес Исак Исак Јанто Јанто со сопругата со сопругата Реџина Реџина и синот и синотИсакИс126ак Жак Жак Албала Албала127 Албоаранес Исак Јанто со сопругата Реџина и синот Исак126 Жак Албала127

Анаф А. Јосеф со сопругата Лена, ќерките Ребека и Булиса и синот Баги128 Анаф А. Јосеф со сопругата Лена, ќерките Ребека и Булиса и синот Баги128 128 АнафАнаф А. Јосеф А. Јосеф со сосопругата сопругата Лена, Лена, ќерките Ребека Ребека и Булисаи Булиса и синот и синот Баги Баги128 128 АнафАнаф А. Јосеф А. Јосеф со сопругата со сопругата Лена, Лена, ќерките ќерките Ребека Ребека и Булиса и Булиса и синот и синот Баги Баги128

Ароести Соломон Јаков Ергас Јосеф Соломон со сестрата Рашела129 Ароести Соломон Јаков Ергас Јосеф Соломон со сестрата Рашела129 130 Ергас Јосеф Соломон Ароести Соломон Јаков130 со сопругата Клара 129 со сопругата Клара 130 со сестрата Рашела со сопругата Клара129 Ароести Соломон Јаков Ергас Јосеф Соломон со сестрата Рашела 125 JIM. Manakijeva zbirka slika – Bitola..., фотографија со број 36. 130 125 JIM. Manakijeva zbirka slika129 – Bitola..., фотографија со број 36. 126 Ароести со сопругата Соломон Клара Јаков Ергас Јосеф Соломон126 со сестрата Рашела129 Истото, семејна фотографија со број Ароести 16. Соломон Јаков 130 Ергас Јосеф Соломон со Истото,сестратасемејна Рашела фотографија со број 16. 127 со сопругата Клара 127 Истото, семејна фотографија со број 3. 125 130 Истото, семејна фотографија со број 3. 128 со сопругатаJIM. Manakijeva Клара zbirka slika – Bitola..., фотографија со број 36.128 Истото, семејна фотографија со број 67. 126 Истото, семејна фотографија со број 67. 129 125 Истото, JIM. Manakijeva с емејна zbirkaфотографи slikaја –соBitola... број 16., фотографија со број 36.129 Истото, семејна фотографија со број 153125 127125 Истото, семејна фотографија со број 153 130 JIM.126 Manakijeva JIM. Manakijeva zbirka slika zbirka – Bitola... slika, ф отогра– Bitola...,фија со фотографијаброј 36. 130 со број 36. Истото, семејна фотографија со број 78. Истото,Истото,ссемејнаемејна фотографија фотографија сосо број број 3. 16. Истото, семејна фотографија со број 78. 126 128126 Истото,127ИстотоИстото,Истото,семејна, ссемејнаемејна фотографисемејна фотографија фотографија фотографијаја со соброј со број број 16. 67. 3. со број 16. 127 129 Истото,128127Истото,Истотосемејна ,с семејнаемејна фотографија фотографија фотографија со соброј со број број 3. 153 67.18 18 128 130 Истото, семејна фотографија со број 3. Истото129Истото,, семејна семејна фотографија фотографија со соброј број 67. 78. 128Истото, семејна фотографија со број 153 129 Истото, семејна фотографија со број 67. Истото,130 Истото, семејна семејна фотографија фотографија со број со број 153 78. 130 Истото,129 Истото, семејна фотографијасемејна фотографија со број 78. со број 78. 18 130 Истото, семејна фотографија со број 153 18 18

159 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Александар Манојловски

131 АлбохерАлбохер Исак Исак Јеуда Јеуда сосо сестрите сестрите Матилда, Матилда, Рекула Рекула и Мирјам и Мирјам131

Кон средината на октомври 1944 година започнуваат завршните операции Конза срединатаослободување на на октомври Македонија. 1944 На 4 година ноември започнуваат 1944 година била завршните ослободена операции за ослободувањеБитола, на аМакедонија. на 19 ноември На бил 4 ноемвриослободен 1944и последниот година билаокупиран ослободена македонски Битола, а на 19 ноемвриград бил Тетово, ослободен со што Федерална и последниот Македонија окупи биларан целосно македонски ослободена град и Тетово, била со што воспоставена народна власт. Федерална МакедонијаИако во мал била број, целоснопреживеаните ослободена битолски и Евреи била јавоспоставена продолжуваат народнадолгата власт. Иакоисториска во мал традиција број, преживеаните на формирање еврејскибитолски општини. Евреи Еврејската ја продолж верскауваат долгата општина во Битола била обновена на седницата одржана на 28 јануари 1945 историска традиција132 на формирање еврејски општини. Еврејската верска општина во година. 132 Битола била обновенаЖамила Колономос, на седницата една одржана од учесничките на 28 јануари на основачката 1945 година. седница, се Жамилаприсетува Колономос, на впечатоците една од од овојучесничките настан: „Живи на основачката останавме ние седница, што бевме се присетува во партизани и имавме удел во отпорот против фашизмот. Неколку Евреи на впечатоцитесе вратија од овојод Албанија, настан: неколку„Живи останавмеод бугарските ние затвори, што бевме неколку во од партизани Аушвиц. и имавме удел во отпоротСекој си про ја раскажувашетив фашизмот. својата Неколку историја, Евреи за сите се страотии вратија иод несреќи Албанија, кои ги неколку од бугарскитеподнесоја... затвори, Сенеколку собравме од полекаАушвиц. до десетина,Секој си имавме ја раскажуваше ’мињон‘ и создадовмесвојата историја, за Еврејска општина. За претседател го избравме Жозеф Камхи. Тие што се сите страотииспасивме и несреќи од холокаустот, кои ги сеподнесоја... собравме во Се две собравме куќи во центарот полека на до градот десетина, кој имавме ’мињон‘ иго создадовме викавме ’Ла Евреј Луканта‘.ска општина.Во мојата куќа За претседател беше фамилијата го избравме на Леон Ишах, Жозеф Камхи. четири жени и две новороденчиња. Другите се населија во куќата на Челеброн Тие што сеФранко. спасивме И двете од холокаустот,куќи беа испразнети. се собравме Сите се вративмево две куќи без ништо.“во центарот133 на градот кој го викавме ’ЛаНеколку Луканта дена‘. Вопо обновувањетомојата куќа бешена работата, фамилијата на 2 февруари на Леон 1945 Ишах, година четири жени и две новороденчиња.Еврејската верска Другите општина се нас од елија Битола во писмено куќата на се Челеброн обратила до Франко. Сојузот И на двете куќи еврејските верски општини во Југославија. Во писмото, меѓу другото, се беа испразнети. Сите се вративме без ништо.“133 Неколку 131 денаИстото, по семејна обновувањето фотографијана со број работата, 27. на 2 февруари 1945 година Еврејската верска132 Александар општина одМанојловски, Битола писмено„Еврејската северска обратила општина до во Битола Сојузот (1945 на – еврејските 1950)“, Гласник, 62/2018, бр. 1, 157–176. верски општини во Југославија. Во писмото, меѓу другото, се наведува: „После две и 133 Жамила Колономос, „Битола во 1945 година. 11-ти Март ’43“, Билтен на пол годиниЕврејската Евреите заедница од Битола во Република можат Македонија да Ви , год. се јават2, бр. 5, и септември/октомври во таа своја информација 1999, да укажат натишри/хешван големата 5760, трагедија 9. која ја проживеало битолското еврејство, како и останатото еврејство во Европа. Пред две и пол години во Битола имаше повеќе од три 160 илјади Евреи, до денес за жал се собраа само...,134 но во сите нас тлее надеж дека, сепак, ќе го доживееме враќањето на нашите браќа од ропство.

131 Истото, семејна фотографија со број 27. 132 Александар Манојловски, „Еврејската верска општина во Битола (1945 – 1950)“, Гласник, 62/2018, бр. 1, 157–176. 133 Жамила Колономос, „Битола во 1945 година. 11-ти Март ’43“, Билтен на Еврејската заедница во Република Македонија, год. 2, бр. 5, септември/октомври 1999, тишри/хешван 5760, 9. 134 Во писмото не е наведен бројот на преживеаните Евреи.

19 Битолските Евреи низ фотообјективот на браќата Јанаки и Милтон Манаки

наведува: „После две и пол години Евреите од Битола можат да Ви се јават и во таа своја информација да укажат на големата трагедија која ја проживеало битолското еврејство, како и останатото еврејство во Европа. Пред две и пол години во Битола имаше повеќе од три илјади Евреи, до денес за жал се собраа само...,134 но во сите нас тлее надеж дека, сепак, ќе го доживееме враќањето на нашите браќа од ропство. Да ви пишуваме на кој начин се спасил и овој мал број, ќе биде долга историја, која е впрочем многу слична на сите други истории на оние малубројни кои до денес стигнале во своите домови.“135 Последиците од холокаустот што го преживеале битолските Евреи, во извештајот се опишани мошне сликовито: „Мислиме дека вистинска слика ќе имате ако ви се каже дека кај нас од сите наши жители, имаме само пет семејства, останатите се самци.“136 Фотографиите со еврејска тематика на браќата Јанаки и Милтон Манаки претставуваат хроника на едно бурно време преполно со значајни настани од историјата како на еврејскиот народ така и на македонскиот народ. Тие се сведоштва и регистратори на историските настани од периодот на Младотурската револуција, на Балканските војни, на Првата светска војна, од меѓувоениот период и од периодот на Втората светска војна. Изворните портретни и групни фотографии, кои своевремено биле вредни за поединците, семејствата, пријателите или за Еврејската заедница, денеска се од непроценлива вредност како за историјата на Еврејската заедница во Република Македонија така и за историјата на Република Македонија воопшто. Овие фотографии со извонреден визуелен документарен фотографски извор, тие отвораат едно целосно ново поглавје за проучување на нашата историја кое сведочи за животот и за соживотот на битолските Евреи и за Битолската еврејска верска општина, која, за жал, денеска повеќе не постои.

134 Во писмото не е наведен бројот на преживеаните Евреи. 135 Писмо од Еврејската верска општина во Битола до Сојузот на еврејските верски општини во Југославија, ред. бр. 1 од 2.2.1945. Еврејска заедница во Република Македонија, незаведен архивски материјал. 136 Истото.

161

ГЛАСНИК 63 1-2 2019 ISSN 0583-4961

СТАТИИ УДК: 314.15-026.49:28(560:497.7)”1953”

ПО ПОВОД 66-ГОДИШНИНАТА ОД МАСОВНОТО ИСЕЛУВАЊЕ НА ТУРСКОТО НАСЕЛЕНИЕ ОД НР МАКЕДОНИЈА ВО РЕПУБЛИКА ТУРЦИЈА

Салим Кадри Ќерими историчар, кариерен дипломат во пензија и истражувач

Abstract

This is an article about the emigration of the Turks and other Muslim population from PR/ SR of Macedonia in Republic of Turkey, after the Second World War. As it is known, the emigration of Turks, Albanians, Torbesh’s and Bosnjaks, from Yugoslavia/ Macedonia, to the Turkey, began in 1953, after the achievement of the appropriate agreement between Yugoslavia and Turkey. As a result of the flagrant abuse of the agreement, by the Yugoslav/ Macedonian authorities, emigration to Turkey was allowed not only to a small portion, as previously agreed upon, but rather to all Turkish and the rest of the Muslim population. Despite the claims of the then Yugoslav/ Macedonian authorities that the emigration was of free will, it was quite clear that “de facto” the emigration of the mentioned population was not a result of free choice.

Keywords: Emigration, Turks, Albanians, Macedonia, Yugoslavia, Turkey.

Годинава се навршуваат 66 години од почетокот на масовното иселување на Турците и на другото муслиманско население (Албанците, Торбешите1, Бошњаците и др.) од НР Македонија во Република Турција. Раководејќи се

1 Муслиманското население чиј мајчин јазик е македонскиот во сите документи од 50-тите и од 60-тите години на XX век е именувано како Торбеши или Помаци. Без намера да се мешам во чувствата за нивната тогашна и сегашна национална припадност, поради фактот што и денеска дел од ова население се препознава како „македонски муслимани“, а дел како „Торбеши“, како и поради фактот што во овој прилог се третираат случувањата во врска со нивното иселување и на иселувањето на другото муслиманско население од НР/СР Македонија во 50-тите и во 60-тите години на XX век, во натамошниот текст на прилогот за ова муслиманско население ќе биде употребен етнонимот Торбеши.

163 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Салим Кадри Ќерими

од фактот дека во историската наука ништо не е кажано еднаш засекогаш, односно дека „тоа што се случило како настан, појава итн. останува како факт засекогаш, односно историското е непобитно и непроменливо, но се променува толкувањето за него, погледот, перспективата, селекцијата на она што ние мислиме дека е важно од мноштвото факти“2 и од сознанието дека во ерата „кога историографијата се ослободува од идеолошки или политички предрасуди и може да се разговара отворено без тоа да значи дека ќе се дојде до единствено гледиште, бидејќи науката се базира врз одредени разлики, теории“3, во овој осврт се изнесени некои мои согледби и оценки во врска со одделни аспекти на горе споменатото прашање4. Како што е познато, масовното иселувањето на наведеното население од ФНР Југославија/НР Македонија започнува на почетокот од 50-тите години на минатиот век во согласнот со постигнувањето/потпишувањето (во 1953 година) на т.н. Џентлменска спогодба и на Договорот меѓу ДСНР на ФНР Југославија и Амбасадата на Република Турција во Белград за иселување на Турците. Во однос на првиот документ, во научните кругови сè уште останува отворена дилемата околу вистинитоста на постоењето на наведениот договор. Со други зборови, и по шест и пол децении сè уште докрај не е утврдено дали наведената спогодба воопшто била постигната/потпишана, бидејќи досега никој од истражувачите на ова прашање не успеал да има увид во неговата содржина. Во отсуство на попрецизни официјални податоци, поголемиот дел од заклучоците околу овој договор се донесени врз основа на посредни индикации и претпоставки. Дел од истражувачите на ова прашање5, вклучувајќи ме и мене, се убедени дека Џентлменската спогодба сепак билa постигнатa, и тоа меѓу претседателот на ФНР Југославија, Јосип Броз Тито, и тогашниот министер за надворешни работи на Република Турција, Фуад Кеприли (Fuad Köprülü), на 22 или на 23 јануари 1953 година. Судејќи според содржината на документите за средбата и за разговорите на турскиот министер Кеприли со претседателот Тито на Бриони на 22 и на 23 јануари 1953 година, кои се чуваат во Архивот на Југославија6, се добива впечаток дека на разговорите, за прашањето на иселувањето на Турците, а според тоа и за постигнувањето на наведената спогодба, како воопшто да не станало збор. Меѓутоа, според одделни истражувачи, споменатата спогодба сепак била постигната, но дека поради тајноста на ова прашање, во документите од официјалната посета на Кеприли на ФНРЈ и од неговите

2 Даринка Петреска, Виолета Ачкоска, Осознавање на историјата, Скопје 2007, 5. 3 Изјава на претседателот на МАНУ, академик Владо Камбовски, на Научната конференција „Ослободителните борби на Македонија од Источната криза до Балканските војни“, Битола, 24 јули 2015 година. 4 Во овој прилог се изнесени одделни оценки во врска со ова прашање, што се содржани во мојот сè уште необјавен научноистражувачки труд на оваа тема. 5 Сабина Пачариз, Абдулмеџид Нуредин (Abdülmecid Nuredin), Фејзула Абдулаи (Fejzulla Abdullai), Ќерим Лита (Qerim Lita), Зеќир Рамчиловиќ, сите од Македонија; Сафет Баџовиќ од Босна и Херцеговина; Владан Јовановиќ од Србија, Хакиф Бајрами (Hakif Bajrami), Ферид и Севдије Шеху (Ferid & Sevdije Shehu) од Косово; Едвин Пезо (Edvin Pezo) од Германија и др. 6 AЈ, fond: Kabinet Predsednika Republike (KPR-837-I-3-a/119-2, sig. I-K-182-J).

164 По повод 66-годишнината од масовното иселување на турското население од ...

средби и разговори со највисоките југословенски раководители, за прашањето на иселувањето на Турците не е напишано ништо. Дека оваа претпоставка би можела да е точна, покрај другото, говори фактот што тие години меѓу дипломатските претставници на двете земји во Анкара и особено во Белград, во врска со ова прашање, се водени мошне интензивни разговори, што се потврдува и со информациите содржани во голем број документи што се чуваат во Дипломатскиот архив на ССНР на ФНР/СФР Југославија, односно на МНР на денешна Република Србија. Во прилог на оваа теза оди и тврдењето на одделни автори дека е апсурдно да се помисли оти ваквото мошне комплексно прашање, какво што е иселувањето на огромен број население, би можело да се реализира без соодветен договор меѓу две земји. Сепак, најексплицитната и најконкретната потврда до која дојдов во врска со постигнувањето на наведената спогодба претставуваат наводите на една од најинволвираните личности во ова прашање – специјалниот советник за правни прашања во ДСНР на ФНРЈ, амбасадорот Милан Бартош, кои се содржани во Белешката за неговата средба со амбасадорот на Република Турција во Белград, Агах Аксел (Agah Aksel), на 31 март 1955 година7. Во неа, покрај другото, стои напишано и следното: „Со оглед на тоа што ние двајцата ги прецизиравме деталите на одредбите на Џентлменскиот договор за иселувањето на Турците (...)“, и наводот: „Тој знае дека другарот Ранковиќ е тој што бдее над правилното извршување на Џентлменскиот договор (...)“. Според мене, овие наводи претставуваат цврста индиција/цврст доказ дека наведената спогодба сепак била постигната. Според моите сознанија, Џентлменската спогодба, најверојатно, била устен договор8. При донесувањето ваков заклучок, пред сè, го имам предвид: а) аспектот на нивото на соговорниците на приемот/разговорите на Бриони (22/23 јануари 1953 г.) – потписници на писмени меѓудржавни договори/ спогодби обично се личности од ист ранг, а во конкретниот случај станува збор за прием на министерот за надворешни работи на Турција кај претседателот Ј. Б. Тито, а не средба со претседателот на оваа земја, и б) особено фактот дека по околу два месеца (во април истата година) бил потпишан Договор меѓу ДСНР на ФНРЈ и Амбасадата на Турција за иселувањето на Турците. Значи, да била Џентлменската спогодба во писмена форма, најверојатно ќе немало потреба по толку кусо време да се потпише друг договор за истото прашање. Извесни дилеми околу донесувањето конечен суд во врска со ова прашање кај мене предизвика горецитираниот навод. Моја претпоставка е дека терминот Џентлменски договор, југословенскиот висок функционер (М. Бартош) во Белешката од наведениот разговор го употребил наместо терминот договор, кој бил потпишан во април 1953 година, или пак, можеби, претседателот Тито и министерот Кеприли на средбата на Бриони сепак располагале со писмен документ, кој го усогласиле турскиот амбасадор Агах Аксел и Милан Бартош, но тој не бил потпишан, туку само разгледан/ утврден и усно договорен, и дека тој бил потпишан по околу 2,5 месеца од страна на турскиот амбасадор и на некој висок југословенски функционер. Договорното регулирање на иселувањето на Турците од Југославија/ Македонија во Турција во наведениот период експлицитно се потврдува и во

7 ДА МСП РС, ПА, 1955, фасц. 68, сиг. 47264. 8 Договорите од ваков тип се, главно, усни, но тие можат да бидат и во писмена форма и по некое непишано правило се држат во голема тајност.

165 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Салим Кадри Ќерими

повеќе други документи, вклучително и во Работната белешка од 18 септември 1954 година подготвена во ДСНР на ФНРЈ9, во Прилогот бр. 4 на Информацијата на Амбасадата на ФНР Југославија во Анкара, под наслов „Исељавање турске националне мањине из Југославије“10, во Упатството на ДСВР на ФНРЈ бр. 8007 од 9 мај 1953 година11, што било упатено до подрачните (републички/ покраински) органи, како и во повеќе други документи. Кога се зборува за договорното регулирање на иселувањето на Турците и на другото муслиманско население од ФНР Југославија/НР Македонија во Турција, индикативно е тоа што ова прашање отсекогаш се криело/се негирало од страна на југословенските раководители, вклучително и од страна на тогашниот претседател на Народното собрание на НР Македонија, Лазар Колишевски, што најдобро може да се види и во неговото опширно интервју за Нова Македонија од 28 март 1954 година12. За мене, уште поиндикативна е појавата на непридавање никаква важност, дури и неспомнувањето на двата горенаведени договори и од страна на речиси сите македонски истражувачи на ова прашање (Виолета Ачковска, Борче Илиевски, Глигор Тодоровски, Тодор Чепреганов, Ирена Стевковска и др.). Според моите досегашни сознаниjа, единствено Анета Светиева, цитирајќи ги турските автори Х. Оксуз (Hikmet Öksüz) и У. Коксал (Ülkü Köksal), во еден свој научноистражувачки труд13 го констатира следното: „Конкретниот договор за слободна емиграција бил потпишан меѓу Југославија и Турција во 1952 година.“ И во трудовите на оваа тема на турските истражувачи, наведените југословенско-турски договори никаде не се спомнуваат. Истражувачите од Република Турција единствено се повикуваат на т.н. Serbest Göç Anlaşması (Договор за слободно иселување), без, притоа, да дадат попрецизни информации за местото и за времето на потпишувањето и за содржината на таквиот евентуален договор. Според моите претпоставки, најверојатно станува збор за истиот документ, кој во отсуство на конкретни докази за местото и за времето на настанувањето, за неговата содржина и за другите детали, авторите го нарекуваат со различни имиња. И по 66 години од почетокот на масовното иселување на Турците и на другото муслиманско население од НР Македонија во Турција, сè уште никој од релевантните поранешни југословенски и македонски институции не најдоа за потребно да разоткријат што, всушност, се случило во 50-тите и во 60-тите години од минатиот век, односно зошто околу 400 000 граѓани муслимани од ФНР/СФР Југославија, од кои околу 250 000 од НР/СР Македонија, биле наведени/доведени во ситуација, во мирнодопски услови и без никаква објективна причина, да ги напуштат своите огништа и да заминат во непознато.

9 ДА МСП РС, ПА, 1954, фасц. 97, сиг. 17690. 10 ДА МСП РС, ПА, 1953, фасц. 96, д. 25, сиг. 4181. 11 Истото. 12 Лазар Колишевски, „Братството и единството меѓу македонскиот народ и националните малцинства веќе стана нешто природно во свеста на луѓето“, Нова Македонија, 28 март 1954; истиот, Аспекти на македонското прашање (прво издание), Култура, Скопје 1962, 305–313. 13 Анета Светиева, „За преселбите на балканските муслимани и за нашинците Торбеши, Помаци и други (Турци) во Турција“, ЕтноАнтропоЗум, гласник на Институтот за етнологија и антропологија.

166 По повод 66-годишнината од масовното иселување на турското население од ...

Со исклучок на албанските и на неколкуте турски и бошњачки автори, кои иселувањето на ова население, уште пред повеќе години, го окарактеризирале со вистинското име, за жал, преостанатите истражувачи од поранешните југословенски простори не смогнале доволно сили докрај да ја разоткријат вистината во врска со ова прашање. По неколкугодишното опсежно истражување на соодветната литература на автори од повеќе земји (Македонија, Турција, Албанија, Босна и Херцеговина, Косово, Србија, Хрватска, Бугарија, Франција, Германија, САД и др.) и на релевантната документација во врска со ова прашање што се чува во Државниот архив на Македонија, МАНУ, Архивот на Југославија и во дипломатските архиви при МНР на Србија и на Албанија, покрај другото, дојдов и до следните сознанија. Иселувањата што се случиле во периодот меѓу двете светски војни, во текот и по Втората светска војна, пред сè, биле плод на политиката на тогашните власти, кои на плански, систематски и на смислен начин работеле на поттикнување и спроведување на иселувањето на муслиманското население од просторите на „Јужна Србија“, односно од Македонија, Косово, Босна и Херцеговина, Црна Гора и од Санџак, со крајна цел чистење на овие простори од наведеното население. За разлика од периодот меѓу двете светски војни, кога тогашните власти на Кралството СХС/ Југославија на плански, систематски и на смислен начин работеле за поттикнување и спроведување на иселувањето на муслиманското население, без, притоа. да бидат применети поголеми насилни мерки, за време на Втората светска војна акциите, посебно на четниците на Дража Михајловиќ, за истребување на муслиманското население и за преплашување на преживеаните биле перманентна практика, и тоа со знаење и со дозвола на властите на Кралството Југославија, вклучително и на кралот Петар II Караѓорѓевиќ и на окупаторските власти. Според турскиот историчар Алтан Делиорман (Altan Deliorman)14, за време на Втората светска војна, во разни делови на Југославија и посебно во Босна, биле ликвидирани околу 250 000 муслимани. Злоделата врз југословенското муслиманско население за време на Втората светска војна ги потврдуваат и повеќе други автори, меѓу кои и Владимир Дедиер, Милован Ѓилас, Миша Глени (Misha Glenny) и др. Во првите години по Втората светска војна, на планот на иселувањето на муслиманското население завладеало извесно затишје, меѓутоа тоа не траело многу долго. Имено, уште на 1 јули 1949 година Амбасадата на Република Турција во Белград се обратила со нота15 до ДСНР на ФНРЈ, барајќи дозвола за иселување во Република Турција на 274 лица, Турци, државјани на ФНР Југославија, чии членови на семејствата претходно биле иселени/доселени во Турција. Првичната реакција на југословенските власти била негативна – барањето на турската амбасада било одбиено. Меѓутоа, ваквиот став набргу бил променет. На 5 јануари 1950 година, меѓу ФНРЈ и Турција прво бил

14 Altan Deliorman, Yugoslavya’da Müslüman Türk’e Büyük Darbe, İkinci baskı, İstanbul 2011, 148. 15 ДА МСП РС, ПА, 1949, фасц. 109, сиг. 412816.

167 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Салим Кадри Ќерими

потпишан Протокол за обесштетување16 на имотите на турските државјани кои од Југославија се иселиле во периодот од 1934 година17 сè до почетокот на Втората светска војна. Потоа, на крајот на 1952 или во почетокот на 1953 година, највисокото државно-партиско раководство на земјата донело одлука за постигнување на т.н. Џентлменска спогодба, додека во април истата година бил потпишан наведениот договор меѓу ДСНР на ФНРЈ и Амбасадата на Република Турција во Белград. Во текот на 1954 година се оди дури подалеку – се случува непочитување/целосно изигрување и флагрантно кршење на постигнатиот договор со тоа што се дозволува иселување не само на мал број Турци, туку на сето турско и сето преостанато муслиманско население, односно на секој муслиман што ќе го посакал тоа. По ваквата нагла промена на првобитниот став на највисокото југословенско раководство по ова прашање, посебно во НР Македонија, Косово и во Санџак започнала мошне интензивна пропагандна активност за поттикнување на иселувањето на наведеното население, во која учествувале разни сегменти на безбедносните структури на земјата, вклучително и одделни највисоки државно-партиски раководители, како Јован Веселинов и Александар Ранковиќ (НР Србија), Лазар Колишевски (НР Македонија) и други. Во таа смисла, првите поконкретни активности на овој план во НР Македонија започнале на VIII пленум на ЦК СКМ од 3 јуни 1953 година, кога Л. Колишевски за првпат, покрај другото, го истакнал и следното: „Ние не треба да ги спречиме луѓето кои доброволно сакаат да се иселат.“18 Ваквиот став Л. Колишевски го повторил и на партиската конференција на Општина Саат-кула (или Кале), есента истата (1953) година, спротивставувајќи им се, притоа, на одделни турски интелектуалци/ делегати кои се залагале за неомасовување на иселувањето. По ова, кампањата за омасовување на процесот на иселувањето продолжила со уште поинтензивна активност. Сепак, најотворена/директна порака за напуштање на своите огништа од страна на Турците и на другото муслиманско население била упатена со објавувањето на наведеното опширно интервју на Лазар Колишевски во Нова Македонија. Интервјуто преполно со невистини и контрадикторни ставови, покрај на македонски, по неколку дена било објавено и на српскохрватски јазик (во Борба), на турски (во Birlik) и на албански јазик (во Flaka e vllaznimit). Со објавувањето на ова интервју во наведените весници целосно била постигната посакуваната цел. Набргу потоа процесот на иселување добил драматични размери, кога со цел да се иселат

16 По потпишувањето на овој протокол, преговорите меѓу претставниците на Југославија и на Турција за постигнување конечен договор во врска со вкупната парична сума за обесштетување на имотите на југословенските државјани кои се иселиле во Турција од 1934 до 6 април 1940 година, со извесни прекини, траеле околу 5,5 години, односно сè до 13 јули 1956 година, кога во врска со ова прашање бил потпишан меѓудржавен договор и биле разменети соодветни писма меѓу д-р Милан Бартош и Шади Кавур (Şadi Kavur) во својство на потписници на овој документ. Овој пат сумата што ФНР Југославија, во осум годишни (еднакви) рати, ѝ ја платила на Турција изнесувала 3 750 000 долари. 17 Обесштетувањето на имотите на југословенските граѓани кои во Турција се иселиле до 1934 година било направено со т.н. Договор Јевтиќ–Арас од 1934 година, кога на Турција ѝ била исплатена паушална сума од 17 милиони динари. 18 Qerim Lita, Naçertania - K. Crvenkovski dhe identiteti shqiptar ne Maqedoni (1945- 1954), Shkup 2007, фус. 498; ДАРМ, ф. 1.427.2.52/3-91.

168 По повод 66-годишнината од масовното иселување на турското население од ...

во Турција, според официјалните податоци19, само во 1955 година барање за отпуст од југословенското државјанство поднеле 38 045 лица, додека во периодот од 1951 до 15 март 1959 година тоа го сториле 143 800 граѓани на НР Македонија. Според истите податоци, само во периодот од 1951 до крајот на 1958 година, од НР Македонија во Република Турција се иселиле 125 795 лица. Според моите пресметки базирани, пред сè, врз податоците од официјалните институции на ФНРЈ/СФР Југославија, а во тие рамки и на НР/ СР Македонија, вкупниот број20 на муслиманското население иселено од Југославија во Турција по Втората светска војна изнесува околу 400 000 лица. Во истиот период, бројот на муслиманското население иселено само од НР/СР Македонија изнесува околу 250 000 души, од кои околу 120 000 Турци, околу 90 000 Албанци (околу 75 000 од НРМ/СРМ и околу 15 000 доселеници, главно од Косово21) и преостанатите околу 40 000 лица биле Торбеши (околу 30 000) и Бошњаци и др. (околу 10 000 лица)22. За одбележување е фактот што гореизнесените настани и активности се случувале во период на најголемото „зближување“ на Југославија и Турција, што, покрај другото, резултирало со потпишувањето (во февруари 1954 година) на т.н. Балкански пакт23 и со интензивирањето на вкупните југословенско- турски односи и соработка, вклучително и на воен план. Според повеќето истражувачи, причините за масовното иселување на наведеното население биле различни, меѓу кои и: новото народно- социјалистичко уредување на земјата, мерките што биле преземени на тој план, наводната верска и интелектуална заостанатост на муслиманското население, роднинските врски, верските побуди, односно ограничувањeто на верските слободи, влијанието на „реакцијата“, укинувањето на приватната сопственост, аграрната политика и сл. Според мене, наведените и многу други „причини“ можат да се третираат само како дополнителни мотиви, но

19 ДАРМ, 1.427. 128. 5/23-39. 20 При одредувањето на приближниот вкупен број на муслиманското население иселено од НР/СР Македонија се користени повеќе податоци и сознанија, вклучително и оние што се содржани во следните документи и релевантна литература: МАНУ, фонд: Л. К., а. е. 30, к. 43, п. 2; РМ–МВР, УПНР, Скопје, бр. на актот 27-407, 10.1.2001 г. (цитат позајмен од книгата на Глигор Тодоровски, Демокрафските процеси и промени во Македонија од почетокот на Првата балканска војна до осамостојувањето на Македонија, ИНИ, Скопје 2001); Виолета Ачкоска, „Иселувањето на Турците од НР Македеонија по Втората светска војна (1945-1960)“, Историја, XXXVIII/2002, бр. 1–2, 91; Hamza Yusuf, „Makedonya’da Türk Sorunu“, Birlik, 01 Ağustos 1996, Üsküp, 15; Asllan Selmani, Popullsija e Maqedonisë, Shkup 2004; D-r Abdülmecid Nuredin, Balkanlar’dan Türkiye’ye göç ve etkileri, Çağla Yayıncılık, Ankara 2011 и др. 21 За вкупниот број Албанци иселени од Косово, Црна Гора, Санџак и од Јужна Србија отсуствуваат релевантни податоци, бидејќи централна тема на мојот труд е иселувањето на Турците и на другото муслиманско население од Македонија во наведениот период. 22 И податоците за вкупниот број иселени Торбеши и Бошњаци треба да се прифатат со извесна резерва, бидејќи во официјалните документи од тој период отсуствуваат поконкретни податоци. 23 Балканскиот пакт е постигнат/потпишан меѓу Југославија, Турција и Грција.

169 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Салим Кадри Ќерими

главна и единствена причина за напуштањето на своите огништа на неколкуте стотици илјади муслимани бил односот на тогашната власт кон наведеното население, кое потајно било третирано како непосакувано. Со други зборови, иселувањето на муслиманското население во 50-тите и во 60-тите години од минатиот век не се случило туку така, наеднаш, туку тоа од страна на одделни највисоки раководители на Југославија/Македонија во одреден период било тајно договорено, сесрдно поттикнато и „успешно“ реализирано. Последиците од ваквата нечесна и крајно нехумана политика биле катастрофални, пред сè за турското, но и за другото муслиманско население и за земјата во целина. Имено, масовниот егзодус на ова население резултирал со огромни последици на демографски24, економски, образовен, социјален и, пред сè, на морален план – првпат во историјата на Македонија нејзините најодговорни раководители, спротивно на вековната традиција на негување вистински соживот на овие простори, свесно дозволиле/поттикнале откорнување од своите огништа на неколку стотици илјади нивни лојални сограѓани. При расветлувањето на наведената политика на југословенските/ македонските тогашни власти, истовремено треба да се нагласи дека таквиот однос на властите кон муслиманското население нема ништо заедничко со соживотот на обичните граѓани Македонци, Турци, Албанци, Торбеши, Бошњаци, Роми, Власи, Срби и други, кои на овие простори живееле со векови и ќе продолжат да живеат заедно за навек, помагајќи се меѓусебно во добро и во зло. Драматичните размери на иселувањето на муслиманското население од НР Македонија во Република Турција по Втората светска војна говори за фактот дека напуштањето на своите огништа на неколку стотици илјади граѓани на земјата не било „преселба на поединци од хумани причини“, како што пред домашната и пред меѓународната јавност, за жал, се труделе да го претстават тоа Л. Колишевски и неговите истомисленици. Со други зборови, фактот што кога само во период од пет години, околу 35 % од турската народност и околу 15 % од вкупното население на НР/СР Македонија заминало од земјата, предизвикувајќи безброј семејни драми и трагедии и нанесувајќи ѝ на земјата и огромни други штети, не се презело ништо, доволно говори за односот на тогашната сојузна/ републичка власт кон ова прашање и кон наведеното население. Имено, и покрај застрашувачките случувања и укажувањата на одделни личности, југословенското раководство во периодот од 1954, па сè до почетокот на јули 1966 година, наместо да преземе соодветни мерки за спречување на масовниот егзодус на огромен број муслиманско население, дозволило одредени личности од власта на потаен, но неретко и на отворен начин да продолжат да го поттикнуваат иселувањето. Оние ретки поединци кои ризикувале да бидат квалификувани како „реакционери“, „националисти“, „иредентисти“ или „непријатели“ на Југославија, кои се спротивставиле на масовното иселување на своите сограѓани, упорно биле убедувани дека станува збор за иселување од хумани причини само на мал број Турци, иако и

24 Според моето длабоко убедување, со иселувањето на околу 60 % од турското население на Македонија, еднаш засекогаш се растура повеќевековниот демографски баланс меѓу Македонците, Турците и Албанците, како три „доминантни“ национални заедници на Македонија, а последиците од тоа се чувствуваат и ден-денеска.

170 По повод 66-годишнината од масовното иселување на турското население од ...

самите знаеле дека тоа не е точно. Дека иселувањето на муслиманското население на ФНРЈ/НР Македонија во Турција во наведениот период не било природна појава, туку нешто што било вештачки поттикнато/предизвикано од страна на одредени кругови/ личности од тогашните власти преку разни методи на перфиден притисок, покрај другото, се гледа и од фактот што во периодот по Брионскиот пленум на ЦК на СКЈ (почетокот на јули 1966 година), кога е најостро критикувано и осудено дотогашното однесување на одредени безбедносни структури во земјата предводени од Александар Ранковиќ, иселувањето на албанското население не само што се намалило туку и целосно престанало. Кога се зборува за „гревовите“ на А. Ранковиќ и за неговата улога во поттикнувањето на иселувањето посебно на албанското население од Косово, факт е дека тој бил еден од најинволвираните југословенски/српски личности на овој план. Но сепак, според мене, критиките што му биле упатени на Брионскиот пленум и во врска со неговиот однос кон Албанците на Косово со цел тие да се иселат земјата, биле чиста фарса пред лицето на домашната и на меѓународна јавност, бидејќи тој, како и другите функционери во земјата, ја спроведувал државната политика. Второ, да не биле во прашање наводната афера со прислушкувањето на претседателот Тито и на неговата сопруга (Јованка Броз) и, пред сè, неговите политички амбиции, А. Ранковиќ, најверојатно, уште долги години ќе продолжел да важи за еден од највлијателните државно- партиски раководители во Југославија. НР/СР Македонија и нејзините највисоки раководители, кои во југословенско време важеле за најпослушни, на „доследен“ начин, без никакви приговори, учествуваат во изигрувањето на договореното и во поттикнувањето, омасовувањето и во реализирањето на иселувањето, прво на Турците, а потоа, во договор и со согласност на сојузните органи, и на Албанците и на другото муслиманско население. Како што е познато, НР Македонија извесен период служела како транзитен пункт, каде што најлесно можеле да се завршат сите неопходни формалности за иселување во Турција, а дел од нејзините највисоки раководители биле главните пропагатори и извршители на таа политика. Уште тогаш (50-тите години од XX век) на многумина им било сосема јасно дека заминувањето од Југославија/Македонија на огромен број муслиманско население претставува нивно фингирано масовно иселување, а никако „некаква преселба во Турција на лица само од турското национално малцинство поради извесни нивни лични причини“. Во однос на карактерот, по многу нешта, масовното иселување на наведеното население од Југославија/Македонија во периодот по Втората светска војна имало елементи на перфиден прогон, а во некои краишта на државата (Косово, Санџак и Босна и Херцеговина) и елементи на погром. Дека иселувањето на 250 000 муслимани само од НР/СР Македонија било изнуден/ принуден, а не доброволен чин, уште во 1954 година потврдил и самиот Лазар Колишевски, кој во дел од одговорот на првото прашање во своето интервју за Нова Македонија од 28 март 1954 година го истакнал и следното: „(...) тука воопшто не се работи за некакво иселување на Турците, уште повеќе кога и самиот термин иселување може да се толкува како принуда, а такво нешто кај нас нема и не може да има.“ Со оваа изјава Л. Колишевски, всушност, несвесно го дефинирал карактерот на иселувањето. Имено, процесот на напуштање на своите огништа, прво само

171 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Салим Кадри Ќерими

на Турците, а набргу потоа и на другото муслиманско население, уште во текот на таа 1954 година прераснал во иселување, и тоа од масовни размери, што се потврдува и во повеќе официјални документи25 на надлежните републички и сојузни институции. Значи, штом официјално се потврдува дека уште тогаш сепак станувало збор за иселување, а не за „некаква преселба во Турција на лица само од турското национално малцинство“, тогаш, според гореизнесените наводи на Л. Колишевски, тоа било принудно, а не доброволно. Доказите за погрешната политика на тогашните најодговорни југословенски/македонски раководители кон нивните сограѓани Турци и кон другото муслиманско население се неспорни, мошне видливи и многубројни. Имено, во услови кога ФНР Југославија/НР Македонија де јуре се залага за целосна национална рамноправност и за „братство и единство“ на сите народи и народности во земјата, одделни највисоки југословенски/српски и македонски раководители, посебно почнувајќи од 1954 година, де факто, потајно, а во некои случаи и сосема отворено и наголемо, биле инволвирани во организирањето, поттикнувањето и во реализирањето на иселувањето на огромен број припадници на наведеното население. Зашто, несфатливо е во мирнодопски услови и без никакви објективни причини да се биде нем сведок во услови кога огромен број од граѓаните на земјата засекогаш се откорнуваат од своите огништа. Доколку биле доследни во тоа што наголемо го пропагирале на планот на рамноправноста и братството и единството на сите народи и народности во ФНРЈ/НРМ, многу лесно и едноставно можело да се дејствува во спротивна насока, најмалку почитувајќи го стриктно договорот постигнат со Турција, и на тој начин не дозволувајќи омасовување на тој процес во драматични размери. Меѓутоа, било нелогично од нив да се очекува да преземаат какви и да се активности за спречување на иселувањето, бидејќи за дел од нив ова население изгледа дека било непосакувано. Во изминатите 66 години, и покрај големата неправда што му била направена/нанесена на турското и на другото муслиманско население во ФНРЈ, односно во НР/СР Македонија, ниту еден од поранешните југословенски и македонски политичари не нашол за потребно во најмала рака да ја осуди погрешната политика на своите претходници. Напротив, во именуваниот период и досега, како кај политичките елити така и кај мнозинството од научните работници и од релевантните институции, е присутна тенденцијата за премолчување на вистината и за минимизирање на штетите и на последиците од масовното иселување на наведеното население. Но, како што своевремено се изразил еминентниот англиски писател и филозоф Олдос Хаксли (Aldous L. Huxley), „фактите не престануваат да постојат со тоа што се игнорираат“26.

25 Работна белешка, подготвена во ДСНР на ФНРЈ, од 18 септември 1954 година (ДА МСП РС, ПА, 1954, ф. 97, сиг. 17690); Информација на ДСВР од 12 јануари 1956 година со наслов О исељавању припадника турске националне мањине из НР Македоније у Турску (МАНУ, ФЛК, к. 43, п. 25); сите материјали на ЦК СКЈ, ЦК СКМ и на другите релевантни републички и сојузни институции каде што прашањето за иселувањето на Турците и на другото муслиманско население се третирало мошне често и на затворени седници; Извештај о националним мањинама у ФНРЈ (МАНУ, ф: Л. К.); Упатство на ДСВР на ФНРЈ бр. 8007 од 9 мај 1953 година и многу други документи. 26 Дипломатски летопис, год. I, бр. 1, Скопје 2016, 4.

172 По повод 66-годишнината од масовното иселување на турското население од ...

Во продожение на овој осврт би сакал да кажам неколку збора и за односот на Турција, Албанија и на меѓународниот фактор кон прашање. Република Турција. Без оглед на добрата намера и желбата за излегување во пресрет и за помагање на турското и на целото муслиманско население кое живеело на Балканот, вклучително и во Југославија, според мене, политиката на тогашните највисоки раководители на Турција во врска со ова прашање била погрешна. Имено, во периодот по Втората светска војна, значи во мирнодопски услови, кога на Турците и на другото муслиманско население во Југославија за првпат по 1912 година им се дава можност за интеграција во новиот социјалистички систем на Југославија, немало никаква потреба од обновување на идејата за нивно „прибирање“ во Турција. Соединувањето на мал број лица – југословенски државјани, со деловите од нивните семејства кои претходно биле иселени во Турција требало да биде решено на поинаков начин – без потпишување каков било договор. Во новосоздадените околности, Турција, подобрувајќи ги и унапредувајќи ги односите и соработката со Југославија на билатерален и на регионален план, било доволно само да покаже грижа за статусот и за правата на припадниците на ова население, и посебно за Турците, советувајќи ги да останат на своите огништа. Ваквиот однос на Турција ќе ги оневозможел настојувањата на одделни југословенски раководители за наведување на дел од граѓаните на Југославија за масовно да се иселат во Турција, а ова на подолг рок ќе било во корист на Турција, но и на Југославија/Македонија, а посебно на споменатото население. Албанија пред и по Втората светска војна била единствената држава која транспарентно и мошне гласно им се спротивставувала на плановите и на активностите на Југославија за чистење на земјата од Албанците. Ваквиот однос на Албанија, во принцип, бил праведен/исправен, меѓутоа во практиката не бил искрен докрај од проста причина што нејзините реакции биле „условени“, односно зависеле од состојбата на односите на Албанија со Југославија во дадениот момент. Со други зборови, кога албанско-југословенските односи биле затегнати, тогаш реакциите и критиките на албанските власти станувале многу гласни и обратно, кога односите меѓу овие две држави се подобрувале, реакциите и критиките ги снемувало. Албанските авторитети од времето на кралот Ахмет Зогу (Ahmet Zogu) во разни форми интервенирале и кај турските власти, особено по постигнувањето на Југословенско-турската конвенција од 1938 година, со барање со неа да не бидат опфатени и Албанците во Југославија. Прашањето за евентуалната импликација на меѓународниот фактор на овој план сметам дека воопшто не е истражувано. Меѓутоа, од моите скромни сознанија, накусо би можело да се заклучи следното: а) Неспорна е, на пример, улогата на Ј. В. Сталин (Иосиф Виссарионович Джугашви́ ли Сталин), „големиот пријател“ на Енвер Хоџа (Enver Hoxha), во поттикнувањето и поддршката на раководителите на Бугарија во прогонувањето на турското население од оваа земја со цел тоа да се исели во Турција. б) Советскиот фактор, исто така, бил главната причина за влошувањето на односите на Југославија со Турција во периодот од 1945 до средината на 1948 година, кога главно поради затегнатоста на односите меѓу СССР и Турција, Југославија, со цел да се солидаризира со советските власти, на вештачки начин ги влошува односите со Турција. Во едни вакви околности, на крајот од 1947 и во почетокот на 1948 година е исцениран и одржан и судскиот процес против

173 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Салим Кадри Ќерими

организацијата „Јуџел“27, која ја сочинувале група турски интелектуалци главно од Скопје. Како што е познато, на крајот од овој процес, под обвинение за „тероризам и шпионажа“, четворицата челници на оваа организација биле осудени на смртна казна и ликвидирани, додека на преостанатите 60 лица им биле изречени затворски казни во траење од 1 месец до 20 години. Оттука, познато е и дека овој судски процес и изречените драконски казни уште повеќе ја зголемиле „желбата“ за иселување во Турција на турското, а потоа и на другото муслиманско население од Македонија. в) Исто така, постои пишан документ од кој се гледа дека југословенските дипломати во Лондон редовно ги информирале британските власти и властите на други земји за плановите на Југославија за постигнување на наведената Југословенско-турска конвенција од 1938 година. г) Во врска со ова прашање, постојат индиции дека Велика Британија, во периодот по Втората светска војна, изгледа дека била информирана и од страна на турските власти. Значи, и од овие малку гореизнесени факти и индиции слободно би можело да се констатира дека некои европски центри постојано биле во тек со плановите на одделни балкански држави за чистење на нивните земји од наведеното население, а посебно од албанското и од турското. Фактот што земјите со влијание, но и други важни европски земји и САД останале „неми сведоци“ – без никакви реакции, кога во мирнодопски услови се случувало масовното иселување на муслиманското население од Југославија и од Бугарија, претставува доволен доказ за нивниот однос кон односново прашање. Ова, пред сè, и поради фактот што иселувањето на наведеното население по Втората светска војна, всушност, претставува продолжение, односно континуитет на процесот на чистење на Европа од муслиманите, кој на Пиринејскиот Полуостров започнува во 1492 година, потоа се одвива по Руско-турската војна (1877/1878), за време и по Балканските војни (1912/1913) и по Првата светска војна (1914 – 1918 година). И сосема на крај, овој осврт сакам да го завршам со фрагмент позајмен од една книга на, сега веќе, покојниот Сулејман Демирел (Süleyman Demirel), деветтиот претседател на Република Турција, каде што, покрај другото, е наведено и следното: „Минатото не можеме да го оживуваме или да го вратиме, ниту пак да го ревидираме, од него е потребно да извлечеме поука, која би можела да биде добра или лоша. Научената лекција е потребно да ни овозможи минатото да не го вратиме во денешницата, во спротивно ќе бидат уништени и денешницата и иднината. Правилно научената лекција ќе овозможи минатото наместо непријателства, да продуцира пријателства. Ова, всушност, претставува практичната страна на работата. Меѓутоа, ова не значи дека случувањата од минатото треба да се прикријат или да се заборават. Такво нешто и не е можно да се направи.“28

27 „Одделни аспекти на судскиот процес против „јуџелџиите“ се третирани во мојот прилог под наслов „Контраверзиите околу Организацијата Јуџел“, објавен на мојот блог (salimsblog.wordpress.com). 28 Süleyman Demirel, 21.Yüzyıl’ın Yol Haritası: Demokrasi ve Kalkınma, ABC Basın Ajansı, İstanbul 2003, 551.

174 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 ISSN 0583-4961

МАТЕРИЈАЛИ УДК: 94:726.71(495)(093.2)

МИЛОСТИВА ГРАМОТА ОД ВАТОПЕДСКИОТ МАНАСТИР ДО РУСКИТЕ ЦАРЕВИ ЈОАН И ПЈОТР АЛЕКСЕЕВИЧ РОМАНОВИ ОД 1682 ГОДИНА

Александар Трајановски научен советник во Институтот за национална историја - Скопје (во пензија)

Во периодот од XVI до средината на XVIII век многу црковно-манастирски дружби од просторите на османлиската провинција Македонија или од земјите под диецезата на Охридската архиепископија, кои во оваа пригода посебно нè интересираат, патувале во повеќе наврати во голем број европски земји, а сепак најмногу во православна и словенска Русија, за да бараат материјална и морална помош во вид на милостина од дарежливите руски цареви и од патријарсите на Руската православна црква (РПЦ) – Московската патријаршија. Материјалните средства им биле нужни за да можат да ги доисплатат зголемените османлиски давачки за црквите и за манастирите за тие да не бидат претворени во џамии или целосно да не се запустат и да се распаднат. Со многубројните барања од Македонија или од диецезата на Охридската архиепископија, со документи во вид на милостиви грамоти испраќани најчесто по црковно- манастирски дружби заедно со нивните манастирски братија1 предводени од своите игумени, архимандрити или парохиски свештеници, а понекогаш и од одделните владици, па дури и од поглаварите на Охридската архиепископија, биле испраќани и многу барања. Меѓу нив успеавме да пронајдeме еден голем дел од најкарактеристичните документи во вид на молбени писма наречени грамоти, а понекогаш повелби или хрисовули. Во случајов станува збор за над сто грамоти кои успеавме да ги консултираме во еден специјализиран архив каде што се собирале и се чувале стари и архаични руски документи и друг вид архивски материјали од неруска провениенција. Станува збор за Централниот државен архив за постари документи – „Централwнyj государственyj архив древних актав“ во Москва (ЦГАДА-М), особено во фондот број 52, меѓу кои за македонската историографија се најинтересни описот бр. 4 („Грамотy на славxнском xзyке 1558-1717 гг.“) и фондот број 89, опис бр. 1 („Книга и дела – Сношениx Россyи с Турциеj 1512-1719 гг.“), но и други фондови и описи.

1 Архаичен црковнословенски збор кој, всушност, се однесувал на терминот манастирско монашко братство.

175 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Александар Трајановски

Врз основа на барањата во содржините на милостивите грамоти се согледува дека дарежливите руски цареви и патријарсите на РПЦ – Московската патријаршија најчесто им излегувале во пресрет на молителите од Македонија или од диецезата на Охридската архиепископија со тоа што им издавале возвратни даровни грамоти на руски јазик, во кои соопштувале дека на конкретниот манастир или црква под јурисдикција на Охридската македонска архиепископија му/ѝ се издава даровна грамота, а со тоа и забележителна материјална помош, за да го спаси храмот спомнат во грамотата да не биде претворен во џамија или целосно да не се испусти или да се распадне. Руските државно-црковни власти од највисоко ниво (руските цареви или патријарсите на РПЦ) обично соопштувале и се потпишувале на даровните грамоти дека на тој манастир или на таа црква му/ѝ се одобрува материјална помош во вид на милостина, со напомена дека ако помошта не е доволна, спомнатата или друга манастирско-црковна дружба од истиот храм по 3 до 7 години може повторно да дојде во Русија по нова материјална помош, односно милостина. Како што спомнавме, од ваква природа се содржините на над сто милостиви и даровни грамоти, а кои директно или индиректно се однесуваат на тогашната османлиска провинција Македонија или на земјите под јурисдикција на Охридската архиепископија. Откако по долго и макотрпно истражување со помош на микрочитач, а врз основа на тешко достапните регистри на руски јазик, ги пронајдовме, ги копиравме, ги микрофилмувавме и, воопшто, ги консултиравме автентичните архивски материјали во Русија, кои потоа, откако ги откупивме и ги донесовме во Република Македонија, ги обработивме и ги подготвивме за печат во рамките на макропроектот на МАНУ со наслов „Документи за врските на Охридската архиепископија со Русија и со Руската православна црква од XVI до XVIII век – Грамоти испраќани од Македонија и од диецезата на Охридската архиепископија во Русија и врските со Московската патријаршија (1625 – 1728)“, и тоа во два тома: Милостиви грамоти од диацезата на Охридската архиепископија на грчки (катаревуса) јазик (1625–1703) и Даровни грамоти на словенски (црковнословенски и руски) јазик (1626–1728). Во оваа пригода, од материјалот подготвен за печат од спомнатиов доста специфичен академски макропроект одделивме една грамота со цел пред публикувањето на наведените зборници на документи ексклузивно да ја запознаеме објективната научна јавност со содржината макар, во овој момент, на само еден автентичен, но и доста интересен документ. Во случајов станува збор за Милостивата грамота број 62 од 1682 година испратена до руските цареви Јоан (Иван) и Пјотр (Петар) Алексеевич. Последниот е еден од најпознатите руски владетели и императори, повеќе познат во историографијата како цар Петар Велики (1682 – 1725), а предходниот е неговиот постар брат цар Иван (Јоан/Јован) Алексеевич (1682 – 1696), и двајцата од познатата руска царска династија Романови, која со Русија владее од 1613 до 1917 година. Оваа милостива грамота била испратена од братството на Ватопедскиот манастир „Благовештение на Пресвета Богородица“ на Света Гора Атонска со цел да може игуменот Христофор во придружба на братијата од тој манастир да допатува во Москва и да ја оствари својата цел. Таа се состоела во тоа да ги

176 Милостива грамота од Ватопедскиот манастир до руските цареви Јоан и ...

замолат руските цареви, покрај за материјална поддршка во вид на милостина за спомнатиот манастир, кој повторно западнал во длабока економска криза, да им излезат во пресрет и да им ги вратат назад светиите испратени претходно: животворниот Господов крст2, на кој бил обесен Исус Христос на ридот Голгота во Ерусалим3, и чесната глава на Свети Јован Златаус4. Од содржината на милостивата грамота се согледува дека порано, во времето на владеењето на царот Алексеј Михајлович (1645 – 1676), таткото на Јоан и на Пјотр Алексеевич, спомнативе светии по ватопедскиот архимандрит Дамаскин преку Смоленск биле испратни само на привремен престој во Кремљ, во царскиот град Москва, со напомена подоцна или по извесно време да им бидат вратени назад. Поради долгото чекање да се вратат назад спомнативе светии, братијата од Ватопедскиот манастир го изгубила трпението, па по извесен временски интервал испратила за Русија нова манастирска дружба, овој пат предводена од монахот и келар5 отец („старецот“) Кирил. Целта на новата помалобројна манастирска братија, најверојатно, освен молбата за нова милостина, била да ги измолат руските црковно-државни власти од највисоко ниво да им ги вратат назад во Ватопед гореспомнативе светии. Сепак, за на некаков начин да го замолчат монахот Кирил и неговите упорни барања за враќање на светиите, руските власти му понудиле на „старецот“ една забележителна материјална т.н. „царска награда“, како што стои во грамотата. Меѓутоа, одважниот монах и келар Кирил ја одбил наградата и упорно се држел до барањето, „бидејќи од нас [се мисли на братијата – заб. А. Т.] немал заповед за примање на таква награда“, туку постојано повторувал дека во Москва дошол за да ги врати спомнативе светии. Откако им здодеала Кириловота делумна непослушност, а донекаде и навредени од неговата реакција да ја игнорира нивната забележителна награда и од неговото упорно настојување да ги поврати манастирските трофеи и светии, руските власти најпосле го изгубиле трпението, па отецот Кирил го испратиле во прогонство, најверојатно во Сибир. Не поминало долго време откако братијата на Ватопедскиот манастир согледала дека мисијата на отецот Кирил е безуспешна, па затоа во 1682 година испратила трета по ред манастирска дружба во Русија, сега предводена

2 Претпоставуваме дека од Ватопед за Москва бил испратен дел или само делче од спомнатиот крст. 3 Крстот што му се јавил на сон во вид на „знамение на небото“ го пронашол и го донел во Ватопед познатиот римски император Константин Велики (306 – 337), кој по тој повод во 323 година ја прогласил слободата на веросиповедта на христијанството во тогашната огромна Римска Империја. Освен тоа, императорот Константин основал нов источен римски главен град и престолнината од Рим ја пренел на Босфорот и Дарданелите, на мошне погодниот простор на античката колонија Византион, каде што подоцна бил основал велелепен град, најпрво именуван како Константинопол, потоа Цариград, а денес се нарекува Истанбул. 4 Свети Јован Златаус (Антиохија, 354 – 14. IX 407, месност Коман, Ерменија). 5 Архаичен црковен збор кој означувал служител, чувар или економ во манастирот.

177 ГЛАСНИК 63 1-2 2019

од архимандритот Христофор, во чиј состав бил и нивниот нов келар (чувар) на црковните предмети – Доментијан. Оваа најнова манастирска дружба имала за цел да оствари три задачи: 1) Да се избори за нова милостина (материјална парична награда) затоа што манастирот и понатаму имал големи давачки кон Османлиите. 2) Да ги врати назад светиите: животворниот Господов крст и чесната глава на Свети Јован Златауст. 3) Да се изборат да се врати од прогонство нивниот „старец“, отецот Кирил. Во грамотата не е наведено дали сите овие барања на манастирската монашка братија од Ватопед биле задоволени и реализирани. Во оваа автентична милостива грамота, во која не се наведени денот и месецот, туку само годината на пишувањето на документот на црковнословенски јазик, во голема мера е запазен строгиот и специјално подготвен манастирско- монашки текст, со богатството на избраните и сликовито прикажаните и наброените црковно-религиозни термини и со извезани зборови. Таа е пишувана на висок православно-теолошки стил, а сѐ врз основа на заветните библиски сфаќања и сознанија на монасите. Исто така, во грамотата се согледуваат строгата монашко-манастирска подреденост, дисциплина и високата духовност на членовите на манастирската монашка братија. За да може целосно да се согледа автентичноста на оваа милостивата грамота (напишана на црковнословенски јазик), ја даваме целосно во три варијанти: автентичната грамота првобитно напишана на рака, но овој пат во компјутерска обработка – расчитана и преведена од д-р Јован Таковски, редовен професор на Православниот богословски факултет „Свети Климент Охридски“ во Скопје, сега во пензија, а најодзади го поместуваме и факсимилот на грамотата, меѓутоа со едно мало скратување на формата во однос на оригиналот, за да може автентичниот документ во вид на факсимил да се претстави на една страница, затоа што оригиналната грамота е напишана на две страници голем формат. По овие накратко нафрлени соопштенија и насоки, оставаме документот, односно грамотата самата да ја претстави својата автентична и несекојдневна содржина, а со тоа научната јавност ексклузивно да се запознае со нејзината интересна историја.

178 П р и л о з и

П р и л о г бр. 1 Компјутерски расчитан автентичен текст на грамотата

Милостива грамота број 63 од 1682 година до руските цареви Јоан и Пјотр Алексеевич, од игуменот Христофор со братијата на Ватопедскиот манастир „Благовештение на Пресвета Богородица“ на Света Гора Атонска. Во грамотата се бара да им се вратат назад порано испратените светии: „Животворниот господов крст“ и главата на свети Јован Златоус, а исто така да им се врати назад и старецот (келерот) Кирил кој бил испратен во прогонство 1

Blago~estivyiˆ{»mq, ti{aiˆ{»mq, samoderàvnyiˆ{»mmq monarhwmq, B’gomq izbran»mq i b’gomvyn~an»mq v pravoslavji presvytlo s·Ý|Ã»mq, Hr’stol|biv»mq gs’dremq, c’remq i velikimq kn’zemq Jwannu AleÆjevi~u, Petru AleÆjevi~|, vsex velikjx, i mal»x, i Byl»x Rosji samoder`cemq. S’t»x gor» AÉwna Bl’govyÃn·x pres’t»x Bc’i, vatopedskagw mns’t»rx, smirenjii rabi i va{emq cr’skogw veli~estva pr’snw userdnji b’gomolc», Jgumenq Hristoforq, so vsymi vq s’toiˆ obiteli wbita|Ã»mi monahi, va{emu c’rskomu presvytlomu veli~estvu, mira, zdravjx i dolgodenstvjx, na vragi è pobyd» i wdolynjx,vsxkihq bl’gq vremenn»hq è i vy~n»hq polu~en·x Ï vsyhq Tvorca, i bl’gihq datelx, G’da i B’ga, presvytlomu va{egw crs’kagw mls’rdj| Ãedrotamq vru~a|Ãesx polu~iti èlaemq. Smirenno è so slezami, i iz glubin» d’{q na{ihq stenxÃe, sokru{ennimq sr’dcemq kq stopamq va{ego cr’skago presvytlagw veli~estva pripad|Ãe, w ml’st} vasq gs’dreiˆ molimq, i vsi edinodu{nw Ýkw edinymi ust» glasxÃe vamq gs’dremq w naleàÃeiˆ potreby biemq ~elomq. Vq pro{lomq, gs’dari, vo rÆ’a m godu, po bl’gomu namyrenj|, i po pro{enj| eè knamq ubogimq mls’tiv»hq gramotahq s’topo~iv{ago bl’ènn»x o’ca va{ego gsd’rva, velikagw gd’rx, c’rx i velikagw kn’zx AleÆix Mjhailovi~a, vsex velikjx i mal»x, i byl»x Rosji samoder`ca, poslali m», b’gomolc» va{i kq egw presvytlomu cr’skomu veli~estvu so arh·mandrjtomq svoimq Damaskinn»mq, s’t»ii, ìvotvorxÃji krs’tq gs’dnq iè sotvori bl’go~estiv»iˆ c’r} Konstantjnq, vo wbrazq znamenjx Ývl}{agosx emu na nbs’i, i ~estnu| glavu st’agw Jwanna Zlatoustagw, iè drevle vo obiteli na{eiˆ sut} poloènn» b»li blg’~estivim» gre~eskimi cr’i, Èeodws·emq i Jwannoq

1 Печатот е со два лика, околу кои има нечитлив натпис на грчки јазик, од што може да се прочита само името на манастирот „Ватопед“.

179 Kantakuzenn»mq. I egda t»x s’t»ni arhjmandrjtq na{q Damaskinq oc’u v’{emu gd’rvu, bl’ènn»x pamxti velikomu gdr’| vq Smolensku podalq, onq è gd’r}, pr·emq Ý›, i sotvor} poklonenje, izvolil Ý› poslati vq crs’tvu|Ãiˆ svoiˆ gradq Moskvu, kq nam è ubogimq rabwmq si i bogomolcemq, vq mns’t»r} s’tym è arhjmandrltomq Damaskin»mq w tyhq st’»nx’ bl’govolilq prislati svo| gsd’rvu gramotu, ~tobq po ty st’»ni prislat} namq iz mns’t»rx po inomq vremeni. M» è, va{ego presvytlago crs’kago veli~estva, smirenji rabi i b’gomolc», nady|Ãesx na neizre~ennoe vq ml’sti egw cr’skoe b»v{ee kq namq ubogimq vq gramoty slovo, i vyduÃe dobry Ýkw slovo cr’evo premynno b»ti ne moètq, tverdu togw radi i nepoz»blemu na negw gs’drx, vq obyÃanji egw gs’drkomq w Ïdanji tyhq s’t»nq b»v{amq knamq sklxtvo| nade`du imuÃe, vo r’og-m godu poslali obÃe Ï vsyhq kq egw cr’skomu presvytlomu veli~estvu w vozvraÃen·i vq mns’t»r} tyehq s’t»nq ml’sti prositi, na{ex obiteli kelarx, starca Kirilla i in»hq snimq. Onq è, bl’go~estiv» gd’r}, poslannomu na{emu kelar|, starcu Kirillu, tyhq s’t»n} Ïdati ne izvolilq. Povelyelq è emu davati svo| gs’drsku| kaznu. Kelar} è, po na{emu vsex bratjii povelynj|, egw gs’drskjx kazn» ne prjxlq, poneè emu Ï nasq w prjxatji kazn» povelenjx ne b»lo, no w tyhq s’t»nxhq neprestanno veleno biti ~elomq i bl’go~estiv»iˆ gs’dr}, togw na{egw poslannagw kelarx, starca Kirilla kq namq paki Ïpustit} ne izvolilq, no za to egw w prjxtji kazn» knemu gs’dr| wslu{anje bl’govolilq soslati bq dalnjx stran» vq zato~enje. Mlsr’dji gd’ri i c’ri, i velikji kn’zi Jwannq AleÆievi~}, Petrq AleÆievi~} vsex velikjx i mal»x, i byl»x Rossji samoder`c». Poàluiˆte nasq smirennyeiˆ{ihq rabovq si i bg’molcevq. Kq stopamq presvytlagw va{egw crs’kagw veli~estva pripada|Ãihq, i iz} glubin» du{q na{ihq s} tepl»mi slezami bolyzneny vopj|Ãihq. Vonmite, gs’dri, glasu ml’tvq na{ihq, i priklonite u{esa kq gl’» ustq na{ihq. Preloìte, gsd’ri, na radost}, pe~al} na{u ne udobq sterpimu|, tugu i l|tu| skorb} Áylny n’{a terza|Ãu srdca, i syda|Ãu| utrwbi, vq veselje i radovanje wbratite. Ývite na nasq Ãedrwtq bl’goutrobje svoe, i neiz~etnu| bl’gost} kraiˆnjx svoex ml’sti pokaìte. Pomiluiˆte nasq ubogihq rabovq sii bg’mol}cevq mls’rdjx radi ml’sti B’ga na{egw. Vozvratite i ~estnu| glavu svytilnika svytu Jwanna Zlatoustagw, svoegw radi gd’rskagw mnogolytnago zdravjx. Molimq v», vozvratite veÃi, i pomiluiˆte obitel} na{u vatopedsku| do kone~n»x niÃeti do{ed{u|, i Áylw wbniÃav{u|, i Ï ktjtorovq na{ihq vq pono{enji i ukoriznahq Ïdanjx radi onyhq st’»n} dosely preb»va|Ãu|. Ì~inite gs’dri, mls’rdo, po pre`de obyÃann»mq o’ca va{ego gs’drva, bl’ènn»x pamxti velikagw gs’drx, cr’x i velikago kn’zx AleÆjx Mihaiˆlovi~a, vsex velikjx, i mal»x i byl»x Rosji samoder`ca, mls’tiv»mq gramotamq. Eè ty s’t»ni iè Ï nasq kq nemu gs’dr|, po egw prsvytlagw cr’skagw veli~estva wbyÃanj| prislann»x na poklonenje, vozvratiti Ýkoè, o, bl’go~estiv»iˆ gs’dr} vq gramotahq wbyÃasx namq ubogimq, paki vq na{u obitel} vatopedsku|. Ispolnite, gs’dri, wbyÃanje o’ca va{egw gs’drva, s’topo~iv{agw velikagw gs’drx; da i m», bg’molc» va{i izbudemq suÃjx na nasq klxtv», Ï bl’go~estiv»hq c’reiˆ, poloìv{»hq ty st’»ni b»v{jx. EÃe è molimq va{e gd’rskoe presvytloe veli~estvo, Ývitesx mls’rdi namq ubogimq rabwmq si i bg’mol}cemq, pomina|~i vo bl’ènomq uspenji o’ca svoegw gs’drva st’po~iv{ago velkagw gs’drx, pre`de poslannagw Ï nasq po ty s’t»ni brata na{ego

180 kelarx, starca Kirilla, bl’govolite Ïpustit}, i ne vozbranno kq namq vq vatopedsku| obitel} na obyÃanje egw prjiti emu povelite. Simè na{imq eè kq va{emu cr’skogw presvytlagw veli~estva bl’gorodj| poslanimq pisanjemq, poslahomq m» vsi eè vo Hrs’ty vatopedskagw mns’trx bratjx , Ï vsyhq obÃe moliti vasq velikikihq gs’dreiˆ, w ml’st}, izbrannagw w Hrs’ty muà, brata na{ego, ~s’tnago kelarx, starca Domentjana, egoè Ýkw vsyhq nasq va{e cr’skoe veli~estvo ml’stivnw bl’govolit} prjxti. Po semq, bl’godat} G’da B’ga i Sp’sa na{egw Ji’sa H’rsta, i l|b» B’ga O’ca, i pri~astje S’tagw D’ha, i ml’st} pre’st»x vld’~c» n’{ex B’c» i prrs’nw d’v» M’rji da budetq sq vami vo vyki, Aminq. (Sledat ne~itlivi potpisi na monasi od Vatoped, na gr~ki jazik).

П р и л о г бр. 2 Превод на грамотата од 1682 година

Грамота број 63 од 1682 година

До најблагочестивите, најтивки, самовласни монаси, богоизбрани и боговенчани, кои во православието најсветло сјаат, христољубивите господари, цареви и велики кнезови Јоан Алексеевич и Пјотр Алексеевич, на светата Велика и Мала и Бела Русија самодршци. Од Ватопедскиот манастир „Благовештение на Пресвета Богородица“ на Света Гора Атонска, смирените раби Божји и на Вашето Царско Величество секогаш ревносни богомолци, игуменот Христофор, со сите монаси што живеат во светата обител, на Вашето царско Пресветло Величество посакуваме мир, здравје и долговечност, а над непријателите победи и надмоќност, и секакви блага овозмемни и вечни, да добиете од Творецот и Благодетел Господ Бог, и од вашето пресветло царско милосрдие милост сакаме да добиеме. Смирено и со солзи, од длабочината на душите наши воздивнувајќи, со скрушени срца, пред нозете на Вашето пресветло царско Величество паѓаме, и Вас господарите Ве молиме за милост, и сите еднодушно како со една уста се обраќаме кон Вас и за потребата што не притиска ниско се поклонуваме. Во минатата, господари, 161 година, поради добрата намера и заради молбата што кон нас духовно бедните, во милостивите грамоти на блаженопочинатиот и со светол спомен татко на Вашето Царство, великиот господар цар и велик кнез Алексеј Михајлович, на сета Велика и Мала и Бела Русија самодржец, испративме ние, Вашите богомолци на Неговото пресветло царско Величество, по нашиот архимандрит Дамаскин, светињи: животворниот крст Господен, пронајден од благочестивиот цар Константин, што му се јави во вид на знамение на небото, и чесната глава на св. Јован Златоуст, кои биле оставени во старо време во нашиот манастир

181 од благочестивите грчки цареви Теодосиј2 и Јован Кантакузен3. И кога овие светињи архимандритот наш Дамаским му ги предал во Смоленск на таткото на Вашето царство, великиот господар со блажен спомен, тој, откако ги примил и им се поклонил, благоволил да бидат испратени во престолниот град Москва, а нам, бедните негови раби и богомолители во манастирот, по истиот архимандрит Дамаскин, благоволил да и испрати царска грамота за овие светињи, дека ќе ни ги испрати во манастирот по извесно време. Ние, пак, на Вашето пресветло царско Величество покорни раби и богомолители, надевајќи се на наискажливиот по својата царска милост збор во грамотата до нас бедните по дух раби, и знаејќи добро дека царскиот збор не може да биде променлив и, имено, имајќи тврда и непоколеблива надеж во клетвеното втување на царот за враќање на овие светињи, во 173-та година го испративме келерот4 на светите црковни предмети во нашио манастир, старецот Кирил со неколку придружници при Неговото царско Величество да бараат милост за враќање на овие светињи во манастирот. Меѓутоа, благочестивиот господар не благоволил да му ги предаде тие светињи на испратениот од нас келер на манастирските предмети, сарецот Кирил, туку наредил да му дадат царска награда. Чуварот, пак, на манастирските предмети, почнувајќи ја нашава и на сите браќа заповед за примање на таква награда, туку постојано молел за овие светињи, поради што благочестивиот господар, на испратениот од нас чувар на манастирските предмети, старецот Кирил, не му дозволил да се врати кај нас туку, поради непримањето на наградата и непослушноста кон господарот, наредил да го испратат во прогонство во далечни земји. Милосрдни господари цареви и велики кнезови на сета велика, и Мала, и Бела Русија самодршци - Јоан Алексеевич и Пјотр Алексеевич, смилете се над нас, Вашите најпокорни раби и богомолители кои, пред нозете на Вашето пресветло царско Величество ниско се поклонуваме и од длабочините на нашите души со опли солзи и со голема болка се молиме: Слушнете го, господари, гласот на нашите молитви и насочете ги вашите уши кон зборовите што излегуваат од нашите усти. Претворете ја, господари, неподносливата наша тага во радост; силната тага и горчливата скрб што ни ги измачуваат срцата и ни ја разјадуваат душата, во веселба и радост претворете ги. Откријте ја на нас милоста на својата добрина и покажете ни ја неизмерната благост на Вашата возвишена добродушност; смилете се над нас бедните раби и богомолители и, заради милосрдието и милоста на нашиот Бог, вратете го во нашиот манастир животворниот крст, заради оној што за нас, на крстот, ја пролеа својата пресвета крв; вратете ја чесната глава на светилникот на светот

2 Според преданието Ватопенскиот манастир го основал византискиот император Теодосиј I (379 - 395). (Види поопширно: Дионисија П а п а х р и с а н т у, Атонско монаштво - Почетоци и организација, Београд, 2003, 168.) 3 Станува збор за византискиот император Јован IV Кантакузен (1347 - 1354) 4 Служител во манастирот, чувар, економ.

182 Јован Златоус, заради своето долговечно господарско здравје; Ве молиме да ги вратите светите предмети и да се смилувате над нашиот Ватопедски манастир којшто е доведен до крајна сиромаштија; и така потполно осиромашени и од нашите ктитори, поради отуѓувањето на овие светињи, до денешен ден трпиме укори и осудување. Постапете, господари, милостиво, според однапед ветеното со добротворните грамоти од таткото на Вашата држава, блаженоспоменуваниот велик господар цар и велик кнез на сета Велика, и Мала, и Бела Русија, самодржец Алексеј Михајлович, дека тие светињи што ние, поради ветувањето на неговото пресветло царско Величество, му ги испративме за поколение, ќе ги вратите во нашиот Ватопедски манастир, како што ни вети во грамотите благочестивиот господар. извршете го, господари, ветувањето на таткото на Вашето царство, блаженопочинатиот велик господар, та и ние, Вашите молитвеници пред Бога, да се ослободиме од клетвите на благочестивите цареви што ги приложија тие светињи кај нас. Уште го молиме Вашето пресветло царско величество, покажете го вашето милосрдие над нас, Вашите бедни раби и богомолители, спомнувајќи си за блажениот крај на таткото на Вашето царство, блаженопочинатиот велик господар, ослободете го порано испратениот од нас по овие светињи наш брат - келерот на светите црковни предмети, старецот Кирил, и непречено нека дојде кај нас во Ватропедскиот манастир. Ова наше послание до Вашето пресветло царско величество и благородие го испративме сите ние што сме во Ватопедската света обител браќа, од наше име да Ве замолиме Вас, великите господари, за милост, и го молиме Вашето царско величество со милост да го примите избраниот во Христа маж, братот наш, почитуваниот келер на црковните предмети, старецот Доментијан. По ова, благодатта на Господа Бога и спасителот наш Исус Христос, и љубовта на Бога Отца, и заедницата со Светиот Дух, и милоста на пресвета Владичица наша Богородица и секогаш Дева Марија да биде со вас во векови, Амин.

Потоа следат нечитливи потписи на монаси од Ватопед, на грчки јазик.

(ЦГАДА, ф.52,оп.4,д.63, 1/голем формат)

183 184 П р и л о г бр. 3 Факсимил на грамотата

ГЛАСНИК 63 1-2 2019 ISSN 0583-4961

МАТЕРИЈАЛИ УДК: 314.15-026.49(497.7:=18)“1932/1935”(093.2)

ДВА ИТАЛИЈАНСКИ ДОКУМЕНТА ЗА ИСЕЛУВАЊЕТО НА АЛБАНЦИТЕ ОД МАКЕДОНИЈА ОД 1932 И ОД 1935 ГОДИНА Јетон Доко асистент истражувач

Феноменот на процесот на иселување на Албанците и на Турците од територијата на Кралството Југославија во периодот меѓу двете светски војни бил интересен за бројните дипломатски претставништва во државата. Кралството Италија било меѓу најзаинтересираните држави по тоа прашање. Неговите дипломатски претставништва во Битола и во Скопје давале податоци за иселувањето. Материјалите што ги објавуваме се од фондот Италијански дипломатски документи од ДАРМ. Станува збор за два дипломатски документа кои се однесуваат на иселувањето на Албанците од територијата на Вардарска Македонија во Република Турција од 30-тите години од XX век кои досега не се објавени. Италијанскиот конзулат во Битола бил формиран уште во текот на 1895 година. Документите со од 23 ноември 1932 година и од 15 јули 1935 година. Телеграмите се испратени од амбасадорот на Кралството Италија во Белград до Министерството за надворешни работи ви Рим. Покрај интересот на италијанската дипломатија за миграциите од битолското село Острец, за истото пишувал и историчарот проф. д-р Решат Неџипи во неколку свои труда.1 Од територијата на денешна Република Македонија, погледнато од историски аспект, миграциите на муслиманското население кон азиските делови на Османлиската Империја започнале во периодот на Балканските војни и продолжиле во целиот период меѓу двете светски војни. Во овој период имало масовно иселување на муслиманското население кон територијата на Република Турција. Муслиманските албански семејства ги продавале своите имоти по багателни цени. Купувачите биле сиромашни земјоделци, кои за многу ниски цени купувале огромни земјоделски поседи. Заради полесно спроведување на тој процес на иселување, на 11 јули 1938 година била склучена Југословенско-турската конвенција за иселување. Погледнато од

1 Решат Неџипи, „За наталитетот и влијанието на косовските настани во Битола“, Битолски весник, 4 јули 1990 година, 10; Истиот, Shtypja dhe rezistenca Shqiptare ne Maqedoni neper shekuj, veper shkencoro-publicistike dhe autobiografike, Manastir 1996, 55, 65,83, 328.

187 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Јетон Доко

перспективите на тогашната политичка елита, тие изгледале како „санаториум за поправка на слабата администрација“.2 Според македонскиот академик Иван Катарџиев, во временскиот интервал 1919 – 1929 година српската власт на територијата на Македонија извршила преку 1 500 политички убиства, а повеќе од 50 000 лица на територијата на „Јужна Србија“ биле обвинети за политички деликти.3 Во текот на втората половина на 30-тите години од XX век се интензивирале дипломатските контакти меѓу Кралството Југославија и Република Турција за склучување конвенција за иселување на Албанците и на Турците, што и се реализирало со потпишувањето на Конвенцијата од 11 јули 1938 година.4 Оваа конвенцијата не била ратификувана од причина што жестоко протестирале албанската дипломатија, албанските студенти кои студирале во Белград и во Загреб, Комунистичката партија на Југославија итн.5 Конвенцијата била ратификувана во 1953 година со потпишувањето на т.н. Џентлменски договор меѓу претседателот на ФНРЈ, Јосип Броз-Тито, и министерот за надворешни работи на Република Турција, Фуад Кеприли, кон крајот на месец јануари 1953 година во Сплит. Во таа пригода ништо не било потпишано, па затоа целиот настан бил со цел да се имплементира договорот од 1938 година.6 Миграциите во Турција (во најголем број од Битолскиот Регион, како и од територијата на цела Македонија и на Косово) се случиле во периодот од 1953 до 1966 година. Tогаш била формирана комисија за реализација на Џентлменскиот договор. Мислиме дека со објавувањето на овие документи даваме мал придонес во продлабоченото истражување на оваа тема.

2 Safet Bandžović, Bošnjaci i turska deosmanizacija Balkana i muhadžirski pokreti u XX stoljeću, Sarajevo 2014, 282. 3 Lj. Petrović, „Verbalni delikt u jugoslovenskom društvu 1918 – 1929“, Istorija 20 veka, br. 2, Beograd 2003, 75. 4 Авдија Авдић, „Југословенско-турски преговори о исељавању муслиманског становништва у периоду између два светска рата“, Новопазарски зборник, Нови Пазар 1991, 123. 5 Владан Јовановић, Вардарска бановина 1921-1941, Београд 2009, 119. 6 Safet Bandžović, Iseljavanje Bošnjaka u Turskoj, Sarajevo 2014, 461.

188 ДВА ИТАЛИЈАНСКИ ДОКУМЕНТА ЗА ИСЕЛУВАЊЕТО НА АЛБАНЦИТЕ ОД МАКЕДОНИЈА ОД 1932 И ОД 1935 ГОДИНА Два италијански документа за иселувањето на Албанците од Македонија од 1932 ...

Два италијански документа за иселувањето на Албанците од Македонија од 1932 ...

189 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Јетон Доко

190 Два италијански документа за иселувањето на Албанците од Македонија од 1932 ...

191

Рецензии-Прикази-Соопштенија

ГЛАСНИК 63 1-2 2019 ISSN 0583-4961

РЕЦЕНЗИИ-ПРИКАЗИ-СООПШТЕНИЈА УДК: 316.344.32(=163.41):94(497.7)”18/19”(049.3) 327:32.019.5(497.11:497.7)”18/19”(049.3)

МАКЕДОНКА МИТРОВА, ДИСКУРСОТ НА СРПСКАТА ИНТЕЛЕКТУАЛНА ЕЛИТА ЗА ОСМАНЛИСКА МАКЕДОНИЈА

Книгата на Македонка Митрова од научната суштина на историјата: Дискурсот на српската интелекту- чесно да се однесува кон изворниот ална елита за османлиска Македонија материјал. Па така, книгата започнува се состои од неколку вешто склопени со еден многу инспиративен предговор делови, кои припаѓаат на големиот мо- (9−16), во кој авторката ѝ ги претставу- заик наречен српско-македонски одно- ва на читателската публика значењата си во периодот на втората половина на на сите јазични копмоненти од кои е XIX и почетокот на XX век. Овој ас- составен насловот на делото. И сето пект, пак, претставува, исто така, само тоа таа го поврзува со својот истражу- еден фрагмент од целокупната испре- вачки мотив да се втурне во осветлу- плетена слика на меѓусебните односи вањето на едни длабоки конструкциски на Балканот. Некои од нив, за жал, сè општествени феномени (во случајов, уште ја оптоваруваат и сегашноста. на српската држава), но некои основни Во случјов, со ова монографско дело постулати на проф. д-р Митрова се од- авторката се определила да изврши несуваат и на Балканот во целина. Исто длабинска анализа на оној дел од срп- така, овие нејзини поставки се некако ската интелектуална елита која имала временски трансверзални – неограни- своја активна улога не само во науката чени, и одново и одново пред сите нас во српската држава туку и во нејзината го поставуваат прашањето за местото политика кон османлиска Македонија. и улогата на интелигенцијата во секое И затоа во книгата се наоѓаат звучните општество. научни имиња на: Стојан Новаковиќ, Воведните делови на научните дела, Владимир Кариќ, Јован Хаџи-Васиље- вообичаено, треба да го подготват чи- виќ, Јован Цвијиќ, Александар Белиќ, а тателот за четивото што следува: да го како нивен контрапункт е поставен за- запознаат со проблематиката (ако не клучокот на оваа книга (насловен како бил информиран) или да го потсетат „Заклучок како антипод“), во кој се (ако ја има заборавено). Овој основен претставени и ставовите што се наоѓа- модел го следи и авторката Митрова ле наспроти оваа интелектуална елита: преку воведниот наслов: „Низ исто- оние на српските социјалисти. ријата на модерната српска држава“ Книгата на Македонка Митрова (17−38). Меѓутоа, на прв поглед насло- ги содржи сите неопходни компонен- вот може да залаже дека авторката ќе ти кои красат едно научно фундирано изведе само кусо хронолошко суми- дело, при што авторката не остапила рање на историјатот на создавањето на

193 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Рецензии-Прикази-Соопштенија

српската држава во модерното време. балканската констелација на сферите Напротив, целиот воведен дел, самиот на влијание во однос на прашањето за по себе, претставува длабока анализа судбината на македонската територија. на суштинските проблеми во развојот На секоја одделна нивна студија или на српското општетсво. Па така, тој дејност авторката ѝ посветила долж- пленува како со својата содржина така но внимание со длабинска анализа на и со прецизноста во изведувањето на проблематиката што е во фокусот на секцирањето на српската државна ис- книгата. торија, проблеми со кои таа се соочува И покрај фактот што сите овие де- и до денешен ден. Ваквиот содржаен лови на книгата (кои, само условно, со краток воведен дел, во најголем дел, филмски жаргон можам да ги наречам се должи на фактот што проф. д-р омнибус) се особено интересно четиво, Македонка Митрова користела многу како од информативна така и од инова- значајни актуелни српски автори: кри- тивна гледна точка, би сакала за читате- тичари на денешната српска политика, лите да го издвојам поднасловот „Екс- а големи познавачи на сопствената ис- плоатација на патриотизмот како бал- торија. канско политиканство“ (96−107). Во Во деловите што следуваат авторка- овој поднаслов, во една заемна поврза- та се определила по некој хронолошки ност на интеракцијата простор – време, принцип (во однос на трудовите што и српскиот интелектуалец Владимир се во фокусот на нејзината книга) да Кариќ и авторката Митрова брилијатно ни го претстави својот избор на српски ги отвораат портите кон една голема и интелектуалци кои со своите дела и со длабока балканска фрустрација: клиен- дејноста оставиле трага и во историја- телизмот како општобалкански фено- та на османлиска Македонија. Притоа, мен. Овој општествен феномен, за жал, пред секоја анализа на делата на овие сѐ уште го кочи напредокот на овие српски интелектуалци таа дава краток простори и покрај веќе изведената, од прилог кон нивната биографија за да страна на човештвото, трета генерација може и читателот да се запознае или да на информатичката (р)еволуција. се потсети на овие историски лично- Оваа книга е придружена со неоп- сти. По секој преглед кон биографијата ходниот научен апарат: фусноти, забе- на одредениот автор следува анализата лешки, користени извори и литература на неговата дејност или на неговите од- и индекс, со што е наполно заокруже- брани (од страна на проф. д-р Митрова) на како научно дело. Сепак, стилот на трудови. А нејзиниот избор воопшто не пишување на проф. Митрова е еднос- е случаен. Од богатите библиографии тавен, јасен и лесно приемчив и за по- на овие српски интелектуалци, таа ги широката читателска публика. извлекува само делата кои се однесу- ваат на османлиска Македонија и на Марија Пандевска

194 Рецензии-Прикази-Соопштенија

УДК: 341.123.042:32-05(497.7)”1993/2018”(049.3)

NEDZAD MEHMEDOVIC, MACEDONIA AT THE ANNUAL GENERAL DEBATE OF THE UNITED NATIONS GENERAL ASSEMBLY (1993-2018) Institute for public policy, Skopje 2018, 168

НЕЏАД МЕХМЕДОВИЌ, МАКЕДОНИЈА НА ГОДИШНАТА ГЕНЕРАЛНА ДЕБАТА НА ГЕНЕРАЛНОТО СОБРАНИЕ НА ОБЕДИНЕТИТЕ НАЦИИ (1993-2018) Институт за јавни политики, Скопје 2018, 168

Во текот на 2018 година во изда- 2007, 2008) и Ѓорѓе Иванов (2009, ние на Институтот за јавни политики 2010, 2012, 2014, 2016, 2018); на двајца излезе од печат книгата Macedonia at претседатели на Владата: Никола Гру- the annual General Debate of the United евски (2011, 2013, 2015) и Зоран Заев Nations General Assembly (1993-2018) (2017); како и на петмина министри од авторот м-р Неџад Мехмедовиќ, за надворешни работи: Стево Црвен- асистент истражувач во Институтот ковски (1994, 1995), Благој Ханџиски за национална историја. (1998), Александар Димитров (1999, Книгата претставува зборник 2000), Илинка Митрева (2001, 2005) кој содржи вкупно 26 официјални и Слободан Чашуле (2002). Дополни- документи на англиски јазик од об- телно, во прилог на книгата се нотира- раќањата на македонските претстав- ни уште осум говори на македонските ници на годишните генерални дебати претставници кои се дел од Генерал- на Генералното собрание на Обеди- ното собрание, но не се дел од годиш- нетите нации, од првото обраќање ната генерална дебата на Генералното на претседателот Киро Глигоров во собрание на Обединетите нации. 1993 година, па сè до последното на Зборникот на читателот му дава претседателот Ѓорѓе Иванов во 2018 јасна слика за предизвиците со кои се година. соочувала Република Македонија во Во зборникот се опфатени об- последните 25 години. Во почетокот раќањата на четворица претседатели на деведесеттите години од минатиот на државата: Киро Глигоров (1993, век доминираат темите поврзани со са- 1996, 1997), Борис Трајковски (2003), мостојноста на државата, проблемот на Бранко Црвенковски (2004, 2006, Грција со уставното име на Република

195 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Рецензии-Прикази-Соопштенија

Македонија и процесот под покрови- Оваа книга претставува дополни- телство на Обединетите нации, како и телна научна литература за предме- војната во поранешна Југославија со тите: Меѓународни односи и дипло- посебен акцент на војната во Босна и матија, Меѓународни организации, Херцеговина. Крајот на деведесетти- Меѓународно право, Дипломатско и те е поврзан со војната во Косово, конзуларно право, како и за предме- бомбардирањето на Југославија и со тите од областа на историските науки. мировните мисии во регионот. На по- Предностите и слабостите од минатото четокот на новиот милениум домини- содржани во книгата можат да бидат раат теми поврзани со конфликтот во од полза за изградбата на нашата над- Република Македонија во 2001 година, ворешна политика, како и во зајакну- потпишувањето на Охридскиот рамко- вањето на нашата меѓународна пози- вен договор, како и изградбата на едно ција какo независна држава во иднина. ново мултиетничко општество. Пона- Токму затоа овој труд претставува зна- таму, секој од нашите претставници чаjно дело, кое со своето публикување во говорите се осврнува на актуелните заокружува еден 25-годишен јубилеј политички случувања во светот, во ре- на односите помеѓу нашата држава и гионот и во земјата. Во втората декада најголемата и најзначајна светска орга- на XXI век во говорите провејува пого- низација. лема политичка конотација, која наши- те претставници ја користат, пред сè, за своја промоција и за испраќање порака Фатима Салифоска кон македонските граѓани.

196 Рецензии-Прикази-Соопштенија

УДК: 94:091(=81)(093)(049.3)

АНГЕЛ НИКОЛОВ, МЕЖДУ РИМ И КОНСТАНТИНОПОЛ. ИЗ АНТИКАТОЛИЧЕСКАТА ЛИТЕРАТУРА В БЪЛГАРИЯ И СЛАВЯНСКИЯ ПРАВОСЛАВЕН СВЯТ (XI–XVII В.), ФОНДАЦИЯ – БЪЛГАРСКО ИСТОРИЧЕСКО НАСЛЕДСТВО, СОФИЯ 2016, СТР. 353.

(АНГЕЛ НИКОЛОВ, МЕЃУ РИМ И КОНСТАНТИНОПОЛ. ОД АНТИКАТОЛИЧКАТА ЛИТЕРАТУРА ВО БУГАРИЈА И ВО СЛОВЕНСКИОТ ПРАВОСЛАВЕН СВЕТ [XI – XVIII В.], ФОНДАЦИЈА – БУГАРСКО ИСТОРИСКО НАСЛЕДСТВО, СОФИЈА 2016, СТР. 353)

Историјата на христијанството и на ковна екумена. Сепак, уште на поче- христијанската црква/христијанските токот треба да се нагласи дека чисто цркви постојано го привлекува инте- богословските полемични текстови ресот за научната, но и на пошироката содржани во средновековните словен- јавност. Во овој контекст, предмет на ски зборници не се предмет на инте- посебно истражување претставуваат рес во книгата. Имено, научниот инте- релациите меѓу Константинополска- рес е насочен кон византиските и кон та патријаршија и Римската црква во словенските антилатински полемични сите историски периоди. Ова, меѓу текстови кои имале двојна цел: бого- другото, се должи на фактот што нив- словска полемика, но во исто време и ните релации во голема мера влијаеле црковно-политичка пропаганда. на историските процеси во Европа од Што се однесува конкретно за кни- средниот век до денес. Па така, уште гата Между Рим и Константинопол. во средниот век бележиме постоење Из антикатолическата литература на обемна т.н. антилатинска литера- в България и славянския православен тура напишана на црковнословенски свят (XI–XVII в.), треба да се истак- јазик од византиска провениенција. не дека е издадена во Софија, Р Буга- Станува збор за словенски преводи рија во 2016 година, како издание на на византиски полемични текстови Фондация · Българско историческо создадени во книжевните центри на наследство. Книгата има текст од 353 територијата на Охридската архие- страници поделен во два дела. Први- пископија, потоа во книжевните шко- от дел се состои од три глави, во кои ли во Второто Бугарско Царство, во авторот дава опис на антилатинските манастирот „Хиландар на Света Гора“ тексови што се предмет на негови- и воопшто во словенската среднове- от научен интерес. Притоа, нивната

197 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Рецензии-Прикази-Соопштенија

содржина тој ја става во историски во нив, „латинската лажна догма“. контекст, наведувајќи ги политичките, Дел од овие словенски преводи за ре- културните и, се разбира, црковно-бо- лативно кусо време станале популар- гословските прилики карактеристич- ни и кај другите Словени надвор од ни за периодите кога настанале. балканските владенија на Византија, Првата глава со наслов „Великата стигнувајќи до Киевска Русија. Таму схизма (1054 г.) и нейният отзвук сред долго време ја задржале популарноста балканските славяни“ (Големата ши- и биле инспирација за многу тамошни зма [1054 г.] и нејзиниот одглас кај бал- автори кои пишувале слични антила- канските Словени) е поделена на две тински текстови. поглавја. Првото поглавје се однесува Второто поглавје, „Из славянското на улогата на охридскиот архиепископ ’досие‘ на Великата схизма“ (Од сло- Лав во богословските полемики и на венското досие на Големата шизма), несогласувања меѓу Константинопол за главен предмет на интерес ја има и Рим кои кулминирале со Големата научната анализа (историска и фило- шизма од 1054 година. Овде авторот лошка) на три текста со антилатинска го насочил вниманието кон најраните содржина кои биле мошне популарни словенски преводи на византиските во средниот век. Станува збор за сло- полемични антилатински текстови венскиот превод на Првото послание создадени во книжевните центри на на константинополскиот патријарх територијата на Охридската архие- Михаил Керулариј испратено до ан- пископија. Овие текстови датираат од тиохискиот патријарх Петар III, потоа втората половина на XI и почетокот текстот насловен како Повест полезна на XII век и биле создадени со цел за Латините, како и за текстот Крат- православните словенски народи да ка сказна за Латините. Заедничко за имаат можност на разбирлив јазик, од- сите нив е тоа што ги отсликуваат пер- блиску, да се запознаат со ставовите на цепцијата и ставовите на Константи- Константинополската патријаршија за нополската патријаршија за Римската Римокатоличката црква. На тој начин црква во првите години од Големата Константинополската патријаршија, а, шизма. Воедно, тие сведочат за исто- во крајна линија, и византиската држа- риските корени на Шизмата и содржат ва, сметале дека ќе ја зацврстат лојал- осуда на делови од римокатоличката носта на словенското население од (латинска) догматика и на обичајни- териториите на ликвидираното Прво те црковни норми карактеристични за Бугарско Царство и воопшто од визан- Римската црква. тиските владенија на Балканот. Авто- Втората глава е со наслов „Анти- рот на книгата овие први словенски латинска полемика и конфесионално преводи на антилатински византиски противопоставяне между православие текстови ги става и во контекст на и католицизъм в средновековна Бъл- норманските завладувања на Балканот гария (XIII–XIV в.)“ (Антилатинската и на поминувањето на крстоносците полемика и конфесионалната притив- од Првиот крстоносен поход низ ви- речност помеѓу православието и като- зантиските балкански територии на- лицизмот во средновековна Бугарија селени со Словени. Тој ја поставува [XIII – XIV в.]). Таа е поделена на три тезата дека преводите имале за цел да поглавја, чиј предмет на интерес се послужат како инструмент за дејству- полемичните текстови со содржина вање среде словенското православно против Римокатоличката црква и неј- население против, како што се вели зините обредни обичаи. Овие тексто-

198 Рецензии-Прикази-Соопштенија

ви настанале во средновековна Буга- полемична традиција). Во неа глав- рија во периодот XIII – XIV век. ниот предмет на интерес се два текста Притоа, конкретен предмет на ана- со антикатоличка пропагандна содр- лиза во првото поглавје од втората жина: 1) Сказна како Рим отпадна од глава е еден трновски антилатински православната вера и 2) Сказна за не- зборник зачуван во два транскрипти честивите папи. Првиот текст бил на- од 60-тите години на XIV век. Во вто- пишан, најверојатно, во периодот XV рото поглавје од истата глава авторот – почеток на XVI век од анонимен ав- го насочува вниманието на „обредни- тор. Што се однесува до вториот текст, те отстапувања и на лошите навики на станува збор за досега непубликуван еретиците Латини во византиско-сло- памфлет од XVII век, кој се чува во ма- венската литература“. Тој низ два настирот „Хиландар“ на Света Гора. средновековни примери на обвину- вања што се однесуваат на обредните * норми во Римокатоличката црква ги * * бележи разликите меѓу „источните“ Вториот дел од книгата Между и „западните“ христијани. Станува Рим и Константинопол. Из антика- збор за обичајот на римокатоличките толическата литература в България свештеници да не носат брада, однос- и славянския православен свят (XI– но да се бричат, како и на практиката XVII в.) носи наслов „Приложения“ да се јаде месо од животни кои во Ви- (Прилози). Во него авторот публику- зантија биле сметани за диви и нечис- ва седум средновековни текста на кои ти (ежеви, желки, мачки, мечки и др.). претходно, во првиот дел од книгата, Третото поглавје од втората глава, пак, прави научна и текстуална анализа. ги анализира изворите кои содржат Станува збор за словенскиот превод обвинувања за францисканските мо- на посланието на патријархот Михаил наси за насилно наметнување на като- Кирулариј до антиохискиот патријарх лицизмот на локалното население во Петар III, Повест полезна за Латини- северозападниот дел на средновеков- те, Кратка сказна за Латините, Ис- на Бугарија (т.н. Видинско Царство) за повед на римскиот папа Григориј IX, време на унгарското завладување на Расказ за создавањето на Бугарската тие територии. патријаршија во 1235 г., Сказна како Третата глава носи наслов „Сла- Рим отпадна од православната вера и вянската антикатолическа литерату- Сказна за нечестивите папи. Послед- ра през XV–XVII в.: преосмисляне и ните два текста досега се непублику- трансформация на средновековната вани, односно за првпат се објавуваат полемична традиция“ (Словенската во научната литература. антикатоличка литература во текот на XV до XVII в.: преосмислување и Драган Зајковски трансформација на средновековната

199 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Рецензии-Прикази-Соопштенија

УДК: 94(497.7)”1880/1900”(049.3) 327(498:497.7)”1880/1900”(093.2)(049.3)

РОМАНСКИ ДИПЛОМАТСКИ ДОКУМЕНТИ ЗА МАКЕДОНИЈА (1880 – 1900), ТОМ I, ПРЕВОД И РЕДАКЦИЈА БЛАГОЈ ЗАШОВ, ДРЖАВЕН АРХИВ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА, СКОПЈЕ 2018

Неодамна во богатата едиција на нешто подоцна бил отворен и оној во преведени историски и дипломатски Скопје, а за Македонија бил важен и документи од најразлична провени- романскиот конзулат во Јанина. Сите енција, објавувани, пред сè, преку извештаи што ги изготвувале кон- Државниот архив на Р Македонија, зулите во овие претставништва биле беше публикуван зборникот на до- испраќани до романската амбасада во кументи од романска провенинеција. Истанбул, а оттаму до Министерство- Станува збор за зборник подготвен од то за надворешни работи на Романија. амбасадорот Благој Зашов, кој содр- Романската дипломатска докумен- жи вкупно 175 романски дипломат- тација за историјата на Македонија, ски документи за историјата на Маке- од која еден дел е презентирана во донија. Овие документи го опфаќаат овој зборник, авторот ја истражувал периодот од 1880 до 1900 г., период и ја селектирал во Архивот на роман- во кој македонското прашање веќе ското Министерство за надворешни е на историската сцена и во кој веќе работи во Букурешт. Тој имал мож- сите соседни балкански држави, но и ност да ја открие и да ја истражува Големите европски сили, покажуваат оваа архивска документација додека интерес за него и за целокупното ос- престојувал во Букурешт како амба- манлиско наследство на Балканскиот садор на Р Македонија во Р Романија. Полуостров. Кон нив, иако со мало Се разбира, при истражувањето на задоцнување, се приклучува и Рома- големи архиви каков што е и споме- нија. натиот, невозможно е да биде доне- Иако нејзиниот интерес за маке- сен секој документ што се однесува донското прашање започнал уште во на истражуваната тема. Но, секој ис- 1850 г., својата прва амбасада во Ис- тражувач при селекцијата се води од танбул Романија ја отворила во 1880 своето сопствено знаење и чувство г. Оттука била координирана работа- и од атрактивноста на документите та на сите романски конзулати во Ос- кои се однесуваат на најзначајните и манлиската Империја кои постепено најинтересните теми и настани и кои, почнале да се отвораат. На терито- според согледувањето на истражува- ријата на Македонија романски кон- чот, овозможуваат да се фрли нова зулати имало во Солун и во Битола, светлина на тие настани. Исто така,

200 Рецензии-Прикази-Соопштенија

при таа селекција мора да се внима- аспект. Во периодот од 1880 до 1900 ва и да не се напушти следењето и г., всушност, се кристализираат ста- на политичкиот интерес на самите вовите на балканските држави и на пишувачи и составувачи на тие доку- Големите сили во однос на македон- менти, со што се следи и интересот ското прашање и се подготвува тра- на државата од која произлегуваат до- гичниот расплет кој ќе следува во по- кументите. Зборникот покажува дека четокот на XX век. Како круцијален приредувачот Зашов се придржувал настан кој ги предизвикал сите ната- до наведените норми во истражу- мошни позиционирања на заинтере- вањето на архивската документација, сираните држави и сите случувања благодарение и на своето знаење и на на територијата на Македонија и на своето дипломатско искуство. целиот Балкански Полуостров може Документите што ги селектирал ав- да се смета Берлинскиот конгрес од торот и што се презентирани овде по- 1878 г., кој бил свикан со цел да се кажуваат дека интересот на Романија ревидира Санстефанскиот договор од за Македонија бил на извесен начин март истата година. Со решенијата на поразличен од оној на непосредните овој договор Македонија останала во соседи на Македонија. Романија, која рамките на Османлиската Империја, не граничи директно со Македонија, а за неа, во согласност со членот 23 не можела да има територијални пре- од Договорот, биле предвидени ре- тензии кон неа, но нејзиниот интерес форми со изработка на устав за прог- бил насочен кон еден дел од населе- ласување автономија, според приме- нието што живеело во Македонија, рот на Критскиот устав од 1868 г. а чии припадници таа ги сметала за Меѓутоа, како и многупати порано, свои сонародници. И, како што наве- но и подоцна, османлиската држава дува самиот автор на овој зборник, Ро- не ги исполнила и не ги започнала ве- манија дошла во балканските осман- тените реформи, предложувајќи го за лиски провинции со цел „да ги открие разгледување Законот за вилаетите во Власите, нејзини сонародници, и да Европска Турција. Тоа било причина организира школи и цркви, грижејќи за низа реакции и случувања на нејзи- се да го разбуди романството кај овој ните територии на Балканскиот Полу- народ“. Поради тоа, во фокусот на ин- остров, кои ќе ја одредат и нејзината тересот на романската пропаганда во иднина. Да споменеме некои од нив: Македонија во најголем дел биле шко- Кресненското востание од крајот на лите и црквите отворани и организи- септември 1878 г.; формирањето на рани од нејзина страна за Власите во Македонската лига за ослободување Македонија, но и во Епир. Со тоа за- на Македонија во Русе во 1879 г.; кон- почнало и создавањето на архивата за ституирањето на Народното собра- Македонија во Министерството за на- ние на Македонија и формирањето дворешни работи на Романија, во која на првата Привремена влада на Ма- се опишуваат настаните и активности- кедонија во месноста Гремен Теќе во те поврзани, пред сè, со влашкото на- 1880 г., која го објавува Манифестот селение, но и со некои други крупни со повик за единствена Македонија политички настани и испреплетувања (со документот кој известува за фор- на интересите на соседните држави во мирањето на оваа влада, всушност, и последните две децении од XIX век. започнуваат документите приредени А тие две децении се извонредно во оваа збирка); приклучувањето на динамични, пред сè, од политички Источна Румелија кон Бугарија во

201 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Рецензии-Прикази-Соопштенија

1885 г., со што се оформува држава- конфесии; за пљачкосувања, грабе- та Бугарија; Српско-бугарската војна жи и за многу други злосторства кои од истата година, чие разгорување е биле речиси секојдневие на обични- спречено од Австро-Унгарија; фор- от човек. Оттука, преку извештаите мирањето на Македонската револу- на романските конзули на читателот ционерна организација во 1893 г. во му е овозможено да го следи она што Солун и формирањето на Македон- се случувало на високо политичко скиот врховен комитет во Софија во ниво, но и на ниво на микрокосмосот 1895 г., кои ќе го артикулираат вна- во кој живееле обичните луѓе. На тој трешниот политички и меѓуетнички начин, исто така, може да се согледа живот во Македонија, но и ќе влијаат и интересот на романската држава и на односите на Бугарија со османлис- она што таа го сметала за важно во ката држава и со другите држави и сл. контекст на политичките, верските и Во споменатиот период, исто така, се на образовните случувања на Балкан- заоструваат црковните и образовни- скиот Полуостров во последните две те пропаганди на балканските земји децении од XX век. на територијата на Македонија; кон Како и сите други истражувачи крајот на векот започнуваат и првите кои преведуваат документи од овој вооружени провокации на нејзината период така и авторот на овој зборник територија; интересите на Големите се судрил со повеќе дилеми кои бара- сили во однос на османлиското на- ат извесни објаснувања и толкувања. следство на Балканот стануваат сè Една од најчувствителните е, секако, поочигледни; на површината сè по- шаренилото од етноними и називи веќе избива и албанското прашање, а кои на различен начин ги дефинирале идеите за неговото решавање ја тан- етничките, верските и лингвистички- гираат и територијата на Македонија те заедници што живееле на терито- и др. Сите овие историски случувања ријата на Македонија. Авторот Зашов се опфатени во извештаите на роман- во воведот на сосема коректен начин ските конзули од Солун, Битола и од дава свое толкување и објаснување Скопје и, се разбира, во содржината на тоа што значеле тие етноними во на овој зборник. соодветниот политички, културен и Но, во зборникот се вклучени и до- верски контекст, како и за принципот кументи во кои се третираат настани по кој се водел во преведувањето на кои се случувале и на пониско ниво, овие термини. но кои имале огромно влијание врз се- Авторот, исто така, се погрижил којдневниот живот на обичниот човек изданието да ги содржи и сите други и кои на извесен начин го моделирале придружни, но неопходни елементи неговиот став и неговото однесување. кои го прават целосен овој зборник. Така, во овие документи може да се Така, во опширниот вовед, покрај прочита и за секојдневните судири на појаснувањата кои се однесуваат на пропагандите по селата олицетворе- преводот на документите и на корис- ни во учителите и во свештениците тената терминологија, тој на читате- испраќани од балканските држави; лот му нуди целосна слика и за фон- за нивните меѓусебни надмудрувања дот од кој се селектирани документи- пред османлиските власти со цел да те, за дискурсот во кој се создавани, се добијат одредени придобивки; за како и за начинот на функциони- напади, насилства и за убиства меѓу рањето на дипломатско-конзуларните припадници на различни цркви и претставништва. Пред преводот, кој

202 Рецензии-Прикази-Соопштенија

е обезбеден со потребната акрибија, факт“, за кој дознаваме од запиша- следува листа на македонски и на ро- ните историски извори. Со проучу- мански јазик во која хронолошки се вањето на тие извори се добиваат подредени сите документи и која ги информации за минатото, преку кое содржи имињата на адресатот и на ад- се сфаќа сегашноста за да се напра- ресантот, како и кратка содржина на ви подобра иднината. Токму тоа ни документот. На тој начин читателот го нуди овој зборник на романски лесно може да се запознае со содржи- дипломатски документи приреден ната на зборникот и да го открие она од амбасадорот Благој Зашов, от- што го интересира. На крајот се на- кривајќи ни ја перцепцијата на уште оѓа индексот со лични и географски една балканска држава на минатото имиња, а пред тоа се дадени инфор- на Македонија во едно драматично и мации за најзначајните личности кои возбудливо време, а на историчарите се среќаваат во документите, како и им се нуди оригинален изворен мате- краток речник на турски термини ко- ријал кој, несомнено, ќе послужи за ристени во самиот превод. натамошно дополнување на мозаикот Историјата како наука за минатото наречен историја на Македонија. означува „истражување“, „проучу- вање“ или „раскажување за она што Драги Ѓоргиев случило“. Секое реално случување или појава се нарекува „историски

203 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Рецензии-Прикази-Соопштенија

УДК: 550.34(497.711):69.059.7]:340.13”1963”(093.2)(049.3)

КАТЕРИНА МИРЧЕВСКА, ЉУБИЦА ЈАНЧЕВА, МАКЕДОНСКИОТ ФЕНИКС: ДОКУМЕНТИ ЗА ОБНОВАТА И ИЗГРАДБАТА НА СКОПЈЕ ПО ЗЕМЈОТРЕСОТ ОД 1963 ГОДИНА Институт за национална историја, Скопје 2018, 227

Во издание на Институтот за нацио- вање и за згрижување на настраданите, нална историја во 2018 година е обја- за евакуација на населението, за сани- вен зборникот Македонскиот феникс: рање на материјалната штета и за об- Документи за обновата и изградбата нова на градот, како и на разновидната на Скопје по земјотресот од 1963 го- помош што пристигнала од голем број дина. Тој се состои од 109 оригинални држави. документи одбрани од депото на Ар- Документите презентирани во збор- хивот на Југославија во Белград, Репу- никот се хронолошки подредени и се блика Србија. Изборот, редактирањето, поделени во два дела, при што е озна- коментарите и преводот на архивскиот чена оригиналната сигнатура, а одреде- материјал од српски на македонски ја- ни, помалку познати поими, кратенки зик се на проф. д-р Катерина Мирчев- и имиња се објаснети во фусноти. Пр- ска и на проф. д-р Љубица Јанчева. виот дел се состои од 35 документи од Во воведот накратко се разгледани Фондот со број 130 – Сојузен извршен историјата на земјотресите во Скопје и совет. Станува збор за документи кои во Скопскиот Регион и забрзаниот раз- се однесуваат на спроведената правна вој на градот по Втората светска војна. регулатива и на извештаите на југосло- Нагласено е значењето што го имало венските надлежни органи за справу- Скопје како главен и најголем град на вање со последиците од земјотресот. Социјалистичка Република Македо- Тука, пред сè, се вбројуваат повеќе нија, како општествен, административ- предлог-закони, писма, информации и но-политички, економски и културен извештаи поврзани со формите на фи- центар. Сепак, најмногу внимание е нансирање на обновата на Скопје, со посветено на тежината на последици- проценување на штетата настаната од те што катастрофалниот земјотрес од земјотресот и со нејзиниот надомест, 26 јули 1963 година ги предизвикал со регулирањето на работните односи, не само во Скопје и кај скопското на- со натамошното образование на скоп- селение туку и пошироко во рамките ските ученици и студенти итн. на СР Македонија. Во воведниот дел е Во вториот дел, кој содржи 74 до- направен осврт на настаните во Скопје кументи, е обработен архивскиот ма- по земјотресот, на многубројните ак- теријал од Фондот со број 731 – Црвен тивности и мерки преземени за спасу- крст на Југославија, кој претставува

204 Рецензии-Прикази-Соопштенија

сведоштво за светската солидарност и На крајот од книгата се презентира- за пристигнатата меѓународна помош. ни и прилози, кои претставуваат факси- Се работи за повеќе информации, спи- мили на поважните документи објавени соци, белешки и извештаи во кои е на- во зборникот. Зборникот Македонски- ведена помошта што е најавена или е от феникс: Документи за обновата и веќе испратена, односно пристигната изградбата на Скопје по земјотресот од разни делови на СФР Југославија, од 1963 година претставува важен при- од други држави, како и од голем број донес за натамошното проучување на хуманитарни организации, претприја- овој настан, кој имал големо влијание тија и хумани поединци кои несебич- врз развојот на Скопје и на Македонија но отстапиле лекови, храна, облека, и кој поради своето значење претставу- финансиски средства, стручна помош, ва своевидна пресвртница во македон- монтажни живеалишта, градежен ма- ската историја. теријал и дале друг вид поддршка, со што придонеле во брзата обнова на раз- Невен Радически урнатото Скопје.

205 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Рецензии-Прикази-Соопштенија

УДК: 930.85(497.781)“1893/1904”(049.3)

ЃОРЃИЈА САЈКОСКИ, КИЧЕВО И КИЧЕВСКО 1893 –1904, ЗДРУЖЕНИЕ НА ИСТОРИЧАРИТЕ НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА, СКОПЈЕ 2017, 172

Во 2017 година од печат излезе на- развојот на општествено-економските ведената публикација, која беше док- и на политичките прилики во Македо- торска дисертација одбранета истата нија, а со тоа индиректно и во Кичево година во Институтот за национална и Кичевско, почнувајќи од средината историја во Скопје. на XIX век, кои се непосредно поврза- Во рамките на предговорот, како и ни со настаните од Големата источна во воведот, изложени се предметот и криза (1875 – 1878). Авторот обрнува целите на истражувањето, при што д-р посебно внимание на дипломатските Ѓорѓија Сајкоски уште на самиот по- игри и интриги што се воделе пред четок подвлекол дека организираната и за време на Берлинскиот конгрес борба на македонскиот народ започ- (1878), на кој европските дипломатски нала, главно, со формирањето на Ма- претставници си поиграле со судбина- кедонската револуционерна органи- та на Македонија. зацвија (МРО) во есента 1893 година Што се однесува на дијаграмот од во градот Солун. Кога зајакнала Орга- развојот на историските настани и со- низацијата, пуштила корени и создала стојби во врска со Кичево и Кичевската организациска мрежа низ цела етно- Околија, авторот прави краток преглед, графска и географска Македонија, а со при што името на Кичево го елабори- тоа успеала да навлезе и во домот на ра низ одреден период. Тоа се среќава поголем дел Македонци, без разлика под следните називи: Кичева, Кирчева, на нивната верска и етничка припад- Кицивис, Фирџова, Фирчова, Кирџова, ност, односно самата МРО прераснала Кирчова, Крчево, Крчова итн. Според во еден вид држава во држава. авторот, Кичево било изградено на Првата глава се однесува на местото од некогашниот антички град „Општествено-економските и култур- Ускана. Во врска со дефинирањето, но-просветните прилики во Македо- пак, на поширокиот географски поим нија и во Кичево и Кичевско во XIX за областа на Кичевско или Кичевија- век“ и е поделена на 5 дела, во кои се та, во кој влегувала целата Кичевска опфатени повеќе значајни моменти од Котлина и пошироко, авторот тука ги историјата на македонскиот народ со сместува реоните и подреоните: Копач- посебен осврт на Кичево и на неговата ка (Горна и Долна Копачка), Сатеска, околија. На почетокот се разгледани Рабетино (Рабетинкол или малата кот-

206 Рецензии-Прикази-Соопштенија

лина Рабетинско Поле покрај Рабетин- можни средства“, а со цел да ги стават ската Река), Краста (или Преку Трупа), под своја јурисдикција, преку која би па понекогаш дури и делови од Порече, можеле во целина да ја „вршат својата кои во времето на револуционерното асимилација и денационализација над движење на четите на МРО постоеле македонскиот народ“. како една целина или околија. Втората и најдолга глава со 7 точки Покрај другото, на сликовит начин е целосно е посветена на „Oсновањето обработен делот во врска со појавата на на Македонската револуционерна ор- првите форми на вооружен отпор, каде ганизација во 1893 година“. Во оваа што централно место зазема т.н. Бр- глава авторот се задржува на условите сјачка буна или заговорот од 1880/1881 од почетната дејност на МРО, непо- година, со посебен осврт на учество- средно по нејзиното основање во Со- то на дејците од пошироката околија лун, а потоа за нејзиното натамошно какви што биле: Дуко Тасев, Ангеле дејствување, зајакнување и проширу- Танаскоски, Мицко Крстески, „учес- вање; трансформацијата на МРО во ниците во четата на Михајлета“, Илија Внатрешна македонска револуцио- Делија, браќата Стефан и Кузман Пе- нерна органзиација (ВМРО) по 1894 тревски и др. Последниот дел од оваа година, а потоа во Тајна македонско-о- глава е посветен на религиозните и на дринска револуционерна органзиа- црковно-просветните прилики во Ки- ција (ТМОРО) по 1896 година. Исто чево и во Кичевско од втората полови- така, во посебна точка се разгледани на на XIX и почетокот на XX век, каде подготовките на ТМОРО во Битолски- што авторот обрнал посебно внимание от (вториот) револуционерен округ за на опстојувањето на повеќе значајни кревање вооружено востание во Ма- цркви и манастири, кои одиграле дос- кедонија во пролетта 1903 година, со та важна улога во животот на месното посебна елаборација на Смилевскиот население, на прво место манастирот конгрес, кој започнал со работа на 24 „Пречиста Кичевска“. Во таа смисла се април 1903, односно на 7 мај 1903 го- напоменува дека свештенството и мо- дина, според новиот грегоријански ка- наштвото во Кичевско со векови го уче- лендар. Покрај другите прашања, ав- ле македонскиот народ да се „држи до торот го регистрирал изборот на Лука своите традиции и културата“, односно Џеров, Јанаќи (Наќе) Јанев-Лавчанче- со помошта на црквите и на свештен- то и на Арсо Мицков, кои требало да ството народот ја „задржал својата по- раководат со Горско началство за Гор- себност во однос на другите, така што на и Долна Копачка, а Георги Пешков, Македонците утеха за тешкиот живиот Ванчо Мицков и Цветан Апостолов наоѓале во црквата“. (од Светораче) со Горско началство за Од наведеното, авторот заклучува Рабетинкол и Порече. дека „со формирањето на МРО, црк- Во оваа глава авторот посбно се вите и манастирите ќе бидат главното осврнува на основањето на Комите- засолниште за револуционерите, но и тот во овој дел на Македонија, при место од каде што се ширела идејата што подвлекува дека во пролетта 1895 за ослободување на Македонија“, како година во Кичево пристигнал битол- и дека „црквите биле под постојан чанецот Анастас Лозанчев, кој маски- притисок на грчката, српската и бу- ран како фотограф, се задржал извес- гарската пропаганда, кои безмилосно но време и ги поставил основите на настојувале да ги стават под своја кон- МРО во градот и околијата. Како прв трола и притоа се користеле со сите раководител на Комитетот, авторот

207 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Рецензии-Прикази-Соопштенија

го истакнува ѓаконот Јосиф (младиот Во нивно отсуство, со Комитетот во монах во манастирот „Св. Пречиста Кичево раководел заменикот на поп Богородица“) роден во Крушево. По- Тома Николов, Иван Поп Крстев. Би- тоа следува раководството на МРО дејќи последниов бил со послаби ква- кое го сочинувале: Лука Џеров (роден литети, целокупниот организациски во Битола), Иван Нелчинов (роден во товар во Кичево и воопшто во Киче- Охрид), Ангеле Бунгуров (роден во вијата паднал на плеќите на учителот Кичево), Славејко Арсов (роден во Ѓорѓи Сугарев, кој во текот на учебна- Штип) и поп Тома Николов (роден во та 1900/1901 година бил поставен за кичевското село Вранешница). учител во селото Светораче. Во точката која се однесува на „За- Според анализата на настаните на- четоците на организираниот отпор и правена од страна на авторот, целата основањето на првите чети на Орга- организациска кореспонденција и ор- низацијата во Кичевско“, авторот ис- ганизација на МРО за Кичево и Кичев- такнува дека првите чети на Органи- ско поминувала низ рацете на Сугарев. зацијата во Кичевско биле предводени За да биде сокриена неговата конспира- од познати месни кичевски војводи. тивност, преку летото тој не се враќал Станува збор за првата чета на МРО во својата родна Битола, туку се дви- формирана воопшто во Македонија жел во реоните, а истовремено се усо- заедно со онаа што била создадена во вршувал и во агитациско-организатор- Малешевијата, односно станува збор ската чета на познатиот војвода Никола за четата од летото 1897 година, која Петров-Русински, која дејствувала на во Кичевијата ја предводел познатиот поширокиот регион од тој дел на Ма- војвода Дуко Тасев-Јудовчанецот. Исто кедонија (Прилепско, Крушевско, Де- така, забележително место заземаат и мирхисарско и Кичевско). По враќање- четите што ги предводеле војводите то на поп Тома Николов од затворот, Наќе Јанев-Лавчанчето, Арсо Мицков, повторно му бил доверен на раково- како и други месни чети предводени од дење Кичевскиот комитет на ТМОРО, истакнати војводи, а авторот ја завршу- како на агилен и докажан револуцио- ва оваа глава со заклучниот и доста зна- нер и организатор на Организацијата. чаен поднаслов и текст „Поставување- Четвртата глава е посветена на „Од- то на Организацијата на цврсти основи разот на Илинденското востание во (1896 – 1900 година)“. Кичево и Кичевската околија“ и е по- Во третата глава, која се однесува делена на 6 дела. На почетокот авторот на „Состојбите во Кичево и Кичевско се осврнува на подготовките на четите во периодот пред Илинденското вос- на Организацијата за успешно изве- тание (1900 – 1903)“, се анализирани дување на востанието во Македонија, настаните непосредно поврзани со вклучително во Кичево и Кичевско, кое Кичевската провала од 1900 година, започнало на 2 кон 3 август 1903 годи- како и последиците од неа во Киче- на или според новиот грегоријански ка- вијата. Имено, како резултат на про- лендар, на верскиот празник Илинден, валата, најпрво во Кичево, а потоа поради што било наречено Илинденско во катилането (затворот) во Битола, востание. Покрај опширниот приказ на скоро 14 месеци одлежал во затвор растежот и омасовувањето на четите на речиси целиот Кичевски револуцио- Организацијата, кои ги предводеле по- нерен комитет на ТМОРО (поп Тома знати војводи во Кичевијата, авторот се Николов, Лука Џеров, Матеј Христов, задржал и на основањето селски чети Иван Нелчинов, Гиче Ошавков и др.). на чело со месните селски војводи и

208 Рецензии-Прикази-Соопштенија

подвојводи во повеќе села во околија- аскер и башибозук; се судирале и со та. Македонските востаници, заедно со специјалните воени единици донесени четите на повидните кичевски војводи, од Косово, вклучително и со коњицата предводени од околискиот началник во и со артилеријата. Аскерот бил пред- Кичевско („горскиот началник“) Лука воден од Бахтијар-паша, Насер-паша, Џеров, определен на таа одговорна Хисни-паша и со Шефки-беј. Според должност уште на Смилевскиот кон- османлискиот план за реокупација на грес, зеле активно и забележително Кичевијата, се планирало да се обико- учество во Илинденското востание, лат и да се освојат сите реони во кои главно во Кичевската Околија. Уште дотогаш престојувале и дејствувале подетално, сето тоа е прикажано и во востаниците. Од друга страна, поради следната точка насловена како „Илин- тоа што во таква ситуација повеќето од денското востание во Кичево и Кичев- четите не можеле меѓу себе да кому- ско“. Тука на мошне сликовит начин и ницираат и да соработуваат, тие се по- со доста фактографска документација влекле во високите планински предели се прикажани жестоките судири и бор- за да се сокријат во густите шуми, но би кои се одиграле меѓу четите на маке- селата останале незаштитени, а воста- донските востаници, како и членовите ниците и понатаму му давале жилав или симпатизерите на МРО, од една отпор на огромниот турски аскер. страна, и аскерот и башибозукот во Во секој случај гледано, авторот на околијата, од друга страна. Всушност, монографијата ги регистрирал суди- се работи за обидот да се заземе гра- рите со османлиската војска и обидите дот Кичево од страна на османлиската за давање отпор од страна на војвода- војска. Потоа се опишани борбите во та Пејчин Томоски со неговата чета од Рабетикол и во Копачка, особено оние селото Душегубица, кои се одиграле што се воделе во месноста Ѓурѓејца кај месноста Думовица – Горен Ло- меѓу малобројните востаници и по- пушник, како и судирот на селската бројниот аскер и башибозук, во кои чета од селата Кленоец, Патаец, Иван- со навременото пристигнување, иако чишта и Ехлоец на планината Јама. во последен момент, на демирхисар- Додека се одигрувале овие одбраnбе- ската чета на чело со војводата Јордан ни битки, тука пристигнале четите на Пиперката, победата била извојувана војводите Наќе Јанев и Крсте Алексов, на спектакуларен начин. Наведениот како и четата на околискиот началник подвиг и херојската битка што се оди- Лука Џеров. Сепак, освен наведените грала на Ѓурѓејца помеѓу малобројните и други неспомнати битки на воста- востанички чети со побројниот аскер ниците, такви судири се случувале на и башибозукот оттогаш, па сè до де- повеќе места во околијата, односно нес честопати се опеани во народните авторот се задржал на многубројни- песни од Кичевијата. те препукувања меѓу востаниците од Петтата и последна глава е наслове- една страна и аскерот и башибозукот на како „Кичево и Кичевско по Илин- од друга, посебно во Копачка, кои тра- денското востание“ и во неа опширно еле околу три месеци. Слични суди- се следи бавниот пораз на востаници- ри се случувале и во атарот на селата те кој траел окулу три месеци. Во таа Лавчани и Душегубица. смисла, авторот потенцира дека од 24 Според анализата на авторот, ма- до 29 август 1903 година востаниците кедонските востаници, колку и да по- во Кичевската Околија дејствувале од кажувале невиден хероизам, храброст повеќе страни против многубројниот и издржливост во пружањето на от-

209 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Рецензии-Прикази-Соопштенија

порот, требало да му се спротивстават дина“, каде што авторот се навраќа на на аскерот кој броел од 3 500 до 4 000 тешката социјално-економска состој- војници, при што било неизбежно да се ба во Кичевската Околија непосредно повлекуваат и да има жртви на двете по крвавото задушување на Илинден- страни. Поради своите жртви, аскерот ското востание за да го долови изрази- бавно напредувал во текот на реокупа- то тешкиот период што го преживува- цијата на Кичевската Околија, односно ло месното население. борбите за освојувањето на Копачка од На крајот може да се заклучи дека страна на османлиската војска привр- публикацијата Кичево и Кичевско шиле кон 18 септември 1903 година. 1893 – 1904 од д-р Ѓорѓија Сајкоски Нешто потоа, на 8 октомври 1903 го- претставува една нова научна студија дина се одиграл еден жесток судир при која се однесува на собитијата во ма- давањето отпор на востаниците кај с. кедонското револуционерно движење Јудово, каде што аскерот имал забеле- во овој дел од Македонија во текот на жителни жртви, а селото било запале- Илинденското востание, а паралелно но. На крајот од разгледуваната точка, се разгледува и историјата на МРО авторот го регистрира и известувањето од нејзиното основање (1893) до 1904 што пристигнало на 30 септември 1903 година. Предметот на анализата се од- година, а било доставено од страна на несува на сите релевантни и поважни Штабот на четите, во кое се барало настани што се случувале во Кичево востаниците да се вратат по селата, и во Кичевската Околија со помалите оружјето да го складираат, а повидните реони: Копачка, Сатеска, Рабетинкол, војводи да се засолнат надвор од Маке- Краста (или Преку Трупа), дури и во донија. Таквото решение востаниците делови од Порече. Сите историски го примиле со неверување, огорченост настани и процеси што се случувале и со незадоволство. од 1893 до 1904 година во овој дел Анализата на содржината на след- на Македонија, наведениот автор ги ната точка со наслов „Последиците од аргументира врз основа на нужната Илинденското востание во Кичевска литература и периодика, а особено околија“ е доста педантна, прегледна и за најважните настани се користени изворно подготвена. Авторот подроб- објавени и досега непознати истори- но го опишал теророт што бил извр- ски извори, главно од бугарските и од шен од страна на аскерот и на башибо- македонските архиви. зукот, посебно врз веќе незаштитеното Во споменатава публикација д-р македонско население во Кичевската Ѓорѓија Сајкоски исто така поместил Околија. Со доста фактографски пока- 24 слики и факсимили во црно-бела затели се опишани селата што настра- техника; употребил 325 фусноти и ис- дале, дури и поименично се наведени ползувал 91 библиографска единица, лицата од двата пола кои биле егзеку- од кои голем дел се архивски докумен- тирани или врз кои било извршено на- ти досега недоволно познати. Поради силство за време на задушувањето на тоа сметаме дека монографијата на востанието, односно авторот се задр- Ѓорѓија Сајкоски со наслов Кичево и жал на одгласот од и на причините за Кичевско 1893 –1904 претставува нов неуспехот на Илинденското востание прилог кон македонската историогра- во рамките на цела Македонија. фија за периодот од крајот на XIX и Разгледаната публикација завршу- почетокот на XX век. ва со последниот поднаслов, кој се однесува на „Состојбите во 1904 го- Александар Трајановски

210 Рецензии-Прикази-Соопштенија

УДК: 930.85(497.771)(049.3)

ВЕРА БИТРАКОВА ГРОЗДАНОВА, ЛИХНИД И ДАСАРЕТИЈА, МАКЕДОНСКА AКАДЕМИЈА НА НАУКИТЕ И УМЕТНОСТИТЕ / КНИГОИЗДAТЕЛСТВО „МАТИЦА МАКЕДОНСКА“, СКОПЈЕ 2017, 475

(VERA BITRAKOVA GROZDANOVA, LYCHNIDOS ET DASSARETIE, ACADÉMIE MACÉDONIENNE DES SCIЕNCES ET DES ARTS / LIBRAIRE „MATICA MAKEDONSKA“, SKOPJE 2017, 475)

Истражувачите на антиката во Ма- тракова Грозданова (Охрид, 1939) кедонија сè почесто ја изненадуваат покажува посебен пиетет кон родно- пошироката јавност со значајни резул- крајното минато во антиката. Во мина- тати од теренските истражувања, но и тите децении раководела повеќе архе- со репрезентативни публикации. Меѓу олошки истражувања во самиот град, нив посебно истакнато место зазема и на Кале, на Дебој, во тамошната маке- најновиот фундаментален научен труд донска гробница, во некрополата на ул. на акад. Вера Битракова-Грозданова „Христо Узунов“, на Плаошник и на со тематски сосредоточениот наслов другите археолошки локалитети. Лихнид и Дасаретија. Тој, всушност, Во оваа графички богато опремена го опфаќа минатото на античкиот Лих- публикација, таа научно фундирано ги нид (Lychnidos), односно територијата поставува основните параметри на Ох- на современиот Охрид и на денешниот ридско-преспанскиот Регион во анти- Охридско-преспански Регион, тогаш- ката, почнувајќи од VI век пр. н. е. – по- ната античка топографија и патиштата, леогенезата, со прецизен топографски карактеристичните сфери на тогашната преглед на населбите во Дасаретија, материјална култура, како и уметноста формирањето на Лихнид, неговата то- и религијата, со посебен осврт на мал- пографија, урбанизацијата и неговиот куте епиграфски наоди и на месното развој врз основа на пишаните исто- монетоковање. Кратко речено, тука се риски извори и на археолошките наоди. синтетизирани резултатите од нејзините Притоа, аргументирано го констатира петдецениски лични теренски истражу- културното единство, но и различно- вања, фактографијата од зачуваните ис- стите на двете регии од архајската и од ториски извори, како и согледувањата класичнaта епоха до периодот на рим- од литературата на разните истражува- ската власт во овој крај. Имено, додека чи од Македонија и од светот. во Охридската Котлина доминирале Како професионално предан и ис- населби на ридови со бедеми, преспан- клучително искусен археолог, В. Би- ските населби биле крајезерски и неут-

211 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Рецензии-Прикази-Соопштенија

врдени. Но, и едните и другите уште од фотографии и прецизни цртежи. Тоа се архајскиот период имале интензивни презентaции кои на најдобар можен на- економски, трговски и културни врски чин го афирмираат античкото наследство со Македонското Кралство, со Епир и на овие простори во земјата и во светот. со хеленскиот свет до Пелопонез, но и Кон презентираната материјална со подалечните цивилизациски просто- култура се надоврзани и проникливи- ри како Јужна Италија, за што била ко- те истражувања на античките култни ристена тогашната патна мрежа, а по- споменици преку епиграфските спoме- себно патот Виа Егнатија (Via Egnatia). ници и преку пластиката, со констата- Не случајно авторката му посветува ција дека на тоа подрачје има поголем посебно внимание на овој пат, кој по- број грчки отколку латински натписи. стојано го побудува интересот на со- Oттука, побројни се спомениците што времената наука од разните сфери на се поврзуваат со хеленската, (Дионис, општествените науки. Врз основа на Асклепиј, музите, Панина, Херакле, интензивните археолошки активности Кентаури и Лапити, Тихе-Фортуна) от- во последните три децении и на мно- колку со римската митологија (Маните, губројните нови археолошки докази, Јупитер и Меркур). Притоа, таа посеб- таа можела да даде мошне значаен при- но се задржува на ликовните претстави донес во допрецизирањето на делот од регистрирани од познатите руски ис- трасата во Охридско-преспанскиот Ре- тражувачи Никодим Павлович Конда- гион, со уточнување на локациите на ков (1909, две релјефни плочи од грчка- попатните станици. Како најзначајна та и од римската пластика) и Павел Ни- патна врска на Јадранот со егејскиот колаевич Милјуков (1899, христијан- брег, тој бил животворната делница на ски споменици во Преспа) низ новите економските, трговските и на култур- археолошки наоди и согледувања. ните врски, но бил користен и при по- Книгата е синтетички заокружена времените непријателски освојувачки со епиграфските и со нумизматички- походи. Тоа е потврдено со мноштвото те согледувања за повеќе епиграфски наоди од материјалната култура – од прилози, за монетоковањето во Лих- керамички производи до бронзени са- нид и во Охрид, како и за миграциите дови и накит од злато. во Охридско-преспанскиот Регион во Од сите тие причини, посебно фас- антиката. цинира презентацијата на материјална- Како компактна и хомогена, моног- та култура од Охридско-преспанскиот рафски обликувана целина, изданието Регион од различни периоди и сфери на изобилува со топографски прилози, фо- влијание – бронзено олпе и златен накит тографирани артефакти (монументални од хеленистичката некропола кај Црвејн- градби, гробници, епиграфски и други ца, еден cingulum militare (дел од римска наоди од некрополи и сл.) и стручни гра- воена појасна опрема од втората поло- фички обработки, а презентира и исцрп- вина на IV век), обетка со приврзок во ни извори и литература за сето богатство облик на хипокамп од Лихнид, маска од од неговата содржина. Од сите изнесени слонова коска од античкиот театар, гро- причини, може да се заклучи дека ова бот бр. 3 од Требенишкото Кале, црве- издание е неодминлив придонес во ис- нофигуралната керамика од поширокиот тражувањето на антиката во Македонија регион и сл. Сите овие археолошки наоди и достоен репрезент на ова наше богато се стручно документирани, внимателно минато во земјата и во светот. анализирани и научно презентирани, со сите нужни параметри и визуелност низ Катерина Младеновска-Ристовска

212 Рецензии-Прикази-Соопштенија

УДК: 94(32):929Птоломеј I(049.3)

IAN WORTHINGTON, PTOLEMY I: KING AND PHARAOH OF EGYPT Printed by Sheridan Books, Inc., United States of America, Oxford University Press, New York 2016, 253

Во 2016 г. излезе од печат моно- термин „Hellenistic period“. Но, исто графијата Ptolemy I: King and Pharaoh така наведува и термин „Macedonian of Egypt од познатиот истражувач Centuries“, кој го смета за атракти- на антиката Јан Вортингтон (Ian вен, но не и без одредени слабости. Worthington). Во фокусот на истражу- На крајот констатира дека не постои вањето на оваа монографија е живо- адекватен термин за овој комплексен тот на Птолемај I, eден од војсковод- период. Монографијата е конципира- ците на Александар III Македонски на во дванаесет поглавја, а на крајот и основач на династијата на Птоле- се приложени два апендикса, хроно- маидите. Како што е констатирано лошки одредници, библиографија и во предговорот, Птолемај I има спо- индекс. редна улога за време на походите на Во првото поглавје под наслов Александар III, но по неговата смрт „The Young Ptolemy“ авторот ги обра- во 323 г. ст. е., нештата драстично се ботува раните години од животот на менуваат. Тој зема активно учество Птолемај I, од неговото раѓање, па сѐ во судирите на дијадосите и успева до почетокот на походот на Алексан- да основа своја држава, а воедно и дар III на исток во 334 г. ст. е. Tој се династија, во историјата позната како осврнува на неговото потекло, физич- династија на Птолемаидите. киот изглед, начинот на живот, како и На почетокот на монографија- на македонското општество во тој пе- та авторот упатува благодарност до риод, со цел да ни ја долови средината сите оние што му помогнале во ра- во која израснал. Ги користи сите рас- ботата, ги наведува преводите на ис- положливи податоци од историските ториските извори што ги користи и извори, констатирајќи дека се мало- приложува четири историски карти: бројни и за овој период од неговиот на државата на Александар III, на живот се знае многу малку. Во второ- Хелада и Македонија, на хеленистич- то поглавје именувано како „Invading киот свет и на Египет и Сирија. Во Persia with Alexander“ се разгледува „Воведот“, меѓу другото, напоменува делот од походот на Александар III до дека за периодот што ќе го истражу- смртта на персискиот крал Дареј III. ва ќе го користи конвенционалниот И за овој период, исто како и за прет-

213 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Рецензии-Прикази-Соопштенија

ходниот, податоците за Птолемај I и со Пердика, во кој извојувал голема за неговите активности во походот се победа. Седмото поглавје „Taking on малобројни и скудни. Неговата улога the Enemy“ ги анализира брачните вр- во битката кај т.н. Персиска Врата за ски на Птолемај I, вториот (319 – 316 авторот е проблематична, па тој дава г. ст. е.) и третиот (315 – 311 г. ст. е) свои видувања и претпоставки кои се судир на дијадосите, како и стелата разликуваат од податоците што ни ги позната како „Satrap Stele“ откриена дава самиот Птолемај I. во 1871 година во Каиро. Во осмото Во третото поглавје, кое носи на- поглавјето „Alexander’s Corpse“ Вор- слов „The Campaign in Afghanistan“, тингтон се осврнува на грабнувањете авторот се задржува на учеството на на телото на Александар III, на градот Птолемај I во рамките на дејству- Александрија, Александриската биб- вањето на Александар III во источно- лиотека, на Мусејонот и на светил- иранските сатрапии. Авторот конста- никот во Александрија. Во деветтото тира дека има значителен напредок поглавје „From Satrap to King“ е об- во неговата кариера во овој период, работена надворешната политика на кога тој бил назначен за соматофи- Птолемај I од 310 до 308 г. ст. е., која лакс, а имал и мошне активна улога авторот ја дефинира како империја- во освојувањата. Дадена е анализа на листичка, а го анализира и неговиот задачата што ја добил од Александар судир на Кипар со Деметриј Полиор- III да му го донесе Бес, како и на не- кет и прогласувањето на дијадосите говата улога во случаите со Клејтос и за кралеви. Десеттото поглавје „First со Калистен. Четвртото поглавје „To among Equals“ се однесува на нападот India and Back“ го обработува делот на Египет од страна на Антигон Ед- од походот на Александар III на Ин- ноокиот и на неговиот син Деметриј дија и неговото враќање, сѐ до него- Полиоркет, кој завршува неуспешно. вата ненајдена смрт во 323 г. ст. е. Во Овде е обработена опсадата на Родос, овој период Птолемај I сѐ повеќе се неговото прогласување за Soter, бит- споменува, а пресвртна точка во него- ката кај Ипсос и неговите последни виот живот, според авторот, е смртта потези пред смртта кон крајот на т.н. на неговиот крал Александар III. Во „период на дијадосите“. Единаесет- петтото поглавје „Ptolemy and the Rise тото поглавје „Ptolemy and Egypt“ го of the Successors“ авторот се осврнува разгледува односот на Птолемај I кон на настаните непосредно по смртта жителите на Египет, како и админи- на Александар III, задржувајќи се по- страцијата, економијата и религијата конкретно на амбициите на Птолемај во неговата држава за време на него- I и на неговиот економски и воен бе- вото владеење. нефит од преземањето на Египет. Тој Во последното поглавје со наслов заклучува дека Птолемај I не води де- „The End – and Beyond“ авторот се фанзивна политика и не се разликува осврнува на времето пред неговата од другите дијадоси, туку напротив, смрт и на определувањето на наслед- тој е империјалист како и сите тие. никот. На крајот е приложен кус ис- Шестото поглавје „Securing ториски осврт на државата на Птоле- Egypt“ го проследува зацврстување- маидите од Птолемај II, па сѐ до Кле- то на власта на Птолемај I во Египет, опатра VII, а поглавјето завршува со првичните потези во надворешната интересниот поднаслов „The Greatest политика, преземањето на телото на Successors?“, каде што Птолемај I е Александар III, како и неговиот судир издигнат над сите други дијадоси.

214 Рецензии-Прикази-Соопштенија

Општа констатација на авторот на вања. Изнесени се мошне интересни оваа монографија е дека Птолемај I, претпоставки и заклучоци, проследе- без сомнение, има многу поголема ни со проникливи анализи и поткре- улога во историјата на Египет и во пени со многубројни извори, како и раниот хеленистички свет отколку мошне богата научна и стручна лите- што генерално се проценува во исто- ратура. Оттука сметам дека таа, без- риската наука. Тој го смета за прво- друго, го заслужува вниманието на класен пример на крал, војсководец, научниот свет и претставува мошне државник и на интелектуалец. значаен прилог во светската истори- Монографијата нуди еден нов ографија. поглед на расветлувањето на ликот на Птолемај I и, несомнено, ќе биде Антонио Неделковски поттик за понатамошни истражу-

215 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Рецензии-Прикази-Соопштенија

УДК: 27(497.7)”1/10”(049.3)

ДРАГАН ЗАЈКОВСКИ, ХРИСТИЈАНСТВОТО ВО МАКЕДОНИЈА: СЕДУМ СЛОВА ЗА ПОЧЕТОЦИТЕ И ЗА ЕТАБЛИРАЊЕТО, ИНСТИТУТ ЗА НАЦИОНАЛНА ИСТОРИЈА, СКОПЈЕ 2018

Во текот на 2017 г. Институтот за На крајот, како додаток се вметнати национална историја започна со из- и два текста кои, исто така, се тесно давање на едицијата книги по повод поврзани со создавањето на Црквата 70 години од своето основање. Дел и на нејзината структура во Маке- од неа е и монографијата Христијан- донија. Иако поглавјата и додатокот ството во Македонија: Седум слова претставуваат самостојни текстови, за почетоците и за етаблирањето сепак, составени на овој начин, тие напишана од проф. д-р Драган Зајков- воспоставуваат и даваат една заокру- ски. Како што наведува и самиот на- жена историографска целина во од- слов, авторот, чиј научен опус е про- нос на предметот на истражување. учувањето на христијанството и на Првото поглавје на оваа моногра- Црквата, во своето дело се фокусира фија се однесува на новозаветните на воспоставувањето, првичниот раз- текстови како извори за ширењето на вој, како и на распространувањето на христијанската религија и на форми- христијанската религија на терито- рањето на ранохристијанската црква ријата на географска Македонија во во римската провинција Македонија. периодот помеѓу I и почетокот на XI Во него авторот се задржува на Де- век, време на нејзините почетоци, но лата на светите апостоли од апос- и на конечното етаблирање на овие толот Лука и на шесте посланија на простори. апостолот Павле, и тоа оние упатени Монографијата е составена од до солуњаните, коринтјаните, фи- седум поглавја, кои засегнуваат пра- липјаните и до Римјаните. Преку нив- шања што се помалку или повеќе про- ната анализа, тој заклучува дека овие учувани во науката, а се мошне важни дела презентираат една конкретна и околу објаснувањето на процесот на жива слика на апостолската мисио- етаблирање, распространување и раз- нерска дејност во Македонија, како и вој на христијанството во антиката и сведоштва за бројноста и за економ- во средниот век на просторите на ге- ската моќ на наведените христијан- ографска Македонија. Првите четири ски заедници во овој период. се однесуваат на античкиот и на до- Во второто поглавје предмет на цноантичкиот период, додека послед- научен интерес се мисионерските па- ните три на средновековниот период. тувања на апостолот Павле, поточно

216 Рецензии-Прикази-Соопштенија

неговите три посети во Македонија Петтото поглавје се осврнува на и резултатот што произлегол од нив. секогаш интересните и вечно акту- Посебно е анализирана првата посета елни теми за почетоците на покр- на Павле, кога ги посетил градовите стувањето на словенските племиња Филипи, каде што, според библис- на територијата на географска Ма- ката традиција, првата личност што кедонија, потоа за дејноста на сло- го прифатила христијанството била венските рамноапостолни браќа жената по име Лидија, како и Теса- Св. Константин – Кирил и Методиј, лоника и Бероја, во кои апостолот за формирањето на Брегалничката ги воспоставил и првите христијан- епископија, понатаму на Охридската ски општини. Другите две посети на и на Деволската епископија, како и Павле се засебно анализирани поради на епископијата на Св. Климент Ох- мотивот за кои биле преземени, по- ридски. На почетокот, како еден вид точно нивната цел била да се провери вовед, авторот изнесува кус преглед функционирањето на веќе воспоста- на населувањето на словенските пле- вените црковни општини во римската миња во Македонија и на односот на провинција Македонија. византиската политика кон нив. „Односот на епископиите од про- Шестото поглавје, насловено како винцијата Македонија кон несто- „Кон прашањето за првите ерарси на ријанското учење во првата полови- Охридската архиепископија: Помеѓу на на V век“ е насловот на третото митот и историчноста“, ја опфаќа поглавје. Во него авторот се осврнува Црквата во рамките на Самоиловата на односот што го имал Тесалони- држава. Фокусот е ставен на нејзини- кискиот викаријат кон прашањето те поглавари, што е едно од повеќето за несторијанското учење, кое потоа прашања кои сè уште не се целосно било прогласено за еретичко, прика- расветлени и одговорени, а се тесно жан преку двајцата истакнати прет- поврзани со оваа црковна организа- ставници од нејзиниот клир, тесало- ција воспоставена на територијата на никискиот митрополит Руф и фили- средновековна Македонија во текот пискиот епископ Флавијан, како и на на втората половина на X век. Притоа, јакнењето на викаријатот во рамките авторот ги анализира сите достапни на христијанските цркви како резул- извори што можат да дадат некаков тат на оваа христолошка расправа. одговор, како, на пример, Кратката И следното, четврто, поглавје се историја на Јован Скилица, Дикан- однесува на Тесалоникискиот вика- жовиот список, трите грамоти на ријат. Во овој случај предмет на про- императорот Василиј II, двете житија учување е односот што викаријатот го на Јован Владимир и Летописот на имал со поглаварите на Римската црк- поп Дукљанин, понатаму Хроника- ва во текот на V век, кој е прикажан та на Јован Зонара, но и неколкуте преку еден поширок преглед, како епиграфски извори најдени на тери- и анализа на црковно-политичките торијата на нашата држава. релации што егзистирале во овој пе- Последното поглавје се однесу- риод помеѓу двата највлијателни цен- ва, како што изјавува и самиот автор, три, Рим и Константинопол. Тие биле на општи проблеми од историјата на оформени и биле под силно влијание Црквата. Во него е проследен нејзи- на прашањето за црковната јурисдик- ниот историјат, почнувајќи од ранох- ција на Источен Илирик, а со тоа и на ристијанскиот период, преку средниот Тесалоникискиот викаријат. век, па сè до денешен ден. Всушност,

217 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Рецензии-Прикази-Соопштенија

тој се задржува на анализата на ка- првично објавени во бр. 1 (2016) и бр. нонското устројство низ целиот овој 2 (2017) на Гласникот на Институтот период, поточно на внатрешното уре- за национална историја во Скопје. дување на Црквата и на процесот што Монографијата Христијанството довел до нејзината сегашна поставе- во Македонија: Седум слова за поче- ност, т. е. до централизација и поде- тоците и етаблирањето на проф. леност на помесни црковни структури Драган Зајковски претставува мошне од видот на патријаршии и архиепис- интересна научна публикација која копии, секоја со свои митрополии и може да им се препорача не само епископии, именувани и воспоставе- на оние читатели што допрва сакаат ни во поголемите градови. подетално да навлезат во светот на За крај се приложени два јубилејни христијанството и на Црквата на те- текста напишани за значајни поводи. риторијата на географска Македонија Првиот е посветен на 1100-годишни- и притоа да се запознаат од поблиску ната од упокојувањето на првиот сло- и со научната проблематика поврзана венски епископ, Св. Климент Охрид- со нив, туку и на оние читатели што ски, додека вториот е напишан за 250 се веќе подробно запознаени и имаат години од укинувањето на Охридска- определено, без разлика колкаво и да та архиепископија (1767 – 2017) и е тоа, познавање од овие теми. 50 години од прогласувањето на ав- токефална Македонска православна Драган Ѓалевски црква (1967 – 2017). Двата текста се

218 Рецензии-Прикази-Соопштенија

УДК: 929Иванова Венедикова, К.

МЕЃУНАРОДНА ТРКАЛЕЗНА МАСА „КОДОВЕ НА ВРЕМЕТО – ИСТОРИЧЕСКА ПАМЕТ НА БУКВИТЕ“ ПО ПОВОД 75-ГОДИШНИНАТА ОД РАЃАЊЕТО НА ДОЦ. КАТЕРИНА ВЕНЕДИКОВА (СОФИЈА, 26 АПРИЛ 2018 ГОДИНА)

На 26 април 2018 година, во све- на работниот стаж доц. Венедикова чената сала на Центарот за источни била на неколку специјализации во јазици и култури при Софискиот уни- Казахстан, Тунис, Сирија, Либан и во верзитет „Св. Климент Охридски“ се Турција. Од 1966 до денес, најпрвин одржа меѓународната тркалезна маса како асистент, а потоа како предавач „Кодове на времето – историческа па- била ангажирана во Центарот за ис- мет на буквите“ по повод 75-годиш- точни јазици и култури при Софиски- нината од раѓањето на доц. Катерина от универзитет „Св. Климент Охрид- Венедикова. ски“, на шуменскиот универзитет Катерина Иванова Венедикова е „Епископ Константин Преславски” и родена на 20 ноември 1942 година во на пловдивскиот универзитет „Паисиј Скопје. Во периодот од 1941 до 1944 Хилендарски“ за предметите: Осма- година нејзиниот татко Иван Вене- нотурска текстологија, Османотурска диков, кој бил археолог, е раководи- епиграфика, Балкански писмени спо- тел на античкиот оддел во Музејот меници на турски јазик, Историја на на Скопје кога се прават првите ис- турскиот јазик, Историска граматика, копувања и откритија на античкиот и Османски јазик, Историја на Турција средновековниот град Баргала (Бре- и Современ турски јазик. галница) и на средновековниот град Поле на научен интерес на доц. Ве- Козјак (од IX/Х век). недикова се османотурската и арапска- Доц. Венедикова магистрира тур- та епиграфика, османотурската и арап- ска филологија на Софискиот универ- ската текстологија (ракописни книги), зитет „Св. Климент Охридски“ во 1966 османотурските извори за бугарската година на Катедрата за османистика. историја, историјата на Мала Азија, Од 1971 година работи во Институтот историјата на Бугарија, историјата на за историја при БАН (Бугарската ака- турскиот јазик, исламот и ориенталис- демија на науките). Во 2001 година се тиката. Во посочените области доц. стекнува со научното звање доцент во Венедикова е автор на 5 монографии и истиот институт по одбраната на док- на над 100 научни студии и статии. торскиот труд Бугарите во Мала Азија Богатиот научен опус и јубилејот од древноста до наши дни. Во текот 75 години од раѓањето на доц. Вене-

219 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Рецензии-Прикази-Соопштенија

дикова беше мотив за колегите осма- излагањата предвидени за третата се- нисти и турколози да организираат сија, на која беа презентирани след- еднодневна тркалезна маса наслове- ните реферати: д-р Никола Робев, За на „Кодове на времето – историческа еден османски финансиски документ; памет на буквите“. Работни јазици на Владимир Најденов, „Историската настанот беа бугарскиот и англискиот. меморија“ на посебните нордиски Во согласност со програмата, во ра- букви; ас. Иван Колев, Грчкото писмо ботниот дел беа предвидени вкупно на караманлиите и некои негови осо- 17 реферати поделени во четири се- бености и Жана Желазкова, Некои во- сии. Модератор на првата и на третата нсистемски јазични карактеристики сесија беше асистент Жана Желазкова, на писмените споменици на турски додека втората и четвртата сесија ја јазик во периодот XIII – XV век. модерираше асистент Иван Колев. На последната, четврта сесија беа Настанот официјално започна во 10 претставени следните теми: проф. д-р часот на 26 април 2018 година со поз- Татјана Ефтимова, Дневник на едно дравен говор на доц. Венедикова и со патување до Османската порта од воведно обраќање на организаторите. 16 век - Стефан Герлах; доц. д-р Иво Работниот дел започна со првата Панов, Тематската разновидност во сесија на која беа застапени следни- лирското творештво на „Вечно вљу- те теми и излагачи: доц. д-р Милена бениот мистик“ Баба Тахер Уран; Јорданова, Епиграфиката како суд- проф. д-р Ирина Сараиванова, За бина; м-р Благица Пеливанова, Ху- еден натпис на чешма во дворот на самедин-паша џамија од XVI век во Арабати-баба теќе во Тетово; Ма- градот Штип; проф. д-р Стојанка рио Аппен, Персиската епиграфика Кендерова, Епиграфски споменици во Голконда (ХVІ – ХVІІ век) и д-р од османско време – претставување Анка Стоилова во коавторство со д-р на најновата книга на доц. Венедико- Невена Граматикова, Фрагмент од ва и м-р Неџад Мехмедовиќ, Izmir натпис на чешма складиран во На- in the ottoman-turkish documents for ционалната библиотека „Св. Кирил crafts and trade from the second half of и Методиј“. XIX century contained in the oriental На крајот од секоја сесија имаше department collection of the National богата дискусија, која беше ограниче- Library of Bulgaria. на на 15 минути, додека настанот за- Во втората сесија беа поднесени врши со излагање на заклучните збо- следните реферати: доц. д-р Зеќир Рам- рови и препораки. Успешната конфе- чиловиќ, Тombstones from Тhe Ottoman ренција беше дополнителен мотив за Period in The Cemetery “Arabdere” in организаторите да најават објавување The Area of Sredno Konjari in Skopje; зборник на селектирани текстови Емилија Караханова, Погребните оби- од тркалезната маса за 2019 година, чаи на алијаните; доц. д-р Николај со што презентираните нови научни Марков, Имитативниот венецијански сознанија ќе им станат достапни како дукат (цехин) со турска контрамарка на научниците специјализирани во од 70-тите – 80-тите години на XVII областа така и на пошироката јавност. век и Вања Јорданова, Синии со натпи- си од фондот „Етнографија“ на РИМ Неџад Мехмедовиќ „Стојо Шишков“ – Смолјан. По втората сесија следуваше по- долга пауза, при што се продолжи со

220 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 ISSN 0583-4961

IN MEMORIAM УДК: 94:929Ристовски, Б.

БЛАЖЕ РИСТОВСКИ (1931 ‒ 2018)

На 28 ноември 2018 г. во Скопје почина академик Блаже Ристовски, научник со неспоредлив придонес во проучувањето на историјата на националниот и културниот развој на македонскиот народ и општественик кој даде огромен прилог за современата македонска национално-политичка мисла. Блаже Ристовски е славист, филолог, културолог, историограф, фолклорист, литературен историчар и општествен деец. Тој е роден во селото Гарниково (Кавадаречко) на 21 март 1931 г. Гимназија завршил во Кавадарци и во Прилеп (1950), Филозофски факултет (Група за литературите на народите на СФРЈ и македонски јазик) во Скопје (1955), а докторската дисертација на тема Крсте П. Мисирков – живот и дело ја одбранил во 1965 г. Неговите истражувања се од областа на македонистиката, славистиката, фолклористиката и етнографијата, на историјата и историографијата, на книжевноста и филологијата, како и на културната, националната и литературната историја. Својата кариера акад. Блаже Ристовски ја започнува уште за време на студиите. Тој објавува статии во научни списанија, станува главен уредник на списанието Народно здравје и шеф на Отсекот за печат во Институтот за здравствено просветување во Скопје (1953 ‒ 1955). Работи како професор во Кавадарци (1956 ‒ 1957), јазичен редактор на Радио Скопје (1957 ‒ 1961), лектор за македонски јазик и предавач за македонска литература на Филозофскиот факултет на Универзитетот во Љубљана (1961 ‒ 1966) и предавач на Педагошката академија во Марибор (1965 ‒ 1966). Во 1965 г. станал директор на Институтот за фолклор во Скопје, каде што бил и основач

221 ГЛАСНИК 63 1-2 2019 Блаже Ристовски (1931 ‒ 2018)

и претседател на биеналниот Меѓународен симпозиум за балканскиот фолклор во Охрид. Во Институтот за национална историја (1977 ‒ 1991) раководи со тимот за културна историја и со Балканолошкото одделение. Во рамките на својата општествена дејност, акад. Ристовски активно учествува во процесот на осамостојување на македонската држава и е избран за прв потпретседател во првата Влада на самостојна Република Македонија (1991 ‒ 1992). До пензионирањето е научен советник во Институтот за старословенска култура (1993 ‒ 1995). Член е на Македонската академија на науките и уметностите од 1988 г., чиј секретар е во периодот 1999 ‒ 2002, а секретар на Одделението за лингвистика и литературна наука при МАНУ е во периодот 2011 – 2015. Во текот на својот живот бил професор на Универзитетот во Љубљана, на Академијата за педагогија во Марибор, визитинг-професор во Националниот институт за ориентални јазици и цивилизации (Сорбона III) во Париз, професор на докторските студии по Културна историја на Македонија во Институтот за национална историја, претседател на Здружението на фолклористите на Македонија и на Сојузот на здруженија на фолклористите на Југославија, основач и претседател на Меѓународниот фестивал за балкански фолклор во Охрид. Тој бил основач и уредник на Македонски фолклор (1968 ‒ 1978), списание на Институтот за фолклор „Марко Цепенков“; бил член на редакциите на списанијата Etхnologia Slavica (Братислава), Demos (Берлин), Народно стваралаштво ‒ Folklor (Белград), Погледи, Современост, Гласник и др. и е ииницијатор и главен уредник на Македонската енциклопедија (2009). Добитник е на повеќе награди и признанија во Македонија и во странство, меѓу кои: наградата „11 Октомври“ за првата книга Крсте П. Мисирков (1966); признанието за славистички истражувања – државната награда „Пушкин“ од претседателот на Руската Федерација (2011); Златниот медал за научни истражувања од Националната академија на науките на Украина (2012); Златниот медал од ректорот на Харковскиот национален универзитет (2012) итн. Избран е за член на Академијата на педагошките и општествените науки во Москва (1993). Акад. Блаже Ристовски бил раководител на голем број научноистражувачки проекти и макропроекти, автор на стотици научни прилози и статии во македонски и во странски списанија, весници и зборници, автор на голем број монографски трудови, како и коавтор, редактор и подготвувач на голем број публикаци. Некои од неговите најважни трудови се: Крсте П. Мисирков (1874‒1926). Прилог кон проучувањето на развитокот на македонската национална мисла; „Вардар“. Научно-литературно и општествено-политичко списание на К. П. Мисирков; Ѓорѓија М. Пулевски и неговите книшки „Самовила Македонска“ и „Македонска песнарка“; Македонски народноослободителни песни, Димитрија Чуповски (1878‒1940) и Македонското научно-литературно другарство во Петроград. Прилози кон проучувањето на македонско-руските врски и развитокот на македонската национална мисла, Македонскиот стих 1900‒1944. Истражувања и материјали; Пројави и профили од македонската литературна историја; Македонскиот народ и македонската нација. Прилози за развитокот на македонската културно-национална мисла; Кочо Рацин. Историско-литературни истражувања; Васил Икономов (1848‒1934).

222 IN MEMORIAM

Прилог кон проучувањето на македонскиот културно-национален развиток; Македонскиот фолклор и националната свест. Истражувања и записи; Портрети и процеси од македонската литературна и национална историја. Прилози за македонскиот културно-национален развиток; Македонски летопис. Раскопки на литературни и национални теми; Димитрий Чуповский и национальное сознание; Macedonia and the Macedonian People; Македонската кауза. Реагирања, полемики, интервјуа; Столетија на македонската свест. Истражувања за културно-националниот развиток; Марко К. Цепенков, „Македонски народни умотворби“, кн. 10; Македонски револуционерни народни песни за Гоце Делчев, Јордан Пиперката и Питу Гули; Ѓорѓија М. Пулевски, „Одбрани страници“; Волче Наумчески, „Стихови 1939‒1941“; Тодор Чопов, „Собрани творби“; Рациновите македонски народноослободителни песни; Крсте П. Мисирков, „За македонцките работи“; Никола Вапцаров, „Песни за Татковината“; Цеко Стефанов Попиванов, „Драма во три чина“; Зафир Белев, „Мемоарски записи за Охридскиот заговор (Расказ на македонски јазик)“; Krste P. Misirkov, „On Macedonian Matters“; Ѓорѓија М. Пулевски, „Славјанско-маќедонска општа историја“; „Македонска Александрида“; Крсте П. Мисирков, „Собрани дела“; „Македонистот Петар Драганов 1857–1928“; Македонски албум. Документи од и за Македонското научно- литературно другарство и Македонската колонија во С.-Петербург итн. Последните години работеше на публикувањето на своите Собрани дела во десет тома, а по повод 50-годишнината на МАНУ ја објави последната монографија Историските основи на Македонската академија на науките и уметностите. Акад. Блаже Ристовски со својот огромен и разновиден научен опус и со својата општествено-политичка ангажираност претставува една од најзначајните и најмаркантните личности во поновата македонска историја. Неговата целосна и искрена посветеност на македонската кауза како историограф, фолклорист, лингвист, општественик претставува нераскинлив дел од процесот на зацврстување на македонската нација. Токму таа посветеност одбележа една значајна епоха од националниот и културниот развој на македонскиот народ. Резултатот, пак, од таа посветеност, презентиран во огромниот број публикувани дела, на многубројни научни конференции и одразен преку неговата неуморна општествена дејност, на еден возбудлив начин го покажува патот на развитокот на македонската историска свест и на македонската национална мисла. За жал, со заминувањето на акад. Блаже Ристовски целокупната македонска наука останува без еден извонреден научник, а македонското општество без еден маркантен лик, кој речиси секојдневно учествуваше во градењето и моделирањето на тоа општество. Но, за среќа, останува делото и примерот за една неверојатна и моќна симбиоза на еден врвен научник со една тема – Македонија. Нека му е вечна слава!

Драги Ѓоргиев

223