Bibliyograba
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Bibliyograba: The Intimatı Life of an Ottoman Statesman: Melek Ahmed Pasha (1588- 1662) as Portsayed in Evliya Çelıbi's Book of Travels, Translation and com- mentary by Robert Dankoff —With a Historical Introduction by Rhoads Murphey — New York ıggı , 304 pages. [Evliya Çelebi'nin Seyahatname- si be Göre Bir Osmanlı Devlet Adamı'nın özel Hayatı.] Yazar ve konusu ba l kl "Giri şı ı ş" bölümünde Evliya Çelebi'nin hayatı anlatılmaktadır. Yazarın kaynağı Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesidir. Sultan I. Ahmed'e hediye edilen Abbaziyan'll bir cariyeden doğma Evliya Çelebi bu eserin konusu olan Melek Ahmed'in anne taraf ından kuzeni olup himayesine mazhar olmuştur. Istanbul'da doğan Evliya Çele- bi'nin babas ı Osmanlı Sarayının baş sarrafı Derviş Mehmet Zilli Ağa idi. Karakteri itibariy- le masa ba nda veya yerle ik düzende çal şı ş ışmayı sevmiyen Evliya Çelebi gezginciliği yeğle- miş ve hayatının eserini vermiştir. On ciltten oluşan Evliya Çelebi'nin eserinin hemen hemen bütün ciltlerinde Melek Ahmet Paşa'ya yer verilmiştir. Burada tanıtmasını yaptığımız eserde Robert Dankoff Seya- hliname'de da n ı ğı ık bir şekilde verilen bilgileri bir araya getirmiş ve İngilizce'ye çevrisini yapm t r. Bu münasebetle Dankoff ışı Seyahatnamıtlin on cildini çok kısa bir şekilde "Giriş" bölümünde tanıtmıştır. (s. 4-6). Dankoffa göre Evliya Çelebi Sıyahatname'nin sadece yazan değil aynı zamanda kahra- man d ı ır. Ancak ikinci bir kahraman da Melek Ahmed Paşa'dır. Sryahatname Evliya Çele- bi'nin hayat n n ve ya ad asr ı ı ş ığı ın kaleme alındığı bir tarih lcitabıdır. On cildin yüzde beşi Evliya Çelebi'nin "authobiography"sini oluşturduğu gibi, bu münasebetle her an hamisi Melek Ahmed Pa a'ya yer verilmi ş ştir. Evliya Çelebi'ye göre ise Stryaltatname bin asıl kahra- man Melek Ahmed Pa a olup hayat ı ş ı ve icraatlar' mübalağalı ve renkli bir şekilde dile geti- rilmi tir. Kendini Melek Ahmed Pa ş şa'ya çok yakın hisseden Evliya Çelebi onun hayatını ayr bir ciltte "Risale-i Menak b-i Melek Ahmed Pa ı ı şa" adı altında toplayacağını her ne ka- dar söylemi şse de böyle bir eser henüz elimize geçmediğinden kaleme alıp almadığını kesti- remiyoruz. Ancak S yahatnamtide ı verilen bilgiler böyle bir eserin nüvesini belkide tamamını oluştururdu. Evliya Çelebi'nin Melek Ahmed Pa şa'nın gerek idari gerekse özel hayatı hakkında ver- diği bilgilerden olmasaydı biz ancak bugün örneğin Sicilli Osmani'de verilen bir iki para- graflık bilgilerle iktifa etmek mecburiyetinde kalacaktık. Tan t m yap lan kitab ı ı ı ı ın "Giriş"inin birinci bölümünde Dankoff Seyahatnamı'de verilen bilgilerin de ğerlendirmesini yapmakta ve bilhassa gerçeğe uygun olanlar ile olamıyacaklar arasında bir çizgi çekmektedir. Kitab n "Giri ı ş"inin ikinci bölümü Rhoads Murphey tarafından kaleme alınmıştır. Bu bölümde Murphey Sryahatname'de Melek Ahmed Paşa'nın özel (intimate) hayatının kaleme al nmas münasebetiyle Evliya Çelebi'nin dokundu ı ı ğu bilhassa Osmanlının dış ve iç politi- kas , ahlaki de ı ğerleri, iki prenses ile evlilikleri ve Sultan I. Ahmed (ı603-17) sonrası geliş- meleri ele al p di ı ğer tarihçilerin verdikleri bilgilerle desteklemiş ve böylece narratıve tarih ti- pi bir tablo çizmeye çalışmıştır. 592 BIBL/YOGRAFYA Çeviri için kullanılan Seyahatname'nin nüshalan, cilt ve sahife numaraları 43-45 sahife- leri arasında belirtilmiş ve konuya ışık tutacak diğer kaynakların ne olduğu bu bibliografik nota eklenmiştir. Robert Dankofrun yapmış olduğu çeviri on bölüme ayrılmış olup, her bir bölüme içe- riyi göz önüne alınarak birer başlık verilmiştir. Ancak bu on bölüm gerçekte Melek Ahmed Paşa'nın mesleki ve özel hayatını içermektedir. Sultan IV. Mehmed'in (1648-87) vezirlerinden biri olan Melek Ahmed Paşa Istanbul- Tophane'de doğmuştur. üç yaşına geldiğinde Abbaziyanlar ülkesine gönderilmiş ve orada süt annesi tarafından büyütülmüştür. Onbeş yaşına bastığında Evliya Çelebi'nin annesi ile birlikte Sultan Ahmed'e sunulmuşlardır. Melek Ahmed Paşa hareme iç oğlan olarak sevke- dilirken Evliya Çelebi'nin annesi (sarayın baş kuyumcusu ile) evlendirilmiş ve bu birleşme- den Evliya Çelebi dünyaya gelmiştir. (s. 49). Melek Ahmed Paşa'nın babası ise Ozdemiroğlu Osman Paşa'nın mareşal' olup 140 yaşında vefat etmiştir. Melek Ahmet Paşa Sultan IV. Murad'ın kılıç-taşıyanı ve özel refakatçısı iken Bağdat fethedildiği gün (1638) kendisine vezirlik payesi ile Diyarbekir Beylerbeyliği tevcih edilmiş- tir. Kahire ve Budin'in haricinde Osmanlının (hemen hemen) tüm makamlannda görev yapmış, olgun, tecrübeli ve dindar bir devlet adamı sıfatını kazandığı ilerliyen yaşında sad- r-ı azam tayin edilmiştir (1650). Melek Ahmed Paşa daha sonra Azov kalesi müstahfızlarının maaşlarının ödenmesi için gönderdiği 300 kese altını vergi olarak Istabul'un tüccar ve esnafına yüklemeye kalkın- ca ayaklanmalanna sebep olmuş ve dolayısıyla 21 Ağustos 1651 yılında sadr-ı azamlık göre- vinden azledilmiş ve kendisi Istanbul'un dışında ki Topçular sarayına çekilmiştir. Melek Ahmed Paşa ilkin altı ay kadar felçli olarak yaşıyan vezir Bıyıklı Derviş Meh- med Paşa'ya ve daha sonra yedi ay kadar da Van'da bulunan vezir Ipşir Paşa'ya vekalet et- miş ve Istanbul'a dönen Ipşir Paşa'nın muvaffakiyetsizlikle sonuçlanan entrikası üzerine Anadolu ve hatta Arap ülkelerine tüm üst makamlara tayin ve azil yetkisine sahip sıfatıyla kendisine tuğra ver-ilip Van'a beylerbeyi olarak gönderilmiştir. Ancak 117 günlük bir yolcu- luktan sonra Van'a varan Melek Ahmed Paşa, Ipşir Paşa'nın öldüğü ve ikinci vezir Siyavus Paşa'nın kendisini merkeze geri çağırdığı haberini almıştır. Kışı Van'da geçirmek zorunda kalan Melek Ahmed Paşa 1656 ilk baharında Istanbul'a dönmüş ve divan vezirleri arasında yerini almıştır. Ancak Melek Ahmed Paşa'nın Van'dan istanbul'a dönüşü esnasında geçen zaman zarfında Siyavuş Paşa eceliyle ölmüş, Defterzade Mehmed Paşa onun ölümünden sorumlu tutularak boğdurulmuş, ve sadr-ı azamlığa Boynu-eğri Mehmed Paşa getirilmiştir. Melek Ahmed Paşa daha Istanbul'a varmadan Boynu-eğri makamından azledilmiş ve yeri- ne Köprülü Mehmed Paşa sadr-ı azam olarak tayin edilmiştir (15 eylül 1656). Melek Ahmed Paşa 1651 yılında Dasnik Mirza ve Hanefi Halife güdümünde ki celali eşkiyalannı büyük bir bozguna uğratmış ve liderleri dahil olmak üzere bir çoğununun başı- nı vurdurmuştur. Aynı yıl Varna kalesi (açıklarında) Kazaklann bir filosunu yenmiştir. 1655 yılında Bitlis Hani Abdal Hani Van bölgesinde daha önce görülmemiş bir bozguna uğrat- mış ve 1657 yılında da özü kalesini Kazaklardan kurtarmıştır. Melek Ahmed Paşa 1659 yılında Bosna beylerbeyliğine tayin edilmiş ve 166o yılında Bosna vilayetine giren Venediklileri büyük bir başan ile geri püskürtmüştür. 15 Kasım 166o yılında da Rumeli vilayetine transfer edilmiştir. B/BLIYOGRAFYA 593 Belgrad'da kışı geçirdiği bir sırada Fatma Sultan ile evlendirilen Melek Ahmed Pa- a'ya evlendirildi ş ği ve hemen Istanbul'a dönmesi gerektiği bir ferrnan ile bildirilmiştir. Is- tanbul'a dönen ve hemen zifaf odasına götürülen Melek Ahmet Paşa Divan'da üç ay hizmet ettikten sonra vefat etmiştir (1662). Böylece Evliya Çelebi'den yapılan tercümenin birinci bölümünde kısa biyografisi veri- len Melek Ahmed" Paşa'nın hayat hikayesi ve bilhassa özel hayatı detaylı bir şekilde diğer bölüm lerde yer almaktadır. Melek Ahmed Pa şa'nın vezirlik döneminin (1650-51) anlatıldığı ikinci bölümde kendi- sinin ve etrafındakilerin karakteri hakkında bilgi verilerek ne gibi entrikalarla görevden uzaklaştınldığı anlat ılmaktadır. Bu munasebetle bu dönemin celali isyanlan merkezde ki tüccar ve esnafla= ayaklanmalan ve bilhassa divanda dönen çe şitli entrikalar işlenmiştir. Aynca bu olaylar aras ında sebep ve sonuçlar gözönüne alınarak bağ kurutmaya çalışılmış- t r. Olaylar anlat l ı ı ırken en küçük ayrıntılara inilmiş ve sık sık diyaloglara yer verilmiştir. Bu diyaloglardan Osmanl ı toplumunun sosyal ve kültürel hayatlan hakkında ki bilgileri bir araya getirmek mümkün olduğu gibi halk ile yönetim arasında ki bağı da incelemek mümkündür. Melek Ahmed Paşa 1652 yılında Gızü'den sancak merkezi Sofya olan Rumeli'ye trans- fer edilmiştir. Evliya Çelebi, Melek Ahmed Paşa'nın burada ki muvaffakiyetini bilhassa Sof- ya'y fahi ı şelerden temizlemesini metaforik bir örnek ile, ve gördüğü bir rüyayı bütün tefer- ruanyla anlatarak hastalanan Melek Ahmed Paşa'nın iyileşme sürecini üçüncü bölümde di- le getirmi ştir. Bu bölümden de sosyal açıdan bazı veriler elde etmek mümkündür. Evliya Çelebi her f rsatta Melek Ahmed Pa ı şa'nın dehasını dile getirmektedir. Ipşir Pa- a'n n vezirli e getirilmesinin (16 ld ş ı ğ 53-54) anlatı ığı dördüncü bölümde celali isyanlannın sos- yal ekonomik ve mali vehametine de ğinilmekte ve halli için Ipşir Paşa gibi celali liderleri- nin vezirlik gibi yüksek makamlara getirilmelerini ve bunlar ın liderliğinde Anadolu ve Ru- meli'de ayaklanmış olan halkın ve eşkiyanın Girit'in fethine yönlendirilmelerini bizzat Me- lek Ahmed Pa a kendisine vezirlik teklif eden daha henüz oniki ya ş şında ki Sultan IV. Meh- med'e önerrnektedir. Her ne kadar Evliya Çelebi bu konuda lüzumsuz gözüken detaylara girmi se de bu detaylardan Osmanl Imparatorlu ş ı ğu'nun onyedinci asırda içinde bulunduğu politik istikrars zl n anlamam ı ığı ı ız oldukça kolaylaştınlmıştır. Firari Mustafa Pa a'dan baz borçlar ş ı ın tahsil edilmesi için Melek Ahmed Paşa tarafın- dan görevlendirilen Evliya Çelebi, 7 May ıs 1655'de Firari'nin yanına Sincar'ı muhasara es- nas nda vanr. Sincar yak nlar nda ki Saçl Da ı ı ı ı ğı Yezidi Kürtlerinin otoritesine karşı lakayıt davrand klanna k ı ızan Firari, Evliya Çelebi'den Melek Ahmed Paşa'nın Diyarbekir Beyler- beyi iken (1640) halk taciz eden bu Yezidilerle yapt ı ığı sava şı anlatmasını ister. Evliya Çele- bi dolay s yla onbe y ı ı ş ıl geriye gidip kitabın bu beşinci bölümünde civar vilayetlerden de as- kerlerin ça r lmas neticesinde 87.000 ki ğ ı ı şilik ordusuyla Melek Ahmed Paşa'nın 44.000 veya 45.000'i bulan Saçl Da Yezidilerine kar ı ğı şı harekete geçmesini ve onları çok ağır bir yenil- giye u rat ğ ıp cezalandırmasını dramatize eder. Savaşın neticesinde g.000 veya io.000 Yezidi Kürd'ü öldürülmüş ve 13.600'ü esir edilmiştir.