Blauwkapel bestookt vanuit de ruimte

Het was 2 juni 1843, omstreeks 8 uur den. Dat is, voor wat betreft ons land, een 's avonds. Net zoals nu was er aan het be­ zeldzaamheid. Vanaf 1650 tot heden zijn gin van de zomermaand zeer veel op het er namelijk in Nederland, voorzover be­ land en in de tuin te doen. Met één groot kend, slechts vier andere meteorieten ge­ verschil: wat men nu met machines doet vonden: op 6 augustus 1650 in Dordrecht; moest toen met de hand gebeuren. En dat op 12 juni 1840 bij Uden; op 28 augustus kostte zeer veel tijd. Als gevolg daarvan 1925 bij Ellemeet en op 7 april 1990 in werden lange dagen gemaakt en werd er Glanerbrug. 's avonds vaak tot donker toe doorge­ werkt. Ook deze avond waren er, zoals ge­ Enkele krantenberichten uit de 'Utrechtse woonlijk, om 8 uur 's avonds, nog veel in­ Courant'(1843) woners van Blauwkapel op het land of in De berichtgeving over de inslag en het hun tuin bezig. Niets wees er op dat er terugvinden van twee fragmenten van de zich iets bijzonders of ongewoons voor meteoriet van Utrecht beperkt zich tot en­ zou doen. Er was slechts sprake van de kele korte berichten. Het hierna volgende voor die tijd normale landelijke rust en bericht is afkomstig uit de Utrechtsche stilte, die zo nu en dan werd verbroken Courant van 3 juni 1843. door het blaffen van een hond, het loeien van een koe of de roep van een weidevo­ 'Gisteren avond, ongeveer te 8 uur, is in de gel. gemeente Blaauwkapel op een klein uur afstands van de stad een meteoorsteen Plotseling werd deze rust verscheurd door neergevallen. Na eene hevige uitbarsting, een donderend geraas, dat door de mensen uit drie of vier op elkaar volgende slagen die buiten waren nader omschreven werd bestaand, die eenige overeenkomst hadden als drie of vier op elkaar volgende explo­ met kanonschoten, werd een fluitend of hui­ sies, die op kanonschoten leken, gevolgd lend geluid waargenomen, dat door zijne door een angstwekkend fluitend of hui­ vreemdaardigheid bij de dorpsbewoners lend geluid. De explosies waren niet al­ eene angstige verbazing verwekte. De leen in Blauwkapel maar ook in de wijde knecht van den landman Jan Teunisse omtrek, tot Harmeien en Driebergen toe, Bosch, de paarden van het land brengende, te horen. Sommige getuigen beweerden zag op korte afstand van zich een zwaar dat aan alle geluiden een vreemd lichtver­ lichaam in de grond slaan met zulk eene he­ schijnsel, dat op bliksem leek, vooraf­ vigheid, dat het zand tot op eene groote ging. Anderen omschreven het geluid, dat hoogte in de lucht opvloog. Zich van eene volgde op de donderslagen, als geraas of spade voorzien hebbende, keerde hij naar als militaire muziek. Weer anderen zeiden die plaats terug en vond den steen op eene dat er voor de explosies sprake was van diepte van drie voet op de zandlaag, die een sissend en knetterend geluid. Slechts zich onderden kleibodem uitstrekt. Dezelve enkelen, zoals Johannes Verweij en weegt 7 nederl. ponden, heeft eene onregel­ Willem Ooms de knecht van Jan Teunis matige, langwerpige gedaante, en is uit­ Bosch, zagen vaste voorwerpen naar be­ wendig met de aan deze raadselachtige neden vallen, die met zoveel geweld in de ligchamen eigene zwarte korst omgeven, bodem drongen, dat de grond tot grote die slechts op eene plaats beschadigd is, hoogte werd opgeworpen. waar de inwendige grijze stof des steens te voorschijn komt'. Al deze verschijnselen werden veroor­ zaakt door de val van een meteoriet, 'de In de Utrechtsche Courant van 5 juni 1843 Utrecht' genaamd, die tijdens zijn val uiteen- wordt als volgt melding gemaakt van de gebarsten is. Twee brokstukken zijn op vondst van nog een meteoorsteen, bij de Maartensdijks grondgebied teruggevon­ Gageldijk:

14 'In onze vorige editie hebben wij verslag De Blauwkapel gegeven van het vallen van een meteoor­ Het grootste stuk van de meteoriet van steen den 2 dezer des avonds om 8 uur, in de Utrecht, dat nabij het dorp Blauwkapel in gemeente Blaauwkapel, thans vernemen het weiland van Jan Teunisse Bosch is in­ wij, dat omtrent denzelfden tijd buiten de geslagen, wordt 'de Blauwkapel' ge­ Waard, achter het Lovehoutje, nabij den noemd. Met een gewicht van 7250 gram is Gageldijk, een dergelijke luchtsteen, onder het de grootste meteoorsteen, die ooit in een geweldigen slag, is nedergevallen. De Nederland werd gevonden. De steen, die landman Johannes Verweij, die zich op zijn een kleilaag van één meter dikte door­ land bevond, heeft deze steen zien vallen en boorde voordat hij op de daaronder lig­ medegenomen '. gende zandlaag tot stilstand kwam, werd opgedolven door Willen Ooms, een Omschrijving van de meteoriet van Utrecht knecht van Jan Teunisse Bosch. De coör­ De naam 'de Utrecht' betreft de val van dinaten van die plaats van inslag van 'de een in stukken uiteengevallen olivijn- Blauwkapel' zijn 52° 07' NB en 05° 09' hyperstheen-chondriet, een z.g. steenme- 30" OL. Dat is ongeveer halverwege het teoriet, type L-61). De teruggevonden weiland, dat zich nabij de bocht in de fragmenten zijn, op het breukvlak na, Voordorpsedijk, bij het fort Voordorp, ten voorzien van een dofzwarte z.g. smelt- westen van de boerderij 'Eben Haezer', in de richting van de Groenekanseweg uit­ korst, die typisch is voor alle meteorieten. 3 Dat kan erop wijzen, dat het uiteenspatten strekt ). In hoeverre de Hebreeuwse naam relatief laag in de atmosfweer heeft 'Eben Haezer', wat 'Steen der hulp' bete­ plaatsgevonden. Immers wanneer de me­ kent, iets met voornoemde inslag te ma­ teoriet in de bovenste lagen van de atmo­ ken heeft is niet bekend, (zie later). We sfeer uiteengespat zou zijn, zou het breuk­ weten wel, dat Jan Teunisse Bosch een uitgeslapen boer was, die heel goed wist vlak van de teruggevonden meteoorstenen 4 eveneens voorzien zijn van een donker ge­ hoe hij zijn voordeel met iets kon doen ). kleurde smeltkorst. Op de breukvlakken Het is daarom vrijwel zeker dat hij 'de van de teruggevonden brokstukken waren Blauwkapel' heeft verkocht, alle pogin­ in de grijze hoofdmassa naast glinste­ gen, om hem te bewegen de steen aan een rende metaaldeeltjes ook enige roestvlek­ universiteit of museum in Nederland te ken te zien. Het uiteenspatten van de me­ schenken ten spijt. Hoe dan ook, aan het teoriet zal zonder twijfel met een gewel­ einde van de vorige eeuw blijkt, dat de dige knal gepaard zijn gegaan. De andere steen zich in een Hongaarse geologische explosies van de serie van 3 of 4 zijn waar­ collectie in Boedapest bevindt. Hoewel de schijnlijk veroorzaakt door de snelheid steen daar nog steeds is, wordt hij niet ten­ waarmee de meteoriet de atmosfeer is bin- toongesteld maar ligt in het depot van het museum. Dit onidal het desbetreffende npnwpHrnnnpn ... .,^ museum tijdens de Hongaarse opstand in die zo'n 150.000 kilometer per uur was. 1956 zwaar werd beschadigd. Door deze grote snelheid ontstond een schokgolf gevolgd door één of meer zwakkere schok- en explosiegolven. Op Het Loevenhoutje het moment dat deze golven de aarde ra­ Een aanmerkelijk kleiner stuk van de me­ ken, hoort men enkele zeer harde knallen, teoriet van Utrecht is ten noorden van de die lijken op de donderslagen, die men Loevenhout, nabij de Gageldijk in het wei­ hoort wanneer een vliegtuig door de ge­ land van Johannes Verweij neergeko­ luidsbarrière gaat. Het zwaarste fragment men5). Dit stuk wordt, hoewel het dichter van 'de Utrecht', met een gewicht van bij de Gageldijk dan bij de Loevenhout is ruim 7 kilo. is ruim 2 kilometer ten oosten ingeslagen, 'het Loevenhoutje' genoemd. van de inslagplaats van het kleine stuk, Toen Johannes Verweij de steen vond, was (2750 gram) neergekomen2). Men ver­ het gewicht ervan 2750 gram. Met de re­ moedt, dat er naast de teruggevonden me­ alisatie van de Utrechtse wijk Overvecht teoorstenen nog andere fragmenten van is het weiland, dat in 1843 aan Johannes de meteoriet van Utrecht zijn neergeko­ Verweij toebehoorde, geheel volgebouwd. men, die echter tot op de dag van vandaag Daardoor is het niet mogelijk om de niet gevonden zijn. plaats, waar 'het Loevenhoutje' is ingesla­ gen, nauwkeurig aan te geven. We zitten

15 De meteoorsteen ris nr. U43 opgenomen in de collectie 'het Loevenhoutje'. Vening Meinesz. van het laboratorium die op 2 juni 1843, niet ver van de voor Geofysica en Geologische chemie. Gageldijk in het In de loop van de tijd zijn er stukjes van weiland van 'het Loevenhoutje' afgezaagd, die zijn ge­ Johannes Verweij bruikt voor onderzoek of die in andere is neergekomen. Afmetingen: collecties zijn terechtgekomen. Zo is hoogte 9 cm, een stukje van 25,3 gram, onder inv. nr. breedte 11 cm, RGM-22514 ondergebracht in de diepte 9 cm. collectie van het Rijksmuseum voor Foto: Faculteit Aardwetenschappen, Geologie en Mineralogie, thans Nationaal Universiteit Utrecht. Natuurhistorisch museum, in Leiden. Verder is een klein stukje met een gewicht van minder dan 1 gram, onder inv. nr. Z-5505 opgenomen in de collectie van het Geologisch Instituut, te Amsterdam. Het Loevenhoutje zelf weegt nu nog zo'n 1990 gram en maakt deel uit van de meteorietencol­ er echter niet al te veel naast, wanneer we lectie van de Faculteit Aardwetenschappen, zeggen, dat de plaats van inslag Universiteit Utrecht, inv. nr. M-55. zich bevindt onder de huizen binnen de rechthoek, die wordt omsloten Niet slecht geboerd door de Elbedreef, de Lotsydreef, de In 1843 woonde Jan Teunisse Bosch aan Broekhuysendreef en de Wezerdreef. de Voordorpsedijk, in de boerderij met Johannes Verweij heeft 'het Loevenhoutje' huisnummer 198, die hij huurde van kort nadat hij hem gevonden had, ver­ Wijnandus van der Well. De bij de boerde­ kocht aan de heer C. van der Schroeff, rij met huisnr. 198 behorende landerijen pannenbakker buiten de Waard, niet ver werden niet door Jan Teunisse Bosch ge­ van de 'Rodebrug'. Laatstgenoemde heeft bruikt, want die waren door Wijnandus van de steen aan de universiteit van Utrecht der Well, in 1838 verkocht aan Aart Floor, geschonken. Daar werd hij onder inventa­ die bij zijn broer Wulfert op de boerderij

Detail van een recente topografische kaart van Utrecht, nummer 31H, waarop is aangegeven waar de fragmenten van de meteoriet van Utrecht, 'de Blauwkapel' en 'het Loevenhoutje' zijn neergekomen.

De Blauwkapel © Het Loevenhoutje

16 De boerderij 'Eben Haezer'. De meteoorsteen 'de Blauwkapel' is neergekomen in het weiland dat grenst aan het links van de langgerekte stal gelegen weiland.

met huisnr. 206 inwoonde. In 1843 was pacht had. Tegelijk met deze aankoop Jan Teunisse Bosch eigenaar van 5 wei­ werd hij eigenaar van de boerderij landen en een bouwland, die in het westen 'Landlust' aan de Groenekanseweg. Kort werden begrensd door de landerijen van daarop heeft hij zich in deze boerderij ge­ Wulfert Floor en in het oosten door de z.g. vestigd en is daarin voor de rest van zijn 11 Morgen van Baron Abraham Calkoen leven blijven wonen. en het in het verlengde daarvan gelegen bezit van Dirk van Eden. Louis van den Brink Blijkens het volgende lijkt het erop dan Jan Teunisse Bosch, nadat hij de meteoor­ steen 'de Blauwkapel' in handen kreeg, letterlijk en figuurlijk niet slecht geboerd 6 Geraadpleegde literatuur: heeft ). Zo kocht hij vrijwel direct daarna, A.C. Bishop, A.R. Woolley, W.R. namelijk in 1844, de panden met de huis­ Hamilton, Elseviers stenengids, 1974, nummers 203 en 204 en de daarbij beho­ Elsevier, Amsterdam rende grond van Dirk van Eden en ging hij in de boerderij met huisnr. 203 wonen. Gesproken met: Vervolgens kocht hij, in 1847, van Aart - de heer Arps, Natuurhistorisch Floor, de landerijen die oorspronkelijk bij Museum, Leiden de boerderij met huisnr. 198, van - de heer Nelson, Volkssterrenwacht Wijnandus van der Well behoorden. De Simon Stevin, Hoeve boerderij waarin hij tot 1844 gewoond - de heren Andre Groeneveld en J. van had, kocht hij echter niet. Veen, Teyler Museum, Haarlem Nadat hij zo'n zestien jaar in de boerderij - Dr. C.F. Woensdrecht, Faculteit met huisnr. 203 had gewoond, liet hij hem Aardwetenschappen, Universiteit slopen en in 1861 herbouwen. De nieuwe Utrecht boerderij kreeg de naam 'Eben Haezer' - de heer Boudewijn 't Hart, Faculteit (Steen der hulp). Kort na het gereedko­ Aardwetenschappen, Universiteit men van 'Eben Haezer' kocht hij in 1862 Utrecht van Mr. J.C. Martens van Sevenhoven, - de heer Kees de Jong, Afdeling vier percelen weiland en twee percelen Algemene Zaken, Gemeente bouwland, die hij tot dan toe van hem in Maartensdijk

17 gemeente MAARTENSDIJK sectie C 3 genaamd Groenekan jaar 1832 schaal 1 : 10.000

Eben Ü II Haezer •

Op deze kaart zijn de landerijen, die Jan Teunisse Bosch in 1862 in eigendom had, aangegeven. De landerijen, die hij in 1843 bezat en waarin de meteoorsteen 'de Blauwkapel' is neergekomen, zijn gearceerd. De landerijen, die hij na 1843 heeft Fort Blauwkapel, verworven, zijn dik omlijnd en voorzien van het jaartal van aankoop.

18 1. Een olivijn-hyperstheen-chondriet is 2. De vroegere gewichtseenheid Ned. een steenmeteoriet waarvan het hoofd­ Pond = de huidige gewichtseenheid kilo. bestanddeel wordt gevormd door de mine­ ralen olivijn en hyperstheen en fijne 3. De naam 'Eben Haezer' komt voor in de homogeen verdeelde metaalkorrels. Bijbel, 1 Sam. 7:12. Chondriet is een type-aanduiding voor steenmeteorieten die kogelvormige in- 4. W. Hoebink, Groenekan tussen de rails, sluitsels bevatten, z.g. chondren. Deze in St. Maerten, nr. 2, d.d. juli '89, p. 7. naam is afgeleid van het Griekse woord 'Chondros', dat is 'korrel'. De 5. Loevenhout was een gehucht, dat een meteoorstenen 'de Blauwkapel' en 'het half uur gaans ten noorden van Utrecht Loevenhoutje' zijn van het type chondriet. was gelegen, nabij de Rodebrug, ten De afmetingen van chondren zijn ver­ oosten van de Vecht, bij de tegenwoordige schillend, van microscopisch klein tot het Loevenhoutsedijk. formaat van een erwt. Alle mineralen, die in chondrieten voorkomen, kunnen 6. De genoemde aankopen van huizen en chondren vormen. De meest voorko­ grond zijn te vinden in het Gemeente mende bestaan uit olivijn. Hoe chondren Archief Maartensdijk (G.A.M.), inv. nr. ontstaan is nog niet bekend. Velen 190. Suppletoire aanwijzende tafel der beschouwen ze als gestolde druppels, die grondeigenaren etc. (1832)-1863 en inv. zijn ontstaan bij vulkanische uitbarstingen nr. 192. Perceelsgewijze kadastrale leg­ op andere hemellichamen. In aardse ge­ ger, art. nrs. 198-390. steenten zijn nog nooit chondren aange­ troffen. Dat wil zeggen chondren zijn een verschijnsel, dat speciaal bij steenmeteo­ rieten voorkomt en als zodanig middel om meteorieten te identificeren.

19