Nowe Polskie Normy Dotyczące Automatyzacji Bibliotek

PRZEGLĄD BIBLIOTECZNY 2001 z. 1/2 PL ISSN 0033-202X

GRAŻYNA PIOTROWICZ

NOWE POLSKIE NORMY DOTYCZĄCE AUTOMATYZACJI BIBLIOTEK

Omówienie: normy dotyczącej formatu do wymiany informacji oraz normy komend w interaktywnym wyszukiwaniu tekstowym, 5 norm ustalających kody wykorzys tywane przy wymianie informacji bibliograficznych, normy poświęconej przygoto waniu rękopisów elektronicznych, wreszcie protokołu Z39.50.

Przedmiotem prac Normalizacyjnej Komisji Problemowej (NKP) nr 242 ds. Informacji i Dokumentacji jest działalność normalizacyjna w zakresie bibliotekarstwa i bibliografii, informacji naukowo-technicz nej i zagadnień wydawniczych. Współcześnie dąży się do unifikacji niektórych metod pracy biblio tecznej w skali międzynarodowej, drogą porozumień w ramach UNES CO oraz Międzynarodowej Federacji Bibliotekarskich Stowarzyszeń i Instytucji (International Federation of Library Associations and Institutions — IFLA), m. in.: zasad opisu bibliograficznego tradycyj nego oraz czytelnego maszynowo, trybu wymiany wydawnictw, prowa dzenia wypożyczeń międzybibliotecznych, budowy systemów informacyjno-wyszukiwawczych itp. W związku z faktem, iż obecnie zakłada się ścisłe powiązanie prac prowadzonych w kraju z działalnością międzynarodowych organizacji normalizacyjnych nie można takich prac prowadzić w oderwaniu od tendencji międzynarodowych. Przede wszystkim chodzi tu o Międzynarodową Organizację Normalizacyjną (International Organization for Standardization — ISO), a w przypadku NKP 242 — ojej Komitet Techniczny ISO/TC 46 Informacja i dokumen tacja oraz Podkomitet SC 4 Zastosowanie komputerów w informacji i dokumentacji. Większość prac podejmowanych tam wiąże się z za stosowaniami automatyzacji. Z zakresu tematyki zautomatyzowanych systemów bibliotecznych opracowano następujące Polskie Normy: — PN-ISO 2709:1998 Informacja i dokumentacja — Format do wymiany informacji — PN-ISO 6630:1999 Dokwnentacja — Bibliograficzne znaki steru jące 80 ARTYKUŁY

— PN-ISO 6862:1999 Informacja i dokumentacja — Kodowany ze staw znaków matematycznych do wymiany informacji bibliograficznej — PN-ISO 8777:1999 Informacja i dokumentacja — Komendy w interaktywnym wyszukiwaniu tekstowym — PN-84/N-09120 Zestaw dodatkowych znaków alfabetu łacińs kiego do wymiany informacji bibliograficznych — PN-85/N-09121 Zestaw znaków alfabetu greckiego do wymiany informacji bibliograficznych — PN-85/N-09122 Zestaw dodatkowych znaków alfabetu cyrylickiego do wymiany informacji bibliograficznych — PN-ISO 12083:2000 Informacja i dokumentacja — Przygotowa nie i adiustacja rękopisów elektronicznych — Pr-PN-ISO 23950 Informacja i dokumentacja — Pobieranie infor macji (Z39.50) — Definicja usługi aplikacyjnej i specyfikacja protokołu (w opracowaniu) PN-ISO 2709:1998 Informacja i dokumentacja — Format do wymiany informacji. Normę ISO 2709 Documentation. Format for bibliographic infor mation interchange on magnetic tape opublikowano po raz pierwszy w 1973 r. Opracowana została przez Bibliotekę Kongresu przy współ pracy Brytyjskiej Bibliografii Narodowej w związku z przygotowywa niem formatu MARC (poprzednika formatu USMARC) dla zautomaty zowanych systemów bibliotecznych. W formatach typu MARC przyjęto jednolitą strukturę rekordów zawierających dane bibliograficzne róż nych typów dokumentów oraz rekordów kartotek haseł wzorcowych. Norma ISO 2709 nie ustalała konkretnego formatu, raczej tylko ogólną strukturę rekordu, umożliwiającą wymianę danych bibliograficznych na taśmach magnetycznych. Norma ta znowelizowana została następ nie w 1981 r. Struktura rekordu przewidywała 3 podstawowe jego elementy: etykietę, tablicę adresów oraz pola zmiennej długości. Norma podawała tylko ogólne założenia formatu, przewidując np. miejsca, w których należy umieścić etykiety pól, ale nie określając ich wartości. Zakładała istnienie separatorów pól, ale ich nie określała. Obecnie wszystkie formaty pochodzące od formatu MARC mają strukturę ustaloną przez tę normę. Taśmy magnetyczne rozpowszechniane przez Bibliotekę Kongresu i Bibliotekę Brytyjską zachowują z nią zgodność, mimo że wykorzystują różne formaty (USMARC, UKMARC). W Polsce odpowiednikiem ISO 2709-1973 była norma PN-78/N- 09015, a odpowiednikiem ISO 2709:1981 norma PN-84/N-09015 Format do wymiany danych bibliograficznych na taśmie magnetycznej. Norma ustalała strukturę (układ oraz sposób zapisu danych) rekordu bibliograficznego do wymiany informacji bibliograficznych na taśmie magnetycznej. POLSKIE NORMY DOTYCZĄCE AUTOMATYZACJI BIBLIOTEK 81

Szybki rozwój techniki komputerowej i technologii teleinformatycz nych spowodował m.in. powstawanie coraz to nowszych zautomatyzo wanych systemów bibliotecznych i informacyjnych. Pojawiły się nowe typy dokumentów gromadzonych, opracowywanych i katalogowanych przez biblioteki, np. dokumenty elektroniczne dostępne online. Wpro wadzono też wiele zmian w przepisach katalogowania, dostosowując je do potrzeb katalogów zautomatyzowanych1. Natomiast transfery da nych realizowane dotychczas offline, zazwyczaj przy wykorzystaniu taśm magnetycznych, zaczęto coraz częściej zastępować wygodniej szymi w użyciu i bardziej pojemnymi dyskami optycznymi lub realizo wać bezpośrednio w trybie online, jako transfer plików poprzez sieci komputerowe 2. Aby zapewnić sprawną dystrybucję, wymianę i przejmowanie da nych bibliograficznych na szeroką skalę, dokonano następnej noweli zacji międzynarodowej normy ISO 2709:1981 iw 1996 r. ukazała się jej najnowsza wersja ISO 2709:1996 Information and documentation — Format for information exchange. Polskim odpowiednikiem tej normy jest PN-ISO 2709:1998 Informacja i dokumentacja — Format do wymiany informacji, która zastąpiła PN-84/N-09015. Norma PN-ISO 2709:1998 określa podstawową strukturę rekordu 0 polach zmiennej długości. Podane w niej postanowienia mają charakter ogólny3 i mogą być wykorzystywane w sposób niemal uniwersalny do przygotowania zróżnicowanych formatów, gdyż w sposób precyzyjny 1 jednoznaczny określają tylko: 24-znakową długość etykiety rekordu, 3-znakową długość etykiety pola oraz separatory pola i rekordu. W sto sunku do normy z 1981 r. wprowadza ona dodatkowo definicję podrekor- du jako grupy pól wewnątrz rekordu, które można traktować jako całość. Norma ISO 2709:1996 ustala wymagania dotyczące formatu wy miany do wykorzystania zarówno w rekordach bibliograficznych spo rządzanych dla wszystkich postaci materiałów podlegających opisowi bibliograficznemu, jak i w innych typach rekordów. W normie tej nie określono długości ani zawartości poszczególnych rekordów. Etykie tom pól, wskaźnikom czy identyfikatorom nie przypisano żadnego konkretnego znaczenia. Podkreślono tylko, iż te wymagania ustala się na poziomie implementacji formatu. Ogólna struktura formatu przed stawiona w ISO 2709:1996 przeznaczona jest przede wszystkim do komunikacji między systemami informacyjnymi, a nie wewnątrz tych systemów. Stosowanie formatu zgodnego z normą ISO 2709:1996 wraz z zale ceniami przyjętymi w zasadach katalogowania zapewniają spójność

1 A. Padziński: Stosowanie Polskich Norm w w zautomatyzowanych katalogach bibliotecznych. Warszawa 2000 s. 13. 2 A. Jacquesson: Automatyzacja bibliotek — zarys historyczny, strategia, perspektywy. W ar szawa 1999 s. 245. 3 Por. przyp. 1, s. 42. 82 ARTYKUŁY i wysoką jakość danych w zautomatyzowanych systemach bibliotecz nych. O wartości systemu zawsze ostatecznie decydują dane 4. Popraw na interpretacja formatu przez zautomatyzowane systemy biblioteczne ma ogromne znaczenie i umożliwia sprawne tworzenie katalogów lokalnych, centralnych, a także wirtualnych. Istnieje również moż liwość korzystania z różnorodnych systemów informacyjno-wyszukiwawczych i jednoczesnego przeszukiwania wielu baz danych. Formaty są przeznaczone do wymiany i dystrybucji danych biblio graficznych w formie czytelnej dla komputera. Stosowanie omawianej normy zapewnia zatem kompatybilność formatów i usprawnia wymia nę danych. Sprzedawane obecnie systemy dopuszczają na wejściu formaty typu MARC (np. USMARC i UNIMARC), a to oznacza, że systemy te są w stanie importować opisy. Format wymienny jest jednak pewną strukturą zewnętrzną w sto sunku do używanego systemu bibliotecznego i nie narzuca żadnej określonej struktury do użytku wewnętrznego. Większość współczes nych systemów bibliotecznych, np. DYNIX, wykorzystuje systemy zarządzania bazami danych i dane są w nich zorganizowane zgodnie z tymi systemami. Nie przeszkadza to jednak zupełnie w prowadzeniu wymiany danych w formacie wymiennym. Na przykład w systemie DYNIX dane przyjmowane są w formacie MARC, a wewnętrznie zor ganizowane w systemie zarządzania bazami danych, czyli w systemie PICK. Natomiast na ekranach komputerów wyświetlane są znowu zgodnie ze strukturą formatu rekordu MARC5.

PN-ISO 8777:1999 Informacja i dokumentacja — Komendy w interak tywnym wyszukiwaniu tekstowym.

Konsekwencją istnienia wielu systemów informacyjno-wyszukiwa wczych, katalogów online i różnorodnych baz danych jest też duża liczba różnego rodzaju systemowych interfejsów użytkownika i metod wyszukiwania informacji. Użytkownik może mieć problemy z opanowa niem umiejętności korzystania z nich. Aby przeciwdziałać temu zjawis ku, grupa Euronet już przed laty podjęła próby wprowadzenia znor malizowanego języka komend w serwisach informacyjnych online. W efekcie tych działań utworzono język Common Command Language (CCL), skodyfikowany następnie w normie międzynarodowej ISO 8777:19936. Językami klasy CCL posługują się wielkie komercyjne serwisy informacyjne online, np. Dialog czy STN International. W przy padku STN International język ten przyjął nawet specjalną nazwę — Messenger.

4 Tamże, s. 100. 5 Por. przyp. 2, s. 159. 6 Tamże, s. 154. POLSKIE NORMY DOTYCZĄCE AUTOMATYZACJI BIBLIOTEK 83

Norma ISO 8777:1993 Information and. documentation — Com mands for interactive text searching, której krajowym odpowiednikiem jest Polska Norma PN-ISO 8777:1999 Informacja i dokumentacja — Komendy w interaktywnym wyszukiwaniu tekstowym, ustala pod stawowy zbiór komend do interaktywnego wyszukiwania danych w sy stemach wyszukiwawczych oraz typy odpowiedzi oczekiwanych od tych systemów. Ustala ona „strukturę komend”, podkreślając, że komenda powinna rozpoczynać się nazwą komendy lub skrótem nazwy, a następnie zawierać specyfikację komendy. Norma określa ogólne kryteria, którymi kierowano się przy doborze nazw komend i metody skracania tych nazw. Następnie podaje składniki specyfikacji komend oraz ich format. W normie zastosowano 7-bitowy (zgodny z ISO/IEC 646:1991 7) kod i wszystkie odsyłacze do znaków lub symboli specjalnych odnoszą się do tego kodu. Dopuszcza ona również możliwość używania innych systemów zdolnych do uzyskania tych samych lub ekwiwalentnych znaków graficznych. Norma PN-ISO 8777:1999 nakłada na system wymóg zdolności akceptacji zarówno małych, jak i wielkich liter, bez ich rozróżniania. Określa dopuszczalne separatory (spacje, przecinki, średniki, nawiasy) oraz opisuje zasady ich używania. W formie tabeli przedstawia nazwy podstawowych komend oraz precyzuje zakres ich zastosowania. W dalszej części omawia poszczególne komendy. Szczególnie starannie (jednak z za chowaniem ogólnych cech) prezentuje używaną do formułowania zapytań komendę FIND, która powoduje przeszukanie jednej lub więcej baz danych systemu. Norma podaje specyfikację komendy FIND (deklarację wyszukiwawczą) oraz omawia możliwe do wykorzystania w niej: wskaźniki przywracania, metody maskowania znaków, operato ry (Boole’a, zakresu i bliskości) oraz kwalifikatory. Podobnie, więcej miejsca norma ta poświęca omówieniu metod zapamiętywania i odtwarzania strategii wyszukiwawczych, które mają szczególne znaczenie dla użytkowników o ustalonej tematyce zaintere sowań, regularnie przeszukujących pewną bazę lub bazy danych, np. w serwisach informacyjnych online. Prezentuje ona również m.in. interesującą komendę DEFINE, pozwalającą użytkownikowi systemu wprowadzać wartości domyślne lub samodzielnie określać pewne sekwencje komend. Norma dopuszcza możliwość wprowadzania w sys temach dodatkowych funkcji, które mogą się składać z dodatkowych komend, dodatkowych operatorów, kwalifikatorów i technik ograni czania. Norma PN-ISO 8777 opisuje jeden szczególny typ interfejsu, a mia nowicie standardowy interfejs systemu sterowanego komendami. Ułat

7 ISO/IEC 646:1991 Information technology. ISO 7 bit coded, character set for information interchange; odpowiednik polski: PN-93/T42109/01 Technika informatyczna. Zestaw znaków w kodzie 7-bitowym ISO przeznaczony do wymiany informacji 84 ARTYKUŁY wia dostęp i wyszukiwanie w komputerowych katalogach bibliotecz nych oraz w innych komputerowych bazach danych. Norma ta nie ogranicza i nie zabrania korzystania z innych niż komendy typów interakcji „użytkownik — system”, takich jak: menu, język naturalny czy też użycie własnego (nieznormalizowanego) języka komend. Prze znaczona jest dla projektantów i użytkowników systemów wyszukiwa nia informacji. Przedstawione w niej definicje odzwierciedlają punkt widzenia użytkownika. Nie odnoszą się one do technicznego ani inżynierskiego aspektu komputerów. Zasadą ogólną przyjętą w PN-ISO 8777jest to, iż nie określa ona sposobu wprowadzania opisanych w niej funkcji przez projektantów systemów. Funkcje i oczekiwane odpowie dzi systemu opisuje z punktu widzenia użytkownika. Tiyb działania systemu wyszukiwania informacji zgodny z omawia ną normą jest również znany jako dialog sterowany przez użytkownika. Większość jego działań jest inicjowana przez użytkownika wydającego systemowi komendy. Nie wyklucza to jednak zadawania pytań przez system. W myśl postanowień normy PN-ISO 8777 system wyszukiwa nia informacji jest zgodny z nią, jeżeli rozpoznaje i odpowiada na każdą określoną w niej komendę. Kiedy zgodność ta jest nieosiągalna, system w odpowiedzi powinien poinformować o tym użytkownika.

PN-ISO 6630:1999 Dokumentacja — Bibliograficzne znaki stenyące

Norma ta jest krajowym odpowiednikiem międzynarodowej normy ISO 6630:1986 Documentation — Bibliographic control characters. Określa ona zbiór 15 bibliograficznych znaków sterujących prze znaczonych do stosowania przez poszczególne kraje i grupy językowe w procesach katalogowania, szeregowania i indeksowania. Zbiór bib liograficznych znaków sterujących rozszerza podstawowy zestaw zna ków sterujących określony normą ISO 646 8 (sekwencja ESC 2/1 4/0). W normie PN-ISO 6630 podano tablicę kodów i objaśnienie poszczegól nych znaków sterujących wraz ze wskazaniem ich miejsca w tablicy kodów. Ponadto norma zawiera charakterystyki funkcjonalne poszcze gólnych znaków sterujących. Znaki te zestawiono w 4 następujące grupy znaków sterujących: — znaki sterujące wstawkami, — znaki sterujące szeregowaniem informacji, — znaki sterujące indeksowaniem i odsyłaczami, — operatory formatu. Znaki sterujące wstawkami są wykorzystywane w sytuacjach, gdy zgodnie z zasadami katalogowania stosowanymi w poszczególnych krajach dodawane są do opisu bibliograficznego i włączane w tekst uzupełnienia pochodzące od katalogującego.

8 ISO 646:1972 została zastapiona przez ISO/IEC 646:1991 (por. przyp. 7). POLSKIE NORMY DOTYCZĄCE AUTOMATYZACJI BIBLIOTEK 85

Znaki sterujące szeregowaniem informacji stosuje się, jeżeli według zasad szeregowania obowiązujących w danym kraju, bibliotece czy ośrodku dokumentacji nie należy przy szeregowaniu uwzględniać wszystkich elementów hasła i opisu bibliograficznego (np. począt kowego rodzajnika) w postaci, w jakiej zostały zapisane. W takim przypadku informacja dotycząca szeregowania musi być dodana do odpowiedniego elementu. Znaki sterujące indeksowaniem i odsyłaczami dzielą się na znaki wyróżniające słowa kluczowe z ich kontekstu bibliograficznego (indeks KWIC) oraz znaki sterujące permutacją, które wykorzystuje się przy sporządzaniu indeksów i odsyłaczy. Każde zastosowanie jednego operatora formatu pozwala na prze mieszczenie znaku powyżej lub poniżej linii tekstu. Stosowanie bibliograficznych znaków sterujących wymagane jest w procesach katalogowania, szeregowania i indeksacji, jeżeli informa cja sterująca jest przekazywana techniką znaków sterujących włączo nych w tekst. Norma nie wyklucza jednak stosowania innych technik. Zaprezentowany w normie zbiór znaków nie zawiera znaków steru jących transmisją. PN-ISO 6862:1999 Informacja i dokumentacja — Kodowany zestaw znaków matematycznych do wymiany informacji bibliograficznej Norma ta jest krajowym odpowiednikiem międzynarodowej normy ISO 6862:1996 Information and documentation — Mathematical coded character set for bibliographic information interchange. Określono w niej 188 znaków graficznych wraz z ich reprezentacjami kodowymi. Składa się ona z tablic kodów oraz legendy, w której przedstawiono poszczególne znaki graficzne wraz z ich nazwami lub znaczeniem oraz dołączono odpowiednie objaśnienia. Znaki te wraz ze znakami określonymi w międzynarodowej normie ISO 646 9, w rozszerzeniu kodowego zestawu znaków alfabetu łacińs kiego do wymiany informacji bibliograficznej (ISO 5426 10) i w kodowym zestawie znaków alfabetu greckiego do wymiany informacji biblio graficznej (ISO 5428 n) tworzą zbiór znaków do wykorzystania w mię dzynarodowej wymianie rekordów bibliograficznych. Norma uwzględ nia przede wszystkim znaki z następujących dyscyplin: algebry, aryt metyki, analizy matematycznej, cybernetyki, geometrii, funkcji hiper- bolicznych, logiki, mechaniki, probabilistyki, teorii zbiorów, statystyki, topologii, trygonometrii i rachunku wektorowego. Norma PN-ISO 6862 dotyczy transmisji znaków matematycznych zawartych w rekordach bibliograficznych, a nie stosowania takich

9 Por. przyp. 8. 10 ISO 5426:1983 Extension of the Latin alphabet coded character set for bibliographic infor mation interchange 11 ISO 5428:1984 Greek alphabet coded character set for bibliographic information interchange 86 ARTYKUŁY znaków w dokumentach źródłowych. Oznacza to, że pojedynczy symbol z tego zestawu może być wykorzystany do wymiany informacji w po staci występującej w danych przeznaczonych do transmisji.

PN-84/N-09120 Zestaw dodatkowych znaków alfabetu łacińskiego do wymiany informacji bibliograficznych

Norma ta jest polskim odpowiednikiem międzynarodowej normy ISO 5426:1983 12 i określa zbiór dodatkowych znaków alfabetu łacińs kiego w kodzie 7-bitowym do wymiany informacji bibliograficznych. Znaki te wraz z ze znakami zawartymi w PN-88/T-42109/01 będącej polskim odpowiednikiem międzynarodowej normy ISO 64613 tworzą zestaw znaków do wymiany informacji bibliograficznych zapisanych alfabetem łacińskim. W normie zamieszczono 2 tablice. W pierwszej przedstawiono kody znaków graficznych, w drugiej — oznaczenia 1 nazwy znaków graficznych wraz z przykładami ich użycia oraz dodatkowym komentarzem. Norma zaopatrzona jest w informacje dodatkowe, w których m.in. podano rodzaje znaków (symbole, znaki diakrytyczne, specjalne znaki alfabetyczne) oraz szczegółowe uwagi dotyczące sposobu kodowania znaków alfabetu łacińskiego.

PN-85/N-09121 Zestaw znaków alfabetu greckiego do wymiany infor macji bibliograficznych

Normajest krajowym odpowiednikiem międzynarodowej normy ISO 5428:1984 14. Przedstawia zestaw znaków alfabetu greckiego w kodzie 7-bitowym do wymiany informacji bibliograficznych. Znaki te wraz ze znakami zamieszczonymi w wyżej wymienionej już normie PN-88/T- 42109/0115 tworzą zestaw znaków do wymiany informacji biblio graficznych zapisanych alfabetem greckim. W normie zamieszczono 2 tablice. W pierwszej przedstawiono kody znaków graficznych, w dru giej — oznaczenia i nazwy znaków graficznych wraz z przykładami ich użycia oraz dodatkowym komentarzem. Podano też sekwencję przełą czającą, za pomocą której zestaw znaków graficznych z tej normy jest identyfikowany do celów automatycznego przetwarzania informacji. Norma zaopatrzona jest w informacje dodatkowe, w których m.in. podano rodzaje znaków (znaki diakrytyczne, znaki alfabetyczne, sym bole) oraz szczegółowe uwagi dotyczące sposobu kodowania greckich znaków diakrytycznych i znaków oznaczających oddechy.

12 Por. przyp. 10. 13 Por. przyp. 8. 14 Por. przyp. 11. 15 Por. przyp. 7. POLSKIE NORMY DOTYCZĄCE AUTOMATYZACJI BIBLIOTEK 87

PN-85/N-09122 Zestaw znaków alfabetu cyrylickiego do wymiany informacji bibliograficznych

Norma jest krajowym odpowiednikiem międzynarodowej normy ISO 5427:198416. Ustala zestaw dodatkowych znaków alfabetu cyrylic - kiego w kodzie 7-bitowym do wymiany informacji bibliograficznych. Znaki te, podobnie jak w przypadku 2 poprzednich norm, wraz ze znakami zamieszczonymi w wymienianej już normie PN-88/T- 42109/0117 tworzą zestaw znaków w alfabecie cyiylickim do wymiany informacji bibliograficznych. Zbiór dodatkowy znaków alfabetu cyryli ckiego należy stosować przy wymianie informacji w językach: białorus kim, bułgarskim, macedońskim, rosyjskim, serbsko-chorwackim i ukraińskim. W normie tej znajdują się 2 tablice. Pierwsza zawiera kody znaków graficznych, druga — oznaczenia i nazwy znaków graficz nych wraz z przykładami ich użycia oraz dodatkowym komentarzem. Podano też sekwencję przełączającą, za pomocą której zestaw znaków graficznych tej normy jest identyfikowany do celów automatycznego przetwarzania informacji. W informacjach dodatkowych zawarto sek wencje przełączające, za pomocą któiych podstawowy zestaw znaków alfabetu cyrylickiego do wymiany informacji jest zarejestrowany w Mię dzynarodowym Rejestrze ISO. Wszystkie omówione wyżej normy ustalające kody opierają się na międzynarodowej normie ISO 646:1972 18, która została przygotowana na podstawie amerykańskiego standardowego kodu do wymiany infor macji (American Standard Code for Information Interchange — ASCII), zaadaptowanego do wymagań europejskich przez Europejskie Stowa rzyszenie Producentów Komputerów (European Computer Manufac tures Association — ECMA) jako standard ECMA-6, a następnie przyjętego jako międzynarodowa norma ISO. Znaczenie jego polega przede wszystkim na tym, że stał się podstawą wielu kodów 7- i 8-bitowych19. Ponieważ kod ASCII i pochodne dopuszczają reprezen towanie znaków spoza ich zakresu przez sekwencje powodujące na- drukowywanie jednego znaku na drugim, a także przez sekwencje wykorzystujące specjalne znaki sterujące (takie jak ESCAPE), te techniki rozszerzania kodu wykorzystano również w omawianych normach. Należy się spodziewać, że w najbliższym czasie wszystkie znaki kodowe objęte omawianymi normami zostaną uwzględnione przez Uniwersalny Wielobajtowy Kodowany Zestaw Znaków, określony

16 ISO 5427:1984 Extension of the Cyrillic alphabet coded character set for bibliographic information interchange 17 Por. przyp. 7. 18 Por. przyp. 8. \ 19 J. S. Bień: Kodowanie tekstów polskich w systemach komputerowych, (http://sjikp.us.e- du.pl/ps/ps2904.html) [09.04.01] 88 ARTYKUŁY w ISO/IEC 10646-1:199320 i zawarty w standardzie Unicode. Stan dard ten jest podstawowym rozszerzeniem zestawu znaków ASCII. Za publikowanie i implementację standardu odpowiedzialna jest firma Unicode Consortium. Unicode buduje każdy znak w postaci dwubaj towej liczby bez znaku o wartości od 0 do 65 535. Obecnie określono niewiele ponad 40 000 różnych znaków Unicode, pozostałe 25 000 zarezerwowano na przyszłość21. Unicode ma charakter kodu obe jmującego różne rodzaje znaków: kody ASCII, znaki diakrytyczne, znaki specjalne, symbole matematyczne, a także zestawy znaków greckich, cyrylickich, arabskich, hebrajskich, chińskich, koreańskich, japońskich itd. Po uwzględnieniu w ISO/IEC 10646-1 i Unicode pewnych znaków występujących w dotychczasowych normach, a nie dostępnych jeszcze w ISO/IEC 10646-1, Unicode ma szansę stać się uniwersalnym standardem kodowania znaków i po opracowaniu zo stać również wprowadzony do zbioru Polskich Norm. Do tego czasu jednak do celów kodowania znaków i przetwarzania kodów służyć nam będą opracowane przez Komisję normy ustalające kody.

PN-ISO 12083:2000 Informacja i dokumentacja — Przygotowywanie i adiustacja rękopisów elektronicznych

Z chwilą pojawienia się systemów komputerowych zaczęto wykorzy stywać je również do zapisu tekstów w wersji elektronicznej. Ten zapis to właściwie kodowanie (najczęściej symboliczne) tekstów, podczas którego pewnym elementom składowym tekstów (literom, znakom drukowanym) przypisuje się ich reprezentacje (liczby, ciągi bitów). Kodowane teksty elektroniczne mogą być zapisane na różnym poziomie szczegółowości, tworząc tzw. tekst zwykły (plain text) lub wzbogacony (rich text). Wzbogacony — oprócz podstawowego tekstu w postaci wymiennej — zawiera jeszcze dodatkowe oznaczenia dotyczące jego układu22. Rękopisy adiustuje się, podając m.in. informacje wyznacza jące formę graficzną tekstu (tzw. mark-up) przeznaczone dla zecerów. W przypadku tekstów elektronicznych należy również określić tę formę poprzez zamieszczenie specjalnych kodów osadzonych w tekście (mar kup)23. Najczęściej stosuje się w tym celu standardowy uogólniony język adiustacji (Standard Generalized Markup Language — SGML), ustalo ny międzynarodową normą ISO 8879:1986 24. Wykorzystywany jest on

20 ISO/IEC 10646-1:1993 Information technology — Universal multiple-octet coded character set (UCS) 21 E. R. Harold: XML. Księga eksperta. Gliwice 2000 s. 43. 22 Por. przyp. 19. 23 B. Marchal: XML w przykładach. Warszawa 2001 s. 28. 24 ISO 8879:1986 Information processing. Text and office systems. Standard Generalized Markup Language (SGML). — Por. też przyp. 19. POLSKIE NORMY DOTYCZĄCE AUTOMATYZACJI BIBLIOTEK 89 do opisu różnego typu dokumentów (DTD — Document Type Defini tion) i pozwala na oznaczanie ich rozbudowanej struktury (np. materia ły wprowadzające, ustępy, nagłówki, tytuły). SGML stanowi też podstawę języków: HTML (HyperText Markup Language), XML (extensible Markup Language), Hy Time (Hyper media /Time-based Structuring Language). Język SGML charakteryzuje się tym, że opisuje strukturę dokumen tu oraz że adiustacja może być przetwarzana przez oprogramowanie lub przechowywana w bazie danych. SGML nie opisuje standardowej struktury, z którą musi być zgodny każdy dokument. Strategia SGML polega na udostępnieniu programistom narzędzia umożliwiającego oznaczenie układu graficznego własnych dokumentów25. Znaczniki stosowane w tym języku identyfikują poszczególne części i elementy dokumentu zgodnie z jego typem wyróżnionym w DTD. DTD określa zespół właściwych dla danego typu dokumentu części i elementów, zależności między nimi oraz zespół znaczników wykorzystywanych do ich oznakowania. DTD opisuje każdy element dokumentu w formie zrozumiałej dla komputera26. Reasumując można stwierdzić, że SGML oferuje nowe możliwości i pod wieloma względami podobny jest do języka programowania — elastyczny i otwarty na nowe zastosowania. Pozwala tworzyć doku menty niezależne od wykorzystywanego sprzętu (hardware) i oprog ramowania (software)27 oraz swobodnie wymieniać je z użytkownikami innych systemów. W ten sposób eliminuje konieczność konwersji, redukując tym samym ryzyko utraty informacji przy przechodzeniu z jednego formatu na inny. Te ogólne uwagi dotyczące przygotowania dokumentów elektronicz nych świadczą o tym, że środowiska uniwersyteckie i wydawnictwa naukowe powinny zainteresować się opracowaną przez NKP 242 normą PN-ISO 12083:2000 Informacja i dokumentacja— Elektroniczne przygotowanie i adiustacja rękopisów, stanowiącą przekład między narodowej normy ISO 12083:1994 Information and documentation — Electronic manuscript preparation and markup. Norma określa strukturę elektronicznych książek, artykułów i wydawnictw ciągłych i odrębnie materiałów matematycznych mogących wystąpić w obrębie tych dokumentów. Norma PN-ISO 12083:2000 dostarcza narzędzi dla twórców pub likacji wyżej wymienionych typów. Narzędzia te stanowią podstawę

25 Por. przyp. 23, s. 33. 26 M. Bryan: An introducing to the Standard Generalized Markup Language (SGML). The SGM L Centre, 1992 (http://www.personal.u-net.com/sgml/sgml.htm) [04.04.01] 27 SGML: Getting started. A guide to SGML and its role in information management (http: / / www.arbortext.com/ThinkTank/SGML.Resources/Getting. Starte... /body_getting.started. with_sgml.html) [12.04.01] 90 ARTYKUŁY

rozwijania własnych programów aplikacyjnych. Programy takie mogą być przeznaczone dla autorów, wydawców, bibliotek, ich użytkow ników i/lub producentów baz danych. Charakterystyki typów doku mentów w ISO 12083 zaprojektowano tak, aby zapewnić wystarczającą łatwość rozszerzania lub ograniczania adiustacji, w zależności od potrzeb konkretnego zastosowania. Jeśli np. program zastosowania przeznaczono dla autorów, informacja o prawach autorskich może być usunięta. Adiustacja jest wystarczająco ogólna, aby umożliwić stoso wanie jej do dokumentów o podobnej strukturze, np. DTD dotyczącej książki można również użyć do raportów technicznych. PrPN-ISO 23950 Informacja i dokumentacja — Pobieranie informacji (Z39.50) — Definicja usługi aplikacyjnej i specyfikacja protokołu W trakcie opracowywania — na etapie przygotowywania projektu roboczego — w NKP 242 znajduje się obecnie międzynarodowa norma ISO 23950:1998 Information and documentation — Information re trieval (2539.50) — Application service definition and protocol specifica tion, która jest identyczna z amerykańską normą ANSI/NISO Z39.50- 1995 Information retrieval (Z39.50): Application service definition and protocol specification. Normy te ustalają sposób komunikacji między systemami komputerowymi w celu wyszukiwania i pobierania infor macji w trybie klient— serwer za pomocą protokołu Z39.50. Początki prac nad protokołem Z39.50 sięgają lat 70. i wiążą się z opracowywaniem projektu współdziałania systemów otwartych (Open System Interconnection — OSI). Projekt ten przedstawiony następnie jako model wzorcowy — znany pod nazwą modelu ISO/OSI — w 1984 r. zatwierdzony został jako międzynarodowa norma ISO 7498 28. Model ISO/OSI przewiduje podzielenie procedur współdziała nia rozmaitych systemów na 7 znormalizowanych warstw. Są to kolejno warstwy: fizyczna, liniowa, sieciowa, transportowa, sesji, prezentacji i aplikacji. „Przepływ informacji pomiędzy różnymi war stwami tego samego systemu nazywa się usługą, natomiast tryb wymiany informacji pomiędzy tą samą warstwą różnych systemów — protokołem. Dwa systemy — aby być „otwartymi”, muszą potrafić zdefiniować swoje funkcje w kategoriach opisanego modelu warstwo wego. Otwartość polega na publicznym udostępnieniu pełnej infor macji o wszystkich warstwach, co umożliwia innemu systemowi sprzę towo — programowe dopasowanie się do partnera” 29. Dane przesyłane z jednego systemu w stronę drugiego przechodzą najpierw kolejno 7 warstw, gdzie otrzymują dane systemowe potrzebne do połączenia, następnie przechodzą kanałami telekomunikacji, aby w końcu przejść

28 ISO 7498:1984 Information processing systems. Open Systems Interconnection. Basic referen ce model 29 J. B. Czermiński: Interkomunikacja systemów bibliotecznych. W: Komputery w bibliotekach — Polska '94. Warszawa 1994 s. 123. POLSKIE NORMY DOTYCZĄCE AUTOMATYZACJI BIBLIOTEK 91 przez 7 warstw w systemie docelowym, gdzie informacje niezbędne dla poszczególnych warstw są stopniowo eliminowane. Wszystkie warstwy podlegają regulacji odpowiednimi normami. Pierwsze 3, stanowiące podsieć komunikacyjną, określa norma X.25, natomiast 4 wyższe są w kompetencji dostawców sprzętu informatycznego i programów użyt kowych. Warstwa czwarta reguluje zasady dialogu między 2 sys temami, piąta — pozwala otworzyć sesję, szósta — umożliwia prezenta cję, zaś siódma — poprzez regulacje zawarte w normie X.400, roz wiązuje problem formy i struktury różnych komunikatów. „Każda warstwa realizuje przypisaną jej funkcję (w modelu ISO/OSI zwaną usługą) dla warstwy bezpośrednio wyższej. Taka architektura pozwala na łączenie ze sobą sieci rozległych i lokalnych, na równoległą pracę różnych mediów, na wybór dowolnego, niezależnego od sprzętu i software’u, algorytmu wymiany informacji, tzw. protokołu, o ile tylko realizuje on usługi danej warstwy” 30. Norma X.400 reguluje wprawdzie przekazywanie komunikatów w ramach OSI, ale ich nie precyzuje. Komunikatom tym trzeba więc nadać określoną strukturę i zdefinio wać je w formie protokołów. Prace w tym zakresie objęły m.in. protokół opisu bibliograficznego, protokół wypożyczeń międzybibliotecznych oraz protokół wyszukiwania i pobierania informacji. Protokół Z39.50 pierwotnie w 1984 r. zaproponowano do obsługi udostępniania informacji bibliograficznych, gdy wielkie amerykańskie sieci bibliotek (OCLC, RLIN, WLN) i Biblioteka Kongresu próbowały ustalić sposób podejmowania poszukiwań typu bibliotecznego (według nazw autorów, tytułów, słów kluczowych itd.) między różnymi sys temami informatycznymi bibliotek 31. Zajmowano się wtedy tylko dialo giem między dużymi systemami. W 1988 r. Z39.50 opracowano jako normę amerykańską ANSI Z39.50:1988. Zainteresowanie nią rosło i w 1990 r. powołano specjalną grupę ZIG (Z39.50 Implementors Group), której członkami są producenci, sprzedawcy, konsultanci, dostawcy informacji oraz uczelnie, które chcą używać bądź udostęp niać różne typy informacji, w tym informacje bibliograficzne, tekstowe, graficzne, finansowe, chemiczne itd. W 1989 r. utworzono ponadto Agencję Prowadzenia Z39.50 (Z39.50 Maintenance Agency), usytuo waną w Bibliotece Kongresu. Powierzono jej zadanie poprawienia Z39.50:1988 mające na celu osiągnięcie bitowej zgodności z między narodowymi normami określającymi usługi wyszukiwania i pobierania informacji (Search and Retrieve — SR), tj. ISO 10162:199332 i ISO 10163:199333. W efekcie prac Agencji ustanowiona została norma

30 B. Rykaczewska-Wiorogórska: Integracja bibliotek i sieci komputerowych — ewolucyjny model rozwojowy zaadaptowany do polskich warunków. W: Komputeryzacja bibliotek. Toruń 1994 s. 154. 31 Por. przyp. 2, s. 247. 32 ISO 10162:1993 Information and documentation. Open system interconnection. Search and retrieve application service definition 33 ISO 10163:1993 Information and documentation. Open system interconnection. Search and retrieve application protocol definition 92 ARTYKUŁY

ANSI/NISO Z39.50:1992, która zastąpiła normę ANSI Z39.50:1988. Ponieważ jednak Agencja nie uzyskała w pełni zadowalających rezul tatów przy ujednolicaniu i dostosowywaniu Z39.50 do SR, normę tę dalej poprawiano. W kwietniu 1994 r. zakończono prace i powstała norma ANSI/NISO Z39.50:1995, która określa wersje 2 i 3 protokołu, podczas gdy norma z 1992 r. — wersję 2. Oznacza to, że norma z 1992 r. zastąpiła normę z 1988 r. (która wyszła z użycia), podczas gdy zależność między normami z 1992 r. i z 1995 r. jest całkiem inna: ANSI/NISO: 1995jestkompatybilnymnadzbioremwersjinormyz 1992 r. Z dokumentu ANSI/NISO Z39.50:1995 można uzyskać komplet szczegółów dotyczących wersji 2 i zbudować implementację kom patybilną z normą z 1992 r. Jak już napisano wyżej, tekst ISO 23950:1998 jest identyczny z tekstem ANSI/NISO Z39.50:1995 i obie normy mają ten sam tytuł, a oznaczenie Z39.50 w nim występujące jest powszechnie używane zamiast pełnej nazwy. Międzynarodowa norma ISO 23950:1998 należy do zbioru norm opracowanych dla usprawnienia połączeń między systemami komputerowymi. Protokół Z39.50 umożliwia przeszukiwanie baz danych umiesz czonych na odległych serwerach (komputerach). Pozwala na: wysyła nie zapytań, pobieranie wyników wyszukiwania i inne czynności związane z pobieraniem informacji. Jego istotną zaletą jest uniezależ nienie oprogramowania wykorzystywanego przez użytkownika od oprogramowania użytkowego przeszukiwanych zasobów informacyj nych (baz danych, katalogów bibliotecznych itd.). Komunikacja od bywa się pomiędzy oprogramowaniem klienta a oprogramowaniem serwera. Dzięki znormalizowaniu komunikacji pomiędzy klientem i serwerem użytkownik, korzystając z klienta Z39.50, może otwierać sesje z różnymi serwerami Z39.50, posługując się za każdym razem tym samym, znanym sobie, interfejsem. Protokół Z39.50 umożliwia także równoczesne komunikowanie się z więcej niż jednym serwerem Z39.50 i prowadzenie symultanicznych wyszukiwań w wielu zasobach informacyjnych (np. bazach danych, katalogach bibliotecznych). Dzięki temu możliwe jest tworzenie sys temów rozproszonych baz danych, łączenie różnych serwisów infor macyjnych i tworzenie wirtualnych katalogów centralnych. Aby się tak jednak działo, jeden system musi rozumieć funkcje komend i oznako wania pól drugiego systemu. Dla realizacji usługi pobierania informacji Z39.50 międzynarodowa norma ISO 23950:1998 ustala 11 udogodnień (facilities): — Inicjacja (Initialization) z usługą: Inicjuj (Init), która pozwala klientowi Z39.50 nawiązać połączenie z serwerem Z39.50; — Wyszukiwanie (Search) z usługą: Wyszukaj (Search), która umożliwia wysyłanie zapytań i otrzymywanie informacji o wynikach przeprowadzonego wyszukiwania; wyszukiwanie przeprowadzane jest POLSKIE NORMY DOTYCZĄCE AUTOMATYZACJI BIBLIOTEK 93 zgodnie z uzgodnionym typem składni zapytań. Istnieje 6 typów składni wykorzystywanych do formułowania zapytań: • typ 0: format dowolny, składnia na ogół właściwa danemu systemowi; • typ 1: forma RPN — pytanie sformułowane w odwrotnej notacji polskiej (Reverse Polish Notation). Zawiera: typy atrybutów wyszuki wania (typ, relację, pozycję, strukturę, obcięcie itd.) oraz operatory (atrybut/termin, zespół operatorów boolowskich itd.) i odpowiada normie ISO/DIS 1063; • typ 2: forma ISO 8777 (CCL — Common Command Language); • typ 100: pytanie typu Z39.58, odpowiadające amerykańskiej normie ANSI Z39.58; • typ 101: forma ERPN — rozszerzona odwrotna notacja polska; pytanie typu „sąsiedztwa”, charakterystyczne dla tradycyjnych sys temów informacyjno-wyszukiwawczych; • typ 102: pytanie listy rankingowej; — Pobieranie (Retrieval) z usługami: Prezentuj (Present) i Segmen tuj (Segment), umożliwia pobieranie wyników wyszukiwania. Usługa Prezentuj pozwala ustalić podstawowe elementy przesyłania wyników wyszukiwania, w tym także określić składnię przesyłanych danych. Usługa Segmentuj umożliwia określenie maksymalnego rozmiaru przesyłanych danych; — Usuwanie zbioru wynikowego (Result-set-delete) z usługą: Usuń (Delete), umożliwiającą usunięcie całości lub części zapamiętanych wyników wyszukiwania, zgodnie z poleceniem wydanym przez klienta Z39.50; — Przeglądanie (Browse) z usługą: Przeszukaj (Scan), umożliwiają cą przeszukiwanie indeksów zawierających różne dane np.: hasła ujednolicone, tytuły itd.; — Sortowanie (Sort) z usługą: Sortuj (Sort), umożliwiającą upo rządkowanie wynikowe wyszukiwania według określonego kryterium; — Kontrola dostępu (Access Control) z usługą: Kontroluj dostęp (Access-control), umożliwiającą kontrolę dostępu do poszczególnych danych i usług. — Rozliczenia/Kontrola zasobów (Accounting/Resource Control) z trzema usługami: Kontroluj zasoby (Resource-control), Uruchom pełną kontrolę zasobów (Trigger-resource-control), Sporządź raport dotyczący wykorzystania zasobów (Resource-report) — umożliwiający mi: monitorowanie użytkownika bazy, sprawdzanie poziomu wykorzy stania zasobów, sporządzanie raportów o zasobach; — Wyjaśnianie (Explain) — nie zawiera żadnych usług, lecz wyko rzystuje usługi wchodzące w skład udogodnień Wyszukiwanie i Pobie ranie. Umożliwia uzyskanie szczegółowych informacji o bazach da nych, które można przeszukiwać, obsługiwanych zapytań, zbiorów 94 ARTYKUŁY atrybutów, składni rekordów, a także formatów kontroli dostępu i formatów kontroli zasobów; — Usługi rozszerzone (Extended Services) umożliwiające tworze nie, modyfikacje i usuwanie pakietów zadań. W omawianej normie ISO 23950:1998 określono 7 usług rozszerzonych: • Zachowanie zbioru wynikowego do późniejszego wykorzystania, • Zachowanie pytania do późniejszego wykorzystania, • Określenie harmonogramu obsługi zapytania okresowego, • Określenie kolejności pozycji zbioru wynikowego, • Aktualizowanie bazy danych, • Tworzenie specyfikacji eksportu, • Uruchamianie utworzonej specyfikacji eksportu; — Kończenie (Teraiination) z usługą Zamknij (Close), umożliwiają cą poprawne zakończenie sesji. Norma określa też szczegółowo dopuszczalne składnie przesyłania danych. Dla rekordów bibliograficznych przewidziana jest możliwość stosowania 15 formatów zgodnych z ISO 2709 (np. UNIMARC, INTER- MARC, CCF, USMARC, UKMARC), natomiast dla innych danych niezbędnych do zapewnienia prawidłowej komunikacji między klien tem i serwerem, a opisanych za pomocą zapisu składni abstrakcyjnej — ASN. 1, określono jeszcze 6 dodatkowych typów składni (Explain, Extended, SUTRS, OPAC, SUMMARY, GRS-1)34. W normie tej określono również 6 zbiorów atrybutów: Bib-1, Exp-1, Ext-1, OOL-1, GILS-1 i STAS. Przy formułowaniu zapytań przez klienta wykorzystywany jest zbiór atrybutów Bib-1, który pierwotnie zaprojek towany był do obsługi baz bibliograficznych. ISO 23950:1998 jest normą, która nie zawiera szczegółowych zaleceń i przez to możliwe jest wiele jej interpretacji. Wzajemne komunikowanie się systemów za pomocą protokołu Z39.50 wymaga od nich jego implementacji, a to nie jest łatwe. Norma jest trudna, a przedstawiony w niej protokół skomplikowany. Dlatego we współ pracujących instytucjach należy szczegółowo określić podstawowe elementy, które powinny zostać zaimplementowane, a także ustalić kolejność i zakres ich implementacji. Do tego celu wykorzystuje się tzw. Profile Z39.50, stanowiące specyfikacje implementacji protokołu. Wśród wielu istniejących wymienić tu można : ATS-1, CENL, The Bath Profile, Bib-1, GILS, WAIS. Reasumując należy podkreślić, że możliwości protokołu Z39.50 są ogromne. Jego wersja 3 zawarta w normie ISO 23950:1998 ma bardzo rozbudowane: — funkcje wyszukiwawcze (łącznie z zaawansowaną algebrą Bo ole’a, możliwością przeprowadzania przeszukiwań symultanicznych w wielu bazach danych, wprowadzeniem drugiego poziomu segmen tacji oraz rozbudowaniem modelu i pakietu narzędzi do pobierania informacji);

34 Por. przyp. 1, s. 88. POLSKIE NORMY DOTYCZĄCE AUTOMATYZACJI BIBLIOTEK 95

— funkcje kontrolne i statystyczne (kontrola dostępu, naliczanie opłat itd.); — usługi rozszerzone, pozwalające na zachowywanie zarówno za pytań informacyjnych, jak i wyników wyszukiwania, uruchamianie wyszukiwań okresowych, zamawianie kopii dokumentów, aktualizację bazy danych. Szerokie upowszechnienie Z39.50 w zautomatyzowanych syste mach bibliotecznych daje możliwości wykorzystania go m.in. do: — przeszukiwania katalogów OPAC różnych bibliotek oraz baz danych za pomocą jednego interfejsu: — katalogowania w różnych bazach za pomocą jednego oprog ramowania; — tworzenia wirtualnych katalogów centralnych, umożliwiających przeszukiwanie wielu baz w sposób analogiczny do przeszukiwania jednej bazy centralnej; — budowania efektywnych systemów wypożyczeń międzybibliote cznych35. Protokół Z39.50 może być zatem śmiało określany jako uniwersalna funkcja wyszukiwawcza 36. Omawiana norma przeznaczona jest dla systemów zapewniających usługi pobierania informacji i dla organiza cji takich jak: serwisy informacyjne, uczelnie, biblioteki i centra katalogowe. Norma dotyczy komunikacji między programami realizo wanej poprzez łącza sieciowe. Nie dotyczy wymiany informacji z ter minalami ani za pośrednictwem innych nośników fizycznych.

UWAGI KOŃCOWE Rozwój technologii telekomunikacyjnych i informatycznych stwo rzył nowe możliwości rozpowszechniania i wymiany informacji oraz spowodował powstanie nowoczesnych technik informacyjnych. Biblio teki bardzo intensywnie włączyły się w proces adaptacji najnowszych rozwiązań w tej dziedzinie do swych własnych potrzeb, zmieniając niejednokrotnie w sposób niemal rewolucyjny sposób działania i formy wzajemnej współpracy. Przy wykorzystywaniu osiągnięć techniki rysują się tendencje do integracji różnych systemów działających w bibliotekach (np. lokalny system zarządzania, serwis bibliograficzny, dokumentacyjne bazy danych tworzone lokalnie itp.), a także w ich otoczeniu (np. katalogi centralne, serwisy informacyjne online itp.). Oczywiście, integracja ta opiera się w dużej mierze na istnieniu i wykorzystaniu sieci komputero wych, ale również na konieczności stosowania szeroko rozumianej normalizacji wszelkich „komunikatów bibliotecznych” 37. Znajduje to wyraz w:

35 B. Feret: Protokół Z39.50jako podstawa tworzenia systemów współkatalogowania i katalo gów centralnych. W: Materiały na Międzynarodową Konferencję nt.: Współpraca bibliotek naukowych w zakresie automatyzacji Kraków 16-19.11.1998. Warszawa 1998 s. 118. 36 Por. przyp. 2, s. 246. 37 J. Reizes-Dzieduszycki: Środki techniczne w zautomatyzowanych procesach informacji W: Bibliotekarstwo. Red. Z. Żmigrodzki. Wyd. 2, uzup. i rozsz. Warszawa 1998 s. 277. 96 ARTYKUŁY

— uniwersalizacji stosowanych języków informacyjno-wyszukiwa wczych i ich stopniowym upraszczaniu, — rosnącym udziale systemów komputerowych w tworzeniu, in deksowaniu i wyszukiwaniu informacji, — powstawaniu coraz bardziej ujednoliconych i przyjaznych inter fejsów użytkownika, — postępującej integracji bibliotecznych katalogów online z ser wisami online, — doskonaleniu systemów przekazywania informacji poprzez: • tworzenie coraz doskonalszych protokołów: komunikacyjnych, integrujących różne rodzaje sieci (np. TCP/IP) i wyszukiwawczych (np. Z39.50), integrujących różne rodzaje systemów informacyjnych, • stosowanie nowoczesnych metod zapisu informacji, • wykorzystanie znormalizowanych formatów zapisu i wymiany informacji, • rozwijanie multimedialnej postaci informacji, — „łączeniu różnych typów systemów informacyjnych w wielkie systemy otwarte na gruncie protokołu Z39.50 i techniki OSI” 38. Omówione powyżej normy dotyczące szeroko pojętej automatyzacji bibliotek prezentują uniwersalne rozwiązania, zgodne z najnowszymi tendencjami światowymi w tej dziedzinie. Powinny być zatem szeroko wykorzystywane w praktycznej działalności biblioteczno-informacyj- nej w naszym kraju.

GRAŻYNA PIOTROWICZ

NEW POLISH STANDARDS IN LIBRARY AUTOMATION

Polish Standards Catalogue contain ISO standards equivalents which concern automation of libraries: — ISO 2709:1996 Information and documentation — Format for information exchange — ISO 8777:1993 Information and documentation — Commands for interactive text searching — ISO 6630:1986 Documentation — Bibliographic control characters — ISO 6862:1996 Information and documentation — Mathematical coded character set for bibliographic information interchange — ISO 5426:1986 Extension of the Latin alphabet coded character set for bibliograp hic information interchange — ISO 5428:1984 Greek alphabet coded character set for bibliographic information interchange — ISO 5427:1984 Extension of the Cyrillic alphabet coded character set for biblio graphic information interchange — ISO 12083:1994 Information and documentation — Electronic manuscript prepa ration and markup Currently The Polish Standards Committee works on the ISO 23950:1998 Infor mation and documentation — Information retrieval (Z.39.50) — Application service definition and protocol specification.

Artykuł wpłynął do redakcji 30 kwietnia 2001 r.

38 M. Grabowska: Światowe trendy rozwoju komputerowych systemów bibliotecznych. W: Komputery w bibliotekach — Polska ’94. W arszawa 1994 s. 31.