Seruius

Commentarius in Vergilii Aeneidos libros digilibLT. Biblioteca digitale di testi latini tardoantichi. Progetto diretto da Raffaella Tabacco (responsabile della ricerca) e Maurizio Lana

Seruius Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

Correzione linguistica : Giuseppe Ramires Codifica XML : Nadia Rosso

2014 digilibLT, Vercelli

Fonte Per il Commento ai libri I-V dell'Eneide: Rand, E. K. - Savage, J. J.- Smith, H. T. - Waldrop, G. B.- Elder, J. P. - Peebles, B. M. - Stocker, A. F. (edd.), Servianorum in Vergilii Carmina Commentariorum, editionis Harvardianae vol. II, quod in Aeneidos libros I et II explanationes continet, Lancaster, Penn. 1946; Stocker, A. F. - Travis, A. H. - Waldrop, G. B. - Bruère, R. T. (edd.),Servianorum in Vergilii Carmina Commentariorum, editionis Harvardianae vol. III, quod in Aeneidos libros III-V explanationes continet, Oxford 1965. Per il Commento al libro VI dell'Eneide: Jeunet-Mancy, E. (ed.), Servius, Commentaire sur l'énéide de Virgile, livre VI, Paris 2012. Per il Commento ai libri VII-IX dell'Eneide: Ramires, G. (ed.), Servio, Commento al libro IX dell'Eneide di Virgilio. Con le aggiunte del cosiddetto Servio Danielino, Bologna 1996; Ramires, G. (ed.), Servio, Commento al libro VII dell'Eneide di Virgilio. Con le aggiunte del cosiddetto Servio Danielino, Bologna 2003; Ramires, G. (ed.), Servio, Commento al libro VIII dell'Eneide di Virgilio. Con le aggiunte del cosiddetto Servio Danielino, in c. d. s. Per il Commento ai libri X-XII dell'Eneide: Thilo, G. (ed.), Servii grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commentarii, 3 voll., Leipzig 1878-1887 [rist. Hildesheim 1961]. L'edizione Harvadiana (libri I-V), quella di Jeunet-Mancy (libro VI) e quella di Thilo (libri X-XII) sono state criticamente rivedute da G. Ramires sulla scorta di nuove collazioni di manoscritti e aggiornate alla luce di altri contributi di critica testuale via via pubblicati nel corso degli anni. Licenza Creative Commons Attribuzione - Non commerciale - Condividi allo stesso modo 3.0 Italia Nota al testo

Modifiche apportate al testo dell'edizione di riferimento Note di trascrizione e codifica specifiche del file Note di trascrizione e codifica del progetto digilibLT Abbiamo riportato solo il testo stabilito dall'edizione di riferimento non seguendone l'impaginazione. Sono stati invece esclusi dalla digitalizzazione apparati, introduzioni, note e commenti e ogni altro contenuto redatto da editori moderni. I testi sono stati sottoposti a doppia rilettura integrale per garantire la massima correttezza di trascrizione Abbiamo normalizzato le U maiuscole in V seguendo invece l'edizione di riferimento per la distinzione u/v minuscole. Non è stato normalizzato l'uso delle virgolette e dei trattini. Non è stata normalizzata la formattazione nell'intero corpus: grassetto, corsivo, spaziatura espansa. Sono stati normalizzati e marcati nel modo seguente i diacritici. espunzioni: testo si visualizza [testo] integrazioni: testo si visualizza loci desperati: testo o testo si visualizzano †testo† e †testo lacuna materiale: si visualizza [...] lacuna integrata dagli editori: si visualizza <...> Sono stati marcati i termini in lingua greca αγβ Ulteriori informazioni sulle norme di trascrizione e codifica su Note di trascrizione e codifica di testi latini tardoantichi [http://digiliblt.lett.unipmn.it/ upload/docs/note_di_trascrizione_e_di_codifica.pdf] Sommario 1 [pr] 1 1 3 2 3 3 4 4 4 5 5 6 5 7 5 8 6 9 6 10 6 11 6 12 7 13 7 14 7 15 7 16 7 17 7 18 8 19 8 20 8 21 8 22 8 23 8 24 9 25 9 26 9 27 9 28 9 29 9 30 9 32 10 33 10 34 10 35 10 36 10 37 10 38 11 39 11 40 11 41 11 42 11 43 12 44 12 45 12 46 12 47 12 48 12 49 12 50 12 51 12 52 13 53 13 54 13 55 13 56 13 57 13 58 14 59 14 61 14 62 14 63 14 64 14 65 14 66 15 67 15 68 15 69 15 70 15 71 16 73 16 74 16 75 16 76 16 77 17 78 17 79 17 81 17 82 17 83 17 85 17 87 18 89 18 90 18 91 18 92 18 93 18 94 18 95 18 96 19 97 19 98 19 99 19 100 19 101 20 102 20 103 20 104 20 105 20 106 20 107 20 108 20 109 21 110 21 111 21 113 21 114 21 115 21 116 21 118 21 119 22 120 22 121 22 122 22 123 22 125 23 126 23 127 23 129 23 130 23 131 23 132 23 133 23 135 23 136 24 137 24 138 24 139 24 140 24 141 24 142 24 143 25 144 25 145 25 147 25 148 25 149 25 150 26 151 26 155 26 156 26 157 26 158 26 159 26 161 27 162 27 163 27 164 27 165 27 167 27 168 27 169 27 171 27 172 28 173 28 174 28 175 28 176 28 177 28 178 28 179 29 180 29 181 29 182 29 183 29 184 30 185 30 186 30 187 30 188 30 190 30 191 30 192 31 193 31 194 31 195 31 196 31 198 31 199 31 200 32 201 32 202 32 203 32 204 32 205 32 206 32 207 32 208 33 209 33 210 33 211 33 212 33 213 34 214 34 215 34 216 34 217 34 219 34 220 34 221 34 223 34 224 35 225 35 226 35 227 36 228 36 230 36 231 36 232 36 233 36 234 36 235 37 236 37 237 37 238 37 239 37 240 37 241 37 242 37 243 38 244 38 245 38 246 38 247 38 248 38 249 39 250 39 251 39 252 39 253 39 254 39 255 39 256 39 257 40 258 40 259 40 260 40 261 40 262 40 263 40 264 41 265 41 267 41 269 41 270 42 272 42 273 42 274 42 275 42 276 43 277 43 278 43 279 43 280 43 281 43 282 43 283 43 284 43 286 44 287 44 289 44 290 44 291 44 292 45 293 45 294 46 295 46 297 46 298 46 299 46 301 46 303 46 304 47 305 47 306 47 307 47 308 47 310 47 311 47 312 47 313 47 314 48 315 48 316 48 317 48 318 48 319 48 320 48 321 48 322 49 323 49 325 49 326 49 327 49 328 49 329 49 330 49 331 49 332 49 334 50 335 50 337 50 338 50 339 50 341 50 342 50 343 50 344 51 346 51 347 51 348 51 349 51 350 51 351 51 352 51 353 51 355 51 356 52 357 52 359 52 360 52 361 52 363 52 365 52 366 52 367 53 368 53 369 53 371 53 372 53 373 53 374 53 375 53 377 54 378 54 380 54 381 54 382 54 383 54 384 55 385 55 386 55 387 55 388 55 389 55 390 55 391 56 392 56 393 56 394 56 396 56 397 56 398 56 399 56 400 57 402 57 403 57 404 57 405 57 406 57 407 57 408 57 409 57 410 58 411 58 412 58 414 58 415 58 416 58 417 58 418 58 419 59 420 59 421 59 423 59 424 59 425 59 426 59 427 59 430 59 431 59 432 60 433 60 435 60 436 60 437 60 438 60 439 60 440 60 441 61 442 61 443 61 444 61 445 61 446 61 447 61 448 61 449 62 450 62 451 62 452 62 453 62 454 63 455 63 456 63 457 63 458 63 460 63 461 63 462 63 463 63 464 63 465 64 466 64 467 64 468 64 469 64 470 64 471 64 472 64 473 64 474 64 475 65 476 65 477 65 478 65 479 65 480 65 481 65 482 65 483 66 484 66 485 66 486 66 487 66 488 66 489 66 490 67 491 67 492 67 493 67 495 67 496 67 497 67 498 67 499 67 500 67 502 68 504 68 505 68 506 68 507 68 508 68 509 68 512 68 513 68 514 69 515 69 516 69 517 69 518 69 519 69 520 69 522 69 523 69 524 70 526 70 527 70 529 70 530 70 531 70 532 70 533 70 535 71 536 71 537 71 538 71 539 71 540 72 541 72 542 72 543 72 545 72 546 72 548 72 550 72 551 73 552 73 553 73 555 73 556 73 557 73 558 73 559 73 561 73 562 73 563 74 564 74 565 74 566 74 567 74 568 74 569 74 570 74 573 75 574 75 575 75 576 75 577 75 578 75 579 75 580 75 582 75 584 75 585 76 587 76 588 76 589 76 590 76 591 76 592 76 593 76 594 76 595 77 597 77 598 77 599 77 600 77 601 77 603 77 604 77 605 77 606 78 607 78 613 78 614 78 615 78 616 78 617 78 619 79 621 79 623 79 625 79 626 79 627 79 628 79 630 79 632 79 635 80 636 80 637 80 639 80 640 80 641 80 642 80 643 80 644 81 645 81 646 81 647 81 648 81 649 81 650 81 651 81 652 82 653 82 654 82 655 82 656 82 657 82 658 82 659 82 661 83 662 83 663 83 664 83 665 83 666 83 667 84 668 84 669 84 670 84 671 84 672 84 673 84 674 84 675 84 676 84 677 85 678 85 680 85 681 85 682 85 683 85 684 85 686 85 688 85 689 85 690 85 691 86 692 86 693 86 695 86 697 86 698 86 699 86 700 87 701 87 702 87 703 87 704 87 705 87 706 87 709 87 710 87 712 88 713 88 714 88 716 88 717 88 718 88 719 88 720 88 721 88 722 88 723 89 724 89 725 89 726 89 727 89 728 89 729 89 731 90 732 90 733 90 734 90 736 90 737 90 738 90 740 90 741 91 742 91 743 91 744 91 745 92 746 92 747 92 748 92 749 92 750 92 751 92 752 92 753 92 754 93 755 93 93 1 93 2 93 3 93 4 93 6 93 7 93 9 94 10 94 11 94 12 94 13 94 14 94 15 95 16 95 17 95 18 95 19 95 20 95 21 96 22 96 23 96 25 96 26 96 27 96 29 96 30 96 31 96 32 97 34 97 35 97 37 97 39 97 40 97 41 97 42 97 44 97 45 98 48 98 51 98 52 98 53 98 54 98 55 98 56 98 57 98 58 98 59 98 60 99 61 99 62 99 63 99 64 99 65 99 67 99 69 99 70 100 71 100 72 100 74 100 75 100 77 100 79 100 80 100 81 100 82 101 83 101 84 101 85 101 87 101 88 101 89 101 90 102 93 102 94 102 96 102 97 102 98 102 99 102 100 102 101 102 102 102 103 102 104 103 105 103 106 103 107 103 108 103 109 103 110 103 111 103 112 103 113 103 114 103 115 104 116 104 119 104 121 104 122 104 123 104 124 104 126 105 128 105 129 105 130 105 132 105 133 105 134 105 135 105 136 106 137 106 139 106 140 106 142 106 143 106 144 106 145 106 146 106 148 106 149 107 150 107 151 107 153 107 154 107 155 107 156 107 157 107 158 108 159 108 161 108 162 108 164 108 163 108 164 108 165 108 166 108 167 109 169 109 170 109 171 109 172 109 173 109 175 109 176 109 178 110 181 110 182 110 188 110 189 110 192 110 193 110 195 110 196 110 197 110 199 110 200 111 202 111 203 111 204 111 205 111 206 111 207 111 208 111 209 111 210 112 211 112 215 112 217 112 218 112 221 112 223 112 224 112 225 112 226 112 227 112 228 113 229 113 230 113 231 113 232 113 234 113 237 113 239 113 240 113 241 113 242 113 244 113 245 113 246 114 247 114 249 114 250 114 251 114 252 114 254 114 255 114 256 114 257 115 260 115 261 115 263 115 265 115 266 115 267 115 268 115 269 115 270 115 271 116 272 116 273 116 274 116 275 116 276 116 277 116 278 116 279 116 280 116 281 116 283 117 286 117 287 117 288 117 289 117 291 117 292 117 293 117 294 117 295 117 296 117 298 117 299 118 300 118 301 118 302 118 303 118 305 118 307 118 308 118 309 118 310 118 311 118 312 119 313 119 314 119 315 119 316 119 319 119 320 119 321 119 322 119 325 119 326 120 328 120 329 120 330 120 331 120 332 120 333 120 334 120 335 120 336 120 337 120 338 120 341 120 344 121 345 121 348 121 351 121 352 121 354 121 355 121 357 121 360 121 361 121 363 122 364 122 365 122 366 122 367 122 368 122 369 122 371 122 373 122 374 122 375 122 377 122 379 123 380 123 382 123 384 123 385 123 386 123 387 123 389 123 391 123 392 123 393 123 394 123 396 124 400 124 401 124 402 124 403 124 405 124 407 124 408 124 410 124 411 124 412 124 413 125 415 125 416 125 417 125 418 125 419 125 420 125 421 125 422 125 423 125 426 125 427 125 428 126 429 126 431 126 432 126 433 126 434 126 437 126 439 126 441 126 442 126 443 126 445 126 446 126 448 127 450 127 451 127 452 127 453 127 455 127 457 127 458 127 459 127 460 127 462 128 463 128 468 128 469 128 471 128 472 128 474 128 476 128 477 128 478 129 479 129 480 129 482 129 485 129 486 129 487 129 488 129 489 129 490 129 491 129 493 130 496 130 497 130 498 130 499 130 500 130 501 130 502 130 503 130 504 130 506 130 508 131 509 131 510 131 512 131 513 131 514 131 515 131 516 131 519 131 520 131 522 132 524 132 528 132 529 132 531 132 532 132 533 132 536 132 537 132 538 132 539 132 541 132 543 132 544 133 546 133 547 133 549 133 550 133 552 133 554 133 555 133 556 133 557 133 558 133 559 134 562 134 563 134 564 134 589 134 590 134 592 134 593 134 594 134 595 134 597 134 598 135 600 135 601 135 602 135 604 135 606 135 610 135 612 136 613 136 615 136 616 136 617 136 619 136 620 136 622 137 624 137 627 137 628 137 629 137 631 137 632 137 635 137 636 137 638 137 639 137 641 137 642 138 643 138 644 138 645 138 646 138 647 138 649 138 651 138 652 138 655 139 657 139 658 139 661 139 663 139 668 139 669 139 674 139 675 139 677 139 678 139 681 139 683 140 684 140 686 140 687 140 689 140 690 140 691 140 693 141 694 141 696 141 699 141 700 141 703 141 704 141 705 141 706 141 707 142 710 142 711 142 713 142 714 142 715 142 717 142 719 143 721 143 723 143 724 143 725 143 726 143 727 143 728 143 731 143 733 143 734 143 735 143 736 143 738 144 740 144 743 144 744 144 745 144 746 144 748 144 750 144 752 144 753 144 754 144 755 144 756 144 757 144 758 145 760 145 761 145 762 145 763 145 764 145 765 145 766 145 768 145 771 145 772 145 773 146 776 146 777 146 778 146 779 146 780 146 781 146 782 146 784 147 786 147 787 147 788 147 789 147 793 147 794 147 795 147 797 147 798 147 799 147 801 147 802 147 803 148 804 148 148 [pr] 148 1 148 2 148 3 148 4 149 5 149 6 149 7 149 8 149 9 149 11 150 12 150 13 150 14 150 15 150 16 150 17 150 18 150 19 151 20 151 21 151 22 151 24 151 26 151 28 151 29 152 30 152 31 152 32 152 34 152 35 152 36 152 38 152 39 152 40 152 41 153 42 153 43 153 44 153 45 153 46 153 50 153 51 153 52 153 53 154 54 154 55 154 56 154 57 154 60 154 61 154 62 154 63 154 64 155 65 155 66 155 67 155 68 155 69 155 70 155 72 156 73 156 75 156 78 156 79 156 80 156 81 157 82 157 83 157 85 157 86 157 88 157 89 157 90 157 91 157 92 158 93 158 94 158 95 158 96 158 97 158 98 158 99 159 100 159 102 159 103 159 104 159 105 159 106 160 107 160 108 160 109 160 110 160 111 160 112 160 113 160 115 161 116 161 117 161 118 161 119 161 120 161 121 161 122 161 123 162 125 162 126 162 127 162 128 162 130 162 131 162 133 162 134 163 135 163 136 163 138 163 140 163 141 163 142 163 144 163 145 164 146 164 150 164 151 164 152 164 154 164 155 164 156 164 157 164 158 164 159 164 160 164 161 165 163 165 165 165 167 165 168 165 170 165 171 165 172 165 173 165 174 166 176 166 178 166 180 166 181 166 182 166 183 166 184 166 185 166 186 166 187 167 188 167 190 167 191 167 194 167 195 167 197 167 198 167 200 167 201 167 203 167 205 167 206 167 209 168 211 168 212 168 214 168 217 168 218 168 219 169 220 169 221 169 222 169 223 169 224 169 225 169 226 169 228 169 229 169 231 169 232 170 233 170 236 170 239 170 240 170 241 170 242 170 244 170 246 171 248 171 249 171 250 171 251 171 252 171 253 171 256 171 257 171 258 171 260 171 261 172 262 172 263 172 264 172 265 172 269 172 270 172 271 172 272 172 274 172 275 173 276 173 278 173 279 173 280 173 281 173 283 173 284 174 286 174 287 174 288 174 291 174 292 174 293 174 294 174 297 174 300 175 301 175 302 175 303 175 304 175 305 175 307 175 308 175 310 176 311 176 312 176 313 176 314 176 315 176 318 176 319 176 320 176 321 176 321 176 322 177 324 177 326 177 327 177 328 177 329 177 331 177 332 177 336 177 337 178 338 178 339 178 340 178 341 178 342 178 348 178 351 178 352 178 353 179 354 179 357 179 359 179 360 179 361 179 362 179 363 180 364 180 365 180 366 180 367 180 368 180 369 180 370 180 372 181 373 181 374 181 376 181 377 181 379 181 382 182 383 182 384 182 386 182 387 182 388 182 389 182 390 182 391 182 395 183 396 183 397 183 399 183 400 183 401 183 402 183 405 184 407 184 409 184 410 184 411 184 412 184 413 184 414 184 416 185 417 185 418 185 419 185 420 185 421 185 424 185 426 186 427 186 428 186 430 186 433 186 434 186 437 186 438 186 439 186 441 186 442 187 443 187 444 187 445 187 446 187 448 187 449 187 452 187 457 188 461 188 464 188 465 188 466 188 467 188 468 188 469 188 471 188 472 188 473 188 475 188 476 189 477 189 478 189 479 189 480 189 481 189 482 189 483 189 484 189 485 190 486 190 487 190 488 190 489 190 491 190 493 190 495 190 496 190 498 191 499 191 500 191 501 191 506 191 507 192 509 192 510 192 512 192 514 192 515 192 516 192 517 192 518 192 519 192 520 193 522 193 524 193 525 193 528 193 529 193 530 193 533 193 535 193 536 193 537 193 538 194 539 194 540 194 541 194 543 194 544 194 546 194 547 194 548 194 550 194 551 194 552 195 553 195 555 195 556 195 557 195 559 195 560 195 562 195 563 195 565 195 566 196 567 196 568 196 569 196 571 196 572 196 573 196 575 196 576 196 577 197 578 197 580 197 581 197 583 197 584 197 585 197 587 197 589 198 591 198 593 198 594 198 595 198 598 198 599 198 600 198 601 198 602 198 603 198 604 198 605 199 606 199 607 199 608 199 609 199 610 199 611 199 613 199 615 199 617 199 621 200 622 200 623 200 624 200 627 200 628 200 629 200 630 200 632 200 634 200 635 200 636 200 637 201 639 201 641 201 643 201 645 201 647 201 649 201 653 201 654 201 657 201 661 201 662 202 663 202 664 202 665 202 666 202 667 202 669 202 670 202 671 202 673 202 674 203 676 203 677 203 678 203 680 203 681 203 686 203 688 203 689 203 690 204 691 204 692 204 694 204 697 204 698 204 699 204 701 204 702 204 703 204 704 205 705 205 707 205 710 205 712 205 713 205 714 205 715 205 717 205 718 206 206 [pr] 206 1 206 2 206 3 206 4 207 5 207 6 207 7 207 8 207 9 207 10 208 11 208 12 208 13 208 14 208 15 208 16 208 17 208 18 208 19 208 20 209 21 209 22 209 23 209 24 209 26 209 27 209 28 209 30 209 31 209 32 210 33 210 34 210 35 210 36 210 37 210 38 210 40 210 41 210 42 211 44 211 45 211 46 211 48 211 50 211 51 211 52 211 53 211 54 211 55 211 56 211 57 212 58 212 59 212 61 212 62 212 63 212 64 213 65 213 66 213 69 213 70 213 71 213 72 213 73 213 75 214 76 214 77 214 78 214 79 214 80 214 82 214 83 214 84 214 88 214 90 214 91 214 92 215 93 215 94 215 95 215 96 215 98 215 99 215 100 215 102 215 103 215 104 215 105 215 106 216 107 216 109 216 110 216 112 216 113 216 114 216 115 216 116 216 119 216 120 216 121 216 122 217 123 217 122 217 125 217 126 217 127 217 130 217 131 217 132 217 133 218 135 218 137 218 138 218 141 218 143 218 144 218 146 218 147 218 148 218 149 219 152 219 153 219 154 219 157 219 159 219 161 219 164 219 166 219 167 220 168 220 170 220 171 220 172 220 174 220 175 220 176 220 177 220 178 220 179 220 180 221 181 221 182 221 183 221 184 221 186 221 187 221 188 221 190 221 192 221 193 221 194 222 195 222 196 222 198 222 200 222 201 222 203 222 204 222 205 222 206 222 207 222 209 223 211 223 212 223 213 223 214 223 216 223 217 223 218 223 220 224 223 224 224 224 225 224 227 224 228 224 229 224 231 224 233 225 234 225 235 225 236 225 237 225 238 225 239 225 242 225 244 225 245 226 246 226 247 226 250 226 251 226 252 226 253 226 254 226 257 226 258 226 259 226 261 227 262 227 265 227 266 227 268 227 269 227 270 227 271 227 274 227 276 227 277 227 280 228 281 228 283 228 284 228 287 228 289 228 290 228 291 228 294 228 295 228 297 228 298 228 299 228 300 229 301 229 302 229 303 229 305 229 307 229 309 229 311 229 312 229 314 229 315 230 316 230 318 230 320 230 323 230 327 230 328 230 329 230 331 230 333 231 335 231 336 231 337 231 339 231 340 231 341 231 344 231 345 232 346 232 347 232 350 232 352 232 353 232 354 232 355 232 356 232 357 232 358 232 359 233 361 233 362 233 364 233 365 233 366 233 367 233 368 233 370 233 371 233 373 233 374 234 375 234 376 234 377 234 379 234 380 234 381 234 382 234 383 234 384 234 385 235 386 235 388 235 391 235 397 235 399 235 400 235 401 235 402 235 403 236 404 236 405 236 407 236 409 236 410 236 411 236 412 236 413 236 414 237 415 237 416 237 418 237 419 237 421 237 422 237 423 237 424 237 426 237 427 238 429 238 430 238 431 238 432 238 433 238 434 238 435 238 436 238 438 239 439 239 440 239 442 239 443 239 444 239 445 239 446 239 449 239 450 239 451 239 453 240 456 240 458 240 459 240 461 240 462 240 464 240 465 240 466 240 467 240 469 241 471 241 472 241 473 241 478 241 479 241 480 241 481 241 482 241 483 241 484 242 486 242 489 242 490 242 492 242 493 242 494 242 495 242 496 243 497 243 500 243 501 243 502 243 504 243 506 243 507 243 508 243 510 243 511 243 512 244 513 244 514 244 516 244 517 244 518 244 519 244 520 244 521 244 522 245 523 245 524 245 525 245 530 245 531 245 533 245 534 245 535 245 536 245 537 245 538 245 539 246 543 246 545 246 547 246 548 246 549 246 551 246 552 246 554 246 555 247 556 247 557 247 558 247 559 247 562 247 563 247 565 247 567 247 571 247 572 247 573 248 576 248 577 248 578 248 584 248 585 248 586 248 587 248 590 249 592 249 593 249 595 249 597 249 602 249 604 249 605 249 606 249 607 249 608 249 609 250 610 250 611 250 612 250 613 250 614 250 615 250 616 250 617 250 618 251 620 251 621 251 622 251 623 251 624 251 625 251 628 251 629 251 632 251 633 252 635 252 636 252 637 252 638 252 639 252 640 252 641 252 642 252 644 252 646 253 647 253 649 253 651 253 653 253 654 253 655 253 656 254 659 254 660 254 661 254 663 254 665 254 667 254 670 254 672 255 673 255 674 255 676 255 677 255 680 255 681 255 683 255 685 255 687 255 689 255 691 256 692 256 693 256 694 256 697 256 698 256 699 256 700 256 701 256 703 256 704 256 705 257 257 1 257 2 257 4 257 5 258 8 258 10 258 11 258 12 258 13 258 15 258 17 258 18 258 19 259 20 259 21 259 22 259 23 259 24 259 25 259 27 259 28 260 29 260 30 260 32 260 34 260 35 260 37 260 40 260 42 260 45 260 46 261 47 261 48 261 49 261 50 261 51 261 52 261 53 261 54 261 55 262 58 262 60 262 62 262 64 262 66 262 67 262 68 262 69 262 70 262 71 263 72 263 73 263 77 263 78 263 79 263 80 263 81 263 83 264 84 264 85 264 86 264 87 264 88 264 90 264 91 265 92 265 93 265 95 265 97 265 99 265 105 265 109 265 110 265 111 265 112 265 113 266 114 266 116 266 117 266 118 266 119 266 120 266 121 267 122 267 123 267 124 267 125 267 127 267 128 267 131 267 133 267 134 268 135 268 136 268 137 268 138 268 139 268 144 268 145 268 147 268 149 268 151 269 152 269 154 269 155 269 159 269 160 269 162 269 163 269 166 269 169 269 172 269 173 269 174 269 176 270 177 270 179 270 181 270 182 270 184 270 187 270 189 270 190 270 192 270 193 270 194 270 196 271 197 271 198 271 199 271 200 271 202 271 203 271 204 271 205 271 207 271 209 271 212 271 213 271 215 272 217 272 221 272 225 272 229 272 231 272 233 272 235 272 236 272 237 272 238 272 240 272 241 273 243 273 244 273 245 273 248 273 250 273 251 273 252 273 253 273 254 273 255 273 256 273 258 274 259 274 261 274 262 274 263 274 265 274 267 274 268 274 269 274 270 274 271 274 273 274 274 274 276 275 278 275 279 275 281 275 282 275 284 275 285 275 287 275 288 275 290 275 292 275 293 275 295 276 296 276 298 276 299 276 302 276 306 276 308 276 309 276 310 276 311 276 313 277 314 277 316 277 317 277 318 277 319 277 320 277 323 277 324 277 325 277 326 277 327 277 329 278 330 278 332 278 334 278 336 278 338 278 340 278 343 278 344 278 349 278 350 278 351 278 352 279 355 279 356 279 358 279 359 279 360 279 363 279 366 279 369 279 370 279 373 279 374 280 375 280 376 280 380 280 383 280 386 280 387 280 388 280 389 280 391 280 394 280 395 280 396 281 397 281 398 281 400 281 401 281 402 281 403 281 404 281 406 281 408 281 409 281 410 281 411 282 412 282 413 282 415 282 416 282 418 282 419 282 420 282 421 282 426 282 429 282 431 282 432 283 433 283 438 283 439 283 440 283 443 283 444 283 446 283 447 283 448 283 449 283 450 283 456 283 457 283 458 284 460 284 465 284 467 284 468 284 469 284 472 284 474 284 480 284 481 284 483 284 484 284 487 285 488 285 489 285 491 285 493 285 495 285 496 285 498 285 500 285 501 285 503 285 504 286 505 286 506 286 507 286 509 286 511 286 513 286 514 286 516 286 517 286 521 286 522 287 523 287 524 287 525 287 527 287 529 287 530 287 533 287 534 287 535 287 536 288 540 288 543 288 544 288 545 288 546 288 547 288 552 288 553 288 554 288 556 288 558 289 560 289 561 289 562 289 564 289 565 289 568 289 570 290 573 290 575 290 579 290 581 290 586 290 588 290 589 290 591 290 593 290 594 290 595 290 597 290 598 291 600 291 602 291 603 291 604 291 606 291 607 291 609 291 610 291 611 291 612 292 613 292 615 292 619 292 620 292 622 292 623 292 625 292 626 292 627 293 628 293 629 293 630 293 632 293 635 293 636 293 638 293 639 293 640 293 641 293 645 293 646 293 647 294 648 294 649 294 654 294 655 294 663 294 665 294 669 294 670 294 672 294 673 294 674 294 679 294 680 295 681 295 682 295 683 295 684 295 685 295 687 295 688 295 690 295 691 295 694 295 695 296 697 296 703 296 704 296 705 296 706 296 708 296 710 296 711 296 712 296 713 296 714 297 718 297 720 297 721 297 722 297 725 297 726 297 728 297 730 297 731 297 732 297 733 298 734 298 735 298 737 298 738 298 739 298 741 298 742 298 744 299 745 299 746 299 749 299 750 299 751 299 753 299 754 299 755 299 757 299 758 299 760 300 768 300 769 300 772 300 773 300 774 300 775 300 780 300 782 300 783 300 784 301 785 301 788 301 790 301 791 301 792 301 795 301 797 301 798 301 800 301 801 301 802 302 803 302 808 302 809 302 810 302 813 302 814 302 815 302 816 302 817 302 818 303 822 303 823 303 824 303 825 303 826 303 827 303 828 303 829 303 830 303 832 304 833 304 835 304 837 304 838 304 839 304 840 304 843 304 844 304 845 304 847 304 848 304 849 305 850 305 851 305 855 305 856 305 858 305 862 305 864 305 866 305 867 305 868 305 869 306 870 306 871 306 306 [pr] 306 1 306 2 307 3 307 4 307 5 307 6 307 7 307 8 307 9 307 10 308 11 308 12 308 13 308 14 308 15 309 16 309 17 309 18 309 19 309 20 309 21 309 22 309 23 310 24 310 25 310 26 310 27 310 28 310 31 310 33 310 34 310 36 310 37 311 38 311 39 311 42 311 43 311 44 311 46 311 47 312 48 312 49 312 50 312 51 312 52 312 53 312 54 312 55 312 56 312 57 313 58 313 59 313 60 313 61 313 62 313 63 313 64 313 66 314 68 314 69 314 70 314 71 314 72 314 73 315 74 315 76 315 77 315 78 315 79 315 80 315 81 315 82 315 83 316 84 316 86 316 87 316 88 316 89 316 90 316 91 316 93 316 95 317 96 317 97 317 98 317 99 317 100 317 102 317 103 317 105 318 106 318 107 318 108 319 109 319 110 319 111 319 112 319 113 319 114 319 116 319 118 319 119 319 120 320 121 320 122 320 123 320 124 320 125 320 126 320 127 320 129 321 131 321 132 321 134 321 135 322 136 322 137 322 138 322 139 323 140 323 142 323 143 323 144 323 145 323 147 323 148 323 149 323 150 323 151 324 152 324 153 324 154 324 156 324 157 325 159 325 160 325 163 325 165 325 168 325 170 325 171 325 172 325 173 325 175 325 176 326 177 326 178 326 179 326 180 326 183 326 184 326 186 327 187 327 188 327 190 327 191 327 193 327 194 327 196 327 197 327 198 327 199 328 201 328 202 328 203 328 204 328 205 328 207 328 210 328 211 328 212 329 213 329 214 329 215 329 216 329 218 329 219 329 220 329 221 330 222 330 223 330 224 330 225 330 226 330 228 330 229 330 230 330 231 331 233 331 234 331 236 331 237 331 238 331 239 331 241 331 244 331 247 332 248 332 249 332 250 332 251 332 252 332 253 332 255 332 257 333 258 333 259 333 260 333 262 333 264 333 265 333 266 334 267 334 268 334 269 334 270 334 271 334 272 334 273 334 274 335 275 335 276 335 278 335 280 335 282 335 283 335 284 335 286 335 287 336 288 336 289 336 291 336 295 336 297 337 298 337 299 337 300 337 302 337 303 337 304 337 309 337 311 337 312 338 313 338 315 338 317 338 319 338 320 338 321 338 322 338 324 338 325 339 327 339 328 339 330 339 331 339 332 339 333 339 334 339 336 339 337 339 338 340 339 340 340 340 341 340 342 340 343 340 346 340 347 340 348 340 349 340 351 341 353 341 354 341 355 341 358 341 359 341 360 341 362 341 363 341 365 341 366 342 367 342 369 342 370 342 371 342 373 342 374 342 375 342 376 342 377 342 378 342 379 343 381 343 382 343 383 343 385 343 386 343 387 343 388 343 389 343 391 343 392 343 394 344 395 344 396 344 397 344 398 344 400 344 401 344 402 344 403 345 404 345 405 345 406 345 408 345 409 345 411 345 412 345 413 345 414 345 415 345 416 346 418 346 419 346 420 346 423 346 424 346 425 346 426 346 427 346 428 347 429 347 431 347 432 347 434 347 435 347 436 347 437 347 438 347 439 347 440 348 441 348 442 348 443 348 444 348 445 348 447 349 448 349 451 349 453 349 456 349 458 349 459 349 461 349 462 350 463 350 465 350 466 350 467 350 468 350 470 350 471 350 472 350 473 350 474 350 476 351 477 351 479 351 480 351 481 351 482 351 484 351 485 351 487 351 491 352 492 352 493 352 495 352 496 352 497 352 498 352 499 352 501 352 505 352 507 352 510 352 511 353 512 353 514 353 515 353 516 353 517 353 518 353 520 353 525 353 526 353 529 353 530 354 531 354 532 354 534 354 535 354 538 354 539 354 540 354 542 355 543 355 544 355 545 355 546 355 549 355 551 355 552 355 553 356 554 356 557 356 558 356 559 356 560 356 563 356 564 356 565 356 566 356 567 357 568 357 569 357 570 357 572 357 573 357 574 357 575 357 577 357 578 358 580 358 582 358 585 358 588 358 592 358 593 358 595 358 596 359 598 359 599 359 600 359 601 359 603 359 604 360 605 360 606 360 607 360 608 360 609 360 611 360 612 361 614 361 615 361 616 361 617 361 618 362 620 362 621 362 622 362 623 362 624 362 625 362 626 362 629 363 630 363 631 363 634 363 635 363 636 363 638 363 640 363 641 363 642 363 643 363 644 363 645 364 646 364 647 364 648 364 649 364 650 364 652 364 653 364 654 365 657 365 658 365 659 365 660 365 661 365 662 366 663 366 664 366 665 366 667 366 668 366 669 366 670 366 671 367 673 367 674 367 676 367 678 367 679 367 680 367 681 367 682 367 683 367 685 368 686 368 687 368 689 368 690 368 691 368 692 368 694 368 695 368 696 368 697 369 699 369 700 369 703 369 704 369 705 369 706 369 708 370 709 370 711 370 712 370 713 370 714 370 715 370 717 370 719 370 720 371 721 371 722 371 723 371 724 371 725 372 726 372 727 372 728 373 730 373 732 373 733 373 734 373 735 373 736 373 738 374 739 374 740 374 741 374 743 374 744 374 745 375 746 375 747 375 748 375 749 375 750 375 752 375 753 376 754 376 755 376 756 376 758 376 760 376 763 376 766 377 767 377 770 377 772 377 773 377 775 377 776 378 777 378 779 378 780 378 781 378 782 378 783 378 784 379 785 379 788 379 789 379 790 379 791 379 792 379 793 379 794 380 795 380 797 380 798 380 799 380 800 380 802 380 803 380 805 380 806 380 808 380 813 381 814 381 815 381 816 381 817 381 818 381 819 382 821 382 822 382 824 382 825 382 826 382 827 382 830 382 831 383 832 383 834 383 836 383 839 383 840 383 841 383 842 383 843 384 844 384 845 384 847 384 848 384 852 384 855 384 856 384 857 385 858 385 859 385 861 385 862 385 863 385 865 385 869 385 871 386 872 386 874 386 875 386 876 386 881 386 882 386 883 386 884 386 885 386 886 386 887 386 889 386 890 387 893 387 896 387 899 387 900 387 387 1 387 3 388 4 388 6 388 7 388 8 388 9 388 10 388 11 388 12 388 13 388 14 389 15 389 16 389 17 389 19 389 20 389 21 389 23 389 24 389 26 389 27 390 28 390 29 390 30 390 31 390 33 390 34 390 37 390 38 390 40 391 42 391 43 391 47 391 48 391 49 391 51 391 53 391 54 392 56 392 57 392 58 392 59 392 60 392 61 392 65 392 66 392 68 392 69 392 71 392 73 393 76 393 77 393 81 393 82 393 84 393 85 393 87 393 88 393 90 393 91 393 92 394 93 394 94 394 97 394 98 394 99 394 100 394 102 394 103 394 104 394 109 394 110 394 111 395 112 395 115 395 117 395 118 395 119 395 120 395 121 395 122 395 125 395 128 396 131 396 133 396 134 396 135 396 136 396 137 396 138 396 139 396 140 396 141 396 142 397 146 397 147 397 150 397 152 397 153 397 157 397 158 397 159 397 160 398 161 398 162 398 163 398 164 398 165 398 167 398 168 398 169 398 170 398 172 399 173 399 174 399 175 399 176 399 177 399 178 399 179 399 180 399 181 399 182 399 183 399 184 399 185 400 186 400 187 400 188 400 190 400 194 400 195 400 197 400 198 401 200 401 201 401 202 401 203 401 204 401 205 401 206 401 207 401 209 401 211 402 212 402 213 402 214 402 215 402 217 402 218 402 220 402 222 402 223 402 224 402 225 402 226 402 227 402 228 403 229 403 230 403 231 403 232 403 233 403 234 403 235 403 237 403 241 404 243 404 245 404 246 404 247 404 250 404 251 404 252 404 256 404 257 404 259 404 260 405 261 405 262 405 266 405 268 405 269 405 271 405 273 405 274 405 275 406 276 406 277 406 278 406 282 406 283 406 284 406 286 406 287 406 289 407 290 407 291 407 293 407 295 407 297 407 299 407 300 407 302 407 303 407 304 407 306 408 307 408 309 408 311 408 315 408 318 408 319 408 320 408 321 408 322 408 324 409 327 409 330 409 331 409 332 409 333 409 335 409 336 409 337 409 338 409 339 409 341 409 343 409 345 410 346 410 349 410 350 410 352 410 354 410 357 410 359 410 362 410 363 410 366 410 367 411 368 411 372 411 377 411 378 411 382 411 385 411 388 411 389 411 390 411 396 412 397 412 398 412 399 412 400 412 401 412 403 412 406 412 407 412 410 412 411 412 412 412 416 413 417 413 418 413 419 413 421 413 422 413 424 413 426 413 427 413 430 413 432 414 434 414 435 414 440 414 441 414 442 414 445 414 446 414 448 414 450 414 451 414 454 414 456 415 457 415 460 415 461 415 463 415 464 415 466 415 467 415 468 415 471 415 473 415 477 416 478 416 479 416 480 416 481 416 482 416 483 416 484 416 485 416 487 416 489 416 490 416 491 417 492 417 494 417 498 417 499 417 503 417 504 417 505 417 506 417 507 417 509 418 512 418 514 418 515 418 516 418 517 418 518 418 519 418 522 418 523 418 524 418 525 418 526 419 527 419 529 419 531 419 532 419 533 419 535 419 536 419 537 419 538 419 539 419 540 420 541 420 542 420 543 420 544 420 545 420 546 420 548 420 550 420 551 420 552 420 553 421 556 421 557 421 561 421 563 421 564 421 565 421 568 421 569 422 570 422 571 422 572 422 575 422 576 422 577 422 578 422 580 422 581 422 582 422 583 422 584 422 586 423 589 423 591 423 594 423 595 423 597 423 598 423 599 423 601 423 602 424 603 424 604 424 605 424 606 424 607 424 608 424 609 425 612 425 613 425 614 425 615 425 619 425 620 425 622 425 623 425 626 425 627 426 629 426 630 426 631 426 632 426 633 426 634 426 637 426 638 426 640 426 641 427 644 427 647 427 648 427 652 427 653 427 656 427 657 427 658 428 659 428 660 428 661 428 662 428 663 428 664 428 666 428 669 429 670 429 672 429 675 429 677 429 678 429 682 430 683 430 684 430 685 430 686 430 688 430 689 430 690 430 691 431 695 431 696 431 697 431 698 431 699 431 700 431 701 432 705 432 706 432 707 432 709 432 710 432 711 432 712 432 713 433 714 433 715 433 716 433 717 433 718 433 720 433 721 434 723 434 725 434 727 434 728 434 729 434 730 434 732 434 734 434 735 435 738 435 739 435 740 435 741 435 742 435 744 435 745 435 746 435 750 435 751 436 753 436 754 436 755 436 756 436 760 436 761 436 762 437 763 437 764 437 765 437 769 437 772 437 773 437 775 437 776 437 777 437 778 438 781 438 784 438 786 438 787 438 790 438 791 438 792 438 794 439 795 439 796 439 797 439 798 439 799 439 800 439 801 439 802 440 803 440 804 440 805 440 807 440 809 440 811 440 813 440 814 440 816 440 817 441 441 1 441 2 441 3 441 4 441 5 441 6 442 7 442 8 442 9 442 10 442 12 442 13 442 15 442 18 443 19 443 23 443 25 443 27 443 28 443 30 443 31 443 33 443 35 443 36 443 37 443 38 444 39 444 40 444 43 444 44 444 45 444 47 444 49 444 51 444 53 445 54 445 55 445 56 445 57 445 60 445 61 445 63 445 64 446 65 446 67 446 69 446 71 446 72 446 73 446 74 446 76 446 77 446 78 447 81 447 83 447 84 447 85 447 86 447 87 447 89 448 90 448 91 448 94 448 95 448 96 448 97 448 98 448 102 448 103 449 104 449 105 449 106 449 107 449 108 449 110 449 112 449 114 449 116 450 117 450 118 450 119 450 121 450 122 450 124 450 125 450 127 450 128 450 129 451 130 451 131 451 132 451 133 451 134 451 135 451 138 451 139 451 144 452 146 452 147 452 150 452 151 452 153 452 154 452 155 452 157 452 159 453 161 453 163 453 165 453 166 453 167 453 168 453 169 453 172 453 173 453 175 454 176 454 178 454 179 454 181 454 183 454 184 454 185 454 187 454 189 455 190 455 194 455 195 455 198 455 200 455 201 455 202 455 205 455 208 456 209 456 210 456 215 456 216 456 218 456 219 456 220 456 223 456 226 456 227 457 228 457 231 457 232 457 233 457 235 457 237 457 240 457 242 457 243 457 245 457 246 458 248 458 249 458 250 458 256 458 259 458 260 458 261 458 263 458 264 458 265 458 268 459 269 459 271 459 274 459 275 459 276 460 278 460 280 460 282 460 283 460 284 460 285 460 287 460 288 460 289 460 291 460 292 461 293 461 294 461 295 461 296 461 297 461 298 461 299 462 301 462 302 462 303 462 307 462 310 462 311 462 313 462 314 462 315 462 316 462 317 463 318 463 319 463 321 463 322 463 325 463 326 463 328 463 330 464 332 464 333 464 334 464 335 464 336 464 337 464 340 464 341 465 342 465 343 465 344 465 345 465 346 465 348 465 349 466 350 466 351 466 352 466 354 466 355 466 356 466 360 466 361 466 362 466 364 467 365 467 366 467 368 467 370 467 373 467 375 467 376 467 379 467 380 468 381 468 382 468 383 468 384 468 385 468 386 468 388 468 389 468 390 468 391 469 392 469 393 469 394 469 395 469 398 469 400 469 401 469 402 469 403 469 406 470 408 470 409 470 411 470 412 470 414 470 415 470 416 470 419 470 420 470 421 471 423 471 425 471 426 471 427 471 429 471 431 471 432 472 435 472 436 472 437 472 438 472 439 472 440 472 441 472 442 473 443 473 444 473 445 473 446 473 447 473 450 473 453 473 454 473 456 473 458 474 459 474 460 474 461 474 464 474 465 474 468 474 471 474 472 474 474 474 475 474 476 475 477 475 478 475 479 475 483 475 484 475 487 475 493 475 495 476 496 476 498 476 503 476 504 476 505 476 506 476 508 476 509 476 512 476 513 476 514 476 515 477 517 477 519 477 522 477 523 477 524 477 525 477 526 477 527 477 528 477 529 477 531 478 532 478 533 478 534 478 537 478 540 478 542 478 543 478 546 478 547 478 549 479 550 479 552 479 553 479 554 479 555 479 556 479 557 479 558 479 559 479 560 480 561 480 562 480 564 480 565 480 569 480 571 480 572 480 577 481 578 481 579 481 581 481 585 481 587 481 588 481 590 481 591 481 595 481 597 481 598 482 599 482 600 482 601 482 603 482 605 482 606 482 607 483 608 483 609 483 610 483 611 483 612 483 613 483 614 483 617 483 619 483 621 484 623 484 624 484 625 484 627 484 629 484 630 484 631 484 632 484 633 484 634 485 635 485 636 485 638 485 639 485 640 485 641 486 642 486 646 486 648 487 649 487 651 487 652 487 653 488 654 488 655 488 656 488 657 488 658 488 659 488 660 489 662 489 663 489 664 489 665 489 666 489 668 490 670 490 671 490 672 490 673 490 674 490 676 490 677 490 678 490 679 491 680 491 681 491 682 491 684 491 685 492 686 492 687 492 688 492 689 492 692 492 693 492 695 492 696 492 697 492 698 493 699 493 701 493 702 493 704 493 706 493 708 493 709 493 710 493 711 493 712 493 713 493 714 494 717 494 720 494 721 494 724 494 725 494 726 494 727 494 728 494 729 495 730 495 731 495 495 1 495 2 495 3 495 4 495 5 496 6 496 7 496 10 496 12 496 13 496 15 496 16 496 19 497 20 497 21 497 22 497 24 497 25 497 26 497 27 497 30 498 31 498 36 498 38 498 40 498 41 498 44 498 47 498 48 498 49 498 50 499 53 499 54 499 55 499 58 499 60 499 61 499 63 499 64 499 67 499 74 500 75 500 77 500 79 500 80 500 81 500 82 500 83 500 84 500 85 500 86 501 87 501 88 501 89 501 92 501 93 501 94 501 96 501 97 501 98 502 99 502 101 502 102 502 105 502 107 502 108 502 110 502 114 502 117 502 123 502 124 503 125 503 127 503 128 503 129 503 130 503 131 503 133 503 134 503 136 503 138 504 141 504 143 504 144 504 146 504 148 504 149 504 153 504 155 504 156 504 157 505 158 505 159 505 162 505 165 505 169 505 170 505 173 505 174 505 175 505 177 505 178 505 180 506 184 506 185 506 186 506 187 506 188 506 189 506 190 506 191 506 192 506 193 506 194 507 196 507 199 507 201 507 202 507 203 507 205 507 207 507 209 507 214 507 215 507 217 508 219 508 221 508 222 508 223 508 224 508 227 508 228 508 229 508 230 508 232 508 233 509 235 509 238 509 239 509 240 509 241 509 242 509 243 509 244 509 245 509 246 509 248 509 250 510 251 510 252 510 254 510 255 510 256 510 258 510 259 510 260 510 262 510 264 510 265 511 268 511 271 511 274 511 276 511 279 511 281 511 282 511 283 511 284 511 285 512 286 512 287 512 288 512 289 512 290 512 292 512 293 512 294 512 298 512 299 512 300 512 301 513 304 513 306 513 307 513 309 513 310 513 313 513 315 513 319 513 320 513 321 514 323 514 328 514 329 514 330 514 331 514 333 514 335 514 337 514 339 514 341 514 342 514 343 514 345 514 348 515 350 515 352 515 355 515 356 515 359 515 360 515 362 515 363 516 364 516 365 516 366 516 367 516 368 516 370 516 369 516 371 516 373 517 374 517 375 517 377 517 379 517 380 517 383 517 385 517 386 517 387 517 390 517 391 518 394 518 395 518 398 518 401 518 404 518 406 518 408 518 409 518 410 518 411 518 412 518 416 519 417 519 418 519 419 519 422 519 423 519 427 519 429 519 430 519 433 519 435 520 436 520 439 520 441 520 442 520 445 520 446 520 448 520 450 520 454 521 455 521 456 521 461 521 463 521 464 521 467 521 469 521 470 521 472 521 476 521 477 521 479 522 481 522 482 522 483 522 484 522 486 522 491 522 493 522 494 522 496 522 497 522 499 523 501 523 502 523 503 523 504 523 505 523 506 523 509 523 511 523 512 523 515 523 517 524 521 524 525 524 528 524 530 524 531 524 532 524 534 524 536 524 537 524 538 524 540 524 544 524 546 525 547 525 548 525 556 525 558 525 559 525 562 525 563 525 564 525 565 526 566 526 567 526 569 526 570 526 573 526 575 526 576 526 577 526 578 526 579 526 580 526 582 527 583 527 584 527 588 527 589 527 593 527 595 527 596 527 597 527 598 527 599 528 600 528 602 528 603 528 604 528 605 528 606 528 607 528 608 528 609 528 607 528 611 529 614 529 615 529 616 529 617 529 618 529 619 529 620 530 621 530 624 530 625 530 626 530 627 530 628 530 630 530 631 530 632 531 633 531 634 531 636 531 637 531 640 531 641 531 642 531 643 531 644 531 645 532 646 532 648 532 651 532 652 532 653 532 654 532 655 532 656 532 657 532 660 533 661 533 665 533 667 533 668 533 670 533 674 533 675 533 677 533 678 533 679 534 681 534 684 534 685 534 686 534 688 534 695 534 696 534 697 534 698 534 699 534 700 534 702 535 703 535 704 535 705 535 706 535 707 535 709 535 710 535 712 536 715 536 718 536 720 536 726 536 727 536 728 536 729 536 737 536 740 536 742 536 743 537 745 537 747 537 748 537 749 537 759 537 760 537 762 537 763 537 764 538 767 538 768 538 771 538 772 538 773 538 774 538 776 538 778 538 781 538 783 539 786 539 787 539 792 539 802 539 804 539 806 539 807 539 810 539 813 539 815 539 816 539 540 1 540 3 540 4 540 5 540 6 540 7 540 8 540 9 541 10 541 11 541 12 541 13 541 14 541 15 542 16 542 18 542 19 542 20 542 21 542 22 542 23 543 24 543 25 543 28 543 29 543 30 543 31 543 32 543 33 544 34 544 36 544 38 544 40 544 41 544 42 544 44 544 45 545 47 545 51 545 52 545 53 545 54 545 55 545 56 545 58 545 59 546 60 546 62 546 63 546 64 546 65 546 67 546 68 546 69 547 70 547 71 547 72 547 73 547 74 547 76 547 77 547 78 547 79 548 80 548 82 548 83 548 85 548 87 548 88 548 89 548 91 549 92 549 93 549 94 549 95 549 96 549 97 549 98 549 102 550 104 550 105 550 106 550 107 550 108 550 109 550 110 550 111 551 113 551 115 551 118 551 120 551 121 551 123 551 124 551 125 551 126 551 128 552 129 552 130 552 132 552 133 552 134 552 135 552 136 552 139 552 140 552 141 552 142 552 145 553 147 553 150 553 151 553 152 553 153 553 154 553 157 553 158 554 160 554 162 554 163 554 166 554 167 554 168 554 169 554 170 555 171 555 172 555 173 555 174 555 175 555 176 555 178 555 179 555 181 556 182 556 183 556 184 556 186 556 189 556 190 557 191 557 192 557 193 557 194 557 198 557 201 557 202 557 203 557 204 558 205 558 207 558 208 558 209 558 210 558 211 558 213 558 216 558 218 558 219 558 220 559 223 559 225 559 226 559 227 559 228 559 230 559 231 559 233 559 234 559 235 559 238 560 240 560 244 560 247 560 249 560 250 560 252 560 253 560 254 560 255 560 256 560 258 561 264 561 265 561 266 561 269 561 270 561 272 561 273 562 275 562 279 562 280 562 281 562 285 562 286 562 287 562 288 562 289 562 290 562 291 563 295 563 297 563 302 563 303 563 304 563 305 563 311 563 312 563 314 563 316 563 317 564 321 564 322 564 324 564 325 564 326 564 327 564 328 564 329 564 331 565 332 565 333 565 336 565 339 565 340 565 341 565 342 565 344 565 345 566 346 566 350 566 354 566 355 566 356 566 359 566 361 566 364 566 365 566 366 566 369 566 370 567 372 567 374 567 375 567 377 567 379 567 380 567 381 567 383 567 384 567 385 567 387 568 388 568 392 568 393 568 394 568 396 568 397 568 398 568 399 568 400 568 402 568 403 568 405 569 407 569 408 569 409 569 410 569 411 569 412 569 415 569 417 569 418 569 419 569 421 569 423 570 424 570 426 570 428 570 430 570 432 570 438 570 444 570 445 570 448 570 449 571 452 571 454 571 457 571 458 571 461 571 462 571 463 571 465 571 467 571 468 572 469 572 470 572 471 572 472 572 473 572 475 572 477 572 481 573 484 573 485 573 487 573 491 573 493 573 494 573 496 573 497 573 499 573 501 573 502 574 503 574 505 574 507 574 510 574 511 574 512 574 513 574 515 574 519 574 520 574 521 575 522 575 524 575 526 575 528 575 532 575 537 575 538 575 539 575 540 576 541 576 542 576 543 576 545 576 547 576 548 576 551 576 552 576 557 577 558 577 560 577 564 577 565 577 569 577 570 577 571 577 572 578 575 578 581 578 585 578 586 578 587 578 592 578 594 578 598 578 601 578 602 578 608 579 609 579 611 579 612 579 615 579 617 579 618 579 619 579 622 579 623 579 625 579 626 580 628 580 629 580 631 580 634 580 636 580 638 580 639 580 641 580 643 581 644 581 648 581 650 581 651 581 652 581 653 581 655 581 658 581 659 581 661 582 665 582 666 582 668 582 670 582 671 582 672 582 674 582 675 582 676 583 677 583 678 583 681 583 682 583 686 583 688 583 689 583 691 584 693 584 694 584 697 584 698 584 699 584 701 584 705 584 706 584 708 584 709 584 710 585 711 585 713 585 714 585 717 585 719 585 720 585 721 585 722 585 724 585 725 585 726 585 727 585 731 586 732 586 735 586 737 586 738 586 740 586 742 586 744 586 745 586 747 586 748 586 750 587 751 587 752 587 754 587 756 587 758 587 761 587 763 587 770 587 772 588 774 588 775 588 778 588 781 588 782 588 784 588 785 588 788 588 790 588 791 588 792 589 794 589 795 589 797 589 798 589 800 589 804 589 807 589 808 589 809 589 812 589 815 589 817 590 819 590 825 590 826 590 827 590 828 590 830 590 832 590 833 590 834 591 835 591 836 591 838 591 839 591 841 591 845 591 848 591 850 591 851 591 852 592 854 592 857 592 860 592 861 592 862 592 864 592 865 592 867 592 868 592 876 592 879 593 880 593 881 593 884 593 885 593 889 593 890 593 891 593 894 593 895 593 899 593 900 594 901 594 902 594 903 594 905 594 907 594 908 594 594 1 594 2 594 3 595 4 595 6 595 7 595 8 595 9 595 10 596 11 596 14 596 15 596 16 596 18 596 19 596 22 596 23 597 24 597 27 597 28 597 31 597 33 597 35 597 36 597 39 597 40 597 42 597 46 598 48 598 50 598 51 598 52 598 54 598 55 598 56 598 59 598 60 599 63 599 64 599 65 599 66 599 67 599 68 599 70 599 72 599 73 599 75 599 76 599 77 600 78 600 80 600 81 600 82 600 84 600 85 600 86 600 87 600 89 601 91 601 92 601 93 601 95 601 96 601 97 601 100 601 101 601 102 602 103 602 104 602 106 602 107 602 108 602 109 602 112 602 113 602 115 602 116 602 118 602 119 603 120 603 122 603 124 603 125 603 126 603 128 603 129 603 130 603 131 603 133 603 134 604 135 604 137 604 138 604 141 604 142 604 143 604 144 604 147 604 148 604 149 604 152 604 154 605 158 605 159 605 160 605 161 605 162 605 163 605 164 605 165 605 168 605 169 605 173 606 174 606 175 606 179 606 181 606 183 606 185 606 186 606 187 607 188 607 189 607 192 607 193 607 195 607 196 607 197 607 198 608 202 608 204 608 206 608 208 608 211 608 212 608 213 608 214 608 215 608 218 608 220 609 221 609 223 609 224 609 226 609 228 609 230 609 231 609 232 609 235 609 236 610 238 610 239 610 240 610 243 610 244 611 245 611 246 611 247 611 252 611 253 611 254 611 255 611 257 612 258 612 259 612 260 612 262 612 263 613 264 613 265 613 268 614 267 614 269 614 270 614 271 614 272 614 274 615 275 615 276 615 277 615 278 615 279 615 280 615 281 615 282 615 284 616 285 616 287 616 288 616 290 616 292 616 293 616 296 616 298 616 301 616 302 616 305 617 306 617 308 617 309 617 311 617 312 617 313 617 314 617 316 617 317 618 318 618 319 618 321 618 322 618 325 618 327 618 329 618 331 619 334 619 335 619 337 619 338 619 339 619 340 619 341 619 342 619 343 619 344 619 345 620 346 620 347 620 349 620 350 620 351 620 352 620 355 620 356 620 357 620 358 621 360 621 361 621 362 621 363 621 364 621 366 621 367 621 369 621 371 621 372 621 373 622 377 622 378 622 379 622 381 622 383 622 384 622 386 622 389 622 392 622 394 623 396 623 397 623 398 623 399 623 400 623 401 623 403 623 405 623 406 623 407 624 409 624 410 624 411 624 412 624 413 624 415 624 416 624 417 624 418 625 420 625 421 625 422 625 423 625 425 625 427 625 428 626 429 626 430 626 432 626 434 626 435 626 436 626 437 626 438 626 439 627 440 627 441 627 443 627 446 627 453 627 454 627 455 627 457 627 458 627 459 628 460 628 463 628 464 628 465 628 467 628 468 628 469 628 471 628 472 629 473 629 474 629 476 629 477 629 478 629 479 629 480 629 482 629 483 629 484 629 485 630 486 630 487 630 490 630 491 630 492 630 493 630 496 630 501 630 502 631 503 631 508 631 509 631 513 631 515 631 516 631 517 631 519 631 522 631 524 632 525 632 527 632 528 632 531 632 532 632 534 632 535 632 536 632 537 632 539 633 540 633 544 633 545 633 547 633 550 633 551 633 553 633 554 633 558 633 562 634 563 634 567 634 568 634 569 634 571 634 573 634 574 634 576 634 580 635 581 635 583 635 585 635 587 635 589 635 590 635 591 635 592 635 593 636 594 636 596 636 598 636 599 636 601 636 602 636 603 636 604 637 608 637 617 637 619 637 622 637 625 637 626 637 627 637 628 637 633 637 637 637 640 637 642 638 644 638 648 638 651 638 654 638 655 638 657 638 658 638 659 638 660 639 661 639 664 639 666 639 667 639 671 639 672 639 673 639 678 640 679 640 682 640 683 640 684 640 685 640 686 640 687 640 688 640 692 640 695 640 698 641 699 641 700 641 704 641 706 641 708 641 710 641 711 641 713 641 715 641 716 642 718 642 719 642 721 642 722 642 724 642 725 642 730 642 731 642 732 642 734 643 735 643 736 643 737 643 738 643 739 643 740 643 741 643 742 643 743 643 750 643 751 643 758 644 759 644 760 644 762 644 767 644 768 644 770 644 773 644 775 644 777 645 782 645 785 645 786 645 787 645 788 645 790 645 795 645 801 646 803 646 805 646 808 646 811 646 812 646 814 646 817 646 818 646 822 646 823 646 826 647 828 647 829 647 831 647 832 647 833 647 836 647 842 647 843 647 846 647 847 647 849 647 854 647 856 648 857 648 859 648 860 648 863 648 864 648 866 648 869 648 870 648 874 648 878 648 881 649 882 649 884 649 885 649 886 649 888 649 889 649 891 649 893 649 895 649 896 649 898 650 899 650 901 650 901 650 904 650 906 650 908 650 910 650 913 650 915 650 650 1 650 2 651 3 651 5 651 6 651 7 651 8 651 9 651 10 651 11 652 13 652 15 652 18 652 19 652 21 652 22 652 24 652 25 653 26 653 27 653 28 653 29 653 30 653 31 653 32 653 33 653 34 653 36 654 37 654 39 654 41 654 42 654 43 654 44 654 46 654 47 654 48 654 50 654 51 654 52 655 54 655 56 655 59 655 60 655 62 655 64 655 65 655 67 655 68 655 70 655 74 656 76 656 79 656 82 656 83 656 84 656 85 656 87 656 88 657 89 657 90 657 91 657 92 657 93 657 94 657 95 657 97 658 98 658 100 658 102 658 104 658 106 658 107 658 108 658 109 658 110 659 111 659 112 659 115 659 116 659 117 659 118 659 119 659 120 660 121 660 123 660 124 660 131 660 139 660 142 661 143 661 144 661 145 661 147 661 148 661 149 661 151 661 152 662 153 662 155 662 156 662 158 662 159 662 160 662 161 662 164 662 166 663 168 663 169 663 170 663 173 663 176 663 177 663 179 663 180 664 181 664 183 664 185 664 187 664 191 664 192 664 197 664 198 664 199 665 200 665 204 665 205 665 206 665 208 665 209 665 210 665 211 665 212 665 213 666 216 666 218 666 219 666 225 666 229 666 230 666 231 666 232 666 234 666 235 666 237 666 242 667 244 667 245 667 246 667 248 667 250 667 252 667 257 667 258 667 259 667 260 667 261 668 262 668 263 668 264 668 266 668 267 668 268 668 270 668 273 668 277 668 279 668 280 668 282 669 283 669 284 669 285 669 286 669 287 669 288 669 289 669 290 669 295 669 296 669 298 669 301 669 309 669 312 670 313 670 316 670 320 670 327 670 331 670 332 670 334 670 338 670 343 670 350 671 352 671 357 671 359 671 364 671 365 671 366 671 371 671 372 671 373 672 375 672 376 672 379 672 387 672 389 672 391 672 394 672 395 672 396 672 397 672 401 672 405 673 407 673 408 673 411 673 412 673 413 673 416 673 417 673 419 673 422 673 424 673 429 673 435 674 436 674 437 674 438 674 443 674 445 674 446 674 450 674 451 674 452 674 454 674 456 674 457 675 462 675 465 675 468 675 474 675 476 675 480 675 481 675 482 675 486 675 488 675 491 675 492 676 496 676 498 676 499 676 500 676 502 676 503 676 505 676 507 676 508 676 509 676 511 677 514 677 515 677 516 677 517 677 519 677 520 677 522 677 524 678 527 678 529 678 530 678 534 678 538 678 543 678 545 678 546 678 547 679 548 679 552 679 554 679 555 679 558 679 559 679 560 679 563 679 565 679 566 679 567 680 572 680 573 680 577 680 579 680 582 680 584 680 585 680 587 680 588 680 589 681 591 681 593 681 595 681 596 681 599 681 603 681 605 681 606 681 608 681 609 681 610 681 611 682 614 682 616 682 617 682 618 682 622 682 625 682 626 682 630 682 632 682 637 682 638 682 639 683 641 683 642 683 644 683 646 683 647 683 648 683 649 683 652 683 653 683 654 683 657 684 659 684 661 684 665 684 666 684 667 684 669 684 671 684 674 684 675 684 678 684 680 684 684 684 685 685 687 685 690 685 691 685 693 685 694 685 701 685 702 685 704 685 707 685 709 685 714 686 715 686 717 686 718 686 725 686 727 686 730 686 734 686 736 687 740 687 744 687 747 687 749 687 750 687 751 687 752 687 753 687 754 687 758 687 759 687 761 687 764 688 766 688 767 688 768 688 770 688 773 688 778 688 780 688 781 688 784 688 786 688 788 688 790 689 792 689 793 689 794 689 797 689 798 689 800 689 801 689 804 689 807 689 808 689 811 690 814 690 815 690 816 690 817 690 819 690 820 690 821 690 827 690 830 690 833 691 836 691 841 691 843 691 844 691 845 691 846 691 847 692 850 692 851 692 854 692 856 692 857 692 859 692 860 692 862 692 863 692 864 692 866 693 869 693 873 693 874 693 876 693 879 693 885 693 888 693 891 693 894 693 895 693 896 693 897 693 901 693 907 694 908 694 917 694 920 694 922 694 923 694 926 694 931 694 932 694 933 694 935 694 936 695 937 695 938 695 940 695 941 695 945 695 946 695 949 695 951 695 952 695

In exponendis auctoribus haec consideranda sunt: poetae vita, titulus operis, qualitas carminis, scribentis intentio, numerus librorum, ordo, explanatio. Vergilii haec vita est. Patre Vergilio matre Magia fuit, civis Mantuanus, quae civitas est Venetiae. Diversis in locis operam litteris dedit; nam et Cremonae et Mediolani et Neapoli studuit. Adeo autem verecundissimus fuit ut ex moribus cognomen acceperit; nam dictus est Parthenias. Omni vita probatus uno tantum morbo laborabat; nam inpatiens libidinis fuit. Primum ab illo hoc distichon factum est in Ballistam latronem «Monte sub hoc lapidum tegitur Ballista sepultus; nocte die tutum carpe, viator, iter». Scripsit etiam septem sive octo libros hos: Cirin Aetnam Culicem Priapeia Catalepton Epigrammata Copam Diras. Postea ortis bellis civilibus inter Antonium et Augustum, Augustus victor Cremonensium agros, quia pro Antonio senserant, dedit militibus suis. Qui cum non sufficerent, his addidit agros Mantuanos, sublatos non propter civium culpam, sed propter vicinitatem Cremonensium; unde ipse in Bucolicis «Mantua vae miserae nimium vicina Cremonae». Amissis ergo agris Romam venit et usus patrocinio Pollionis et Maecenatis solus agrum quem amiserat meruit. Tunc ei proposuit Pollio ut carmen bucolicum scriberet, quod eum constat triennio scripsisse et emendasse. Item proposuit Maecenas Georgica, quae scripsit emendavitque septem annis. Postea ab Augusto Aeneidem propositam scripsit annis undecim, sed nec emendavit nec edidit; unde eam moriens praecepit incendi. Augustus vero, ne tantum opus periret, Tuccam et Varium hac lege iussit emendare, ut superflua demerent, nihil adderent tamen; unde et semiplenos eius invenimus versiculos, ut «hic cursus fuit», et aliquos detractos, ut in principio - nam ab armis non coepit, sed sic «Ille ego, qui quondam gracili modulatus avena et egressus silvis vicina coegi ut quamvis avido parerent arva colono, gratum opus agricolis, at nunc horrentia Martis arma virumque cano». Et in secundo hos versus constat esse detractos: «aut ignibus aegra dedere. Iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae servantem et tacitam secreta in sede latentem Tyndarida aspicio; dant clara incendia lucem erranti passimque oculos per cuncta ferenti. Illa sibi infestos eversa ob Pergama Teucros et Danaum poenas et deserti coniugis iras praemetuens, Troiae et patriae communis Erinys,

digilibLT 1 Seruius

abdiderat sese atque aris invisa sedebat. Exarsere ignes animo; subit ira cadentem ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas. ‘Scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas aspiciet, partoque ibit regina triumpho, coniugiumque domumque patres natosque videbit, Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris? Occiderit ferro Priamus? Troia arserit igni? Dardanium totiens sudarit sanguine litus? Non ita. Namque etsi nullum memorabile nomen feminea in poena est habet haec victoria laudem, extinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis laudabor poenas, animumque explesse iuvabit ultrici flamma et cineres satiasse meorum’. Talia iactabam et furiata mente ferebar, cum mihi se non ante oculos». Titulus est Aeneis, derivativum nomen ab Aenea, ut a Theseo Theseis. Sic Iuvenalis «vexatus totiens rauci Theseide Codri». Qualitas carminis patet; nam est metrum heroicum et actus mixtus, ubi et poeta loquitur et alios inducit loquentes. Est autem heroicum quod constat ex divinis humanisque personis, continens vera cum fictis; nam Aeneam ad Italiam venisse manifestum est, Venerem vero locutam cum Iove missumve Mercurium constat esse compositum. Est autem stilus grandiloquus, qui constat alto sermone magnisque sententiis. Scimus enim tria esse genera dicendi: humile, medium, grandiloquum. Intentio Vergilii haec est: Homerum imitari et Augustum laudare a parentibus; namque est filius Atiae, quae nata est de Iulia, sorore Caesaris, Iulius autem Caesar ab Iulo Aeneae originem ducit, ut confirmat ipse Vergilius «a magno demissum nomen Iulo». De numero librorum nulla hic quaestio est, licet in aliis inveniatur auctoribus; nam Plautum alii dicunt scripsisse fabulas XXI, alii XL, alii C. Ordo quoque manifestus est, licet quidam superflue dicant secundum primum esse, tertium secundum, et primum tertium, ideo quia primo Ilium concidit, post erravit Aeneas, inde ad Didonis regna pervenit, nescientes hanc esse artem poeticam, ut a mediis incipientes per narrationem prima reddamus et non numquam futura praeoccupemus, ut per vaticinationem, quod etiam Horatius sic praecepit in Arte Poetica «ut iam nunc dicat iam nunc debentia dici, pleraque differat et praesens in tempus omittat». Vnde constat perite fecisse Vergilium. Sola superest explanatio, quae in sequenti expositione probabitur. Haec quantum ad Aeneidem pertinet dixisse sufficiat, nam Bucolicorum et Georgicorum alia ratio est, licet eadem sit observatio. Sciendum praeterea est quod, sicut nunc dicturi thema proponimus, ita veteres incipiebant carmen a titulo carminis sui, ut puta «arma virumque cano», Lucanus «Bella per Emathios», Statius «Fraternas acies alternaque regna profanis».

2 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

1 ARMA multi varie disserunt cur ab armis Vergilius coeperit; omnes tamen in hanc sententiam assentire manifestum est, cum eum constet aliunde sumpsisse principium, sicut in praemissa eiusdem vita monstratum est. Qua causa et illi ab eo primi positi quattuor versus detracti sunt scilicet ut causa operis obtineret principium. Per ‘arma’ autem ‘bellum’ significat, et est tropus metonymia. Nam arma quibus in bello utimur pro ‘bello’ posuit, sicut toga qua in pace utimur pro ‘pace’ ponitur, ut Cicero «cedant arma togae», id est ‘bellum paci’. ‘Arma virumque’ figura usitata est, ut non eo ordine respondeamus quo proposuimus; nam prius de erroribus Aeneae dicit, post de bello. Hac autem figura etiam in prosa utimur; sic Cicero in Verrinis «nam sine ullo sumptu nostro coriis, tunicis frumentoque suppeditato maximos exercitus nostros vestivit, aluit, armavit». VIRVM quem non dicit, sed circumstantiis ostendit Aenean. CANO polysemus sermo est. Tria enim significat: aliquando ‘laudo’, ut «regemque canebant»; aliquando ‘divino’, ut «ipsa canas oro»; aliquando ‘canto’, ut hoc loco. Nam proprie ‘canto’ significat, quia cantanda sunt carmina. TROIAE Troia regio est Asiae, Ilium civitas Troiae; plerumque tamen usurpant poetae et pro civitate vel regionem vel provinciam ponunt, ut Iuvenalis «et flammis Asiam ferroque cadentem». QVI PRIMVS quaerunt multi cur Aeneam primum ad Italiam venisse dixerit, cum paulo post dicat Antenorem ante adventum Aeneae fundasse civitatem. Constat quidem, sed habita temporum ratione perite Vergilius dixit. Namque illo tempore quo Aeneas ad Italiam venit finis erat Italiae usque ad Rubiconem fluvium; cuius rei meminit Lucanus «et Gallica certus limes ab Ausoniis disterminat arva colonis». Vnde apparet Antenorem non ad Italiam venisse, sed ad Galliam Cisalpinam, in qua Venetia est. Postea vero promotis usque ad Alpes Italiae finibus novitas creavit errorem. Plerique tamen quaestionem hanc volunt ex sequentibus solvi, ut videatur ob hoc addidisse Vergilius ‘ad Lavina litora’, ne significaret Antenorem. Melior tamen est superior expositio. 2 ITALIAM ars quidem hoc exigit, ut nominibus provinciarum praepositiones addamus, civitatum numquam. Tamen plerumque perverso ordine lectum est; nam ecce hoc loco detraxit provinciae praepositionem dicens ‘Italiam venit’ pro ‘ad Italiam venit’. Tullius in Verrinis «ea die Verres ad Messanam venit» pro ‘Messanam venit’. Sane sciendum est usurpari ab auctoribus, ut vel addant vel detrahant praepositiones; namque ait Vergilius «silvis te, Tyrrhene, feras» pro ‘in silvis’. Vt ergo illic detraxit loco praepositionem, sic hic provinciae; et est figura. Italia autem pars Europae est; Italus enim rex Siculorum profectus de Sicilia venit ad loca quae sunt iuxta Tiberim, et ex nomine suo appellavit Italiam. Ibi autem habitasse Siculos ubi est Laurolavinium manifestum est, sicut ipse alio loco dicit «Siculi veteresque Sicani» et «gentes venere Sicanae saepius». FATO PROFVGVS ‘fato’ ad utrumque pertinet, et quod fugit et quod ad Italiam venit. Et bene addidit ‘fato’, ne videatur aut causa criminis patriam deseruisse aut novi imperii cupiditate. ‘Profugus’ autem proprie dicitur qui procul a sedibus suis vagatur, quasi porro fugatus. Multi tamen

digilibLT 3 Seruius

ita definiunt, ut profugos eos dicant qui exclusi necessitate de suis sedibus adhuc vagantur, et simul atque invenerint sedes non dicantur profugi, sed exules. Sed utrumque falsum est; nam et ‘profugus’ lectus est qui iam sedes locavit, ut in Lucano «profugique a gente vetusta Gallorum Celtae miscentes nomen Hiberis», et ‘exul’ qui adhuc vagatur, ut in Sallustio «qui nullo certo exilio vagabantur»; adeo exilium est ipsa vagatio. LAVINAQVE VENIT LITORA haec civitas tria habuit nomina. Nam prius ‘Lavinum’ dicta est a Lavino, Latini fratre; postea ‘Laurentum’ a lauro inventa a Latino, dum adepto imperio post fratris mortem civitatem augeret; postea ‘Lavinium’ a Lavinia, uxore Aeneae. Ergo ‘Lavina’ legendum est, non ‘Lavinia’, quia post adventum Aeneae ‘Lavinium’ nomen accepit, et aut ‘Lavinum’ debuit dicere, sicut dixit, aut ‘Laurentum’. Quamvis quidam superfluo esse prolepsin velint. 3 LITORA Laurolavinium constat octo milibus a mari remotam. Nec nos debet fallere quia dixit ‘Lavina litora’. ‘Litus’ enim dicitur terra quoque mari vicina, sicut ipse Vergilius in quarto «cui litus arandum», cum per naturam litus arari non possit. Ergo scire debemus, litus posse et terram dici. MVLTVM ILLE ‘multille’ conlisio est. Et ‘ille’ hoc loco abundat. Est enim interposita particula propter metri necessitatem, ut stet versus; nam si detrahas ‘ille’, stat sensus, ‘qui primus’ enim ad omnia possumus trahere. Sic alio loco «nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra». Est autem archaismos. ET TERRIS IACTATVS ET ALTO fatigatus est enim apud Thraciam monstro illo, quod e tumulo Polydori sanguis emanavit, apud Cretam pestilentia, apud Strophadas insulas Harpyiis, tempestate vero et in primo et in tertio. Iactamur autem in mari fluctibus, fatigamur in terris. Et bene duorum elementorum mala uno sermone complexus est. ‘Et Alto’ modo ‘mari’. ‘Altum’ tamen sciendum est quod et superiorem et inferiorem altitudinem significat; namque mensurae nomen est altitudo. 4 VI SVPERVM violentia deorum secundum Homerum, qui dicit a Iunone rogatos esse deos in odium Troianorum; quod et Vergilius tetigit dicens «vos quoque Pergameae iam fas est parcere genti, dique deaeque omnes». Latenter autem defendit hac ratione Troianos, quod non suo merito eos insequebantur numina, sed Iunonis inpulsu. SAEVAE cum a iuvando dicta sit Iuno, quaerunt multi cur eam dixerit ‘saevam’, et putant temporale esse epitheton, quasi saeva circa Troianos, nescientes quod ‘saevam’ dicebant veteres magnam, ut Ennius «induta fuit saeva stola». Item Vergilius, cum ubique pium inducat Aeneam, ait «maternis saevus in armis Aeneas», id est ‘magnus’. MEMOREM IVNONIS OB IRAM constat multa in auctoribus inveniri per contrarium significantia: pro activis passiva, ut «pictis bellantur Amazones armis», pro passivis activa, ut «populatque ingentem farris acervum». Et haec varietas vel potius contrarietas invenitur etiam in aliis partibus orationis, ut sit adverbium pro adverbio, ut est «hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto» pro ‘huc’; et in participio, ut «et qua vectus Abas» pro ‘qua vehebatur’; et in nomine, ut ‘memorem Iunonis ob iram’ non ‘quae meminerat’, sed ‘quae in memoria

4 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

erat’. De his autem haec tantum quae lecta sunt ponimus nec ad eorum exemplum alia formamus. 5 MVLTA QVOQVE ET BELLO PASSVS duas coniunctiones separatas naturaliter nemo coniungit, sed hoc plerumque a poetis causa metri fit. Ergo hic una vacat, sicut alio loco «dixitque et proelia voce diremit». ‘Bello passus’ contra Turnum. DVM CONDERET VRBEM tres hic sunt significationes: aut enim ‘Troiam’ dicit quam, ut primum in Italiam venit, fecit Aeneas, de qua ait «castrorum in morem pennis atque aggere cingit» et alio loco Mercurius «nec te Troia capit» – Troiam autem dici quam primum fecit Aeneas et Livius in primo et Cato in Originibus testantur – dum enim haec fieret, ab agrestibus ob vulneratum regium cervum mota sunt bella; aut ‘Laurolavinium’, et significat ‘dum’ ‘donec’ - tam diu enim dimicavit quam diu ad tempus faciendae civitatis veniret, id est donec Turnus occumberet; aut ‘Romam’, et est sensus ‘dum’ ‘dummodo’. 6 INFERRETQVE DEOS LATIO Latium duplex est, unum a Tiberi usque ad Fundos, aliud inde usque ad Vulturnum. Denique ipse dixit «veteresque Latini» ideo, quia scit esse etiam novos, id est a Fundis usque ad Vulturnum. Latium autem dictum est quod illic Saturnus latuerit. ‘Inferretque deos Latio’ hoc est ‘in Latium’, et est figura usitata apud Vergilium. Quod enim per accusativum cum praepositione dicimus ille per dativum ponit sine praepositione, sicut alibi «it clamor caelo» pro ‘in caelum’. GENVS VNDE LATINVM si iam fuerunt Latini et iam Latium dicebatur, contrarium est quod dicit ab Aenea Latinos originem ducere. Prima est iucunda absolutio, ut ‘unde’ non referas ad personam, sed ad locum; namque ‘unde’ adverbium est de loco, non deductio a persona. Tamen Cato in Originibus hoc dicit, cuius auctoritatem Sallustius sequitur in bello Catilinae, «primo Italiam tenuisse quosdam qui appellabantur Aborigines. Hos postea adventu Aeneae Phrygibus iunctos Latinos uno nomine nuncupatos». Ergo descendunt Latini non tantum a Troianis sed etiam ab Aboriginibus. Est autem vera expositio haec. Novimus quod victi victorum nomen accipiunt; potuit ergo victore Aenea perire nomen ‘Latinum’. Sed volens sibi favorem Latii conciliare nomen ‘Latinum’ non solum illis non sustulit, sed etiam Troianis inposuit. Merito ergo illi tribuit quod in ipso fuerat ut posset perire. Vnde et ipse inducit in duodecimo libro rogantem Iunonem ne pereat nomen Latinum; item in execratione Didonis legimus «nec cum se sub leges pacis iniquae»; iniqua enim pax est in qua nomen amittit ille qui vicit. 7 ALBANIQVE PATRES Albam ab Ascanio conditam constat, sed a quo incertum est, utrum a Creusae an a Laviniae filio; de qua re etiam Livius dubitat. Hanc autem cum evertisset Tullus Hostilius, omnes nobiles familias Romam transtulit. Et sciendum bene hunc ordinem semper servare Vergilium, ut ante dicat Latium, inde Albam, post Romam. Quod et hoc loco fecit et in quinto libro «priscos docuit

digilibLT 5 Seruius

celebrare Latinos» et deinde «Albani docuere suos, nunc maxima porro accepit Roma et patrium servavit honorem»; item in septimo libro «mos erat Hesperio in Latio quem protinus urbes Albanae coluere sacrum, nunc maxima rerum Roma colit». ATQVE ALTAE MOENIA ROMAE aut propter gloriam, aut propter aedificia ingentia aut quia in montibus conlocata est. 8 MVSA MIHI CAVSAS MEMORA in tres partes dividunt poetae carmen suum: proponunt, invocant, narrant. Plerumque tamen duas res faciunt et ipsam propositionem miscent invocationi, quod in utroque opere Homerus fecit; namque hoc melius est. Lucanus tamen ipsum ordinem vertit; primo enim proposuit, inde narravit, postea invocavit, ut est «nec si te pectore vates accipio». Sane observandum est ut non in omnibus carminibus numen aliquod invocetur nisi cum aliquid ultra humanam possibilitatem requirimus. Hinc in Arte Poetica Horatius «nec deus intersit nisi dignus vindice nodus inciderit». Bene ergo invocat Vergilius; non enim poterat per se iram numinis nosse. Item in nono libro nisi adderet «Iuno vires animumque ministrat», quis crederet Turnum evasisse de castris? QVO NVMINE LAESO ‘quo’ ‘in quo’, ‘in qua causa’, et est septimus casus et communis elocutio; dicimus enim ‘quo te laesi’. Est et alia expositio. Namque Iuno multa habet numina: est Curitis quae utitur curru et hasta, ut est «hic illius arma, hic currus fuit»; est Lucina quae partibus praeest, ut «Iuno Lucina fer opem»; est regina, ut «quae divum incedo regina»; sunt et alia eius numina. Merito ergo dubitat quod eius laeserit numen Aeneas. Alii tamen dicunt separandum esse, ut de odio Iunonis non dubitet, quaerat autem quod aliud numen est laesum. ‘Quo numine laeso’ ideo trahitur in ambiguitatem et requirit in quo Iunonis numen laesit Aeneas, quia in ipsum certa non erant odia, sed in gentem propter causas paulo post dicendas. 9 VOLVERE CASVS id est casibus volvi. Et est figura hypallage, quae fit quotienscumque per contrarium verba intelleguntur. Sic alibi «dare classibus austros», cum ventis naves demus, non navibus ventos; item «animumque labantem inpulit», hoc est impellendo fecit labantem. 10 INSIGNEM PIETATE VIRVM quia patrem et deos penates de Troia sustulit. Et hic ostendit merito se invocasse musam. Nam si iustus est Aeneas, cur odio deorum laborat? 11 TANTAENE ANIMIS CAELESTIBVS IRAE hic iam non de qualitate iracundiae sed de quantitate quaerit; nimia etenim ira est quae pietatis non habet considerationem. Et hoc quidem secundum Stoicos dicit. Sed miratur cur tantam. Nam Epicurei dicunt deos humana penitus non curare. ‘Tantaene’ quasi exclamatio est mirantis. ‘Animis caelestibus’ dis superis; nam apud inferos constat esse iracundiam, ubi sunt Furiae.

6 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

12 VRBS ANTIQVA FVIT ‘urbs’ dicta ab orbe, quod antiquae civitates in orbem fiebant, vel a buri parte aratri, quo muri designabantur. Et ‘antiqua’ autem et ‘fuit’ bene dixit; namque et ante septuaginta annos urbis Romae condita erat, et eam deleverat Scipio Aemilianus. Quae autem nunc est postea a Romanis est condita; unde ‘antiquam’ accipe et ad conparationem istius quae nunc est, et Roma antiquiorem. TYRII TENVERE COLONI deest ‘quam’. Amant namque antiqui per epexegesin dicere quod nos interposito pronomine exprimimus. Item «est locus Hesperiam Grai cognomine dicunt» deest ‘quem’. ‘Coloni’ autem dicuntur cultores advenae, et hos de Tyro constat venisse qui Carthaginem condiderunt. 13 ITALIAM CONTRA constat tria latera habere Italiam, superi maris, inferi, Alpium; unde tollendi erroris causa adiecit ‘contra Tiberina ostia’, quae in infero mari sunt. LONGE valde. Sallustius «longe alia mihi mens est patres conscripti». 14 DIVES OPVM modo tantum ‘dives’ dicimus, antiqui adiungebant cuius rei, ut «dives equum, dives pictai vestis et auri», iungentes tantum genetivo casui. STVDIISQVE ASPERRIMA BELLI causam ostendit mirabilem, dicens hos esse et bellicosos et divites, cum otiosa semper sit opulentia. Iure ergo hanc diligit Iuno et vult orbis regna sortiri. ‘Studiis’, non ‘studio’, quia ter rebellavit contra populum Romanum. 15 FERTVR dicitur. Et ingenti arte Vergilius, ne in rebus fabulosis aperte utatur poetarum licentia, quasi opinionem sequitur et per transitum poetico utitur more. 16 POSTHABITA non ‘contempta’, sed ‘in secundis habita’; namque in superiore versu dixit ‘magis’, ut etiam originali loco servetur adfectio. SAMO Sic Iuvenalis «et Samia genetrix quae delectatur harena». HIC ILLIVS ARMA figura creberrima adverbium pro adverbio posuit, praesentis loci pro absentis; debuit enim dicere ‘illic’. ‘Arma’ instructam armis Iunonem in alio loco ipse testatur, ut «ferro accincta vocat». 17 CVRRVS aut vere currum quo secundum Homerum in bello utitur, aut thensam significat, qua deorum simulacra portantur. ‘Thensa’ autem cum aspiratione dicitur ἀπὸ τοῦ θείου, id est a re divina. HIC ILLIVS ARMA, HIC CVRRVS FVIT quotienscumque nomina pluralis et singularis numeri conectuntur, respondemus viciniori, ut ecce hoc loco ‘currui’, non ‘armis’ respondit. Eadem et in diversis generibus est observatio, ut magis vicino, sive masculinum sit sive femininum respondeamus, ut puta ‘vir et mulier magna ad me venit’. Si autem plurali numero

digilibLT 7 Seruius

velimus uti, ad masculinum transeamus necesse est, ut ‘viri et mulieres magni ad me venerunt’. 18 SIQVA ‘qua’ vacat et est ornatus causa positum, ut ‘que’ ‘tandem’ ‘gentium’ ‘locorum’ et reliqua, ut «dixitque et proelia voce diremit». IAM TVM ex quo constituta est a Tyriis colonis. TENDITQVE FOVETQVE figurate dixit. Non iam regnum fovet, sed tendit et fovet, ut regnum esse possit. 19 DVCI ductum iri. Infinitivi modi a passivo tempus praesens pro futuro posuit, verbum pro verbo, ut supra ostensum est. 20 AVDIERAT a Iove aut a Fatis. Non enim omnia numina habent divinandi facultatem. Denique ne ipse quidem Apollo sua sponte divinat, ut est «quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo praedixit». Et perite ‘audierat’; in Ennio enim inducitur «Iuppiter promittens Romanis excidium Carthaginis». TYRIAS ARCES Carthaginem dicit, quam Tyrii condiderunt. OLIM quandoque. Et tria tempora significat: praeteritum, ut «olim arbos, nunc artificis manus aere decoro inclusit patribusque dedit gestare Latinis»; praesens, ut «tunditur olim fluctibus»; futurum, ut «nunc olim quocumque dabunt se tempore vires». 21 HINC POPVLVM LATE REGEM a Romanis. Laudat autem eorum imperium dicendo ‘populum regem’. SVPERBVM nobilem, ut «ceciditque superbum Ilium». 22 VENTVRVM EXCIDIO ad excidium. Nota figura. LIBYAE Carthaginis, et provinciam pro civitate posuit. Dicta autem Libya vel quod inde Libs fiat, hoc est Africus; vel, ut Varro ait, quasi ΑΙΠΙΥΙΑ, id est egens pluviae. Sic Sallustius «caelo terraque penuria aquarum». VOLVERE PARCAS a filo traxit ‘volvere’; una enim loquitur, altera scribit, alia fila deducit. Et dictae sunt Parcae κατὰ ἀντίφρασιν, quod nulli parcant, sicut lucus a non lucendo, bellum a nulla re bella. 23 ID METVENS de futuro timor est, odium de praeteritis. Metuebat ergo Carthagini, odium autem habebat propter causas sequentes. Et est de utroque exemplum «conveniunt quibus aut odium crudele tyranni aut metus acer erat». VETERIS BELLI quantum ad Vergilium pertinet, antiqui; si ad Iunonem referas, diu gesti. Tunc autem ad personam referendum est, cum ipsa loquitur; quod si nulla persona sit, ad poetam refertur. Nunc ergo ‘veteris’ ex persona poetae intellegendum. Sic ipse in alio loco «mirantur dona Aeneae, mirantur Iulum flagrantisque dei vultus» partem ad se rettulit, partem ad Tyrios, qui deum esse nesciebant. SATVRNIA antonomasia est, non epitheton; quae fit quotiens pro proprio nomine ponitur quod potest esse cum proprio nomine et epitheton dici.

8 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

24 PRIMA atqui Hercules prior contra Troianos pugnavit; unde modo ‘prima’ ‘princeps’ accipienda est. Nam poeta plerumque significationem nominum dat participiis, vel contra, ut «volventibus annis»; significat enim ‘volubilibus’. Hac licentia et in hoc nomine usus est, ut ‘primam’ pro ‘principe’ poneret. AD TROIAM ‘ad’ et ‘apud’ accusativae sunt praepositiones, sed ‘apud’ semper ‘in loco’ significat, ‘ad’ et ‘in loco’ et ‘ad locum’, ut «ad quem tum Iuno supplex his vocibus usa est», et Cicero «decem fiscos ad senatorem quendam relictos», item «ad Marcum Laecam te habitare velle dixisti». CARIS ARGIS illic enim eam coli omnibus notum est. ‘Argos’ autem in numero singulari generis neutri est, ut Horatius «aptum dicet equis Argos ditesque Mycenas», in plurali numero masculini, ut ‘hi Argi’. Ceterum derivatio nominis ‘Argivos’ facit, non ‘Argos’. 25 CAVSAE IRARVM nunc de praeteritis loquitur. 26 ALTA MENTE REPOSTVM secreta, recondita. ‘Repostum’ autem syncope est; unam enim de medio syllabam tulit. Sed cum omnes sermones aut integri sint aut pathos habeant, hi qui pathos habent ita ut lecti sunt debent poni, quod etiam Maro fecit; nam et «repostus» et «porgite» de Ennio transtulit; integris autem et ipsis utimur et eorum exemplo aliis. 27 IVDICIVM PARIDIS nota fabula, Paridem pro Venere contra Iunonem Minervamque iudicasse. SPRETAEQVE INIVRIA FORMAE epexegesis est - hoc enim fuit iudicium Paridis - ut ‘que’ particula vacet, sicut illo loco «dixitque et proelia voce diremit». Licet multi separent dicentes aliud esse; numquam enim coniunctio ponitur nisi inter duas res. Et ‘spretae formae’ referunt ad Antigonen, Laomedontis filiam, quam a Iunone propter formae adrogantiam in ciconiam constat esse conversam. 28 ET GENVS INVISVM propter Dardanum, Electrae paelicis filium, a quo origo Troiana deducitur. RAPTI stuprati, ut est «rapta Garamantide nympha» et «raptas sine more Sabinas». GANYMEDIS HONORES Troi, regis Troianorum, filii. ‘Honores’ autem dixit vel propter ministerium poculorum, remota Hebe, Iunonis filia, quod exhibuit diis vel quod inter sidera conlocatus aquarii nomen accepit. 29 HIS ACCENSA SVPER ‘his super’ aut de his, aut super metum Carthaginis his quoque accensa. 30 RELLIQVIAS ut stet versus geminavit l, nam in prosa ‘reliquias’ dicimus. ATQVE INMITIS ACHILLI bene secundum Homerum segregat duces a populo;

digilibLT 9 Seruius

sic Aeneas in secundo post omnium casum Priami separavit interitum, ut «forsitan et Priami fuerint quae fata requiras». ‘Inmitem’ autem dixit etiam circa extinctum crudelem. ‘Achilli’ propter ὁμοιοτέλευτον detraxit s litteram, quae plerumque pro sibilo habetur non solum necessitatis sed etiam euphoniae causa, ut Sallustius «a principio urbis ad bellum Persi Macedonicum». Detrahitur autem s tertiae declinationis genetivo. 32 ACTI FATIS si odio Iunonis fatigabantur, quo modo dicit ‘acti fatis’? Sed hoc ipsum Iunonis odium fatale est. Laborat enim Vergilius nihil Troianorum meritis, sed omnia fatis adscribere. Est et alter sensus; nam fatum voluntatem legimus, ut «fatis Iunonis iniquae», id est voluntate, ut hic intellegamus, ‘agebantur fatis Iunonis’, id est voluntate. MARIA OMNIA CIRCVM in fine accentum ponimus contra morem Latinum, sed corruptio hoc facit; namque praepositio postposita corrupta est sine dubio. 33 MOLIS difficultatis. ROMANAM CONDERE GENTEM latenter ostendit hinc odium Iunonis Aenean pertulisse, quod Romanae gentis auctor extabat. 34 VIX hoc loco ‘mox’ significat vel ‘statim’. E CONSPECTV SICVLAE TELLVRIS ut adhuc de Sicilia possent videri. 35 LAETI vel ‘alacres’ et ‘veloces’, ut est «et laetus Eois Eurus equis», item «et virgea laetus pabula», id est ‘festinus cum intentione’; vel re vera ‘laeti’, quamquam incongruum sit post Anchisae mortem. Sed et interitus senum minus doletur, et ‘magis laetos’ intellegendum est, ut sit causa maior iracundiae. Sic enim et in septimo Iuno irascitur, ubi «laetum Aenean Siculo prospexit ab usque Pachyno». SALIS maris, secundum Homerum. Salem autem quo utimur singulari numero tantum dicimus; cum ‘iocos’ significamus, pluralem tantum ponimus numerum, ut Lucanus «non soliti lusere sales». Aliquando etiam ‘urbanitatem’ per singularem numerum significamus, ut Terentius «qui habet salem, quod in te est», id est quae res in te est, masculini enim generis est, non neutri; et neutra triptota sunt, nec ab hoc accusativo nominativus esse potest ‘hoc salem’. 36 VVLNVS de praeterito ‘dolorem’ dixit, de futuro ‘metum’, ad utrumque ‘vulnus’ rettulit. 37 HAEC SECVM subaudimus ‘locuta est’, deest enim. Et hoc fictum est, ut superius diximus. Vnde enim hoc sciret poeta? Bene autem inpatientiam doloris ostendit detrahendo ei solatia, ut in quarto solam inducit Didonem «en quid ago?». MENE ‘ne’ non vacat, significat enim ‘ergo’ et est coniunctio rationalis. INCEPTO

10 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

DESISTERE tolerabilius enim est non inchoare quam incepta deserere. sic et in septimo «vincor ab Aenea». 38 NEC POSSE ITALIA detraxit more suo praepositionem provinciae; non enim dixit ‘de Italia’, sed ‘Italia’. 39 QVIPPE VETOR FATIS re vera, inquit, fata me prohibent. Ergo Iuno ignorat vim fatorum. Sed hoc non possumus dicere, quia superius lectum est «si qua fata sinant» et «audierat». Hoc ergo est: omnis res hominum aut ex nostra voluntate descendit, ut puta ‘sedere’, ‘surgere’, aut ex fati necessitate, ut ‘nasci’, ‘mori’; aut ex deorum voluntate, ut ‘navigare’, ‘honoribus frui’. Nunc de navigatione agitur; et bene invidiose, quasi etiam huius rei potestatem ei possint fata detrahere. Est et alter latens sensus, ut speret se regina contra exulum fata posse aliquid, si Minervae numen inferius valuit contra fata victorum. PALLASNE Minerva ἀπὸ τοῦ πάλλειν τὸ δόρυ, id est ab hastae concussione, vel quod Pallantem giganta occiderit. CLASSEM ad invidiam posuit, ut pro ‘una navi’ ‘classem’ dicat. Sic Venus «navibus infandum amissis», cum Orontes solus perisset. Aut re vera ‘unam navem’ significat, ut Horatius «me vel extremos Numidarum in agros classe releget»; classis enim dicta est ἀπὸ τῶν κάλων, id est a lignis, unde et calones dicuntur qui ligna militibus portant, et καλοπόδια. 40 POTVIT ad illud refertur quod superius dixit «nec posse». 41 VNIVS in istis sermonibus ‘unius’ ‘illius’ ‘ipsius’ naturaliter media producitur syllaba, sed cum opus est corripitur hac excusatione: nam quotiens vocalem longam vocalis sequitur, ei vires detrahit, ut est «insulae Ionio in magno» et «sub Ilio alto». Et ob hoc mutant accentum; in Latino enim sermone cum paenultima corripitur antepaenultima habet accentum, ut hoc loco ‘unius ob noxam’ et contra «unius ob iram prodimur». ‘Noxam’ pro ‘noxiam’. Et hoc interest inter noxam et noxiam, quod ‘noxia’ culpa est, ‘noxa’ autem poena. FVRIAS amorem, ut in Bucolicis «seu quicumque furor». OILI Oilei. Et non vacat; nam et duo Aiaces fuerunt, et ambo furuerunt, sed ira Telamonius, hic amore. Et est graeca figura, si dicamus ‘Aeneas Anchisae’ et subaudiamus ‘filius’. Hac autem figura utimur circa patres et circa maritos tantum, ut Vergilius «Deiphobe Glauci», id est ‘filia’, et «Hectoris Andromache», id est ‘uxor’. 42 IPSA bene ‘ipsa’; dulcis enim est propria manu quaesita vindicta. Vnde plus dolet Iuno alienis se viribus niti, ut Aeoli vel inferorum, sicut ipsa «flectere si nequeo superos, Acheronta movebo». RAPIDVM velocem, ut est «cum rapidus sol nondum hiemem contingit equis, iam praeterit aestas» item «rapidive potentia

digilibLT 11 Seruius

solis». IACVLATA in libris Etruscorum lectum est iactus fulminum ‘manubias’ dici et certa esse numina possidentia fulminum iactus, ut Iovem Vulcanum Minervam. Cavendum ergo est ne aliis hoc numinibus demus. E NVBIBVS secundum physicos qui dicunt conlisione nubium fulmen creari. 43 RATES abusive, ‘naves’; nam proprie rates sunt conexae invicem trabes. 44 ILLVM auctorem scilicet criminis. EXSPIRANTEM FLAMMAS non animam dicit ‘flammas’, sed cum anima fulminis flammas vomentem. Et ut superius pleno nomini adiecit ‘opum’, id est «dives opum», sic hic verbo; cum enim plenum sit ‘exspirantem’, addidit ‘flammas’, ut alio loco ‘animas’, ut «confixi exspirant animas». 45 TVRBINE volubilitate ventorum. SCOPVLO saxo eminenti. ‘Scopulus’ autem aut a speculando dictus est, aut a tegimento navium, ἀπὸ τοῦ σκεπάζειν. Contigerunt autem ista circa Caphereum montem Euboeae. 46 AST EGO nunc comparat singula. Et, ne leve esset quod dixerat ‘ego’, addidit ‘deorum regina’; sic Sallustius «vos autem, hoc est populus Romanus». INCEDO ‘incedere’ proprie est nobilium personarum. 47 ET SOROR ET CONIVNX physici Iovem aetherem, id est ignem volunt intellegi, Iunonem vero aërem, et, quoniam tenuitate haec elementa paria sunt, dixerunt esse germana. Sed quoniam Iuno, hoc est aër, subiectus est igni, id est Iovi, iure superposito elemento mariti traditum nomen est. Iovem autem a iuvando dixerunt; nulla enim res sic fovet omnia quemadmodum calor. TOT ANNOS licenter in istis elocutionibus et accusativo et ablativo utimur. Dicimus enim et ‘tota nocte legi’ et ‘totam noctem legi’. Honestior tamen elocutio est per accusativum. 48 ET QVISQVAM non Troianorum, sed omnium generaliter. 49 PRAETEREA postea, ut «praeterea vidit, nec portitor Orci amplius obiectam passus transire paludem». 50 TALIA FLAMMATO quod superius intermiserat nunc reddidit; nam dixerat superius «haec secum», et modo ait ‘volutans’, id est ‘cogitans’. 51 NIMBORVM ‘nimbi’ nunc ventos significant, plerumque nubes, vel pluvias; ergo prout locus fuerit intellegamus. Proprie tamen ‘nimbi’ vocantur repentinae et

12 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

praecipites pluviae; nam pluvias dicimus lentas et iuges. LOCA FETA nunc ‘plena’, ut alio loco «feta armis». Sciendum est autem ‘fetam’ dici et ‘gravidam’ et ‘partu liberatam’, ut «fecerat et viridi fetam Mavortis in antro»; enixam autem eam fuisse lac, quod pueris praebebatur, ostendit. Item ‘fetam’ ‘gravidam’ illo loco ostendit, «non insueta graves temptabunt pabula fetas». Ergo, quia ‘feta’ medius sermo est, bene hoc loco epitheto discrevit, dicens ‘graves fetas’, ut ‘bonum facinus’ et ‘malum facinus’ dicimus, ‘bonum venenum’ et ‘malum venenum’. AVSTRIS figura est celebrata apud Vergilium, et est species pro genere. Legerat apud Ennium «furentibus ventis», sed quasi asperum fugit et posuit ‘austris’ pro ‘ventis’. 52 AEOLIAM VENIT novem insulae, quae sunt post fretum Siciliae, appellantur Aeoliae ab Aeolo rege, Hippotae filio, licet habeant et propria nomina. Vnde et Vergilius ait «Aeoliam Liparen». Poetae quidem fingunt hunc regem esse ventorum, sed, ut Varro dicit, rex fuit insularum, ex quarum nebulis et fumo Vulcaniae insulae praedicens futura flabra ventorum ab imperitis visus est ventos sua potestate retinere. HIC illic, ut superius «hic currus fuit». VASTO ANTRO physica ratione hoc fingit poeta; naturale enim est ut loca concava plena sint ventis. 53 LVCTANTES elaborantes egredi. SONORAS graves sonis . Et est tempestatis epitheton. Ordo autem talis est, ‘Aeolus ventos et tempestates sonoras vasto antro premit’. 54 AC VINCLIS ET CARCERE FRENAT translatio est per poeticam licentiam facta. Carcer autem est undecumque prohibemur exire, dictus quasi ‘arcer’ ab arcendo. Locum autem in quo servantur noxii ‘carcerem’ dicimus numero tantum singolari, unde vero erumpunt quadrigae, ‘carceres’ dicimus numero tantum plurali, licet plerumque usurpet poeta, ut est «ruuntque effusi carcere currus». 55 ILLI INDIGNANTES hic aperte ostendit quid sit ‘luctantes’. MAGNO CVM MVRMVRE MONTIS non circum montis claustra, sed cum magno montis murmure fremebant. Et est maior sensus: sic fremebant ut etiam antra possent sonare. 56 CELSA ARCE secundum quod superius diximus. Venti enim melius deprehenduntur ex alto. SEDET non otiatur, sed curat; apud antiquos enim ‘sedet’ ‘considerat’ significabat, ut alio loco ait «Turnus sacrata valle sedebat». 57 MOLLITQVE ANIMOS id est ventos ἀπὸ τοῦ ἀνέμων, ut ipse alibi «quantum ignes animaeque valent» et Horatius «inpellunt animae lintea Thraciae». ‘Mollit’

digilibLT 13 Seruius

autem ideo dixit, ut per transitum ostenderet vitia naturae nulla ratione mutari, sed mitigari aliquatenus posse. 58 MARIA AC TERRAS CAELVMQVE PROFVNDVM atqui quattuor elementa sunt, terra aqua aër aether. Sed hoc loco rite praetermisit aetherem, quia venti non turbant superiora, ut ait Lucanus «pacem summa tenent», sed aut terras aut maria aut aërem. Nam ‘caelum’ hoc loco pro aëre posuit, ut Lucretius «in hoc caelo qui dicitur aër». 59 FERANT auferant. Et est aphaeresis. RAPIDI veloces, ut supra. VERRANTQVE ‘verrere’ est trahere, a rete, quod ‘verriculum’ dicitur. Est autem principalitas verbi ‘verro’ ‘verris’, praeteritum ‘versi’, unde et fit participium ‘versus’; hinc Vergilius «et versa pulvis inscribitur hasta», id est tracta. 61 ID METVENS timens. Ergo Iuppiter timet non sibi, sed elementis, ne turbentur eruptione ventorum, ut si bellorum tempore dicas virum fortem timere non sibi, sed liberis suis. MOLEMQVE ET MONTES id est molem montis. Et est figura, ut una res in duas dividatur, metri causa interposita coniunctione, ut alio loco «pateris libamus et auro», id est pateris aureis. 62 FOEDERE modo lege, alias pace quae fit inter dimicantes. ‘Foedus’ autem dictum vel a fetialibus, id est sacerdotibus per quos fiunt foedera, vel a porca foede, hoc est lapidibus, occisa, ut ipse «et caesa iungebant foedera porca». 63 ET PREMERE ET LAXAS SCIRET DARE IVSSVS HABENAS permansit in translatione. ‘Iussus’ autem ob hoc posuit, quia suo nihil facit imperio - nam tolle hoc, et maior est omnibus dis, si ad eius voluntatem possunt elementa confundi; ut ipse Aeolus «mihi iussa capessere fas est». Simul ventorum ostenditur vis, quibus parum fuerat montem superponi, nisi et regem acciperent, qui ipse quoque alieno pareret imperio. 64 AD apud quem, ut supra. 65 AEOLE rhetoricum est in omni petitione haec observare, ut possit praestare qui petitur, id est ut sit possibilitas, ut sit res iusta quae petitur, ut habeat modum petitio, ut sequatur remuneratio. Et sciendum est secundum hunc ordinem omnes petitiones formare Vergilium, ut in hoc loco possibilitas est «et mulcere dedit fluctus et tollere vento’, iusta petitio est «gens inimica mihi» - omne enim quod contra

14 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

inimicos petimus iustum est - modus petitionis est «et dissice corpora ponto», remuneratio «sunt mihi bis septem praestanti corpore nymphae». AEOLE INCVTE VIM VENTIS Ordo ipse est. Et est figura parenthesis. Inter parenthesin et ellipsin hoc interest, quod parenthesis est quotiens remota de medio sententia integer sermo perdurat; plenum namque est ‘Aeole incute vim ventis’, item «Aeneas rapidum ad naves praemittit Achatem». Ellipsis autem est quotiens remotis interpositis deest aliquid, ut est «quos ego – post mihi non simili poena»; deest enim ‘adfligam’. DIVVM PATER ATQVE HOMINVM REX periphrasis est, id est circumlocutio. 66 ET MVLCERE DEDIT FLVCTVS ET TOLLERE VENTO aliud pendet ex alio; nam qui potest mulcere potest et tollere, id est erigere in tempestatem. 67 GENS sermo hic et nationem significat et familiam, sed nunc ad utrumque potest referri; Nam aut ad familiam Aeneae aut ad Troianam gentem refertur. TYRRHENVM Tyrrhenum mare dictum est vel quod Tusciam adluit, id est Tyrrheniam, vel a Tyrrhenis nautis qui se in hoc mare praecipitaverunt. Namque hoc habet fabula, dormientem in litore Liberum patrem puerum nautas abstulisse Tyrrhenos, qui, cum esset experrectus in navi, quo duceretur rogavit. Responderunt illi, quo vellet. Liber ait ad Naxum insulam sibi sacratam. At coeperunt alio vela deflectere, quam ob rem iratum numen tigres sibi sacratas iussit videri, quo terrore se illi in fluctus dedere praecipites. NAVIGAT AEQVOR figura Graeca est; nos enim dicimus ‘per aequor navigat’. Similiter etiam alio loco «terram, mare, sidera iuro», cum Latinitas exigat ut addatur praepositio. Et non vacat quod ‘Tyrrhenum’ addidit; videtur enim dicere iam eis Italiam esse vicinam. 68 ILIVM IN ITALIAM PORTANS id est res Ilienses. Et invidiose dicit ‘Ilium’, quasi ipsam cernat civitatem cum Troianos aspexerit. VICTOSQVE PENATES tacite occurrit quaestioni: portat quidem deos, sed victos id est contemnendos. 69 INCVTE VIM VENTIS duplex sensus est; ‘incute’ enim si ‘inice’ significat, ‘ventis’ dativus est casus; si autem ‘fac’, septimus casus est, et erit sensus: ‘fac vim Troianis per ventos’. SVBMERSASQVE OBRVE PVPPES ordo est in sensu confusus; ante enim est ut obruantur fluctibus, et sic submerguntur. Tota autem Iunonis petitio in sequentibus explanatur. 70 CORPORA PONTO tam virorum quam navium, ut ipse alio loco cum de navibus loqueretur «et toto descendit corpore pestis». Sciendum sane est artem hanc esse petitionis, ut minora impetrare cupientes maiora poscamus. Quod etiam nunc Iuno facit. Scit namque se fatis obstare non posse, sed hoc agit, ut eos arceat ab Italia.

digilibLT 15 Seruius

71 SVNT MIHI BIS SEPTEM non sine ratione Iuno nymphas dicitur sua potestate retinere; ipsa est enim aër, de quo nubes creantur, ut est «atque in nubem cogitur aër», ex nubibus aquae, quas nymphas esse non dubium est. Ideo autem nympham Aeolo pollicetur, quia ventorum rex est, qui aquae motu creantur. Bene ergo ei iungitur origo ventorum. Sane notant Vergilium critici quia marito promittit uxorem; quod excusat regia licentia, ut Sallustius «denas alii alii plures habent, sed reges eo amplius». PRAESTANTI CORPORE NYMPHAE bene etiam istas laudat, ut maior sit in Deiopea pulchritudinis gloria. Laudabilius enim est superare laudatos, ut ipse ad maiorem Aeneae gloriam laudat et Turnum. Harum autem quattuordecim nomina, ut quidam volunt, in Georgicis invenimus. 73 CONVBIO IVNGAM conubium est ius legitimi matrimonii. Et bene ‘conubio iungam’ dixit, ut hanc ab aliis segregaret quae a regibus sine lege habentur. Solent enim reges inter plures uni praecipuum dare nomen uxoris. Et ‘conubio’ ‘nu’ brevem posuit, cum naturaliter longa sit. ‘Nubo’ enim, unde habet originem, longa est. Sed est tropus systole, qui fit quotienscumque longa corripitur syllaba propter metri necessitatem. Ipse alio loco longam posuit, ut est «Hectoris Andromache Pyrrhin conubia servas?», item «cuique loci leges dedimus, conubia nostra reppulit» et «per conubia nostra» et «Nomadumque petam conubia supplex». Sciendum tamen est quia plerumque in compositione vel derivatione principalitatis natura corrumpitur. CONVBIO IVNGAM STABILI PRORPIAMQVE DICABO multa in unum contulit versum quae Iuno promittit: dicendo enim ‘conubio’, ostendit legitimam; dicendo ‘stabili’, longam promittit concordiam, id est quae divortio careat; dicendo ‘propriam’, adulterii removet suspicionem. Quod autem adiecit ‘dicabo’, obsequentem eam fore demonstrat. In usu enim est ut dicamus, ‘sacerdos dicatus est numini’, hoc est ad obsequium datus est. 74 MERITIS praestitis, ut alibi «nec te regina negabo promeritam», id est praestitisse. Et alterum pendet ex altero; meritum enim non nisi ex praestantis descendit beneficio. 75 PVLCHRA PROLE notanda tamen figura; frequenter enim hac utitur. Nam quod nos per genetivum singularem dicimus antiqui per septimum dicebant, ut hoc loco ‘parentem pulchra prole’, id est pulchrae prolis. Et simpliciter intellegendum est; errant namque qui dicunt ideo ‘pulchra’ dixisse, propter Canacen et Macareum in se invicem turpissimos fratres. Illi enim alterius Aeoli filii fuerunt. 76 AEOLVS HAEC CONTRA subaudis ‘dixit’, quod ex posterioribus intellegitur, ut supra notavimus. REGINA inferioris personae reverentia est maiorem meritis

16 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

appellare, non nomine; contra maioris est minorem nomine tantum vocare. Qui ordo non nisi per indignationem corrumpitur, ut in duodecimo Sages in extremis rebus Turnum non regem vocat, ut «ruitque inplorans nomine Turnum», et alibi de Aristaeo «et te crudelem nomine dicit». 77 EXPLORARE deliberare; superius namque multa poposcerat Iuno. Hoc ergo dicit, ‘tuum est deliberare quid velis’. MIHI IVSSA CAPESSERE FAS EST figura est litotes, quae fit quotienscumque minus dicimus et plus significamus per contrarium intellegentes, ut hoc loco non ait ‘licet mihi implere quae praecipis’, sed ‘nefas est non implere quae iusseris’. Item «munera nec sperno», id est libenter accipio. 78 TV MIHI QVODCVMQVE HOC REGNI rediit ad physicam rationem. Nam motus aëris, id est Iunonis, ventos creat, quibus Aeolus praeest. Dicendo autem ‘quodcumque’ aut verecunde ait, ne videatur adrogans, aut latenter paene iocatur poeta; quis enim potest ventos, id est rem inanem, tenere? IOVEMQVE CONCILIAS hysteroproteron in sensu. Non enim Iuppiter conciliatur Aeolo, sed Aeolus Iovi, quasi superiori. Conciliantur autem novi, reconciliantur antiqui. 79 TV DAS EPVLIS ACCVMBERE DIVVM hoc est, ‘tu me deum facis’. Duplici enim ratione divinos honores meremur, dearum coniugio et convivio deorum. Vnde et in Bucolicis «nec deus hunc mensa, dea nec dignata cubili est». 81 HAEC VBI DICTA et a Iunone et ab Aeolo. CAVVM ordo est, ‘conversa cuspide cavum montem in latus inpulit’. Et alibi «in latus inque feri curvam conpagibus alvum contorsit». Quasi in rem quae facile cedit ictui. 82 AGMINE vel impetu vel multitudine. ‘Agmen’ enim polysemus sermo est. Nam impetum significat, ut «illi agmine certo Laocoonta petunt», multitudinem, ut «vocat agmina saeva sororum». Etiam incedentem exercitum ‘agmen’ vocamus. 83 PORTA omnis exitus ‘porta’ dicitur quasi qua potest vel inportari vel exportari aliquid. TVRBINE vi ventorum. Et sciendum est quod, quando appellativum est, ‘turbinis’ facit, sed si sit nomen proprium, ‘Turbonis’ facit, ut Horatius «Turbonis in armis». 85 EVRVSQVE NOTVSQVE cardinales quattuor venti sunt, de quibus nunc tres ponit; paulo post unum quem omiserat reddit, ut «stridens aquilone procella». PROCELLIS procella est vis venti cum pluvia, dicta ‘procella’ ab eo, quod omnia percellat.

digilibLT 17 Seruius

87 INSEQVITVR CLAMORQVE VIRVM quia praecesserat ventorum sonus, quem et ipsum clamorem possumus dicere. STRIDORQVE RVDENTVM proprie; nam in funibus stridor est. 89 TEVCRORVM EX OCVLIS numquam enim totum caelum nubibus tegitur, sed illa pars contra quam flaverint venti. Quod autem dixit diem eripi, ad videntum oculos rettulit, non ad naturam. NOX INCVBAT ‘nox’ dicta quod oculis noceat. ‘Incubat’ autem ideo dixit, quod alienum tempus invasit. Nam ‘incubare’ proprie dicitur ‘per vim rem alienam velle tenere’. 90 POLI axes, id est extremae partes caeli. AETHER aetherem hoc loco pro aëre posuit; nubes enim, unde et fulmina, aëris sunt, non aetheris. Et frequenter Vergilius duo ista confundit. 91 INTENTANT minantur. OMNIA autem ad superiora rettulit. 92 EXTEMPLO ilico. Et est augurum sermo. ‘Templum’ enim dicitur locus manu designatus in aëre, post quem factum ilico captantur auguria. AENEAE servavit τὸ πρέπον, ut Aeneam ultimum territum dicat. FRIGORE timore. Et est reciproca translatio; nam et timor pro frigore et frigus pro timore ponitur, ut in Terentio «uxorem tuam pavitare aiunt» non ‘timere’, sed ‘laborare frigoribus’; utrumque enim in unum exitum cadit, sicut et de calore et de frigore ‘urere’ dicimus, ut est «aut Boreae penetrabile frigus adurat». 93 INGEMIT non propter mortem ‘ingemit’ - sequitur enim «o terque quaterque beati» - sed propter mortis genus. Grave enim est secundum Homerum perire naufragio, quia anima ignea est et extingui videtur in mari, id est elemento contrario. DVPLICES duas, secundum morem antiquum. Nam ‘duplices’ ‘duas’ dicebant, ut hoc loco, et ‘binos’ ‘duos’, et ‘utrosque’ pro ‘utrumque’, ut Cicero «binos habebam, iubeo promi utrosque», item Sallustius, cum de duobus loqueretur, «hi utrique ad urbem imperatores erant». 94 O TERQVE QVATERQVE id est saepius, finitus numerus pro infinito. 95 QVIS et ‘quis’ et ‘quibus’ significat; secundum artem enim sic dicimus. Ab eo enim quod est ‘a qui’ in ‘bus’ mittit, ab eo quod est ‘a quo’ in ‘is’ mittit, sed a tertia declinatione in usu sunt dativus et ablativus plurales, licet antiqui omnibus usi sint

18 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

casibus. Denique Cato in Originibus ait «si ques sunt populi», et declinavit ‘ques quium’, ut ‘puppes puppium’. MOENIBVS ALTIS propter Pergama, quae altissima fuerunt, ex quibus omnia alta aedificia ‘pergama’ vocantur, sicut Aeschylus dicit. 96 OPPETERE ore terram petere, id est mori. Possumus autem sic uti hoc sermone ut et per se plenus sit et recipiat adiectionem. Ergo dicimus et ‘oppetit’ et ‘mortem oppetit’, sicut et ‘expirat’ et ‘animam expirat’. FORTISSIME GENTIS atqui in artibus legimus superlativum gradum non nisi genetivo plurali iungi. Constat quidem, sed ‘gens’ nomen est enuntiatione singulare, intellectu plurale. Bene ergo iunxit. In gente enim plures sunt, ut alibi ipse «ditissimus agri Phoenicum»; non enim unus est ager Phoenicum. Item Sallustius «Romani generis disertissimus». Sane quaeritur cur Diomedem fortissimum dixerit, cum post Achillem et Aiacem ipse sit tertius; unde et Sallustius ait «primum Graecorum Achillem». Multi dicunt ideo fortissimum, quia iuxta Homerum et Venerem vulneravit et Martem. Alii ad gentem referunt, quod Achilles Thessalus fuit, Aiax Graecus, Diomedes Danaus. Multi ad excusationem Aeneae volunt fortissimum dictum, a quo eum constat esse percussum. 97 TYDIDE vocativus Graecus est; si enim Latine diceret, ‘o Tydida’ debuit ponere. Omnia enim patronymica quae in ‘des’ exeunt apud Latinos primae sunt declinationis, ut «saevus ubi Aeacidae telo iacet Hector». 98 ANIMAM HANC quasi cum dolore ‘animam hanc’, ac si diceret ‘quae ad laborem nata est’. EFFVNDERE secundum eos qui dicunt sanguinem esse animam, ut ipse alibi «purpuream vomit ille animam». Nam alio loco aliorum opinionem sequitur qui dicunt spiritum esse animam, unde est «atque in ventos vita recessit». 99 SAEVVS magnus, ut superius diximus. Et bene elegit cum quibus perisse debuerit; ipse enim et fortis est et numinum proles. Recte ergo his iungitur in quibus talia fuerunt. 100 SARPEDON et in ultima possumus accentum ponere et in paenultima. Nam Homerus et ‘Sarpedonis’ declinavit et ‘Sarpedontis’, unde et varius accentus est; ‘Sarpedonis enim antepaenultima habet accentum, ‘Sarpedontis’ paenultima. Sed ‘Sarpedontis’ usurpavit; naturalis autem declinatio est ‘Sarpedon Sarpedonis’, ut ‘Memnon Memnonis’, ‘Sinon Sinonis’. Si autem genetivum in ‘dontis’ miserit, a circumflexo venit qui est in ultima syllaba nominativi, ut ‘Demophoon Demophoontis’, ‘Laocoon Laocoontis’. Sic ergo et ‘Sarpedon, Sarpedontis’. Est autem Sarpedon Iovis filius et Laodamiae, occisus a Patroclo. SIMOIS nomen hoc integrum ad nos transiit, unde suo est accentu proferendum. Nam si esset Latinum, in antepaenultima haberet accentum, quia secunda a fine brevis est. SVB VNDIS et

digilibLT 19 Seruius

‘sub undis’ legimus, et ‘sub undas’. Sed si ‘sub undas’, ‘correpta’ intellege, si ‘sub undis’, ‘volvit’. Varia ergo distinctio est. 101 FORTIA CORPORA hoc est virorum fortium corpora; nulla enim est in mortuis fortitudo. 102 TALIA IACTANTI inaniter loquenti, ut alibi «atque inrita iurgia iactat» et «voces dum iactat inanes». AQVILONE ab Aquilone. 103 ADVERSA contraria, quia ad Italiam navigantibus Aquilo contrarius est. 104 FRANGVNTVR REMI vel gubernacula, vel, quod melius est, re vera remi. Antiqui enim velis remisque navigabant, ut «validis incumbere remis obliquatque sinus in ventos». AVERTIT pro ‘avertitur’. Et est figura creberrima. Potest namque pro activi verbi significatione passivum poni, ut est «et pictis bellantur Amazones armis», pro ‘bellant’. Nec nos debet movere quod ‘bellor’ non facit; natura enim hoc prohibuit. Nam conpone hoc verbum, et invenitur activum; facit enim ‘debello debellor’. Et contra pro passivi verbi significatione activum ponitur, ut est hoc ‘avertit’ pro ‘avertitur’, et «insinuat pavor» pro ‘insinuatur’, et «nox umida caelo praecipitat» pro ‘praecipitatur’. Sed haec verba tantummodo pro se invicem ponuntur, quae et activa esse possunt et passiva, ut est ‘averto avertor’, ‘praecipito praecipitor’. Ergo non possumus dicere, quod quidam artigraphus, declinationes activi verbi et passivi pro se invicem poni. Nam et neutralis verbi declinatio activa est et communis deponentisve passiva, et aliud est esse activum verbum, aliud habere activi verbi declinationem. 105 DAT LATVS inclinatur. CVMVLO altitudine. PRAERVPTVS in altum levatus. 106 DEHISCENS valde hiscens. ‘De’ enim augentis est, ut in Terentio «deamo te, Syre». 107 APERIT ostendit, ut Sallustius «caput aperire solitus», id est nudare, ostendere. HARENIS et ab harenis et cum harenis, id est vel ab imo movebatur mare vel cum ipsis harenis, ut in tempestate solet. 108 TRIS Latinum est. Genetivus enim pluralis quotiens in ‘ium’ exit, accusativum pluralem in ‘is’ mittit, ut ‘puppium puppis’; quotiens in ‘um’ exit, in ‘es’ mittit, ut ‘patrum patres’. SAXA LATENTIA propter tempestatem. Haec autem saxa inter

20 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

Africam et Sardiniam sunt, quae saxa ob hoc Itali aras vocant, quod ibi Afri et Romani foedus inierunt et fines imperii sui illic esse voluerunt. Vnde et Dido «litora litoribus contraria, fluctibus undas inprecor». Quae arae a Sisenna «propitiae» vocantur. 109 SAXA VOCANT ITALI MEDIIS QVAE IN FLVCTIBVS ARAS ordo est ‘quae saxa in mediis fluctibus Itali aras vocant’. 110 DORSVM INMANE eminens, altum, secundum Homerum. MARI SVMMO vel in summo vel in placido. 111 IN BREVIA ET SYRTES id est in brevia syrtium, quo modo «molemque et montes». ‘Brevia’ autem ‘vadosa’ dicit, ‘per quae possumus vadere’. ET SYRTES syrtium «sinus duo sunt pares natura, impares magnitudine», ut Sallustius dicit. 113 LYCIOS hi Troiae ad auxilium venerant, qui mortuo rege Pandaro Aeneam secuti sunt, unde et in secundo ait «comitum adfluxisse novorum». FIDVM fidelem. Vtrumque nomen idem significat. 114 IPSIVS ANTE OCVLOS ad maiorem dolorem; unde alibi «quaeque ipse miserrima vidi», item «qui nati coram me cernere letum fecisti». INGENS PONTVS magna pars ponti. Et est tropus synecdoche. A VERTICE aut a puppi, quae vertex navis est, aut ab Aquilone, qui flat a mundi vertice, hoc est a septentrione, ut ipse alibi «hic vertex nobis semper sublimis». 115 MAGISTER Leucaspis, ut in sexto libro «Leucaspim et Lyciae ductorem classis Orontem». 116 TER saepius, finitus numerus pro infinito. Crebros enim fluctus facit Aquilo, ut Sallustius «crebritate fluctuum ut Aquilone solet». IBIDEM ‘ibidem’ et ‘ubinam’ multi dubitant ubi esse debeat accentus, quia ‘ibi’ et ‘ubi’ naturaliter breves sunt sed ratione finalitatis plerumque producuntur in versu, nescientes hanc esse rationem, quia pronuntiationis causa contra usum Latinum syllabis ultimis, quibus particulae adiunguntur, accentus tribuitur, ut ‘musaque’, ‘illene’, ‘huiusce’. Sic ergo et ‘ibidem’. 118 APPARENT aliud est ‘parere’ et aliud ‘apparere’. ‘Parere’ enim est ‘oboedire’, ut «paret amor dictis», ‘apparere’ autem, ‘videri’, ut «apparet liquido sublimis in aëre Nisus». Et haec observatio diligenter custodiri debet, licet eam auctores metri causa

digilibLT 21 Seruius

plerumque corrumpant. RARI vel propter maris magnitudinem vel quia una perierat navis. NANTES prima verbi positio est ‘no nas nat’, unde est «nare per aestatem liquidam». Et prima syllaba naturaliter longa est, licet ‘natare’ ‘na’ brevis sit in eadem significatione. IN GVRGITE VASTO tapinosis est, id est rei magnae humilis expositio. Prudenter tamen Vergilius humilitatem sermonis epitheto sublevat, ut hoc loco ‘vasto’ addidit. Item cum de equo loqueretur ait «cavernas ingentes». 119 ARMA VIRVM bene addidit ‘virum’. ‘Arma’ enim dicuntur cunctarum artium instrumenta, ut «Cerealiaque arma», item «colligere arma iubet» et alio loco «dicendum et quae sint duris agrestibus arma». TROIA differentia in hoc sermone est et in sensu et in syllabis. Nam cum provinciam dicimus et principale est nomen, brevis est ‘Tro’. Quando autem non est principale et derivatio est, longa est ‘Tro.’, ut «Troius Aeneas». GAZA Persicus sermo est et significat divitias; est autem generis feminini, ut «et gaza laetus agresti». Quo exemplo apparet quoque superfluo quaeri a multis, quemadmodum potuerit aurum natare, nescientibus gazas, id est opes, dici omne quod possidemus. 120 IAM VALIDAM zeugma est ab inferioribus ‘vicit hiems’. Quod fit et a superioribus et a medio, plerumque et ad utrumque respondet, ut «Troiugena, interpres divum, qui numina Phoebi, qui tripodas, Clarii laurus, qui sidera sentis et volucrum linguas et praepetis omina pinnae». Ecce hoc loco ‘sentis’ et ante dicta et sequentia concludit. ILIONEI antiptosis est; pro genetivo enim dativum posuit. Nam constat huiusmodi Graeca nomina dativum singularem in ‘ei’ diphthongum mittere, ut ‘Orphei’; nam illa solutio est cum ‘Orphei’ separatim dicimus. Nec modo ‘Ilionei’ possumus dicere adstrictum esse genetivum, ut ipse sit qui et dativus. Quod si forte contingat, non regula mutatur, sed antiptosis fit, qua plerumque utuntur poetae, ut «urbem quam statuo vestra est» pro ‘urbs’, item «haeret pede pes» pro ‘pedi’. 121 VECTVS ‘qua vehebatur’ significat. Et pro praesenti participio, quod non habemus, praeteritum posuit. In Latino enim sermone a passivo verbo praesens participium non est, neque ab activo praeteritum. Sed quod uno sermone explicare non possumus aut circumlocutione ostendimus aut, si hoc nolumus, participium pro participio ponimus, sed usurpative, ut hoc loco factum est. 122 VICIT HIEMS ‘hiems’ duas res significat, aut tempus aut vim venti. Ergo pro loco intellegendum est. 123 IMBREM ‘imber’ dicitur umor omnis, ut Lucretius «ex igni terra atque anima nascuntur et imbri», id est umore. FATISCVNT abundanter aperiuntur; ‘fatim’ enim ‘abundanter’ dicimus, unde et ‘adfatim’, ‘hiscere’ autem ‘aperiri’.

22 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

125 IMIS bene in imo voluit esse Neptunum, ut iam factam cognosceret tempestatem, non incipientem vetaret. 126 STAGNA ‘stagnum’ dicitur aqua stans, sed nunc ‘profunda maris’ significat ab eo, quod non nisi nimia tempestate turbantur. Ergo ‘stagna’ et ‘imis vadis refusa’. Aliud pendet ex alio, quia inmobilis aqua in imo maris tantummodo est. ET ALTO PROSPICIENS autem mari erigens caput aut mari providens. 127 PLACIDVM CAPVT quaerunt multi quemadmodum ‘placidum’, si ‘graviter commotus’, quasi non possit fieri ut irascatur ventis, propitius sit Troianis. Vno autem epitheto more suo habitum futurae orationis ostendit, ut alibi uno sermone «tum quassans caput». 129 CAELIQVE RVINA id est tonitribus, quorum sonus similis est ruinis. 130 NEC LATVERE DOLI FRATREM IVNONIS ET IRAE aut ‘doli Iunonis’, aut ‘fratrem Iunonis’. Gemina ergo distinctio est. 131 EVRVM AD SE ZEPHYRVMQVE VOCAT per hos omnes intellege. Isti enim sunt cardinales. 132 GENERIS FIDVCIA VESTRI Astraeus enim, unus de Titanibus qui contra deos arma sumpserunt, cum Aurora concubuit, unde nati sunt venti, secundum Hesiodum. Et hoc loco ‘fiduciam’ pro ‘confidentia’ posuit, cum fiducia in bonis rebus sit, confidentia in malis. 133 IAM CAELVM TERRASQVE aut ordo est ‘ausi estis sine meo numine tantas moles tollere et caelum terrasque turbare?’, aut certe illud est, quod tria haec numina, licet divisa imperia teneant, videntur tamen invicem regni totius habere potestatem, sicut et ipsa elementa quae retinent physica inter se quadam ratione iunguntur. Quod et ipsorum numinum sceptra significant. Iuppiter enim trifido utitur fulmine, Neptunus tridente, Pluto cerbero. Multi enim quaerunt cur modo Neptunus de alienis conqueratur elementis. 135 QVOS EGO deficit hoc loco sermo; et congrue, quasi irati et turbatae mentis, ut alibi «me me adsum», similiter «incipit effari, mediaque in voce resistit». Terentius «quem quidem ego si sensero, sed quid opus est verbis?». His enim adfectibus tantum

digilibLT 23 Seruius

sermonis defectio congruit. SED MOTOS PRAESTAT prudenter agit; plus est enim innocentibus succurrere, quam nocentium delicta punire. ‘Praestat’ melius est, ut «praestat Trinacrii metas lustrare Pachyni». Et notandus sermo; nam et per se plenus est, et tam accusativo iungitur quam septimo. Dicimus enim et ‘praestat illum’ et ‘praestat illo’. 136 POST MIHI NON SIMILI POENA COMMISSA LVETIS aut ‘non simili poena’, id est non ea qua Troianos adfecistis, aut certe ‘mihi non simili’, id est vehementer irato. LVETIS persolvetis, et hic sermo a pecunia descendit; antiquorum enim omnes poenae pecuniariae fuerunt. 137 MATVRATE FVGAM cum maturitate, id est cum tranquillitate discedite, quo modo dicimus ‘matura iracundiam tuam’, id est ‘mitiga’; perniciosum enim Troianis est si maturent fugam, hoc est accelerent. 138 SAEVVMQVE vel magnum, ut superius, vel vere saevum in ventos, quia minatur. 139 SORTE ac si diceret potuisse se etiam caelum tenere, Aeolum vero beneficio etiam carceris regna meruisse. INMANIA aspera; ‘manum’ enim antiqui ‘bonum’ dicebant, unde et ‘mane’ dicitur - quid enim melius? - et per antiphrasin ‘manes’, quia non sint boni. 140 VESTRAS EVRE DOMOS irascentum est uti proprio nomine, ut Terentius «ego te in pistrinum, Dave, dedam». Aut quasi contra principem tempestatis irascitur, quem primum constat egressum. Quod autem dixit ‘saxa inmania, vestras domos’ de Pseudolo Plauti tractum est, ubi ait «nisi forte carcerem aliquando effregistis vestram domum». AVLA inrisio est; sequitur enim ‘carcere’. Et nihil tam contrarium si simpliciter intellegamus. 141 CLAVSO quia dimittere ventos non ipsius est, sed iubentis. CARCERE REGNET licet carcer sit, tamen regnum est Aeoli; haec enim pro adfectu possidentis intellegenda sunt, ut alibi, cum de rure loqueretur, «post aliquot mea regna videns mirabor aristas». 142 DICTO CITIVS non antequam diceret - dixit enim ‘haec ait’ - sed citius quam dici potest. PLACAT sub poetica licentia physicam quoque tangit rationem. Mare enim dicitur esse Neptunus, quem superius dixit ‘graviter commotum’, quia tempestas erat. Nunc ait ‘placat’, quia iam sedari coeperant maria.

24 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

143 COLLECTAS aut nunc colligit et fugat aut ante a ventis collectas fugavit, id est resolvit. 144 CYMOTHOE nomina deorum plerumque de causis sunt ficta ab elementis, quae numina dici voluere maiores, ut ‘Cymothoe’, id est cursus fluctuum, apo tou qeein to kuma. TRITON deus marinus, Neptuni et Salaciae filius, deae marinae ab aqua salsa dictae. ADNIXVS antiquum est, ut ‘conixus’, quibus hodie non utimur; dicimus enim ‘adnisus’ et ‘conisus’. Sed et multa alia usus contra antiquitatem vindicavit. Illi enim ‘parsi’ dicebant, nos dicimus ‘peperci’. Item nos dicimus ‘suscepi’, illi dicebant ‘succepi’, ut «succepitque ignem foliis». 145 LEVAT leves ac navigabiles facit, ut «nostrumque leves quaecumque laborem». Et scire debemus prudenter poetam pro causis vel tendere vel corripere orationem, ut hoc loco, periclitantibus Troianis, tota celeritate dicit esse subventum. Contra in quinto libro, ubi nullum periculum est, latius describit placantem maria Neptunum. Item in secundo libro, quoniam inminet periculum, uno versu ait «quo res summa loco Panthu? Quam prendimus arcem?». 147 PERLABITVR VNDAS figura est. Quod enim nos modo dicimus per praepositionem nomini copulatam sequente verbo, antiqui verso ordine praepositionem detractam nomini iungebant verbo, ita tamen ut esset una pars orationis, et faciebant honestam elocutionem. Nos dicimus ‘per undas labitur’, illi dicebant ‘perlabitur undas’. Item ‘per forum curro’ et ‘percurro forum’. Notandum plane quod plerumque suum regit casum, plerumque ad ablativum transit. 148 AC VELVTI MAGNO IN POPVLO iste tempestati populi motum comparat, Tullius populo tempestatem, ut in Miloniana «equidem ceteras tempestates et procellas in illis dumtaxat fluctibus contionum». Ideo autem ‘magno’ addidit, quia ubi frequens est populus, ibi et crebra seditio. 149 ANIMIS IGNOBILE id est stultum, ut contra ‘nobilem’ animum prudentium dicimus. Ideo etiam paulo post ait ‘arrectis auribus’; sumpsit enim translationem ab animalibus. VVLGVS et masculini generis et neutri lectum est: generis neutri hoc loco, alibi masculini, ut «in vulgum ambiguas». Et hoc est artis, ut masculino utamur, quia omnia Latina nomina in ‘us’ exeuntia, si neutra fuerint, tertiae sunt declinationis, ut ‘pecus pecoris’; si autem secundae fuerint declinationis, masculina sunt. ‘Vulgi’ autem facit, ut ‘docti’, ‘clari’, non ‘vulgeris’. Vsurpatum tamen est neutrum genus propter unum Graecum nomen, id est ‘pelagus’. Cum enim ‘pelagi’ faciat, neutri tamen est generis.

digilibLT 25 Seruius

150 FVROR ARMA MINISTRAT sic alibi «rimanti telum ira facit». 151 GRAVEM venerabilem, unde et contemptibiles ‘leves’ dicimus. Et bene servat circa hunc rhetoricam definitionem, cui dat et iustitiam et peritiam dicendi, ut ‘tum pietate gravem’ et «ille regit dictis animos». Orator enim est «vir bonus, dicendi peritus». 155 GENITOR venerabilis, ut «Thybri pater». Ergo hoc nomen et ad verum patrem pertinet et ad honorem refertur. CAELOQVE INVECTVS APERTO non per caelum vectus, sed caelo iam sereno vectus per maria. 156 CVRRV non, ut quidam putant, pro ‘currui’ posuit, nec est apocope, sed ratio artis antiquae, quia omnis nominativus pluralis regit genetivum singularem et isosyllabus esse debet, ut ‘hae musae, huius musae’, ‘hi docti, huius docti’. Item a genetivo singulari dativus regitur singularis, ut isosyllabus sit, ut ‘huius docti, huic docto’. Inde ergo est «curruque abscisa duorum suspendit capita» et «libra die», ne, si ‘diei’ fecisset, maior esset nominativo plurali. SECVNDO Troianis obsequenti. Et tractus est sermo a sequentibus servis, id est pedisequis secundis; unde et ‘secundam fortunam’ dicimus, quod secundum nos est, id est prope nos. 157 AENEADAE nunc Troiani, aliquando Romani, ut «Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant». CVRSV aut, secundum quod superius diximus, ‘proxima cursu’, id est cursui, aut ‘contendunt cursu petere’, et est septimus casus. 158 VERTVNTVR scilicet a proposito itinere, hoc est ab Italia. 159 EST IN SECESSV topothesia est, id est fictus secundum poeticam licentiam locus. Ne autem videatur penitus a veritate discedere, Hispaniensis Carthaginis portum descripsit. Ceterum hunc locum in Africa nusquam esse constat. Nec incongrue propter nominis similitudinem posuit; nam topographia est rei verae descriptio. ‘Secessu’ sinu secreto. LOCVS subaudis ‘quem’, ut superius «urbs antiqua fuit». Et sciendum est quia, quotiens praemittimus nomen cuiuslibet generis et interposito pronomine sequitur nomen alterius generis, medium illud pronomen proprii nominis genus sequitur, ut Sallustius «est in carcere locus, quod Tullianum appellatur». Ecce proprio iunxit, non appellativo; ‘Tullianum’ enim proprium est, ‘carcer’ appellativum. Si autem utraque nomina appellativa fuerint, licenter cui volumus respondemus.

26 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

161 INQVE SINVS SCINDIT SESE VNDA REDVCTOS dividit se unda in sinus reductos, id est replicabiles. 162 GEMINI pares, similes; interdum et ‘duos’ significat. MINANTVR eminent, ut «minaeque murorum ingentes». Item «illa usque minatur». 163 SVB VERTICE hoc est circa radices montis, quae ad rectam lineam suscipiunt cacumen, id est verticem. 164 TVM SILVIS SCAENA CORVSCIS ‘silvis coruscis’ hoc est silvarum coruscarum, id est crispantium, ut Iuvenalis «longa coruscat serraco veniente abies». Et posuit septimum pro genetivo, ut superius «pulchra prole». ‘Scaena’ inumbratio. Et dicta scaena ἀπὸ τῆϛ σκιᾶϛ. Apud antiquos enim theatralis scaena parietem non habuit, sed de frondibus umbracula quaerebant. Postea tabulata conponere coeperunt in modum parietis. 165 HORRENTI horror plerumque ad odium pertinet, plerumque ad venerationem, ut hoc loco. Sic Lucanus «arboribus suus horror inest». ATRVM NEMVS tropus est; per ‘atrum’ ‘nigrum’ ostendit, per ‘nigrum’ ‘umbrosum’, per ‘umbrosum’ ‘densum’, id est ‘frondibus plenum’. 167 VIVO naturali, ut «vivo praetervehor ostia saxo». 168 NYMPHARVM DOMVS aut verum dicit, et est historia, aut ad laudem pertinet loci; talis, inquit, locus est ut domus credatur esse nympharum. HIC pro ‘illic’ more suo. 169 ANCHORA MORSV hoc nomen cum in Graeco, unde originem ducit, aspirationem non habeat, in Latino aspiratur. Quod est contrarium; nam magis Graecorum est aspiratio. Sed hoc in paucis nominibus invenitur. ‘Morsum’ autem de anchoris bene dixit, cum alio loco inveniamus «tum dente tenaci anchora fundabat naves». 171 TELLVRIS AMORE cuiuscumque post pericula. Vnde et superius dixit ‘quae proxima litora cursu contendunt’, et paulo post infert «optata potiuntur Troes harena». ‘Tellurem’ autem pro ‘terra’ posuit, cum Tellurem deam dicamus, terram

digilibLT 27 Seruius

elementum; ut plerumque ponimus Vulcanum pro igni, Cererem pro frumento, Liberum pro vino. 172 HARENA quaeritur habeat necne nomen hoc adpirationem. Et Varro sic definit: «si ab ariditate dicitur non habet, si ab haerendo, ut in fabricis videmus, habet». Melior tamen est superior etymologia. 173 SALE TABENTIS madefactos aspargine. 174 SILICI SCINTILLAM EXCVDIT bene adiecit speciem, quia in lapidibus certis invenitur ignis. ‘Excudit’ autem est ‘feriendo elicit’, quia ‘cudere’ est ‘ferire’; unde et ‘incus’ dicitur, quod illic aliquid cudamus, id est feriamus. ACHATES adlusit ad nomen; nam achates lapidis species est. Bene ergo ipsum dicit ignem excusisse. Vnde etiam Achaten eius comitem dixit; lectum est enim in Naturali Historia Plinii quod, si quis hunc lapidem in anulo habuerit, gratiosior est. 175 SVCCEPIT pro ‘suscepit’, ut diximus supra. 176 RAPVITQVE IN FOMITE FLAMMAM paene soloecophanes est; nam cum mutationem verbum significet, ablativo usus est. Sed hoc solvit aut antiqua circa communes praepositiones licentia, ut est «conditus in nubem», contra «et nota conduntur in alvo», item «saeva sedens super arma» et «geminae super arbore sidunt». Cicero «quod ille in capite ab hostium duce acceperat», item «et si fortes fueritis in eo, quem nemo sit ausus defendere». Aut ‘rapuit’ raptim fecit flammam in fomite, id est celeriter. 177 CORRVPTAM VNDIS aqua emollitam. CEREALIAQVE ARMA fugiens vilia ad generalitatem transiit propter carminis dignitatem et rem vilem auxit honestate sermonis, ut alibi, ne lucernam diceret, ait «testa cum ardente viderent scintillare oleum». Et sciendum est iudice euphonia dici ‘Cerealia’ vel ‘Cerialia’, ‘Typhoea’ vel ‘Typhoia’, ‘Caesareanus’ vel ‘Caesarianus’. In his ergo licentia derivationis est. 178 FESSI RERVM hoc est penuria fatigati. Et fessus generale est; dicimus enim fessus animo, ut «ter fessus valle resedit», et ‘fessus corpore’, quod magis est proprium, et ‘fessus rerum a fortuna venientium’, ut hoc loco. Epitheta enim numquam vacant, sed aut ad augmentum aut ad diminutionem aut ad discretionem poni solent. frvges generaliter fruges omnes dicuntur, et errant qui discernunt

28 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

frumenta a frugibus. Nam Cicero ait «olei et frugum minutarum», cum de leguminibus diceret, ut ostenderet etiam frumenta ‘fruges’ vocari. Frugum autem nomen tractum est a frumine, id est gutturis parte. RECEPTAS liberatas ut «medioque ex hoste recepit», id est liberavi. 179 ET TORRERE PARANT FLAMMIS ET FRANGERE SAXO multi hysteroproteron putant, non respicientes superiora, quia dixit undis Cererem esse corruptam, quam necesse fuerat ante siccari. Qui tamen etiam contra hoc illo se tuentur exemplo «nunc torrete igni fruges, nunc frangite saxo» et volunt etiam hic hysteroproteron esse. Quod falsum est; nam et hodie siccari ante fruges et sic frangi videmus. Et quia apud maiores nostros molarum usus non erat, frumenta torrebant et ea in pilas missa pinsebant; et hoc erat genus molendi. Vnde et ‘pinsores’ dicti sunt qui nunc ‘pistores’ vocantur. ‘Pinsere’ autem dici Persius probat, ut «a tergo quem nulla ciconia pinsit». 180 AENEAS merita personarum vilibus officiis interesse non debent - quod bene servat ubique Vergilius, ut hoc loco; item in sexto, cum diversis officiis Troianos diceret occupatos, ait «at pius Aeneas arces quibus altus Apollo» - nisi cum causa pietatis intervenit, ut ad sepeliendum socium de Aenea dixit «paribusque accingitur armis». SCOPVLVM id est speculam. Et quando speculationem significamus, generis est feminini, ut «specula Misenus ab alta»; ‘speculum’ autem, in quo nos intuemur, generis est neutri, ut Iuvenalis «speculum civilis sarcina belli». 181 LATE PETIT in quantum potest. PELAGO in pelagus, ut «inferretque deos Latio». ANTHEA SI QVEM aut ordo est ‘ascendit scopulum requisiturus Anthea Capyn Caicum, si quem videat’, et usus est hoc genere elocutionis, quo et Terentius, qui dixit «quod plerique omnes» - atqui nihil tam contrarium; ‘omnes’ enim generale est, ‘plerique’ speciale. Ordo ergo est ‘quod omnes faciunt adulescentuli, ut animum ad aliquod studium adiungant, plerique equos alere, plerique canes’ - aut certe ‘quem’ vacat, ut superius diximus istas frequenter vacare particulas, ut ipse Vergilius «Rhebe diu, res si qua diu mortalibus ulla est». Nemo enim dicit ‘si qua ulla’, sed ‘si ulla’; vacat ergo ‘qua’. Item in Lucilio «et quem Pamphilum quaeris» ‘quem’ vacat; nam de uno loquebatur. 182 BIREMES naves habentes remorum ordinem geminum, ut alibi «triplici pubes quam Dardana versu impellunt». 183 IN PVPPIBVS ARMA CAICI quia navigantum militum est puppibus arma religare, ut alibi «pacem orare manu, praefigere puppibus arma».

digilibLT 29 Seruius

184 CERVOS cervi dicti sunt ἀπὸ τῶν κεράτων, id est a cornibus. Sciendum autem est etiam Latina nomina Graecam plerumque etymologiam recipere. Sed cervi non sunt in provincia proconsulari, ad quam venit Aeneas. Aut fictum ergo est secundum poeticum morem, aut ob hoc dictum, quia heroicis temporibus ubique omnia nascebantur ut ipse «omnis feret omnia tellus». 185 ERRANTES pascentes, ut alibi «mille meae Siculis errant in montibus agnae»; re vera enim dum pascuntur vagantur. Et in septimo de cervo «errabat silvis». TOTA inter ‘totum’ et ‘omne’ hoc interest, quod ‘totum’ dicimus unius corporis plenitudinem, ‘omne’ de universis dicimus, ut puta ‘totum auditorium habet scolasticos’, hoc est plenum est auditorium scolasticis, ‘omne auditorium habet scolasticos’, id est omnia auditoria. Vsurpant tamen poetae et ista confundunt, ut hoc loco ‘tota’ pro ‘omnibus’ posuit, et contra pro ‘tota’ ‘omnem’ posuit, ut est «omnemque reverti per Troiam». Statius «et totos in poenam ordire nepotes», id est omnes. Plerique derivationem dicunt ab eo quod est ‘tot’ ‘totus’, ut ab eo quod est ‘quot’ ‘quotus’. Sed illud notandum, quia in derivatione mutat plerumque naturam; nam, cum ‘tot’ naturaliter brevis sit, ‘totus’ producitur, ‘quotus’ vero secundum originem suam brevis remanet. 186 AGMEN ‘agmen’ proprie dicitur ordinata multitudo, ut est ambulantis exercitus; neque enim in uno loco stans ‘agmen’ vocatur, aut, si inventum fuerit, usurpatum est. Vnde bene adiecit ‘longum’, ut incedentum ostenderet significationem. 187 CONSTITIT ‘con’ secundum naturam brevis est semper, excepto cum s littera vel f sequitur; tunc enim tantum producitur, sicut ‘in’ syllaba, ut ‘insula’, ‘infula’. 188 CORRIPVIT aut de pharetra ‘corripuit’, ut est «corripit hic subita trepidus formidine ferrum», aut ab Achate, ut eum secutum esse per silentium intellegamus, ut illo loco «ni iam praemissus Achates adforet», item «nunc repeto, Anchises fatorum arcana reliquit». GEREBAT aut tunc, aut quae gerere consueverat. 190 CORNIBVS ARBOREIS aut subaudi ‘cum’, ut illo loco «atque Ixionii vento rota constitit orbis», id est cum vento; aut certe secundum supra dictam figuram ‘cornibus arboreis’ pro ‘cornuum arboreorum’. Melius tamen est ut ‘cum’ subaudias. TVM VVLGVS bene ‘vulgus’, ductoribus interemptis. 191 MISCET perturbat, circumagit, insequitur. FRONDEA pro ‘frondosa’ posuit. Plerumque enim dum varietati declinationis student poetae mutant proprietatem.

30 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

Nam ‘frondeum’ est totum de frondibus, ut torus, ‘frondosus’ vero est lucus; licet enim abundet frondibus, non tamen est de frondibus totus; ut ‘saxosus’, ‘saxeus’. 192 QVAM SEPTEM bene definit numerum; necessitatis enim est haec venatio, non voluptatis, in qua plura requiruntur. VICTOR hoc loco ‘propositi effector’, ut est «rotis insistere victor». 193 FVNDAT HVMI per humum. Et est adverbialiter positum, ut «humi nitens», id est ‘per humum’. CVM NAVIBVS cacenphaton in sermone, quod fit si ‘cum’ particulam n littera sequatur. 194 HINC pro ‘inde’; abutitur enim adverbiis more suo. PARTITVR Sallustius ait «provincias inter se partiverant»; nam et ‘partio’ et ‘partior’ dicimus. Et est verbum de his quae, cum utramque recipiant declinationem pro nostra voluntate, activae tamen sunt significationis, ut ‘punio’ ‘punior’, ‘fabrico’ ‘fabricor’, ‘lavo’ ‘lavor’. Quamquam temptaverit Probus facere differentiam inter activam passivamque significationem, ut dicamus ‘tondeo alterum’, ‘tondeor ab altero’; sed hoc in aliis verbis dicere non possumus, ut ‘fabrico’ ‘fabricor’, ‘pasco’ ‘pascor’; nam legimus «florem depasta salicti» et «pascuntur vero dumos». Sunt autem alia verba quae activae significationis declinationisque sunt, ut ‘caedo’; sunt quae passivae, ut ‘caedor’. Invenimus tamen, activam declinationem significationem habere passivam, ut ‘vapulo’, et contra declinationem passivam activam habere significationem, ut ‘loquor’. Haec ergo caute ab illis segreganda sunt verbis. 195 VINA BONVS QVAE DEINDE CADIS ONERARAT ACESTES ordo est ‘deinde vina partitur quae Acestes dedit’. 196 TRINACRIO Graecum est propter tria ἄκρα, id est promunturia, Lilybaeum, Pachynum, Pelorum. Latine autem ‘Triquetra’ dicitur. HEROS vir fortis, semideus, plus ab homine habens, ut ait Hesiodus. 198 O SOCII ordo est ‘o socii, revocate animos’. Bene autem socios dixit, ut se eis exaequaret. IGNARI pro ‘inmemores’. Et est acyrologia; ‘ignarus’ enim est qui ignorat, ‘inmemor’ qui oblitus est. ANTE MALORVM ὑφέν est, ut alibi «caeli subter labentia signa». 199 O PASSI GRAVIORA arte magna utitur. Vult enim eos meminisse graviorum, ut praesentia facilius tolerent. Et bene graviora dicit esse transacta, ut ostendat futura esse leviora. HIS QVOQVE scilicet sicut et gravioribus.

digilibLT 31 Seruius

200 SCYLLAEAM RABIEM exempla pro negotiorum qualitate sumere debemus, ut hoc loco in marinis periculis ponit peractae tempestatis exempla. PENITVSQVE SONANTES id est valde. Et aut ‘valde sonantes accessistis’, aut ‘valde accessistis’, id est iuxta. Et bene ait ‘accessistis’; non enim passi sunt haec pericula, sed his fuere vicini. 201 CYCLOPEA SAXA aut quae Cyclops in Vlixen iecit, aut certe Siciliam dicit, in qua Cyclopes habitaverunt, ut ipse «centum alii curva haec habitant ad litora vulgo». Possumus tamen et Aetnam accipere; nam et ipse in tertio ait «nocte illa tecti silvis inmania monstra perferimus». 202 MAESTVMQVE TIMOREM quod maestos et sollicitos faciat, ut «mors pallida» et «tristis senectus». 203 MITTITE omittite. Et est tropus aphaeresis, quomodo ‘temnere’ pro ‘contemnere’. FORSAN ‘forsan’ ‘fortassis’ ‘forsitan’ ‘forte’ ‘fors’ unum significant, sed varie pro metri ratione ponuntur. OLIM modo temporis futuri est. MEMINISSE ‘memini’ et genetivum regit et accusativum; dicimus enim et ‘memini malorum’ et ‘memini mala’. Et iusta ratione; nam memoriae oblivio contraria est, et ‘obliviscor’ similiter et genetivum regit et accusativum, ut «obliviscere caedis atque incendiorum» et «obliviscor iniurias tuas, Clodia». [Sic Tullius Cicero]. IVVABIT futuri temporis est. Huius autem verbi praeteritum perfectum anomalum est. Nam cum primae coniugationis verba tempore perfecto aut in ‘avi’ exeant, ut ‘amavi’, aut in ‘ui’ solutam, ut ‘tonui’, hoc verbum neque ‘iuvavi’ facit neque ‘iuvui’, sed ‘iuvi’, ut Lucanus «iuvit sumpta ducem, iuvit dimissa potestas». 204 PER VARIOS CASVS argumentum a conpensatione. 205 SEDES QVIETAS non vacat quod adiecit ‘quietas’. Habuit enim sedes et in Thracia et in Creta, sed non quietas. 206 ILLIC FAS REGNA RESVRGERE TROIAE figura etiam ante dicta, qua per contrarium aliquid intellegimus. Dicendo enim ‘illic fas’ ostendit alibi nefas, ut occurreret cogitationi sociorum, ne fatigati tot malis quascumque requirerent sedes; quod etiam in quinto factum est navibus incensis. 207 DVRATE duri estote ad sustinendos labores. Sic Horatius «vix durare possunt imperiosius aequor». VOSMET ‘ΜΕΤ’ πάρελκον est. Sciendum autem est, has

32 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

particulas ‘met’, ‘piam’, ‘te’, ut ‘egomet’, ‘quispiam’, ‘tute’, et similia ornatus causa poni. Sunt autem adverbia. Quicquid enim ab illis septem recesserit partibus adverbium sit necesse est. Item quemadmodum probamus adverbia esse, quia dicimus ‘docte facio’, ‘docte feci’, ‘docte fecisti’, et mutato verbo remanet adverbium. Ergo, si sic et in istis particulis invenimus, ut ‘egomet’, ‘vosmet’, ut mutatis casibus vel personis eadem permaneant, adverbia sine dubio sunt; nulla enim hoc alia pars orationis admittit. Notandum sane quod hae particulae plerumque suam naturam habent, non syllabarum. Nam cum ‘te’ et ‘met’ longae sint, ‘tutemet’ dactylus invenitur, nec possumus harum partium naturam discutere, quia sub regulis non sunt. 208 VOCE REFERT pleonasmos est, qui fit quotiens adduntur superflua, ut alibi «vocemque his auribus hausi», Terentius «his oculis egomet vidi». CVRIS cura dicta ab eo quod cor urat. Denique paulo post ait «premit altum corde dolorem». AEGER ‘aeger’ est et ‘tristis’ et ‘male valens’, ‘aegrotus’ autem sive ‘aegrotans’, tantummodo ‘male valens’. 209 SPEM laetitiam. Et est crebra apud Vergilium figura, quae fit quotiens significatur ab eo quod praecedit id quod sequitur; nam spem laetitia sequitur. Spes vero in vultu non videtur, sed laetitia. Haec autem figura et versa vice fit, ut intellegamus ab eo quod sequitur id quod praecedit, ut «meritaeque exspectent praemia palmae». ‘Palmam’ pro ‘virtute’ posuit, quae praemium meretur et palmam. 210 PRAEDAE ad praedam, ut «inferretque deos Latio». ACCINGVNT studiose parant, ut alibi «accingunt operi». ‘Accinctos’ enim industrios dicimus, ut Horatius «altius ac nos praecinctis», sicut econtra neglegentes ‘discinctos’ vocamus, ut «discinctos Mulciber Afros». DAPIBVSQVE FVTVRIS ambitiose dixit, quod sunt cervi dapes futurae. 211 TERGORA ‘tergus tergoris’, unde et ‘tergora’, ‘corium’ significat; ‘tergum’ vero ‘tergi’, ut ‘templum templi’, ‘dorsum’ significat, ut Sallustius «scilicet quia tergis abstinetur». VISCERA NVDANT ‘viscera’ non tantum intestina dicimus, sed quicquid sub corio est, ut in Albano Latinis visceratio dabatur, id est caro. Est autem nominativus ‘hoc viscus huius visceris’, ut Lucretius «viscus gigni sanguenque creari». ‘Sanguen’ autem ideo dixit, quia ‘sanguinis’ facit, ut ‘carmen carminis’; si enim ‘sanguis’ diceret, par esset genetivus, ut ‘anguis’, ‘pinguis’. 212 VERIBVS ecce nomen de his quae in numero singulari indeclinabilia sunt, ut ‘veru’ ‘cornu’ ‘genu’. TREMENTIA palpitantia adhuc.

digilibLT 33 Seruius

213 AËNA LOCANT quibus utebantur non ad elixandas carnes, sed ad se lavandos. Heroicis enim temporibus carne non vescebantur elixa. Huic autem nomini maiores aspirationem dabant; nam ‘ahena’ dicebant. 214 TVNC id est postquam se laverunt. VICTV cibo, unde et ‘convictores’ dicimus, ut Horatius «nunc quia sim tibi Maecenas convictor»; nam ‘convivae’ a convivio dicuntur. FVSI polysemus sermo est. Significat enim et ‘discumbentes’, ut hoc loco, et ‘fugatos’ et ‘occisos’. 215 IMPLENTVR ‘impleor’ duos casus regit; dicimus enim et ‘impleor illius rei’, ut Cicero «squaloris plenus ac pulveris», et Terentius «plenus rimarum sum» et ‘impleor illa re’, ut hoc loco ut alibi «plenamque sagittis threiciis» et Iuvenalis «lectica Mathonis plena ipso». FERINAE ‘feras’ dicimus aut quod omni corpore feruntur aut quod naturali utuntur libertate et pro desiderio suo feruntur. 216 POSTQVAM EXEMPTA FAMES caute in maestitia cibis famem exemptam dicit, id est fugatam, non affluentiam quaesitam. MENSAEQVE REMOTAE quia apud maiores ipsas apponebant mensas pro discis; unde est «et mensae grata secundae». Duas enim habebant mensas: unam carnis, alteram pomorum. 217 AMISSOS non re vera, sed ut illo tempore putabant. 219 EXAVDIRE VOCATOS aut subaudimus ‘deos’, et quasi conquestio est, quod non flectantur precibus, aut certe hoc dicit, non solum perisse eos, sed nec sepulturam habere ad quam vocentur. Novimus enim quod mortuorum umbrae ad sepulcra vocabantur, ut est «manesque vocabat Hectoreum ad tumulum». Et est figura, ab eo quod praecedit id quod sequitur, quia post facta sepulcra manes vocantur. 220 PRAECIPVE praeter omnes, quasi pius. ORONTI pro ‘Orontis’, ut «inmitis Achilli». 221 SECVM propter socios, ut supra «spem vultu simulat». 223 FINIS vel fabularum vel diei; sequitur namque paulo post «Aeneas per noctem plurima volvens». Et sciendum est Vergilium non semper dicere ortum vel occasum diei, sed aut intellectui relinquere, ut hoc loco, aut negotiis tempora significare. Est

34 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

autem poetica callopistia non omnia exprimere; unde ait Horatius in Arte Poetica «nec verbum verbo curabis reddere fidus interpres», quamvis plerique de translatione Graecitatis hoc adserant dictum. Homerus sane ista contemnens tempora universa describit. CVM IVPPITER AETHERE SVMMO DESPICIENS oeconomiam istam secundum mathesin videtur ordinasse Vergilius; nam Iove in altitudine sua posito cum Venere significatur quod per mulierem aliqua felicitas possit evenire. Ergo, quoniam Aeneas in partem regni admittetur a Didone per occasionem coniugii, idcirco haec poeta praemisit. Sane illud animadvertendum, quod peritissime dixit tristiorem Venerem fuisse cum Iove, ex quo significat exitum uxoris infelicem futurum; nam se utique Dido interemit. Quod autem Mercurium facit a Iove defluentem ad occasum descendere, id est ad ima terrarum, ostendit amicitias quidem fore, sed minime diuturno tempore permanere. Illud etiam mathematici dicunt, Venere in Virgine posita misericordem feminam nasci; atque ideo Vergilius fingit in habitu virginis venatricis Venerem occurrisse filio, quod et misericordem postea reginam probavit Aeneas et in venatione cum ea permixtus est. AETHERE SVMMO qui summus est; et proprium aetheri epitheton dedit, quia omnibus superior est. 224 DESPICIENS deorsum aspiciens, sicut ‘suspiciens’ ‘sursum aspiciens’. notandum sane quia, si ‘dispiciens’ dixerimus, ‘diligenter inquirens’ significamus, sicut ‘deduco’ et ‘diduco’; nam ‘deduco’ est ‘prosequor’, ‘diduco’ vero ‘divido’. VELIVOLVM duas res significat, et quod velis volatur, ut hoc loco, et quod velis volat, ut Ennius «naves velivolas», qui et proprie dixit. Et est ista reciproca translatio navium et avium. Legimus enim «et velorum pandimus alas» et contra de apibus «nare per aestatem liquidam», cum natatus navium sit, alae vero avium. Et sciendum est esse reciprocas translationes, esse et partis unius. IACENTES aut in longum expositas, aut proprium epitheton est terrarum; nam, cum cetera elementa mobilia sint, sola terra stabilis est, unde et bruta dicitur. 225 LATOS POPVLOS cum ‘populos’ numero plurali dicimus, urbes significamus; cum vero ‘populum’, unius multitudinem civitatis intellegimus. SIC quid est ‘sic’? Vt ista conspiceret. 226 ET LIBYAE DEFIXIT LVMINA REGNIS prooeconomia, id est dispositio carminis. Vituperabile enim fuerat si ex abrupto transitum faceret, quod in nono fecit «atque ea diversa penitus dum parte geruntur»; quae res tamen excusatur uno sermone «atque ea», id est eodem tempore, quod solum est interpositum. Nunc vero bene transiit, quia inducit Iovem et de rebus humanis cogitantem et Africam respicientem, ad quam venere Troiani. Vnde honestus color est ut Venus adeat Iovem, timens ne Romana fata Carthagini concedat; felix enim eventus sequitur loca quae respexerit Iuppiter, unde in secundo «aspice nos hoc tantum», et alibi «atque oculos Rutulorum reicit arvis», ubi erat futura victoria.

digilibLT 35 Seruius

227 TALES de rebus humanis. IACTANTEM PECTORE CVRAS nunc secundum Stoicos loquitur, qui deos dicunt humana curare, interdum secundum Epicureos, poetica utens licentia. 228 TRISTIOR conparativum posuit pro positivo. Quando enim tristis est Venus, ut nunc ‘tristior’ diceretur? OCVLOS SVFFVSA NITENTES nitidos oculos lacrimis perfusos habens. Et est figura, quae fit quotiens participio praeteriti temporis a passivo iungimus casum accusativum, ut ‘deiectus animum’, ‘maesta vultum’. Dicendo autem ‘nitentes’ expressit nimiam etiam in lacrimis pulchritudinem, sicut de Euryalo «lacrimaeque decorae». 230 AETERNIS REGIS IMPERIIS ET FVLMINE TERRES volunt quidam superfluo ‘regis’ ad deos referri, ‘terres’ ad homines, nescientes quia maioris potestatis est idem posse circa deos quod circa homines. ‘Et fulmine terres’ non sine causa adiecit ‘terres’. Est enim fulmen quod terreat; est quod adflet, ut «fulminis adflavit ventis»; est quod puniat, ut «vel pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras»: peremptorii autem fulminis late patet significatio; est quod praesagiat, ut «de caelo tactas memini praedicere quercus». 231 MEVS subaudis ‘filius’, ut ‘Aiacis Oili’, ut ante diximus. IN TE modo ‘contra te’; alibi ‘pro’ significat, ut «quietum accipit in Teucros animum mentemque benignam», id est pro Teucris. 232 QVID TROES POTVERE? argumentum ab inpossibili, ut alibi «non ea vis animo». Et est validius quam a voluntate; plus enim est non posse, quam nolle. ‘Troes’ erit nominativus ‘Tros’. Et haec breviter scienda regula est, quia omnia nomina monosyllaba Graeca quae in Latinum sermonem transeunt tertiae sunt tantum declinationis, et tam Latine quam Graece declinari possunt, ut ‘Tros Trois et Troos’, ‘Pan Panis et Panos’, ut «Arcadici dictum Panos de more Lycaei». 233 OB ITALIAM ne ad Italiam perveniant, toto orbe pelluntur. Atqui in Africa sunt. Sed, si diligenter requiras, etiam inde pelluntur; ait namque «hospitio prohibemur harenae». 234 CERTE HINC ROMANOS atqui nusquam hoc legimus sed per silentium intellegimus, ut superius de Iunone audierat. VOLVENTIBVS volubilibus. Et est participium pro nomine. ‘Volvens’ enim est qui volvit, ‘volubilis’ qui volvitur. Anni autem volvuntur, non volvunt, ut est «atque in se sua per vestigia volvitur annus».

36 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

235 FORE futuros esse. Et est de verbis defectivis. REVOCATO dicendo ‘revocato’ ostendit Italiam, unde Dardanus fuerat. A SANGVINE TEVCRI Teucrum pro Dardano posuit - Dardanus enim de Italia profectus est, Teucer de Creta - quia solent poetae nomina de vicinis provinciis vel personis usurpare, ut «domitus Pollucis habenis Cyllarus», cum Castor equorum domitor fuerit; item «et manibus Procne pectus signata cruentum» pro ‘Philomela’; item Didonem Sidoniam dicit, cum sit Tyria, a loci vicinitate; item «quid loquar aut Scyllam Nisi?» cum Phorci fuerit. Et sciendum est inter fabulam et argumentum, hoc est historiam, hoc interesse, quod fabula est dicta res contra naturam, sive facta sive non facta, ut de Pasiphae, historia est quicquid secundum naturam dicitur, sive factum sive non factum, ut de Phaedra. 236 OMNI DICIONE melius ‘omni’ quam ‘omnis’, ut sigificet ‘omni potestate’, id est pace, legibus, bello. 237 POLLICITVS pollicemur sponte, rogati promittimus. QVAE TE GENITOR SENTENTIA VERTIT? verecunde agit Venus; nec enim conveniebat ut aperte contra uxorem ageret apud maritum. Vnde et similiter respondet Iuppiter «neque me sententia vertit». 238 HOC hac re. 239 REPENDENS compensans. Et est translatio a pecunia. 240 NVNC EADEM similis qualis ab initio fuit, ut ostendat nec longitudinem temporis prodesse Troianis. 241 FINEM ac si diceret ‘non regnum requirimus, sed finem laborum’. 242 ANTENOR POTVIT non sine causa Antenoris posuit exemplum, cum multi evaserint Troianorum periculum, ut Capys qui Campaniam tenuit, ut Helenus qui Macedoniam, ut alii qui Sardiniam secundum Sallustium, sed propter hoc, ne forte illud occurreret, iure hunc vexari tamquam proditorem patriae. Elegit ergo similem personam; hi enim duo Troiam prodidisse dicuntur secundum Livium, quod et Vergilius per transitum tangit, ut «se quoque principibus permixtum agnovit Achivis», et excusat Horatius dicens «ardentem sine fraude Troiam», hoc est sine proditione. Quae quidem excusatio non vacat; nemo enim excusat nisi rem plenam suspicionis. Sisenna tamen dicit solum Antenorem prodidisse. Quem si velimus

digilibLT 37 Seruius

sequi, augemus exemplum; si regnat proditor, cur pius vagatur? Ob hoc autem creditur Graecis Antenor patriam prodidisse, quia et legatos qui propter Helenam venerant suscepit hospitio, et Vlixen in mendici habitu agnitum non prodidit. 243 ILLYRICOS PENETRARE SINVS Antenor non Illyricum, non Liburniam, sed Venetiam tenuit. Ideo autem Vergilius dicit ‘Illyricos sinus’, quod inde venit quidam Henetus rex, qui Venetiam tenuit, a cuius nomine Henetiam dictam posteri Venetiam nominaverunt. TVTVS ideo ‘tutus’, quia Raeti Vindelici ipsi sunt Liburni, saevissimi admodum populi, contra quos missus est Drusus. Hi autem ab Amazonibus originem ducunt, ut etiam Horatius dicit «quibus mos unde deductus per omne tempus Amazonia securi dextras obarmet, quaerere distuli». Hoc ergo nunc ad augmentum pertinet, quod tutus est etiam inter saevos populos. 244 FONTEM TIMAVI amant poetae rem unius sermonis circumlocutionibus dicere, ut pro Troia dicant ‘urbem Troianam’, pro Buthrotio ‘arcem Buthroti’; sic et modo pro Timavo ait ‘fontem Timavi’, et paulo post ‘urbem Patavi’, id est Patavium. 245 VNDE PER ORA NOVEM multi septem esse dicunt; quod, si incerta fides est, finitus est numerus pro infinito. CVM MVRMVRE MONTIS tanta vi exit in mare ut etiam resonet vicinus mons. Et sic dictum est, sicut superius «illi indignantes magno cum murmure montis circum claustra fremunt». 246 MARE amat poeta rem historiae carmini suo coniungere; Varro enim dicit hunc fluvium ab incolis mare nominari. ‘Proruptum’ id est effusum fluens. Et melius ‘proruptum’ quam ‘praeruptum’ legere. Bene autem definit; quid est largus fons? Solutum mare. PELAGO aquarum abundantia. PREMIT populatur, vastat. 247 HIC TAMEN hoc est etiam in loco difficili. VRBEM PATAVI hoc est Patavium. Patavium autem dictum vel a Padi vicinitate, quasi Padavium, vel apo tou petasqai, quod captato augurio dicitur condita, vel quod avem telo petisse dicitur et eo loco condidisse civitatem. SEDESQVE LOCAVIT ex votis suis facit invidiam, dicens id concessum Antenori quod ipsa desiderat. 248 ET GENTI NOMEN DEDIT hoc est quod ne victori quidem concedetur Aeneae; quod scimus a Iunone esse perfectum, contra quam oblique loquitur propter considerationem mariti. Hi autem primis temporibus ab Antenore dicti sunt ‘Antenoridae’. ARMAQVE FIXIT TROIA hoc est ‘securus est’, quia solent missi militia sive gladiatura quibuslibet templis arma suspendere, ut Horatius «Veianius armis Herculis ad postem fixis» et «Danais de poste refixum».

38 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

249 CONPOSTVS syncope est; detraxit enim de medio syllabam, ut «et pocula porgite dextris». 250 NOS TVA PROGENIES sic loquitur quasi una sit de Troianis; nam aliter sensus non procedit. Quod autem dixit ‘tua progenies’, epexegesis est, ut «ast ego quae divum incedo regina». ANNVIS quia nutu semper promittit aliquid Iuppiter. 251 INFANDVM pro ‘infande’, ut in VI «miserum septena quotannis», item «torvumque repente clamat», pro ‘torve’. Et est figura quae fit quotiens nomen pro adverbio ponitur; magis autem poetica est, in prosa aut rara aut numquam. Tamen hoc loco ‘infandum’ potest esse etiam interiectio dolentis. VNIVS hic produxit paenultimam. 252 PRODIMVR multa quidem hic sermo significat, sed modo ‘porro damur’, scilicet ‘ab Italia’. Et sciendum est omnium auctorum esse consuetudinem ut res dubie positas in sequentibus explanare et plenius dicere, ut hoc loco; nam quid est ‘prodimur’, ostendit dicens ‘atque Italis longe disiungimur oris’. 253 HIC id est talis, ut «hunc ego te Euryale, aspicio», id est talem. HONOS cum secundum artem dicamus ‘honor’ ‘arbor’ ‘lepor’, plerumque poetae r in s mutant causa metri; ‘os’ enim longa est, ‘or’ brevis. Hoc quidem habet ratio; sed ecce in hoc loco etiam sine metri necessitate ‘honos’ dixit. Item Sallustius paene ubique ‘labos’ posuit, quem nulla necessitas coegit. Melius tamen est servire regulae. SIC NOS IN SCEPTRA REPONIS ‘sic’, hoc est ‘per naufragia’, ‘in sceptra’ aut ‘ad imperia reservas’; aut certe antiqua est licentia communium praepositionum. 254 OLLI modo ‘tunc’ propter sequentia. Pronomen enim non debet poni cum nomine, sed pro ipso nomine, et nullus dicit ‘illi natae’. Alias tamen ‘olli’ ‘illi’ significat, ut «olli dura quies oculos et ferreus urget somnus». SVBRIDENS laetum ostendit Iovem et talem qualis esse solet cum facit serenum. Poetarum enim est elementorum habitum dare numinibus, ut supra de Neptuno dictum est. 255 SERENAT hoc verbum de his est quae carent prima positione, quod fit in his quae in nostra non sunt potestate, ut ‘tono’, ‘fulmino’, ‘pluo’. Haec enim non possumus dicere, nisi forte persona inducatur eius qui potest, ut si tale aliquid Iuppiter dicat. 256 OSCVLA LIBAVIT leviter tetigit. Et sciendum osculum religionis esse, savium voluptatis.

digilibLT 39 Seruius

257 PARCE METV quotiens in causis arguimur, ante nos purgare debemus et sic ad actionem descendere. Quod et hoc loco Iuppiter facit; ante enim obiecta purgat et sic venit ad promissionem. Et est ‘parce metu’ elocutio usualis, id est dimitte metum, quomodo dicimus ‘parce verbis’, ‘parce iniuriis’. CYTHEREA omnia quae apud Graecos ει diphthongon habent apud Latinos in e productum convertuntur, ut Κυθέρεια Cytherea, Αἰνείαϛ Aeneas, Μήδεια Medea. Omnia autem quae dicit Iuppiter ad solutionem pertinent antedictorum. Nunc dicit ‘parce metu’, quia superius dixerat ‘tristior’; ‘manent inmota’, quia dixerat «quae te genitor sententia vertit?». Et simul per transitum dogma Stoicorum ostendit, nulla ratione posse fata mutari. TVORVM vel Troianorum vel Romanorum. 258 FATA TIBI non ‘propter te’ - fati enim inmobilis ratio est - sed aut vacat ‘tibi’, ut «qui mihi accubantes in conviviis», aut certe ‘tuta tibi sunt fata’, non tamen ‘propter te’. CERNES VRBEM aut Romam significat, quia, cum proprietatem detrahimus, quod magnum est significamus, ut si dicas ‘legi oratorem’ nec addas quem, intellego Ciceronem – et, ne longa sit expectatio, adiecit ‘et promissa Lavini moenia’ - aut certe detrahe ‘et’, sicut multi, et epexegesin facis ‘cernes urbem’, id est ‘promissa Lavini moenia’. 259 SVBLIMEMQVE FERES AD SIDERA CAELI propter illud «caeli quibus adnuis arcem». Aeneas enim secundum quosdam in Numicum cecidit fluvium, secundum Ovidium in caelum raptus est, appellatus tamen est Iuppiter Indiges. 260 MAGNANIMVM ‘magnus’ et ‘parvus’, quoniam mensurae sunt, ad animum non nisi καταχρηστικῶϛ adhibentur. 261 HIC id est Aeneas. Et est ordo ‘hic bellum ingens geret Italia’. TIBI FABOR ENIM hoc loco excusat quaestionem futuram, quasi Veneri dolenti quae vera sunt dicat, sed aliter loquatur cunctis praesentibus dis; dicet enim in decimo «abnueram bello Italiam concurrere Teucris». QVANDO siquidem. REMORDET sollicitat. Terentius «par pari referto, quod eam remordeat». 262 ARCANA secreta; , unde et ‘arca’ et ‘arx’ dicta, quasi res secretae. 263 ITALIA in Italia, et detraxit praepositionem more suo. Sic et illo loco «non Libyae, non ante Tyro; despectus Hiarbas» id est in Tyro. Nam si adverbialiter vellet, ‘Tyri’ diceret. POPVLOSQVE FEROCES CONTVNDET incongruum fuerat in consolatione bella praedicere: ob hoc ergo etiam victoriam pollicetur.

40 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

264 MORESQVE VIRIS ET MOENIA PONET hysteroproteron in sensu; ante enim civitas, post iura conduntur. ‘Leges’ autem etiam ‘mores’ dici non dubium est. 265 TERTIA DVM LATIO REGNANTEM VIDERIT AESTAS rhetorice, ne breve esset si triennium diceret, tempora divisit in species. Ordo autem est longissimus; nam aliter non procedit «sublimemque feres ad sidera caeli magnanimum Aeneam», ‘tertia dum Latio regnantem viderit aestas’. 267 AT PVER ASCANIVS prudenter exitum Aeneae et ostendit et tacuit dicendo filium postea regnaturum. CVI NVNC COGNOMEN IVLO ADDITVR secundum Catonem historiae hoc habet fides: Aeneam cum patre ad Italiam venisse et propter invasos agros contra Latinum Turnumque pugnasse, in quo proelio periit Latinus; Turnum postea ad Mezentium confugisse eiusque fretum auxilio bella renovasse, quibus Aeneas Turnusque pariter rapti sunt; migrasse postea in Ascanium et Mezentium bella, sed eos singulari certamine dimicasse, et occiso Mezentio Ascanium Iulum coeptum vocari, a prima barbae lanugine quae ei tempore victoriae nascebatur. Sciendum est autem hunc primo Ascanium dictum a Phrygiae flumine Ascanio, ut est «transque sonantem Ascanium», deinde Ilum dictum, a rege Ilo, unde et Ilium, postea Iulum occiso Mezentio. De quibus nominibus hoc loco dicit ‘at puer Ascanius, cui nunc cognomen Iulo additur, Ilus erat’. Ab hac autem historia ita discedit Vergilius ut aliquibus locis ostendat non se per ignorantiam, sed per artem poeticam hoc fecisse, ut illo loco «quo magis Italia mecum laetere reperta»; ecce ἀμφιβολικῶς dixit, ostendit tamen Anchisen ad Italiam pervenisse. Sic autem omnia contra hanc historiam ficta sunt, ut illud ubi dicitur Aeneas vidisse Carthaginem, cum eam constet ante LX annos urbis Romae conditam. Inter excidium vero Troiae et ortum urbis Romae anni inveniuntur CCCXL. ‘Cognomen Iulo’ si proprie loqueretur, ‘agnomen’ diceret, non ‘cognomen’, sed magis ad familiam respexit, quia omnis gens Iulia inde originem ducit. Dicimus autem et ‘nomen mihi est Cicero’, ut «Hecyra est huic nomen fabulae», et ‘Ciceronis’, ut Sallustius «cui nomen oblivionis condiderant», et ‘Ciceroni’, ut «cui Remulo cognomen erat», et ‘Ciceronem’, ut «Aeneadasque meo nomen de nomine fingo». Melius tamen est dativo uti. 269 MAGNOS ORBES tria sunt genera annorum: aut enim lunaris annus est XXX dierum, aut solstitialis XII mensium, aut, secundum Tullium, magnus, qui tenet XII milia nongentos quinquaginta quattuor annos, ut in Hortensio «horum annorum quos in fastis habemus magnus XII milia nongentos quinquaginta quattuor complectitur». Hoc ergo loco ‘magnum’ dixit comparatione lunaris, et alibi «interea magnum sol circumvolvitur annum». ‘Annus’ autem dictus quasi anus, id est anulus, quod in se

digilibLT 41 Seruius

redeat, ut est «atque in se sua per vestigia volvitur annus», vel apo tou ananeousqai, id est ab innovatione. VOLVENDIS volubilibus, ut supra. 270 A SEDE LAVINI TRANSFERET verum est; vitans enim novercalem invidiam, deseruit Lavinium et Albam Longam condidit, dictam ab omine albae porcae repertae vel situ civitatis. VI modo ‘virtute’, nam multa significat. 272 HINC IAM praeterea. TER CENTVM quomodo trecentos annos dicit, cum eam quadringentis regnasse constet sub Albanis regibus? Sed cum praescriptione ait ‘tercentum scilicet usque ad ortum urbis Romae’; ait namque «donec regina sacerdos Marte gravis». Et constat in regno Romuli et Numae et Tulli Hostilii, qui evertit Albam centum annos, quibus pariter Roma et Alba regnarunt, esse consumptos. TOTOS id est sine intermissione. 273 GENTE SVB HECTOREA id est Troiana. Sed debuit dicere ‘Aeneia’. Diximus superius nomina poetas ex vicino usurpare. DONEC REGINA SACERDOS historia hoc habet: Amulius et Numitor fratres fuerunt, Amulius fratrem imperio pepulit et filium eius necavit, filiam vero Iliam Vestae sacerdotem fecit, ut spem subolis auferret, a qua se puniri posse cognoverat. Hanc, ut multi dicunt, Mars conpressit; unde nati sunt Remus et Romus, quos cum matre Amulius praecipitari iussit in Tiberim. Tum, ut quidam dicunt, Iliam sibi Anien fecit uxorem, ut alii, inter quos Horatius, Tiberis - unde ait «uxorius amnis». Pueri vero expositi ad vicinam ripam sunt. Hos Faustus repperit pastor, cuius uxor erat nuper meretrix Acca Larentia, quae susceptos aluit pueros. Hi postea avum suum Numitorem occiso Amulio in regna revocarunt. Quibus dum cum eo angustum Albae videretur imperium, recesserunt et captatis auguriis urbem condiderunt. Sed Remus prior sex vultures vidit, Romus postea duodecim; quae res bellum creavit, in quo extinctus est Remus. Et a Romi nomine Romani appellati. Vt autem pro Romo ‘Romulus’ diceretur blandimenti genere factum est, quod gaudet diminutione. Quod autem a lupa dicuntur alti, fabulosum figmentum est ad celandam auctorum Romani generis turpitudinem. Nec incongrue fictum est; nam et meretrices lupas vocamus, unde et ‘lupanaria’. Et constat hoc animal in tutela esse Martis. ‘Regina’ regis filia. Abusive ait more poetico, ut alibi «magnum reginae sed enim miseratus amorem», id est regis filiae, Pasiphaes. 274 MARTE GRAVIS gravida, ut «non insueta gravis temptabunt pabula fetas». 275 INDE deinde. FVLVO TEGMINE id est pelle lupae, qua utebatur more pastorum. Sed hoc multi reprehendunt, cur nutricis tegmine usus sit. Qui gemina ratione refutantur: vel falsitate fabulae, vel exemplo Iovis, qui caprae nutricis utitur pelle.

42 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

276 EXCIPIET GENTEM Remo scilicet interempto, post cuius mortem natam constat pestilentiam. Vnde consulta oracula dixerunt placandos esse manes fratris extincti; ob quam rem sella curulis cum sceptro et corona et ceteris regni insignibus semper iuxta sancientem aliquid Romulum ponebatur, ut pariter imperare viderentur. Vnde est «Remo cum fratre Quirinus iura dabunt». 277 ROMANOSQVE SVO DE NOMINE DICET perite non ait ‘Romam’, sed ‘Romanos’. Vrbis enim illius verum nomen nemo vel in sacris enuntiat. Denique tribunus plebei quidam, ut ait Varro, hoc nomen ausus enuntiare, in crucem levatus est; quod ne Hyginus quidem, cum de situ urbis loqueretur, expressit. 278 NEC METAS RERVM NEC TEMPORA PONO ‘metas’ ad terras rettulit, ‘tempora’ ad annos; Lavinio enim et Albae finem statuit, Romanis tribuit aeternitatem. 279 QVIN quinetiam; minus enim est ‘etiam’. Nam plenum est ‘quinetiam’, ut «quin etiam hiberno moliris sidere classem». ASPERA IVNO tolerabilius hoc Iuppiter dicit. 280 METV ut supra «id metuens». TERRAS CAELVMQVE FATIGAT alibi «absumptae in Teucros vires caelique marisque». 281 CONSILIA IN MELIVS REFERET quia «bello Punico secundo, ut ait Ennius, placata Iuno coepit favere Romanis». 282 GENTEMQVE TOGATAM bene ‘gentem’, quia et sexus omnis et condicio toga utebatur, sed servi nec colobia nec calceos habebant. Togas autem etiam feminas habuisse cycladum et ricini usus ostendit. ‘Recinus’ autem dicitur ab eo, quod post tergum reicitur, quod vulgo maforte dicunt. 283 SIC PLACITVM vel fatis vel mihi; nam inpersonale est. LVSTRIS quinquenniis. Et bene olympiadibus conputat tempora, quia nondum erant vel Roma vel consules. ‘Lustrum’ autem dictum quod post quinquennium unaquaeque civitas lustrabatur. 284 DOMVS ASSARACI id est familia Troiana, nam Assaracus Capyn genuit, Capys Anchisen, unde Aeneas, auctor Romani generis; ex quibus Mummius, qui

digilibLT 43 Seruius

Achaiam vicit. PTHIAM Achillis patriam. MYCENAS Agamemnonis patriam, ut «Agamemnoniasque Mycenas». 286 NASCETVR ad illud respondet «certe hinc Romanos olim». Et omnis poetae intentio, ut in qualitate carminis diximus, ad laudem tendit Augusti, sicut et in sexti catalogo et in clipei descriptione. Haec autem Iovis adlocutio partim obiecta purgat, partim aliquid pollicetur. PVLCHRA adlusit propter Venerem. TROIANVS ac si diceret, ‘etiam Caesar Troianus est’. CAESAR hic est qui dictus est Gaius Iulius Caesar. Gaius praenomen est, Iulius ab Iulo, Caesar vel quod caeso matris ventre natus est vel quod avus eius in Africa manu propria occidit elephantem, qui ‘caesa’ dicitur lingua Poenorum. 287 IMPERIVM OCEANO, FAMAM QVI TERMINET ASTRIS aut ad laudem dictum est aut certe secundum historiam. Re vera enim et Britannos, qui in Oceano sunt, vicit, et post mortem eius, cum ludi funebres ab Augusto eius adoptivo filio darentur, stella medio die visa est, unde est «ecce Dionaei processit Caesaris astrum». A MAGNO sicut Alexander, sicut Pompeius. 289 OLIM modo futuri temporis est. CAELO in caelum. SPOLIIS ORIENTIS victo Pharnace Mithridatis filio, qui re vera in oriente fuit. Ceterum Aegyptus, in qua Ptolomaeum vicit, in australi est plaga. HONVSTVM inter ‘honustum’ et ‘oneratum’ hoc interest, quod ‘oneratus’ est qualicumque pressus pondere, ‘honustus’ vero cui onus ipsum honori est, ut si quis spolia hostium ferat. Sed ‘oneratus’ adspirationem non habet, quia ab onere venit, ‘honustus’ vero, quia etiam ab honore descendit, retinet adspirationem. 290 ACCIPIES SECVRA quia post mortem Caesar meruit aram, fastigium, flaminem, ut Cicero in Philippicis. HIC QVOQVE potest intellegi ‘sicut Romulus’, sed melius ‘sicut Aeneas’, de quo superius ait «sublimemque feres ad sidera caeli». ‘Quoque’ autem semper ad similitudinem ponit, ut «tu quoque litoribus nostris». VOTIS vel ‘ad vota’ vel ‘votis’ vocabitur. 291 ASPERA TVNC id est Caesare consecrato, cum Augustus regnare coeperit, clauso Iani templo, pax erit per orbem. Constat autem templum hoc ter esse clausum: primum regnante Numa, item post bellum Punicum secundum, tertio post bella Actiaca quae confecit Augustus; quo tempore pax quidem fuit quantum ad exteras pertinet gentes, sed bella flagravere civilia, quod et ipse per transitum tangit dicens «Furor impius intus». Huius autem aperiendi vel claudendi templi ratio varia est. Alii dicunt Romulo contra Sabinos pugnante, cum in eo esset ut vinceretur, calidam

44 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

aquam ex eodem loco erupisse, quae fugavit exercitum Sabinorum; hinc ergo tractum morem ut pugnaturi aperirent templum quod in eo loco fuerat constitutum, quasi ad spem pristini auxilii. Alii dicunt Tatium et Romulum facto foedere hoc templum aedificasse, unde et Ianus ipse duas facies habet, quasi ut ostendat duorum regum coitionem. Vel quod ad bellum ituri debent de pace cogitare. Est alia melior ratio, quod ad proelium ituri optent reversionem. 292 CANA FIDES ET VESTA subaudis ‘erit’. ‘Canam’ autem Fidem dixit vel quod in canis hominibus invenitur vel quod ei albo panno involuta manu sacrificatur, per quod ostenditur fidem debere esse secretam; unde et Horatius «et albo rara Fides colit velata panno». Vestam vero religionem, quia nullum sacrificium sine igne est; unde et ipsa et Ianus in omnibus sacrificiis invocantur. Ipsa enim esse dicitur terra, quam ignem habere non dubium est, ut ex Aetna Vulcanoque datur intellegi. ‘Vesta’ autem dicta vel ἀπὸ τῆϛ ἑστίαϛ, ut digammos sit adiecta, sicut ᾖρ ver, Ἐνετὸϛ Venetus, vel quod variis vestita sit rebus. REMO CVM FRATRE QVIRINVS IVRA DABVNT multi sic intellegere volunt, ut superius diximus, quia post pestilentiam ad placandos fratris manes geminis omnibus usus est Romulus; unde est «viden ut geminae stent vertice cristae?». Sed hoc esse non potest, quia iteratio est ante dictorum aut ordo praeposterus, si post dictum Caesarem Romulum repetit. Constat praeterea Iani templum patuisse sub Romulo. Alii volunt per hos Romanos intellegi. Vera tamen hoc habet ratio, Quirinum Augustum esse, Remum vero pro Agrippa positum, qui filiam Augusti duxit uxorem, et cum eo pariter bella tractavit; unde est «parte alia dis et ventis Agrippa secundis». Nam adulans populus Romanus Octaviano tria obtulit nomina, utrum vellet Quirinus, an Caesar, an Augustus vocari. Ille, ne unum eligendo partem laederet quae aliud offerre cupiebat, diverso tempore omnibus usus est, et primo ‘Quirinus’ dictus est, inde ‘Caesar’, postea, quod et obtinuit, ‘Augustus’, sicut Suetonius probat et in Georgicis ostendit Vergilius. Nam cum de Gangaridum victoria diceret, qui iuxta Gangen sunt quique ab Augusto victi sunt, ait «victorisque arma Quirini». Vt autem pro Agrippa ‘Remum’ poneret, poetico usus est more; nam nomen ex vicino sumpsit. Hoc ergo dicit: cum coeperit Iulius Caesar caelum tenere patratis omnibus bellis, iura dabunt Augustus et Agrippa. Romulus autem ideo Quirinus dictus est, vel quod hasta utebatur, quae Sabinorum lingua ‘curis’ dicitur, - hasta enim, id est curis, telum longum est, unde et ‘securis’, quasi semicuris - vel a κοίρανοϛ qui Graece rex dicitur - constat autem Graecos fuisse Romanos - vel propter generis nobilitatem; Mars enim cum saevit ‘Gradivus’ dicitur, cum tranquillus est ‘Quirinus’. Denique in urbe duo eius templa sunt: unum Quirini intra urbem, quasi custodis et tranquilli, aliud in Appia via extra urbem prope portam, quasi bellatoris, id est Gradivi. 293 DIRAE cum apertae sunt. CONPAGIBVS ‘ambages’ et ‘conpages’ antiqui tantum dicebant, posteritas admisit ut etiam ‘conpago’ dicatur. Sed non quia varius esse potest nominativus debet etiam declinatio mutari, quemadmodum nec in istis

digilibLT 45 Seruius

nominibus ‘arbor arbos’, ‘vomer vomis’; nam et ‘vomeris’ et ‘arboris’ tantum facit. Ergo ‘conpages conpagis’, quoniam ‘conpago’ usurpatum est; ‘conpaginis’ enim nemo penitus dicit. 294 FVROR IMPIVS INTVS ut superius diximus, propter bella civilia, quae gesta sunt contra Brutum et Cassium ab Augusto in Philippis, contra Sextum Pompeium ab Augusto in Sicilia. 295 SAEVA SEDENS SVPER ARMA secundum antiquam licentiam. Sciendum tamen est hodie ‘in’ et ‘sub’ tantum communes esse praepositiones. Ceterum ‘super’ et ‘subter’ iam accusativae sunt, sicut ‘clam’ et ‘post’, quae ante communes fuerunt; nunc in his mutata natura est. AENIS NODIS non centum nodis, sed catenis, quas circumlocutione significavit, quia sunt catenae nodi plures. 297 ET MAIA GENITVM Mercurium. Et est periphrasis. Cicero in libris De Deorum Natura plures dicit esse Mercurios, sed in deorum ratione fabulae sequendae sunt; nam veritas ignoratur. Simul adlusit poeta, quia per caduceatores, id est internuntios, pax solet fieri. 298 VT TERRAE propter illud quod sequitur, «hospitio prohibemur harenae». PATEANT propter illud «cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis». 299 HOSPITIO ad hospitium. NE FATI NESCIA DIDO non sui - nam si sciret exitum suum multo magis vetaret - sed ‘fati’ dixit ‘voluntatis Iovis’, sicut «fatis Iunonis iniquae». Aut certe ‘fati Troianorum’, qui non sponte sed necessitate ad Africam venerant, quod utique ignorabat Dido. Illo enim tempore invadendarum terrarum causa fuerat navigatio, ut Sallustius meminit, facili tum mutatione sedum; quod etiam excusant Troiani «non nos aut ferro Libycos populare penates venimus». Ergo hoc agitur ut discat Dido eos ad Italiam tendere. Quomodo ergo se iungit Aeneae? Sed furoris illud est, non consilii. Nam nec sacerdotibus haec dicentibus credidit. Vnde est «quid vota furentem, quid delubra iuvant?». 301 REMIGIO ALARVM translatio reciproca, ut supra diximus. CITVS cum enim alia signa tarde ad ortus suos recurrant, Mercurius octavo decimo die in ortu suo invenitur. POENI ἀντίστοιχον est, quasi ‘phoeni’. 303 VOLENTE DEO Mercurio vel Iove. IN PRIMIS praecipue.

46 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

304 IN TEVCROS pro ‘Teucris’, ut diximus. 305 PER NOCTEM decet enim pro cunctis regem esse sollicitum. 306 ALMA ‘alma’ lux dicta quod alat universa, unde «et alma Ceres», quod nos alat; nam physici dicunt omnia per diem crescere. Quomodo ergo Vergilius ait «exigua tantum gelidus ros nocte reponet»? Sed hoc pro miraculo positum est, ut etiam Plinius sentit. LOCOS et ‘locos’ et ‘loca’ dicimus, cum in numero singulari ‘locus’ tantum dicamus. Simile est et ‘iocus’; nam et ‘ioca’ facit et ‘ioci’, ut «ioca atque seria cum humillimis exercere» et «quam multa ioca solent esse in epistolis» et «tum iuvenes agitare iocos». 307 QVAS VENTO ACCESSERIT ORAS diximus superius figuram fieri, cum praepositio detracta nomini verbo copulatur, et plerumque eam suam retinere naturam, plerumque convertere. Hoc igitur sciendum est, quia, cum casum suum retinet, hysterologia est, ut hoc loco; cum autem mutat, figura est, ut «Cumarum adlabitur oris»; ‘oris’ enim pro ‘oras’ posuit. Plerumque tamen etiam superfluas ponunt praepositiones. 308 QVI TENEANT iure dubitat, cum omnia cernat inculta. Est autem ordo ‘qui teneant, hominesne feraene’; media per parenthesin dicta sunt. EXACTA exquisita. 310 IN CONVEXO NEMORVM prooeconomia est ad causam pertinens. Non enim tenebitur ab Afris, ut Ilionei. ‘Convexo’ autem ‘curvo’, unde et convexum dicitur caelum. Sane subaudimus ‘loco’, ut alibi «castrorum et campi medio», id est spatio. SVB RVPE CAVATA periphrasis est speluncae. 311 ARBORIBVS ATQVE HORRENTIBVS VMBRIS umbris arborum, quo modo «molemque et montes», aut certe arboribus et umbris speluncae. 312 COMITATVS ACHATE diximus quaeri cur Achates Aeneae sit comes. Varia quidem dicuntur, melius tamen hoc fingitur, ut tractum nomen sit a Graeca etymologia; acoç enim dicitur sollicitudo, quae regum semper est comes. 313 BINA si ad utrumque referas, bene dixit ‘bina’, si ad Aeneam tantum, antiquus mos est, ut supra diximus, ‘bina’ pro duobus poni, sicut et ‘duplices’. LATO FERRO id est lati ferri, ut «pulchra prole».

digilibLT 47 Seruius

314 MEDIA SESE TVLIT OBVIA SILVA quam Graeci ὕλην vocant poetae nominant silvam, id est elementorum congeriem, unde cuncta procreantur. Et multi volunt Aenean in horoscopo Virginem habuisse. Bene ergo in media silva virginis habitu ei Venerem poeta facit occurrere, quia, ut supra diximus, Venere in Virgine constituta et misericordes procreantur feminae et viri per mulierem felices futuri, ut probamus in Aenea. 315 VIRGINIS OS HABITVMQVE GERENS vultum et amictum. 316 SPARTANAE Lacaenae. Sparta enim civitas est Laconicae, ubi sunt puellae venatrices. Redditur autem causa virgo cur sit in silvis, scilicet propter venatum. THREISSA Thracia. Et est solutio; nam ‘Thressa’ facit, sicut «Cressa genus Pholoe». Veniunt autem ab eo quod est ‘Threx’ et ‘Cres’. Vt autem ‘Creissa’ non faciat illud est, quia Κρῆσσα per η scribitur nec potest recipere solutionem, Θρᾶισσα vero per αι diphthongon, unde resolvitur. FATIGAT suo scilicet cursu. 317 HARPALYCE haec est quae patrem senem captum a Getis multitudine collecta liberavit celerius quam de femina potest credi; unde et flumina dicitur celeritate transisse. Multum autem epitheton fluminis eius addidit laudi. PRAEVERTITVR id est transit. Dicimus autem et ‘praevertit’ et ‘praevertitur’ nova ratione. Nam passiva declinatione utimur in activa significatione, ut hoc loco; cum autem activa declinatio est passivam habet significationem, ut ‘ille me praevertit’. 318 NAMQVE VMERIS DE MORE ut ostendatur esse venatrix. HABILEM aptum sexui. Vnusquisque enim arcum habet pro viribus suis. 319 COMAM DIFFVNDERE ut diffunderetur. Graeca autem figura est. Sic alibi «et argenti magnum dat ferre talentum»: unde ‘da bibere’ usus obtinuit, quod facere non debemus, ne duo verba iungamus, nisi in poemate. 320 NVDA GENV nudum genu habens, ut si dicas ‘bonus animum’. Et est greca figura, sed non ea quam diximus fieri per participium praeteriti temporis et casum accusativum - haec enim per nomen fit - quamvis ad unam significationem recurrant. SINVS COLLECTA ut «oculos suffusa». 321 AC PRIOR paulo post sequitur ‘inquit’. HEVS nunc adverbium vocantis est, alias interiectio dolentis, ut «heus etiam mensas consumimus, inquit Iulus».

48 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

322 VIDISTIS plerumque duo diversa in unum exitum cadunt, licet contraria significent, ut hoc loco. ‘Vidistis’ enim etiam ad vocem pertinet, quod etiam ex Aeneae responsione colligitur. ERRANTEM investigantem. 323 SVCCINCTAM instructam, vel ut alii dicunt in cingulo habentem pharetram ut plerique. MACVLOSAE LYNCIS Lyncus rex Scythiae fuit, qui missum a Cerere Triptolemum, ut hominibus frumenta monstraret, susceptum hospitio, ut in se gloria tanta migraret, interimere cogitavit. Ob quam rem irata Ceres eum convertit in lyncem, feram varii coloris, ut ipse variae mentis exstiterat. Et erit nominativus ‘haec lynx’, ut ‘Pan’ ‘Tros’, quae in genetivo una syllaba crescunt. 325 ORSVS nunc coepit, alias finiit, ut «sic Iuppiter orsus». Sed illic proprie posuit, hic usurpatum est; praeteritum enim est participium. 326 AVDITA NEQVE VISA hinc probatur, quia superius haec interrogaverat Venus. 327 O QVAM TE quae dea sit dubitat; nam deam esse confidit. 328 VOX HOMINEM SONAT Graeca figura est. O DEA CERTE conclusio est syllogismi, qui constat ex propositione, adsumptione, conclusione. Nam, si nec vox nec vultus mortales sunt, restat ut dea sit. 329 AN PHOEBI SOROR Diana venatrix est. Bene autem suspicatur pro loco et qualitate habitus personaeque. AN NYMPHARVM SANGVINIS generis. 330 SIS FELIX propitia. ‘Felix’ enim dicitur et qui habet felicitatem et qui facit esse felicem, ut in Bucolicis «sis bonus o felixque tuis». Vnde et contra Iuno in septimo dicit «quae potui infelix», id est adversa Troianis. LEVES levem facias, ut «levat ipse tridenti». QVAECVMQVE seu Diana, seu nympha. 331 QVO SVB CAELO aut sub qua parte caeli, aut secundum Epicureos dixit, qui plures volunt esse caelos, ut Cicero in Hortensio. TANDEM hoc loco vacat ‘tandem’. Sciendum sane multas particulas ad ornatum pertinere tantummodo, ut puta ‘dum’ ‘gentium’ ‘locorum’ ‘terrarum’. 332 HOMINVMQVE LOCORVMQVE ὑπέρμετροϛ versus, unam enim plus habet syllabam. Qui quotiens fit debet sequens versus a vocali incipere, ut hoc loco,

digilibLT 49 Seruius

item «omnia Mercurio similis, vocemque coloremque et crines flavos», nisi forte synizesis fiat in fine, id est vocalium conlisio, ut est «nec cura peculi»; hic enim non est necesse ut sequens versus a vocali incipiat. 334 HOSTIA DEXTRA ‘hostiae’ dicuntur sacrificia quae ab his fiunt qui in hostem pergunt, ‘victimae’ vero sacrificia quae post victoriam fiunt. Sed haec licenter confundit auctoritas. 335 TALI ME DIGNOR HONORE id est sacrificio. Et aut vult se probare non numen, sed virginem Tyriam, aut certe quia Paphiae Veneri, quae Cypri colitur, ture tantum sacrificatur et floribus. DIGNOR dignam me iudico, ut «coniugio Anchisa, Veneris dignate superbo», id est digne habite. 337 PVRPVREO aut pulchro aut russati coloris. SVRAS VINCIRE COTVRNO coturni sunt calciamenta venatoria, crura quoque vincientia, quorum quivis utrique aptus est pedi. Ideo et numero usus est singulari. 338 PVNICA REGNA VIDES his adtentum facit Aeneam. TYRIOS nihil interest utrum ‘Tyrios’ an ‘Sidonios’ dicat; ut diximus enim nomina de vicino mutuantur. AGENORIS VRBEM quam fecerunt Agenoridae. Agenor autem rex Phoenices fuit. Et sic dictum est ut «et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris», id est ad Cumas, quas fecerunt hi qui de Chalcide venerant, civitate Euboeae. 339 SED FINES LIBYCI ante dicta dubia esse potuerunt; nunc aperte regionem ostendit dicendo Libycos fines. Tyrii enim et alibi esse potuerunt. INTRACTABILE insuperabile, asperum, saevum. 341 GERMANVM FVGIENS hoc loco quasi stupuit Aeneas; unde auditoris aviditati praescribit Venus dicens longam esse iniuriam, id est causam, ab eo quod sequitur id quod praecedit, ut supra «spem vultu simulat». 342 LONGAE AMBAGES id est circuitus. FASTIGIA primordia, quia scit longam esse historiam Carthaginis, ut Sallustius «sed de Carthagine silere melius puto quam parum dicere». 343 HVIC CONIVNX SYCHAEVS ERAT quotiens poeta aspera invenit nomina vel in metro non stantia, aut mutat ea aut de his aliquid mutilat. Nam ‘Sychaeus’ Sicarbas dictus est, ‘Belus’ Didonis pater, Mettes, ‘Carthago’ carthada caarca, ut lectum est et

50 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

in historia Poenorum et in Livio. Sane ‘Sychaeus’ ‘Sy’ brevis est per naturam. Sed hoc loco ectasin fecit ea licentia quae est in propriis nominibus; licet enim in quavis proprii nominis parte syllabae mutare naturam. Quod et in appellativis evenit, si tamen de propriis originem ducant, ut «Sicanio praetenta sinu», quia venit a Sicano, rege Siciliae. 344 MISERAE dativus est, non adverbium. 346 OMINIBVS auguriis. Et secundum Romanos locutus est, qui nihil nisi captatis faciebant auguriis, et praecipue nuptias. Lucanus «contentique auspice Bruto». Iuvenalis «veniet cum signatoribus auspex». TYRI adverbium est. 347 SCELERE ANTE ALIOS IMMANIOR OMNES QVOS INTER MEDIOS VENIT FVROR iunge totum. Nam aliter non procedit, si segreges ‘quos inter medios venit furor’, cum ipse dicat, licet simulatas, fuisse tamen amicitias; simul namque sacrificabant. Ac si diceret ‘sceleratior Atreo et Thyeste’, vel ‘Eteocle et Polynice’. 348 ILLE SYCHAEVM hoc loco secundum naturam posuit. 349 IMPIVS ANTE ARAS probavit impium, qui ante aras. 350 SECVRVS AMORVM GERMANAE aut contemnens amores sororis, ut «securi pelagi atque mei», id est contemptores; aut certe securus erat de amore germanae circa maritum nimio, ob quem se post mortem Sychaei interimere posse credebatur; nec enim sequitur ut occiso Sychaeo ipse statim potiretur auri, nisi etiam Dido periret. ‘Amores’ autem plurali numero ad voluptatem pertinent, ut «securus amorum, qui iuvenum tibi semper erant», singulari etiam ad religionem. 351 AEGRAM maestam, anxiam. 352 MVLTA MALVS SIMVLANS VANA SPE LVSIT AMANTEM atqui legimus «quis fallere possit amantem?». Sed hic nimia Pygmalionis ostenditur malitia quae etiam amantem fefellit. ‘Vana spe’ quia dicebat eum reverti. ‘Lusit’ decepit. 353 IN SOMNIS si ab eo quod est ‘somnium’, synizesis est, ut ‘peculi’ pro ‘peculii’; si autem a somno venit, ‘in somnis’, id est dum somnos caperet. 355 CRVDELIS ARAS epitheton hoc de causa est; nam arae piae sunt.

digilibLT 51 Seruius

356 NVDAVIT indicavit, unde contra in sexto habemus «et vulnera dira tegentem» hoc est celantem. Quid enim tegeret undique truncatus? RETEXIT ecce hic planius quid sit ‘nudavit’ ostendit. 357 CELERARE FVGAM celeriter abire, ut dicimus ‘cursum celero’. SVADET secundum naturam duae sunt syllabae, sed multi trisyllabum putant. Quod etiam si inveniatur, solutio dicenda est, quo modo dicimus ‘aena’ et ‘aena’. Hoc autem solum huius modi verbum in Latino invenitur. 359 THESAVROS hoc nomen ‘n’ non habet, sicut ‘Atlas’, ‘gigas’, Thoas’, ‘Abas’, [‘Pallas’,] licet in obliquis casibus inveniatur; sicut nec ‘formosus’, quia derivatum est a forma, ut a specie ‘speciosus’, ab odio ‘odiosus’, a genere ‘generosus’, ab scelere ‘scelerosus’. IGNOTVM ARGENTI PONDVS ET AVRI aut quod ignorabat Dido, aut certe ad magnitudinem pertinet, id est tantum quantum nullus umquam novit. 360 HIS COMMOTA supra dictis omnibus. 361 QVIBVS AVT ODIVM CRVDELE TYRANNI AVT METVS ACER ERAT oderant laesi, metuebant laedendi, hoc est qui timebant ne laederentur, unde est illud in quarto «quos Sidonia vix urbe revelli», quia non voluntate, sed aut odio aut timore convenerant. ‘Odivm Crvdele Tyranni’ id est crudelis tyranni, et figura est; nam in tyrannum odium iustum est. 363 PYGMALIONIS OPES PELAGO quas Pygmalion iam suas putabat, unde est in quarto «ulta virum». Quae enim avaro maior poena quam pecuniam propter quam deliquerat perdere? Remove hoc, et falsum est «ulta virum». Sciendum autem quod clam tangit historiam. Moris enim erat, ut de pecunia publica Phoenices misso a rege auro de peregrinis frumenta conveherent. Dido autem a Pygmalione ad hunc usum paratas naves abstulerat: quam cum fugientem a fratre missi sequerentur, aurum illa praecipitavit in mare, qua re visa sequentes reversi sunt. 365 DEVENERE LOCOS ‘ad’ minus est. 366 SVRGENTEM erigentem se, ut «surgentem in cornua cervum». NOVAE CARTHAGINIS ‘Carthago’ enim est lingua Poenorum ‘nova civitas’, ut docet Livius.

52 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

367 MERCATIQVE SOLVM, FACTI DE NOMINE BYRSAM adpulsa ad Libyam Dido cum ab Hiarba pelleretur, petit callide ut emeret tantum terrae quantum posset corium bovis tegere. Itaque corium in fila propemodum sectum tetendit occupavitque stadia viginti duo; quam rem leviter tangit Vergilius dicendo ‘facti de nomine’ et non ‘tegere’, sed ‘circumdare’. ‘Facti de nomine’ id est de causae qualitate. 368 TERGO pro ‘tergore’. 369 sed vos qvi tandem? vacat hoc loco ‘tandem’ et est naturalis interrogatio ‘qui estis?’ ‘unde vel quo itur?’. Sic ipse in octavo licet mutato ordine «quo tenditis? inquit, qui genus? Vnde domo?». 371 IMOQVE TRAHENS A PECTORE VOCEM deest ‘dixit’. Et quotiens longe respondet, parenthesis est; quotiens nusquam, ellipsis dicitur, ut hoc loco. 372 O DEA perseverat in opinione sua, ita tamen, ut et illius orationi aliquando concedat; nam paulo post ait «si vestras forte per aures Troiae nomen iit». Aut certe illud est, quia superius dixerat «an nympharum sanguinis una», quae non omnia sciunt. Nam et moriuntur secundum Aristotelem, ut Fauni Panesque. AB ORIGINE a raptu Helenae. PERGAM perseverem, hoc est universa dicam. 373 ANNALES inter historiam et annales hoc interest: historia est eorum temporum quae vel vidimus vel videre potuimus, dicta ἀπὸ τοῦ ἱστορεῖν, id est videre; annales vero sunt eorum temporum, quae aetas nostra non novit. Vnde Livius ex annalibus et historia constat. Haec tamen confunduntur licenter, ut hoc loco pro ‘historia’ inquit ‘annales’. 374 CLAVSO more poetico, qui dicunt caelum per noctem claudi, aperiri per diem: unde est «porta tonat caeli» et «considunt tectis bipatentibus». COMPONET finiet, ut «oblato gaudens componi foedere bellum». VESPER proprie stella est, cum autem ‘vesperi’ dicimus, adverbium temporis est. Et sciendum quia omnia nomina quae de Graecis in ‘os’ exeuntibus ad nos transeunt apud nos aut in ‘us’ tantum exeunt, ut ΔΗΛΟΣ Delus, aut in ‘er’, ut ἀγρὸϛ ager, aut in utrumque, ut Εὔανδροϛ Euandrus, Euander. 375 TROIA ANTIQVA nobili, venerabili, more suo: alibi «terra antiqua», id est nobilis; nec enim esse poterat nova. Item «templa dei saxo venerabar structa vetusto».

digilibLT 53 Seruius

377 FORTE SVA casu suo, id est quo solet. ‘Forte’ autem nomen est a nominativo ‘fors’, ut Terentius «fors fuat pol». LIBYCIS iam scit; audivit enim ‘sed fines Libyci’. APPVLIT ORIS figura supra dicta. 378 SVM PIVS AENEAS non est hoc loco adrogantia, sed indicium. Nam scientibus aliquid de se dicere adrogantia est, ignotis indicium. Aut certe heroum secutus est morem, quibus quam mentiri turpe fuerat, tam vera reticere. Denique Vlixes in Homero ait suam famam ad caelum usque venisse, unde et iste «fama super aethera notus». EX HOSTE PENATES optima locutio est, plusque significat de pluralitate ad singularitatem transire, ut ‘venor multis canibus’ et ‘multa cane’, ut Horatius «aut trudit acres hinc et hinc multa cane apros in obstantes plagas». 380 ITALIAM QVAERO hoc loco distinguendum est; nam si iunxeris ‘patriam’ non procedit. Patria enim, id est civitas, in provincia esse potest, non tamen ut ipsa provincia patria sit, licet in Sallustio lectum sit «Hispaniam sibi antiquam patriam esse»; sed illic ad laudem pertinet, non ad veritatem. Tria ergo dicit: ‘provinciam quaero’, hoc est ‘Italiam’; ‘patriam’, hoc est Corythum, Tusciae civitatem, unde Dardanus fuit; ‘genus ab Iove' ideo, quia ex Electra et Iove Dardanus Iasiusque nati sunt, Dardanus autem auctor est Troiae. Et bene ad tria interrogata respondet, qui esset, unde venisset, quo tenderet. 381 PHRYGIVM AEQVOR id est Hellespontum. CONSCENDI bene ‘conscendi’ secundum physicos, qui dicunt terram inferiorem esse quia omne quod continetur supra illud est quod continet; unde est «humilemque videmus Italiam». 382 MATRE DEA MONSTRANTE VIAM hoc loco per transitum tangit historiam, quam per legem artis poeticae aperte non potest ponere. Nam Varro in secundo humanarum dicit ex quo de Troia est egressus Aeneas Veneris eum per diem cotidie stellam vidisse, donec ad agrum Laurentem veniret, in quo eam non vidit ulterius; qua re terras cognovit esse fatales. Vnde Vergilius hoc loco ‘matre dea monstrante viam’, item «nusquam abero» et «iamque iugis summae surgebat Lucifer Idae». Quod autem diximus eum poetica arte prohiberi ne aperte ponat historiam, certum est. Lucanus namque ideo in numero poetarum esse non meruit, quia videtur historiam composuisse, non poema. DATA FATA SECVTVS scilicet a Iove. 383 CONVVLSAE VNDIS EVROQVE SVPERSVNT aut ‘convulsae undis Euroque’, aut ‘supersunt undis Euroque’. ‘Convulsae’ autem ideo, quia habes supra «laxis laterum compagibus».

54 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

384 IGNOTVS deest ‘quasi’; nam contrarium est quod dixit «fama super aethera notus». Facit autem hoc frequenter Vergilius, ut hanc particulam subtrahat, ut «at medias inter caedes exultat Amazon», ‘quasi Amazon’; nam Vulsca fuit. PERAGRO ‘per’ habet accentum. Nam ‘a’ longa quidem est, sed non solida positione. Muta enim et liquida quotiens ponuntur metrum iuvant, non accentum. 385 EVROPA ATQVE ASIA PVLSVS aut orbem in tres partes divisit et absolutum est, aut si Europam tantum et Asiam intellegimus invidiose locutus est, ut supra Venus «cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis», quasi cum indignatione dicat ‘per Troiam Asia careo, per Italiam Europa’. Denique non passa Venus eius interrupit querelas. 386 DOLORE EST aut narrantis Aeneae aut certe suo dolore; aequum enim est malis filii etiam ipsam moveri. 387 QVISQVIS ES pleraque per concessionem sic tradit poeta, ut augmentum faciat. Sicut hoc loco audierat Venus «sum pius Aeneas, fama super aethera notus» et cetera, dicit tamen ‘quisquis es’, hoc est, ‘etiamsi haec in te non sint, hinc tamen constat esse felicem, quod venisti Carthaginem’. Item in secundo «quisquis es, amissos hinc iam obliviscere Graios», hoc est ‘qualibet ratione contra nos bella susceperis’. HAVD CREDO INVISVS CAELESTIBVS litotes figura per contrarium significans, id est ‘credo te esse carissimum superis’, ut supra «mihi iussa capessere fas est». ‘Caelestibus’ autem secundum Pythagoram et praecipue Platonem dixit, qui confirmant vivos esse superis caros, mortuos vero inferis. Vnde et Vergilius de Pallante «et nil iam caelestibus ullis debentem», item contra «vos o mihi manes este boni, quoniam superis aversa voluntas». 388 AVRAS VITALES quibus vivimus. Nihil est enim aliud vita quam reciprocus spiritus. Vnde et Iuppiter, quo constant omnia, Ζεὺϛ vocatur ἀπὸ τῆϛ ζωῆϛ, id est vita. CARPIS accipis, ut «et placidam carpebant membra quietem». TYRIAM Carthaginem a colonis. ADVENERIS VRBEM hysterologia ut supra. PERGE MODO tantummodo, hoc est ‘haec tibi sola sit cura, nam liberatae sunt naves’. 389 PERFER imperativus modus est, ut «fer cineres, Amarylli foras». 390 REDVCES proprie ‘reduces’ dicuntur qui pericula evadunt; sic infra ut «reduces illi ludunt», scilicet post periculum inlatum ab aquila.

digilibLT 55 Seruius

391 VERSIS AQVILONIBVS quia, postquam ad Africam iter verterunt, adversus ante Aquilo coepit esse prosperrimus. 392 NI FRVSTRA AVGVRIVM VANI DOCVERE PARENTES hoc ad confirmandum errorem Aeneae dixit, ne divinando dea esse crederetur. Quod autem dicit ‘vani parentes’, aut hypallage est, id est vanum augurium, ut «dare classibus austros» et «ibant obscuri sola sub nocte» pro ‘ipsi soli per obscuram noctem’; aut certe ‘vani parentes’ qui res falsas et inanes docent, et per hoc decipere plerumque ostendit auguria. Multi volunt ad nimium hoc amorem parentum referri, qui teneritudine adfectus etiam superflua liberos docent. 393 BIS SENOS CYGNOS cygnos navibus comparat, aquilam tempestati. In auguriis autem considerandae sunt non solum aves sed etiam volatus, ut in praepetibus, et cantus, ut in oscinibus, quia nec omnes nec omnibus dant auguria, ut columbae non nisi regibus dant, quia numquam singulae volant, sicut rex numquam solus incedit; unde in sexto «maternas agnovit aves» per transitum ostendit regis augurium. Item cygni nullis dant nisi nautis, sicut lectum est in Ornithogonia: «cygnus in auguriis nautis gratissimus augur; hunc optant semper, quia numquam mergitur undis». LAETANTES post periculum. AGMINE volatu, impetu. ‘Agmen’ autem apud Vergilium est cuiuslibet rei impetus, ut «illi agmine certo» et «vocat agmina saeva sororum». 394 IOVIS ALES aquila, quae in tutela Iovis est, quia dicitur dimicanti ei contra Gigantas fulmina ministrasse; quod ideo fingitur, quia per naturam nimii est caloris, adeo ut etiam ova quibus supersidet possit coquere, nisi admoveat gagaten lapidem frigidissimum, ut testatur Lucanus «feta tepefacta sub alite saxa». 396 CAPERE eligere, ut «ante locum capies oculis». 397 STRIDENTIBVS ALIS signum augurii est. 398 COETV dicit Plinius Secundus in Naturali Historia omnes aves colli longioris aut recto ordine volare, ut pondus capitis praecedentis cauda sustentet - unde et prima plerumque deficiens relicto loco incipit esse postrema - aut in coetu se omnes invicem sustinere. Hoc autem volatu imitantur litteras quasdam, unde et Lucanus «et turbata perit dispersis littera pennis». CANTVSQVE DEDERE adlusit ad nautas. 399 PVPPESQVE TVAE PVBESQVE TVORVM tropus synecdoche; a parte totum significat, ut Terentius «o lepidum caput», id est lepidus homo.

56 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

400 OSTIA proprie ‘ostia’ dicuntur exitus fluminum, sed modo abusus est, quia plerumque ostia ipsa pro portu sunt. 402 AVERTENS ‘se’ subaudis, hoc est cum averteretur, ut «tum prora avertit». ROSEA pulchra. 403 AMBROSIAEQVE COMAE aut unguento deorum oblitae, hoc est ambrosia, aut certe abusive dixit ‘divinae comae’. 404 SPIRAVERE exhalaverunt. DEFLVXIT quia dixit supra «sinus collecta fluentes». 405 VERA bene ‘vera’ de qua ante dubitabatur. MATREM AGNOVIT nunc matrem cognoscit; nam deam esse iam superius dixerat. 406 FVGIENTEM celeriter abscedentem. 407 QVID NATVM TOTIENS saepe. Et aut κατὰ τὸ σιωπώμενον intellegimus saepe eum esse delusum, aut certe secundum ipsum Vergilium, qui ait in secundo «cum mihi se non ante oculis tam clara videndam obtulit». Multi tamen volunt in hoc ipso loco saepe eum esse deceptum, ut in habitu, in interrogatione, in responsione, in auguriis. TV QVOQVE sicut Iuno ceterique dii, qui Troianis inimici. 408 CVR DEXTRAE IVNGERE DEXTRAM maiorum enim haec fuerat salutatio, cuius rei αἴτιον, id est causam Varro, Callimachum secutus, exposuit, adserens «omnem eorum honorem dexterarum constitisse virtute». Ob quam rem hac se venerabantur corporis parte. 409 VERAS AVDIRE ET REDDERE VOCES? sunt multae reciprocae elocutiones, ut hoc loco. Sunt multae unius partis utrique sufficientes, ut ‘tenemur amicitiis’, ridiculum enim est si addas ‘mutuis’, cum amicitiae utrumque significent, sicut Fronto testatur. Item sunt elocutiones quarum una pars plena est, quae si convertantur, habent aliquid superfluum, ut in Sallustio «in tugurio mulieris ancillae» bene addidit ‘ancillae’; at si dicas ‘in tugurio ancillae mulieris’, erit superfluum ‘mulieris’; ancilla enim et condicionem ostendit et sexum. Item «res erat praetoribus nota solis» hoc suffecerat; male ergo addidit «ignorabatur a ceteris». Quod si convertas, nihil esse superfluum invenitur.

digilibLT 57 Seruius

410 TALIBVS INCVSAT ‘incusare’ proprie est superiorem arguere, ut in Terentio pater ad filium «quid me incusas, Clitipho», ‘accusare’ vero vel parem vel superiorem, ut in eodem ad maritum uxor «me miseram, quae nunc quam ob causam accuser nescio». Et hoc proprietatis est, licet usus male ista corrumpat. Sciendum tamen est Terentium propter solam proprietatem omnibus comicis esse praepositum, quibus est quantum ad cetera spectat inferior. 411 AT VENVS ordo est ‘at Venus dea’. OBSCVRO AËRE nebula, cuius definitio est. 412 CIRCVM DEA FVDIT figura est tmesis, quae fit cum secto uno sermone aliquid interponimus, ut alibi «septem subiecta trioni». Sed hoc tolerabile est in sermone composito, ceterum in simplici nimis est asperum; quod tamen faciebat antiquitas, ut «saxo cere comminuit brum». 414 AVT VENIENDI POSCERE CAVSAS scilicet ne saepe narrando crebrum patiatur dolorem. Vnde melius ad Aenean refertur «medio sic interfata dolore est». 415 IPSA PAPHVM civitatem Cypri. SVBLIMIS divino incessu. 416 LAETA ecce proprium Veneris epitheton. SABAEO Arabico. Arabiae autem tres sunt: inferior, petrodes eudemon, in qua populi sunt Sabaei, apud quos nascitur tus. Dicti autem Sabaei ἀπὸ τοῦ σέβειν, id est venerari, quod deos per ipsorum tura veneramur. 417 TVRE CALENT ARAE SERTISQVE RECENTIBVS HALANT ecce unde supra dixit «haud equidem tali me dignor honore». Quod autem ‘recentibus’ dixit laus loci est, qui semper flore vestitur. SERTIS ‘sertum’ et ‘serta’, cum nihil adicitur dicimus, ut hoc loco; item alibi expressius «serta procul, tantum capiti delapsa, iacebant». Si autem ‘sertos’ dixero, addo ‘flores’, si ‘sertas’, addo ‘coronas’, ut Lucanus «accipiunt sertas nardo florente coronas». Et hoc in multis nominibus observandum est, ut genus ex adiectione formetur, qua detracta in neutrum cedat necesse est, ut ‘piscinalis locus’ ‘piscinalis cella’ ‘piscinale’; ‘sagmarius mulus’ ‘sagmaria mula’ ‘sagmarium’. 418 CORRIPVERE VIAM officium eundi celeriter arripuerunt; nec enim via corripitur.

58 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

419 QVI PLVRIMVS id est longus, ut ipse alio loco «cui plurima cervix», item «cum se nux plurima», id est amygdala; longa namque est. 420 ASPECTAT rei insensibili dat sensum. Vnde est illud in quarto de Atlante, item Sallustius «Lyciae Pisidiaeque agros despectantem». 421 MIRATVR MOLEM AENEAS hoc ad ipsum refertur. MAGALIA QVONDAM hoc ad poetam; nec enim hoc novit Aeneas. ‘Magalia’ vero antistoechon est; nam debuit ‘magaria’ dicere, quia ‘magar’, non ‘magal’ Poenorum lingua villam significat. 423 ARDENTES multi ‘festinantes’, alii ardentes ‘ingeniosi’ accipiunt; nam per contrarium ‘segnem’, id est sine igni, ingenio carentem dicimus. Vnde et a Graeco venit ‘catus’, id est ingeniosus ἀπὸ τοῦ καίεσθαι. DVCERE MVROS exaedificare. 424 MOLIRIQVE ARCEM molibus factis extollere. 425 OPTARE eligere, ut «tuus, o regina, quid optes». TECTO ad tectum, nota figura. SVLCO fossa; civitas enim, non domus circumdatur sulco: ut alibi «ausim vel tenui vitem committere sulco». 426 LEGVNT eligunt. 427 PORTVS EFFODIVNT id est Cothona faciunt. ALTA THEATRI FVNDAMENTA hinc futura magnitudo cognoscitur. 430 QVALIS APES tertiae declinationis genetivus pluralis et in ‘ium’ et in ‘um’ exit, sed tum pro nostro arbitrio cum nominativus singularis ‘ns’ fuerit terminatus, ut ‘amans’ et ‘amantum’ et ‘amantium’ dicimus; cum autem nominativus singularis ‘r’ fuerit terminatus, tantum in ‘um’ exit, ut ‘pater patrum’, ‘murmur murmurum’. Reliqua vero nomina auctoritate firmamus, ut ‘apis’ vel ‘apum’, vel ‘apium’. AESTATE NOVA bene ‘nova’, quia est et adulta et praeceps, secundum Sallustium. FLOREA pro ‘florida’, ut «nemora inter frondea turbam». RVRA Graece ἄρουρα dicuntur. Aphaeresis ergo sermonem fecit Latinum. 431 EXERCET fatigat, ut «nate, Iliacis exercite fatis». Hoc autem participium ab ‘exercitu’, id est militum multitudine, declinatione discernimus; nam nomen quartae declinationis est, participium secundae, ut ‘visus’, ‘huius visi’ vel ‘visus’, ‘passus’,

digilibLT 59 Seruius

‘passi’ vel ‘passus’, ‘auditus’, ‘auditi’ vel ‘auditus’. SVB SOLE ‘in sole’, ut «namque sub ingenti lustrat dum singula templo». GENTIS FETVS ad laudem apum hoc pertinet, quod in quarto Georgicorum melius intellegitur. 432 LIQVENTIA defaecata, sine sordibus, ut «nec tantum dulcia, quantum et liquida», id est pura; nam pura mella constat esse meliora. 433 STIPANT densent; translatio a navibus in quibus stipula interponitur vasis, quam stipam dicunt. DISTENDVNT implent, ut «denso distendere pingui». NECTARE melle; abusus est propter suavitatis similitudinem. CELLAS et hic abusus est, ut favorum cavernas ‘cellas’ vocaret. Traxit autem a reponendi similitudine, vel a celando, unde cellam appellaverunt. AGMINE nunc ‘impetu’. 435 IGNAVVM inutile, non aptum industriae; nam industrios navos dicimus. FVCOS secundum Plinium apum multa sunt genera. Proprie tamen apes vocantur ortae de bubus, fuci de equis, crabrones de mulis, vespae de asinis. Fucus autem est secundum Aemilium Macrum «maior ape, crabrone minor». PECVS dicimus omne quod humana lingua et effigie caret. Vnde Horatius «omne cum Proteus pecus egit altos visere montes». PRAESEPIBVS alveariis. Et est translatio, quae fit quotiens vel deest verborum proprietas, vel vitatur iteratio. 436 FERVET concelebratur, ut contra ‘friget’ cessat dicimus, ut Terentius «nimirum hic homines frigent». FRAGRANTIA quotiens incendium significatur, quod flatu alitur, per ‘l’ dicimus, quotiens odor, qui fracta specie maior est, per ‘r’ dicimus. Sciendum sane nihil in hac vacare conparatione. Nam Poenorum operi apum labor, custodiae litorum fucorum conparatur expulsio. 437 O FORTVNATI QVORVM IAM MOENIA SVRGVNT bene ‘fortunati’ quia iam faciunt quod ipse desiderat. 438 FASTIGIA nunc operis ‘summitates’, alibi ‘ima’ significat, ut «forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras». SVSPICIT miratur, ut e contrario ‘despicit’ ‘contemnit’ significat. 439 MIRABILE DICTV ob hoc quod sequitur, quia mixtus cunctis latebat. 440 PER MEDIOS figura est; nam planum fuerat ‘mediis se infert’. NEQVE CERNITVR VLLI neque ab ullo cernitur; et est Graecum, ut «scriberis Vario», id est ‘scribet te Varius’.

60 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

441 LVCVS ubicumque Vergilius lucum ponit sequitur etiam consecratio, ut «luco tum forte parentis Pilumni Turnus sacrata valle sedebat». Vnde et in sexto «nulli certa domus, lucis habitamus opacis»; dicuntur enim heroum animae lucos tenere. ‘Lucus’ autem dicitur quod non luceat, non quod sint ibi lumina causa religionis, ut quidam volunt. IN VRBE FVIT MEDIA nunc iam in media. LAETISSIMVS VMBRA aut septimus est aut, secundum Probum, genetivus, ut sit ‘laetissimus umbrae’, sicut Sallustius «frugum pabulique laetus ager». 442 QVO PRIMVM hoc est, simul ac venerunt; nec enim secundo ad Africam ventum est. 443 EFFODERE LOCO SIGNVM historia hoc habet, quam more suo Vergilius per transitum tangit. Dido cum transiret per quandam insulam Iunonis, illic accepit oraculum et sacerdotem eius secum abstulit, cum ei parum crederet promittenti Carthaginis sedes. Quo cum venissent, sacerdos elegit locum faciendae urbi, quo effosso inventum est caput bovis. Quod cum displicuisset, quia bos semper subiugatus est, alio loco effosso caput equi inventum placuit, quia hoc animal licet subiugetur, bellicosum tamen est et vincit et plerumque concordat, ut ipse plenissime in illo loco «bello armantur equi, bellum haec armenta minantur. Sed tamen idem olim curru succedere sueti quadrupedes et frena iugo concordia ferre: spes est pacis ait». Illic ergo Iunoni templa fecerunt. Vnde et bellicosa est Carthago per equi omen, et fertilis per bovis. 444 QVOD REGIA IVNO MONSTRARAT monstro dederat. Et, ut diximus, tangit historiam. 445 ET FACILEM VICTV propter bovem; quod licet nunc non dicat, tamen ex historia sumit. 446 SIDONIA pro ‘Tyria’. 447 DONIS OPVLENTVM ET NVMINE DIVAE aut simulacrum quoque aureum fuit, et ‘numen’ pro simulacro posuit, ut Cicero «sese iam ne deos quidem ad quos confugerent habere»; aut vult ostendere plenum esse praesentia numinis templum. 448 AEREA ‘aerea’ ideo vel quod aes magis veteres in usu habebant vel quod religioni apta est haec materies; denique flamen Dialis aereis cultris tondebatur. Aut certe

digilibLT 61 Seruius

aerea saecula significantur; nam, ut Hesiodus dicit, tempore quo haec gesta sunt aereum saeculum fuit. 449 FORIBVS ‘fores’ proprie dicuntur quae foras aperiuntur, sicut apud veteres fuit. Valvae autem sunt, ut dicit Varro, «quae revolvuntur et se velant». Ianua autem est primus domus ingressus, dicta quia Iano consecratum est omne principium. Cetera intra ianuam ‘ostia’ vocantur generaliter, sive valvae sint, sive fores, quamvis usus ista corruperit. CARDO ‘cardo’ dictus <ἀπὸ τῆϛ καρδίαϛ> quasi cor ianuae, quo movetur. STRIDEBAT AENIS ad sua rettulit tempora. Cautum enim fuerat post proditum hostibus a Tarpeia virgine Capitolium ut aerei cardines fierent, quorum stridor posset aperta ostia omnibus indicare. 450 HOC PRIMVM IN LVCO secuta sunt enim et alia quae detraxere formidinem. TIMOREM multi quaerunt cur post visam matrem quicquam timuerit; quod tamen alii sic solvunt, ut dicant ne tunc quidem Aenean Venerem quam viderat esse credidisse, cuius, ut ipse putabat, agnitae nulla verba perceperat. Sed vera solutio haec est: Venus nihil de Afrorum moribus, unde nunc formidat Aeneas, sed de classe liberata dixerat filio. Sciendum tamen est in Vergilio interdum validiora esse obiecta purgatis, vel contra, ut hoc loco. 451 LENIIT quartae coniugationis tempus praeteritum perfectum vel in ‘vi’ iunctam exit vel sublata digammo in ‘ii’ pro nostro arbitrio, ut ‘lenii lenivi’, ‘audii audivi’. Sane cum in ‘vi’ exit, paenultima longa est et ipsa accentum retinet; cum vero in ‘ii’, paenultima brevis est et perdit accentum, quia, ut supra diximus «unius ob noxam», quotiens vocalis vocalem sequitur detrahit longitudinem praecedenti. Sed hoc in metro, ubi necessitas cogit; nam in prosa et naturam suam et accentum retentat. Nunc ergo ‘leniit’ tertia a fine habet accentum, quia paenultima brevis est. Sane plerumque accentum suum retinet etiam sermo corruptus, ut ‘Mercuri’ ‘Domiti’ ‘Ovidi’ tertia a fine habere debuit accentum, quia paenultima brevis est, sed constat haec nomina apocopen pertulisse - nam apud maiores idem erat vocativus qui et nominativus, ut ‘hic Mercurius’ et ‘o Mercurius’ - unde ‘cu’ licet brevis sit etiam post apocopen suum servat accentum. 452 AVSVS bene ‘ausus’, quia inter incerta satis audacter salus speratur. ADFLICTIS de adflictis; nec enim esse septimus casus potest. CONFIDERE fido et confido dativum regit, ut «et fidere nocti». Sane optima figura est quae numquam a principalitate discedit, ut «atque humiles habitare casas» accusativo iunxit, quia ‘habeo domum’ dicimus, unde est ‘habito’ frequentativum. 453 SVB TEMPLO hoc est in templo, ut supra.

62 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

454 REGINAM OPPERIENS aut quam intellegebat esse venturam ex artificum festinatione, aut certe videndae reginae occasionem requirens. QVAE FORTVNA SIT VRBI felicitas. 455 ARTIFICVMQVE MANVS INTER SE hoc est habebat artificum conparationem. 456 EX ORDINE hoc loco ostendit omnem pugnam esse depictam, sed haec tantum dicit quae aut Diomedes gessit aut Achilles; per quod excusatur Aeneas, si est a fortibus victus. 457 TOTVM VVLGATA PER ORBEM quia Europa intulit, Asia passa est, Africa iam depingit. 458 ATRIDAS Atrei filios, Agamemnonem et Menelaum. Sed usurpatum est; nam Plisthenis filii fuerunt. SAEVVM AMBOBVS ACHILLEM atqui tres dixit. Sed ‘Atridas’ pro uno accipe, quos unius partis constat fuisse. 460 PLENA LABORIS ‘plenus’ genetivo melius iungitur, ut Terentius «plenus rimarum sum». 461 EN PRIAMVS laus picturae est, per quam non imago, sed ipse ostenditur Priamus. SVNT HIC ETIAM SVA PRAEMIA LAVDI ut supra diximus, omnis Aeneae sollicitudo de moribus Afrorum est, quam nunc picturae contemplatione deponit. Qui enim bella depingunt, et virtutem diligunt et miseratione tanguntur. ‘Sua’ id est congrua, ut «strueremque suis altaria donis». ‘Laudi’ virtuti, ut «primam merui qui laude coronam». 462 MORTALIA adversa, quibus constat subiacere mortales. 463 SOLVE METVM collectio est. Nam ubi virtus praemia, adversa miserationem merentur, rite formido deponitur. FERET pro ‘adferet’. 464 INANI epitheton est picturae, aut quia caret corporum quae imitatur plenitudine aut quia nullius est utilitatis.

digilibLT 63 Seruius

465 LARGOQVE VMECTAT FLVMINE VVLTVM tapinosis est quia dixit ‘umectat’. ‘Largo’ nam ‘flumine’ est ‘fluore’, id est fluxu ipso. 466 PERGAMA CIRCVM abusive; non enim circa Pergama, hoc est arcem, sed circa Troiam bella gerebantur. 467 TROIANA IVVENTVS definitio est Hectoris, ut «Catillusque acerque Coras, Argiva iuventus». Et re vera sic paene ubique Homerus ponit, ut Hectori tantum vel Achilli totus cedat exercitus. 468 HAC PHRYGES bene ubique Vergilius pro negotii qualitate dat Troianis et nomina; nam timidos Phrygas vocat, ut hoc loco, item «o vere Phrygiae, neque enim Phryges»; Dardanidas generosos, ut «Dardanidae magni genus alto a sanguine divum»; Laomedontiadas perfidos, ut «nondum Laomedonteae sentis periuria gentis»; Troas fortes, ut «Troes agunt, princeps turmas inducit Asylas»; Hectoreos quoque fortes, ut «nunc insurgite remis, Hectorei socii». CRISTATVS ACHILLES secundum Homerum, qui dicit in Achillis cristis terribile quiddam fuisse. 469 NEC PROCVL HINC RHESI Rhesus rex Thraciae fuit, qui cum ad Troiae venisset auxilia clausisque iam portis tentoria locavisset in litore, Dolone prodente Troiano, qui missus fuerat speculator, a Diomede et Vlixe est interfectus, qui et ipsi speculatum venerant; abductique sunt equi quibus pendebant fata Troiana. 470 PRIMO SOMNO prima parte noctis, ut «libra die somnique pares ubi fecerit horas». 471 TYDIDES Diomedes. Et bene Vlixen celat propter Aenean, ut supra diximus, aut quia secundum Homerum occidente Diomede cadavera Vlixes trahebat. 472 ARDENTES et ‘candidos’ significat et ‘veloces’, ut «pernicibus ignea plantis». Si ‘ignea’ ‘velox’ est, sine dubio et ‘ardens’. 473 XANTHVM fluvium Troiae. 474 PARTE ALIA FVGIENS AMISSIS TROILVS ARMIS veritas hoc habet: Troili amore Achillem ductum palumbes ei quibus ille delectabatur obiecisse, quas cum

64 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

vellet tenere, captus ab Achille in eius amplexibus periit. Sed hoc quasi indignum heroo carmine mutavit poeta. ‘Fugiens’ fugere volens accepto iam vulnere. 475 INFELIX multi hoc loco distinguunt, tamen etiam si iungas ‘puer’, unus est sensus. ATQVE INPAR ac si diceret ‘etiam si puer non esset’. CONGRESSVS ACHILLI ‘congredior tibi’ antiqui dicebant, sicut ‘pugno tibi’, ‘dimico tibi’. Hodie dicimus ‘congredior tecum’, ‘pugno tecum’, ‘dimico tecum’. 476 CVRRV curribus falcatis usos esse maiores et Livius et Sallustius docent. INANI sine rectore; nam corpus haerebat. 477 LORA TENENS TAMEN quamquam mortuus. 478 VERSA tracta, ut Plautus «inveniam omnia versa, sparsa». Venit autem ab eo quod est ‘verror’. INSCRIBITVR dilaceratur, ut Plautus «corpus tuum virgis ulmeis inscribam». HASTA hostili scilicet, quam transfixus trahebat. 479 INTEREA dum haec geruntur. Et satis opportune a matribus festinatur ad templum, ut alibi «nec non ad templum summasque ad Palladis arces». NON AEQVAE id est iniquae. Litotes figura est, ut alibi «et vacuis Clanius non aequus acerris». 480 PASSIS participium est ab eo quod est ‘pandor’. Ideo autem non facit ‘pansus’, quia plerumque ‘n’, quod in prima verbi positione invenitur, in praeterito participio non est. De qua re euphonia iudicat, ut ab eo quod est ‘tundor’ et ‘tunsus’ facit, ut «tunsae pectora palmis», et ‘tusus’, ut «non obtusa adeo gestamus pectora Poeni». Sciendum tamen est, licet alia euphoniae causa varientur vel in generibus vel in numeris, ‘nactus’ tamen et ‘passus’ ‘n’ penitus numquam accipere. PEPLVMQVE FEREBANT peplum proprie est palla picta feminea Minervae consecrata, ut Plautus «numquam ad civitatem venio, nisi cum infertur peplum». Hodie tamen multi abutuntur hoc nomine. 481 SVPPLICITER TRISTES ut decet rogantes. Et bene addidit ‘suppliciter’, quia et per iracundiam et per gravitatem et per religionem et per dolorem tristes sumus. TVNSAE PECTORA ut «oculos suffusa». 482 AVERSA irata. Nec enim poterat convertere se simulacrum. Sic alibi «talia dicentem iamdudum aversa tuetur». Si ‘tuetur’ quomodo ‘aversa’, nisi iratam intellegas?

digilibLT 65 Seruius

483 TER CIRCVM ILIACOS apud auctores multa ad sensum, non ad aspectum possunt referri; tertio enim tractum intellegere possumus, non in pictura conspicere. Vnde est et illud «mulcere alternos et corpora fingere lingua». RAPTAVERAT bene forma usus est frequentativa, per quam ostendit quod per numerum dixerat. 484 EXANIMVM ‘exanimus’ et ‘exanimis’ dicimus, sicut ‘unanimus’ et ‘unanimis’, ‘inermus’ et ‘inermis’. Ergo pro nostro arbitrio aut secundae erunt declinationis, aut tertiae; sed a tertia ablativum singularem in ‘i’ mittunt, quia communis sunt generis. ‘Exanimis’ autem est ‘mortuus’, ut hic indicat locus, ‘exanimatus’ vero ‘timens’, ut «exanimata sequens inpingeret agmina muris». VENDEBAT ingenti arte utitur verbis; nam hoc loco, quia pingi potuit, praesens tempus posuit, superius, quia pingi non potuit, sed referri, perfecto executus est tempore dicendo ‘raptaverat’, non ‘raptabat’. 485 TVM VERO INGENTEM GEMITVM iam enim superius eum lacrimasse dixerat. Hoc ergo addidit visum Hectoris corpus, ut etiam graviter gemeret. 486 VT CVRRVS quo tractus est. AMICI AVTEM plus est quam si ‘Hectoris’ diceret. Alibi «parvumque patri tendebat Iulum», cum potuerit dicere ‘mihi’. 487 MANVS INERMES aut sine sceptro aut supplices, ut «et dextras tendamus inertes». Quod tractum est de historia; qui enim se dedunt inermes supplicant. Aut re vera ‘inermes’ tunc; contra Pyrrhum enim processit armatus. Sane per transitum historiam tetigit, quia constat Priamum, cum ad supplicandum uenisset, dormientem Achillem excitavisse, ut rogaret eum, cum potuisset occidere; licet hoc Homerus propter Achillis turpitudinem supprimat. 488 SE QVOQVE PRINCIPIBVS PERMIXTVM AGNOVIT ACHIVIS aut latenter proditionem tangit, ut supra diximus, aut virtutem eius vult ostendere; nimiae enim fortitudinis est inter hostium tela versari, ut Sallustius «Catilina longe a suis inter hostilia cadavera repertus est». Cornutus tamen dicit versu isto «vadimus inmixti Danais» hoc esse solvendum. 489 EOAS ‘e’ naturaliter longa est, fit tamen brevis interdum quia eam vocalis sequitur, ut «primo surgebat Eoo». NIGRI MEMNONIS ARMA quia Tithonus, frater Laomedontis, raptus ab Aurora, filium suum Memnonem ex ipsa progenitum, ad Troiae misit auxilia. ‘Nigri’ autem dixit Aethiopis, unde prima consurgit Aurora. ‘Arma’ Vulcania, ut ille indicat versus «te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx».

66 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

490 DVCIT AMAZONIDVM hoc est quod supra dixit «videt Iliacas ex ordine pugnas». Homerus enim haec omnia tacuit quae facta sunt post Hectoris mortem. ‘Amazonidum’ autem derivatio est pro principalitate, sicut «Scipiadas duros bello» pro Scipionibus. Sane Amazones dictae sunt vel quod simul vivant sine viris, quasi ᾅμα ζῶσαι, vel quod unam mammam exustam habeant, quasi ἄνευ μαζοῦ. Has autem iam non esse constat, utpote extinctas partim ab Hercule, partim ab Achille. PELTIS scutis brevissimis in modum lunae iam mediae. 491 PENTHESILEA FVRENS furentem ideo dixit, quia sororem suam in venatione confixit simulans se cervam ferire. Sed hoc per transitum tangit; nam furor bellicus intellegitur. 492 AVREA amphibolon est hoc loco utrum ipsa aurea an aurea cingula. Sciendum tamen plerumque amphiboliam metri ratione dissolvi, ut «aurea composuit sponda» Dido ‘aurea’; si enim ad spondam referas, non stat versus. EXERTAE nudatae; nudant enim quam adusserint mammam. 493 VIRGO et sexum ostendit et aetatem. 495 OBTVTV aspectu. IN VNO in unoquoque, hoc est singula mirabatur. 496 FORMA PVLCHERRIMA ut «pulchra prole». 497 STIPANTE CATERVA ad hoc tantum sequens pertinet comparatio, quam vituperant multi, nescientes exempla vel parabolas vel conparationes adsumptas non semper usquequaque congruere, sed interdum omni parte, interdum aliqua convenire. 498 EVROTAE RIPIS fluvii Laconicae. CYNTHI montis Deli, in qua natam constat Dianam. 499 EXERCET DIANA CHOROS hoc non ad conparationem pertinet, sed est poeticae descriptionis evagatio. MILLE finitus numerus pro infinito; nam de nympharum numero varia est opinio. 500 OREADES nymphae montium Oreades dicuntur, silvarum Dryades, quae cum silvis nascuntur Amadryades, fontium Napeae vel Naides, maris vero Nereïdes.

digilibLT 67 Seruius

502 TACITVM maior enim est taciturnitatis adfectus, ut supra «haec secum». Sic Terentius «ut mecum tacita gaudeam». PERTEMPTANT modo ‘vehementer temptant’. Alibi leviter, ut «blanda vicissim gaudia pertemptant mentem». Sunt enim multa quae pro locis intelleguntur, ut ‘inpotens’ et ‘satis’ et ‘minus’ et ‘nihil potens’ significat. INSTANS OPERI zeugma est, ad sequentia pertinens. 504 REGNISQVE FVTVRIS regnaturae Carthagini. 505 TVM FORIBVS DIVAE instans praecipue foribus. Et hoc loco distinguendum est - magno enim studio et labore templorum fores fiebant, quas quibusdam insignibant historiis, ut «in foribus letum Androgei», item «in foribus pugnam ex auro solidoque elephanto» - quamvis quidam iungant ‘tum foribus divae media testudine templi’, ut unum intellegas tectum templi et pronai; quod si est, sub medio tecto sunt fores. Sed prima melior expositio est. TESTVDINE camera obliqua, quae secundum eos qui scripserunt de ratione templorum, ideo sic fit, ut simulacro caeli imaginem reddat, quod constat esse convexum. 506 SAEPTA ARMIS satellitum scilicet. SOLIO solium proprie est armarium uno ligno factum, in quo reges sedebant propter tutelam corporis sui, dictum quasi solidum. Modo iam abusive sellam regalem intellegimus. ALTE ac si diceret ‘in tribunali’. SVBNIXA pro ‘subnisa’, ut supra diximus. 507 IVRA DABAT LEGESQVE VIRIS ius generale est, sed lex iuris est species. Non est ergo iteratio. Quod autem dixit ‘viris’ ad Didonis pertinet laudem. 508 SORTE TRAHEBAT proprie locutus est; trahuntur enim sortes, hoc est educuntur. 509 CONCVRSV ACCEDERE MAGNO cum magna Afrorum multitudine. Et hoc est quod formidat Aeneas, incertus qua eos mente comitentur. 512 DISPVLERAT segregaverat. Et magna est inter ‘di’ et ‘de’ differentia, ut diximus. PENITVS longe a regina remotos; quae res etiam insolentes custodes litorum fecit. 513 OBSTIPVIT et ad admirationem et ad timorem hic pertinet sermo, quo dicenda praeoccupat.

68 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

514 LAETITIAQVE METVQVE ‘laetitia’ propter socios, ‘metu’ propter concursum. 515 ARDEBANT cupiebant, ut «formosum pastor Corydon ardebat Alexin». ‘Ardeo’ autem et accusativum regit et ablativum. RES INCOGNITA hoc est qua adfectione Poenorum populus conveniret. 516 DISSIMVLANT dissimulamus nota, simulamus ignota, ut Sallustius «simulator ac dissimulator». 517 QVAE FORTVNA utrum prospera, an adversa? 518 CVNCTI NAM LECTI NAVIBVS IBANT bene addidit ‘lecti’, ne penitus omnes intellegeres. Nonnulli tamen ‘lectis navibus’ legunt; quod et si sit, hypallage est et illuc sensus recurrit. Et sciendum plerumque, ut hoc loco addi aliquid generalitati et fieri specialitatem. Item si dicas ‘omnes scolastici laborant’, generalitas est; si addas ‘isti’, fit specialitas, ut Sallustius «transgressos omnis recipit mons Balleia» prudenter addidit ‘transgressos’. 519 ORANTES VENIAM pacem propter incendium navium. Et proprie verbum pontificale est; unde est «tu modo posce deos veniam» et paulo post «pacemque per aras exquirunt». Dicta autem venia ad eliciendam misericordiam. Meretur enim benivolentiam numinum qui, licet innocens sit, veniam tamen tamquam peccaverit petit; unde est confessio illa in Terentio «quid meritu's? crucem». 520 MAXIMVS ILIONEVS rebus omnibus maximus; nec enim aliquid addidit. Et non sine causa ipsum ubique inducit loquentem; ut enim Homerus dicit, Phorbas, pater Ilionei, semper Mercurio deo eloquentiae favente pugnavit, ut Horatius «Mercuri facunde nepos Atlantis». Merito ergo huic datur eloquentia. PLACIDO SIC PECTORE COEPIT more suo uno sermone habitum futurae orationis expressit. 522 O REGINA secundum artem rhetoricam id ei dat quod vult inpetrare. Nam eam per laudem benivolam reddit. 523 IVSTITIA bene consideravit sexum; nec enim ‘virtute’ poterat dicere. FRENARE continere, ut contra «et Numidae infreni cingunt».

digilibLT 69 Seruius

524 TROES TE MISERI tacitis occurrit quaestionibus, ne ad populationem venisse videantur more qui tunc vigebat. VENTIS MARIA OMNIA VECTI per maria. Et est contra illud, cur ad Africam venerint. 526 PARCE PIO GENERI quotiens invidiosae sunt praesentes personae, rhetoricum est ad alias confugere, ut hoc loco confugit ad genus. ET PROPIVS vicinius scilicet, ut tamquam victi accipiantur, non tales qualis Paris fuit in Spartae expugnatione raptuque Helenae. Nam historiae hoc habet veritas, non voluntate Helenam secutam, sed raptam expugnata civitate, unde et recipi meruit a marito. Tangit autem hoc latenter Vergilius illo loco «me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter». 527 POPVLARE antiqui et ‘populo’ et ‘populor’ dicebant, unde est ‘populare’ et «populatque ingentem farris acervum curculio». Nunc tamen passiva tantum utimur declinatione. 529 NON EA VIS ANIMO argumentum ab inpossibili, ut «quid Troes potuere?». ‘Vis’ autem est ‘possibilitas’. 530 EST LOCVS conparatione orbis totius Italia locus est; nam provincia ‘locus’ non potest dici. Minus est autem ‘quam’, ut «urbs antiqua fuit». HESPERIAM Hesperiae duae sunt, una quae Hispania dicitur, altera quae est Italia. Quae hac ratione discernuntur: aut enim ‘Hesperiam’ solam dicis et significas Italiam, aut addis ‘ultimam’ et significas Hispaniam, quae in occidentis est fine, ut Horatius «qui nunc Hesperia sospes ab ultima». Et haec est vera Hesperia, ab Hespero dicta, id est stella occidentali. Ceterum Italia ‘Hesperia’ dicitur a fratre Atlantis, qui pulsus a germano Italiam tenuit eique nomen pristinae regionis inposuit, ut Hyginus docet. 531 ANTIQVA nobilis; nec enim nova esse potest, licet primam terram suam esse dicant Athenienses. VBERE GLEBAE ‘uber’ proprie est ‘fecunditas’. Et bene Italiae virtutem fecunditatemque conlaudat, ne Africam petisse videantur. 532 OENOTRI COLVERE VIRI deest ‘quam’. ‘Oenotria’ autem dicta est vel a vino optimo quod in Italia nascitur vel, ut Varro dicit, ab Oenotro, rege Sabinorum. NVNC FAMA subaudimus ‘est’. MINORES ‘maiores’ et ‘minores’, quotiens de genere dicimus, numeri sunt tantum pluralis. 533 ITALIAM DIXISSE Italus, rex Siciliae, ad eam partem venit in qua regnavit Turnus, quam a suo nomine appellavit Italiam; unde est «fines super usque Sicanos»

70 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

hoc est ‘usque ad ea loca’ quae tenuerunt Sicani, id est Siculi, a Sicano, Itali fratre. Nam non ‘usque ad Siciliam’; nec enim fieri poterat. 535 CVM SVBITO ADSVRGENS FLVCTV NIMBOSVS ORION Oenopion rex cum liberos non haberet a Iove Mercurio Neptunoque, quos hospitio susceperat, hortantibus ut ab his aliquid postularet petiit ut sibi concederent liberos. Illi intra corium immolati sibi bovis urina facta praeceperunt ut obrutum terra conpletis maternis mensibus solveretur. Quo facto inventus est puer, cui nomen ab urina inpositum est, ut Οὐρίων diceretur, quod Dorica lingua ita commutatum est, ut ου diphthongus in ω verteretur. Quod autem plerumque prima syllaba brevis invenitur, ut hoc loco, cum sit naturaliter longa, Graecae rationis est; nam detractio fit υ litterae et ο remanet brevis, quo modo οὔρεά τε σκιόεντα pro ὄρεα, ποίησον pro πόησον. Et hoc, quia aut ω est naturaliter longa aut ου diphthongus; ceterum si sit in proprio nomine dichronos, ut omnes Latinae sunt, propriorum nominum abutemur licentia, ut in Artibus lectum est. Orion ergo postea venator factus, dum vellet cum Diana concumbere, ut Horatius dicit, eius sagittis occisus est, ut Lucanus, inmisso scorpione periit, et deorum miseratione relatus in sidera signum famosum tempestatibus fecit. Veri similius autem est a scorpione interemptum, quo oriente occidit. Sane magnitudine sua multis oritur diebus, et ideo eius etiam apud peritos est incerta tempestas: unde dictum est ‘cum subito adsurgens’ ad excusationem non praevisae tempestatis. Et multi superfluo quaerunt cur ortus commemoretur Orionis, cum sit inmissa a Iunone tempestas. Sed Ilioneus ista non novit quae a poeta supra dicta sunt, per musam, ut diximus, cognita. Et constat numina nisi inventa occasione nocere non posse: quod in omni suo opere Vergilius diligenter observat. 536 IN VADA CAECA incognita, latentia. PROCACIBVS AVSTRIS perseverantibus. Et ‘procax’ proprie ‘petax’ est; nam ‘procare’ est ‘petere’, unde et ‘proci’ petitores dicuntur. 537 PERQVE VNDAS SVPERANTE SALO elevato mari et in undas diviso, ut solet in tempestate. ‘Salo’ autem venit ab eo quod est ‘hoc salum’ ‘sali’, nam «sale tabentes» ab eo quod est ‘hic sal’ ‘salis’. PERQVE INVIA SAXA ‘invia’, id est aspera, inmania. Vnde et Dido paulo post ‘quae vis inmanibus adplicat oris’? Non enim suos vituperat, sed naturam litoris culpat. 538 ADNAVIMVS ORIS elegit verbum aptum naufragio ad eliciendam misericordiam: quamvis et de navibus ‘natat’ lectum sit, ut «natat uncta carina». 539 QVOD GENVS HOC HOMINVM? rhetorice vituperaturus mores non ad Didonem loquitur, sed ad tertiam se confert personam.

digilibLT 71 Seruius

540 HOSPITIO PROHIBEMVR HARENAE ut alibi «litusque rogamus»; occupantis est enim possessio litoris. Vnde ostenduntur crudeles, qui etiam a communibus prohibent. 541 PRIMAQVE VETANT CONSISTERE TERRA id est in litore, ut alibi «tuque o, cui prima frementem fudit equum magno tellus percussa tridenti». 542 MORTALIA ARMA mortalem possibilitatem. Sane ‘arma’ etiam consilia significant, ut «quaerere conscius arma». Sed hoc loco terret latenter propter Siciliam; nam et paulo post ait ‘sunt et Siculis regionibus urbes’, cum unam habeant, in qua Acestes regnat: sed ad terrorem ‘urbes’ posuit. 543 AT SPERATE DEOS abusive ‘timete’, ut alibi «hunc ego si potui tantum sperare dolorem», cum speremus bona, timeamus adversa. MEMORES FANDI ATQVE NEFANDI iusti et iniusti. Et bene ‘memores’, quia etiamsi non statim puniant crimina, sunt tamen memores, ut Horatius «raro antecedentem scelestum deseruit pede Poena claudo». 545 NEC PIETATE FVIT multum interest inter iustitiam et pietatem; nam pietas pars iustitiae est, sicut severitas. Nunc ergo hoc dicit, qua parte sit iustus, id est pietate. Et bene duo laudat in Aenea: pietatem, quam a Didone inpetrare contendit, et virtutem, quam vult timeri. BELLO MAIOR ET ARMIS non est iteratio; nam ‘bellum’ et consilium habet, ‘arma’ tantum in actu ipso sunt. 546 SI VESCITVR AVRA ‘vescor illa re’, ut alibi «vescitur Aeneas simul et Troiana iuventus perpetui tergo bovis et lustralibus extis». Nec nos decipiat quod dicit Plinius, ut elocutiones ex similibus formemus; nam ecce ‘comedo illam rem’ dicimus, nec tamen ‘vescor illam rem’. Et ipse enim dicit non usquequaque hoc esse faciendum. 548 NON METVS hoc loco distinguendum est. Cuius autem rei ex sequentibus probat; nam vult eam non timere ne inaniter praestet. OFFICIO NEC TE CERTASSE PRIOREM PAENITEAT ‘nec tibi parum videatur prima beneficia praestitisse, cum possis maiora recipere’. Nam ‘paeniteat’ ‘parum videatur’ est, ut in Heauton Timorumeno «at enim quantum hic operis fiat paenitet», hoc est parum videtur. 550 TROIANOQVE A SANGVINE CLARVS ACESTES cum Laomedon promissam murorum mercedem Neptuno et Apollini denegasset, Neptunus iratus Troiae inmisit

72 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

cetos quod eam vastaret. Vnde Apollo consultus, cum et ipse irasceretur, contraria respondit dicens, obiciendas puellas nobiles beluae. Quod cum fieret timens Hippotes quidam nobilis filiae Egestae, cum Laomedontis regis Hesiona iam esset orta seditione religata, inpositam eam navi misit quo fors tulisset. Haec ad Siciliam delata a Crimiso fluvio, quem Crinisum Vergilius poetica licentia vocat, converso in ursum vel canem conpressa edidit Acesten, qui ex matris nomine civitatem Troianis condidit quae hodie Segesta nominatur. 551 QVASSATAM VENTIS iusta petitio. SVBDVCERE in terram trahere. ‘Deducere’ autem in mare mittere, ut «deducunt socii naves». 552 APTARE aptas eligere. STRINGERE REMOS aut ‘defrondare’, ut «agricolae stringunt frondes», aut ‘fractos stringere’, id est ligare. 553 SOCIIS ET REGE RECEPTO syllepsis per numeros, ut «hic illius arma, hic currus fuit». 555 SIN ABSVMPTA SALVS hoc est, si periit Aeneas, qui Troianorum salus est. 556 NEC SPES IAM RESTAT IVLI bene de Ascanio ‘spem’ dicit propter aetatem. 557 SEDESQVE PARATAS propter Acestis cognationem. 558 REGEM aut qui nunc rex est, aut qui etiam noster futurus est. 559 TALIBVS ILIONEVS aut subaudis ‘loquebatur’, aut ex posterioribus ‘fremebat’ intellegis. ORE FREMEBANT hoc est consentiebant. Et bene ‘ore’, quia et armis possumus fremere. 561 TVM BREVITER DIDO atqui non breviter loquitur. Sed ‘breve’ et ‘longum’, ‘parvum’ et ‘magnum’ perfectum nihil habent, sed per conparationem intelleguntur, ut supra de provincia «est locus» orbis, ut diximus, conparatione. Item hoc loco ‘breviter’, id est minus quam Ilioneus. Et notandum regum esse breviloquium, , ut multis in Vergilio locis probatur, feminarum verecundiam. Vnde utrumque dedit Didoni. VVLTVM DEMISSA nota figura est, ut «oculos suffusa nitentes». 562 SOLVITE CORDE METVM TEVCRI sicut supra Iovis oratio, partim obiecta purgat, partim petita promittit. Sciendum sane quia cum petuntur vel promittuntur

digilibLT 73 Seruius

aliqua a validissimis inchoandum est, ut hoc loco. Et est genus argumenti a necessario. SECLVDITE CVRAS iteratio est ad augmentum benivolentiae. ‘Secludite’ vero pro ‘excludite’: quod fit aut propter hiatum aut propter suavitatem, ut «a, silice in nuda conixa reliquit» pro ‘enixa’. 563 RES DVRA ac si diceret ‘est quiddam’. Et duo formidat: vicinos barbaros et fratris adventum, quae propter novitatem personarum generaliter dicens reliquit. ET REGNI NOVITAS quae semper habet timorem. 564 MOLIRI bene non ‘facere’, sed ‘moliri’, ut terroris sit, non crudelitatis. 565 QVIS GENVS AENEADVM satis propere dixit ‘Aeneadas’, quamquam ab Ilioneo audierit «rex erat Aeneas nobis»; nec haec in opere inemendato miranda sunt. TROIAE NESCIAT VRBEM aut Ilium dicit, quod in Troia est, aut ‘Troiae urbem’, ut «urbem Patavi», «urbem Buthroti». 566 INCENDIA BELLI id est vim; semper enim diluvio et incendio conparat bellum, ut «in segetem veluti cum flamma furentibus austris incidit aut rapidus montano gurgite torrens». 567 NON OBTVSA ADEO ‘adeo’ aut non multum, ut in Terentio «adulescentem adeo nobilem», aut ‘non adeo’, ut tu dicis. ‘Obtusa’ vero ‘stulta’, id est crudelia. 568 NEC TAM AVERSVS EQVOS TYRIA SOL IVNGIT AB VRBE fabula quidem hoc habet: Atreum et Thyestem germanos, cum in dissensione sibi nocere non possent, in simulatam gratiam redisse. Qua occasione Thyestes cum fratris uxore concubuit. Atreus vero ei filium epulandum adposuit. Quae Sol ne pollueretur aufugit. Sed veritatis hoc est: Atreum apud Mycenas primum solis eclipsin invenisse, cui invidens frater ex urbe discessit tempore quo eius probata sunt dicta. 569 SEV VOS HESPERIAM MAGNAM μεγάλη enim Ἑλλὰϛ appellata est, quia a Tarento usque ad Cumas omnes civitates Graeci condiderunt. 570 SIVE ERYCIS FINES Eryx Veneris et Butae filius fuit, qui occisus ab Hercule monti ex sepultura sua nomen inposuit, in quo matris fecerat templum, quod Aeneae adscribit poeta dicens «tum vicina astris Erycino in vertice sedes fundatur Veneri Idaliae». In hoc autem monte dicitur etiam Anchises sepultus, licet secundum Catonem ad Italiam venerit.

74 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

573 VRBEM QVAM STATVO VESTRA EST multi antiptosin volunt, ut sit pro ‘urbs’. Sed si sic intellegamus, ‘quam’ nihilominus sequitur et syllepsis fit per casus mutationem; debuit enim dicere ‘urbs quae statuitur vestra est’. Melius ergo est ‘vultis’ bis intellegere, ut sit ‘vultis regnis considere? Vultis urbem quam statuo? Vestra est’, ut est «eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas ipsumque Aeaciden» - subaudis ‘ille’. Alter enim Pyrrhum vicit, alter Mycenas. Item «non ignara mali miseris succurrere disco». 574 AGETVR regetur. 575 NOTO COMPVLSVS EODEM aut quovis vento, aut re vera Noto, qui de syrtibus Carthaginem ducit; supra enim Ilioneus «in vada caeca tulit penitusque procacibus austris». ‘Eodem’ ‘o’ naturaliter longa est, sed si corripiatur metri est, ut «steteruntque comae». 576 ADFORET adveniat; temporis est futuri. EQVIDEM in omni Vergilio ‘ego quidem’ significat, sed in aliis et pro ‘quidem’ tantum ponitur, ut Tullius «equidem ego ceteras tempestates». Item Persius «non equidem hoc dubites amborum foedere certo consentire dies». CERTOS aut ‘veloces’, aut ‘fideles’; utrumque enim hoc loco significat. Aliquando et ‘firmos’, ut Sallustius «apud latera certos locaverat». Aliquando et ‘deliberati iudicii’, ut «certus iter». 577 ET LIBYAE καταχρηστικῶϛ nam Dido Libyae regna non retinet. 578 EIECTVS naufragus, ut «eiectum litore egentem». 579 ANIMVM ARRECTI nota figura est. 580 IAMDVDVM et ‘cito’ significat, ut «iamdudum sumite poenas», et ‘olim’, ut hoc loco. 582 SVRGIT oritur. Et est translatio corporis ad animum, ut alibi «stat conferre manum Aeneae». 584 QVEM VIDIMVS IPSI SVBMERSVM quod ante doloris fuerat, ut «ipsius ante oculos», nunc consolationis est, cum cernit omnes incolomes.

digilibLT 75 Seruius

585 DICTIS RESPONDENT CETERA MATRIS modo ‘consentiunt’, quia dixerat supra «namque tibi reduces socios». Alibi ‘respondet’ ‘respicit’, ut «respondet Gnosia tellus». 587 SCINDIT SE NVBES ‘nubes’ tantum dicimus, non ‘nubs’, licet dicamus ‘trabs’ ‘trabes’, ‘stirps’ ‘stirpes’, ‘prex’ ‘preces’, ‘plebs’ ‘plebes’. Sed de his tantum quae legimus sunt ponenda; non enim artis sunt, sed usurpationis, qua metri causa utuntur poetae, ut vel minuant vel augeant nominativum. Inde est et ‘supellex’ ‘supellectilis’. 588 RESTITIT AENEAS abscedente scilicet nube. CLARAQVE IN LVCE REFVLSIT laus est nimiae pulchritudinis, cui nec lucis claritas derogavit. 589 OS VMEROSQVE DEO SIMILIS similes umeros habens deo; et est Graeca figura, ut diximus supra. IPSA ut quod sequitur ‘nato genetrix’, aut certe ‘ipsa’, id est pulchritudinis dea. 590 DECORAM CAESARIEM a caedendo dicta ‘caesaries’, ergo tantum virorum est. Quod autem dicit ‘decoram’ vult etiam in Aenea naturalem fuisse pulchritudinem, ne si totum tribuat Veneri, nihil Aeneae sit reliquum, vel contra nihil relinquatur matris favori. Quod sequens melius indicat conparatio. Vt Horatius «fortes creantur fortibus» magna arte nec eruditioni aliquid nec natalibus derogat. IVVENTAE ‘iuventus’ est multitudo iuvenum, ‘Iuventas’ dea ipsa, sicut Libertas, ‘iuventa’ vero aetas; sed haec a poetis confunduntur plerumque. 591 PVRPVREVM pulchrum, ut Horatius «purpureis ales oloribus». LAETOS HONORES non terribiles, ut esse in viris fortibus solet. 592 MANVS vel artificis, vel ars ipsa. EBORI DECVS ‘ebur’ a barro dictum, id est elephanto, ut Horatius «quid tibi vis, mulier, nigris dignissima barris?» Sane naturam huius nominis nec derivatio nec obliqui casus reservant. Et ‘eboreus’ enim et ‘eburneus’ facit , non ‘eburis’, sicut ‘murmuris’. 593 PARIVSVE LAPIS candidissimus est, lygdinus nomine, qui apud Parum nascitur. 594 TVM SIC quid est ‘sic’? Et sui gratia praepotens et matris auxilio.

76 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

595 CORAM QVEM QVAERITIS hoc loco distinguendum; nam si unum esset, ‘adest’ diceret, non ‘adsum’. 597 O SOLA propter Polymestoris factum, qui fide violata defecit ad Graecos, ut habemus in tertio. MISERATA et ‘miseror’ et ‘misereor’ unum significat, sed ‘miseror’ accusativum regit, ut hoc loco, item «nec miseratus amantem est», ‘misereor’ genetivum, unde est «miserere animi non digna ferentis». 598 QVAE NOS RELIQVIAS DANAVM si Troianos significat, simpliciter intellegis; si ad se refert, quod Achillem evasit favore Neptuni. TERRAEQVE MARISQVE ‘terrae’ propter Cretensem pestilentiam, ‘maris’ propter Orontis interitum. 599 OMNIVM EGENOS ‘egeo’ honestius genetivo iungitur quam ablativo, cui iungit Cicero, ut «eget ille senatu». Item contra Vergilius «quorum indiget usus». 600 VRBE DOMO SOCIAS hoc est ‘et publico et privato dignaris hospitio’. 601 NON OPIS EST NOSTRAE DIDO ‘opis’ possibilitatis. Et secundum Ateium philologum ‘opes’ numero tantum plurali divitias significant, ut «Troianas ut opes», numero tantum singulari auxilium, ut Terentius «fer opem, serva me obsecro», ab utroque possibilitatem. NEC QVICQVID VBIQVE EST GENTIS DARDANIAE meminit historiae. Multi enim post excidium Troiae orbis diversa tenuerunt, ut Helenus Epirum, Antenor Venetiam, alii Sardiniam secundum Sallustium, alii vicina Syrtibus loca secundum Lucanum, ut «portusque quietos ostendit Libyae Phrygio placuisse magistro». 603 SI QVA PIOS RESPECTANT NVMINA si quidem, ut Horatius «si tamen impiae non tangenda rates transiliunt vada»; nec enim congruit optare dubitantem. Aut certe ad se rettulit, qui cum pius esset, tot laborabat incommodis. 604 SI QVID VSQVAM IVSTITIAE EST si valet apud homines iustitia. ET MENS SIBI CONSCIA RECTI secundum Stoicos, qui dicunt, ipsam virtutem esse pro praemio, etiamsi nulla sint praemia. 605 QVAE TE TAM LAETA TVLERVNT SAECVLA alibi «nati melioribus annis»; felicitas enim temporum ex nascentum meritis comprobatur.

digilibLT 77 Seruius

606 QVI TANTI TALEM GENVERE PARENTES secundum artem rhetoricam parentes quos ignorat laudat ex liberis. Simul sciendum omnia hoc loco laudis praecepta servata; nam et a parentibus laudat, ut ‘qui tanti talem genuere parentes’, et ab ipsa, ut «urbe domo socias», et a futuro, ut «nomenque tuum laudesque manebunt». 607 IN FRETA abusive modo ‘maria’; nam proprie fretum est mare naturaliter mobile, ab undarum fervore nominatum. DVM MONTIBVS VMBRAE LVSTRABVNT CONVEXA alii hoc loco distinguunt et dicunt, ‘quamdiu inclinata in montibus latera umbrae pro solis flexu circumibunt’, ut «lustrat Aventini montem»; aut ‘lustrabunt’ ‘inumbrabunt’, unde ‘lustra’ et ferarum cubilia et lupanaria per contrarium dicimus, quia parum inlustrantur. Alii tamen ‘convexa sidera’ volunt, id est pendentia, ut «et caeli convexa per auras», id est suspensa, planetasque intellegunt, quia non sunt fixi, sed in aëre feruntur. ‘Pasci’ autem aquis marinis sidera, id est ignes caelestes, physici docent, secundum quos Lucanus ait «atque undae plus quam quod digerat aër». 613 OBSTIPVIT animo perculsa est, quod iam futuri amoris est signum. PRIMO ASPECTV id est pulchritudine. 614 CASV DEINDE id est miseratione. ET SIC ORE LOCVTA EST pleonasmos, sicut «vocemque his auribus hausi». 615 QVIS TE NATE DEA ‘quis’, ‘qualis’; admirantis enim est, non interrogantis, ut «quis globus, o cives!». Non enim interrogat ille qui nuntiat. Hoc autem Dido, ut post indicat, ex Teucri narratione cognovit. 616 QVAE VIS qualis. INMANIBVS ORIS ut Sallustius «mare saevum, inportuosum». ADPLICAT secundum praesentem usum per ‘d’ prima syllaba scribitur, secundum antiquam orthographiam, quae praepositionum ultimam litteram in vicinam mutabat, per ‘p’, secundum euphoniam per ‘a’ tantum. Praepositio enim cum ad conpositionem transierit aut vim suam retinet, ut ‘indico’, aut mutat ultimam litteram, ut ‘sufficio’, aut perdit, ut ‘coemo’. 617 DARDANIO ANCHISAE bene Anchisen addidit, cum multis enim Venus concubuit. Sed sciendum Anchisen pastorem fuisse et cum eo amato Venerem concubuisse. Vnde Aeneas circa Simoin fluvium natus est; deae enim vel nymphae enituntur circa fluvios vel nemora. Quod cum iactaret Anchises, adflatus est fulmine oculoque privatus.

78 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

619 TEVCRVM SIDONA VENIRE historia hoc habet, Herculem cum Colchos iret perdito Hyla post peragratam Mysiam navibus Troiam venisse. A cuius portu cum eum Laomedon arceret, occisus est, et eius filia Hesiona belli iure sublata comiti Telamoni tradita est, qui primus ascenderat murum, unde Teucer natus est; nam Aiacem ex alia constat esse procreatum. Tunc Hercules Priamum quoque redemptum a vicinis hostibus in paterno regno locavit; unde et Priamus dictus est ἀπὸ τοῦ πρίασται, id est emi. Ceterum quae de liberata dicuntur Hesiona constat esse fabulosa. Sed Teucer, cum Troia eversa sine fratre esset reversus, qui se furore propter perdita Achillis arma interemerat, Salamine pulsus Sidona venit, ex quo Dido cuncta cognovit. Aiax autem Achillis patruelis frater fuerat, quoniam Telamon et Peleus fratres fuerunt, Aeaci filii. 621 VASTABAT CYPRVM quam subactam concessit Teucro, ut in ea conlocaret imperium. 623 CASVS hoc loco ‘ruinae’, non fortunae intellegendus est ‘casus’. 625 IPSE HOSTIS Troianorum laudis exaggeratio, quod etiam ab hoste laudantur. FEREBAT laudabat, praeferebat. 626 TEVCRORVM A STIRPE VOLEBAT propter genus maternum, ut supra diximus. Et plus est quod dixit ‘volebat’, quasi materno gaudens refutaret genus paternum. 627 TECTIS SVCCEDITE NOSTRIS ad convivium vocat; nam iam supra dixit «urbe, domo socias». 628 SIMILIS FORTVNA scilicet adversa. 630 NON IGNARA MALI MISERIS SVCCVRRERE DISCO quare ‘non disco’? Quia ‘non sum ignara’. Bis enim intellegimus ‘non’, ut supra diximus. Sic Sallustius «segnior neque minus gravis et multiplex cura». 632 INDICIT HONOREM id est iussit fieri supplicationes. Et bene ‘indicit’, quia Troiani inopinato venerant. Et feriae aut legitimae sunt aut indictae. Indici autem dicuntur quia paupertas maiorum ex collatione sacrificabat, aut certe de bonis damnatorum; unde et supplicia dicuntur supplicationes, quae sunt de bonis supplicia

digilibLT 79 Seruius

passorum. Sallustius «in suppliciis deorum magnifici». Hinc etiam sacrum et venerabile et exsecrandum intellegimus, quia sacrae res de bonis exsecrandorum fiebant. 635 TERGA SVVM non declinatio ‘u’ hoc loco geminat, sed ratio nominis in quo est ‘u’, sicut et in ‘rum’ mittit genetivum pluralem non per declinationem, sed quia est in nomine ‘r’, ut ‘patrum’. Alituum vero ubi legimus, parenthesis est, sicut Mavortis, nam ‘alitum’ facit. 636 MVNERA LAETITIAMQVE DEI id est vinum; aut certe, ut multi legunt, ‘laetitiamque die’, id est ‘diei’, ut supra dicta munera sint multorum dierum usui sufficientia. Intellegamus autem missa aliqua etiam ad usum diei. 637 LVXV modo ‘abundantia’, alibi ‘luxuria’. Et notandum quia affluentiam ubique exteris gentibus dat, Romanis frugalitatem, qui et duobus tantum cibis utebantur et in atriis edebant sedentes; unde Iuvenalis «quis fercula septem secreto cenavit avus?» et Vergilius «perpetuis soliti patres considere mensis». 639 LABORATAE VESTES labore perfectae, ut «laboratasque premunt ad pectora ceras». Et est sermo in conpendium coactus, sicut «rapuitque in fomite flammam», id est raptim fecit. 640 INGENS ARGENTVM MENSIS aut subaudis ‘exponunt’, aut mensas argenteas accipe. CAELATAQVE IN AVRO insculpta. Et nomen hoc in principali aliam habet naturam, in derivatione mutat. Nam celum est unde operantur argentarii, quod producitur naturaliter, sed in derivatione mutatur; diphthongus namque est, ‘caelataque in auro’. 641 SERIES ordo conexus. 642 PER TOT DVCTA VIROS a Belo, primo rege Assyriorum, ut «ab antiquo durantia cinnama Belo», usque ad Belum, patrem Didonis, qui et ipse Assyrius fuit. Hinc est «quam Belus et omnes a Belo soliti», cum inter patrem et filiam medius nullus existat. Et hoc regis nomen ratione non caret; nam omnes in illis partibus Solem colunt, qui ipsorum lingua ‘El’ dicitur, unde et Ἣλιος. Ergo addita digammo et in fine facta derivatione a Sole regi nomen inposuit. 643 AENEAS sequitur ‘rapidum ad naves’, cetera per parenthesin dicta sunt.

80 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

644 RAPIDVM AD NAVES PRAEMITTIT ACHATEN non ‘praemittit’ - nec enim ipse sequitur - sed ‘praerapidum’, quod ex affectu patris, intellegendum est, non ex Achatae velocitate. Et sic ‘praerapidum’ dixit quomodo Terentius «per pol quam paucos», hoc est ‘perquam paucos’; ‘pol’ enim ipsum per se plenum est iurantis adverbium, cui praepositio separatim numquam cohaeret. 645 FERAT adferat, nuntiet, ut «feret haec aliquam tibi fama salutem». 646 STAT modo ‘est’; alias ‘horret’, ut «stant lumina flamma et «stabat acuta silex»; item ‘plenum est’, ut «iam pulvere caelum stare vident»; item ‘positum est’, ut «stant Manibus arae»; item ‘placet’, ut «stat conferre manum Aeneae» et «stat casus renovare omnes». Pro loco ergo hic sermo intellegendus est. 647 ILIACIS EREPTA RVINIS commendat ex loci difficultate, ut «nec tuta mihi valle reperti»; item ex persona, ut ‘ornatus Argivae Helenae’ et ‘Ilione quod gesserat olim’, ut «hoc Priami gestamen erat»; quemadmodum plerumque ex longinquitate, ut «ex Aethiopia est usque haec». EREPTA laborat hoc sermone probare ab Aenea non esse proditam patriam, si ornatus Helenae, quam cum Antenore Troiam prodidisse manifestum est, ex incendio eripuit bellorum casu, non pro praemio proditionis accepit. 648 SIGNIS AVROQVE signis aureis, ut «molemque et montes». PALLAM RIGENTEM duram propter aurum, sicut vel novas vestes videmus. Significat autem tunicopallium, quod secundum Varronem ‘palla’ dicta est ab inrugatione et mobilitate quae est et circa finem huiusmodi vestium, ἀπὸ τοῦ πάλλειν. 649 ET CIRCVMTEXTVM VELAMEN cycladem significat. ACANTHO herbacantho, id est flexibili virgulto in cuius imitationem arte vestis ornatur. 650 ORNATVS ARGIVAE HELENAE a vicinitate dixit ‘Argivae’. Et paulo post ‘Mycenis’, cum Spartana fuerit, quae civitas est in Laconica; nam legimus «me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter». Et vide iam omen infelicitatis futurae, cum adulterae suscipit munera. 651 INCONCESSOSQVE HYMENAEOS et fato et legibus. Hymenaeus autem, ut alii dicunt, deus est nuptiarum, ut alii, quidam iuvenis fuit qui die nuptiarum oppressus

digilibLT 81 Seruius

ruina est; unde expiationis causa nominatur in nuptiis. Falsum est autem; nam vitari magis debuit nomen extincti. Sed hoc habet veritas. Hymenaeus quidam apud Athenas inter bella saevissima virgines liberavit; quam ob causam nubentes eius invocant nomen quasi liberatoris virginitatis. Hinc etiam apud Romanos Thalassio invocatur; cum enim in raptu Sabinarum plebeius quidam raptam pulcherrimam duceret, ne ei auferretur ab aliis, Thalassionis eam ducis nobilis esse simulavit; cuius nomine fuit puellae tuta virginitas. 652 MATRIS LEDAE MIRABILE DONVM vel quod ipsa filiae vel quod ei Iuppiter dederat. 653 PRAETEREA SCEPTRVM bene offert munera apta personis, sicut etiam Latino in septimo. 654 MAXIMA NATARVM PRIAMI quia ante etiam feminae regnabant, praesertim primogenitae; unde est ‘maxima’. Haec autem uxor Polymestoris fuit. MONILE ornamentum gutturis, quod et ‘segmentum’ dicunt, ut Iuvenalis «segmenta et longos habitus»; licet segmentatas vestes dicamus, ut ipse «et segmentatis dormisset parvula cunis». 655 BACATVM ornatum margaritis. Dicimus autem et ‘haec margarita’ et ‘hoc margaritum’ et ‘haec margaris’, quod Graecum est, quo modo ‘Nais’. Sane multi separant gemmam a margarita, ut Cicero «nullam gemmam aut margaritam», et gemmas volunt dici diversi coloris, margaritas vero albas; vel gemmas integras, margaritas pertusas. DVPLICEM aut latam, ut «duplici aptantur dentalia dorso», item «at duplex agitur per lumbos spina»; aut certe re vera duplicem gemmis et auro. 656 HAEC CELERANS celeriter facere cupiens. 657 AT CYTHEREA ab insula quae numero tantum plurali dicitur, ut «sunt alta Cythera». NOVAS ARTES ars τῶν μέσων est, unde sine epitheto male ponitur. 658 FACIEM MVTATVS nota figura est. Quod autem addidit ‘et ora’, perissologia est. 659 FVRENTEM INCENDAT REGINAM incendat et furere faciat, ut «animumque labantem inpulit».

82 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

661 DOMVM TIMET AMBIGVAM in qua habitat mutabilis femina, ut «varium et mutabile semper femina»; item Iuno in quarto «suspectas habuisse domos Carthaginis altae». BILINGVES fallaces; nec enim ad linguam rettulit, sed ad mentem. 662 ET SVB NOCTEM CVRA RECVRSAT circa noctem. Et sciendum quia, cum tempus significatur, ‘sub’ praepositio accusativo cohaeret, ut «aut ubi sub lucem densa inter nubila sese diversi rumpunt radii». 663 ERGO HIS ALIGERVM DICTIS ADFATVR AMOREM Latini deum ipsum ‘Cupidinem’ vocant ob hoc, quod facit ‘amorem’. Sed hic imitatus est Graecos, qui uno nomine utrumque significant; nam ‘Amorem’ dixit deum, sed discrevit epitheto. Sane numen hoc ratione non caret. Nam, quia turpitudinis est stulta cupiditas, puer pingitur, ut «inter quas curam Clymene narrabat inanem», id est amorem; item quia inperfectus est in amantibus sermo, sicut in puero, ut «incipit effari mediaque in voce resistit». Alatus autem ideo est, quia amantibus nec levius aliquid nec mutabilius invenitur, ut in ipsa probatur Didone; nam de eius interitu cogitat cuius paulo ante amore deperibat, ut «non potui abreptum divellere corpus». Sagittas vero ideo gestare dicitur, quia et ipsae incertae velocesque sunt. Et haec ratio paene in omnibus aliis numinibus pro potestatum qualitate formatur. 664 NATE MEAE VIRES aut quia Veneria voluptas exerceri sine amore non potest, aut secundum Simoniden qui dicit, Cupidinem ex Venere tantum esse progenitum; quamquam alii dicant ex ipsa et Marte, alii ex ipsa et Vulcano, alii vero Chai et primae rerum naturae eum esse filium velint. SOLVS NATE ‘qui Iovis contemnis fulmina’, quae diis ceteris solent esse terrori. 665 PATRIS SVMMI nunc quidem de Iove proprie dixit. Sciendum tamen pro qualitate rerum vel personarum ‘summum’ deum dici vel patrem; nam unusquisque eum summum putat esse quem colit, ut «summe deum, sancti custos Soractis Apollo». TYPHOEA multi ‘Typhoia’ legunt, ut ‘cerialia’ et ‘cerealia’. ‘Typhoea’ autem dixit non quibus Typhoeus usus est, sed quibus Iuppiter in Typhoeum; a spoliis et victoria epitheton posuit, ut Scipio ‘Africanus’ et Metellus ‘Creticus’. TEMNIS aphaeresis est pro ‘contemnis’. Hac autem laude hoc agit, facile eum posse Iunonem contemnere qui contemnit et Iovem. 666 AD TE CONFVGIO personarum ratio facit laudis augmentum. TVA NVMINA possibilitatem. Et notandum unum deum plura habere numina, ut supra diximus.

digilibLT 83 Seruius

667 FRATER VT AENEAS conciliatio a qualitate personae. ‘Ut’ autem est ‘quemadmodum’, quod in pronuntiatione extenditur, quando temporis non est. 668 IACTETVRQVE vacat ‘que’. ODIIS IVNONIS INIQVAE iusta causa petitionis ostenditur. ‘Odium’ autem ‘o’ in nomine breve est, in verbo longum, ut ‘odi’, quemadmodum ‘liquor’ ‘li’ brevis est, ‘liquitur’ longa. 669 NOTA TIBI Graeca figura est, ut Terentius «mira vero militi quae placeant». ET NOSTRO DOLVISTI SAEPE DOLORE ‘nostro’ aut ‘eo quo et ego’, aut ‘doluisti ideo quia me dolentem vidisti’, ut ‘doleo illa re’. 670 PHOENISSA de Phoenice. TENET moratur. 671 QVO SE IVNONIA VERTANT HOSPITIA ‘quo’ ‘in quam partem’. ‘Iunonia’ autem ‘hospitia’ Carthaginem dicit, ubi habitabat Iuno, ut «hic illius arma»; aut certe ‘hoc ipsum vereor, quod Aeneae Carthago in hospitium patuit’, ut est «timeo Danaos et dona ferentes». 672 HAVD TANTO CESSABIT CARDINE RERVM aut δεικτικῶς dixit, ‘ne in tantum quidem’, hoc est brevi occasione cessabit; aut simpliciter intellegendum est, ‘non poterit in tanta rerum opportunitate cessare’, ut sit de proverbio tractum, quo dicitur ‘res in cardine est’, hoc est in articulo. 673 QVOCIRCA quapropter. MEDITOR mente pertracto. 674 NE QVO SE NVMINE MVTET ‘quo’ vel vacat vel pronomen est. Et bene supprimit nomen Iunonis, ne eius frequenti commemoratione Cupidinem terreat; magis enim vult eum intellegere quam audire Iunonem. Aut certe adverbium est, ut sit ‘timeo ne se numine Dido aliquam commutet in partem’. 675 MECVM id est cum officio Venerio; nec potest intellegi ‘quemadmodum ego’; aliter a matre Aeneas, aliter amatur a Didone. 676 QVA id est quomodo. ACCIPE audi; ut contra ‘dic’ ‘da’, ut «da, non indebita posco» et «da, Tityre, nobis». MENTEM dispositionem, consilium.

84 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

677 ACCITV evocatione. Et est quartae declinationis. 678 VRBEM SIDONIAM quam tenent Sidonii. MEA MAXIMA CVRA et Aeneas cura est, sed Ascanius maxima, «cui regnum Italiae Romanaque tellus debentur»; et ubique Ascanius maxima cura Veneris introducitur, ut «Veneris iustissima cura», item «hunc tegere et dirae valeam subducere pugnae». 680 SOPITVM SOMNO unum quidem est ‘sopor’ et ‘somnus’, sed modo ‘sopitum’ ‘inrigatum’ intellegimus. 681 IDALIVM Cypri nemus est, in quo oppidum breve, ut paulo post «Idaliae lucos», item «Idaliumque nemus». SACRATA SEDE vel templi vel oppidi. 682 NE QVA ‘qua’ vacat, ut frequenter diximus. MEDIVS inportunus, incongruus. 683 TV FACIEM ILLIVS ‘faciem’ pro vultu posuit. Nullus enim faciem alterius potest accipere, sed vultum, qui pro mentis qualitate formatur; unde infra est ‘et notos pueri puer indue vultus’. NOCTEM NON AMPLIVS VNAM ut supra diximus artis poeticae est non omnia dicere. Vnde nunc praemisit ‘noctem unam’; nec enim dicturus est aut abscessum Cupidinis aut adventum Ascanii. 684 PVERI PVER argumentum a facili. 686 REGALES INTER MENSAS epulas intemperantes, in quibus castitas rara est et facilis amoris occasio; unde est «sine Cerere et Libero friget Venus». LATICEMQVE LYAEVM ‘latex’ proprie aqua est ab eo, quod intra terrae venas lateat; sed et vinum latet intra uvam, unde nunc dixit ‘laticem’. ‘Lyaeum’ autem pro ‘Lyaeium’ dixit, figurate ponens principalitatem pro derivatione. 688 OCCVLTVM INSPIRES IGNEM definitio amoris est ‘ignis occultus’. VENENO venenum dictum quod per venas eat. 689 PARET AMOR ut supra, pro Cupidine amorem ponit. 690 ET ALAS EXVIT laus ingens Ascanii per transitum, siquidem alis tantum depositis Ascanius fuit.

digilibLT 85 Seruius

691 PLACIDAM PER MEMBRA QVIETEM aut epitheton est quietis, aut ideo ‘placidam’ dixit, quia est quies quae potest etiam somniorum terrore turbari. 692 FOTVM sublatum. 693 AMARACVS hic puer regius unguentarius fuit, qui casu lapsus dum ferret unguenta maiorem ex confusione odorem creavit; unde optima unguenta amaracina dicuntur. Hic postea in herbam sampsuchum versus est, quam nunc etiam ‘amaracum’ dicunt. 695 IAMQVE IBAT cum vix Venus ista dixisset. Sane neque festinantibus personis neque minoribus est respondendi facultas, ut hoc loco Cupidini, ut Mercurio supra, item in quarto, ut in septimo Furiae. 697 CVM VENIT aut pro ‘cum veniret’, aut ut ‘cum’ sit adverbium temporis, pro ‘dum’; nec enim potest coniunctivi modi particula iungi indicativo. Sane sciendum malo errore ‘cum’ et ‘dum’ a Romanis esse confusa. AVLAEIS velis pictis, quae ideo ‘aulaea’ dicta sunt, quod primum in aula Attali, regis Asiae, qui populum Romanum scripsit heredem, inventa sunt. Ideo autem etiam in domibus tendebantur aulaea, ut imitatio tentoriorum fieret sub quibus bellantes semper habitavere maiores. Vnde et in thalamis hoc fieri hodieque conspicimus. Varro tamen dicit vela solere suspendi ad excipiendum pulverem, quia usus camerae ignorabatur; unde Horatius «interea suspensa gravis aulaea ruinas in patinam fecere, trahentia pulveris atri quantum non Aquilo Campanis excitat oris». Sciendum sane omnia Graeca nomina in η exeuntia, cum derivationem faciunt, η in ae diphthongon convertere, ut αὔλη aulaea, Ἴδη Idaea, Αἴτνη Aetnaea. SVPERBIS nobilibus, ut «ceciditque superbum Ilium». 698 AVREA si Dido ‘aurea’, pulchram significat, et est nominativus; si ‘sponda aurea’, septimus quidem est, sed synizesis fit, et spondeus est. SPONDA antiqui stibadia non habebant, sed stratis tribus lectis epulabantur; unde et triclinium sterni dicitur. Sic Cicero «sterni triclinia, et in foro sterni iubebat». Vnde apparet errare eos qui triclinium dicunt ipsam basilicam vel cenationem. MEDIAMQVE LOCAVIT ipse enim apud maiores domini fuerat locus, ut aperte Sallustius docet «igitur discubuere: Sertorius inferior in medio, super eum L. Fabius Hispaniensis senator ex proscriptis, in summo Antonius et infra scriba Sertorii Versius, et alter scriba Maecenas in imo medius inter Tarquinium et dominum Perpernam». 699 IAM PATER AENEAS religiosus, quia ‘pater’ proprie omnium deorum epitheton est, ut ostendit ubique Vergilius.

86 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

700 OSTRO pro ‘purpura’ posuit, unde tingitur purpura. 701 DANT MANIBVS FAMVLI LYMPHAS humilis character, qui iscno" dicitur; vilia enim describuntur. 702 TONSISQVE FERVNT MANTELIA VILLIS ‘tonsis villis’ vel ‘minutis’ vel ‘compositis’. Constat enim maiores mappas habuisse villosas. ‘Mantelia’ vero a manibus, et ‘mantele’, quo modo ‘torale’. Quod autem legimus «ne turpe toral», apocope est. 703 QVINQVAGINTA hoc est multae. ORDINE LONGO id est dispositione, secundum Tullium, qui in Oeconomicis dicit quid ubi ponendum sit; nec enim debent universa confundi. 704 CVRA PENVM STRVERE inter ‘penum’ et ‘cellarium’ hoc interest, quod cellarium est paucorum dierum, unde et in cellam dicitur imperatum frumentum, penus vero temporis longi. Sane dicimus et ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc penus’; sed a masculino et a feminino genere quarta est declinatio, a neutro tertia, quo modo ‘pecus pecoris’. Vnde Horatius «portet frumenta penusque»; masculino vero genere Plautus «nisi mihi annuus penus datur»; feminino Lucilius posuit, ut «uxori legata penus». Quartae autem declinationis esse Persius docet, ut «in locuplete penu defensis pinguibus Vmbris». STRVERE ordinare, conponere, unde et ‘structores’ dicuntur ferculorum conpositores. ET FLAMMIS ADOLERE PENATES colere. Sed ‘adolere’ proprie est ‘augere’. In sacris autem κατ᾿ εὐφημισμὸν ‘adolere’ per bonum omen dicitur; nam in aris non adolentur aliqua, sed cremantur. 705 TOTIDEMQVE PARES AETATE MINISTRI non numerus habet admirationem, sed aetatis aequalitas. 706 QVI DAPIBVS dapes regum sunt, epulae privatorum. ET POCVLA PONANT secundum antiquum locutus est morem. 709 MIRANTVR DONA AENEAE MIRANTVR IVLVM hoc ad Tyrios rettulit. 710 FLAGRANTISQVE DEI VVLTVS hoc ad poetam refertur. SIMVLATAQVE VERBA composita in Ascanii similitudinem. Et hoc ex persona poetae accipiendum.

digilibLT 87 Seruius

712 PRAECIPVE INFELIX propter casum futurum, ut probant sequentia ‘pesti devota futurae’. 713 EXPLERI MENTEM NEQVIT Graeca figura est. TVENDO dum intuetur. Et omnis gerundi modus tam ab agentis quam a patientis significatione similiter profertur, ut «cantando tu illum», id est ‘dum cantas’, et «frigidus in pratis cantando rumpitur anguis», id est ‘dum ei cantatur’. 714 ILLE VBI postquam, ut Horatius «nos ubi decidimus», hoc est postquam; nam si loci esset, ‘quo’ diceret. Ergo ‘ubi’ interdum adverbium loci est, interdum temporis. 716 ET MAGNVM arduum; difficile est enim imitari verum filii adfectum. 717 REGINAM PETIT non simpliciter dixit ‘petit’; nam ‘petere’ est proprie ‘insidiari’. 718 GREMIO FOVET sustinet, ut et «fotum gremio». 719 INSIDAT legitur et ‘insideat’. AT MEMOR ILLE MATRIS hoc est praeceptorum matris. 720 ACIDALIAE ‘Acidalia’ Venus dicitur vel quia inicit curas, quas Graeci ἄκιδας dicunt, vel certe a fonte Acidalio, qui est in Orchomeno Boeotiae civitate, in quo se Gratiae lavant, quas Veneri constat esse sacratas; ipsius enim et Liberi filiae sunt. Nec inmerito; gratiae enim per horum fere numinum munera conciliantur. Ideo autem nudae sunt, quod gratiae sine fuco esse debent; ideo conexae, quia insolubiles esse gratias decet: Horatius «segnesque nodum solvere Gratiae». Quod vero una aversa pingitur, duae nos respicientes, haec ratio est, quia profecta a nobis gratia duplex solet reverti; unde est supra «nec te certasse priorem paeniteat». ABOLERE SICHAEVM INCIPIT ordo naturalis. Prius enim est avellere inhaerentia, et post nova inferre; sic Terentius «ut metum in quo nunc est adimam atque expleam animum gaudio». 721 VIVO AMORE aut vivi hominis aut certe ‘vehementi’. PRAEVERTERE praeoccupare; propter Iunonem sine dubio. 722 RESIDES pigros, ad amandum inertes; iuraverat enim nulli se esse nupturam. Vnde contra ‘instantes’ dicimus industrios.

88 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

723 QVIES EPVLIS propter regalem affluentiam. Contra supra ait «postquam exempta fames». MENSAEQVE REMOTAE licet sub extranea persona, Romanorum tamen exsequitur morem, apud quos duae mensae erant: una epularum, altera poculorum. ‘Crateras’ Graecum est, ab eo quod est ‘hic crater’; nam Latine ‘haec cratera’ dicitur, unde Persius «si tibi crateras argenti inclusaque pingui auro dona feram». 724 ET VINA CORONANT ‘vina’ pro poculis posuit; et est tropus synecdoche, ut Cererem dicimus pro frumento. Sic Plautus «vinum precemur; nam hic deus praesens adest». ‘Coronant’ autem est aut ‘implent usque ad marginem’, aut quia antiqui coronabant pocula et sic libabant; unde est «magnum cratera corona induit, implevitque mero». 725 IT STREPITVS TECTIS id est ad tecta, ut «it clamor caelo»; legitur autem et ‘fit strepitus tectis’. 726 ATRIA ut supra diximus, tangit Romanam historiam; nam, ut ait Cato et in atrio et duobus ferculis epulabantur antiqui, unde ait Iuvenalis «quis fercula septem secreto cenavit avus?». Ibi etiam pecunias habebant; unde qui honoratiores erant liminum custodes adhibebantur, ut «qui Dardanio Anchisae armiger ante fuit, fidusque ad limina custos». Ibi et culina erat; unde et atrium dictum est, atrum enim erat ex fumo. LYCHNI Graeco sermone usus est, ne vile aliquid introferret. A lychno autem lucerna dicta est, unde et brevis est ‘lu’, ut Iuvenalis «dispositae pinguem nebulam vomuere lucernae», Horatius «ungor olivo, non quo furatis inmundus Natta lucernis». Si enim a luce diceretur, non staret versus. LAQVEARIBVS principaliter ‘lacus’ dicitur, ut Lucilius «resultant aedesque lacusque»; diminutio ‘lacunar’ facit, ut Horatius «nec mea renidet in domo lacunar»; inde fit alia diminutio, ‘lacunarium’ et per antistoechon ‘laquearium’. 727 NOCTEM VINCVNT luminis est exaggeratio. FVNALIA ‘funalia’ sunt quae intra ceram sunt; unde sunt dicta a funibus, quos ante usum papyri cera circumdatos habuere maiores; unde et funera dicuntur, quod funes incensos mortuis praeferebant. 728 HIC tunc; est ergo adverbium temporis. 729 QVAM BELVS primus rex Assyriorum, ut supra diximus, quos constat Saturnum, quem et Solem dicunt, Iunonemque coluisse, quae numina etiam apud Afros postea culta sunt. Vnde et lingua Punica Bal deus dicitur. Apud Assyrios autem Bel dicitur quadam sacrorum ratione et Saturnus et Sol.

digilibLT 89 Seruius

731 HOSPITIBVS NAM TE DARE IVRA LOQVVNTVR scilicet exemplo Lycaonis, qui, cum hospites susceptos hospitio necaret, a suscepto Iove, postquam ei epulas humanas adposuit, versus in lupum ostendit hospitii iura non esse violanda. 732 TROIAQVE PROFECTIS bene noluit ‘profugis’ dicere. 733 ESSE VELIS secundum Etruscam disciplinam locutus est; sic enim dicunt ‘volens propitiusque sis’. 734 ADSIT LAETITIAE BACCHVS DATOR alii ‘adsis’ legunt, secundum quos ‘Bacchus’ aut antiptosis est, aut antiquus vocativus, ut «socer arma Latinus habeto». Bene autem addidit ‘dator laetitiae’, quia est et dator furoris. ET BONA IVNO aut ‘propitia’, id est non irata Troianis, ut «sis bonus o felixque tuis», aut magis ‘bona’ ‘caelestis’; est enim et inferna, ut «Iunoni infernae dictus sacer». 736 LATICVM LIBAVIT HONOREM more sacrorum; et tangit ritum Romanorum, qui panicias sacratasque mensas habebant, in quas libabant, ut est «heus etiam mensas consumimus, inquit Iulus». 737 LIBATO delibato. ATTIGIT ORE et verecundiam reginae ostendit et morem Romanum; nam apud maiores nostros feminae non utebantur vino nisi sacrorum causa certis diebus. Denique femina quae sub Romulo vinum bibit occisa est a marito. Mecennius absolutus; id enim nomen marito. Sic Granius Licinianus Cenae Suae. 738 TVM BITIAE per transitum Poenorum ducum nomina introducit. Nam Bitias classis Punicae fuit praefectus, ut docet Livius, Iopas vero rex Afrorum, unus de procis Didonis, ut Punica testatur historia. INCREPITANS inclamans, ut «aestatem increpitans seram», aut certe arguens familiariter segnitiem tarde accipientis, cum esset avidus in bibendo. HAVSIT modo ‘accepit’, nec possumus intellegere ‘bibit’, cum hoc sequatur ‘et pleno se proluit auro’; alibi ‘vidit’, ut «hausit caelum mentemque recepit»; alibi ‘audivit’, ut «vocemque his auribus hausi»; alibi ‘vulnerat’, ut «latus haurit apertum». Et multa alia pro loco significat. 740 POST ALII PROCERES ergo et Bitias unus est de proceribus; nam exoche sine similitudine numquam fit. Sane ‘proceres’ de his est quae nominativum in usu non habent, ut supra «et victor dicione tenebat»; nam nec

90 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

hoc in usu habet nominativum, licet in conpositione dicamus ‘condicio’. Proceres autem ideo secundum Varronem principes civitatis dicuntur, quia eminent in ea, sicut in aedificiis mutuli quidam, hoc est capita trabium, quae proceres nominantur. CRINITVS IOPAS aut puerum intellege, aut imitabatur Apollinis formam, cuius fuerat etiam artis imitator. 741 DOCVIT QVAE MAXIMVS ATLAS ‘quae’ legendum est, non ‘quem’, nec enim istum docere potuit qui Didonis erat temporibus. Sed docuit Herculem; unde et dicitur ab Atlante caelum sustinuisse susceptum, propter caeli scientiam traditam. Constat enim Herculem fuisse philosophum, et est ratio cur illa omnia monstra vicisse dicatur. Sane ‘Atlas’ Graecum est, sicut et ‘Nilus’; nam Ennius dicit Nilum Melonem vocari, Atlantem vero Telamonem. 742 HIC CANIT bene philosophica introducitur cantilena in convivio reginae adhuc castae; contra inter nymphas, ait «Vulcani Martisque dolos et dulcia furta». ERRANTEM LVNAM quia ἑλικοειδὴς est, id est obliquo incedit cursu, non recto, ut Sol, scilicet ne incidat in centrum terrae et frequenter patiatur eclipsin; vicinus enim est eius circulus terrae. SOLISQVE LABORES ‘canit’ per omnia intellegimus. Planetae septem sunt, Saturnus Iuppiter Mars Sol Venus Mercurius Luna. Sed quinque et contra mundum feruntur et cum mundo quando retrogradi sunt, Sol vero et Luna semper contra mundum. Ideo ergo dixit ‘Solis labores’; laborat enim nitens contra venientis sphaerae volubilitatem. Nec nos debet Homerus movere, qui ait ἥλιον ἀκάμαντα; non enim eum dixit non laborare, sed laborem non sentire. 743 VNDE HOMINVM GENVS si fabulam respicis, a Prometheo intellege, vel a Deucalione et Pyrrha; si autem veritatem requiris, varia est opinio philosophorum. Alii enim de umore dicunt, alii de igni, alii de atomis, alii de quattuor elementis. VNDE IMBER scilicet de nubibus, quae secundum Lucretium de terrae anhelitu nascuntur, qui nebulas creat; quae cum altius fuerint elevatae, aut solis calore resolutae aut vi ventorum conpressae emittunt leves pluvias vel exprimunt concitatiores. ET IGNES scilicet ex nubium collisione. Nam omnium rerum collisio ignem creat, ut in lapidibus cernimus vel attritu rotarum, vel in silvis arborum. 744 ARCTVRVM stella est post caudam maioris ursae, posita in signo bootae; unde ‘arcturus’ dicta est, quasi ἄρκτου οὐρά. PLVVIASQVE HYADAS hyades stellae sunt in fronte tauri, quae quotiens nascuntur pluvias creant; unde et Graece ὑάδες dictae sunt ἀπὸ τοῦ ὕειν, Latine ‘suculae’ a suco. Sic ergo ait ‘pluviasque hyadas’, ut «Plemyrium undosum». Alii dicunt hyadas dictas vel ab y littera vel ἀπὸ τοῦ ὑος, id est sue, in cuius formatae sunt faciem. Hae autem fuerunt, ut alii dicunt, Atlantis filiae, ut alii Liberi nutrices. GEMINOSQVE TRIONES septentriones, sunt boves

digilibLT 91 Seruius

aratorii. Non ergo incongrue dixit ‘triones’, quia septentriones plaustra a nonnullis dicuntur. 745 QVID quam ob causam ‘properent se tinguere soles hiberni’. Ratio hoc facit hemisphaerii facit, quia hieme breviore sol utitur circulo. TINGVERE demergere. SOLES vero pro diebus posuit, ut «tris adeo incertos caeca caligine soles erramus». 746 VEL QVAE TARDIS MORA NOCTIBVS OBSTET id est aestivis, tarde venientibus; ‘vel’ enim disiunctiva est coniunctio, nec patitur bis eandem rem dici. Ergo hoc dicit: ‘quae causa est longorum dierum?’. Sed et hic ratio hemisphaerii est. 747 INGEMINANT PLAVSV TYRII TROESQVE SEQVVNTVR bono usus est ordine, ut prius plauderent cives; nec enim aliter poterant audere peregrini. Vnde supra «et vos o coetum, Tyrii, celebrate faventes». 748 NEC NON ET VARIO arte poetica utitur, ut praemittat aliquid quo sequens liber videatur esse coniunctus; quod in omnibus servat. 749 BIBEBAT AMOREM adlusit ad convivium. 750 SVPER PRIAMO de Priamo. Nam eius praepositionis officio fungitur, pro qua ponitur, ut supra «et sub noctem cura recursat». ROGITANS scilicet quo modo sit venditus rex. 751 AVRORAE FILIVS Memnon. Ideo autem dixit ‘quibus armis’, quia Vulcaniis armis usus fuisse narratur. 752 QVALES DIOMEDIS EQVI non debemus eos equos intellegere quos Aeneae sustulit; nec enim congruit. Sed de his interrogat quos sustulit Rheso. ‘Quales’ autem dixit, ac si diceret: ‘anne sic feroces ut illi a quibus ducebant originem?’. Diomedes enim, rex Thracum, habuit equos qui humanis carnibus vescebantur. Hos Hercules occiso crudeli tyranno abduxisse perhibetur; de quibus dicuntur supra memorati equi originem ducere. 753 IMMO AGE vidit specialia cito posse finiri, et contulit se ad generalitatem. ET A PRIMA DIC HOSPES ORIGINE NOBIS id est a raptu Helenae; quod quidem Dido cupit, sed excusat Aeneas. Et dicit ruinam se Troiae breviter esse dicturum, habita ratione temporis, ut «suadentque cadentia sidera somnos».

92 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

754 INSIDIAS DANAVM hoc ad Troianorum favorem, ne videantur virtute esse superati. CASVSQVE TVORVM ut eventu Troia corruerit, non fati necessitate. 755 ERRORESQVE TVOS et responsio hunc ordinem sequitur. Nam primo dicit Troiae ruinam, post errores suos. SEPTIMA AESTAS per aestates annos intellege; nam sic ante Olympiadas conputabant. Septem autem annos esse Dido cognovit ex Teucro. 1 CONTICVERE OMNES quia supra dixit «fit strepitus tectis». ‘Conticuere’ autem pro ‘conticuerunt’; quod metri causa fit vel ratione clausularum. Nec est ut quidam dicunt, dualis numerus, qui apud Latinos nusquam penitus invenitur. Et bene ‘omnes’ addidit; poterant enim simul quidam, sed non omnes, tacere. INTENTIQVE ORA TENEBANT aut ‘ora intuebantur loquentis’, aut ‘immobiles vultus habebant’, ut «tenuitque inhians tria Cerberus ora», id est immobilia habuit. Aut ‘tenebant’ ‘habebant’, ut Terentius «nam Andriae illi id erat nomen. Teneo». Ideo autem hoc addidit, quia potest quis tacere nec advertere. 2 INDE aphaeresis est, pro ‘deinde’. TORO AB ALTO summus enim semper est pontificalis locus, et Aeneas ubique quasi sacratus inducitur. Dictus autem a tortis herbis est torus. 3 INFANDVM quia viro forti victum se dicere et doloris et pudoris est. IVBES vis, ut «iubeo Chremetem»; nam aliter hoc verbum Aeneae persona non recipit. 4 TROIANAS VT OPES sic Horatius «aut pingues Phrygiae Mygdonias opes». LAMENTABILE REGNVM id est magnum, quasi dignum multa lamentatione, ut «hi multum fleti ad superos». DANAI Argivi, dicti a Danao rege. Nam Graeci proprie sunt Thessali a Graeco rege. 6 PARS MAGNA FVI propter amissam coniugem. Et hoc se commendat, ut paulo post «aut quid in eversa vidi crudelius urbe?». FANDO dum ipse dicit. Alibi ‘dum dicitur’, ut «fando aliquod si forte tuas pervenit ad aures», quia gerundi modus est. 7 MYRMIDONVM Myrmidones sunt Achillis socii, Dolopes Pyrrhi, qui eum de Scyro secuti sunt. Dicti autem sunt Myrmidones propter hanc causam: Aeacus cum

digilibLT 93 Seruius

in arbore fici formicas, id est μύρμηκας vidisset, optavit tot sibi socios evenire, et statim formicae in homines versae sunt. Sed hoc fabulae est. Nam Eratosthenes dicit Myrmidones dictos a rege Myrmidono. AVT DVRI MILES VLIXI ‘duri’ non ‘laboriosi’, sed ‘crudelis’, ut «quem dat tua coniunx dura». Nam Vergilius pro negotiorum qualitate dat epitheta, cum Homerus eadem etiam in contrariis servet. Sensus autem est: sine lacrimis haec nec a quovis hostium dicerentur. Illud autem quod Asinius Pollio dicit caret ratione: de Achaemenide dictum ‘miles Vlixi’, Myrmidonas vero et Dolopas praesentes esse, acceptos ab Heleno; sic enim dicti frangitur dignitas. 9 PRAECIPITAT pro ‘praecipitatur’, verbum pro verbo, ut diximus. CADENTIA SIDERA aut epitheton est siderum, quae semper et oriuntur et occidunt, aut certe maiorem partem noctis vult esse transactam. 10 CASVS COGNOSCERE cognoscendorum casuum. Et Graeca figura est. 11 ET BREVITER praescribit, quia Dido dixerat «a prima dic, hospes, origine nobis». 12 QVAMQVAM ANIMVS MEMINISSE HORRET ‘quamquam’ melius praesenti iungitur tempori, ut ‘quamquam scio’, ‘quamquam lego’. Quod autem dixit ‘meminisse horret’ defectivi verbi ratio est; nec enim potuit dicere ‘meminere’. Et in his quae corrupta sunt naturaliter, ut ‘odi’ ‘novi’ ‘memini’ et omnia tempora quae inveniuntur et suo et aliorum funguntur officio, ut ‘memini’ praeteritum est, legimus tamen et «memini videre, quo aequior sum Pamphilo» et «memini me turribus altis Corycium vidisse senem». Quod si fit et in verbis integris, ut «iuvat evasisse tot urbes», quanto magis in corruptis? REFVGIT propter metrum pro praesenti praeteritum posuit. 13 FRACTI BELLO in hoc libro duplex intentio est: ne vel Troiae quod victa est, vel Aeneae turpe videatur esse quod fugit. FATISQVE REPVLSI oraculis; secundum Plautum tribus, vita scilicet Troili, Palladii conservatione, integro sepulcro Laomedontis, quod in Scaea porta fuit, ut in Bacchidibus lectum est; secundum alios vero pluribus: ut de Aeaci gente aliquis interesset, unde Pyrrhus admodum puer evocatus ad bellum est; ut Rhesi equi tollerentur; ut Herculis interessent sagittae quas misit Philoctetes, cum ipse non potuisset adferre morte praeventus. 14 DVCTORES sonantius est quam ‘duces’, ut «regnatorem Asiae»; quod heroum exigit carmen. LABENTIBVS velocibus, ut «labere nympha polo» et «labere pinnis». Cursu enim lapsus celerior est.

94 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

15 INSTAR nomen est indeclinabile, licet Probus ‘instaris’ declinaverit, ut ‘nectaris’, et caret praepositione, sicut ‘peregre’, quamvis Serenus lyricus «ad instar» dixerit. ‘Instar’ autem est ‘ad similitudinem’; unde non restaurata, sed instaurata dicuntur aedificia ad antiquam similitudinem facta. EQVVM de hoc equo varia in historiis lecta sunt. Vt Hyginus dicit, machinamentum bellicum fuit, unde est «aut haec in nostros fabricata est machina muros». Vt alii, porta quam eis Antenor aperuit equum pictum habuisse memoratur, vel certe Antenoris domus, quo posset agnosci. Aut equestri proelio victa est Troia. Aut a monte Hippio, post quem se absconderant Graeci, unde et adludit ‘instar montis equum’. Aut re vera hoc fuit, quod Vergilius sequitur. PALLADIS ARTE aut ‘ingeniose’, aut ‘dolose’, ac si diceret, ‘consilio iratae deae, quae fuit inimica Troianis’. 16 AEDIFICANT translatio a navibus, ut Cicero «navem tibi aedificatam esse Messanae». Item INTEXVNT ut «bis denas Italo texamus robore navis». ABIETE COSTAS non sine ratione Vergilius hoc loco abietem commemorat, item acerem et pinum paulo post. Nam fulminata abies interitum dominae significat, et Troia per feminam periit. Acer vero in tutela Stuporis est; et viso equo stupuere Troiani, ut «pars stupet innuptae donum exitiale Minervae». Pinus in tutela quidem est matris deum, sed et fraudum et insidiarum, quia eius poma cadentia per fraudem interimunt; et hic equus plenus insidiarum est. ‘Abiete’ solutio est spondei, nunc in proceleumaticum, alias in dactylum, ut «arma virum», alias in anapaestum, ut «fluviorum rex Eridanus». Sciendum sane, Vergilium ubique in solutione ista servare sibi excusationem synaliphae; quod alii contemnunt. 17 VOTVM oblatum; nam participium est. EA FAMA VAGATVR bene excusat, ne reus sit conscientiae. 18 HVC pro ‘illuc’. DELECTA CORPORA delectorum virorum. SORTITI contraria sunt ‘delectus’ et ‘sortitus’. Sed intellegimus plures quidem electos, sorte tamen ex ipsis ductos qui includerentur. VIRVM pro ‘virorum’, qua figura et in prosa utimur. Dicit sane Plinius hoc in neutro non esse faciendum, scilicet propter casuum similitudinem, nisi forte nimia metri necessitas cogat. 19 CAECO LATERI pro ‘caecis lateribus’. Et nota aliter dici caecum hominem, id est non videntem, aliter caecum latus, id est obcaecaturum, absconsurum. INGENTIS ut diximus, epitheto levavit tapinosin. 20 VTERVMQVE uterus est mulierum; quem modo ideo dixit, quia dicturus est «feta armis». Alvus est quo defluunt sordes, ut Sallustius «simulans sibi alvum purgari»,

digilibLT 95 Seruius

venter qui videtur, ut Iuvenalis «Montani quoque venter adest abdomine tardus». ARMATO MILITE ut supra «ex hoste». 21 TENEDOS Tenes quidam infamatus, quod cum noverca concubuisset, hanc insulam vacuam cultoribus tenuit; unde Tenedos dicta est. Ideo ergo ait ‘notissima fama’. Sic Cicero «Tennem ipsum cuius ex nomine Tenedos nominatur». 22 DIVES OPVM hic genetivo iungit; Statius, quod rarum est, et ablativo, ut «satis ostro dives et auro». 23 ET STATIO statio est ubi ad tempus stant naves, portus ubi hiemant. ‘Male fida’ aut ‘minus fida’, propter periculum navium, quia statio est, quam plagiam dicunt; aut certe ‘fida Graecis’. ‘Male’ hoc est ‘in nostram perniciem’, ut Lucanus de syrtibus «sic male deseruit»; et hanc significationem raro invenimus. Sane ‘male fidus’, ‘minus fidus’ intellegitur. ‘Male’ enim minutionem habet, non negationem. 25 ABIISSE PETIISSE ‘abisse’ dicimus et ‘petisse’, sed propter metrum epenthesis facta est. 26 OMNIS TEVCRIA subaudis ‘gens’. Et absoluta est elocutio. 27 PANDVNTVR PORTAE signum pacis est, ut Sallustius «apertae portae, repleta arva cultoribus». DORICA CASTRA mala est compositio ab ea syllaba incipere qua superius finitus est sermo; nam plerumque et cacenphaton facit, ut hoc loco. Sane Dorus Neptuni filius fuit filius, unde Dori originem ducunt. 29 SAEVVS ACHILLES propter Hectorem tractum. Et talis ubique inducendus est, ut Horatius «iura neget sibi nata». TENDEBAT tentoria habebat, ut «et latis tendebat in arvis». 30 CLASSIBVS HIC LOCVS magis ad equites referre debemus, ut «et Ortinae classes»; unde et classica dicuntur. HIC ACIES legitur et ‘acie’. Nam potest utrumque. 31 INNVPTAE quae numquam nubit; nam virgo potest et nubere. DONVM EXITIALE quantum ad Troianos.

96 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

32 PRIMVSQVE THYMOETES ut Euphorion dicit, Priamus ex Arisba filium vatem suscepit. Qui cum dixisset quadam die nasci puerum per quem Troia posset everti, pepererunt simul et Thymoetae uxor et Hecuba, quae Priami legitima erat. Sed Priamus Thymoetae filium uxoremque iussit occidi. Inde ergo nunc dicit ‘sive dolo’, quia iustam causam proditionis habere videbatur. Alii volunt ‘dolo’, quo omnes decepti sunt. 34 SIC FATA FEREBANT ut etiam cives contra patriam sentirent. 35 AT CAPYS quidam, non pater Anchisae. Et bene nec se nec patrem huic consilio dicit interfuisse, per quod interitus patriae imminebat, quamquam Aeneas quasi obtrectator Priami non adsit, ut Homerus dicit, Anchises vero propter caecitatem, ut docet Theocritus. 37 SVBIECTISQVE VRERE FLAMMIS ‘que’ copulativa coniunctio est aut disiunctiva. Quomodo ergo has iunxit? Poetarum est partem pro parte ponere, ut ‘torvum’ pro ‘torve’, et ‘volventibus’ pro ‘volubilibus’; coniunctionem ergo pro coniunctione posuit, ut «saxum ingens volvunt alii, radiisque rotarum» ‘que’ pro ‘ve’ posuit; nam sonantius visum est. 39 INCERTVM instabile, unde est ‘studia in contraria’. Sane ‘vulgus’ magis masculini generis est quam neutri, quia in ‘us’ exeuntia neutra in ‘ris’ mittunt genetivum, excepto ‘pelagus’, quod in hoc nomine creavit errorem. 40 ANTE OMNES aut perissologia est, quia dixit ‘primus’, aut ‘ante omnes’, id est videntibus omnibus. 41 LAOCOON omnia in ‘oon’ exeuntia tertiae sunt declinationis, ut ‘Laocoontis’ ‘Demophoontis’ ‘Hippocoontis’. 42 QVAE TANTA INSANIA? quia insanorum est contra se sentire. 44 DONA CARERE DOLIS DANAVM? ordo est ‘dona Danaum’, non ‘dolis Danaum’. SIC NOTVS VLIXES? quia, ut ait Homerus, voluntate verberatus et sub habitu mendici Troiam ingressus, exploravit universa.

digilibLT 97 Seruius

45 IN LIGNO bene ‘ligno’ quasi dissuasorie, non simulacro, ut paulo post «ducendum ad sedes simulacrum». Nam in suasione vel dissuasione tam sensus quam verba considerantur. 48 ERROR id est dolus, ut «inextricabilis error». Et est figura ab eo quod praecedit id quod sequitur. Distinguendum sane ‘error’, et sic dicendum ‘equo ne credite, Teucri’; item ‘quicquid id est, timeo’; hoc enim melius est. 51 FERI quadrupedis ab eo quod toto corpore feratur. CVRVAM ALVVM Plautus masculino ait genere, quo non utimur. Percussum sane intellegimus inter ventrem et latus. 52 RECVSSO pro ‘concusso’, praepositio pro praepositione. 53 CAVAE CAVERNAE Graeca figura, ut ‘vitam vivere’, ‘mortem mori’. 54 FATA DEVM ‘fata’ modo participium est, hoc est ‘quae dii loquuntur’, ut Statius «et vocem fata sequuntur». LAEVA modo ‘contraria’. Et sciendum ‘laevum’, cum de humanis rebus est, esse contrarium, cum de caelestibus, prosperum, ut «intonuit laevum», quia sinistra numinum intuentibus dextra sunt. 55 FOEDARE dilacerare. ‘Foedum’ enim tam apud Vergilium quam apud Sallustium non ‘turpe’ significat, sed ‘crudele’, ut «sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis», Sallustius «foedi oculi». 56 STARES si ‘staret’ legeris, ‘maneres’ sequitur propter ὁμοιοτέλευτον. Et est apostropha. 57 MANVS REVINCTVM ut «oculos suffusa». 58 TRAHEBANT cum festinatione adducebant, ut «conventus trahit in medios». Et modo ‘trahebant’ ad desiderium ducentum et Sinonis pertinet simulationem. 59 QVIS SE quibus se. Alii ‘qui se’ legunt.

98 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

60 HOC IPSVM per ‘m’, quia usurpatum est ‘ipse’, et est naturale ‘ipsus’, ut «ipsus mihi Davus». Dicimus ergo ‘ipsus ipsa ipsum’, ut ‘doctus docta doctum’. VT STRVERET confirmaret praeiacta dolorum semina. Et respexit ad superiora, ut «aedificant». 61 FIDENS ANIMI ut «o praestans animi iuvenis». Et est nomen; desiit enim esse participium, quia genetivo casui cohaeret et potest recipere conparationem. IN VTRVMQVE ‘in’ modo ‘ad’ significat, alibi pro ‘contra’, ut etiam supra diximus. 62 VERSARE DOLO dolo evertere, et subaudis ‘Troianos’; aut ‘dolos versare’, hoc est ‘exercere’. 63 VISENDI frequentativum est ‘viso’, ut ‘verso’ ‘facesso’, licet rarum sit; nam in ‘to’ exeunt frequentativa. 64 CIRCVMFVSA RVIT figura ὑπαλλαγή , ruit et circumfusa est. INLVDERE CAPTO et ‘inludo tibi’ dicimus, ut hoc loco, et ‘inludo te’, ut «verbis virtutem inlude superbis», et ‘inludo in te’. Simile est ‘insulto’. 65 CRIMINE AB VNO hoc est ‘causa’, ut «crimen, Amor, vestrum»; ab eo quod praecedit id quod sequitur. Si enim simpliciter intellexeris ‘crimine’, de negotio ad personam vitiosum transitum facis. Alii sic legunt ‘Danaum insidias et crimen’. 67 TVRBATVS quasi turbatus, ut «exultat Amazon», id est quasi Amazon. 69 HEV modo una est syllaba, sed interdum propter metrum duae fiunt, ut «eheu quam pingui macer est mihi taurus in ervo», sicut ‘prendit’ et ‘prehendit’; et secundum Plinium multa sunt talia. TELLVS et AEQVORA bene conciliat miserationem, de communibus duobus exclusus elementis. Sane ‘tellus’ ‘us’ longa est; et sunt pauca quae ‘us’ producunt, ut ‘senectus’, ‘iuventus’, ‘salus’, ‘virtus’, ‘palus’, ‘servitus’, ‘incus’, ‘tus’, ‘rus’, ‘mus’, ‘pus’, tunc scilicet cum genetivus in ‘tis’ vel in ‘ris’ exit et habet paenultimam longam. Ideo autem ‘tis’ et ‘ris’ diximus, quia ‘palus’, licet ‘paludis’ longa sit ‘lu’, brevis tamen non numquam invenitur, quia in ‘dis’ exit genetivus, ut Horatius «sterilisque diu palus aptaque remis». ‘Aequora’ vero modo ‘maria’, alibi ‘campos’, ut «ac prius ignotum ferro quam scindimus aequor»; dictum enim est ab aequalitate.

digilibLT 99 Seruius

70 DENIQVE aut vacat, sicut ‘gentium’, aut ‘novissime’ significat. 71 ET SVPER et insuper. IPSI ‘quibus sum praestaturus salutem’. 72 INFENSI infensus proprie est plus quam inimicus. POENAS CVM SANGVINE id est et tormenta et mortem. Potest enim aliud esse sine alio. 74 QVO SANGVINE CRETVS quibus sit parentibus natus; nam Graecum esse constabat. 75 FERAT afferat, id est nuntiet. MEMORET QVAE SIT FIDVCIA CAPTO aut dicat quae tanta sit in captivo fiducia, ut audeat dicere ‘et super ipsi’; aut certe ‘memoret’ est ‘meminerit’, ut significet ‘meminerit in captivo veriloquium vitae esse fiduciam’. Vnde et responsio talis est ‘fatebor vera’. Alii ‘memorem’ legunt, ut sit sensus ‘hortabamur ad loquendum memorem’, hoc est qui diligenter factionis suae meminerat. 77 FVERIT QVODCVMQVE id est quicumque me sequitur eventus. 79 HOC PRIMVM ‘hoc maximum est apud me, verum dicere’. SINONEM Autolycus quidam fur fuit, qui se varias formabat in species. Hic habuit liberos Aesimum, unde natus est Sinon, et Anticliam, unde Vlixes; consobrini ergo sunt. Nec inmerito Vergilius Sinoni dat et fallaciam et proditionis officium, ne multum discedat a fabula, quia secundum Euphorionem Vlixes haec fecit. 80 FINXIT ‘conposuit’, ‘formavit’, ut «et corpora fingere lingua». Et notandum quia omnis Sinonis oratio diasyrtica est; nam et negotium exprimit et Troianorum insultat stultitiae, ut hoc loco. FINXIT VANVM fallacem. Et vanus est qui etiam sine utilitate mentitur, mendax qui tantum ad decipiendum. Sane ‘vanus’ ‘stultus’ apud idoneos non invenitur, ut ait Iuvenalis «sic libitum vano qui nos distinxit Othoni». 81 FANDO ALIQVOD SI FORTE TVAS PERVENIT AD AVRES ‘dum dicitur’. Et utitur bona arte mendacii, ut praemittat vera et sic falsa subiungat. Nam quod de Palamede dicit verum est, quod de se subiungit falsum. Et sciendum ex hac historia partem dici, partem supprimi, partem intellegentibus linqui. Nam Palamedes, septimo gradu a Belo originem ducens, ut Apollonius dicit, cum dilectum per

100 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

Graeciam ageret, simulantem insaniam Vlixen duxit invitum. Cum enim ille iunctis dissimilis naturae animalibus salem sereret, filium ei Palamedes opposuit, quo viso Vlixes aratra suspendit, et ad bellum ductus habuit iustam causam doloris. Postea, cum Vlixes frumentatum missus ad Thraciam nihil advexisset, a Palamede est vehementer increpitus. Et cum diceret adeo non esse neglegentiam suam ut ne ipse quidem, si pergeret, quicquam posset advehere, profectus Palamedes infinita frumenta devexit. Qua invidia Vlixes auctis inimicitiis fictam epistolam Priami nomine ad Palamedem, per quam agebat gratias proditionis et commemorabat secretum auri pondus esse transmissum, dedit captivo, et eum in itinere fecit occidi. Haec inventa more militiae regi allata est et lecta principibus convocatis. Tunc Vlixes, cum se Palamedi adesse simularet, ait ‘si verum esse creditis, in tentorio eius aurum quaeratur’. Quo facto invento auro, quod ipse per noctem corruptis servis absconderat, Palamedes lapidibus interemptus est. Hunc autem constat fuisse prudentem. Nam et aleam tabulam ipse invenit ad conprimendas otiosi seditiones exercitus, ut Varro testatur. Secundum quosdam ipse repperit litteras; quae res forte sit dubia, tamen certum est θ φ χ ab hoc inventas cum h aspiratione. 82 INCLITA GLORIA propter dilectum et frumenta. 83 FALSA SVB PRODITIONE sub falso crimine proditionis. Et rem notam per transitum dicit; unde et paulo post ‘haud ignota loquor’. Quamquam ibi possit intellegi, ‘haud ignota nobis, sed forte etiam ad vos potuit pervenire’. Sciendum sane factum hoc vere et Troianos scisse. Sed Sinon callide quasi ignorantibus quae vera sunt dicit, ut fidem sequentibus faciat. 84 INFANDO INDICIO propter aurum clam subpositum. QVIA BELLA VETABAT iam hoc falsum est, sed dicitur ad Sinonis commendationem. 85 CASSVM privatum, vacuum. 87 PAVPER haec enim fuerat causa militandi, ut Terentius «cum hinc egens profugiet aliquo militatum». 88 DVM STABAT REGNO quia et ipse unus de regibus fuit. 89 ET NOS pluralis numerus pro singulari. NOMEN gloriam, ut «nomen Echionium matrisque genus Peridiae».

digilibLT 101 Seruius

90 INVIDIA propter advectum frumentum. PELLACIS per blanditias decipientis. Pellicere enim est blandiendo elicere. 93 MECVM INDIGNABAR quomodo ergo ‘nec tacui demens’? Intellegimus istum quasi tacuisse primo, post inpatientia doloris erupisse. 94 FORS SIQVA bene ‘si qua’, quia est et bona et mala. 96 PROMISI per contrarium ait pro ‘minatus sum’, quia minamur mala, promittimus bona. Sic Horatius contra «atqui vultus erat multa et praeclara minantis», id est promittentis. 97 PRIMA MALI LABES quia secuta sunt postea oraculum et adscita Calchantis factio. ‘Labes’ vero ruinam significat, a ‘lapsu’. 98 CRIMINIBVS causis, ut supra «et crimine ab uno». SPARGERE VOCES ut Cicero «et spargere venena didicerunt». 99 AMBIGVAS dubias, ne si aperte ageret accusatio esse videretur. CONSCIVS aut peracti sceleris, aut dolorum suorum, ut est in tertio «oblitusve sui est Ithacus». ARMA modo fraudes vel dolos; nam arma sunt instrumenta cuiuslibet rei, unde et insidiantis fraudes ‘arma’ nominavit. 100 NEC REQVIEVIT ENIM aut vacat ‘enim’, aut pendet sensus, ut et posterior ‘donec Calchante ministro’; arte enim agit, ut semiplena dicendo cogat et interrogare et avidius audire Troianos. CALCHANTE MINISTRO ‘me destinat arae’, et est aposiopesis. 101 INGRATA nec vobis placitura nec mihi gratiam conciliantia. 102 QVIDVE MOROR? vestram scilicet festinationem. OMNES et eos qui prodesse disponunt. VNO ORDINE uno reatu. Et est de antiqua tractum scientia, quia in ordinem dicebantur causae propter multitudinem vel tumultum festinantum, cum erat annus litium. Iuvenalis «expectandus erit qui lites inchoet annus». 103 IAMDVDVM modo ‘quam primum’.

102 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

104 HOC ITHACVS VELIT ET MAGNO MERCENTVR ATRIDAE callide hoc dicto impetrat vitam, asserens mortem suam illorum hostibus esse placituram. Ideo autem dicit ‘mercentur’, quia sacrorum est ut fugiens victima, ubicumque inventa sit, occidatur, ne piaculum committatur. Ergo Sinon, qui victima fuerat, iure et votis et praemio Graecorum interimitur. ‘Ithacus’ vero pro ‘Ithacensis’, principale pro derivativo. ‘Magno mercentur’ id est ‘pretio’, ut «Turno tempus erit magno cum optaverit emptum intactum Pallanta». 105 ARDEMVS SCITARI festinamus inquirere. QVAERERE CAVSAS cur a Graecis eius optaretur interitus. 106 ARTISQVE PELASGAE ars τῶν μέσων est. Ideo adiecit ‘Pelasgae’. 107 PAVITANS quasi pavitans. FICTO PECTORE ‘pectus’ pro verbis posuit; nam numquam fingitur pectus. 108 SAEPE FVGAM DANAI hoc secundum Homerum verum est. 109 MOLIRI parare. FESSI BELLO favorem sibi conciliat dicendo fatigatos esse Graecos virtute Troianorum. 110 FECISSENTQVE VTINAM nec enim hic arae destinaretur. PONTI HIEMPS bene addidit ‘ponti’, quia est et temporis. 111 EVNTES ire cupientes, ut «cum canerem reges et proelia», id est cum canere vellem. Et est figura Graeca, ubi statuisse aliquid pro inchoatione habetur. 112 PRAECIPVE contra illud, ne diceretur numina non esse placata. 113 AETHERE pro ‘aëre’ posuit, poetica licentia. 114 SVSPENSI aut ‘solliciti’, ut «nostroque in limine pendes», quia tempestas nec post dona mutabatur; aut ad nimbos refertur, distinctione mutata, SCITANTEM participium pro participio est, id est scitaturum. Alii ‘scitatum’ legunt, id est inquisitum. ORACVLA ad templa de quibus dantur oracula.

digilibLT 103 Seruius

115 ADYTIS adytum est locus templi secretior, ad quem nulli est aditus nisi sacerdoti. TRISTIA DICTA more suo breviter habitum futurae orationis ostendit. 116 SANGVINE PLACASTIS VENTOS ET VIRGINE CAESA CVM PRIMVM hic distinguendum est, quia et semel ad Troiam ventum est et ante quam ad eam veniretur de Iphigenia est sacrificatum. Cuius fabula talis est: cum Graeci ad Aulidem venissent, Agamemnon Dianae cervam occidit ignarus. Vnde dea irata flatus ventorum removit. Quam ob rem cum nec navigare possent et pestilentiam sustinerent, consulta oracula dixerunt Agamemnonio sanguine, placandam Dianam. Ergo cum ab Vlyxe per nuptiarum simulationem, adducta Iphigenia in eo esset ut immolaretur, numinis miseratione sublata est cervaque subposita, et translata ad Tauricam regionem regi Thoanti tradita est sacerdosque facta Dictynnae Dianae, cum secundum statutam consuetudinem humano sanguine numen placaret, agnovit fratrem Oresten; qui accepto oraculo carendi furoris causa cum amico Pylade, Colchos petierat. Et cum his occiso Thoante simulacrum sustulit absconditum fasce lignorum - unde et Phacelitis dicitur, non tantum a face, cum qua pingitur, propter quod et Lucifera dicitur - et Ariciam detulit. Sed cum postea Romanis sacrorum crudelitas displiceret, quamquam servi immolarentur, ad Laconas est Diana translata, ubi sacrificii consuetudo adulescentum verberibus servatur, qui vocabantur Bomonicae, quia aris superpositi contendebant qui plura posset verbera sustinere. Orestis vero ossa Aricia Romam translata sunt et condita ante templum Saturni, quod est ante clivum Capitolinum iuxta Concordiae templum. ‘Virgine caesa’ non vere, sed ut videbatur. Et sciendum in sacris simulata pro veris accipi; unde cum de animalibus quae difficile inveniuntur est sacrificandum, de pane vel cera fiunt et pro veris accipiuntur. Hinc est etiam illud «sparserat et latices simulatos fontis Averni». Nam et in templo Isidis aqua sparsa de Nilo esse dicebatur. 119 ARGOLICA quia occurrebat occidi potuisse captivum. 121 CVI FATA PARENT cui praeparent mortem. 122 MAGNO TVMVLTV ad factionem tegendam. 123 NVMINA DIVVM pro oraculis posuit. Et quaeritur modo non quid dicant - nam planum est - sed quis debeat immolari. 124 MVLTI CRVDELE CANEBANT ‘multi’ bis intellegendum, id est multi videbant taciti, multi etiam dicebant, ne sit contrarium ‘canebant taciti’.

104 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

126 BIS QVINOS SILET ILLE DIES dicimus et ‘bis quinis silet ille diebus’. TECTVS aut multitudini se subtrahens aut tegens consilium suum. 128 VIX TANDEM aut iunge, et vacat ‘tandem’; aut separa, et est exaggeratio a synonymis, ut «abiit excessit, evasit erupit». 129 COMPOSITO ex pacto. RVMPIT VOCEM hoc est erumpit in vocem; et dictum est per contrarium. Nam si ‘silentium rumpere’ est ‘loqui’, ut «quid me alta silentia cogis rumpere?». ‘Vocem rumpere’ est ‘tacere’. Sed aliqua interdum simpliciter, interdum per contrarium intelleguntur. 130 ET QVAE SIBI QVISQVE TIMEBAT ideo hoc addidit, quia dixerat ‘adsensere omnes’, ne videretur fuisse cunctis suae gentis invisus. 132 MIHI multi posterioribus, multi primis iungunt; unus tamen est sensus. PARARI infinitus modus pro indicativo. Et est figura propria historiographorum, ut Sallustius «equitare, iaculari, cursu cum aequalibus certare»», ut poetarum propria est «nuda genu» et «torvum clamat»; quod autem ait Cicero «bellicum canit» non est figura, sed sermo naturalis; est enim soni nomen. 133 SALSAE FRVGES sal et far, quod dicitur mola salsa, qua et frons victimae et foci aspergebantur et cultri. Fiebat autem de horna fruge et horno sale, ut Horatius «et horna fruge». VITTAE quibus victimae coronabantur. 134 LETO non sacrificio. Invidiose locutus est. VINCVLA RVPI atqui solutae sunt hostiae; nam piaculum est in sacrificio aliquid esse religatum, unde est «unum exuta pedem vinclis, in veste recincta», item «vittasque resolvit sacrati capitis». Ergo vincula religionis intellege, ut et «vinclis innaret Cloelia ruptis», scilicet foederis; nec enim obsides umquam ligantur. Sed huic expositioni illud occurrit, unde iste ligatus fuerit, quia eum Troiani non ligarunt; ultro enim se obtulerat. Vnde intellegendum est a Graecis magis ligatum ante tempus sacrificii; nam consuetudo illa quam supra diximus erat in ipso tempore sacrificiorum. Ante enim ligari, ut Iuvenalis docet, dicens «sed procul extensum petulans quatit hostia funem». 135 LIMOSOQVE LACV ut verisimilem fugam faciat, circumstantiis utitur. Notandum sane Vergilium sub aliorum personis causam exsequi nobilium, ut hoc

digilibLT 105 Seruius

loco Marii, item paulo post Pompeii, ut «iacet ingens litore truncus». PER NOCTEM OBSCVRVS bona elocutio est rem temporis ad personam transferre, ut ‘matutinus venit’. 136 SI FORTE DEDISSENT medium se praebet; nam nec negat nec confirmat eos navigasse, ne aut eis demat securitatem aut quod supra dixit falsum sit, non posse navigare Graecos nisi homine immolato, ut illorum sit quicquid elegerint. Et artis est in argumentorum angustia incertis uti sermonibus. 137 ANTIQVAM caram. Et bene commemorat liberos et parentem, ut ostendat se non deseruisse ut vilem, sed mortis fugisse terrore. 139 FORS ET POENAS forte et poenas. Alii iungunt ‘fors et’, ut sit ‘forsan’. Et bene elicit misericordiam ostenditque non se habere causam redeundi post mortem suorum. 140 EFFVGIA et ‘fuga’ dicimus et ‘effugium’, sicut ‘lana’ et ‘lanitium’, ut «si tibi lanitium curae». Hinc est ‘aequitas’ et ‘aequum’. PIABVNT expiabunt: et τῶν μέσων est; nam plerumque et ‘impiare’ significat. 142 PER SI QVA EST diasyrtice ridet, ut diximus. 143 ORO ordo est ‘quod te oro per superos’. 144 NON DIGNA FERENTES indigno luctu affecti. 145 ET MISERESCIMVS aut per se plenum est aut cohaeret sequentibus, quia non potest primis; dicimus enim aut ‘illam rem miseror’, aut ‘illius rei misereor’, non ‘illis’. VLTRO autem non est ‘sponte’ - nam iam rogaverat - sed ‘insuper’. Et venit ab eo quod est ultra; plus enim quam rogaverat praestiterunt. 146 ARTA VINCLA aut epexegesis manicarum est, aut utrumque habuit. 148 QVISQVIS ES licet hostis sis. Et sunt, ut habemus in Livio, imperatoris verba transfugam recipientis in fidem ‘quisquis es noster eris’. Item «vigilasne, deum gens» verba sunt quibus pontifex maximus utitur in pulvinaribus; quia variam scientiam

106 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

suo inserit carmini. HINC IAM aut ‘ex hoc tempore’, aut ‘ex hac oratione’, aut ‘ex eo quod te dicis Vlixis factione laborasse’. 149 EDISSERE VERA hic distinguendum; vera enim audire desiderat. 150 QVO MOLEM ‘quam ob causam’. Et ad hoc respondit Sinon ‘ne recipi portis’. Et est color, qui in coniecturali statu saepe requiritur. QVIS AVCTOR? ad hoc respondit ‘Calchas attollere iussit’. 151 QVIDVE PETVNT? quid desiderant? Vtique ut placetur Minerva. 153 AD SIDERA ad locum siderum, vel quia semper sunt sidera, sed solis splendore vincuntur. 154 AETERNI IGNES aut ararum, quas fugit, ut exsecratio sit propter posteriora ‘vos arae’; aut certe Solem et Lunam significat. Exsecratio autem est adversorum deprecatio, iusiurandum vero optare prospera. 155 TESTOR modo ‘iuro’, alibi ‘testificor’, ut «testor in occasu vestro». VESTRVM NVMEN quia secundum philosophos dicuntur sidera elementa esse, sed habere proprias potestates. ENSESQVE NEFANDI invidiose ad pluralem transit numerum, ut Terentius «non perpeti meretricum contumelias». 156 VITTAEQVE DEVM aut quae habentur in honore deorum, aut quas habent ipsa simulacra vittas. Et multi hic distinguunt et sic subiungunt «deum quas hostia gessi». Consuetudo apud antiquos fuit, ut qui in familiam vel gentem transiret prius se abdicaret ab ea, in qua fuerat, et sic ab alia reciperetur: quod hic ostendit; dicit enim Sinon, iure iam se Troianorum civem esse, quia apud Graecos hostia fuerit, adeo nec pro homine, nec pro cive habitus sit. GESSI paene gessi; non enim vere gesserat, sed quantum ad Graecos pertineret, qui eum immolaturi fuerant, dixit. HOSTIA vero ‘victima’. Et dicta quod dii per illam hostientur, id est aequi et propitii reddantur; unde ‘hostimentum’ ‘aequationem’. 157 FAS MIHI subaudis ‘sit’. Et bene a diis petit veniam, ne videatur proditor. Nam et haec quae dicturus est tacuit, antequam audiret ‘noster eris’. Si enim voluntate proderet, sequebatur quod ait Cicero «nemo umquam sapiens proditori credendum putavit». SACRATA RESOLVERE IVRA scilicet ut non incidat in sacramenti

digilibLT 107 Seruius

poenam: quia militiae tria sunt genera. Plerumque enim ‘evocati’ dicuntur, et non sunt milites, sed pro milite, unde Sallustius «neu quis miles neve pro milite», item ipse «ab his omnes evocatos et centuriones»; plerumque ‘tumultuarii’, hoc est qui ad unum militant bellum; plerumque ‘sacramento rogati’, quia post electionem in rem publicam iurant. Et hi sunt qui habent plenam militiam; nam viginti et quinque annis tenentur. Haec tria genera tangit Vergilius, sacramenti hoc loco, tumultuarii illo «simul omne tumultu coniurat trepido Latium», evocationis «mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem». 158 FAS ODISSE VIROS ut supra diximus, omnia diasyrtice loquitur; nam et ad Graecos possunt et ad Troianos referri. 159 SIQVA TEGVNT propter ea quae latent in equo. NEC LEGIBVS VLLIS si Graecorum, propter ‘noster eris’; si Troianorum, quia Graecus. 161 SERVES TROIA FIDEM quia quod rex promittit videtur res publica polliceri. 162 OMNIS SPES DANAVM more suo a veris incipit; nam et favet Minerva Graecis et constat raptum esse Palladium. 164 TYDIDES SED ENIM hysteroproteron est: ‘sed enim ex quo impius Tydides’; nam hysterologia unius sermonis est, ut «transtra per et remos». 163 IMPIVS vero propter numina vulnerata. 164 SCELERVMQVE INVENTOR VLIXES propter Palamedem occisum ipsius factione. 165 FATALE τῶν μέσων est; nam et quod custodit et quod interimit pro loco intellegitur. AVELLERE ostendit invitum numen esse sublatum. 166 PALLADIVM Helenus apud Arisbam captus a Graecis est, et indicavit coactus fata Troiana, in quibus etiam de Palladio. Vnde dicitur a Pyrrho regna meruisse; quamquam praestiterit Pyrrho ut per terram rediret, dicens omnes Graecos - quod et contigit - naufragio esse perituros. Tunc Diomedes et Vlixes, ut alii dicunt, cuniculis, ut alii cloacis, ascenderunt arcem, et occisis custodibus sustulere simulacrum. Ideo

108 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

autem hoc negotium his potissimum datur, quia cultores fuerunt Minervae. Hoc cum postea Diomedes haberet, quod et Vergilius ex parte tangit, et Varro plenissime dicit - credens sibi non esse aptum, propter sua pericula, transeunti Aeneae offerre conatus est. Sed cum se ille velato capite sacrificans convertisset, Nautes quidam accepit simulacrum; unde Minervae sacra non Iulia gens habuit, sed Nautiorum. Hinc est in quinto « unum Tritonia Pallas quem docuit». Quamquam alii dicant simulacrum hoc a Troianis absconditum fuisse intra extructum parietem, postquam agnoverunt Troiam esse perituram; quod postea bello Mithridatico dicitur Fimbria quidam Romanus inventum indicasse, quod Romam constat advectum. Et cum responsum fuisset illic imperium fore ubi et Palladium, adhibito Mamurio fabro multa similia facta sunt. Verum tamen agnoscitur hastae oculorumque mobilitate; unde est «vix positum castris simulacrum, arsere coruscae luminibus flammae» vel «hastamque trementem». Sed ab una tantum sacerdote, ut Lucanus «Troianam soli cui fas vidisse Minervam». Sane alii unum simulacrum caelo lapsum apud Athenas tantum fuisse. Alii duo volunt: hoc de quo diximus, et illud Atheniense. 167 SACRAM EFFIGIEM quasi caelo lapsam. 169 EX ILLO facto vel tempore. FLVERE τῶν μέσων est; ideo addidit ‘retro’. Contra Sallustius «rebus supra vota fluentibus». 170 AVERSA DEAE MENS propter illud «manibusque cruentis». 171 TRITONIA aut quasi terribilis, ἀπὸ τοῦ τρεῖν, id est ‘timere’, aut secundum Lucanum «et se dilecta Tritonida dixit ab unda». Sane ‘Tritonia’ antonomasivum est, quia proprium est Minervae; nam epitheta sunt quae variis possunt vel personis vel rebus adponi. Et haec caute observanda sunt, sicut et propria nomina quae plerumque ex appellativis sunt, ut est ‘Victor’ vel ‘Felix’. 172 VIX modo ‘mox’. 173 SALSVS SVDOR bene addidit ‘salsus’, ut significaret laborem futurum; ne forte alter in simulacro umor intellegeretur. 175 EMICVIT quasi quae consistebat invita. 176 TEMPTANDA AEQVORA si vel fugere possent post iram Minervae.

digilibLT 109 Seruius

178 ARGIS adverbium loci est. Et respexit Romanum morem. Nam si egressi male pugnassent, revertebantur ad captanda rursus auguria. REDVCANT reconcilient. 181 ARMA DEOSQVE PARANT COMITES ingenti arte de futuro sollicitos facit, ut praesentem firmet securitatem. 182 INPROVISI ADERVNT sicut et factum est. DIGERIT OMINA interpretatur numinis commotionem. 188 ANTIQVA SVB RELIGIONE favore pristino. 189 NAM SI VESTRA MANVS quia occurrebat exurendum esse equum, si intro ferri vel prodesse non poterat. 192 ASCENDISSET ut «scandit fatalis machina muros». 193 ASIAM Asiaticos, ut paulo post «urbem sepultam» pro ‘civibus’ posuit. PELOPEIA Argiva, a Pelope. NOSTROS NEPOTES diasyrtice; nam iam quasi Troianus loquitur. 195 PERIVRI in verbo ‘r’ non habet; nam ‘peiuro’ dicimus corrupta natura praepositionis. Quae res facit errorem, ut aliqui male dicant ‘peiurus’. 196 CREDITA RES aut fides habita, aut commissa res publica. CAPTIQVE DOLIS virtuti non cedit, dolis dicit se esse superatum. Non quod Troianis victos esse turpe non fuerit, sed quod Graecis turpius vicisse per dolos. COACTIS ut Terentius «quam oculos terendo vix expresserit». 197 LARISSAEVS ACHILLES a vicinitate; nam Phthius fuit. Vtraque tamen Thessaliae civitas est. 199 HIC tunc. MAIVS MISERIS MVLTOQVE ut «sale saxa sonabant» et «casus Cassandra canebat»; nam apud veteres a similibus incipere vitiosum non erat. Et notandum quia ut supra diximus, agit ne videatur vel Troia cessisse viribus, vel

110 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

Aeneas voluntate fugisse. Hac autem re ostendit ex accidentibus dolos Graecorum esse firmatos. 200 LAOCOON ut Euphorion dicit, post adventum Graecorum sacerdos Neptuni lapidibus occisus est quia non sacrificiis eorum avertit adventum. Postea abscedentibus Graecis cum vellent sacrificare Neptuno, Laocoon Thymbraei Apollinis sacerdos sorte ductus est, ut solet fieri cum deest sacerdos certus. Hic piaculum commiserat ante simulacrum numinis cum uxore coeundo, et ob hoc inmissis draconibus cum suis filiis interemptus est. Historia quidem hoc habet, sed poeta interpretatur ad Troianorum excusationem. SORTE DVCTVS sic Sallustius «sorte ductos fusti necat». 202 SOLLEMNIS ARAS anniversario sacrificio religiosas. Dicimus autem et ‘sacrificium sollemne’, et ‘aras sollemnes’, ut ‘apricum’ et hominem et locum, ut «aprici meminisse senes» Persius, contra Horatius «cur apricum oderit campum». TAVRVM INGENTEM non praeter rationem est hoc loco ‘ingentem’; alibi «iam cornu petat»; in victimis enim ista requiruntur, ut certis numinibus certae aetatis mactentur animalia. 203 GEMINI duo et similes. ‘Gemini’ autem sunt proprie fratres simul nati. 204 HORRESCO REFERENS etiam referens. ANGVES angues aquarum sunt, serpentes terrarum, dracones templorum, ut in hoc indicat loco «tranquilla per alta angues»; paulo post «serpens amplexus»; item «delubra ad summa dracones». Sed haec significatio plerumque confunditur. 205 PELAGO per pelagus. 206 IVBAE aut ‘cristae’, aut ‘barbae’. 207 SANGVINEAE id est coloris sanguinei. 208 LEGIT transit, ut «litoraque Epiri legimus». SINVAT curvat, flectit in sinus. 209 SALO dicimus et ‘salum’, unde est ‘salo’, et ‘sal’ ‘salis’, ut «spumas salis aere secabant» et «sale tabentes artus».

digilibLT 111 Seruius

210 SVFFECTI pro ‘infecti’, ut «connixa» pro ‘enixa’. Et est figura ‘suffecti oculos’. 211 SIBILA id est sibilantia, nam participium est; cum enim nomen est ‘sibilus’ dicimus, ut «nam neque me tantum venientis sibilus austri». VIBRANTIBVS mobilibus, quia nullum animal tanta celeritate linguam movet adeo ut triplicem linguam habere videatur, cum una sit. 215 DEPASCITVR ut supra diximus et ‘pasco’ et ‘pascor’ unius significationis sunt, ut «atque artus depascitur arida febris». 217 SPIRIS nodis; unde etiam bases columnarum spirulas dicunt. Nam proprie spira est volubilitas funium. 218 SQVAMEA pro ‘squamosa’, ut frondea pro ‘frondosa’. 221 PERFVSVS VITTAS perfusas vittas habens. Et est interpositus versus; nam potest tolli salvo sensu. ATROQVE VENENO ut «pallida mors» vel «tristis senectus». 223 QVALIS MVGITVS id est tollit. Facta autem comparatio est propter sacerdotis personam. 224 INCERTAM dubie inlisam, quae non haberet mortis effectum. 225 LAPSV ‘labi’ proprie serpentum est. DELVBRA ‘delubrum’ dicitur quod uno tecto plura complectitur numina, quia uno tecto diluitur, ut est Capitolium, in quo est Minerva, Iuppiter, Iuno. Alii dicunt delubrum esse locum ante templum, ubi aqua currit, a diluendo. Est autem synecdoche, hoc est a parte totum. 226 SAEVAE fortis aut nobilis. 227 SVB PEDIBVSQVE DEAE scilicet maioris simulacri, quod a cunctis videtur; nam quod colitur et breve est et latet, sicut Palladium fuerat. CLIPEIQVE SVB ORBE ut maxima pars in spiram collecta ante pedes sit. Colla vero cum capitibus erectis post clipeum, id est inter scutum et simulacrum deae latebant, ut est in templo urbis Romae.

112 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

228 NOVVS ‘magnus’, ut «Pollio et ipse facit nova carmina». 229 INSINVAT pro ‘insinuatur’. SCELVS supplicium, ab eo quod praecedit id quod sequitur. EXPENDISSE autem tractum est a pecunia. Nam apud maiores pecuniarias poenas constat fuisse. 230 SACRVM ROBVR non, ut supra, «lignum». 231 SCELERATAM pro ‘ipse sceleratus’, ut «inutile ferrum». Et est hypallage. 232 SEDES per hoc ostendit ‘donum Minervae’. ORANDA placanda. 234 MVROS superpositos Scaeae portae; nam sequitur «quater ipso in limine portae». MOENIA PANDIMVS VRBIS non est iteratio; nam dicit patefacta porta vel diruta interiora civitatis esse nudata. ACCINGVNT OPERI praeparant se ad opus. 237 INTENDVNT ligant, ut «intenditque locum sertis». SCANDIT transcendit propria magnitudine. FATALIS mortifera. 239 SACRA CANVNT hymnos dicunt. 240 MINANS vel ‘eminens’, ut «minaeque murorum ingentes», vel ‘minitans’. 241 O PATRIA versus Ennianus. Sane exclamatio eo pertinet, quod tanta fuerat vis consecrationis ut etiam post profanationem ab ingressu hostes vetaret. Nam novimus sepulcro Laomedontis, quod super portam Scaeam fuerat, tuta fuisse fata Troiana. INCLITA BELLO quia superavit Mysiam totam. 242 QVATER saepius. 244 INMEMORES inprovidi, aut non memores oraculorum. 245 MONSTRVM INFELIX post rem probatam dixit.

digilibLT 113 Seruius

246 TVNC ETIAM sicut antehac, saepius; nam Helena veniente praedixerat. 247 DEI IVSSV praecepto Apollinis, qui spe coeundi concessa divinatione frustratus sustulit fidem vera dicenti. NON VMQVAM non aliquando, id est numquam; nam si ‘non numquam’ esset, duae negativae facerent unam confirmativam, licet Terentius Graeco more dixerit «agrum in his regionibus meliorem neque pretii maioris nemo habet». 249 FESTA FRONDE quae festos indicat dies ut laurus, oliva et similia. VELAMVS coronamus, ut «victori velatum auro vittisque iuvencum». 250 VERTITVR CAELVM atqui epitheton hoc caeli perpetuum est. Sed ‘vertitur’ est ‘in aliam faciem commutatur’, quod more suo explanat sequentibus. RVIT OCEANO nascitur de Oceano, ut «ruit atram ad caelum picea crassus caligine nubem». Ideo autem ‘ruit’, quia altius est mare quam terra, ut diximus supra. 251 VMBRA MAGNA id est terrae; et definitio est noctis. 252 MYRMIDONVMQVE DOLOS a generalibus ad specialia venire vitiosum est, nisi forte redeatur ad causam, ut hoc loco. PER MOENIA per domos, ut supra «et moenia pandimus urbis»; ‘moenia’ enim et publica et privata dicuntur. 254 PHALANX lingua Macedonum legio. Et est a parte totum, hoc est synecdoche. IBAT veniebat, ut «nunc primum a navibus itis». 255 AMICA sibi grata. Et sciendum septima luna captam esse Troiam; cuius simulacrum apud Argos est constitutum. Hinc est quod dicit «oblati per lunam» et alibi «per caecam noctem». TACITAE LVNAE aut more poetico noctem significat aut physicam rationem dixit. Nam circuli septem sunt, Saturni, Iovis, Martis, Solis, Veneris, Mercurii, Lunae. Et primus, hoc est Saturni, vehementer sonat, reliqui secundum ordinem minus, sicut audimus in cithara. Ergo tacita luna est, cuius circulus, terrae vicinus inmobili, minus sonat aliorum comparatione. 256 FLAMMAS CVM REGIA PVPPIS more militiae, ut «dat clarum e puppi signum». Est autem tropus; per ‘puppem’ navem, per ‘navem’ eos qui in navi sunt significat.

114 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

257 FATIS INIQVIS voluntate numinum non illi propitia, sed in nos iniqua; ut Lucanus «non ille favore numinis ingenti superum protectus ab ira». 260 REDDIT quasi debitos, ut «redditus his primum terris». Sic Horatius «navis quae tibi creditum debes Vergilium, finibus Atticis reddas incolumem precor». CAVO ROBORE equi; epexegesis. 261 THESSANDRVS Polynicis et Argiae filius. STHENELVS Capanei et Euadnes. VLIXES Laertae et Anticliae. 263 NEOPTOLEMVS quia ad bellum ductus est puer, Pyrrhus vero a capillorum qualitate vocitatus est; Achillis et Deidamiae filius, Pelei et Thetidis nepos ex patre, ex matre vero Lycomedis, regis Scyriae insulae. PRIMVSQVE MACHAON aut princeps, aut numeri sui; nam per ternos dixit. 265 VRBEM id est cives. 266 CAEDVNTVR VIGILES non actus nomen est, sed officii: ‘vigiles’ autem Capitolii significat; nam paulo post «vix primi proelia temptant portarum vigiles». 267 CONSCIA coniurata. Bene autem in insidiis conscientiam nominavit. 268 TEMPVS ERAT QVO PRIMA QVIES hoc loco noctis describit initium; alibi totam noctem, ut «nox erat et placidum carpebant fessa soporem corpora». Descriptiones sane pro rerum qualitate vel tenduntur vel corripiuntur; illo enim loco protentio ad invidiam pertinet Didonis vigiliarum. Sunt autem solidae noctis partes secundum Varronem hae: vespera, concubium, intempesta nox, gallicinium, lucifer; diei: mane, ortus, meridies, occasus. De crepusculo vero, quod est dubia lux - nam ‘creperum’ dubium significat – quaeritur, et licet utrique tempori possit iungi, usus tamen ut matutino iungamus obtinuit; licet Lucanus dixerit «longa repercusso nituere crepuscula Phoebo». ‘Manum’ vero, unde est ‘mane’, bonum dixerunt veteres. 269 SERPIT latenter membris infunditur. 270 IN SOMNIS aut ‘per somnos’, aut, si ‘in somniis’ legeris, erit synizesis. ECCE hac particula utimur quotiens repentinum aliquid volumus indicare, ut «ecce manus iuvenem interea post terga revinctum».

digilibLT 115 Seruius

271 VISVS ADESSE bene ‘visus’, quia somnia videntur tantum, non sunt naturaliter vera. Quod autem paulo post dicit «effert penetralibus ignem» confirmantis est; nam illud verum fuisse contendit. 272 RAPTATVS frequentativo utitur, ut supra. BIGIS secundum artem modo dixit, quae exigit ut quae de pluribus constant plurali tantum numero dicamus, ut ‘bigas’, ‘quadrigas’, ‘mappas’. Sed haec plerumque corrumpit auctoritas, ut Horatius «ne sordida mappa»; item Statius «rorifera gelidum tenuaverat aera biga». 273 TRAIECTVS LORA traiecta lora habens. 274 EI MIHI Ennii versus. 275 EXVVIAS INDVTVS ACHILLIS celavit mortem Patrocli ad laudis augmentum. ‘Indutus’ autem accusativo iungitur, ut hoc loco, et, ut magis in usu est, septimo, quo nunc utimur. ‘Exuvias’ autem dicimus numero tantum plurali. 276 PHRYGIOS IGNES flammas Troianas, quibus Protesilai navis incensa est. 277 BARBAM singulari numero hominum, plurali quadrupedum dicitur; unde dubitatur de quibus dixerit «stiriaque inpexis induruit horrida barbis». 278 PLVRIMA MVROS quia, ut Homerus dicit, in Hectorem extinctum omnes tela iecerunt more maiorum. Vnde est «et bis sex thoraca petitum perfossumque locis», propter duodecim populos Tusciae; duodecim enim lucumones, qui reges sunt lingua Tuscorum, habebant. Vnde est «gens illi triplex, populi sub gente quaterni». 279 VLTRO quia ratio exigebat ut loqueretur ille qui venerat. 280 COMPELLARE id est adloqui. 281 SPES O FIDISSIMA bene per contrarium; spes enim semper incerta in Hectore ‘fidissima’ dicitur.

116 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

283 EXPECTATE antiptosis est, pro ‘expectatus’. 286 FOEDAVIT cruentavit, ut «sanguine foedantem». Et bene permansit in translatione, quia supra dixerat «o lux»: ideo et ‘serenos’, ideo et ‘foedavit’; nam Sallustius de nubibus «foedavere lumen». 287 ILLE NIHIL scilicet ad interrogata; pleraque enim verba ex negotiis accipiunt significationem. VANA falsa. 288 GEMITVS nec enim parvus dolor est viro forti fortem virum fugam suadere. Et nota omnes suasoriae partes hoc loco contineri. 289 FVGE NATE DEA propositio est. ERIPE FLAMMIS utile. HIS autem δεικτικῶς. 291 SAT PATRIAE PRIAMOQVE DATVM honestum; nam contra fata venire constat neminem posse. 292 ETIAM multi distinguunt, ut sit ‘adhuc’, ut «etiam arma tenentem». Sed melius est ‘etiam hac’, ut et particeps gloriae sit Aeneas, et Hector vitet superbiam. 293 COMMENDAT TROIA PENATES necessarium; nam sacrilegium est non liberare commendatos penates. 294 FATORVM COMITES possibile; quia occurrebat «hostis habet muros», dat ei comites deos. 295 PERERRATO una pars orationis. Hoc autem verbo ostendit erroris longinquitatem. 296 VESTAM deam ignis, quae, ut supra diximus, terra est. 298 DIVERSO INTEREA haec est prooeconomia; ait enim Aenean non fuisse proditorem, sed propter longinquitatem domus et tarde bella cognovisse et facilius evitasse discrimen.

digilibLT 117 Seruius

299 MAGIS ATQVE MAGIS iteratione sermonis facit augmentum, ac si diceret ‘magis ac plus’, sed propter metrum non potuit. Sic est et in diminutione veluti si dicas «minus atque minus». 300 ANCHISAE DOMVS satis religiose locis omnibus, quamdiu vivit Anchises, ei universa concedit, ut alio loco «et pater Anchises dare fatis vela iubebat». ARBORIBVSQVE OBTECTA laus domus. RECESSIT a frequentia se removit. Et est speciosa translatio, quotiens rei mobilis ad inmobilem, vel e contra transfertur officium. 301 INGRVIT invadit, ut «ingruit Aeneas Italis et proelia miscet». 302 EXCVTIOR SOMNO ut appareat terroris esse, non satietatis. 303 ARRECTIS AVRIBVS translatio ab animalibus. 305 FLVMINE fluxu, ut «umectat flumine vultum». TORRENS fluvius qui aestate siccatur, unde et nomen accepit. cui Graeci per contrarium dedere vocabulum; nam χειμάῤῥοον dixerunt a tempore quo crescit, sicut aequinoctium et ἰσημερία. 307 TRAHIT SILVAS hoc speciale fluvii est, supra dicta vero etiam ignis. INSCIVS non ‘ignarus’ - nam videt - sed qui non valde sit causarum peritus, id est simplex, ἄπειρος. 308 SAXI DE VERTICE pro ‘montis’. Contra in sexto ‘montem’ pro ‘saxo’ posuit, ut «prensantemque uncis manibus capita aspera montis». 309 MANIFESTA FIDES non somnii, ut quidam volunt, sed fraudis Graecorum, nam et hoc sequitur ‘Danaumque patescunt insidiae’. 310 IAM DEIPHOBI quia ipse post mortem Paridis Helenam duxit uxorem. 311 PROXIMVS ARDET VCALEGON rem domus ad personam transtulit. Et est τὸ αἴτιον ut «Mantua vae miserae nimium vicina Cremonae».

118 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

312 SIGEA duo sunt Troiae promunturia, Rhoeteum et Sigeum, quod dictum est propter Herculis taciturnitatem, qui prohibitus hospitio simulavit abscessum, et inde contra Troiam per silentium venit, quod dicitur σιγή. FRETA LATA incendii magnitudinem voluit significare, non hoc describere. ‘Lata’ autem ideo, quia se angustiae Pontici oris illic dilatant, ut Sallustius dixit. 313 CLANGOR Graecum est; nam κλαγγὴ dicitur. Illud sane sciendum est, quia morem tetigit expugnationis; plerumque enim ad tubam evertuntur civitates, sicut Albam Tullus Hostilius iussit everti. 314 AMENS qui nec somniis credidi nec rebus aspectis. 315 BELLO ad bellum. 316 FVROR IRAQVE MENTEM PRAECIPITANT potest quidem specialiter accipi, id est ‘mentem meam furor et ira praecipitarunt’; sed melius est generaliter: ‘non mirum est me arma cepisse sine ratione; furor enim et ira mentem praecipitant’. 319 ARCIS PHOEBIQVE SACERDOS aut subrogatum intellegimus, aut, quod melius est, morem Romanum tetigit - in Capitolio enim omnium deorum simulacra colebantur. 320 SACRA MANV hoc est propter quod supra ait «sacra suosque tibi commendat Troia penates». VICTOSQVE DEOS qui egebant sacerdotis auxilio. Simul et Aeneae excusatur abscessus. 321 IPSE TRAHIT septima syllepsis: ‘trahit’ enim licet nepotis tantum sit, tamen et superiora concludit. CVRSV legitur et ‘cursum’. AD LIMINA Aeneae; et religio laudatur et virtus. 322 QVO RES SVMMA LOCO PANTHV admirantis est, non interrogantis. Et ‘Panthu’ vocativus est. ‘Res summa’ res publica. QVAM PRENDIMVS ARCEM? ‘cum tu eam relinquas’. Non enim plures erant arces; unde admirantis est. Et notanda simul orationis brevitas, quae in periculis congruit. 325 DARDANIAE Troiae. Aut a Dardano Iovis et Electrae filio, aut secundum Sallustium «a rege Dardanorum Mida», qui Phrygiam tenuit.

digilibLT 119 Seruius

326 FERVS IVPPITER summae necessitatis est, cum etiam sacerdos in convicia ruit deorum; quod servat Vergilius ne umquam tradat Aeneae. ‘Ferus’ autem invidiose dictum est, nam aequus est omnibus, ut «rex Iuppiter omnibus idem». Hinc et paulo post «ipse deos in Dardana suscitat arma», hoc est qui aequalis esse consuevit. 328 MEDIIS IN MOENIBVS ubi arx fuerat. ADSTANS pro ‘stans’; et est prothesis. 329 VICTOR propositi effector, ut «rapidusque rotis insistere victor». MISCET scilicet caedibus. 330 BIPATENTIBVS quia geminae sunt portae. 331 MILIA subaudis ‘tot’, et est ἀνακόλουθον: nam dixit ‘quot’, cum non praemiserit ‘tot’. 332 ANGVSTA VIARVM vicos; et est ut «strata viarum». 333 FERRI ACIES bene addidit ‘ferri’, quia homonymum est ‘acies’. 334 STRICTA nuda; unde et ‘destringere’ dicimus. 335 CAECO MARTE aut nocturno proelio, aut epitheton Martis est, cuius exitus semper incertus est. 336 NVMINE DIVVM subaudis ‘tali’, hoc est mala iniciente desideria. 337 ERINYS inpatientia animi hoc loco. 338 ET SVBLATVS et unde sublatus. 341 ADGLOMERANT adglomerantur. MYGDONIDES patronymicon est; nam si gentis esset, ‘Mygdonius’ diceret; nullum enim gentis nomen in ‘des’ exit. Hunc autem Coroebum stultum inducit Euphorion, quem et Vergilius sequitur, dans ei «dolus an virtus, quis in hoste requirat?» cum sit turpis dolo quaesita victoria.

120 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

344 ET GENER ‘gener’ dicitur et qui est et qui esse vult, ut hic indicat locus; sicut etiam ‘maritus’, unde est «quos ego sim totiens iam dedignata maritos». 345 PRAECEPTA propter illud «tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris». FVRENTIS vaticinantis. 348 INCIPIO SVPER HIS his incipio. ‘Super’ insuper, quia iam audebant; unde paulo post ait ‘furor additus’. IVVENES FORTISSIMA FRVSTRA PECTORA ordo talis est: ‘iuvenes, fortissima pectora, frustra succurritis urbi incensae, quia excesserunt dii; unde, si vobis cupido certa est me sequi audentem extrema, moriamur et in media arma ruamus’. Obscuritatem autem facit hoc loco et synchysis, id est hyperbati longa confusio, et falsa lectio; nam multi ‘audendi’ legunt, multi ‘audenti’. Sed neutrum procedit. Ergo ‘audentem’ legendum est. 351 EXCESSERE quia ante expugnationem evocabantur ab hostibus numina propter vitanda sacrilegia. 352 QVIBVS subaudimus ‘auxiliantibus’. 354 VNA SALVS VICTIS NVLLAM SPERARE SALVTEM plerumque enim desperatione robur augetur, ut Statius «est ubi dat vires nimius timor»; item scimus mortem captivitatis esse remedium. Hoc ergo suadet ut aut desperatione vincant, aut vitetur morte captivitas. ‘Salus’ nunc remedium. 355 LVPI CEV hoc ad ferocitatem pertinet. ‘Nebula’ ad noctem, ‘catuli’ ad liberos coniugesque. 357 EXEGIT exclusit, de latebris scilicet, ut Terentius «spectandae an exigendae sint vobis prius». 360 CAVA VMBRA bonum epitheton; naturale enim est ut obscurum sit omne concavum. 361 QVIS etiam Graecorum, ut «quis talia fando». LACRIMIS AEQVARE LABORES hypallage pro ‘laboribus aequare lacrimas’, ut «dare classibus austros».

digilibLT 121 Seruius

363 VRBS ANTIQVA vel nobilis, vel quia duobus milibus octingentis annis regnasse firmatur. 364 STERNVNTVR INERTIA aut non repugnantia, ut «pecora inter inertia votis optat aprum», aut ‘inertia’ dum occiduntur, ut «inbellem avertis Romanis arcibus Indum», hoc est avertendo ostendis inbellem. 365 RELLIGIOSA gradatim ascendit. Sane ‘relligio’ geminatur ‘l’ propter metri necessitatem. 366 POENAS DANT moriuntur indigne; hoc enim proprie significat. 367 REDIT IN PRAECORDIA VIRTVS atqui ait Horatius «nec vera virtus cum semel excidit curat reponi deterioribus». Sed sententiae non semper generales sunt, sed interdum pro negotiorum qualitate formantur. 368 VICTORESQVE CADVNT DANAI generaliter dixit ‘victores’. 369 PLVRIMA MORTIS IMAGO aut definitio timoris est, aut varietas mortis ostenditur. 371 ANDROGEOS et Graeca est et Attica declinatio; unde est «in foribus letum Androgeo». Facit enim ὁ Ἀνδρόγεως, τοῦ Ἀνδρόγεω. 373 VIRI increpantis est. 374 SERA SEGNITIES quae seros facit, id est tardos, ut «mors pallida». FERVNTQVE PERGAMA ἐμφατικῶς, ut «Ilium in Italiam portans». 375 ITIS pro ‘venitis’, ut econtra Terentius «nisi eo ad mercatum venio», pro ‘eo’. 377 FIDA SATIS bene addidit ‘fida’, ut ostenderet symbolum quo utebantur in bello. MEDIOS manifestos, ut «medioque ex hoste recepi» et «quamquam in media iam morte tenetur».

122 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

379 ASPRIS synaeresis est, ut «compostus». ANGVEM καταχρηστικῶϛ. 380 HVMI NITENS incedens per humum. Et est adverbium. 382 ABIBAT bene inperfecto usus est; non enim abiit. 384 IGNAROSQVE LOCI his circumstantiis ostendit a paucis plures potuisse superari. 385 ADSPIRAT favit, ut «adspirant aurae in noctem»; unde et favor ‘aura’ dicitur, ut «gaudens popularibus auris». 386 SVCCESSV felicitate; quod est stultitiae. 387 QVA PRIMA INQVIT FORTVNA non ‘quae prima’, sed ‘qua primum’. Est autem hypallage, ut «ibant obscuri sola sub nocte» pro ‘ipsi soli’; quae fit non ornatus causa, ut «pars in frusta secant», sed necessitatis. 389 CLIPEOS maiora scuta, quibus latemus, ἀπὸ τοῦ κλέπτειν τὸ σῶμα. INSIGNIA arma omnia. 391 ARMA subdistingue, ut sit quasi interrogantis. COMANTEM aut ‘cristatam’, quia de caudis animalium habebant cristas, ut «cristaque hirsutus equina», aut ‘comas habentem’, ut Statius «non ego in terga comantis Abantiadas». 392 INSIGNE DECORVM ornamentum decorum; non enim sunt duo epitheta, quod apud Latinos vitiosum est. Fecit hoc tamen Vergilius in paucis versibus, qui tamen emendati sunt, ut «lenta quibus torno facili super addita vitis», cum antea ‘facilis’ fuerit. 393 INDVITVR quia multa inerant in scuto lora, quibus manum inserebant, ut «clipeoque sinistram insertabam aptans». 394 HOC IPSE multi hic distinguunt et ad Aenean referunt.

digilibLT 123 Seruius

396 INMIXTI vacat ‘in’, ut solet frequenter. HAVD NVMINE NOSTRO aut diis contrariis, aut quia in scutis Graecorum Neptunus, in Troianorum fuerat Minerva depicta. 400 FIDA PETVNT sibi scilicet. FORMIDINE TVRPI epitheton timoris est. Sic Sallustius «Carbo turpi formidine Italiam atque exercitum deseruit». 401 CONDVNTVR IN ALVO non dum eunt, sed cum esse coeperint; unde et ablativo usus est, non accusativo, ut in Georgicis «conditus in nubem». Tale est autem hoc quale illud ‘includuntur in carcere’ et «includuntur in carcerem». 402 HEV NIHIL INVITIS FAS QVEMQVAM FIDERE DIVIS generalis quidem sententia est, sed loco congrua; sequitur enim et Cassandrae captivitas fidentis sacerdotio, et praecesserat armorum mutatio, quae nunc deprehenditur. Alioquin vitiosa est, cum discrepat a specialitate. 403 PRIAMEIA patronymicon quidem est, sed species possessivi; ‘Priameis’ vero tantum patronymicon est, sicut ‘Priamides’. 405 TENDENS LVMINA quod est manuum oculis dedit. FRVSTRA secundum Epicureos; et est separatum. 407 HANC SPECIEM ‘species’ medium est; nam et bona et mala est. FVRIATA ‘furiosus’ est a quo furor numquam recedit, ‘furiatus’ qui furit ex causa. 408 PERITVRVS melior sensus est si ad dimicantis referatur adfectum, sicut de Tarchonte, de quo dixit «et medios fertur moriturus in hostes», cum vicerit. 410 CVLMINE tecto, quod ante culmis tegebatur. 411 CAEDES non proelium. MISERRIMA autem quia inter cives. 412 IVBARVM pro ‘cristarum’, quae de caudis fiebant, ut est «cristaque hirsutus equina».

124 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

413 TVNC DANAI ordo est ‘undique collecti invadunt’. EREPTAE schma dianoiaç non enim dicit a Troianis sublatam, sed intellegendum reliquit. 415 GEMINI ATRIDAE duo; quod habet excusationem, quia fratres sunt, propter similitudinem. Nam numeri esse non potest; ‘gemini’ enim sunt proprie ‘simul nati’. EXERCITVS OMNIS bene excusat propter victi pudorem, ut ‘obruimur numero’. 416 ADVERSI e contrario flantes. 417 EOIS EVRVS EQVIS ab Eois equis, id est Solis; nam Eurus ab oriente flat. Notandum sane quod, cum ‘Eous’ ‘e’ naturaliter longum habeat, metri necessitate correptum est propter sequentem vocalem. Rarum autem est; nam nec proprium nomen est, ut ‘Diana’, nec sermo compositus, ut «sudibusve praeustis». 418 STRIDVNT SILVAE excursus poeticus, qui ultra tres versus fieri non debet. 419 SPVMEVS pro ‘spumosus’. ATQVE IMO ‘ab’ minus est. 420 ILLI propter illud ‘hic primum ex alto’. OBSCVRA NOCTE PER VMBRAM per umbram noctis obscurae, ut «molemque et montes». 421 FVDIMVS modo ‘fugavimus’; nam sequitur ‘totaque agitavimus urbe’. Alibi ‘interemimus’. 422 MENTITAQVE TELA verbo communi, hoc est ‘quae nos Graecos esse mentiebantur’. Vt solet, sensum dedit rei inanimatae; non enim illi poterant tela mentiri. 423 SIGNANT designant, aut per vocem aut per symbolum quo utebatur exercitus. 426 VNVS ‘praecipuus’. 427 AEQVI pro ‘aequitatis’. Et optima figura est a feminino genere in neutrum transire.

digilibLT 125 Seruius

428 DIIS ALITER VISVM in ingenti indignatione Aeneae tamen nihil sacrilegum datur, et cum sequatur «confixi a sociis». 429 PANTHV vocativus Graecus est. 431 ILIACI CINERES naturale est iurare per id quod carum habuimus. Et excusatur, ut supra diximus, fuga. 432 TESTOR testificor; et deest ‘vos’. 433 VICES pugnas, quia per vicissitudinem pugnabatur, ut Sallustius docet. Legimus etiam poenas ‘vices’ dici: Horatius «vicesque superbae te maneant ipsum». Sed de bello usurpatum est; nullum enim proelium caret periculo. 434 MERVISSE MANV testor me meruisse, id est fortiter dimicasse; hi enim merentur occidi. Bene autem evasisse se fatis imputat, cum tam senex quam debilis evaserint, occisis iuvenibus. 437 CLAMORE bellico scilicet. INGENTEM PVGNAM merito, quippe in domo regia, de qua maior spes erat praedae. 439 MORERENTVR non pugnarent, ut supra «oriturque miserrima caedes». 441 ACTA TESTVDINE applicata. 442 POSTESQVE SVB IPSOS si circa portam, ‘sub postibus’; si circa fenestras, ‘sub postes’. 443 AD TELA contra tela. 445 TECTA CVLMINA ‘tecta’ participium est; aut eandem rem bis dixit. 446 HIS SE propter quae pugnabant. Sic Lucanus «in pugnam fregere rates».

126 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

448 DECORA ab eo quod est ‘decus’, ut ‘pecus’. 450 OBSEDERE modo pro ‘praesidio tenebant’, ut sequentia indicant «has servant agmine denso». 451 INSTAVRATI ANIMI hinc ostenditur eos superius defecisse; quod supra non dixit. 452 LEVARE iuvare. VIMQVE virtutem, ut Sallustius «sed nostra omnis vis in anima et corpore sita est». VICTIS qui vincebantur, ut «et qua vectus Abas». 453 LIMEN ERAT contra illud ‘obsessis foribus’ quemadmodum ingressus sit? Et dicit per posticum, quod generis est neutri, ut Horatius «atria servantem postico falle clientem». Nam si generis feminini legeris ‘postica’, augurale est, ut ‘antica’, ‘postica’. CAECAE non omnibus notae. PERVIVS VSVS ‘usus’ verbum iuris: ‘via’ actus usus. 455 INFELIX ad praesens rettulit tempus ‘infelix’. DVM REGNA MANEBANT ‘dum’ donec: et absolutus est sensus. Alii tamen ‘cum’ legunt: sed ‘cum manebant’ quomodo dicimus, cum constet ‘manebant’ modum esse indicativum? Hoc ergo sciendum est, quia, quando coniunctivus est, necesse est aliquid iungi aut subaudiri, ut ‘cum venirem, vidi illum’. Si autem ‘cum veniebam’ dicamus, aut modus pro modo est, hoc est indicativus pro coniunctivo: aut ‘cum’ non erit coniunctio, sed adverbium temporis, et significat ‘tempore quo veniebam’. 457 AD SOCEROS meliori sexui respondit, id est masculino. TRAHEBAT quasi puerum, ut «parvumque nepotem ipse trahit». 458 EVADO ‘e’ vacat, ut ‘emortuus’. Sane minus est ‘hac’, id est ‘hac evado’. 459 IACTABANT spargebant, quasi nihil profutura. 460 IN PRAECIPITI in alto, unde quis potest praeceps dari; sequitur enim «sub astra eductam».

digilibLT 127 Seruius

462 SOLITAE NAVES participium sine verbi origine: ‘soleo’ enim neutrale est, quod caret passivo. CASTRA ubi exercitus sit ‘castra’ dicuntur: unde est «nos castra movemus et velorum pandimus alas». 463 SVMMA extrema, ut supremum ‘summum’ dicimus: ut «pro supreme Iuppiter». LABANTES faciles ad resolutionem. Et est ordo ‘turrim convellimus inpulimusque’. 468 TELORVM INTEREA CESSAT GENVS bene addidit ‘genus’. Telum enim dicitur secundum Graecam etymologiam ἀπὸ τοῦ τηλόθεν, ‘quicquid longe iaci potest’; quamquam legerimus de gladio «at non hoc telum mea quod vi dextera versat», et sequitur «dixit et sublatum consurgit in ensem». Telum autem illo loco dictum a longitudine, unde et ‘mustelam’ dicimus. 469 VESTIBVLVM ‘vestibulum’ est prima pars ianuae. Dictum autem vestibulum vel quod ianuam vestiat, ut videmus cameram duabus sustentatam columnis, vel quoniam Vestae consecratum est. Vnde nubentes puellae limen non tangunt. Lucanus «translata vitat contingere limina planta». Singula enim domus sacrata sunt diis, ut culina penatibus, maceries, quae ambit domum, Herceo Iovi. PYRRHVS a colore dictus, qui Latine ‘burrus’ dicitur. 471 MALA GRAMINA PASTVS legimus et «silva pastus harundinea». Sed sciendum est, quia, licet hoc in usu sit, rarum tamen est apud antiquos. ‘Pastus’ autem pro ‘qui pascebatur’, quia, ut supra diximus, in hoc Latinitas deficit. 472 BRVMA id est hiemps. Dicta autem ‘bruma’ quasi βραχὺ ἦμαρ, id est brevis dies. Est autem, ut hic locus indicat, generis feminini, numeri singularis. 474 LVBRICA TERGA ‘lubricum’ dicitur et quod labitur dum tenetur, ut piscis, serpens, et locus in quo labimur, ut «et sese opposuit Salio per lubrica surgens». 476 PERIPHAS ultima accentum non habet, ne femininum sit; nec tertia a fine, quia novissima longa est; ergo ‘ri’ habebit accentum. 477 ARMIGER AVTOMEDON Pyrrhi armiger; nam Achillis auriga fuit. SCYRIA PVBES a Scyro insula, una de Cycladibus, in qua Lycomedes fuit, pater Deidamiae.

128 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

478 SVCCEDVNT TECTO pro ‘sub tectum cedunt’. Et est figura, quia mutatus est casus. 479 BIPENNI ecce nomen, quod reservavit antiquitatem; quia veteres ‘pennas’ dicebant, non ‘pinnas’. 480 VELLIT non ‘deiecit’ - nam sequitur paulo post «labat ariete crebro» - sed ‘movet’, ut «Cynthius aurem vellit, et admonuit». 482 INGENTEM FENESTRAM epitheto, ut solet, auxit tapinosin. 485 ARMATOSQVE VIDENT STANTES unde supra «strictis mucronibus imas obsedere fores». 486 AT DOMVS INTERIOR de Albano excidio translatus est locus. TVMVLTV ‘tumultus’ dictus quasi timor multus; unde alia bella dicta sunt ‘Italicus tumultus’. Bene autem addidit ‘misero’, quia est etiam terribilis. 487 MISCETVR perturbatur, ut «nec quisquam aeratas acies ex agmine tanto misceri putet». CAVAE AEDES tecta camerata. ‘Aedem’ autem numero singulari de templo tantum dicimus, plurali et de domibus et de templis. Si aliter dictum inveneris, usurpatum est. 488 FERIT CLAMOR secundum philosophos qui dicunt vocem corpus esse; bene ergo ‘ferit’. AVREA SIDERA multi ad laquearia referunt, quod stultum est. 489 PAVIDAE pro ‘paventes’. ‘Pavidus’ est semper timens, ‘pavens’ ex causa, ut supra ‘furiatus’ et ‘furiosus’. 490 AMPLEXAEQVE TENENT POSTES ATQVE OSCVLA FIGVNT Apollonii locus, in quo inducitur Medea † patrem salutasse, et domum relinquens. 491 VI PATRIA secundum fidem generis sui, ut «stirpis Achilleae fastus». Item de Hercule «salve, vera Iovis proles».

digilibLT 129 Seruius

493 CARDINE a cardine. 496 NON SIC AGGERIBVS RVPTIS vult ostendere gravius vastatam Troiam quam agri fluviorum eruptione vastantur. Et sciendum comparationes aut pares esse aut maiores, aut minores. SPVMEVS spumosus. 497 EXIIT dicimus et ‘exivit’. Sed ‘v’ subtrahit Vergilius ut brevem faciat sequente vocali. 498 CVMVLO augmento. 499 VIDI IPSE FVRENTEM ut «quaeque ipse miserrima vidi». 500 GEMINOS more suo ‘fratres’. ‘Gemini’ enim sunt non duo, sed simul nati. 501 CENTVMQVE NVRVS aut finitus est numerus pro infinito, aut certe ideo ‘centum’, quia barbarorum fuerat non singulas coniuges habere, sed plures. Aut illud dicit ‘plures feminas’, ut Lucanus «cultus gestare decoros vix nuribus rapuere mares», hoc est ‘feminis’. Aut ‘centum per aras’, licet incongruum sit, quia sequitur «haec ara tuebitur omnes», et unus per centum aras occidi non poterat. 502 QVOS IPSE SACRAVERAT IGNES ut «et religiosa deorum limina»; per quod ostenditur latenter nihil prodesse religionem. FOEDANTEM autem est cruentantem. 503 QVINQVAGINTA ILLI THALAMI ‘illi’ celebrati ab Homero. Et bene de thalamis verum expressit numerum; potest enim unus thalamus plures habere coniuges. Et est zeugma ‘quinquaginta thalami procubuere’ et ‘postes superbi’. 504 AVRO BARBARICO id est aut ‘multo’, aut vere barbaro, quia πᾶς μὴ Ἕλλην βάρβαρος. SPOLIISQVE SVPERBI hoc enim fuit moris antiqui, ut in septimo «captivi pendent currus curvaeque secures». 506 FORSITAN ET PRIAMI FVERINT QVAE FATA REQVIRAS bono usus est ordine, ut ante rei publicae, post regis, inde privati, hoc est sua fata narraret. De morte autem Priami varie lectum est. Alii dicunt quod a Pyrrho in domo quidem sua captus

130 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

est, sed ad tumulum Achillis occisus tractusque est iuxta Sigeum promunturium; nam in Rhoeteo Aiax sepultus est. Tunc eius caput conto fixum circumtulit. Alii vero quod iuxta Hercei Iovis aram extinctus sit dicunt; unde Lucanus «Herceas, monstrator ait, non respicis aras?». Et hanc opinionem plene Vergilius sequitur; licet etiam illam praelibet, ut suo indicavimus loco. 508 MEDIVM HOSTEM hypallage est, in mediis aedibus. Si autem ‘mediis’ legeris, non stat versus, nisi excluso ‘s’, ut «inter se coisse viros et decernere ferro». Et bene Priamum non nisi in extremis armat periculis. 509 TREMENTIBVS AEVO non timore. 510 CIRCVMDAT non apte sibi cohaerere facit, sed potius oneri sumit. INVTILE FERRVM ipse inutilis. ‘Ferrum’ enim de his est quae a coniunctis sumunt epitheta, ut ‘venenum’. 512 NVDOQVE SVB AXE hoc est sub divo, quod inpluvium dicitur. ‘Axis’ autem est aut plaustrum septentrionale, aut pars septentrionis, aut spiritus quo mundus movetur, sicut docet Lucanus. 513 VETERRIMA usurpatum est. Ergo, ut supra diximus, hoc tantum uti si necesse sit licet. 514 CONPLEXA PENATES ‘penates’ sunt omnes dii qui domi coluntur. 515 NEQVIQVAM aut secundum Epicureos, aut propter vim bellicam. ALTARIA superorum et ‘arae’ sunt et ‘altaria’, inferorum tantum ‘arae’. ‘Ara’ autem dicitur a precibus, quas Graeci ἀρὰς dicunt; unde contra inprecatio κατάρα dicitur. 516 PRAECIPITES festinae, propter tempestatem; et bene ‘atra’ addidit, quia est et clara, ut «unde haec tam clara repente tempestas». 519 DIRA modo proprie; ‘dira’ enim est deorum ira. Ergo ‘quae mens infusa ex deorum ira?’. 520 RVIS aut ‘festinas’, aut ‘incedis seniliter’.

digilibLT 131 Seruius

522 NON SI IPSE MEVS subaudis ‘posset defendere’. 524 ORE EFFATA abundat ‘ore’. 528 VACVA magna, quae difficile complerentur. 529 INFESTO VVLNERE bonum schema; ‘vulnus’ pro ‘telo’. 531 EVASIT pervenit. 532 VITAM CVM SANGVINE FVDIT modo eos sequitur qui sanguinem sedem vitae volunt; alibi eos qui ipsum sanguinem vitam volunt, ut «purpuream vomit ille animam». 533 HIC id est ‘tunc’. MEDIA autem manifesta. Et potest referri vel ad Priamum, vel ad Politen. 536 SIQVA EST vel secundum Epicureos, vel desperat quia inpune ante aras conspicit caedes. CVRET ulciscatur. 537 GRATES prout res fuerit, vel in bonis vel in malis dicuntur, sicut praemia. 538 CORAM modo adverbium temporis est, quia verbo cohaeret, ut «coram quem quaeritis adsum». ME CERNERE de spectaculo queritur, non de morte. 539 FVNERE cadavere; ab eo quod praecedit id quod sequitur. ‘Funus’ enim est iam ardens cadaver, quod dum portatur ‘exequias’ dicimus, crematum iam ‘reliquias’, conditum iam ‘sepulcrum’. 541 IN HOSTE PRIAMO aut archaismos est, aut ‘in hoste’, id est cum hostem gereret, cum ipse hostis esset. IVRA FIDEMQVE SVPPLICIS ERVBVIT quia, quod Homerus mutat, dicitur duce Mercurio Priamus ingressus Achillis tentoria excitatum rogasse, quem dormientem posset occidere. ‘Iura’ vero quod a rege rogabatur. 543 REMISIT comitatus usque ad Troiam est.

132 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

544 INBELLE ut «inutile ferrum». 546 NEQVIQVAM ‘non’. Sic Persius «nequiquam fundo suspiret nummus in imo». 547 REFERES ERGO HAEC sarcasmos est, iocus cum amaritudine, ut «en agros et quam bello, Troiane, petisti Hesperiam metire iacens». Astismos autem est urbanitas sine iracundia, ut «atque idem iungat vulpes et mulgeat hircos». 549 DEGENEREM non respondentem moribus patris. 550 ALTARIA AD IPSA unde sperabat auxilium. 552 DEXTRAQVE CORVSCVM EXTVLIT ‘coruscum’ si ornatum gemmis caput regis acceperis, sensus talis est: ‘sublato capite gladium in vaginam recondit, quae lateri semper cohaeret’. Si vero ‘coruscum gladium’ vis intellegere, lateri Priami infixum accipe, et κατὰ τὸ σιωπώμενον, postea caput esse sublatum. 554 HAEC FINIS omnia Latina nomina, inanima, simplicia, a verbo non venientia, ‘nis’ syllaba terminata, masculina sunt. Inanima propter ‘canis’, simplicia propter ‘bipennis’, a verbo non venientia propter ‘finis’. Ergo ‘clunis’ Iuvenalis bene dixit «tremulo descendant clune puellae». Horatius male «quod pulchrae clunes». HIC talis; ut «hunc ego te, Euryale, aspicio?». SORTE fatali necessitate. 555 TROIAM pro ‘Ilium’. 556 PERGAMA proprie Troianae arces sunt; unde κατ᾿ ἐξοχὴν arces omnes ‘pergama’ dicuntur, ut ‘poetam’ dicimus, et intellegimus Vergilium. 557 REGNATOREM ASIAE quia imperaverat et Phrygiae et Mygdoniae. IACET INGENS LITORE TRVNCVS Pompei tangit historiam. Quod autem dicit ‘litore’, illud, ut supra diximus, respicit quod in Pacuvii tragoedia continetur. Quod autem Donatus dicit ‘litus’ locum esse ante aras, a ‘litando’ dictum, ratione caret; nam a ‘litando’ ‘li’ brevis est, et stare non potest versus. 558 SINE NOMINE sine agnitione.

digilibLT 133 Seruius

559 SAEVVS HORROR quia est et bonus; ut «laetusque per artus horror iit». 562 VITAM EXHALANTEM secundum eos qui animam ventum volunt, ut «atque in ventos vita recessit». 563 DIREPTA diripienda; participium pro participio. 564 COPIA notandum de exercitu numero eum dixisse singulari, ut Sallustius cum ‘copias’ de exercitu numero plurali dicamus. ‘Copia’ vero aliarum rerum est. 589 CVM MIHI SE ordo est, ‘cum mihi se videndam oculis obtulit non ante tam clara’. 590 IN LVCE in nimbo, qui cum numinibus semper est. 592 DEXTRAQVE PREHENSVM ea corporis parte qua Helenae ictum minabatur, quae in templo Vestae stabat ornata. Vt enim in primo diximus, aliquos hinc versus constat esse sublatos, nec inmerito. Nam et turpe est viro forti contra feminam irasci, et contrarium est Helenam in domo Priami fuisse illi rei, quae in sexto dicitur, quia in domo est inventa Deiphobi, postquam ex summa arce vocaverat Graecos. Hinc autem versus esse sublatos, Veneris verba declarant dicentis «non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae». 593 ROSEO pulchro. Perpetuum epitheton Veneris. INSVPER super, quod continuerat. 594 INDOMITAS magnas. 595 QVID FVRIS quia furor est virum fortem ruere in mulieris interitum. NOSTRI CVRA et hoc loco, ut solet, unam se de Aeneae familia facit; ut «unius ob iram prodimur». ‘Nostri’ autem et ‘vestri’ genetivus pluralis est antiquus et ex Graeco veniens, sicut singularis est ‘mis’ et ‘tis’. Non est autem possessivum, sed ab eo quod est ‘nos’, et hoc est unde dicimus ‘nostri causa facit’, hoc est ‘nostrum’. 597 SVPERET supervivat.

134 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

598 ASCANIVSQVE PVER filius, ut «tuque puerque tuus». Horatius «puerosque Ledae». Et est Graecum; nam παῖδας dicunt. Interdum tamen etiam ad aetatem refertur. 600 HAVSERIT ENSIS aut ‘percusserit’, ut «latus haurit apertum», aut ‘voraverit’. 601 TYNDARIDIS atqui Iovis est, non Tyndarei filia; sed sic dicimus ‘Tyndaridis’ de Helena, ut de Hercule ‘Amphitryoniades’. Nam de Iove et Leda nati sunt Pollux et Helena, de Tyndareo et Leda Castor, qui et solus mortalis fuit; unde Vergilius «si fratrem Pollux alterna morte redemit», qui inmortalitatem suam cum fratre partitus est. Helenam vero inmortalem fuisse indicat tempus. Nam constat fratres eius cum Argonautis fuisse; Argonautarum filii cum Thebanis dimicaverunt. Item illorum filii contra Troiam bella gesserunt. Ergo si inmortalis Helena non fuisset, tot sine dubio saeculis durare non posset. Hanc autem legimus prius a Theseo raptam et in Aegypto commendatam Proteo. FACIES INVISA pulchritudo Helenae odiosa, id est Helena. Et est Graecum, ut ‘vis Herculea’, hoc est Hercules. LACAENAE a provincia Laconica. Et notandum derivationem minorem esse a principalitate, quod rarum est. 602 CVLPATVSVE PARIS criminosus. 604 ASPICE de Homero tractum, qui inducit Minervam praestantem ista Diomedi. NAMQVE OMNEM ordo est, ‘omnem tibi nubem eripiam, quae umida circum caligat et mortales hebetat visus tuenti’. Dicitur enim nebula orta de terris obesse nostris obtutibus, unde aquila, quia supra nebulam est, plus videt. Est etiam theologica ratio, quia ignorantes usum Venerium videre dicuntur et numina; unde nunc merito post Veneris abscessum numina vidisse dicitur Aeneas. OBDVCTA superducta. TVENTI modo ‘videnti’, alias ‘defendenti’. 606 NEQVA PARENTIS IVSSA TIME ‘ne’ particula imperativo iungitur modo; sed interdum praesenti tempori, interdum futuro, prout aliquid volumus aut ad praesens aut ad futurum fieri. ‘Iussa time’ veretur enim ne imperanti sibi fugam non obtemperet. 610 NEPTVNVS MVROS hoc quidem habet fabula, quod Neptunus cum Apolline Troiae fabricati sint muros. Sed constat Laomedontem supradictis diis certam vovisse pecuniam ad sacra facienda; quam inminentibus μισθοῖς transtulit ad

digilibLT 135 Seruius

murorum fabricam. Vnde dii et fecisse muros et offensi esse dicuntur. Simul notandum quod deos facit opera sua evertere, ut portas Iunonem — quarum dea est; nam portam luminis nascentibus praebet arces Minervam — legimus enim «Pallas quas condidit arces»; Neptunum muros — ipsi enim fundamenta sunt consecrata, cuius et moventur arbitrio; unde ἐνοσίχθων dicitur, hoc est terram movens aquae concussione, sicut terrae motus continent opiniones. TRIDENTI omnia in ‘ns’ exeuntia aut participia sunt aut nomina. Sed si participia sunt, ablativum et in ‘i’ et in ‘e’ mittunt pro nostro arbitrio; Iuvenalis «nec ardenti decoxit aeno», contra «semperque ardente camino». Si vero nomina fuerint, omni modo in ‘e’ exeunt. Si autem eadem sint et nomina et participia, ut ‘amans’, cum nomina fuerint, omni modo in ‘e’ mittunt, cum participia, licenter utimur. Ergo quia ‘tridens’ nomen est, ‘tridente’ debuit dicere; sed novitatem adfectavit, nulla cogente necessitate. Sane in nominibus quae et propria esse possunt et appellativa, ut ‘liberalis’ ‘felix’ ‘iuvenalis’, ablativus a proprio in ‘e’ exit, ab appellativo in ‘i’. 612 SAEVISSIMA quae et fugam vetabat. 613 SOCIVM sibi devotum. FVRENS irascens. 615 TRITONIA PALLAS notandum duo antonomasiva sine proprio. Et est nimiae iracundiae cum dicitur, quamquam irata sit Graecis, nequaquam tamen Troianis parcere; licet in historia lectum sit vehementius iratam Minervam, quod post victoriam ei sacrificare noluerint, ut Horatius «cum Pallas usto vertit iram ab Ilio in inpiam Aiacis ratem». 616 NIMBO EFFVLGENS nube divina. Alii ‘limbo’ legunt. Et est pars vestis extrema, quae ‘instita’ dicitur, ut Horatius «quarum subsuta talos tegit instita veste». 617 IPSE PATER qui omnibus unus esse consuevit, ut «rex Iuppiter omnibus idem». Et bene honesta Aeneae causa fugiendi est. VIRESQVE SECVNDAS quia fuerunt et in Troianis, sed non prosperae. 619 ERIPE accelera, raptim fac. 620 NVSQVAM ABERO bona oeconomia. Nam si tenent Danai qua deficit ignis, necessarium est praesidium numinis; ut Horatius «nec deus intersit, nisi dignus vindice nodus inciderit». LIMINE SISTAM in limine, ut «silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti».

136 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

622 APPARENT DIRAE FACIES secundum mathesin post abscessum Veneris dira dicit apparuisse numina, cuius praesentis radii intervenientes anaereticos temperant. 624 TVM VERO quia ante et ab Hectore audierat, et per se viderat everti Troiam, sed non omnem. 627 FERRO ET BIPENNIBVS tautologia est. 628 ERVERE pro ‘deicere’ et est acyrologia. MINATVR aut ‘eminet’, ut «minaeque murorum», aut ‘movetur’. 629 TREMEFACTA COMAM solita figura. 631 RVINAM aliarum arborum. 632 AC DVCENTE DEO secundum eos qui dicunt utriusque sexus participationem habere numina. Nam ait Calvus «pollentemque deum Venerem». Item Vergilius «nec dextrae erranti deus afuit», cum aut Iuno fuerit aut Allecto. Est etiam in Cypro simulacrum barbatae Veneris. 635 ANTIQVASQVE DOMOS ‘caras’. Et aliud pendet ex alio; nihil enim interest utrum carum dicas, an caritatis causam. Sane ‘domos’ ambitiose dixit. 636 PRIMVM praecipuum. 638 VOS O obliqua oratio est. Nam aperte quidem hoc agit, ut relinquatur, latenter vero aliud, per quod nimia Aeneae ostenditur pietas, qui nec iustis causis movetur, ut patrem relinquat. INTEGER AEVI SANGVIS plenam aetatem significat ex sanguine, qui non est integer nisi in iuvenibus. Nam dicunt physici minui sanguinem per aetatem; unde et in senibus tremor est. 639 SVO ROBORE sine alterius auxilio quo eget Anchises. 641 CAELICOLAE ad quos nostra pertinet vita, ut «haud credo invisus caelestibus auras vitales carpis» et «nos iuvenem exanimum et nil iam caelestibus ullis

digilibLT 137 Seruius

debentem» et «igneus est ollis vigor et caelestis origo». Anima enim caeli pars est, umbra inferorum. Ideo ergo non posuit generale deorum nomen, et addidit caelestibus, ne crederentur inferni dii, qui datores vitae non sunt. 642 SATIS SVPERQVE ad augmentum «superque» addidit. Est autem tmesis. Sane sciendum est esse aliqua quae augmentum non recipiunt, ne minus significent, ut ‘satis’, ‘perfectus’; nam quaeritur utrum ‘perfectior’ possit facere, ne incipiat ‘satis’ ‘perfectus’ minus significare. 643 VNA EXCIDIA sub Laomedonte. Sed ἐμφατικῶς dixit «excidia». 644 SIC O SIC POSITVM ADFATI DISCEDITE CORPVS sensus talis est: ‘praestate mihi vos funebre solatium’, id est ‘adfamini me’, ut dici mortuis solet ‘vale, vale, vale’. 645 MORTEM autem ego manu hostis inveniam; nam hic ordo est. MISEREBITVR HOSTIS affectu eius qui cupiebat interimi dixit, ut eum hostis quasi miseratus occideret. Sic in nono mater Euryali «aut tu, summe pater divum, miserere, tuoque invisum hoc detrude caput sub Tartara telo, quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam». 646 EXVVIASQVE PETET quasi obiectio est ‘sed spoliatum linquet cadaver’, et responsio «facilis iactura sepulcri»; aut secundum Epicureos, qui dicunt nihil superesse post mortem; aut hoc dicit, facilis sepulturae iactura est quam potest ruina praestare. 647 ANNOS DEMOROR quasi festinantes diu vivendo detineo. 649 FVLMINIS ADFLAVIT VENTIS ET CONTIGIT IGNI tria sunt fulminum genera: est quod adflat, quod incendit, quod findit; de hoc autem siluit. Fulminatus autem est Anchises, quia se cum Venere concubuisse iactabat. 651 NOS CONTRA praepositiones vel adverbia in ‘a’ exeuntia modo producunt ultimam litteram, excepto ‘puta’ et ‘ita’; apud Ennium et Pacuvium brevia sunt. Hinc est quod etiam numerorum nomina indeclinabilia producuntur, ut «triginta magnos». Ea vero quae declinantur brevia sunt secundum rationem nominum in ‘a’ exeuntium. 652 OMNISQVE DOMVS modo familia, alias domicilium, interdum re vera domum.

138 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

655 MORTEM OPTO contra fatorum vim et matris auxilium. 657 MENE probatae pietatis filium. Nam pronomina habent vim suam, nonnumquam et emphasin, ut «cantando tu illum?». POSSE plus est quam velle. 658 EXCIDIT bene excusat patrem dicendo ‘excidit’, et ipsam temperat obiurgationem. 661 PATET ISTI apocope est pro ‘istic’. Pronomen enim esse non potest quia non praecedit nomen. 663 NATVM ANTE ORA PATRIS his rebus terret eum qui non potest mortem timere. OBTRVNCAT obtruncare consuevit. 668 ARMA, VIRI, FERTE ARMA notant hoc critici quia saepius armari aliquos dicit, cum exarmatos nusquam ostendat; qui nesciunt non omnia a poeta, ut supra diximus, dici debere. Nam et diem describit, nocte non praemissa. Superfluo enim dicuntur ea quae necesse est fieri. Quis enim domum ingressus non arma deponat? 669 REDDITE ME DANAIS quibus me sustulit mater. 674 TENDEBAT offerebat, sed non manibus eum gestans. 675 SI PERITVRVS ABIS argumentum dilemma, id est conplexio, quae adversarium ab utraque parte concludit. 677 CVI PARVVS IVLVS interrogantis est. Et simul epitheto commendat aetatem. 678 CONIVNX QVONDAM TVA D. R. ‘quondam’ aut ‘aliquando’ significat, quasi nunc uxor non sit quae relinquitur. Aut certe ‘quondam’ ‘semper’ significat, ut in Georgicis «ut quondam in stipulis magnus sine viribus ignis», et est, ‘quam semper coniugem nominasti’. Haberi enim quaevis poterat, nominari non nisi nobilis. 681 MANVS INTER mutavit accentum praepositio postposita. Sane ‘inter’ plerumque pro ‘per’ ponitur, sed raro apud Vergilium, ut «hunc inter fluvio Tiberinus amoeno».

digilibLT 139 Seruius

Bona autem oeconomia ad Iulum venit, dicens eum fuisse inter manus parentum. ‘Inter manus’ autem, hoc est inter amplexus. Non enim possumus eum illo tempore portatum dicere, quem post septem annos legimus et venatum isse et bella tractasse. MIRABILE MONSTRVM τῶν μέσων est; dictum a monstrando. Et refertur ad praesens eius significatio. ‘Prodigium’ autem est quod in longum tempus dirigit significationem. 683 FVNDERE LVMEN APEX ‘apex’ proprie dicitur in summo flaminis pilleo virga lanata, hoc est in cuius extremitate modica lana est; quod primum constat apud Albam Ascanium statuisse. Modo autem summitatem pillei intellegimus. Tangit namque, ut frequenter diximus, latenter historiam. Item hoc quoque de igni ad Servium Tullium pertinet. Nam cum Tarquinius cepisset Corniculanam civitatem, ex captiva quadam in domo eius natus est Servius Tullius. Qui cum obdormisset, caput eius subito flamma corripuit; quam cum vellent restinguere, Tanaquil, regis uxor, auguriorum perita, intellegens augurium prohibuit. Flamma puerum cum somno deseruit; unde intellexit, eum clarum fore usque ad ultimam vitam. Perite sane lucem dixit, non ut in septimo «tum fumida lumine fulvo»; nam et illic splendor quidem est, sed cum fumo, qui semper causa lacrimarum est. In Ascanio autem solus ostenditur splendor. 684 CIRCVM TEMPORA PASCI crescere; ut «sacrum tibi pascere crinem». Sunt autem hic infiniti pro indicativis ‘fundere’, ‘lambere’, ‘pasci’. 686 SACROS RESTINGVERE FONTIBVS IGNES non quos tunc ‘sacros’ sciebant, sed quos mox probarunt. 687 OCVLOS AD SIDERA contra opinionem Theocriti, qui eum fulmine caecatum fuisse commemorat. 689 SI FLECTERIS aut secundum Stoicos locutus est, qui fati adserunt necessitatem, aut secundum Epicureos, qui dicunt deos non curare mortalia. 690 ASPICE NOS quia intuentes dii iuvant; unde est «atque oculos Rutulorum reicit arvis», et contra «diva solo fixos oculos aversa tenebat». 691 ATQVE HAEC OMINA FIRMA secundum Romanum morem petit ut visa firmentur. Non enim unum augurium vidisse sufficit, nisi confirmetur ex simili. Nam si dissimilia sint posteriora, solvuntur priora; unde est «quantum Chaonias aquila veniente columbas». Nam aquila sine dubio columbis plus potest.

140 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

693 INTONVIT LAEVVM sinistrum, prosperum, quia caeleste est, ut diximus supra. ‘Sinistrum’ autem a ‘sinendo’ dictum, quantum ad auguria pertinet, quod nos agere aliquid sinat. 694 MVLTA CVM LVCE CVCVRRIT nunc theologicam rationem sequitur, quae adserit flammarum quos cernimus tractus nimbum esse descendentis numinis; alibi physicam, ut «vento inpendente videbis, flammarum longos a tergo albescere tractus». FACEM DVCENS lumen, quod utique ex facibus nascitur. 696 IDAEA CLARVM SE CONDERE SILVA stellae huius cursus ita significat Troianos conglobatos ad domum Aeneae Idam petere. Quod dicit «multa cum luce» ostendit claros; quod «signantem vias» scintillas quasdam dicit relictas, quae ostendunt remansuros in diversis partibus socios; quod «longo limite», ostendit errorem: quod ‘sulcum’ dicit, significat longum «maris aequor arandum»; quod ait «sulphure fumant» divini ignis odor ostenditur; ex fumo autem mors Anchisae, sicut eius oratio sequens indicat. ‘Cedo equidem’ quasi licet sciam me esse moriturum. Et bene quamdiu vivit Anchises, totum ei conceditur. 699 VICTVS GENITOR a pristino proposito recedens. SE TOLLIT AD AVRAS verbum augurum, qui visis auspiciis surgebant a templo; unde est ‘extemplo’. 700 ADFATVRQVE DEOS agit diis gratias. 703 VESTROQVE IN NVMINE TROIA EST in vobis habeo Troiam; propter illud «has mihi servassent sedes». 704 COMES IRE RECVSO tantum ad solatium itineris, quippe moriturus, ut in sexto Aeneas «ille meum comitatus iter». Vult enim Vergilius etiam Aeneae concedere patris peritiam. 705 DIXERAT ILLE hic distinguendum. ET IAM dum negat, dum ostenduntur auspicia. 706 PROPIVSQVE propter illud «arboribusque obtecta recessit». Et est ordo: incendia propius volvunt aestus, id est calorem. Vnde etiam ‘aestas’ dicitur.

digilibLT 141 Seruius

707 ERGO AGE quia consensisti et ignis propinquat. ‘Age’ autem non est modo verbum imperantis sed hortantis adverbium, adeo ut plerumque ‘age facite’ dicamus et singularem numerum copulemus plurali. CERVICI ‘cervix’, cum numero singulari dicitur, collum significat; si plurali utamur, superbiam ostendimus, ut in Verrinis «frange cervices». 710 AMBOBVS ERIT et ad filium et ad patrem potest referri; sed melius ad patrem, quia de Ascanio post loquitur. 711 ET LONGE SERVET VESTIGIA CONIVNX ‘longe’ valde, ut «Tiberinaque longe ostia». Nam ‘longe’ non potest, quia sequitur «pone subit coniunx». Et bene ire singulos facit; scit enim multitudinem facile posse deprehendi. ‘Servet’ autem ‘custodiat’, ut «et tantas servabat filia sedes» vel «servantem ripas». 713 VRBE EGRESSIS hic ablativo iunxit, ut Horatius «egressum magna me accepit Aricia Roma»; Sallustius accusativo, ut «raro egressa fines suos». Ergo utrumque dicimus. TVMVLVS modo terra tumens, alias sepulcrum. Prudenter autem circa turbatos pluribus utitur praeceptis, quia scit timoris comitem esse oblivionem. TEMPLVNQVE VETVSTVM DESERTAE CERERIS bene Cereris fanum ante urbem esse facit, quae dea rusticorum est. Et librate Aeneas et Cereris templum et vetustum elegit, ad quod nec viris erat aditus, sicut hostes putabant; nam Aeneas scit ante esse profanatum; nec praedae spe Graeci poterant duci. 714 DESERTAE CERERIS utrum a sacerdote, qui in sexto extinctus inducitur, ut «Cererique sacrum Polyboeten»; an ‘desertae’ belli tempore propter decennalem obsidionem; an ‘desertae’ a filia, ut «nec repetita sequi curet Proserpina matrem»? Cupressum autem, funebrem arborem, bene ante templum deae lugentis esse confirmat. 715 RELIGIONE PATRVM timore; et est reciprocum. Sic Terentius «nam mihi nihil esse, religio est dicere», id est metus; item Vergilius contra «multosque metu servata per annos». Conexa enim sunt timor et religio, ut Statius «primus in orbe deos fecit timor». 717 CAPE SACRA MANV non est dantis, sed hortantis ut tollat, quia sequitur «me bello e tanto digressum et caede recenti adtrectare nefas»; scit enim Graecos ex pollutione Palladii piaculum commisisse.

142 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

719 FLVMINE VIVO semper fluenti, id est naturali, ut «vivoque sedilia saxo». Est autem augurale verbum. 721 LATOS VMEROS aut more heroum se laudat, aut certe sternendo latos facit. 723 SVCCEDOQVE ONERI figura est, ut «succedunt muro et flammas ad culmina iactant». 724 INPLICVIT puerilem expressit timorem. 725 PONE adverbium est, atque ideo ultima syllaba habet accentum. OPACA LOCORVM quia dixit «arboribusque obtecta recessit». Est autem elocutio, ut «strata viarum». 726 ET ME QVEM DVDVM naturalia plus timet. Quasi et vir fortis et pius non timet bellicum timorem sed naturalem propterea quia sequitur «comitique onerique timentem». 727 GLOMERATI EX AGMINE propter illud «undique collecti invadunt». 728 SONVS EXCITAT OMNIS consternat. 731 SVBITO CVM hysterologia est. 733 NATE haec singula pronuntianda sunt, quia perturbatis iugis non datur sermo. PROPINQVANT non dicit qui propter sequentem de Corybantibus oeconomiam. 734 CERNO altius intuentes ‘cerno’ Aeneae dant. 735 MALE NVMEN AMICVM non cum utilitate mea favens uxori, quae in numerum ministrarum matris deum relata est. 736 MENTEM memoriam, ut paulo post «nec prius amissam respexi».

digilibLT 143 Seruius

738 FATONE EREPTA CREVSA ordo est: fato erepta Creusa substititne, erravitne via. Non enim dubitat fato esse sublatam, cum audierit «non haec sine numine divum eveniunt». 740 NEC POST OCVLIS EST REDDITA NOSTRIS constat; nam umbram eius vidit tantummodo. 743 HIC DEMVM «hic una defuit», aliter vitium est. 744 NATVMQVE qui per aetatem matrem desiderare debuerat. 745 DEORVMQVE hypermetrus versus. 746 VIDI CRVDELIVS bene se futurus commendat maritus. 748 VALLE RECONDO hinc iam ostenditur nimia multitudo. 750 STAT CASVS placet, ut «stat quicquid acerbum est morte pati». 752 OBSCVRA LIMINA aut per noctem obscura, aut certe posticum ‘limina’ significat. 753 RETRO OBSERVATA SEQVOR relego, retro sequor mea vestigia. 754 LVMINE LVSTRO oculos circumfero. 755 IPSA SILENTIA ‘ipsa’ quae terrere non debent, praecipue inter hostes. Sed, ut diximus, naturalibus tantum cedit. 756 SI FORTE PEDEM, SI FORTE iteratione auxit dubitationem. 757 INRVERANT DANAI quos Venus ante prohibuerat; unde est «et ni mea cura resistat».

144 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

758 ILICET confestim. Hoc significat et ‘ilico’; sed metri ratione variantur. SVMMA AD FASTIGIA VENTO qui auget flammas, ut «veluti cum flamma furentibus austris». ‘Fastigia’ autem modo de summitate proprie dixit; alibi per contrarium de imo, ut est «forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras». Inde est et «caelumque profundum», quasi cuius porro sit fundus, cum de imo ‘fundus’, de summo ‘fastigium’ dicatur. 760 PRIAMI patris eius. ARCEM ne vel illuc confugisset? 761 VACVIS magnis, quippe illic erant omnia. IVNONIS ASYLO templo; unde nullus possit extrahi. Dictum ‘asylum’ quasi ‘asyrum’. Hoc autem non est in omnibus templis nisi quibus consecrationis lege concessum est. Primo autem apud Athenienses statutum est ab Herculis filiis, quos insequebantur hi qui erant a patre oppressi, sicut docet in duodecimo Statius. Hoc asylum etiam Romulus imitatus est; unde est «quem Romulus acer asylum rettulit», non ‘statuit’. 762 PHOENIX Achillis magister. 763 HVC pro ‘illuc’. GAZA census, Persarum lingua. Et est numeri singularis tantum. 764 MENSAEQVE DEORVM postquam «excessere omnes adytis». 765 CAPTIVAQVE VESTIS pro ‘captivorum’; et est nota elocutio. 766 LONGO ORDINE longa multitudine, ut in sexto «unde omnes longo ordine posset», cum non dicat ‘per ordinem’. 768 VOCES IACTARE quae contrariae sunt latere cupienti. Et inquirendi officium ad vocem transtulit propter noctem. ‘Voces’ vero quia «iterumque iterumque vocavi». 771 TECTIS per tecta. Et est antiptosis. 772 INFELIX SIMVLACRVM mihi non sibi, ut «quae potui infelix». Per ‘simulacrum’ autem apotheosin ostendit, quia simulacra deorum sunt, umbrae

digilibLT 145 Seruius

inferorum. Sic Vlixes in Homero apud inferos umbram Herculis cernit, quia post mortem umbrae inferos, animae caelum petunt. 773 MAIOR IMAGO quia umbra maior est corpore. 776 QVID TANTVM consolatio est; sequitur etiam divinatio quae animis liberatis corpore conceditur; unde etiam morientibus datur, ut «nec longum laetabere; te quoque fata prospectant paria» [Acron Mezentio. Post] «atque eadem mox arva tenebis». INSANO ‘magno’, ut «insani feriant sine litora fluctus». INDVLGERE ‘operam dare’, ut «indulgent vino». 777 SINE NVMINE DIVVM sine fati necessitate; ut enim Statius dicit, fata sunt quae dii fantur. 778 EVENIVNT NEC TE COMITEM HINC ASPORTARE CREVSAM caret scansione hic versus; unde multi ei ‘hinc’, multi ‘as’ syllabam detrahunt. Si tamen vis fide servata scandere, sit conversio, ut ‘eveniunt nec te hinc comitem’, et potest scandi per synalipham. Aliter nec ecthlipsin nec hiatum nec synalipham recipit. ‘Creusam’ quia Latina declinatio est, erit Latinus accentus. 779 FAS quia sequitur «regnumque et regia coniunx parta tibi». OLYMPI cur in paenultima accentus sit manifesta est ratio apud Latinos; quamquam Graeci discretionem velint per accentum facere montis et caeli, quod superfluum est. 780 ARANDVM quia legimus «subtrahiturque solum», non inmerito dixit nunc ‘arandum’. 781 HESPERIAM sequenti epitheto Italiam ab Hispania segregavit, quae et ipsa Hesperia dicitur. LYDIVS THYBRIS Tuscus, dictus ‘Lydius’ a fratre Tyrrheni. Nam Lydus et Tyrrhenus duo fratres, cum eos provincia una non ferret, in sortem miserunt ut divisis copiis proficisceretur unus ad novas sedes quaerendas. Profectus Tyrrhenus est, qui ex suo nomine Tuscos Tyrrhenos vocavit. Lydia autem dicta est, in qua frater remanserat. Vnde nunc traxit, ut ‘Lydium’ diceret. Tusci autem a frequentia sacrificii dicti sunt, hoc est ἀπὸ τοῦ θύειν. Constat namque illic a Tage aruspicinam repertam, ut Lucanus meminit «sed conditor artis finxerit ista Tages». 782 LENI AGMINE leni impetu.

146 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

784 LACRIMAS DILECTAE PELLE CREVSAE melius ad posteriora referimus, ut dicat: noli flere, nec enim captiva sum. Male enim plerique dicunt, quia habes uxorem paratam. 786 SERVITVM ut serviam; modus gerundi est. 787 DARDANIS laus a maioribus. NVRVS laus a cognatione. 788 HIS ORIS in quibus colitur. 789 IAMQVE VALE recedentis significatio est; unde et mortuis dicitur, ut «salve, maxime Palla, aeternumque vale». NATI SERVA COMMVNIS AMOREM propter futuram novercam commendatur Ascanius. 793 MANVS EFFVGIT IMAGO quasi imago quae non tenetur. Naturale enim est ut non possit teneri. Nam in sexto quod ait «da dextram misero», auxilium significat. 794 SIMILLIMA SOMNO sic Cicero «simillimum deo iudico». Nam genetivo debuit iungi. 795 SIC DEMVM novissime. 797 INVENIO ADMIRANS cum invenissem, admiratus sum. 798 EXILIO ad exilium. Donatus contra metrum sensit, dicens ‘ex Ilio’, quasi ‘de Ilio’; nam longa est. MISERABILE VVLGVS magnum est quod addidit ‘vulgus’. Sic Statius «unde hoc examen, et una tot miserae». 799 ANIMIS OPIBVSQVE et volebant et poterant. 801 LVCIFER IDAE ut Troianis videtur. Sic alibi «tibi deserit Hesperus Oetam»; illinc enim oriri vel occidere putantur sidera, unde videri vel incipiunt vel desinunt. 802 DVCEBATQVE DIEM quia lucis est praevius.

digilibLT 147 Seruius

803 OPIS ferendi auxilii. 804 CESSI deest ‘igitur’. MONTEM ut ostendit in nono, Idam significat.

Secundum interrogationem Didonis post insidias Graecorum et casus suorum proprios errores exsequitur, quos pertulit antequam ad Africam perveniret, ordine, ut supra diximus, commutato: nam rectum operis initium est «fracti bello fatisque repulsi». Fuga autem eius haec est. Relinquens Ilium Idam tenuit, inde Antandrum civitatem, iuxta quam factis navigiis tenuit Thraciam, in qua Aenum constituit, ut multi putant. Mox prodigiis territus Delum tenuit. Illic accepto augurio errore patris praetervectus Cycladas venit ad Cretam: ubi cum pestilentia laboraret, a diis penatibus monitus ad Strophadas delatus est insulas. Inde praetervectus maritima Graeciae apud Epirum susceptus est Heleni hospitio. Vnde profectus Calabriam tenuit, et illinc statim territus adventu Diomedis abscessit, navigavitque usque ad Scyllam et Charybdin, quae sunt Aetnae vicinae. Vnde vento pulsus circumita maxima parte Siciliae Drepanum venit, ubi secundum Vergilium perdidit patrem. Inde, ut est in primo, ad Didonis regna pervenit. 1 POSTQVAM haec particula conectendis adiungitur rebus, ut «postquam altos tetigit fluctus»: sic enim dictis sequentia copulantur. RES modo ‘imperium’, ut «res Agamemnonias». Bene autem ‘Asiae’, quasi tertiae orbis partis; nam Phrygia in Asia est, Ilium in Phrygia minore. PRIAMIQVE EVERTERE GENTEM non est iteratio; nam potuit aliud sine alio fieri, ut vel Phrygia tota everteretur, vel solum Ilium. 2 GENTEM INMERITAM bene ‘gentem’; nam Laomedontis et Paridis culpa universa gens perire non debuit. VISVM SVPERIS laus Ilii, quod non nisi dii potuere subvertere. Quotienscumque autem ratio non apparet, ‘sic visum’ interponitur, ut Horatius «sic visum Veneri», cum amorem ostenderet non esse pulchritudinis. Et bene accusatio in deos habet quandam venerationem; alioquin sacrilegium est. 3 SVPERBVM ILIVM nobile. ‘Ilium’ autem Vergilius neutro tantum genere declinat, Horatius etiam feminino, ut «non semel Ilios vexata». Sane modo ‘Ilium’ proprie de civitate dixit, nam regio ‘Troia’ est - quamvis interdum pro civitate provinciam ponat, ut «et campos ubi Troia fuit». HVMO FVMAT NEPTVNIA TROIA ‘humo’ ab humo, ut significet patriae suae solum quoque arsisse. Sane

148 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

quaeritur quo modo dixerit ‘cecidit’ et ‘fumat’. Sed aut per licentiam poeticam tempus pro tempore posuit, ut «meminisse horret luctuque refugit», aut certe naturam rerum expressit; nam ruina in brevi fit, fumus vero longo permanet tempore. Nam quod ait Probus, ad discernendum tempus circumflectendam ultimam syllabam, ut intellegamus ‘fumavit’, non procedit, quia ‘pone’ tantum verbum in ultima habet accentum, ut significet ‘retro’. 4 DIVERSA EXILIA multi ad illud referunt «magnum quae sparsa per orbem». Constat namque diversas partes orbis tenuisse Troianos. Sed melius est specialiter hoc Aeneae dare, qui conpulsus auguriis est diversas terras, hoc est e regione positas, quaerere. DESERTAS autem ‘a Dardano’ accipe; nam ubique uberes esse eas legimus, ut «atque ubere glaebae». 5 AVGVRIIS AGIMVR DIVVM ex flamma, quae tempora Ascanii pasta est, cursu stellae, Creusae admonitione, quae dixit «et terram Hesperiam venies». 6 SVB IPSA ANTANDRO iuxta Antandrum. Est autem civitas Phrygiae, dicta Antandros vel quod de Andro insula eam condiderunt coloni, quasi ἀντὶ Ἄνδρου, vel quia Graeci venientes per Thraciam cepere Polydorum, pro cuius pretio hanc accepere civitatem, quae ex facto nomen accepit - quamvis huic opinioni Vergilius non consentiat. Fertur tamen quod post acceptum pretium a Graecis occisus sit lapidibus. Alii a Polymestore occisum dicunt post eversam Troiam et in maria praecipitatum. Cuius cum mater Hecuba agnovisset cadaver, cum captiva duceretur, flendo in canem conversa est, cum se praecipitare vellet in maria. Quod ideo fingitur, quia nimio dolore inaniter Graecis conviciabatur. PHRIGIAE IDAE ad discretionem Cretensis. MOLIMVR paramus. Et bene petiit loca, in quibus et lateret et navigia praepararet. 7 INCERTI QVO FATA FERANT quia quisquis navigat, licet mente destinet locum, quo tamen feratur incertus est. VBI SISTERE DETVR a praeteritis tractum est, quia nec in Thracia permansit nec in Creta. 8 CONTRAHIMVSQVE VIROS colligimus - unde est «unam quae Lycios», item et «fratres Lycia missos et Apollinis agris» - eos scilicet qui ad auxilium venerant. VIX mox, ut «vix e conspectu Siculae telluris. PRIMA AESTAS aut vernum tempus dicit, aut quia est et adulta et praeceps. 9 PATER ANCHISES ut diximus, servat τὸ πρέπον, ut pater iubeat.

digilibLT 149 Seruius

11 EXVL quasi trans solum missus, aut extra solum vagus. 12 CVM SOCIIS NATOQVE PENATIBVS ET MAGNIS DIS duo humana posuit et duo divina. Patris non fit mentio, quia secundum Vergilium ad Italiam non venit. ‘Pentaibus et magnis dis’ Varro quidem unum esse dicit penates et magnos deos; nam in basi scribebatur ‘magnis diis’. Potest tamen hoc pro honore dici; nam dii magni sunt Iuppiter Minerva Mercurius. Qui Romae colebantur, penates vero apud Laurolavinium; unde apparet non esse unum. 13 TERRA PROCVL ‘procul est quasi ‘porro ab oculis’; unde potest et ‘satis longe’ significare et ‘non valde’, ut in quinto «est procul in pelago saxum», quod satis longe fuisse intellegi non potest, ne voluptas pereat spectaculi. Quamquam et hic similis possit esse significatio; brevis est enim Hellesponti transitus. VASTIS aut ‘vastatis’ aut ‘magnis’. 14 THRACES ARANT figurate; nam minus est ‘quam’. ACRI QVONDAM saevo et cruento. Lycurgus autem rex Thraciae fuit, qui ut habet fabula, dum contemnens Liberum eius amputat vites, crura sua incidit. Re vera autem abstemius fuit - quos constat acrioris esse naturae, quod etiam de Demosthene dictum est. REGNATA participium sine verbi origine. 15 HOSPITIVM ANTIQVVM aut carum, aut re vera antiquum. Nam tanta inter ipsos familiaritas fuit ut Ilione, filia Priami, Polymestori nuberet Thracum regi. 16 DVM FORTVNA FVIT scilicet bona. Et simul ostendit fidem cum felicitate deficere. Sane sciendum, quotienscumque fortunam solam dicimus, felicitatem intellegi: unde et fortunatos tantum felices et infortunatos solos infelices vocamus. LITORE CVRVO perpetuum epitheton litorum est. Nam quod in sexto ait «tunc se ad Caietae recto fert litore portum», significat eum ita navigasse ut non linqueret litus. 17 PRIMA LOCO quia apud Cretam alia fecit. Modo autem Aenum significat, ut Sallustius «Aenum et Maroneam viamque militarem». Quamquam Homerus dicat inde auxilia ad Troiam venisse; ergo iam fuerat. Euphorion et Callimachus hoc dicunt etiam, quod Aenum dicatur a socio Vlixis illic sepulto eo tempore, quo missus est ad frumenta portanda. FATIS INIQVIS bene quid sit futurum praeoccupat. 18 AENEADAS ecce nec Vergilius Aenum dicit.

150 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

19 SACRA DIONAEAE MATRI Veneri, a matre Diona, secundum Homerum. Et bene dispensat ut, cum adversam navigationem subiungit, ‘Dionaeam’ Venerem dicat, ut hoc loco; si prosperam, de mari eam dicat esse procreatam, ut «unde genus ducis». Haec autem in quantum potest, non semper, reservat. 20 AVSPICIBS COEPTORVM OPERVM Iovi, qui arcis deus est; Apollini, propter auguria; Libero, causa libertatis. Nam dii alii, si invocentur, ad privatam pertinent causam. Vt de Didone legimus «Iunoni ante omnes, cui vincla iugalia curae» propter nuptias; quamvis enim rei publicae utilitas simularetur, erat tamen etiam specialis causa Didonis. Similiter et hic Aeneas sacrificat Veneri. Quod autem de Libero diximus, haec causa est, ut signum sit liberae civitatis. Nam apud maiores aut stipendiariae erant, aut foederatae, aut liberae. Sed in liberis civitatibus simulacrum Marsyae erat, qui in tutela Liberi patris est. 21 MACTABAM IN LITORE TAVRVM contra rationem Iovi taurum sacrificat, adeo ut hinc putetur subsecutum esse prodigium. Vbique enim Iovi iuvencum legimus immolatum, ut «statuam ante aras aurata fronte iuvencum, iam cornu petat, et pedibus qui spargat harenam», item Iuvenalis «qui vexat nascenti robora cornu». Nam in victimis etiam aetas est consideranda. 22 TVMVLVS hoc sermone et collem et sepulcrum fuisse significat. QVO SVMMO in quo summo. CORNEA VIGVLTA ET MYRTVS bene elegit hastis apta virgulta; nam legimus «et bona bello cornus», item «et pastoralem praefixa cuspide myrtum». Ergo si telis fuerat confixus, merito illic haec coaluere virgulta. ‘Cornus’ autem declinatur ut ‘ficus’, si arbor sit. Nam ‘cornu’ animalis indeclinabile est, licet genetivum usurparit Lucanus, ut «cornus tibi cura sinistri, Lentule». Sic Cicero in Arato «huius genus» pro ‘genu’. 24 ACCESSI non ad cornum, sed ad myrtum, quae inter verbenas est. Et bene matri sacrificaturus aras coronat ex myrto. SILVAM bene variat, ut nunc silvam, nunc vimina, nunc virgulta, nunc arborem dicat. 26 MONSTRVM bene ‘monstrum’; nam statim quid esset apparuit. Et hoc proprietatis est; abusione tamen plerumque corrumpitur. 28 LIQVVNTVR SANGVINE GVTTAE ‘li’ in verbo producitur, ut hoc loco, item «canis cum montibus umor liquitur»; in nomine vero brevis est, ut ‘liquor’.

digilibLT 151 Seruius

29 TABO corrupto sanguine. Et est nomen casus septimi tantum, ut ‘sponte’, ‘natu’; quod si velis declinare, ‘haec tabes, huius tabis’ dicis. 30 MEMBRA QVATIT causa pendet ex causa; nam timor sanguinem gelat, qui coactus gignit frigus. 31 LENTVM VIMEN molle et flexuosum; unde et vietos dicimus curvos per senectutem. 32 TEMPTARE LATENTES miraculum est enim ex arbore sanguinem fluere. 34 MVLTA MOVENS ANIMO non dicit quae, sed ex sequentibus intellegimus. Cogitabam, inquit, ne forte sanguis esset ex nymphis: amadryades namque cum arboribus et nascuntur et pereunt; unde plerumque caesa arbore sanguis emanat. Nam Ovidius ait, cum Erysichthon arborem incideret, primo sanguis effluxit, post ululatus secutus est; inde Statius «nec amplexae dimittunt robora nymphae». Item cogitabam ne forte ex terra Martis iure sanguis efflueret; nam quod dicit haec se veneratum esse numina, illas constat praecessisse cogitationes. 35 GRADIVVMQVE PATREM θοῦρον Ἄρηα, id est exilientem in proelia, quod in bellantibus sit necesse est. GETICIS Thraciis. Getae autem populi sunt Mysiae, quae, quia lata est, multas continet gentes. 36 RITE SECVNDARENT recte prosperos facerent. VISVS pro ‘visa’ posuit. Tunc enim masculino utimur genere, cum de his loquimur quibus videmus, ut si dicas ‘nubecula obest visibus meis’. Si autem neutro utamur, ea quae videntur significamus, ut si hoc loco diceret, ‘rite secundarent visa’; quod propter metrum nequaquam potuit. Similia sunt nuntius et nuntium, auditus et auditum. LEVARENT bonum ac leve facerent. 38 OBLVCTOR acrius nitentem ostendit. 39 ELOQVAR AN SILEAM parenthesis ad miraculum posita. GEMITVS LACRIMABILIS potest enim esse etiam irascentis. 40 VOX REDDITA pro ‘data’. Redditur enim quicquid ad nos per alterum transit. Quamquam hic etiam hoc possit intellegi; nam ad eum vox missa per tumulum est.

152 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

41 LACERAS per membra dissicis; nam ‘lacerare’ est ‘saepius vulnerare’, ut «lacerum crudeliter ora» de Deiphobo. SEPVLTO modo ‘iacenti’ significat, ut «somno vinoque sepulti», item «occupat Aeneas aditum custode sepulto»; nam ‘sepultus’ est quasi ‘sine pulsu’. Non enim hunc sepultum possumus dicere, cum sepultura non sit in hoc rite facta, sed fortuita sit obrutus terra. 42 PIAS bene etiam ille qui laeditur excusat Aeneam; quod pietatis grande testimonium est. SCELERARE polluere; et est sermo Plautinus, quo hodie non utimur. 43 EXTERNVM TVLIT ordo est ‘Troia me tibi tulit’ - hoc est ‘educavit’ – ‘non externum’; nam et civis Aeneae fuerat et cognatus. 44 CRVDELES TERRAS id est crudelium et avarorum. 45 POLYDORVS EGO sive ‘ego’ distinguas sive ‘ego his’, subaudias ‘sum’ necesse est. 46 INCREVIR reviruit. Traxit autem hoc de historia Romana. Nam Romulus, captato augurio, hastam de Aventino monte in Palatinum iecit, quae fixa fronduit et arborem fecit. Vituperabile enim est poetam aliquid fingere quod penitus a veritate discedat. Denique obicitur Vergilio de mutatione navium in nymphas; et quod dicit per aureum ramum ad inferos esse descensum; tertium, cur Iris Didoni comam secuerit. Sed hoc purgatur Euripidis exemplo, qui de Alcesti hoc dixit, cum subiret fatum mariti. 50 INFELIX aut qui iam infelix esse coeperat aut cui etiam provisa nocuerunt. MANDARAT aphaeresis est, sive dixeris ‘commendarat’ sive ‘amandarat’. 51 THREICIO REGI auxit ex provincia crudelitatem, ex qua fuerunt Diomedes, Lycurgus, Tereus. ‘Threicio’ autem pro ‘Thracio’, ut supra pro ‘Thracia’ ‘Threissa’: nam solutio est Ionicae linguae. Cum enim sit Θρᾷξ, Iones dicunt Θρήιξ , cuius solutio facit ‘Threicius’ et ‘Threissa’. 52 CINGIQVE VRBEM OBSIDIONE VIDERET inter ipsa principia obsidionis; nam postea iam minime poterat.

digilibLT 153 Seruius

53 FORTVNA melior scilicet. 54 RES AGAMEMNONIAS id est imperium. VICTRICIA omnia nomina a verbo venientia. cum in ‘or’ exeunt, masculina sunt, ut ‘victor’; cum in ‘trix’, feminina sunt, ut ‘victrix’. Neutra vero non faciunt, nisi tantum ex numero plurali: unde est ‘victricia’. 55 FAS OMNE et cognationis, et iuris hospitii. OBTRVNCAT ‘occidit’ intellege. Nam obtruncare proprie est capite caedere. 56 VI POTITVR hoc verbum de his est quae permiscent coniugationes; cum enim sit tertiae coniugationis, infinitum modum a quarta facit, ut ‘potiri’. Vnde plerique decipiuntur, ut ‘potiris’ dicant. Similiter ‘fio’ pro ‘fiere’ ‘fieri’ facit, permixta coniugatione. 57 AVRI SACRA FAMES exsecrabilis, ut «sacrae panduntur portae». Tractus est autem sermo ex more Gallorum. Nam Massilienses quotiens pestilentia laborabant, unus se ex pauperibus offerebat alendus anno integro publicis et purioribus cibis. Hic postea ornatus verbenis et vestibus sacris circumducebatur per totam civitatem cum execrationibus, ut in ipsum reciderent mala totius civitatis, et sic proiciebatur. Hoc autem in Petronio lectum est. Sane sciendum latenter Aenean hoc agere, ut Troianos Didoni ex infelicitatis similitudine commendet; nam et eius marito auri causa intulit necem. 60 OMNIBVS IDEM plus est, quam si diceret ‘similis’. SCELERATA TERRA pro ‘sceleratorum’. 61 CLASSIBS AVSTROS hypallage est. 62 INSTAVRAMVS FVNVS modo sepulchrum, quod virgulta avellendo diruerat; nam proprie ‘funus’ est incensum cadaver. 63 STANT positae sunt. Multa autem, ut supra diximus, hic sermo significat. MANIBVS manes sunt animae illo tempore quo de aliis recedentes corporibus necdum in alia transierunt. Sunt autem noxiae, et dicuntur κατὰ ἀντίφρασιν: nam ‘manum’, ut supra diximus, ‘bonum’ est; unde est et ‘mane’ dictum. Similiter etiam Eumenidas dicimus. Parcas, bellum, lucum. Alii manes a manando dictos intellegunt;

154 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

nam animabus plena sunt loca inter lunarem et terrenum circulum, unde et defluunt. Quidam manes deos infernos tradunt. 64 ATRAQVE CVPRESSO nigra, funesta; nam inferis consecrata est, quia caesa numquam revirescit. Moris autem Romani fuerat ramum cupressi ante domum funestam poni, ne quisquam pontifex per ignorantiam pollueretur ingressus. Hinc Horatius «nec te praeter invisam cupressum ulla brevem dominum sequetur». ‘Atra’ autem quod atratos lares significet. 65 CRINEM DE MORE aut de more gentis, ut etiam in Aegypto est, aut certe de more plangentium. 66 TEPIDO LACTE statim mulcto. CYMBIA pocula in modum cymbae facta. 67 SANGVINIS SACRI de victimis sumpti. 68 ANIMAMQVE SEPVLCRO CONDIMVS bene animam lacte et sanguine ad tumulum dicit elicitam; lacte namque corpus nutritur post animae coniunctionem, et anima sine sanguine numquam est, quo effuso recedit. Legimus praeterea in sexto insepultorum animas vagas esse. Et hunc constat non legitime sepultum fuisse. Rite ergo reddita legitima sepultura, redit anima ad quietem sepulcri, quam Stoici herciscundi, id est medium secuti, tam diu durare dicunt quam diu durat et corpus. Vnde Aegyptii, periti sapientia, condita diutius reservant cadavera, scilicet ut anima multo tempore perduret et corpori sit obnoxia, nec cito ad alios transeat. Romani contra faciebant, comburentes cadavera, ut statim anima in generalitatem, id est in suam naturam rediret. Dicit ergo nunc sacrificiis quibusdam elicitam animam et sepulcro conditam obnoxiamque factam corpori, quod ante horrebat, quasi per vim extorta. Ideo autem Stoicos medium sequi diximus, quia Plato perpetuam dicit animam et ad diversa corpora transitum facere statim pro meritis vitae prioris. Pythagoras vero non μετεμψύχωσιν, sed παλιγγενεσίαν esse dicit, hoc est redire, sed post tempus. SVPREMVM non est nomen, sed adverbium, ut «torvum clamat». CIEMVS autem est hoc loco ‘dicimus more sollemni’: ‘vale; nos te ordine quo natura permiserit cuncti sequemur’. 69 FIDES PELAGO quia alibi ait «totiens deceptus fraude sereni». 70 LENIS CREPITANS AVSTER duo epitheta posuit vitiose, ut diximus supra; fecit autem hoc prope in decem versibus. ‘Auster’ autem quivis ventus.

digilibLT 155 Seruius

72 TERRAEQVE VRBESQVE RECEDVNT physicam rem dixit; ita enim navigantibus videtur, quasi ab his terra discedat. 73 SACRA MARI COLITVR MEDIO ordo est: in mari medio Aegaeo colitur tellus sacra Neptuno et Nereidum matri, id est Doridi gratissima. Fabula talis est: post vitiatam Latonam Iuppiter cum etiam eius sororem Asterien vitiare vellet, illa optavit a diis, ut in avem converteretur versaque in coturnicem est. Et cum vellet mare transfretare, quod est coturnicum, adflata a Iove et in lapidem conversa diu sub fluctibus latuit. Postea supplicante Iovi Latona, elevata superferri aquis coepit. Haec primo Neptuno et Doridi fuit consecrata. Postea, cum Iuno gravidam Pythone immisso Latonam persequeretur, terris omnibus expulsa, tandem aliquando applicante se litoribus sorore suscepta est, et illic Dianam primo, post Apollinem peperit. Qui statim occiso Pythone ultus est matris iniuriam. Sane nata Diana parturienti Apollinem matri dicitur praebuisse obstetricis officium – unde, cum Diana sit virgo, tamen a parturientibus invocatur. Haec namque est Diana, Iuno, Proserpina. Nata igitur duo numina terram sibi natalem errare non passa sunt, sed eam duabus insulis religaverunt. Veritas vero longe alia est. Nam haec insula cum terrae motu laboraret, qui fit sub terris latentibus ventis, sicut Lucanus «quaerentem erumpere ventum credidit», oraculo Apollinis terrae motu caruit. Nam praecepit ne illic mortuus sepeliretur, et iussit quaedam sacrificia fieri. Postea e Mycono Gyaroque vicinis insulis populi venerunt, qui eam tenerent; quod etiam Vergilius latenter ostendit. Quod autem diximus Dianam primo natam, rationis est; nam constat primam noctem fuisse, cuius instrumentum est luna, id est Diana, post diem, quem sol efficit, qui est Apollo. Vt autem Delos primo Ortygia diceretur, factum est a coturnice, quae Graece ὄρτυξ vocatur. Delos autem quia diu latuit et post apparuit - nam δῆλον Graeci ‘manifestum’ dicunt - vel quod verius est, quia cum ubique Apollinis responsa obscura sint, manifesta illic dantur oracula. Delos autem et civitas dicitur et insula; unde interdum recipit praepositionem. 75 PIVS ARQVITENENS qui ultus est matrem. 78 COLI DEDIT a vicinis scilicet populis. CONTEMNERE VENTOS propter terrae motum. 79 APOLLINIS VRBEM Delon. Et est definitio. 80 REX et SACERDOS maiorum enim haec erat consuetudo, ut rex esset etiam sacerdos vel pontifex. Vnde hodieque imperatores pontifices dicimus.

156 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

81 VITTIS ET LAVRO vittae sacerdotis sunt, laurus vero etiam imperatoris victoris. 82 ANCHISEN AMICVM κατὰ τὸ σιωπώμενον intellegimus; nam quomodo fuerint amici, palam non dicit. 83 HOSPITIO septimus casus est, id est iure hospitalitatis; nam ‘ad hospitium’ non potest intellegi, quia iam amicus fuit. 85 DA PROPRIAM perpetuam, ut «propriamque dicabo». Et bene post experimentum male conditae civitatis perpetuas postulat sedes. THYMBRAEE Thymbraeus Apollo dicitur ab agro Troiae vicino, pleno thymbra, in quo eius et nemus est et templum, ubi a Paride Achilles occisus est; unde fingitur manu Apollinis vulneratus. Ergo ‘Thymbraeus’, ut ‘Delius’; nam numina a locis frequenter nomen accipiunt. Sane, quia Graece θύμβρη facit, in derivatione η in diphthongon mutat, ut Αἴτνη ‘Aetnaeus’, Δίρκη ‘Dircaeus’. DOMVM familiam, ut «domus tenet a quo Sergia nomen». 86 MANSVRAM VRBEM duo petit, et urbem et perpetuitatem. ‘Mansuram’ ideo, vel propter Troiam, vel propter eam quam in Thracia condidit. SERVA ALTERA non quia prima servavit, sed quia servare voluit, ut Homerus dicit. 88 QVEM SEQVIMVR? quia Cadmus, oraculo Apollinis bovem secutus, in Hyanteo Boeotiam condidit. 89 DA PATER religionis, ut supra diximus, nomen est. Nam et hominibus datur, ut «inde toro pater Aeneas», et montibus, ut «pater Appenninus», et fluviis ut «Thybri pater», numinibus etiam, ut «quidve, pater Neptune, paras», item «ipse pater Danais animos viresque secundas sufficit», item «odit et ipse pater Pluton». AVGVRIVM modo ‘oraculum’, sed usurpative. ANIMIS INLABERE NOSTRIS quia Apollinis responsa semper obscura sunt, vera tamen; unde cum intellegentia oraculum postulat. 90 VISA REPENTE Stoicos et Academicos secutus est, qui dicunt ea quae contra naturam sunt non fieri, sed fieri videri; unde magica ars omnis exclusa est, sicut Plinius Secundus docet in Naturali Historia. 91 LIMINAQVE ‘que’ brevis est pro longa posita; quod hac ratione defenditur, aut quia omnia monosyllaba ad artem non pertinent et his licenter uti possumus, aut

digilibLT 157 Seruius

certe quia omne μόριον, id est particula, quae sui substantiam non habet, membrum putatur superioris orazioni. Quod si est, ‘liminaque’ quasi una pars orationis est, et potest ‘que’ finalitatis ratione vel produci vel corripi. 92 MOVERI MONS Cynthus, unde Cynthius Apollo. CORTINA locus unde oraculum datur. Dicitur autem cortina, vel quod Apollinis tripos corio Pythonis tectus est, vel quod certa illinc responsa funduntur, quasi certina, vel, quod est verius, quia cor illic vatis tenetur. Nam caverna quaedam in templo Apollinis fuit, ad quam Phoebas rapta vaticinabatur, ut Lucanus ostendit. 93 SVMMISSI inclinati. Et sciendum pro qualitate numinum orantes interdum ima, interdum summa respicere; nam potestates aliae caelestes sunt, aliae terrenae, aliae permixtae. Vnde nunc Apollinem deprecantes terram petunt. Ipse est enim et Sol et Liber pater, qui inferos petiit, ut Horatius «te vidit insons Cerberus». Bene ergo terram petunt, unde ad eos responsa perveniunt, et quia Apollo etiam inferis notus est. 94 DARDANIDAE ut diximus, obscura quidem, sed vera sunt omnia; nam dicendo 'Dardanidae' ostendit Italiam, unde Dardanus fuit. Quod si Cretam significaret, ‘Teucriadae’ diceret. DVRI vel futurum ostendit laborem, vel eorum arguit insipientiam. STIRPE ‘stirps’ genere feminino originem significat, ut «heu stirpem invisam», masculino arborem, ut «sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum». Sed Horatius contra regulam nititur, ut «stirpesque raptas et pecus et domos». 95 PRIMA TELLVS Italia, unde Dardanus venit; Teucer enim de Creta post venit. VBERE LAETO quod est Italiae proprium, ut alibi «atque ubere glebae». 96 ANTIQVAM EXQVIRITE MATREM id est terram. Tractum autem est de historia: nam Brutus et filii Tarquinii cum oraculum Delphici Apollinis peterent, responsum est eius imperium fore qui primus matrem reversus oscularetur. Quod solus Brutus agnoscens de navi egressus simulans casum osculatus est terram; unde et potitus imperio est. EXQVIRITE hoc dicendo ostendit difficultatem. 97 HIC DOMVS ad illud respicit «da propriam, Thymbraee, domum»’. 98 NATINATORVM propter illud «et mansuram urbem». Nam oraculum semper ad petita respondet. Sane hic versus Homeri est, quem et ipse de Orpheo sustulit, item Orpheus de oraculo Apollinis Hyperborei. Mire autem sequenti versu hoc ostendit dicendo ‘haec Phoebus’.

158 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

99 TVMVLTV quia dixit ‘exquirite’. 100 LAETITIA propter promissam imperii aeternitatem. 102 MONVMENTA VIRORVM historias. 103 SPES DISCITE VESTRAS aut quasi senex loquitur, aut quia, ut supra diximus, scit se esse moriturum. 104 CRETA Dardanus, Iovis filius et Electrae, profectus de Corytho, civitate Tusciae, primus venit ad Troiam et illic parva aedificia collocavit. Post cuius obitum Teucer venit ex Creta et invenit Dardani socios habitantes in vallibus. Qui constituit arces et moenia. Modo ergo errat Anchises, nec respiciens adventum Dardani oraculum Cretam significare argumentatur ex his quae solent ab advenis fieri. Ida, inquit, illic est, quae et in Troia ad similitudinem dicta, ut «effigiem Xanthi Troiamque videtis, quam vestrae fecere manus», item sacrorum similitudo, quae apud maiores nefas erat perire; unde Aeneas in duodecimo «sacra deosque dabo, socer arma Latinus habeto». IOVIS MAGNI quia illic dicitur esse nutritus; quod, ut Sallustius dicit, ideo fingitur, quia primo Cretenses constat invenisse religionem. Sane nati Iovis fabula haec est: Saturnus postquam a Themide oraculo comperit a filio se posse regno depelli, natos ex Rhea uxore devorabat. Quae natum Iovem pulchritudine delectata, nymphis commendavit in monte Cretae Dictaeo, ubi eum aluerunt apes. Et adhibiti sunt Curetes et Corybantes, qui tinnitu aeris prohiberent audiri pueri vagitum; unde ipsi sunt matris deum ministri. Vt autem fingatur Saturnus filios suos comesse, ratio haec est, quia dicitur deus esse aeternitatis et saeculorum. Saecula autem annos ex se natos in se revolvunt: unde Graece Κρόνος quasi χρόνος, id est tempus, dicitur. MEDIO PONTO potest quidem intellegi, secundum Sallustium, ‘longe a continenti’. Sed altior est hoc loco poetae intuitus; nam apud chorographos legimus quae insula in quo sit mari, ut Sardinia in Africo, Delos in Aegeo, et de aliis. De Creta omnes dubitant in quo sit mari; nam parte Libycum, parte Aegyptium, parte Achaicum, parte Ionium respicit. Ergo ‘medio ponto’, ac si dici posset ‘medio pontorum', quod Latinitas non recipit. 105 MONS IDAEVS VBI derivativum est pro principali; et est Idh Idaeus, ut Aitnh Aetnaeus. CVNABVLA GENTIS nutrimenta; nam ubi iacent infantes cunae vocantur. Et latenter dat gloriam Troianis dicens eos a diis originem ducere. Vnde est «ab Iove principium generis»; ibi enim et de Dardano et de Teucro intellegimus, quasi Iovis cive.

digilibLT 159 Seruius

106 VRBES HABITANT non dicit qui, sed intellegimus Cretenses. Aut certe ‘habitant’ pro ‘habitantur’, ut «insinuat pavor». Et primo quidem centum habuit civitates - unde hecatompolis dicta est - post viginti et quattuor, inde duas, Gnoson et Hierapydnam. VBERRIMA REGNA hic decipitur, quia audivit «ubere laeto». 107 MAXIMVS VNDE PATER fallitur; nam antiquior est Dardanus. SI RITE AVDITA RECORDOR bene dubitatione excusat errorem. 108 RHOETEAS amat Vergilius declinationes Graecas, salva regulae reverentia, in Latinas convertere ει Graecam diphthongon in ‘e’ longum mutans, ut Αἰνείας Aeneas, Μήδεια Medea, Ῥοίτειον Rhoeteum. 109 OPTAVITQVE elegit, ut «pars optare locum». 110 HABITANT VALLIBVS IMIS hi sunt qui cum Dardano venerant. 111 CVLTRIX CYBELI montis Phrygiae, in quo colitur, a quo et Cybele dicta est. Alii dicunt Cybelum sacerdotem eius primum fuisse et ab eo Cybelen dictam. Non nulli ‘cultrix Cybele’ legunt, ut sit quasi ‘Cybeleia’. Alii ‘Cybele’ ἀπὸ τοῦ κυβιστᾷν τὴν κεφαλὴν, id est a capitis rotatione, quod proprium est eius sacerdotum. CORYBANTIAQVE AERA Corybantes δαίμονες sunt, ministri matris deum – quasi δαήμονες, qui totum sciunt. 112 FIDA SILENTIA SACRIS hinc, inquit, inventum est servare sacris fidele silentium. 113 ET IVNCTI CVRRVM DOMINAE SVBIERE LEONES dominas deas dicunt, ut alibi «hi dominam Ditis thalamo deducere adorti». Fabula talis est. Schoenos civitas est. Exinde fuit virgo Atalante, praepotens cursu adeo ut sponsos provocatos ac victos occideret. Postea Hippomenes Venerem ut sibi adesset rogavit; a qua cum accepisset de horto Hesperidum tria mala aurea, provocavit puellam et singula coepit iacere. Tunc Atalante cupiditate colligendorum malorum retenta superata est. Sed Hippomenes potitus victoria in luco matris deum amoris inpatientia cum victa concubuit. Vnde irata dea in leones eos convertit et suo currui subiugavit et praecepit ne secum umquam leones coirent. Nam et Plinius in Naturali Historia dicit leonem cum parda libenter, et pardum cum leaena concumbere. Ideo autem mater deum curru vehi dicitur, quia ipsa est terra, quae pendet in aëre; ideo sustinetur rotis, quia

160 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

mundus rotatur et volubilis est; ideo ei subiugantur leones, ut ostendatur maternam pietatem totum posse superare; ideo Corybantes eius ministri cum strictis gladiis esse finguntur, ut significetur omnes pro terra sua debere pugnare. Quod autem turritam gestat coronam, ostendit superpositas terrae esse civitates, quas insignitas turribus constat. 115 GNOSIA REGNA Cretam, a Gnoso, civitate eius. 116 NEC LONGO DISTANT CVRSV a Delo scilicet. MODO IVPPITER ADSIT aut aër, ac si diceret, ‘tantummodo sit serenum’, ut Horatius «manet sub Iove frigido venator tenerae coniugis inmemor», aut re vera Iuppiter, qui praeest insulae quam petemus. 117 CRETAEIS quia Κρήτη, ideo ‘Cretaeis’, ut ‘Aetnaeis’. 118 MERITOS unicuique aptos. Ratio enim victimarum fit pro qualitate numinum. Nam aut haec immolantur quae obsunt eorum muneribus - ut porcus Cereri, quia obest frugibus, hircus Libero, quia vitibus nocet - aut certe ad similitudinem, ut inferis nigras pecudes, superis albas immolent, tempestati atras, candidas serenitati. 119 TAVRVM NEPTVNO propter futuram navigationem. PVLCHER APOLLO propter oraculum datum. 120 NIGRAM HIEMI PECVDEM ZEPHYRIS FELICIBVS ALBAM bono usus est ordine, ut prius averteret mala, sic conciliaret optanda; frustra enim profutura poscuntur adversis sequentibus. 121 PVLSVM REGNIS CESSISSE PATERNIS non dicit quare. Sed talis historia est: Idomeneus, Cretensium rex, cum post eversam Troiam reverteretur, in tempestate devovit sacrificaturum se de re quae ei primum occurrisset. Contigit ut filius eius primus occurreret; quem cum, ut alii dicunt, immolasset, ut alii, immolare voluisset, a civibus pulsus regno Sallentinum Calabriae promunctorium tenuit, iuxta quod condidit civitatem, ut «et Sallentinos obsedit milite campos Lyctius Idomeneus». Relatio ergo historiae ad iniciendum Troianis eundi desiderium pertinet; et re vera aliter ad hostis provinciam ire non poterant. 122 IDOMENEA quinque Graecae sunt linguae: Aeolica, Ionica, Dorica, Attica, communis. Hinc fit ut in uno nomine varietas inveniatur, ut ecce in hoc ‘Idomeneus’.

digilibLT 161 Seruius

Communis lingua facit genetivum Ἰδομενέως, Dorica Ἰδομενεῦς, Attica Ἰδομένεως Ionica Ἰδομενῆος. Vnde est hic in versu accusativus, sicut et ‘Ilionea’. 123 HOSTE hic multi distinguunt. ADSTARE ‘esse’, quod tunc significat quando de his loquimur quae cadere non possunt; ut si dicas terras ‘adstare’. 125 BACCHATAMQVE IVGIS NAXON aut vitibus consitam, aut celebratam Bacchis, aut ubi Bacchus ex Indis egit triumphum. Nam, ut supra diximus, ipsi consecrata est. Quae et ‘Dia’ dicitur. VIRIDEMQVE DONVSAM a colore marmoris Lacedaemonii. 126 OLEARON non adiecit epitheton causa varietatis. NIVEAMQVE PARON unde candidum marmor, ut «Pariusve lapis circumdatur auro». SPARSASQVE PER AEQVOR CYCLADAS et hae quas dixit Cyclades sunt; unde minus est ‘et alias’. ‘Sparsas’ autem, quia nullo ordine continentur, ut stoechades, quae ἀπὸ τοῦ στοίχου dictae sunt; rectae enim sunt. Cyclades vero non ideo dicuntur, quia in rotunditate sunt, sed quod longo ordine eas circumire necesse est. Vel propter promunctoria, vel quod naturale est ut concitatiora sint maria vicinitate terrarum, quas constat anhelitum quendam ex se emittere; unde in quinto navigaturus Aeneas Eryci sacrificat. 127 LEGIMVS praeterimus, ut «litoraque Epiri legimus». Tractus autem sermo a nautis, quod funem legendo, id est colligendo, aspera loca praetereunt. 128 CRETAM PROAVOSQVE PETAMVS celeuma dicunt. Et bene metro celeumatis usus est, id est anapaestico trimetro hypercatalecto. Celeuma autem quasi praeceptum; unde Sallustius «inpediebant iussa nautarum». 130 SVRGENS flans, ut «et fando surgentes demoror austros». Econtra, ‘non flans’ ‘ponens’ et ‘residens’ dicitur, ut «cum venti posuere omnisque repente resedit flatus». 131 ET TANDEM ad desiderium pertinet navigantum; nam sequitur «ergo avidus muros». CVRETVM Curetes sunt primi cultores Cretae. 133 PERGAMEAMQVE VOCO zeugma a superioribus, hoc est urbem. GENTEM sociorum multitudinem, LAETAM autem propter Pergama restituta.

162 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

134 AMARE FOCOS sacrificia celebrare. ARCEMQVE ATTOLLERE TECTIS poetica periphrasis, id est domos edificare; nam arx est in civitate munitus locus. 135 FERE ‘re’ longa est. 136 OPERATA IVVENTVS perfecit sacrificia propter conubia et novas sedes. Alibi «laetis operatus in herbis», item Iuvenalis «et matutinis operatur festa lucernis». 138 CORRVPTO CAELI TRACTV hic est ordo pestilentiae, ut Lucretius docet: primo aëris corruptio, post aquarum et terrae, mox omnium animalium. Notandum sane Apolline offenso pestilentiam semper creari, quod etiam Homerus ostendit, cum eum armatum inducit sagittis. Vnde et Apollo dicitur secundum aliquos ἀπὸ τοῦ ἀπολλύειν. Contra, si citharam teneat, mitis est; unde Horatius «condito mitis placidusque telo supplices audi pueros Apollo». 140 LINQVEBANT DVLCES ANIMAS item alibi «et cum frigida mors anima seduxerit artus». Quare anima dicitur relinqui et non magis relinquere? Secundum eos scilicet qui dicunt animam esse perpetuam et ad diversa corpora transitum facere. Quod si est, bene dicimus nos animas linquere, quorum nihil praeter corpus est; nam anima perpetuitatis est. Vnde Palinurus in sexto «nunc me fluctus habet», hoc est corpus, quod solum meum est. 141 EXVRERE SIRIVS AGROS Syrius stella est in ore canis posita, quae annis omnibus oritur circa VIII Kalendas Iulias; quae orta plerumque pestilentiam toto anno facit, plerumque paucis diebus, interdum innoxia nascitur. Hinc est «et in totum regnaret Sirius annum», item supra «et letifer annus». Tunc autem pestilentiam creat, si in hanc rem etiam ceterorum consentiat cursus astrorum. Sane canicula, in cuius ore est, tantum geneis feminini est, cum sit canis communis generis, unde hoc nascitur; nam in diminutione mutavit genus. 142 SEGES AEGRA ‘seges’ interdum terram significat, ut Horatius «haec seges ingratos tulit et feret omnibus annis», interdum frumenta, ut «quid faciat laetas segetes». Hoc loco utrumque potest intellegi. 144 VENIAMQVE PRECARI et beneficium, ut «orantes veniam», et re vera veniam erroris Anchisae.

digilibLT 163 Seruius

145 LABORVM TEMPARE AVXILIVM propter pestilentiam. 146 VERTERE CVRSVS propter sedes. 150 VISI ADSTARE non adstabant, sed videbantur. Vnde et visa dicuntur; non enim sunt, sed videntur. 151 IN SOMNIS multi hic distingunt et volunt unam partem esse orationis, id est ‘vigilantis’; multi ‘in somniis’ dicunt ut sit collisio, quomodo ‘peculi’ pro ‘peculii’. MVLTO MANIFESTI LVMINE cum nimbo suo. 152 INSERTAS aut ‘clatratas’ aut ‘non seratas’, ut sit quasi ‘inseratas’, id est non clausas. Et dictum quomodo ‘asprosque molares’ pro ‘asperos’, ‘conpostus’ pro ‘conpositus’, ‘vixet’ pro ‘vixisset’. 154 ORTYGIAM ‘ad Ortygiam’; more suo detraxit praepositionem, ut paulo post ‘Cretae’ pro ‘in Creta’. 155 EN quasi demonstrantis est, ut fidem faciat, ne somnium putetur, ut paulo post «haud dubitanda refer». 156 DARDANIA derivativum nomen a constitutore. Et notandum regionem pro civitate positam. TVAQVE ARMA SECVTI ac si diceret ‘tuas partes’. 157 SVB TE sub tuo iure agentes. PERMENSI evecti, ut est contra «pelagoque remenso inprovisi aderunt». 158 IDEM nos scilicet qui te sumus secuti. IN ASTRA NEPOTES significat Gaium Iulium Caesarem, qui primus inter deos relatus est. Et bene ‘in astra’, cuius sidus apparuit, ut «ecce Dionaei processit Caesaris astrum». 159 VRBI κατ᾿ ἐξοχὴν Romae, ut supra diximus. MAGNIS id est nepotibus. Et bonum ornatum a sermonis fecit similitudine ‘magnis magna para’ dicendo. 160 FVGAE profectionis.

164 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

161 MVTANDAE SEDES argumentum a necessitate. Simul arguitur error Anchisae. Ordo autem est ‘Delius Apollo’. 163 EST LOCVS ut ante diximus, orbis comparatione. HESPERIAM deest ‘quam’, ut supra dictum est. COGNOMINE ab Hespero, Hispaniae rege, vel stella quam intuentur petentes Italiam. 165 OENOTRI vel a rege, vel a vino. Italis enim primus vitem ostendit Saturnus, ut in septimo legimus «vitisator curvam servans sub imagine falcem». 167 PROPRIAE SEDES perpetuae, quia infirmas et in Creta et in Thracia condidit. HINC DARDANVS ORTVS IASIVSQVE PATER Dardanus et Iasius fratres fuerunt, Electrae filii. Sed Dardanus de Iove, Iasius de Corytho procreatus est, a cuius nomine et mons et oppidum nomen accepit. Postea Iasium dicitur Dardanus occidisse. 168 A QVO PRINCIPE NOSTRVM a Dardano, non ab Iasio; nam anteriori respondit. Quod autem dicit ‘a quo principe genus nostrum est’ potest et generaliter intellegi, unde originem ducimus, ut deos penates quasi Troianos intellegas, et ad ritum referri de quo dicit Labeo in libris qui appellantur de diis animali bus; in quibus ait esse quaedam sacra quibus animae humanae vertantur in deos, qui appellantur animales, quod de animis fiant. Hi autem sunt dii penates et viales. 170 HAVD DVBITANDA REFER aut quia dubitaverant ex consilio Anchisae, aut ne propter somnium non crederent. CORYTHVM designat partem provinciae, ne alter error ex magnitudine procreetur locorum. 171 DICTAEA Dictaeus mons Cretae est, dictus a Dicte nympha, quae illic colitur. In quo dicitur altus Iuppiter, ut «Dictaeo caeli regem pavere sub antro». NEGAT TIBI IVPPITER ARVA ex definito. Et bene Iuppiter, quasi ipse qui Cretensibus praeest. 172 TALIBVS ATTONITVS VISIS hoc est talibus deorum vultibus. Vnde sequitur ‘et voce deorum’; nam et voce se dicit attonitum et visis. ‘Attonitus’ vero est ‘stupefactus’; nam proprie attonitus dicitur cui casus vicini fulminis et sonitus tonitruum dant stuporem. 173 NEC SOPOR ILLVD ERAT soluta elocutio.

digilibLT 165 Seruius

174 VELATASQVE COMAS vittatas, ut «victori velatum auro vittisque iuvencum». Nam dii qui erant apud Laurolavinium non habebant velatum caput. 176 CORRIPIO E STRATIS CORPVS ne satietate videatur reliquisse somnum. Et sciendum qui, quotiens ex abrupto somnus aufugerit, significat omen infelix, ut ecce hoc loco tempestas sequitur. Item in secundo «excutior somno», et statim sequitur civitatis excidium. Nec sine ratione; nam si somnus munus deorum est, ut «et dono divum gratissima serpit», non sine infelicitate ex abrupto deorum munus abscedit. TENDOQVE SVPINAS AD CAELVM CVM VOCE MANVS honesta elocutio cum uno sermone respondemus duobus, ut «interea fessos ventus cum sole reliquit». 178 INTEMERATA rite perfecta, ut, si leviter fundendum vinum est aut mola inicienda, sic fiant ut ratio exigit sacrificii; aliter si fiant, temerata ac turbata sunt sacra, unde Helenus «ne qua inter sanctos ignes in honore deorum hostilis facies occurrat et omina turbet», item in octavo «audax quos rumpere Pallas sacra vetat». FOCIS ideo ‘focis’, non ‘aris’, quia penatibus sacrificat. PERFECTO HONORE peracto sacrificio, qui est honor deorum. 180 AMBIGVAM non ‘incertam’, sed ‘duplicem’, ut in sequentibus probat dicens ‘geminosque parentes’. 181 NOVO ERRORE VETERVM LOCORVM aut per contrarietatem sermonum declamavit, aut ‘novo’ pro ‘magno’ posuit, ut «Pollio et ipse facit nova carmina». 182 EXERCITE fatigate; nam ‘exercitatus’ ‘peritus’ significant, ut ‘expertus’ et ‘expers’. Nam ‘expertum rerum’ si dixero, significo ‘peritum’; si ‘expertem’, ‘ignarum’. 183 CASVS CASSANDRA CANEBAT haec compositio iam vitiosa est, quae maioribus placuit, ut «Anchisen agnovit amicum» et «sale saxa sonabant». 184 PORTENDERE ‘deberi’, ut in septimo «portendi generos». 185 REGNA VOCARE satis proprie, unde in octavo «exspectate solo Laurentum arvisque Latinis». 186 TEVCROS CREDERET scilicet propter longitudinem spatii.

166 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

187 TVM VATES CASSANDRA MOVERET bene ‘tum’, quia iam probavit. 188 CEDAMVS PHOEBO cuius instinctu dii penates profutura dixerunt, ut «hic canit et tua nos en ultro ad limina mittit». MELIORA SEQVAMVR potest bis subaudiri ‘meliora’, ut ‘meliora moniti meliora sequamur’. 190 HANC QVOQVE quemadmodum Troiam et Thraciam. Et cum dolore dictum accipe ‘hanc quoque deserimus’. 191 CAVE TRABE navium periphrasis optima. 194 SVPRA CAPVT capitalis, perniciosus. 195 NOCTEM HIEMEMQVE pluviam cum obscuritate. INHORRVIT VNDA TENEBRIS horridior est facta per tenebras. 197 GVRGITE VASTO epitheto auxit tapinosin. 198 NOX VMIDA nubes caliginosae. 200 EXCVTIMVR CVRSV a proposito itinere avertimur. CAECIS IN VNDIS incertis, quia sidera non apparebant. 201 IPSE navigandi peritus. Hoc enim significat emphasis pronominis. 203 INCERTOS SOLES bene ‘incertos’ quia, quantavis sit obscuritas, tamen noctis est manifesta discretio, unde superflua quaestio est eorum qui dicunt, tres dies quomodo transisse scierunt, si noctem a die discernere non poterant? CAECA CALIGINE cacenphaton in sermone. 205 ATTOLLERE VISA naturaliter dixit; quotiens enim propinquamus litoribus, et exsurgere terra videtur et fumum emittere. 206 APERIRE ostendere, ut Sallustius «caput aperire solitus».

digilibLT 167 Seruius

209 SERVATVM EX VNDIS ac si diceret de periculis in graviora se pervenisse discrimina. STROPHADVM ME LITORA Phineus rex fuit Arcadiae. Hic suis liberis superduxit novercam, cuius instinctu eos caecavit. Ob quam rem irati dii ei oculos sustulerunt et adhibuerunt harpyias. Quae cum ei diu cibos abriperent, Iasonem cum Argonautis propter vellus aureum Colchos petentem suscepit hospitio; cui etiam ductorem dedit. Hoc ergo beneficio inlecti Argonautae, Zethum et Calain, filios Boreae et Orithyiae, alatos iuvenes, ad pellendas harpyias miserunt; quas cum strictis gladiis persequerentur pulsas de Arcadia, pervenerunt ad insulas quae appellabantur Plotae. Et cum ulterius vellent tendere, ab Iride admoniti ut desisterent a Iovis canibus, suos converterunt volatus; quorum conversio, id est στροφὴ, nomen insulis dedit. Quod Apollonius plenissime exsequitur. Vt autem canes Iovis dicerentur, haec ratio est, quia ipsae furiae esse dicuntur; unde etiam epulas perhibentur abripere, quod est furiarum, ut «et manibus prohibent contingere mensas». Vnde et avari finguntur furias pati, quia abstinent partis. Item ipsas furias esse paulo post ipse testator, dicens «vobis Furiarum ego maxima pando». Furias autem canes dici et Lucanus testatur, ut «Stygiasque canes in luce superna destituam» et in sexto Vergilius «visaeque canes ululare per umbram adventante dea». Sane apud inferos furiae dicuntur et canes, apud superos dirae et aves, ut ipse in duodecimo ostendit, in medio vero harpyiae dicuntur; unde duplex in his effigies invenitur. Has Vergilius tres dicit, Aëllo, Ocypete, Celaeno, Apollonius duas, quem in duodecimo Vergilius sequitur. 211 IONIO IN MAGNO in magno mari Ionio. Et sciendum Ionium sinum esse inmensum ab Ionia usque ad Siciliam, et huius partes esse Adriaticum, Achaicum, Epiroticum; maria enim vel a provinciis vel ab insulis vel a civitatibus nomen accipiunt. Bene ergo ‘in magno’, quasi in quo etiam alia maria sunt. 212 HARPYIAEQVE COLVNT ALIAE ergo et Celaeno harpyia. 214 NEC SAEVIOR VLLA PESTIS ET IRA DEVM STYGIIS SESE EXTVLIT VNDIS ut Poena in Statio. Et non dicit has de inferis natas, sed peiores esse omnibus inde procreatis. 217 PROLVVIES sordis effusio. VNCAEQVE MANVS ‘manus’ pro unguibus posuit, hoc est γαμψώνυχας. 218 FAME veluti fame; nam abundare dicit armenta. Aut re vera ‘fame’, quam eis inferebat non inopia, sed avaritia.

168 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

219 DELATI quod necessitatis est; nam voluntate aliquo non deferimur, sed venimus. 220 LAETA pinguia; nam in animalibus, in quibus cognosci non potest sensus, laetitiam pingue corpus ostendit, non mens, ut in hominibus. 221 CAPRIGENVMQVE PECVS satis nove et adfectate. PER HERBAM ordo est, non ‘per herbam’, sed ‘per campos in herbis videmus armenta’. 222 IPSVMQVE VOCAMVS ‘ipsum’, idest ‘regem deorum’, aut certe ‘praedatorem’, hoc est cui de praeda debetur aliquid. Nam Romani moris fuit ut bella gesturi de parte praedae aliquid numinibus pollicerentur, adeo ut Romae fuerit unum templum Iovis praedatoris, non quod praedae praeest, sed quod ei aliquid ex praeda debeatur. 223 IN PARTEM PRAEDAMQVE in partem praedae. 224 DAPIBVSQVE EPVLAMVR dapes deorum sunt, epulae hominum. Bene ergo utrumque posuit; nam et sacrificiis et conviviis operam tribuunt. OPIMIS pinguibus. 225 LAPSV celeritate, ut supra. 226 HARPYIAE υι Graeca diphthongos est; nam Latina esse non potest, quia ne u quidem habemus. CLANGORIBVS ALAS deest ‘cum’, ut sit ‘alas quatiebant cum clangoribus’, ut «atque Ixionii vento rota constitit orbis», id est ‘cum vento’. Aliter acyrologia est, si clangorem dixit alarum sonitum. 228 TVM praeterea. Et deest ‘erat’. 229 RVRSVM ad illud solum pertinet ‘instruimus mensas’; nam ante in speluncis non fuerant. Et sciendum hanc particulam interdum sic poni ut iteratum aliquid significet, ut si dicas ‘veni ad te mane, rursum veni’. Interdum sine iteratione est, ut ‘fui apud te, rursum veni etiam’; non ideo dicis ‘rursum’, quia etiam primo venisti, sed quia illic fuisti. 231 ARISQVE REPONIMVS IGNEM ecce quod dixit «in partem praedamque Iovem». Sane sciendum iterationem hanc fieri secundum ritum sacrorum; nam

digilibLT 169 Seruius

displicuisse prima ex prodigiis indicatur. Sunt autem hae animales hostiae quae tantum immolantur. Alibi tantum sanguinem in aras fundi significat, ut «sanguinis et sacri pateras», alibi partem corporis, ut «extaque salsos porriciam in fluctus», alibi integras victimas, ut «et solida inponit taurorum viscera flammis». 232 EX DIVERSO CAELI ut ‘ex secreto montium’; subaudis ‘loco’. 233 TVRBA SONANS impetum ostendit; nam de tribus loquitur. Et adludit ad furias, de quibus ait alibi «vocat agmina saeva sororum». PRAEDAM PEDIBVS CIRCVMVOLAT VNCIS aut ‘circum praedam volat uncis pedibus’ aut ‘intra volam amplectitur praedam’, unde et ‘involare’ dicimus ‘intra volam tenere’. Vnde et pira quaedam volema dicuntur. 236 TECTOSQVE PER HERBAM DISPONVNT ENSES disponunt et tectos faciunt. Sic et scuta condendo latere faciunt. 239 MISENVS bene Misenum dicit tubicinem; ipse est enim qui dicitur filius fuisse Aeoli, ut «Misenum Aeoliden», quia constat sonum omnem ex vento creari. 240 NOVA mira, ut «Pollio et ipse facit nova carmina». Nam novum bellum non est cuius extat exemplum; Hercules enim in monte Arcadiae Stymphalo vicit Stymphalidas, ut Statius «et aerisonum Stymphalon». Aut ‘nova’ ideo, quia vulnerari non poterant. 241 OBSCENAS obscenae sunt aves, quae canendo adversa significant, ut paulo post ‘infelix vates’. PELAGI VOLVCRES quia dicuntur Ponti et Terrae filiae; unde in insulis habitant partem terrarum, partem maris tenentes. Alii dicunt eas Neptuni filias, qui fere prodigiorum omnium pater est. Nec inmerito; nam secundum Milesium Thaletem omnia ex umore procreantur, unde est «Oceanumque patrem rerum». Hinc fit ut, quotienscumque desunt parentes, redeatur in generalitatem. Sic et peregrinos Neptuni filios dicimus quorum ignoramus parentes. Alii vero dicunt harpyias filias esse Thaumantis et Electrae. 242 VIM PLVMIS VLLAM naturale enim est ut eludat ictum plumarum levitas, unde et addidit ‘plumis’. Nam, quod Donatus dicit, ideo eas fuisse invulnerabiles, quia de Styge erant natae, non probatur. 244 VESTIGIA pedum signa.

170 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

246 INFELIX VATES nuntia infelicitatis, ut μάντι κακῶν. RVMPIT VOCEM cum indignatione loquitur, ut «quid me alta silentia cogis rumpere?». Et notandum, ut supra diximus, ‘rumpit vocem’. 248 LAOMEDONTIADAE perfidi, a rege natum opprobrium qui deos fefellit. 249 PATRIO REGNO Neptunio. 250 ACCIPITE ERGO quia nos bellis appetitis; ac si diceret, ut futuram famem iam nunc possitis timere. 251 QVAE PHOEBO PATER OMNIPOTENS tribuit auctoritatem, ne possint a se dicta contemni. Simul notandum Apollinem quae dicit a Iove cognoscere. PHOEBVS APOLLO purus, inpollutus. Et est Apollinis fixum antonomasivum, quod alii dari non potest; nam sunt alia communia, ut ‘pater’, ‘omnipotens’. 252 FVRIARVM MAXIMA adeo ipsae sunt furiae, ut et unum epitheton habeant et causis consentiant; nam ait de Tisiphone «furiarum maxima iuxta accubat et manibus prohibet contingere mensas». Quod etiam hae faciunt et inferentes Troianis famem et praenuntiantes. 253 ITALIAM CVRSVPETITIS ex his quae norunt fidem dicendis accommodant. 256 QVAM VOS DIRA FAMES ut Varro in secundo divinarum dicit, oraculum hoc a Dodonaeo Iove apud Epirum acceperunt; quod modo dixisse fingit harpyias. Sed tamen colorate tangit historiam dicendo «quae Phoebo pater omnipotens». NOSTRAEQVE INIVRIA CAEDIS ista mentitur; nam inminens Troianis fatalis est fames. 257 AMBESAS undique esas, hoc est rotundas; maiores enim has habebant in honore deorum, paniceas scilicet. 258 REFVGIT non metu - nec enim minantibus congruit - sed ne posset placari. 260 NEC IAM AMPLIVS ARMIS subaudis ‘usi sunt’; nec enim potest esse ab inferioribus zeugma, quod plerumque fit, ut ei per omnia unus sermo sufficiat, ut

digilibLT 171 Seruius

«Troiugena, interpres divum, qui numina Phoebi, qui tripodas, Clarii laurus, qui sidera» per omnia ‘sentis’ intellegis. Plerumque aliud subauditur, ut hoc loco, item «disce, puer, virtutem ex me verumque laborem, fortunam ex aliis» subaudis ‘opta’; nam fortuna ex aliis non discitur. 261 SED VOTIS PRECIBVSQVE duplici ratione placantur numina, aut votis aut precibus; unde est «Iunonis magnae primum prece numen adora», «Iunoni cane vota libens». IVBENT volunt, ut «infandum, regina, iubes renovare dolorem». 262 SIVE DEAE quia divinant. OBSCENAEQVE VOLVCRES quia in his ventris cernebant proluviem. Bene autem, etiam si aves sunt, eas dicit placandas propter pessima omina. 263 PASSIS solutis. 264 NVMINA MAGNA Iovem Minervam Mercurium secundum Samothracas. MERITOS congruos, id est ‘expiatorios’; unde sequitur ‘di prohibete minas’. 265 AVERTITE CASVM bene, etiam si contingat, casum credit esse, non ultionem. SERVATE PIOS propter facta sacrificia. 269 VENTVSQVE GVBERNATORQVE VOCABAT honestius hac elocutione per pluralem utimur numerum, licet possit et singularis esse. 270 NEMOROSA ZACYNTHOS insulas Graeciae commemorat. 271 SAMEQVE Cephalleniae est ista; nam Samos in Asia est. 272 EFFVGIMVS transimus celeriter. LAERTIA REGNA inrisorie, cum praemiserit scopulos, ut «inmania saxa, vestras, Eure, domos». 274 LEVCATAE NIMBOSA CACVMINA MONTIS Leucata mons est altissimus, in promontorio Epiri iuxta Ambraciam civitatem, quam Augustus Nicopolim appellavit victis illic Antonio et Cleopatra. Ibi et templum Actiaco Apollini constituit et ludos Actiacos. Vnde nunc Vergilius in honorem Augusti quae ipse fecit dat eius origini;

172 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

nam Aeneam illic dicit ludos celebrasse, ut alibi inducit Aeneam promittentem templum Apollini, quod fecisse constat Augustum, ut «tum Phoebo et Triviae solido de marmore templum constituam». 275 ET FORMIDATVS NAVTIS aut propter asperitatem locorum, quia saxosa sunt - aut, ut quidam volunt, quia moris erat aliquem ei de nautis immolari. 276 HVNC PETIMVS occurrebat: cur formidatum petistis? Ideo intulit ‘fessi’. PARVAE VRBI Ambraciae. 278 TELLVRE POTITI ‘potior’ et ‘illa re’ dicimus et ‘illius rei’; sed per septimum in usu est, per genetivum figurate ponitur. Sallustius «ut prius quam legatos videret Adherbalis potiretur». Legimus et per accusativum, sed uti non possumus: Terentius «patria potitur commoda». 279 LVSTRAMVRQVE IOVI aut ‘lustramur’, id est ‘purgamur’, ut Iovi sacra faciamus; aut certe ‘lustramur Iovi’, id est ‘expiamur’. Piaculum enim commissum fuerat tauro in Thracia immolato, ut diximus supra, et, licet multa fuissent secuta sacrificia, intellegebatur tamen adhuc numen iratum non desinentibus malis. Sciendum sane moris fuisse ut piaculo commisso ludi celebrarentur; nam cum Romani iracundia matris deum laborarent et eam nec sacrificiis nec ludis placare possent, quidam senex statutis ludis circensibus saltavit, quae sola fuit causa placationis - unde et natum proverbium est «omnia secunda, saltat senex». 280 ACTIA LITORA ut supra diximus, propter Augustum hoc dicit qui illic ludos statuit agonales. 281 PATRIAS PALAESTRAS palaestrae usus primum apud Athenienses repertus est. Troiani autem praeter Dardanum et Teucrum etiam ab Atheniensibus originem ducunt; unde et Minervam colunt. Hinc est in secundo «neu populum antiqua sub religione tueri», ‘antiqua’ ab Atheniensibus tradita. ‘Iliacis’ ergo ‘Atheniensibus’, unde Ilienses didicerunt. 283 FVGAM TENVISSE feliciter navigasse; nam ‘tenere’ est ‘implere’, ut «ni teneant cursus», id est ‘impleant’. Et potest intellegi secundum communem sensum ob hoc eos lustratos, id est expiatos, ob hoc sacrificasse et ludos celebrasse, quia hostiles terras prospera navigatione transierant.

digilibLT 173 Seruius

284 MAGNVM CIRCVMVOLVITVR ANNVM antiqui tempora sideribus computabant et dixerunt primo lunarem annum XXX dierum, unde invenitur in aliquibus vita DCCCC annorum, scilicet lunarium. Postea solstitialis annus repertus est, qui XII continet menses. Mox maiore cura magnum annum esse voluerunt omnibus planetis in eundem recurrentibus locum, et hic fit, ut diximus, secundum Ciceronis Hortensium post annos XII DCCCCLIIII solstitiales scilicet. Bene ergo nunc ‘magnum’ addidit, ne lunarem intellegeremus; bene solis nomen, ne, quia dixerat ‘magnum’, illum planetarum acciperes - de quo varia dicuntur et a Metone et et ab Eudoxo et a Ptolomaeo et ab ipso Tullio; nam in libris de deorum natura tria milia annorum dixit magnum tenere annum. 286 AERE CAVO CLIPEVM aeris cavi, ut «pulchra prole». ABANTIS paenultima habet accentum, et hunc Abantem intellegamus occisum cum Androgeo. 287 REM CARMINE SIGNO ‘rem’ ‘votum’, id est voluntatem. Et sciendum carmen dici quicquid pedibus continetur. Nam et hic unum versum carmen dixit, et in Bucolicis duo, ut «tumulo superaddite Carmen: Daphnis ego in silvis, hinc usque ad sidera notus, formosi pecoris custos, formosior ipse». 288 DE DANAIS VICTORIBVS inrisio est, ut «victoresque cadunt Danai». Subaudis autem ‘arma consecravit’. 291 AERIA ARCES id est ‘altas’. PHAEACVM Corcyram insulam dicit, sitam inter Epirum et Calabriam, ubi regnavit Alcinous. ABSCONDIMVS nauticus sermo. Et mira bene usus est celeritate, ut ante absconditam quam visam insulam diceret. 292 PORTVSQVE SUBIMVS CHAONIO ut «subeunt muro»; nam si ‘Chaonios’ legeris, difficilis est scansio, excluso ‘s’. 293 BUTHROTI VRBEM id est Buthrotium, ut «fontem Timavi». Haec autem civitas est in Epiro, cuius pars est Chaonia, quae ante Molossia dicta est. 294 INCREDIBILIS RERVM FAMA incredibilium rerum fama. Et bene non credit, unde et postea interrogat «Pyrrhin conubia servas?». 297 PATRIO MARITO atqui Thebana fuit. Sed aut provinciam pro patria posuit, ut «Italiam quaero patriam», item Sallustius «Hispaniam sibi patriam esse», aut

174 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

certe secundum ius locutus est, quia uxor viri domicilium sequitur. Iuncta ergo Hectori facta Troiana est. Nam et ‘cessisse’ de iure est; cedi enim hereditas dicitur. CESSISSE MARITO consuetudinis regiae fuit, ut legitimam uxorem non habentes aliquam, licet captivam, tamen pro legitima haberent, adeo ut liberi ex ipsa nati succederent. Pyrrhus hanc quasi legitimam habuit et ex ea filium Molossum suscepit. Postea cum vellet Hermionen, Menelai et Helenae filiam, Oresti iam ante desponsatam, ducere uxorem, Orestis insidiis in templo Delphici Apollinis occisus est. Verum moriens praecepit ut Andromache, quae apud eum coniugis locum tenuerat, Heleno daretur propter supra dictum beneficium, quo eum a navigatione prohibuerat. Inde factum est ut teneret regnum privigni, qui successerat patri; a quo Molossia dicta est pars Epiri, quam Helenus postea a fratre Chaone, quem in venatu per ignorantiam dicitur occidisse, Chaoniam nominavit, quasi ad solatium fratris exstincti. 300 PROGREDIOR PORTV CLASSES ET LITORA LINQVENS hysteroproteron in sensu; ante enim linquitur litus et sic a portu proceditur. Notandum sane finitum esse versum participio, quod raro apud Latinos est, apud Graecos vitiosissimum. 301 SOLLEMNES legitimas, anniversarias. TRISTIA DONA tale est illud «quem semper acerbum, semper honoratum, sic di voluistis, habebo». 302 IN LVCO lucum, ut supra diximus, numquam ponit sine religione; nam in ipsis habitant manes piorum, qui lares viales sunt. Vnde in sexto «nulli certa domus; lucis habitamus opacis». FALSI simulati. 303 MANESQVE VOCABAT sacrificiis inani sepulturae conciliabat manes Hectoreos. Et bene in luco, ut diximus supra. 304 AD TVMVLVM id est cenotaphion. VIRIDI CAESPITE herboso. 305 GEMINAS unam marito, alteram filio. Aut certe illud respicit, quia inferi pari gaudent numero, ut «ecce duas tibi, Daphni», superi vero inpari, ut «numero deus inpare gaudet». 307 MONSTRIS rebus insperatis. 308 DERIGVIT VISV IN MEDIO dum me cernit, obstipuit. CALOR OSSA RELIQVIT id est extimuit, ut «solvuntur frigore membra».

digilibLT 175 Seruius

310 VERANE TE FACIES ordo est, ‘o nate dea, adfersne te mihi, vera facies, verus nuntius?’. 311 VIVISNE et secundum muliebrem adfectum interrogat, et bene suspicatur; nam et inferis sacrificat et in luco, in quo habitant manes. 312 HECTOR VBI EST hoc ad Aeneae pertinet gloriam, ut ab Hectore numquam discessisse videatur. Sentit autem hoc: si umbrae videntur in sacris, cur non eorum magis quibus sacrificatur? 313 FVRENTI insolabiliter et inpatienter dolenti. 314 HISCO hiscere est hiare, nec loqui posse. 315 VIVO EQVIDEM ac si diceret, ‘si tamen vita est infeliciter vivere’. 318 EXCIPIT signate locutus est, quia ‘deiectam’ dixerat; excipiuntur enim quae cadunt. DIGNA congrua et priori conveniens. 319 HECTORIS ANDROMACHE si ‘Andromache’, sequentibus iunge, si ‘Andromachen’, superioribus. CONVBIA SERVAS tenes, ut «et nunc servat honos sedem tuus ossaque nomen». 320 DEMISSA humili. 321 O FELIX bene et virginitatem laudat et mortem, ut ostendat se invitam Pyrrhi pertulisse conubium et esse superstitem suis miseriis. PRIAMEIA VIRGO Achilles, dum circa muros Troiae bellum gereret, Polyxenam visam adamavit et conditione pacis in matrimonium postulavit. Quam cum Troiani fraude promisissent, Paris post Thymbraei Apollinis simulacrum latuit et venientem Achillem ad foedus missa vulneravit sagitta. Tum Achilles moriens petiit ut evicta Troia ad eius sepulchrum Polyxena immolaretur, quod Pyrrhus implevit. 321 ANTE ALIAS ideo felicior, quia virgo exstincta est.

176 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

322 HOSTILEM AD TVMVLVM quia grande est mortis solacium praemissus hostis interitus. 324 NEC VICTORI ERI TETIGIT CAPTIVA CVBILE singula habent emphasin suam; nam parum erat dominum dicere, nisi et victoris adderet fastum. ‘Tetigit’ non ‘ascendit’, nec genialem lectulum, sed ‘cubile’. 326 FASTVS superbiam, et est quartae declinationis. Nam liber qui dierum habet conputationem secundae declinationis est; unde erravit Lucanus dicendo «nec meus Eudoxi vincetur fastibus annus». 327 SERVITIO ENIXAE TVLIMVS hoc est pertulimus, donec in servitio positae eniteremur. Et bene plurali utitur numero ad excusandum pudorem. 328 LEDAEAM HERMIONEN Ledae neptem. LACEDAEMONIOSQVE HYMENAEOS cum ingenti felle, ac si diceret: infelices maritis semper, ut Paridi et Deiphobo. 329 TRANSMISIT HABENDAM erili voluntate, non lege coniugii, unde et ‘habendam’ dixit. 331 SCELERVM FVRIIS matricidii scilicet. AGITATVS stimulatus. 332 EXCIPIT dolo interficit. PATRIAS ARAS alii Achilleas intellegunt; nam Pyrrhus, ut in historia legimus, occiso patre in templo Apollinis Thymbraei, reversus ad patriam in numinis insultationem in templo eius Delphico aras patri constituit et illic ei coepit sacrificare. Alii ‘patrias’ ‘Apollineas’ volunt a Patris, Achaiae civitate, in qua Apollo colitur. Nec debemus quaerere cur non ‘Delphicas’ dixerit, quia epitheta in alieno negotio plerumque alia ponuntur, ut in quarto «Italiam magnam Gryneus Apollo, Italiam Lyciae iussere capessere sortes», cum a Delio tantum eum constet accepisse responsa. 336 PERGAMAQVE ‘Pergama’ legendum, non ut plerique ‘Pergameam’, qui per inperitiam contra metrum sentiunt. Decipiuntur autem dum utrumque derivativum volunt, cum sit ‘Pergama’ principale.

digilibLT 177 Seruius

337 QVI CVRSVM VENTI cum admiratione dictum est. QVI VENTI id est tam prosperi. QVAE FATA tam nobis felicia. 338 QVIS DEVS qui praestitit ut te videre possemus. Tale est et illud Aeneae ad Didonem adulatorium «hinc me digressum vestris deus appulit oris». IGNARVM aliud disponentem. 339 SVPERATNE vivit. Sane nove dictum, et caret exemplo, ut pauca in Vergilio. Alii dicunt ‘superat’ ‘superstes est’; sed ‘superstes’ praesentem significat, ut Cicero in Mureniana «suis utrisque superstitibus», id est’praesentibus’. 340 QVEM TIBI IAM TROIA hemistichium nec in sensu plenum. Sunt autem duo talia, hoc et «concessere deum»; quem quidam ita conplevit «concessere deum profugis nova moenia Teucris». 341 AMISSAE CVRA PARENTIS si ‘parentis’ ‘Creusae’ accipis, occorri unde sciebat eam perisse? Et alii dicunt potuisse hoc vel Heleno divinante cognosci vel Aenea requirente per Troiam, ut «implevi clamore vias»; sed utrumque viribus caret. Parentem ergo patriam accipiamus, ut Tullius «si tibi patria, quae communis omnium parens est», et est sensus ‘doletne perditam patriam?’. 342 ANIMOSQVE VIRILES atqui supra dixerat ‘puer’; sed ‘animos viriles’ ait parentum consideratione. Inde et in nono de ipso «ante annos animumque gerens curamque virilem». 348 ET MVLTVM LACRIMAS ordo est ‘lacrimas multum fudit inter verba singula’; nam si ‘lacrimans’, quid fudit? 351 AGNOSCO aut ‘cognomine agnosco’ aut certe quia reparatam audierat Troiam, ut «hic incredibilis rerum fama occupat aures». SCAEAEQVE AMPLECTOR LIMINA PORTAE Scaea porta dicta est non a pugnis ante se factis scaevis, id est malis - nam et ante sic dicta est - nec ab itinere ingressis scaevo, id est sinistro - quod ingressi non recto eunt itinere, sed sinistro - sed a cadavere Laomedontis, hoc est scenomate, quod in eius fuerat superliminio. AMPLECTOR ut «amplexaeque tenent postes atque oscula figunt», tamquam ad Troiam pervenisset. 352 TEVCRI pro ‘Teucriadae’.

178 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

353 AMPLIS quod est regiae magnitudinis. ACCIPIEBAT pascebat, Terentius «accipit homo nemo melius neque prolixius». 354 AVLAI pro ‘aulae’; et est diaeresis de Graeca ratione veniens, quorum .. diphthongos resoluta apud nos duas syllabas facit. 357 CARBASVS genus lini est, quod abusive plerumque pro velo ponitur. Sane in numero singulari ‘haec carbasus’ dicimus, in plurali ‘haec carbasa’. 359 TROIVGENA ac si diceret ‘generose’, ut alibi «Dardanidae magni, genus alto a sanguine divum». INTERPRES DIVVM vaticinator, qui mentem deorum mortalibus publicas. Sed quia ‘interpres’ generale nomen est, currit per species. Nam, ut ait Cicero, omnis divinandi peritia in duas partes dividitur: nam aut furor est, ut in vaticinantibus, aut ars, ut in haruspicibus, [fulgurites sive] fulguratoribus, auguribus. Et omnia ista ex se pendent, licet propriis finibus contineantur. Vnde Vergilius omnia ei dat quem vult perfectum intellegi, ut hoc loco Heleno; item alibi Asilae in decimo «cui pecudum fibrae, caeli cui sidera parent et linguae volucrum et praesagi fulminis ignes». DIVVM QVI NVMINA potest et ‘interpres divum’ distingui. Sane per omnia zeugma est ab inferioribus ‘sentis’. QVI NVMINA SENTIS qui suscipis numen et futura praedicis. 360 QVI TRIPODAS SENTIS tripodes mensae fuerunt in templo Apollinis Delphici, quibus superipositae Phoebades vaticinabantur. CLARII LAVRVS et hic ‘qui sentis’ subaudis. Et Clarium oppidum est in finibus Colophoniorum, unde Apollo Clarius. Sane quaeritur utrum ‘Clarii’ geminandum sit ‘i’. Et sciendum aliter non procedure; nam ‘cla’ brevis invenitur, ut Statius «nec Clarias hac luce fores Didymaeaque quisquam». Per laurus autem oraculum intellegimus. QVI SIDERA SENTIS qui es peritus astrologiae. 361 ET VOLVCRVM LINGVAS qui es augur oscinum. PRAEPETIS OMINA PINNAE aves aut oscines sunt aut praepetes; oscines ore futura praedicunt, praepetes volatu significant. Sed praepetes aut superiora tenent et praepetes vocantur aut inferiora et dicuntur inferae. Praepetes autem ideo, quia omnes aves priora petunt volantes. 362 FARE AGE hortantis est ‘age’, id est ‘dic celeriter’. Et est ordo ‘Troiugena, fare age, quae prima pericula vito? Quidve sequens tantos possim superare labores?’.

digilibLT 179 Seruius

Cetera per parenthesin dicta sunt. NAMQVE OMNEM CVRSVM hypallage est; nam non omnem cursum prospera dixit religio, sed omnis religio dixit prosperum cursus. 363 CVNCTI DIVI quia quicquid audivit a diversis ad Iovem recurrit, ut diximus supra «quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo praedixit». NVMINE autem ‘oraculo’ significat. 364 REPOSTAS πάθος pro ‘repositas’, idest longe positas. 365 NOVVM magnum, more suo. 366 PRODIGIVM CANIT prodigium portentum monstrum modico fine discernuntur, sed confuse pro se plerumque ponuntur. TRISTES ARAS deorum scilicet, propter iniurias suas. 367 OBSCENAMQVE FAMEM aut quae homines etiam ad obscena compellit, ut «malesuada Fames», aut certe quam obscena avis praedixerat. QVAE PRIMA PERICVLA VITO? QVIDVE SEQVENS TANTOS POSSIM SVPERARE LABORES duo petit: quemadmodum aut periculis careat aut quibus consiliis par esse laboribus possit. 368 TANTOS quantos harpyia praedixerat. 369 DE MORE scilicet sacrificantum. 370 EXORAT PACEM DIVVM aut de sacrificantum more requirit, utrum tempus consulendi esset - nam et hoc vehementer quaeritur, ut in sexto «cum virgo poscere fata tempus ait» - aut certe, quod et melius est, de sacrificantum more ante nefas expiat ab harpyia praedictum, et sic venit ad vaticinationem. Vt autem hic expiatam famem intellegamus sequens efficit locus, ut «aderitque vocatus Apollo», cum constet, nisi in hoc intellexeris loco, famis causa nusquam invocatum esse Apollinis numen. Dubitationem autem in hoc loco ‘exorat’ facit; nam ‘orare’ est petere, ‘exorare’ impetrare. Ergo impetrat pacem aut ad inquirendum tempus aut ad mitigandum famis periculum. VITTASQVE RESOLVIT in ratione sacrorum par est et animae et corporis causa; nam plerumque quae non possunt circa animam fieri

180 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

fiunt circa corpus, ut solvere vel ligare, quo possit anima, quod per se non potest, ex cognatione sentire. Inde est «unum exuta pedem vinclis in veste recincta». Bene ergo Helenus cuncta corporis solvit, ne qua parte animo religato ad numen accedat. 372 SVSPENSVS si ‘suspensus’, ipse numinis plenus; si ‘suspensum’, me sollicitum et attentum. 373 DEINDE CANIT post peracta sollemnia. 374 NATE DEA ordo est ‘nate dea pauca tibi expediam dictis; prohibent nam cetera Parcae scire Helenum, farique vetat Saturnia Iuno’. ‘Omnia’, inquit, ‘vates novit, sed non omnia permittitur dicere, fatis prohibentibus; etiam ex his quae novi, multa me vetat dicere Iuno Saturnia’. MAIORIBVS caelestibus, propter sideris cursum, cuius fuit explanatio per Creusam. PER ALTVM per limitem fortunae superioris. 376 SORTITVR disponit, ordinat. Et bene adlusit quasi Apollinis sacerdos, cuius propriae sunt sortes. VOLVITQVE VICES definitio fati secundum Tullium, qui ait «fatum est conexio rerum per aeternitatem se invicem tenens, quae suo ordine et lege variatur, ita tamen ut ipsa varietas habeat aeternitatem». 377 PAVCA TIBI E MVLTIS duo se dicit esse dicturum, quemadmodum possit tute navigare et quibus signis Italiae regna cognoscat. HOSPITA AEQVORA vicina; nihil enim nobis hospitio esse vicinius constat. 379 PROHIBENT NAM CETERA SCIRE hic distinguendum. Et est sensus ‘cetera te scire non sinunt fata, Helenum vero Iuno prohibet dicere etiam ea quae audire poteras’, et vacat ‘que’, ut solet frequenter. Male autem sentiunt qui distinguunt ‘scire Helenum’, cum legerimus in Lucano «venit aetas omnis in unam congeriem miserumque premunt tot saecula pectus», item alibi «nec tantum prodere vati quantum scire licet», et adeo repletus numine novit omnia sacerdos ut refrenetur ad certa dicenda; nam dicendo ‘Helenum farique vetat Saturnia Iuno’ ostendit praemissum ad Aenean pertinere - aliter suum non interponeret nomen. Prohibet autem scire mortem patris ad augendum inopinatum dolorem, tempestatem ab Aeolo infissa, amorem Didonis, in quo et gaudium quidem est, sed quod inprovisum vile creditur. Et si sciret Aeneas se de Africa exiturum, non facile Didonis consentiret amoribus. Novimus autem hoc Iunonem agere, ut, si possit fieri, «regnum Italiae Libycas averteret oras». Inopinatum vero dolorem etiam Aeneas conqueritur, ut «nec vates Helenus, cum multa horrenda moneret, hos mihi praedixit luctus».

digilibLT 181 Seruius

382 IGNARE pro ‘ignarus’, casus pro casu. Dicit autem ignarum fati. 383 LONGA PROCVL non situ, quam paene videt, sed necessitate fatali. VIA INVIA Aeneae scilicet. 384 TRINACRIA quae Latine Triquetra dicitur, quam multi Trinaciam dicunt. LENTANDVS aut lente tibi navigandum est - nam totam Siciliam circumiit - aut ‘lentandus tibi remus est’, id est flectendus; unde ‘lentum vimen’ dicimus, id est ‘flexile’. 386 INFERNIQVE LACVS Lucrinum et Avernum dicit, inter quos est spelunca per quam ad inferos descendebatur; unde eos dixit infernos. AEAEAEQVE INSVLA CIRCAE qui nunc Circeius mons a Circe dicitur, aliquando, ut Varro dicit, insula fuit, nondum siccatis paludibus quae eam dividebant a continenti. ‘Aeaea’ autem dicta ab aspernantium voce, propter celebratas illic corporum mutationes; unde est «inaccessos ubi Solis filia lucos». ‘Aeaeae’ autem tres sunt diphthongi. Nam genetivus est ab ‘Aeaea’. 387 QVAM TVTA POSSIS VRBEM CONPONERE TERRA ante cuncta lustrabis quam possis urbem tuta terra conponere. ‘Tuta’ autem propter Thraciae et Cretae discrimina. 388 SIGNA TIBI DICAM deest ‘ergo’. Et notandum quia non eo ordine quo promiserat dicit; ante enim dicit de civitate condenda, sic de tuta navigatione. 389 SECRETI AD FLVMINI Tiberini. 390 LITOREIS litus dicitur quicquid iuxta aquam est; unde nunc ripam fluminis litus vocavit. SVS naturaliter longa est, licet in genetivo corripiatur, ut ‘bos’ ‘pes’ ‘res’ ‘spes’. De hac autem sue alii dicunt secundum Vergilium quod in Italia inventa sit, alii quod secum eam more navigantum Troiani portaverint et oraculo cognoverint ibi esse condendam civitatem ubi sus illa post fugam fuisset inventa. Dicitur ergo in Campaniam fugisse et inventa in Laurolavinio; a qua Ascanius post Albae nomen inposuit. 391 TRIGINTA CAPITVM FETVS prodigiale est hoc, quo significatur triginta annis regnaturus Ascanius.

182 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

395 VIAM rationem, et non dicit, quia etiam profutura est fames, ut «haec erat illa fames, haec nos suprema manebat exitiis positura modum». ADERITQVE VOCATVS APOLLO nunc ‘vocatus’, quia, ut supra diximus, expiatorium fecit sacrificium. 396 HAS AVTEM TERRAS quasi ostendentis est; nec enim Calabria ab Epiro longo distat spatio. 397 NOSTRI AEQVORIS Epirotici, quo Calabriae litus adluitur. 399 HIC ET NARYCII POSVERVNT MOENIA LOCRI Locri socii Aiacis Oilei fuerunt, Epizephyrii et Ozolae. Sed post tempestatem montis Capherei Epizephyrii tenuerunt Bruttios - et hos nunc dicit - Ozolae vero tenuerunt Pentapolim; inde est «Lybicone habitantes litore Locros». Quin etiam de Ozolis legitur quod delati Tinneiam ulterius accesserint et civitatem condiderint, quae nunc Vzalis dicitur. Narycii autem a loco dicti sunt provinciae suae, Ozolae a putore paludis vicinae. 400 SALLENTINOS Sallentinum promontorium Italiae est: nam, ut ait Sallustius, «omnis Italia coacta in angustias finditur in duo promontoria, Bruttium et Sallentinum». 401 LYCTIVS IDOMENEVS a Lycto, Cretae civitate, unde propter supra dictam pulsus est causam. DVCIS MELIBOEI PHILOCTETAE a Meliboea, civitate Thessaliae, de qua fuit. ‘Meliboei’ ergo pro ‘Meliboeensis’. 402 SVBNIXA PETILIA MVRO cincta muro modico, ut «crinemque madentem subnixus rapto potitur». ‘Petilia’ dicta vel ἀπὸ τοῦ πέτασται, id est ‘volare’, quod captato augurio est condita, vel quod post relictum Ilium, quo ducebatur a Graecis, eam petivit civitatem. ‘Petilia’ sane numeri est singularis. Philoctetes autem fuit Poeantis filius, Herculis comes, quem Hercules, cum hominem in Oeta monte deponeret, petiit ne alicui sui corporis reliquias indicaret; de qua re eum iurare compulit et ei pro munere dedit sagittas hydrae felle tinctas. Postea Troiano bello responsum est sagittis Herculis opus esse ad Troiae expugnationem. Inventus itaque Philoctetes, cum negaret primo se scire ubi esset Hercules, tandem confessus est mortuum esse. Inde, cu acriter ad indicandum sepulcrum eius cogeretur, pede locum percussit, cum nollet dicere. Postea pergens ad bellum, cum exerceretur sagittis, unius casu vulneratus est pedem quo percusserat tumulum. Ergo cum putorem

digilibLT 183 Seruius

insanabilis vulneris Graeci ferre non possent, diu quidem eum pro oraculi necessitate ductum tandem apud Lemnum sublatis reliquerunt sagittis. Hic postea horrore sui vulneris ad patriam redire neglexit, sed sibi parvam Petiliam in Calabriae partibus fecit. 405 PVRPVREO VELARE COMAS subaudis ‘cura’ aut ‘memento’; aut certe, quod est melius, ‘velare’ imperativus sit, non infinitivus. 407 OMINA TVRBET sacrificii ordinem rumpat, quod est piaculum. Significat autem Diomeden, qui cum multis casibus adfligeretur, Palladium, quod apud ipsum erat, Troianis oraculo iussus est reddere. Quod cum vellet implere, Aenean invenit sacrificantem; qui, ut supra diximus, sacrificii ordinem non rupit, et Palladium Nautes accepit, unde Nautiorum familia Minervae sacra servabat. Sane sciendum sacrificantes diis omnibus caput velare consuetos ob hoc, ne se inter religionem aliquid vagis offerret obtutibus, excepto tantum Saturno, ne numinis imitatio esse videretur. 409 HAC CASTI pii, ut «nulli fas casto sceleratum insistere limen». 410 DIGRESSVM a litore Calabriae. 411 ANGVSTI RARESCENT CLAVSTRA PELORI quia a continenti, id est a columna, usque ad Pharon tribus milibus distat. ‘Rarescent’ autem ideo, quia venientibus de Ionio propter curvaturam litorum clausae videntur angustiae, quae paulatim propinquantibus aperiri videntur. PELORI promontorium Siciliae est, secundum Sallustium dictum a gubernatore Hannibalis illic sepulto, qui fuerat occisus per regis ignorantiam, cum se eius dolo crederet esse deceptum, veniens de Petilia. Quamquam legerimus etiam ante Pelorum dictum. 412 LAEVA TIBI TELLVS venientis personam respexit. Nam de Ionio navigantes si fretum petant, dextrum teneant litus necesse est; sin alias, sinistrum. 413 AEQVORA CIRCVITV totam enim transiturus est Siciliam. 414 HAEC LOCA ut etiam Sallustius dicit «Italiae Siciliam coniunctam constat fuisse, sed medium spatium aut per humilitatem obrutum est aut per angustiam scissum. Vt

184 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

autem curvum sit facit natura mollioris Italiae, in quam asperitas et altitudo Siciliae aestum relidit». QVONDAM tria tenet tempora, sicut ‘olim’. 416 DISSILVISSE hinc apparet bene dictum «unctos saluere per utres». Nam, ut ‘dissilui’, sic ‘salui’ facit. Cicero «cum hic de raeda reiecta paenula desiluisset». Est enim positio ‘salio salis salui’, item in conpositione ‘dissilio dissilui’. CVM PROTINVS continuo; et modo adverbium loci est, alibi temporis, ut «protinus aërias Phaeacum abscondimus arces». 417 FORET ab infinito est. Sed modo praeteritum significat tempus, quod rarum est; saepius enim futurum significat. VENIT MEDIO in medium, ut «it clamor caelo». 418 HESPERIVM SICVLO LATVS ABSCIDIT hypallage est; nam minora a maioribus segregantur, sed contra dixit. ‘Abscidit’ propter metrum ‘ci’ corripuit, per poeticum morem. 419 INTERLVIT interlabitur, pontus scilicet. 420 DEXTRVM SCYLLA LATVS LAEVVM INPLACATA CHARYBDIS de Ionio venientibus. Scylla enim in Italia est, Charybdis in Sicilia. Scylla Phorci et Creteidos nymphae filia fuit. Hanc amabat Glaucus, quem Circe diligebat, et, quoniam pronior in Scyllam fuerat, irata Circe fontem in quo illa consueverat corpus abluere infecit venenis; in quem illa cum descendisset, pube tenus in varias mutata est formas. Horrens itaque suam deformitatem se praecipitavit in maria. Homerus hanc dicit inmortale monstrum fuisse. Sallustius saxum esse dicit simile formae celebratae procul visentibus. Canes vero et lupi ob hoc ex ea nati esse finguntur, quia ipsa loca plena sunt monstris marinis et saxorum asperitas illic imitatur latratus. [Legimus etiam «nunc nemora ingenti vento, nunc litora plangunt». Si ‘plangunt’, et ‘latrant’ non incongrue dicitur]. Charybdis autem femina fuit voracissima quae, quia boves Herculis rapuit, fulminata a Iove est et in maria praecipitata. Vnde naturam pristinam servat; nam sorbet universa et secundum Sallustium ea circa Tauromenitanum egerit litus. De hac Cicero in Philippicis ait «Charybdis: quae si fuit, animal fuit unum». 421 OBSIDET ad transeuntium insidias. BARATHRI barathrum est inmensae altitudinis nomen, unde sequitur ‘sorbet in abruptum’; quod Graece βάραθρον dicitur. 424 COHIBET SPELVNCA hypallage in sensu; nam ipsa se tenet intra speluncam secundum fabulam.

digilibLT 185 Seruius

426 PRIMA nominativus est pluralis a neutro. Et est Graeca figura, τὰ πρῶτα ἄνθρωπος. 427 PVBE TENVS ‘tenus’ praepositio ablativa quidem est, sed figurate etiam genetivo cohaeret, ut «et crurum tenus a mento palearia pendent». Sane gaudet postpositione. PISTRIX si navem intellegas, ‘haec pistris’ huius pistris’ facit, si de belua, ‘haec pistrix’ ‘pistricis’. 428 COMMISSA LVPORVM coniuncta et coagmentata, ipsa scilicet, ut «portam, quae ducis imperio commissa, recludunt». Et figurate locutus est, ut «oculos suffusa». Est autem haec elocutio: postrema, id est τὰ ἔσκατα, commissa erat luporum utero caudas delphinum, id est commissas habebat. 430 CESSANTEM inmorantem, quod sequentia indicant ‘longos et circumflectere cursus’. 433 PRAETEREA hinc ostenditur cuncta scire Helenum et iam infensam Iunonem, sed prohiberi dicere, ut diximus supra. HELENO PRVDENTIA in homine enim prudentia est, in vatibus fides. 434 VERIS IMPLET oraculis, ut Lucanus «atque hominem toto sibi cedere iussit pectore». 437 IVNONIS MAGNAE id est supernae; nam legimus «Iunoni infernae dictus sacer». 438 PRECE NVMEN ADORA IVNONI CANE VOTA LIBENS his enim Iuno praecipue delectatur, id est hymnis et prece. 439 VICTOR propositi tui effector. 441 CYMAEAM VRBEM Euboea insula est, de cuius civitate Chalcide profecti sunt ad novas sedes quaerendas, et haud longe a Bais, qui locus a socio Vlixis Baio illic sepulto nomen accepit, invenerunt vacuum litus, ubi visa muliere gravida civitatem condiderunt. Quae res fecundam ostendebat fore rem publicam, et eam Cumas vocarunt, sive ab ἐγκύῳ, id est praegnante, sive ἀπὸ τῶν κυμάτων, id est undis; nam

186 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

κύματα dicuntur. ‘υ’ autem Latini in ‘u’ vertunt, ut ‘Byrria’ ‘Burria’. ‘Cumaeam’ autem ‘urbem’ sicut «Buthroti arcem», «fontem Timavi». 442 DIVINOSQVE LACVS consecratos, Avernum et Lucrinum. ‘Avernus’ autem in plurali numero ‘Averna’ facit, ut ‘Tartarus’ ‘Tartara’, unde est ‘Averna sonantia silvis’. Sane hic lacus ante silvarum densitate sic ambiebatur ut exhalans inde per angustias aquae sulpureae odor gravissimus supervolantes aves necaret; unde et Avernus dictus est, quasi ἄορνος. Quam rem Augustus Caesar intellegens deiectis silvis ex pestilentibus amoena reddidit loca. 443 INSANAM VATEM alii ‘magnam’ dicunt, sed melius deo plenam et vaticinatricem intellegimus. SVB IMA in ima, ut «nanque sub ingenti lustrat dum singula templo». 444 FATA CANIT FOLIISQVE NOTAS ET NOMINA MANDAT tribus modis futura praedicit: aut voce aut scriptura aut signis, id est quibusdam notis, ut in obelisco Romae videmus, vel, ut alii dicunt, notis litterarum, ut per unam litteram significet aliquid. In foliis autem palmarum Sibyllam scribere solere testatur Varro. 445 CARMINA VIRGO quia eius responsa versibus scribebantur. ‘Virgo’ vero Phemonoe dicta est; nam sibylla appellativum est nomen, adeo ut Varro quot sibyllae fuerint scripserit. Sibylla autem dicitur omnis puella, cuius pectus numen recipit. Nam Aeolii σιοὺς dicunt deos, βουλὴ autem est sententia; ergo sybillas quasi σιοῦ βουλὰς dixerunt. Inde est «magnam cui mentem animumque Delius inspirat vates». Sane sciendum omnia responsa Sibyllae plus minusve centum contineri sermonibus; unde Vergilius ait «quo lati ducunt aditus centum, ostia centum, unde ruunt totidem voces, responsa Sibyllae». 446 DIGERIT ordinat, disponit. SECLVSA pro ‘inclusa’, praepositio pro praepositione. 448 VERSO CARDINE aperta ianua, per periphrasin. 449 TVRBAVIT IANVA FRONDES non ianua, sed ventus qui per ianuam ingreditur. 452 INCONSVLTI inscii rerum, ignari, sine consilio. Et consultus est qui consulitur, inconsultus qui non accipit consilium.

digilibLT 187 Seruius

457 VOLENS quae velle habet; nam ‘volitura’ propter asperitatem noluit dicere. 461 HAEC SVNT QVAE NOSTRA LICEAT TE VOCE MONERI bene cum praescriptione, ne falsidicus vel minus peritus postea putaretur sacerdos. 464 GRAVIA ‘a’ finalitatis ratione producitur, sed satis aspere; nam in nullam desinit consonantem, ut «omnia vincit Amor», item «at tibi, Thymbre, caput Euandrius abstulit ensis». ELEPHANTO pro ebore posuit; Graece dixit. 465 STIPAT denset; unde stipatores dicuntur qui in navibus conponunt, a stipa. 466 DODONAEOS Epiroticos, a civitate Epiri Dodona. Laudavit a regione, ut vasa Corinthia. LEBETAS ollas aereas. Graece dixit; zemas enim vulgare est, non Latinum. 467 HAMIS AVROQVE hamis aureis, ἓν διὰ δυοῖν. ‘Hamis’ autem catenis significat. 468 CONVM INSIGNIS GALEAE a parte totum; nam conus est curvatura quae in galea prominet, super quam cristae sunt. 469 SVA DONA PARENTI id est Anchisae. ‘Sua’ autem ‘congrua’, ‘apta aetati’. 471 REMIGIVM SVPPLET bene verbo militiae usus est, ut supplementum diceret; nam multos in Creta perdiderat. 472 VELIS APTARE IVBEBAT subaudis ‘socios’ a superioribus. 473 FERENTI flanti. 475 ANCHISA vocativus hic non est Latinus; nam brevis esset ‘a’, ut ‘o Catilina’. Graecus est ergo, de quo valde † apud eos quaeritur quemadmodum exeat ab his nominibus quae in ‘es’ mittunt nominativum. Nam ‘Tydides’ ‘Tydide’ facit, ut «Danaum fortissime gentis Tydide», ‘Atrides’, cum sit simile, ‘Atrida’ facit, ut Horatius «ne quis humasse velit Aiacem, Atrida, vetas cur?». Tale est ergo et ‘Anchisa’. Sane apud Latinos horum nominum causa manifesta est: nam

188 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

nominativum ipsum in ‘a’ mutant et recipiunt Latinam declinationem, ut ‘Atrides’ ‘Atrida’, ‘Scythes’ ‘Scytha’. DIGNATE digne habite, digne iudicate. Nam modo non agentis habet, sed patientis imaginem; unde est in primo «haud equidem tali me dignor honore». 476 CVRA DEVM amor, ut «Veneris iustissima cura». BIS PERGAMEIS EREPTE RVINIS probavit curam deorum. Et sciendum rhetorica esse argumenta, quae a contrariis laudant. Quod enim supra Anchises infelicitatis putavit, ut «satis una superque vidimus excidia», hoc iste argumento convertit in laudem. ‘Bis’ autem propter Herculem et Graecos, qui expugnavere Troianos. 477 ECCE TIBI aut vacat ‘tibi’, ut in Tullio «qui mihi accubantes in conviviis», aut certe altius dictum est 'tibi', ac si diceret: qui Italiae hanc tantum visurus es partem, non etiam eam quam Aeneae fata promittunt. AVSONIAE Italiae, a rege Ausone. ARRIPE invade: illic enim est sacrificaturus. 478 ET TAMEN ἀνακόλουθον est; non enim praemisit ‘quamquam vicina sit’. 479 PANDIT APOLLO Laurolavinatem agrum significat, ad quem venturus est. 480 VALE AIT bis haec est in Vergilio iteratio, ut hoc loco: nam cum supra ‘compellat’ dixerit, intulit modo ‘ait’. Item in quinto cum praemiserit «fidam sic fatur ad aurem», subiecit rursus «et sese ostendat in armis, dic ait». O FELIX NATI PIETATE latenter ostendit mortem futuram: non enim ait felicem vitae longinquitate vel adventu ad Italiam, sed tantum ‘nati pietate’, quasi qui poterit exsequiarum munus implere. 481 PROVEHOR sermone progredior, ut ostendunt sequentia. 482 SVPREMO ultimo: postquam eorum desperabat aspectum. 483 PICTVRATAS participium sine verbi origine. AVRI SVBTEMINE id est filo quod intra stamen currit, quod Persius tramam dixit «mihi trama figurae sit reliqua: ast illi tremat omento popa venter?». Nam male quidam ‘subtemen’ stamen accipiunt, cum stamen de auro esse non possit. 484 PHRYGIAM CHLAMYDEM aut acu pictam - huius enim artis peritos Phrygiones dicimus secundum Plautum; in Phrygia enim inventa est ars - aut ob hoc addidit

digilibLT 189 Seruius

‘Phrygiam’, quasi per quam patriae memoria retineretur. NEC CEDIT HONORI id est tanta dat munera quanta merebatur Ascanius. Hoc enim est ‘honori non cedere’, parem esse meritis accipientis. Scaurus vero ‘honore’ legit et intellegit: honore non cedit Heleno, qui patri eius vel avo donaverat multa. 485 TEXTILIBVS sibi congruis; quid enim magis conveniebat donare mulierem? 486 ACCIPE ET HAEC aut intellegimus ante aliqua fuisse donata, aut certe secundum ius locutus est; omnia enim quae vel avus vel pater acceperat ad Ascanium hereditatis iure deveniunt. MONVMENTA memoria. ‘Monumenta’ autem a mentis admonitione sunt dicta. 487 LONGVM AMOREM et de praeterito et de futuro, ut agnoscas, quantum te vel amaverim vel amatura sim. 488 CONIVGIS HECTOREAE dictum est hoc habita ratione personae, cum qua loquebatur, ac si diceret ‘uxoris avunculi tui’. 489 MEI SVPER ASTYANACTIS IMAGO ‘super’ idest valde, vehementer, expresse, hoc est valde mihi es imago Astyanactis; quo sermone etiam Homerus in simili utitur significatione. 491 PVBESCERET ut etiam in secundo diximus, prooeconomia est, ut verisimile sit Ascanium in nono potuisse iam bella tractare. 493 VIVITE FELICES ‘vivite’ modo bene optantis est, non, ut in Bucolicis, male dicentis, ut «vivite silvae», id est perite. Simile est et ‘valete’, ut Terentius «valeant qui inter nos discidium volunt». Sunt autem haec per contrarium inventa maledicta, ut sit quasi salva veneratio. Illud quaeritur, utrum ‘vive’ an ‘vivas’, id est utrum per imperativum an per optativum dicere debeamus? Et constat dici melius per optativum; optari enim possunt, non imperari vel bona vel adversa. Quod autem invenimus per imperativum, usurpatum est. FORTVNA PERACTA IAM SVA id est dura, propria Troianorum, ut «hac Troiana tenus fuerit Fortuna secuta». 495 PARTA pro ‘parata’. 496 CEDENTIA RETRO ut «iam tandem Italiae fugientis prendimus oras».

190 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

498 FECERE MANVS quod est dulcius. 499 QVAE FVERIT MINVS OBVIA GRAIS id est quae nullum patiatur excidium. Alii ‘fuerint’ legunt et volunt esse maledictum in Graecos, ut ad auspicia referas. Quod non procedit; nec enim de hoc agebatur. 500 SI QVANDO THYBRIM fluvium, pro quo regem ipsum posuit Thybrim, qui in hunc cecidit fluvium et ei nomen dedit; nam antea Albula dicebatur, ut ostendit in octavo Vergilius. Alii volunt non Thybrim cecidisse, sed Tiberinum, regem Albanorum, a quo Tiberis dictus est. Vt autem Thybris dicatur, haec ratio est: quodam tempore Syracusani, victores Atheniensium, ceperunt Syracusis ingentem hostium multitudinem et eam caesis montibus fecerunt addere munimenta civitati. Tunc auctis muris etiam fossa intrinsecus facta est, quae flumine admisso repleta munitiorem redderet civitatem. Hanc igitur fossam, per hostium poenam et iniuriam factam, Thybrin vocaverunt ἀπὸ τῆϛ ὕβρεως. Postea profecti Siculi ad Italiam eam tenuerunt partem, ubi nunc Roma est, usque ad Rutulos et Ardeam - unde est «fines super usque Sicanos» - et Albulam fluvium ad imaginem fossae Syracusanae Thybrin vocaverunt, quasi ὕβριν, ut «effigiem Xanthi Troiamque videtis». Circa Syracusas autem esse fossam Thybrin nomine Theocritus meminit. 501 GENTIQVE MEAE bene genti suae dicit, non sibi. Scit enim Ascanio regna deberi. DATA MOENIA CERNAM COGNATAS VRBES OLIM quandoque. Et per omnia ‘cernam’ subaudis. Sensus autem talis est: si ‘potuero ad Italiam pervenire et regna constituere et videre urbes et populos tibi cognatos’. Nam et Aeneas et Helenus a Dardano originem ducunt. Ergo hoc dicit: ‘quoniam et ab uno originem ducimus et iisdem casibus subiacuimus, Troiam utramque, id est quam et tu fecisti et ego facturus sum, iungamus et faciamus unam’, sed ‘animis’, hoc est foedere et affectione, quoniam re vera eas natura non sinit iungi. Sane, quoniam occurrebat humanae brevitas vitae, bene subiunxit «maneat nostros ea cura nepotes». Distinguendum autem «populosque propinquos Epiro». Et sequentibus ostendit quomodo ‘Hesperia’, id est quibus populis auctor est Dardanus. HESPERIA hoc est Ἑσπερόθεν; nam Graece dixit, et est de loco adverbium ‘Dardanus Ἑσπερόθεν’. Figura enim non numquam pulchra est si elocutio inperfecta sit, ut Cicero in Verrinis «Quintum Verrem Romulia» non addidit ‘tribu’. 506 PROVEHIMVR PELAGO Buthrotio derelicto. VICINA CERAVNIA IVXTA Ceraunia sunt montes Epiri, a crebris fulminibus propter altitudinem nominati; unde Horatius expressius dixit «Acroceraunia» propter altitudinem et fulminum iactus.

digilibLT 191 Seruius

507 CVRSVSQVE BREVISSIMVS adeo ut medio noctis spatio transfretaverit. 509 OPTATAE TELLVRIS quae a navigantibus semper optatur. 510 SORTITI REMOS per sortem divisi ad officia remigandi, qui esset proreta, quis pedem teneret. PASSIM prout quis voluit. LITORE SICCO ad discretionem illius quod aqua adluitur. 512 HORIS ACTA per horas decurrens. 514 AVRIBVS AERA CAPTAT naturale enim est ut a qua parte flaturus est ventus, ad eam auris admota frigidior fiat. 515 SIDERA CVNCTA NOTAT ideo ‘cuncta’, quia in prognosticis legitur non sufficere unum signum ad explorandam futuram serenitatem. ‘Notat’ autem ut Tullius «notat et designat oculis», id est ‘diligenter intuetur’. TACITO CAELO aut ‘nocturno’, per quod tacetur, aut ipse tacitus, aut certe ad homines rettulit; nam licet aeternus sit axium sonus, tamen a nobis non auditur. Ergo quantum ad nos, tacitum dixit. 516 ARCTVRVM stella est post ursam in Boote signo. 517 ARMATVMQVE AVRO CIRCVMSPICIT ORIONA sic Lucanus «ensiferi nimium fulget latus Orionis». Et sciendum non hoc eum intueri, ut cernat signa, quae omnibus patent, sed explorare stellarum vigorem, quo futura indicatur serenitas, ut in Georgicis «nam neque tunc stellis acies obtunsa videtur». Si autem quaerebat quasi non orta, nequaquam procedit, cum etiam septentriones dixerit, qui semper videntur. 518 CAELO CONSTARE SERENO suppetere, ut Iuvenalis «quis ferat uxorem, cui constant omnia?». 519 CLARVM SIGNVM faculam elevavit, ut «flammas cum regia puppis extulerat». CASTRA MOVEMVS castra sunt ubi miles steterit. Dicta autem ‘castra’ quasi casta, vel quod illic castraretur libido; nam numquam his intererat mulier.

192 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

520 TEMPTAMVS VIAM id est naves producimus. PANDIMVS ALAS contos intendimus. 522 HVMILEMQVE VIDEMVS ITALIAM aut naturam provinciae ostendit, ut Sallustius «Italiae plana ac mollia», aut rem physicam exprimit, quia omne quod continetur altius est ab eo quod continet, aut quia procul visentibus terra humilis semper videtur, ut Lucanus «et dubios cernit vanescere montes». 524 ITALIAM tautologia usus est ad exprimendum affectum navigantum. 525 CORONA INDVIT aut usque ad summum implevit, aut re vera coronavit. 528 DI MARIS per quod navigo. TERRAE ad quam iturus sum. TEMPESTATVM ventorum, aurarum, temporum, serenitatis, ut «unde haec tam clara repente tempestas?». Nam multa significat. 529 SPIRATE et ad ventum pertinet et ad favorem, ut «adspirat primo Fortuna labori». 530 CREBRESCVNT OPTATAE AVRAE magnum Anchisae ostenditur meritum. PATESCIT propinquantibus, ut «et angusti rarescent claustra Pelori». 533 IN ARCVM in arcus similitudidem, ut «excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum», in antri similitudinem. Sic de ponto Sallustius, unde hic tulit colorem: «speciem efficit Scythici arcus». 535 IPSE LATET re vera procul intuentibus. Vnde est «portusque patescit». Nam secundum Donatum ‘late patet’ non stat versus. 536 REFVGITQVE AB LITORE TEMPLVM aedificia vicina litoribus longe intuenti videntur in mari, quae accedentibus quasi recedere et retro se agere putantur; vel quia situm est in colle, qui sensim crescit a litore. Ideo dixit ‘refugit’. 537 PRIMVM aut quale numquam ante viderat, aut certe quia sequitur porcae albae omen. Alii vero ‘tondentes primum campum’ volunt, id est primam partem campi.

digilibLT 193 Seruius

538 CANDORE NIVALI hoc ad victoriae omen pertinet. Simul notandum Anchisen omnem habere divinandi peritiam; hinc est illud «divinique ossa parentis». 539 TERRA HOSPITA usurpative ‘hospita’ dixi. Quae enim in ‘es’ exeunt communia esse possunt; nam femininum in ‘a’ non mittunt. Lucanus «hospes in externis audivit curia tectis». Nec mirum abusum esse Vergilium, cum et Plautus «paupera» dixerit ab eo quod est hic et haec pauper, ut «pauperque senatus» item «pauperque domus, nec nota potentum munera». 540 BELLO ARMANTVR EQVI ratiocinatio divinationis est. ARMENTA armenta dicta sunt quasi apta armis; nam equi intersunt proeliis, boves armant ex coriis. 541 SED TAMEN ἀνακόλουθον; nam ‘quamquam’ non praemisit. 543 SPES ET PACIS AIT ostendit latenter vincere posse Troianos dicendo supra «curru succedere sueti». 544 PALLADIS ARMISONAE bene post belli omen armorum deam precatur, quamquam hoc quoque templum visum ad omen pertineat. 546 DEDERAT QVAE MAXIMA ut «proque omnibus unum praedico». RITE recte, secundum ritum; unde sequitur «perfectis ordine votis». 547 IVNONI ARGIVAE id est ‘magnae’, ut «Iunonis magnae». 548 HAVD MORA CONTINVO unum de his vacat. 550 GRAIVGENVMQVE DOMOS sic est dictut, quemadmodum «Troiugena». Et sciendum sacrificii tantum causa eos tetigisse Calabriam, ubi dicuntur accepisse Palladium a Diomede vel ab Vlixe. Nec inmerito dubitatur; ut enim in secundo legimus, ambo rapuerunt. 551 HERCVLEI SI VERA EST FAMA TARENTI Lacones et Athenienses diu inter se bella tractarunt, et cum utraque pars adfligeretur, Lacones, quibus iuventus deerat,

194 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

praeceperunt ut virgines cum quibuscumque concumberent. Factum est, et, cum post sedata bella iuventus incertis parentibus nata et patriam erubesceret et sibi esset obprobrio - nam partheniatae dicebantur - accepto duce Phalanto, octavo ab Hercule, profecti sunt, delatique ad breve oppidum Calabriae, quod Taras, Neptuni filius, fabricaverat, id auxerunt et prisco nomine appellaverunt Tarentum. Bene ergo nunc ‘Herculei Tarenti si vera est fama’, quia Taras condiderat, auxerat Phalantus. 552 ATTOLLIT SE quia adpropinquantibus aut recedere montes videntur, aut surgere. DIVA LACINIA CONTRA Iunonis Laciniae templum, secundum quosdam a rege conditore dictum, secundum alios a latrone Lacinio, quem illic Hercules occidit, et loco expiato Iunoni templum constituit. 553 CAVLONISQVE ARCES Aulon mons est Calabriae, ut Horatius «et amicus Aulon fertilis Baccho», in quo oppidum fuit, quod secundum Hyginum, qui scripsit de situ urbium Italicarum, olim non est. NAVIFRAGVM SCYLLACEVM periculosum navibus. Dictum Scyllaceum aut a tractu, vel a periculi similitudine; nam inde Scylla longe est. 555 ET GEMITVM INGENTEM PELAGI videtur delatus primo ad fretum, postea ad Aetnam reversus. 556 FRACTAS nimias, ut «fractos sonitus imitata tubarum». 557 AESTV MISCENTVR HARENAE describit loca Charybdi vicina, quam esse credit ex periculi magnitudine. 559 SAXA HORRENDA CANEBAT rettulit se ad historiam; nam pro Scylla ‘saxa’ dixit ‘horrenda’. 560 ERIPITE de periculis. 562 LAEVAS AD VNDAS de Ionio venientibus; aliter non procedit. 563 COHORS quia superius dixit «nos castra movemus». 565 AD MANES IMOS poetica hyperbole.

digilibLT 195 Seruius

566 SCOPVLI CLAMOREM de historia, ut supra diximus, hoc traxit; undae enim inlisae concavis saxis imitantur latratum. 567 ELISAM exclusam, ut «elisos oculos et siccum sanguine guttur». RORANTIA ASTRA pro ‘inrorata’, idest quae inrorabantur; e qua significatione non est apud Latinos participium. Sane hyperbole est. 568 VENTVS CVM SOLE ventorum enim mutationem necesse est fieri vel oriente die vel occidente. 569 IGNARIQVE VIAE CYCLOPVM ADLABIMVR ORIS ut «servatum ex undis Strophadum me litora primum accipiunt». Similis enim est sensus. CYCLOPUM ‘clo’ habet accentum, quia Latina declinatio est. In accusativo, quia Graece posuit ‘Cyclopas’, ‘cy’ habet accentum; si ‘Cyclopes’, ‘clo’ habebit. 571 TONAT AETNA RVINIS causa huius incendii secundum Aetnam Vergilii haec est: sunt terrae desudantes sulphur, ut paene totus tractus Campaniae, ubi est Vesuvius et Gaurus montes, quod indicat aquarum odor calentium. Item novimus ex aquae motu ventum creari, esse etiam concavas terras. Aetnam constat ab ea parte qua Eurus vel Africus flant habere speluncas et plenas sulphuris et usque ad mare deductas. Hae speluncae, recipientes in se fluctus, ventum creant, qui agitatus ignem gignit ex sulphure; unde est quod videtur incendium. Hoc autem verum esse illa conprobat ratio, quia et aliis flantibus ventis nihil ex se emittit et pro modo flantum Euri vel Africi interdum fumum, interdum favillas, nonnumquam vomit incendia. Quod et hoc loco ostendit; nam effectum indicat, supprimit causas. 572 PRORVMPIT AD AETHERA NVBEM evomit. Et est poetica descriptio. 573 CANDENTE FAVILLA id est scintillis. Et bona periphrasis; nam favilla est deserta igni scintilla. 575 VISCERA MONTIS id est partes. Sic autem dixit ‘viscera’ quemadmodum ‘terrae ossa’ dicuntur. 576 ERVCTANS ‘ructo ructas’ tantum facit: sic etiam Cicero «eructant sermonibus suis caedem bonorum», Vergilius «atque omnem Cocyto eructat harenam». Horatius

196 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

usurpavit «hic dum sublimes versus ructatur». LIQVEFACTA SAXA putria, decocta in modum calcis. 577 FVNDO IMO ab imo. Et reddit causam latenter; inde enim ventus ex aqua natus erumpit. 578 FAMA EST bene se fabulosam rem dicturus excusat; nam re vera, nisi quae de gigantibus legimus fabulosa acceperimus, ratio non procedit. Nam cum in Phlegra, Thessaliae loco, pugnasse dicantur, quemadmodum est in Sicilia Enceladus, Otus in Creta - secundum Sallustium; unde «Otii campi» - Typhoeus in Campania, ut «Inarime Iovis imperiis inposta Typhoeo?». Sed Varro dicit in diluvio aliquos ad montes confugisse cum utensilibus, qui lacessiti postea bello ab his qui de aliis veniebant montibus facile ex locis superioribus vicerunt; unde factum est ut dii superiores dicerentur, inferiores vero terrigenae. Et quia de humilibus ad summa reptabant, dicti sunt pro pedibus habuisse serpentes. SEMVSTVM pro ‘semiustum’. Et sciendum sic poni quasi semianimis sit Enceladus; unde est «motat latus». Simul ponitur secundum fabulam causa, quasi ex fulmine illic sit natum incendium. 580 CAMINIS fornacibus Graece dixit. 581 MOTAT movet; nam si ‘mutat’ legeris, ‘dat refectionem labori’. ‘Motat’ frequenter ‘movet’. 583 NOCTEM ILLAM melius per accusativum dixit. 584 DET CAVSA VIDEMVS vel mente vel oculis. 585 AETHRA SIDEREA POLVS per aethram sideream hoc est per splendorem aetheris. Sane aether est ipsum elementum, aethra vero splendor aetheris. Sciendum est Homerum et aetherem et aërem communis generis dicere, quod de aëre nos non possumus dicere. De aethere aethra factum est, et secundum rationem istam potest et aether et aethra unum esse, ut nunc sit pro aethere sidereo. 587 NOX INTEMPESTA media, hoc est nimia, obscurissima. ‘Intempesta’ dicta est nox media, inactuosa, carens actibus, per quos tempora dinoscimus. Ait enim Lucretius quia per se tempus non intellegitur, nisi per actus humanos; medium

digilibLT 197 Seruius

autem noctis tempus actu caret. Ergo ‘intempesta’ inactuosa, quasi sine tempore, hoc est sine actu, per quem dinoscitur tempus; unde est ‘intempestive venisti’, id est ἀκαίρως. Ergo ‘intempesta’ dicitur, quia caret tempore. 589 AVRORA POLO DIMOVERAT VMBRAM hysteroproteron in sensu; ante enim aurora est, sic dies. 591 NOVA FORMA VIRI bene formam viri dixit, non hominem. 593 INLVVIES DIRA sors taetra. 594 CONSERTVM TEGVMEN SPINIS inligatum spinis. Hinc est in Terentio «video quendam sertum». CETERA GRAIVS habet enim unaquaeque gens incessum et vocem propriam. 595 AD TROIAM MISSVS aut ex sequenti eius confessione hoc didicit aut Graecum esse colligit ex trepidatione, ut Terentius «nescio quid peccati portat haec purgatio». 598 PRAECEPS sine respectu salutis, scilicet postquam Cyclopum graviora cogitavit pericula. 599 TESTOR quaeso, obtestor. 600 SPIRABILE vitale, quo spiramus. Et est sermo Ciceronis, quamquam ille ‘spiritale’ dixerit in libris de deorum natura. 601 QVASCVMQVE quo eat non cogitat, eorum comparatione quae fugit. 602 HOC SAT ERIT vitasse Cyclopas. E CLASSIBVS ex equitibus modo, ut est «et Ortinae classes». 603 PETIISSE causa metri addidit syllabam, ut «nos abiisse rati». 604 TANTA EST ut non possit vel fortunae praesentis qualitate molliri.

198 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

605 SPARGITE hoc est ‘dilacerate’. Et nova brevitate usus est. 606 HOMINVM MANIBVS PERIISSE IVVABIT oblique loquitur; nam vult ostendere, hominum hanc non esse crudelitatem. 607 GENVA AMPLEXVS physici dicunt esse consecratas numinibus singulas corporis partes, ut aurem memoriae - hinc est «Cynthius aurem vellit et admonuit» - frontem genio, unde venerantes deum tangimus frontem, dextram fidei, unde paulo post «atque animum praesenti pignore firmat», genua misericordiae, unde haec tangunt rogantes. 608 QVI SIT FARI per omnia subaudis ‘hortamur’. ‘Qui sit’ autem, hoc est cuius filius sit, sicut etiam respondet; nam iam se dixerat Graecum. 609 AGITET FORTVNA FATERI hortamur fateri quae eum fortuna vexet, ut «agitataque numina Troiae». 610 HAVD MVLTA MORATVS nimiae benignitatis est non exspectare plurimas preces. 611 PRAESENTI PIGNORE manuum coniunctione, qua firmabantur amicitiae, ut «cur dextrae iungere dextram non datur» et «iungimus hospitio dextras ac tecta subimus». 613 SVM PATRIA EX ITHACA circumstantias omnes exsequitur: loci, personae, temporum. INFELICIS VLIXI quaerit favorem eius vituperatione, quem scit odio esse Troianis. 615 PAVPERE nam, ut etiam de Sinone diximus, apud maiores haec fuerat causa militiae. Et bene utitur veniali per excusationem paupertatis. FORTVNA pristina, paupertatis scilicet. 617 INMEMORES SOCII ‘inmemores’ dum ‘trepidi’, festini, ut per timorem, non per odium relictus fuisse videatur; nam et causas subiungit timoris Cyclopum descriptione.

digilibLT 199 Seruius

621 NEC VISV FACILIS cuius posset etiam aspectus inferre formidinem. NEC DICTV EFFABILIS sermone non explicabilis. Et mire exaggeravit post descriptionem. 622 VISCERIBVS viscera proprie carnes sunt. SANGVINE ATRO hoc est sanie. 623 VIDI EGOMET DVO Homerus quattuor dicit. Ergo aut dissentit ab eo, ut etiam in temporibus - nam ante ad Siciliam Aeneas quam Vlixes venisse dicitur - aut certe hoc dicit, duo vidisse se, quot autem occiderit ignorare. 624 RESVPINVS magnitudo virtutis ostenditur. EXSPERSA haec fuit vera lectio, id est madefacta; nam si ‘aspersa’ dixeris, id est ‘inrorata’, tapinosis et hyperbole iunguntur. 627 TEPIDI melius ‘tepidi’, quasi adhuc vivi, quam ‘trepidi’, id est trementes, ne sit iteratio. 628 VLIXES a solo nomine emphasin fecit; unde est quod sequitur «oblitusve sui est». 629 ITHACVS Ithacensis. 630 SEPVLTVS stratus iacuit. 632 INMENSVS etiam ‘inmensus’ ad Polyphemi magnitudinem pertinet, quasi in toto antro iacuerit. 634 CIRCVM FVNDIMVR secundum Homerum, qui dicit alios eum tenuisse, alios caecasse oculum. 635 ACVTO fuste; nam secundum istum sensum multi ‘tenebramus’ legunt. Alii ‘terebramus’ legunt. ‘Telo’ autem ‘acuto’ potest et simpliciter accipi. 636 SOLVM SVB FRONTE LATEBAT multi Polyphemum dicunt unum habuisse oculum, alii duos, alii tres. Sed totum fabulosum est. Nam hic vir prudentissimus

200 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

fuit, et ob hoc oculum in capite habuisse dicitur, id est iuxta cerebrum, quia prudentia plus videbat. Verum Vlixes eum prudentia superavit, et ob hoc eum caecasse fingitur. LATEBAT dormienti scilicet; nam male sentit Donatus dicens ‘late patebat’ contra metrum. Item dicit ‘capillis tegebatur’, aut ‘latebat corporis conparatione’. Absolutus tamen est prior sensus. 637 ARGOLICI CLIPEI AVT PHOEBEAE LAMPADIS INSTAR unum magnitudinis est, aliud splendoris. ‘Phoebeae’ autem derivatio est vel a Luna vel a Sole. 639 SED FVGITE occurrebat: si caecus est, cur timetur? Subiungit non unum esse, sed plures. O MISERI aut blandientis particula est, ut in Terentio «misera», aut re vera ‘miseri’, qui delati sunt ad Cyclopas. 641 QVALIS QVANTVSQVE unum morum est, aliud corporis. 643 CVRVA HAEC AD LITORA ne tantum in montibus esse putarentur. VVLGO passim. 645 TERTIA IAM LVNAE bene in desertis locis ex lunae ratione colligit tempora. SE COMPLENT autem ideo, quia suum non habet lumen, sed accipit a sole. 647 LVSTRA cubilia; unde etiam lupanaria ‘lustra’ dicimus, ubi habitant lupae, id est meretrices, dictae ab obscenitatis et odoris similitudine. 649 BACAS generale est, id est fructus arborum agrestium. CORNA ipsa arbor cornus dicitur, pomum vero cornum. ‘Corna’, ut ‘templum’, ‘templa’. 653 ADDIXI signato verbo exprimit desperationem. 654 VOS ANIMAM HANC POTIVS oblique loquitur, ut supra. 657 LITORA NOTA ‘nota’ ante oculorum amissionem. Sic Statius in nono «sequitur tamen inprobus hostem, qua meminit». 661 SOLAMENQVE MALI hinc Quintilianus dixit «magnum caecitatis solatium est habere rem videntis».

digilibLT 201 Seruius

662 TETIGIT FLVCTVS ET AD AEQVORA VENIT hyperbaton in sensu, ut «progressi subeunt luco fluviumque relinquunt». 663 FLVVIDVM propter homoeoteleuton ‘fluentem’ noluit dicere. Quod autem dicunt physici de effosso oculo sanguinem numquam fluere, verum quidem est, sed supra non effossum huius oculum, sed terebratum legimus. INDE aut de fluctibus aut de spatio oculi. 664 GEMITV cum gemitu. 665 IAM MEDIVM sic altum, ut medium putares; nam et in quinto sic dixit «interea medium Aeneas iam classe tenebat», cum adhuc moenia respiceret. FLVCTV legitur et ‘fluctus’. 666 TREPIDI festini, ut «ne trepidate meas, Teucri, defendere naves», item «accepit trepidos ac Nisum dicere iussit». 667 SIC MERITO quia omnia eius probaverant ‘dicta’, ac si diceret ‘non fallacem, ut Sinonem’. 669 AD SONITVM VOCIS remorum sonitum vocem dixit - vox enim est omne quod sonat; sic alibi «fractasque ad litora voces» - nam de hominibus non dixit, quia supra est «tacitique incidere funem». VESTIGIA TORSIT bene uno sermone ostendit eum revertentem iam audisse sonum remigii. 670 DEXTRAM AFFECTARE dextram intendere, scilicet sic, ut posset navem tenere. Terentius «ad dominam qui adfectant viam», id est ‘intendunt’. Nam si ‘dextra’ legeris, ut sit ‘dextra contingere’, ‘adfectare’ ‘contingere’ caret exemplo. 671 NEC POTIS id est nec potis est. ‘Potis’ autem nomen est et declinatur potis, potis, poti, potem, potis, a pote. Et nomen esse docet ratio comparationis; nam in superlativo ‘potissimus’ facit; cui si detraxeris ‘simus’, invenies nominis positionem, ut ‘acerrimus acer’, ‘fortissimus fortis’. Sic autem ut diximus declinari conpositio ostendit; nam ‘huius inpotis compotis, inpotem compotem’ facit. Quod in simplici difficile invenis, per conpositionem agnoscis facilius. 673 EXTERRITA TELLVS poetica hyperbole.

202 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

674 CVRVIS CAVERNIS echo enim in concavis locis est. 676 RVIT festinanter venit. 677 NEQVICQVAM LVMINE TORVO quia nocere non poterant. 678 AETNAEOS FRATRES aut similes, aut feritate germanos, nam non sunt Polyphemi fratres, quem Neptuni filium Homerus dicit. Vnde eo caecato Vlyxes pertulit tempestatem, qui ad eum venit derelicta Calypso, cum qua decem annis fuerat. Vnde, ut supra diximus, Vergilii dictis dissentit temporum ratio. 680 CONIFERAE conus dicitur fructus cupressi, et ipsa κωνοειδὴς est: nam a rotunditate in acumen levatur. Cyparissus autem Telephi filius fuit, amatus ab Apolline, vel ut alii, a Silvano, qui cum cervum quem in deliciis habebat per ignorantiam occidisset, flendo nimium misericordiam meruit numinum, itaque in arborem cupressum conversus est, aptam et consecratam lacrimis et luctibus. 681 SILVA ALTA IOVIS LVCVSVE DIANAE ‘Iovis’ propter quercus, ‘Dianae’ propter cupressum; ipsa enim est etiam Proserpina. † Inmane autem quod ait et in celso vertice et ‘lucus’, qui propter religionem diu permanet. 686 NI TENEANT CVRSVS antiqui ‘ni’ pro ‘ne’ ponebant, qua particula plenus est Plautus «ni mala ni stulta sis». Sensus ergo talis est: timor cogebat ut quocumque navigaremus et ventum sequeremur, non iudicium; sed occurrebat praeceptum Heleni, vitare Scyllam et Charybdim. Quare placuit, ne cursus teneant, hoc est agantur et impleantur, inter utramque viam modico mortis interstitio, id est Scyllae et Charybdis, retro dare lintea; quod dum cogitamus, prosperior nobis flare coepit Boreas. 688 MISSVS ADEST favore scilicet numinum; quae Anchises optaverat dicens «ferte viam vento facilem et spirate secundi». 689 PANTAGIAE hic fluvius Siciliae, cum plenus incederet, implebat sonitu paene totam Siciliam; unde et Pantagias dictus est, quasi ubique sonans. Hic postea, cum Cereri quaerenti filiam obstreperet, tacere iussus est numinis voluntate. MEGAROSQVE SINVS Megara oppidum est iuxta Syracusas. THAPSVMQVE IACENTEM insula, non longe a Syracusis, paene fluctibus par.

digilibLT 203 Seruius

690 TALIA MONSTRABAT quia occurrebat: unde haec loca nosti? RELEGENS renavigans. ERRATA participium sine verbi origine, non enim facit ‘error’. 691 INFELICIS VLIXI epitheton ad implendum versum positum more Graeco, sine respectu negotii. 692 PLEMYRIVM VNDOSVM verbum de verbo expressit; hoc est enim ‘undosum’, quod ‘Plemyrium’. 694 ORTYGIAM haec tantum Ortygia dicitur; Apollinis vero etiam Delos. FAMA EST HVC ELIDIS AMNEM Elis et Pisa civitates sunt Arcadiae, in qua est fons ingens, qui ex se duos alveos creat, Alpheum et Arethusam; unde fit, ut fingantur coniungi in exitu, quos origo coniunxit [ita]. Arethusam autem etiam in Elide esse testatur Vergilius dicens «sic tibi cum fluctus subterlabere Sicanos». Haec secundum fabulas venatrix fuit quae, dum se in Alpheo post laborem ablueret, ab eo adamata est et diu fugiens deorum miseratione in fontem mutata ad Siciliam per secretos meatus venit; quod etiam Vergilius ostendit «et tandem positis velox Arethusa sagittis». ALPHEVM quia Graece Ἀλφεῖος facit, ut Αἰνείας Aeneas. 697 IVSSI NVMINA MAGNA LOCI vel ab Achaemenide admoniti, vel ab Heleno, vel ab Anchise. 698 STAGNANTIS HELORI fluvii qui ad imitationem Nili superfunditur campis. 699 PACHYNI promontorium austrum spectans. Vnde et ‘Pachynum’ dictum ab aëris crassitudine; nam παχὺς est crassus, pinguis. 701 CAMERINA PROCVL palus est iuxta oppidum, cui quodam tempore, cum siccata pestilentiam creasset, consultus Apollo an eam penitus exhaurire deberent, respondit μὴ κίνει Καμαρίναν· ἀκίνητος γὰρ ἀμείνων; quo contempto exsiccaverunt paludem et carentes pestilentia, per eam partem ingressis hostibus poenas dederunt. 702 INMANISQVE GELA civitas a fluvio nominata, sicut etiam «campi Geloi». 703 AGRAGAS mons est muro cinctus, in cuius summa parte oppidum est; unde et Cicero ait «ad mare intra moenia ante oppidum exspectabat» [de Verre]. Notandum

204 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

sane haec Vergilium quantum ad sua tempora spectat dicere, non quantum ad operis; Aenea enim navigante nec fuerat Camerina siccata nec Gela vel Agrigentum conditae. Quod frequenter facit; sed nunc ideo vitiosum est, quia ex persona narrantur Aeneae. 704 MAGNANIMVM QVONDAM GENERATOR EQVORVM secundum Pindarum quondam Aggrigentini equos ad agones Graeciae mittebant, qui inde victores revertebantur. Legimus etiam aliud: cum in Cappadocia greges equorum perissent, Delphici Apollinis responso adduxerunt equos de Agrigento, et reparavere meliores. 705 PALMOSA SELINVS civitas iuxta Lilybaeum, abundans palmis et apio. 707 DREPANI Drepanum civitas est non longe a monte Eryce, trans Lilybaeum, dicta vel propter curvaturam litoris in quo sita est vel quod Saturnus post amputata virilia Caelo patri illuc falcem proiecit, quae Graece δρέπανος dicitur; quod verisimile putatur propter vicinitatem Erycis, consecrati Veneri, quae dicitur nata ex Caeli cruore et spuma maris. INLAETABILIS propter patris amissionem. 710 FESSVM DESERIS ut supra diximus, secundum Vergilium. Nam Cato eum ad Italiam venisse docet; unde etiam in sexto illud amphibolon est «quo magis Italia mecum laetere reperta». 712 NEC VATES HELENVS quia dixerat «prohibent nam cetera Parcae scire Helenum». 713 NON DIRA CELAENO quae vel irata debuit adversa praedicere. Et bona pietate mortem patris graviorem dicit esse, quam famem. 714 HIC LABOR EXTREMVS apud Drepanum. 715 DEVS APPVLIT ORIS bene se commendat Didoni, dicens se ad eam deorum voluntate venisse. 717 FATA DIVVM quae dii hominibus tribuunt. RENARRABAT ‘re’ vacat, ut «confieri possit». Sane in secundi principio duo poetae sunt versus, sicut hic tres, et similis est finis initio: ‘conticuit’ et ‘intenti’.

digilibLT 205 Seruius

718 TANDEM diuturnitatem narrantis expressit. Notandum sane quia controversiarum more epilogos dedit sex istis prioribus libris, quod et esse bioticos voluit. Nam singulis res singulas dedit, ut primo omina, secundo pathos, tertio errores, quarto ethos, quinto festivitatem, sexto scientiam. Epilogos autem sic variavit, ut in primo miseratio esset Didonis, in secundo mors Creusae, in tertio Anchisae, in quarto Didonis, in quinto Palinuri; in sexto Marcelli citum deflet interitum.

Apollonius Argonautica scripsit et in tertio inducit amantem Medeam; inde totus hic liber translatus est. Est autem paene totus in affectione, licet in fine pathos habeat, ubi abscessus Aeneae gignit dolorem. Sane totus in consiliis et subtilitatibus est; nam paene comicus stilus est; nec mirum, ubi de amore tractatur. Iunctus quoque superioribus est, quod artis esse videtur, ut frequenter diximus; nam ex abrupto vitiosus est transitus. Licet stulte quidam dicunt hunc tertio non esse coniunctum – in illo enim navigium, in hoc amores exsequitur – non videntes optimam coniunctionem; cum enim tertium sic clauserit «factoque hic fine quievit», † subsecutus «at regina gravi iamdudum saucia cura», item paulo post «nec placidam membris dat cura quietem»; nam cum Aenean dormire dixerit, satis congrue subiunxit ut somno amans careret. 1 IAMDVDVM aut ‘nimium’, ut Terentius «iamdudum te amat; iamdudum illi facile sit quod doleat»; aut ‘iamdudum’, a quo tempore vidit Aenean - legimus enim «obstipuit primo aspectu Sidonia Dido». SAVCIA hinc subiungit ‘vulnus alit’. Et bene adludit ad Cupidinis tela, ut paulo post ad faculam, ‘et caeco carpitur igni’; nam sagittarum vulnus est, facis incendium. CVRA amore, ab eo quod cor urat, ut «Veneris iustissima cura», item «mea maxima cura». 2 VENIS quia per venas amor currit, sicut venenum; inde dictum «fallasque veneno», item «longumque bibebat amorem». CAECO CARPITVR IGNI agit Vergilius, ut inventas frangat declamationes, ut hoc loco rem dixit sine declamatione; unde Ovidius «quoque magis tegitur, tanto magis aestuat ignis». ‘Caeco’ ergo ‘igni’ validiore, cuius natura est, ut compressus magis convalescat. 3 MVLTA VIRI VIRTVS ANIMO bene mediam se facit praebere Didonem inter regalem pudorem et amoris inpulsum. Simulat enim se virtutem mirari, cuius pulchritudine commovetur. ‘Multa’ autem ‘virtus’ figurate dixit; nam ad numerum

206 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

transtulit quod est quantitatis. RECVRSAT bene frequentativo usus est verbo in frequenti amantis cogitatione. 4 GENTIS non Aeneae, ut sit velut excusatio, sed Dardani a numinibus aut Veneris INFIXI PECTORE VVLTVS VERBAQVE tale et illud est «illum absens absentem auditque videtque». 5 PLACIDAM MEMBRIS DAT CVRA QVIETEM aut penitus quiete caruit, ut ‘placida’ epitheton sit quietis, aut habuit quidem quietem, sed non placidam, id est turbatam somniis; unde et ipsa paulo post ‘quae me suspensam insomnia terrent’. 6 POSTERA PHOEBEA LVSTRABAT LAMPADE TERRAS circumlocutio orientis diei - secundum enim et tertium librum Aeneas per noctem in convivio Didonis narraverat - licet, ut supra diximus, Vergilius ista, quae per naturam necesse est fieri, plerumque contemnat. LVSTRABAT aut ‘inlustrabat’, aut re vera ‘lustrabat’, id est purgabat; nam nox quodammodo polluit mundum. 7 VMENTEM VMBRAM quia nox omnis umida est, ut «noctis lentus non deficit umor». Et nihil interest utrum umbram an noctem dicat; nox enim umbra terrae est, ut supra «involvens umbra magna terramque polumque». Est etiam hysteroproteron in sensu; Aurora enim solem praecedit. 8 CVM SIC VNANIMEM de re pudenda locutura parum fuerat sororem eligere nisi etiam unanimem. Dicimus autem et ‘unanimus’ et ‘unanimis’, sicut ‘inermus’ et ‘inermis’. MALE SANA non plene sana, amore vitiata; ‘male’ enim plerumque ‘non’, plerumque ‘minus’ significat, sicut ‘ve’, ut ‘vecors’, ‘vesanus’. Quamquam ‘male’ et ‘perniciose’ significat, ut Lucanus «sic male deseruit». 9 INSOMNIA TERRENT et ‘terret’ et ‘terrent’ legitur. Sed si ‘terret’ legerimus, ‘insomnia’ erit vigilia; hoc enim maiores inter vigilias et ea quae videmus in somnis interesse voluerunt, ut ‘insomnia’ generis feminini numeri singularis vigiliam significaret, ‘insomnia’ vero generis neutri numeri pluralis ea quae per somnum videmus, ut «sed falsa ad caelum mittunt insomnia manes». Sciendum igitur quia, si ‘terret’ dixerimus, antiqua erit elocutio; ‘insomnia’ enim, licet et Pacuvius et Ennius frequenter dixerit, Plinius tamen exclusit et de usu removit. Sed ambiguitatem lectionis haec res fecit, quod non ex aperto vigilasse se dixit, sed habuisse quietem inplacidam, id est somniis interruptam, ut intellegamus eam et insomniis territam et propter terrorem somniorum vigilias quoque perpessam.

digilibLT 207 Seruius

10 NOVVS magnus, ut «Pollio et ipse facit nova carmina». SVCCESSIT SEDIBVS ut «succedoque oneri» et «succedunt tecto». 11 QVEM SESE ORE FERENS ut «obstipuit primo aspectu Sidonia Dido», et «namque ipsa decoram caesariem nato genetrix lumenque iuventae». FORTI PECTORE ET ARMIS ut etiam ab Ilioneo audierat dicente «nec bello maior et armis». Sane subaudis ‘est’. Et bene virtutis commemoratione excusat supra dictam pulchritudinis laudem. 12 CREDO EQVIDEM genus deorum esse, nec enim ‘vana fides’ est, id est falsa, nam «degeneres animos arguit timor», id est probat, inpugnat. 13 HEV per haec amoris inpulsus ostenditur. 14 QVIBVS IACTATVS FATIS ut «quis te, nate dea, per tanta pericula casus?». BELLA EXHAVSTA CANEBAT finita, terminata, quod nimiae virtutis est; nam inchoare bella quorumlibet est, vincere vel finire paucorum. 15 FIXVM IMMOTVMQVE SEDERET cogi sese optat quae sic negat. SEDERET placeret, ut «et sedet hoc animo». 16 VINCLO IVGALI synaeresis est pro ‘vinculo’. ‘Iugali’ autem propter iugum quod imponebatur matrimonio coniungendis; unde et Iuno iugalis dicitur. 17 PRIMVS AMOR id est maritus. DECEPTAM MORTE FEFELLIT figurate dixit ‘morte sua decepit me et fefellit’. 18 PERTAESVM THALAMI TAEDAEQVE FVISSET ‘pertaesus’ participium est sine verbi origine et regit genetivum, ut hoc loco; nam genetivus singularis est. 19 HVIC VNI FORSAN POTVI SVCCVMBERE CVLPAE singula pronuntianda sunt; ingenti enim dicta sunt libra, quibus confessioni desiderii sui quandam inicit refrenationem. CVLPAE propter antiquum ritum, quo repellebantur a sacerdotio bis nuptae.

208 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

20 FATEBOR ENIM bene uno sermone et culpam expressit et necessitatem; ‘fateri’ enim et coactorum est et culpabilium. MISERI POST FATA SYCHAEI aut muliebriter dixit ‘miseri’, aut mortui, secundum Ciceronem, qui in Tusculanis ‘miseros’ mortuos vocat; aut certe ob hoc ‘miseri’, cuius iam obliviscitur; aut sic ‘occisi’. 21 SPARSOS FRATERNA CAEDE PENATES si Didonis, dispersos per fugam intellegimus; si fratris, pollutos cruore. 22 INFLEXIT quia supra ait «fixum inmotumque sederet». ‘Inflexit’ a rigido proposito deviavit. LABANTEM IMPVLIT impulit et labare fecit. Non enim lababat qui antea immobilis fuerat. Cavendum sane ne ‘labentem’ contra metrum legamus; nam ‘la’ longa est, ut «labere, nympha, polo». 23 VETERIS VESTIGIA FLAMMAE bene inhonestam rem sub honesta specie confitetur, dicens se agnoscere maritalis coniugii ardorem. 24 SED MIHI VEL TELLVS OPTEM PRIVS IMA DEHISCAT callide, ac si diceret posse se coniungi Aeneae, si mors secuta non fuerit. 26 PALLENTES VMBRAS HEREBO in Erebo. Alii ‘Erebi’ legunt. 27 AVT TVA IVRA RESOLVO propter ‘vinclo iugali’. 28 AMORES ABSTVLIT cum illo consumpta sunt desideria et voluptates. 30 SINVM LACRIMIS IMPLEVIT OBORTIS sinus dicimus orbes oculorum, id est palpebras, quae a palpitatione dictae sunt; nam semper moventur. ‘Implevit’ autem ideo, quia lacrimae plerumque se intra oculos tenent. Et bene praemisit excusationem his lacrimis commemoratione prioris mariti. 31 ANNA REFERT suasoria est omni parte plena; nam et purgat obiecta, et ostendit utilitatem, et a timore persuadet. O LVCE MAGIS DILECTA id est ‘dilectior’; nam antiqui frequenter pro comparativo iungebant particulam ‘magis’. Tale et illud est «nate, mihi vita quondam, dum vita manebat, care magis».

digilibLT 209 Seruius

32 SOLANE solane maerens in omni carperis iuventa? 33 NEC DVLCIS NATOS propter liberos, quae fuit causa secundi matrimonii, ut Iuvenalis «sed placet Vrsidio lex Iulia, tollere dulcem cogitat heredem». Alii male iungunt ‘natos Veneris’ Cupidinem et Aenean. VENERIS NEC PRAEMIA voluptates; Homerus τὰ τε δῶρ᾽ Ἀφροδίτης. 34 ID CINEREM AVT MANES CREDIS CVRARE SEPVLTOS propter illud, quia marito iuraverat, ut «non servata fides cineri promissa Sychaeo». Et bene extenuat dicendo non animam, sed cineres et manes sepultos. Dicit autem secundum Epicureos, qui animam cum corpore dicunt perire. 35 ESTO adverbium concedentis est Graecum. FLEXERE MARITI non qui erant, sed qui esse cupiebant. Alii intellegunt ‘aegram mariti’, ut sit genetivus singularis. 36 NON ANTE TYRO aut ‘in Tyro’, ac si diceret ‘Tyri’, aut certe Turovqen, id est ‘de Tyro’, ut «Dardanus Hesperia». DESPECTVS IARBAS rex Libyae, qui Didonem re vera voluit ducere et, ut habet historia, cum haec negaret, Carthagini intulit bellum; cuius timore cum cogeretur a civibus, petiit ut ante placaret manes mariti, et exaedificata pyra se in ignem praecipitavit. Ob quam rem ‘Dido’, id est ‘virago’, appellata est; nam ‘Elissa’ proprie dicta est. 37 DVCTORESQVE ALII ergo et Iarbas ductor. QVOS AFRICA TERRA derivationes frequenter maiores sunt a principalitate, interdum pares inveniuntur, raro minores; unde supra «Lacaena» notandum diximus. TRIVMPHIS DIVES id est bellicosa. 38 PLACITONE ETIAM PVGNABIS AMORI ac si diceretur ‘contempsisti eos qui displicebant; numquid etiam placito amori repugnabis?’ et est Graecum ‘pugno tibi’; nam nos ‘pugno tecum’ dicimus. 40 HINC GAETVLAE VRBES ad terrorem ‘urbes’ posuit; nam in mapalibus habitant. 41 INFRENI aut ‘saevi’, aut quia equis sine freno utuntur. INHOSPITA barbara, aspera.

210 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

42 DESERTA SITI inhabitabilis. Dicit autem Xerolibyen, id est partem Africae aridam, quae est inter Tripolin et Pentapolin. Et bene terret dicens iuxta esse aut bellicosas gentes aut deserta loca, unde non speratur auxilium. LATEQVE FVRENTES BARCAEI hi prope sunt a Carthagine; unde addidit ‘late furentes’. Hi secundum Titianum in chorographia Phoenicen navali quondam superavere certamine. Barce autem civitas est Pentapoleos, quae hodie Ptolomais dicitur; nam Cyrene et Barce reginae fuerunt quae singulis dederunt civitatibus nomina. 44 GERMANIQVE MINAS propter aurum, quod ei, ut in primo diximus, tulerat. 45 DIS EQVIDEM AVSPICIBVS hoc dicit: ‘dii, qui sunt auspices matrimonii, Aenean huc venire fecerunt’; nuptiae enim captatis fiebant auguriis, ut «contentique auspice Bruto». IVNONE SECVNDA quae praeest coniugiis. 46 TENVISSE perfecisse, inplesse. 48 CONIVGIO TALI id est viri fortis; quod ideo non dicit, quia scit a Didone praedictum. 50 VENIAM aut ‘beneficium’, aut re vera ‘veniam’, periurii scilicet, ut «non servata fides cineri promissa Sychaeo». SACRISQVE LITATIS ‘diis litatis’ debuit dicere; non enim sacra, sed deos sacris litamus, id est placamus; ergo nove dixit. 51 INDVLGE da operam, ut «indulgent vino et vertunt crateras aenos». 52 ORION corripuit ratione supra dicta. 53 NON TRACTABILE asperum, intractabile. 54 INCENSVM INFLAMMAVIT ut Horatius «oleum adde camino». 55 SOLVITQVE PVDOREM propter vincula castitatis. 56 DELVBRA ADEVNT ‘delubrum’ dictum, ut supra diximus, propter lacum in quo manus abluuntur, vel propter tectum coniunctum, aut certe ligneum simulacrum

digilibLT 211 Seruius

‘delubrum’ dicimus, a ‘libro’, hoc est raso ligno factum, quod graece ξόανον dicitur. PACEMQVE benivolentiam. PER ARAS EXQVIRVNT id est sacrificando explorant an dii vellent huic rei consentire. Dicendo autem ‘per aras’, aruspicalem artem ostendit, ut ‘spirantia consulit exta’. 57 MACTANT verbum sacrorum, κατ᾿ εὐφημισμὸν dictum, ut ‘adolere’; nam ‘mactare’ proprie est ‘magis augere’. LECTAS BIDENTES non vacat ‘lectas’; moris enim fuerat ut ad sacrificia eligerentur oves quibus nihil deesset, ut in sexto «nunc grege de intacto septem mactare iuvencos». ‘Bidentes’ autem dictae sunt quasi biennes, quia neque minores neque maiores licebat hostias dare. Sunt etiam in ovibus duo eminentiores dentes inter octo, qui non nisi circa bimatum apparent; nec in omnibus, sed in his quae aptae sacris inveniuntur. 58 LEGIFERAE CERERI leges enim ipsa dicitur invenisse, nam et sacra ipsius ‘thesmophoria’ vocantur. Sed hoc ideo fingitur quia, ante inventum frumentum a Cerere, passim homines sine lege vagabantur; quae feritas interrupta est invento usu frumentorum, postquam ex agrorum divisione nata sunt iura. PHOEBOQVE qui praeest auspiciis, quibus urbes reguntur. PATRIQVE LYAEO qui, ut supra diximus, apte urbibus libertatis est deus; unde etiam Marsyas, eius minister, est in civitatibus libertatis indicium. Et communis hoc habet sensus: sacrificabat, inquit, primo numinibus quae urbi praesunt, quasi nuptura pro utilitate rei publicae, deinde Iunoni, cui curae sunt nuptiae. Est etiam sensus altior; nam facturi aliquid ante adversos placamus deo, et sic propitios invocamus, ut «nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam». Ergo modo nuptura placat ante Cererem, quae propter raptum filiae nuptias exsecratur; Apollinem, qui expers uxoris est; Liberum, qui nisi raptam coniugem habere non potuit. Et sic Iunonem conciliat. 59 CVI VINCLA IVGALIA CVRAE quia est Curitis, est matrona, est regina. 61 CANDENTIS candidae; participium est pro nomine. MEDIA INTER CORNVA non est sacrificium, sed hostiae exploratio, utrum apta sit. 62 ANTE ORA DEVM ante simulacra. SPATIATVR AD ARAS matronae enim sacrificaturae circa aras faculas tenentes ferebantur cum quodam gestu; unde Sallustius «saltare elegantius quam necesse est probae». 63 INSTAVRATQVE DIEM DONIS muneribus, quae aut diis offerebat aut donabat Tyriis vel Troianis. ‘Instaurat’ autem ideo, quia iam supra sacrificaverat, ut «simul Aenean in regia ducit tecta, simul divum templis indicit honorem».

212 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

64 INHIANS intenta per sollicitudinem. SPIRANTIA palpitantia, quasi adhuc viva. 65 HEV VATVM IGNARAE MENTES non sacerdotes vituperat quasi nescios futurorum, sed vim amantis exprimit, et inde vituperat sacerdotes qui admonuerunt non credituram; nam omnia futura a sacerdotibus praedicta esse sequens indicat locus, ut «multaque praeterea vatum praedicta priorum». 66 EST verbum est indeclinabile; nam frequenter deficit. Est autem huius positio ‘edo es est’. Invenimus, sed quod abolitum est, ‘edo edis edit’, unde est ‘edere’ et ‘comedere’, quod hodie non dicimus; nam ab eo quod est ‘es’, ‘esse’ et ‘comesse’ facit, quo tempore etiam pro praesenti utimur, ut ‘volo esse’; nam in defectivis tempora pro temporibus ponimus, ut ‘odi novi memini’ ‘odisse nosse meminisse’ etiam pro praesenti ponuntur. 69 VRBE FVRENS furor enim est amor, in quo nihil est stabile; unde et Cupido puer inducitur quasi instabilis et infans, qui non potest fari; unde paulo post «incipit effari mediaque in voce resistit». QVALIS CONIECTA CERVA SAGITTA satis congrua conparatio. 70 CRESIA Cretensia; nam Graece Κρής facit, unde et Κρῆτες et Κρήσια facit. Latine ‘Cretensis’ facit, unde est ‘Cretensia’. 71 AGENS TELIS urgens, persequens. 72 72. NESCIVS ignoratus, latens; non ‘qui cervam nesciret’. Et rara sunt verba quae per contrarium significant; nam ‘vector’ cum sit proprie qui vehit, invenimus etiam eum vectorem dici qui vehitur, ut Lucanus «vectoris patiens tumidum supernatat amnem». Tale est et ‘formidolosus’; cum sit ‘timidus’, et ‘timendum’ significat. Cum enim exigat ratio ut nomina verbalia agentis habeant significationem, pro passiva significatione plerumque ponuntur. FVGA cursu, ut «simul arva fuga, simul aequora verrit»; nam intellegere non possumus fugam, cum dicat ‘peragrat’; peragrare enim est circumire inquirendo. 73 DICTAEOS Cretenses. Cervae vulneratae dictamnum quaerunt, ut in duodecimo legimus «non illa feris incognita capris gramina». LETALIS HARVNDO propter futurum omen Didonis.

digilibLT 213 Seruius

75 SIDONIAS Pygmalionis vel Sychaei. VRBEMQVE PARATAM ‘paratam’ ad illud pertinet quod Aeneas propter civitatem navigat. Sed alii movent quaestionem quomodo ‘paratam’, cum paulo post inferat «pendent opera interrupta». Sed ‘paratum’ potest dici, cui etiam paululum superest; unde est «minaeque murorum ingentes». 76 INCIPIT EFFARI MEDIAQVE IN VOCE RESISTIT sic Horatius «cur facunda parum decoro inter verba cadet lingua silentio?». 77 LABENTE DIE quia in usu non erant prandia, ut Iuvenalis «exul ab octava Marius bibit». 78 DEMENS quae ea quae noverat audire cupiebat. 79 NARRANTIS AB ORE ut eum intueretur. Et hoc loco per omnia amantis adfectus exprimitur. 80 OBSCVRA LVNA id est nox; nam nihil tam contrarium lunae est quam obscuritas. 82 SOLA sine eo quem amabat; nam regina sola esse non poterat. Est autem Plauti, qui inducit inter multos amatorem positum dicentem quod solus sit. MAERET per diphthongon ‘est tristis’; nam aliter militiam significat. Sane ‘mereor’ aliud est. 83 ABSENS ABSENTEM Terentius «praesens praesentem eripi, abduci ab oculis». 84 IMAGINE CAPTA ob amati similitudinem. 88 MINAE eminentiae murorum, quas pinnas dicunt. 90 PESTE amore, incendio, ut «et toto descendit corpore pestis». 91 NEC FAMAM honestam scilicet; sane τῶν μέσων est. FVRORI iam non amori.

214 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

92 ADGREDITVR cum calliditate loquitur. 93 EGREGIAM VERO LAVDEM ironia est, inter quam et confessionem sola interest pronuntiatio; et ironia est cum aliud verba aliud continet sensus. 94 PVER filius - Graece dixit - παῖς. 95 DVORVM EST bene cessit masculino femininum. 96 ADEO multum, ut Terentius «adulescentem adeo nobilem». VERITAM TE MOENIA NOSTRA propter illud «haud tanto cessabit cardine rerum». MOENIA NOSTRA Iunonis hospitium. 98 MODVS finis; Iuvenalis «nullo quippe modo millesima pagina surgit». AVT QVO NVNC CERTAMINE TANTO quid opus est tanto certamine? 99 PACEM AETERNAM non indutias temporales. 100 HABES TOTA QVOD MENTE PETISTI propter illud «nostram nunc accipe mentem». 102 PARIBVSQVE REGAMVS AVSPICIIS aequali potestate; et ab eo quod praecedit id quod sequitur. Dictum est a comitiis, in quibus isdem auspiciis creati, licet non simul crearentur, parem tamen habebant honorem propter eadem auspicia; unde et consules pares sunt, cum necesse esset ut unus prior crearetur. 103 PHRYGIO SERVIRE MARITO ἐμφατικῶς, ac si diceret ‘exuli’. 104 DOTALES TYRIOS regalem spectavit personam. PERMITTERE DEXTRAE quasi per manus conventionem; secundum ius locutus est. 105 OLLI aut ‘illi’, aut ‘tunc’. Cetera per parenthesin dicta sunt. SIMVLATA MENTE hoc est «talibus adgreditur».

digilibLT 215 Seruius

106 LIBYCAS ADVERTERET ORAS absolutior quidem est haec lectio, sed verior et figuratior illa est ‘Libycas averteret oras’; nam plerumque trahitur schema, ut aliquo ituri non ad locum sed de loco ponamus significationem, ut si dicas ‘de Campania abeo in Tusciam’, honestius est quam si ‘eo’ dixeris. Nec hoc tantum hoc loco facit sed pluribus; hinc enim est «ripamve iniussus abibis». 107 INGRESSA VENVS calliditatis est, ut supra. 109 FORTVNA SEQVATVR hoc ad casum pertinet. 110 FATIS INCERTA FEROR bene omnia tetigit quibus res humanae reguntur: casum, fata, voluntatem deorum. 112 AVT FOEDERE IVNGI si ‘foedera’, per se plenum est; si ‘foedere’, ad populos pertinet. 113 TIBI FAS ANIMVM TEMPTARE PRECANDO sic Aeolus «tuus, o regina, quid optes explorare labor». 114 PERGE SEQVAR bene aliud agens aliud ostendit; ante est enim Iunonis officium ex matrimonio, sic usus Venerius; unde paulo post «adero, et tua si mihi certa voluntas». EXCEPIT subsecuta est. 115 ISTE LABOR scilicet explorationis a Iove. 116 CONFIERI ‘con’ abundat, ut «fata renarrabat». 119 RETEXERIT ORBEM quem nox tegebat. 120 NIGRANTEM nigrum; participium pro nomine. 121 ALAE equites; ob hoc ‘alae’ dicti, quia pedites tegunt alarum vice. TREPIDANT festinant, ut «hic me dum trepidi crudelia limina linquunt». INDAGINE ferarum inquisitione.

216 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

122 DESVPER INFVNDAM quia aër est Iuno. Bene hic se facturam dicit quod habet in potestate. 123 NOCTE OPACA nubium caligine. 122 OMNE CIEBO pro ‘totum’; ‘omne’ enim numeri est, ‘totum’ quantitatis. 125 TVA SI MIHI CERTA VOLVNTAS hoc est, si etiam tuum subsequatur officium. 126 CONVBIO ‘nu’ naturaliter longa est ab eo quod est ‘nubere’, ut «conubia nostra reppulit»; sed modo metri causa corripuit. 127 NON ADVERSATA legitur et ‘aversata’. 130 IVBARE EXORTO nato Lucifero. Nam proprie ‘iubar’ lucifer dicitur, quod iubas lucis effundit; unde iam quicquid splendet iubar dicitur, ut argenti, gemmarum. Est autem lucifer interdum Iovis: plerumque Veneris stella; unde Veneris dicta est, ut «quem Venus ante alios astrorum diligit ignis». Sane modo hysteroproteron in sensu est; iubar enim praecedit auroram. Et facit ‘hoc iubar, huius iubaris’. 131 RETIA RARA PLAGAE multi dividunt, ut sint ‘retia rara’ maiora, ‘plagas’ vero minora intellegamus. Alii ‘plagas’ per difinitionem accipiunt, ut intellegamus ‘quae sunt retia rara, plagae’. Sciendum tamen proprie plagas dici funes illos quibus retia tenduntur circa imam et summam partem. LATO VENABVLA FERRO lati ferri. Venabula ob hoc dicta, quod sunt tela apta venatui. 132 MASSYLI Massylorum gens est non longe a Mauritania. Et ‘Massyli’ legendum per unum ‘i’, ne non stet versus; ‘sy’ enim longa est, ut «hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos». ET ODORA CANVM VIS plus est quam si diceret ‘multitudo’: unde Sallustius «qua tempestate ex ponto vis piscium erupit». ‘Odora’ autem inproprie dixit: nam ‘odorum’ est quod ex se odorem emittit, non quod odorem sequitur, ut Statius «et odoro vulnere pinus». Sic est et «inter odoratum lauri nemus» pro ‘odorum’; nam odoratum est quod aliunde odorem accipit, ut ‘odoratum templum’. Tria ergo sunt: ‘odorum’ quod per se olet, ‘odoratum’ quod aliunde odorem accipit, ‘odorisecum’ quod odorem sequitur; sicut modo de canibus debuit dicere.

digilibLT 217 Seruius

133 CVNCTANTEM morantem. Atqui amatrix debuit festinare; sed pathos natura superarat, ut Terentius «dum moliuntur, dum conantur, annus est». Deinde haec morabatur studio placendi. AD LIMINA ante, vel apud. 135 STAT SONIPES adest, praesens est; nam si ‘stat’ simpliciter acceperis, vituperatio est, nam legimus «stare loco nescit». Denique sequentia dictum hoc explanant, ut «ac frena ferox spumantia mandit». SPVMANTIA spumas moventia, ut ‘naufragum mare’, quod naufragos facit. 137 LIMBO limbus est, sicut supra diximus, fascia, quae ambit extremitatem vestium secundum antiquum ritum, ut «victori chlamydem auratam, quam plurima circum purpura». 138 CRINES NODANTVR IN AVRVM veluti retiolum, quod colligit comas. 141 IPSE ANTE ALIOS quia amatur, ideo ei dat pulchritudinem, licet Ascanio magis congruat. 143 HIBERNAM LYCIAM non asperam, sed aptam hiemare cupientibus; sic enim se habet natura regionis. Et bene aliud agens aliud ostendit; nam constat Apollinem sex mensibus hiemis apud Pataram, Lyciae civitatem, dare responsa, unde Patareus Apollo dicitur, et sex aestivis apud Delum. 144 INVISIT APOLLO Apollini Aeneam vel propter sagittas quibus in venatu utebatur comparat vel certe propter futurum infelix matrimonium - ut enim et supra diximus, nuptiis est hoc numen infensum. 146 CRETES ab eo quod est ‘Cres’. DRYOPESQVE populi iuxta Parnasum, ut «Dryopumque trahens Erasinus aristas». PICTIQVE AGATHYRSI populi sunt Scythiae, colentes Apollinem hyperboreum, cuius ‘logia’, id est responsa, feruntur. ‘Picti’ autem non ‘stigmata habentes’, sed ‘pulchri’, hoc est ‘cyanea coma placentes’. 147 CYNTHI mons Deli. FLVENTEM unguentatum. 148 FINGENS componens, ut «et corpora fingere».

218 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

149 TELA SONANT ut in nono «pharetramque fuga sensere sonantem». HAVD ILLO SEGNIOR id est ‘non illo deformior’; nam plerumque virtus et pulchritudo pro se invicem ponuntur. Hinc est «satus Hercule pulchro, pulcher Aventinus»; nam Herculi satis est incongrua pulchritudo. Sic Plautus in Pyrgopolinice de muliere «quidnam, fortis est?», id est ‘pulchra’. 152 FERAE CAPRAE hoc est capreae. Et bene aptat descriptionem ad species, ut cervis campos, capreis saxa permittat. 153 DECVRRERE bene praeterito usus est tempore ad exprimendam nimiam celeritatem. 154 TRANSMITTVNT celeriter transeunt. 157 IAMQVE HOS CVRSV id est ‘modo’, ut «iam digitis, iam pectine pulsat eburno». Et bene puerilem ostendit animum, qui per mobilitatem frequenter optat timenda. 159 MONTE LEONEM per transitum tangit historiam; nam Ascanius praeter Iulum et Ilum, quae habuit nomina, etiam Dardanus et Leontodamas dictus est, ad extinctorum fratrum solacium. Ideo nunc eum dicit optare adventum leonis, paulo post «Dardaniusque nepos Veneris». Constat etiam Aenean Dardanum dictum, ut ostendit in quarto «hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto Dardanus», item Ilioneus «hinc Dardanus ortus, huc repetit»; nam latenter etiam illud nomen ostendit. 161 COMMIXTA GRANDINE NIMBVS secundum Iunonem «his ego nigrantem commixta grandine nimbum». Et bene etiam grando adicitur, quia poterat nimbus contemni. 164 DE MONTIBVS AMNES ne vel investigare Tyrii possent reginam. 166 DEVENIVNT bene subprimit rem pudendam; sic Terentius «‘quid tum’ fatue? fateor». PRIMA ET TELLVS satis perite loquitur; nam secundum Etruscam disciplinam nihil tam incongruum nubentibus quam terrae motus vel caeli. ET PRONVBA IVNO quae nubentibus praeest. Iunonem autem dedisse signa per tempestatem constat et pluvias, quae de aëre fiunt.

digilibLT 219 Seruius

167 FVLSERE IGNES Varro dicit «aqua et igni mariti uxores accipiebant»; unde hodieque et faces praelucent et aqua petita de puro fonte per puerum felicissimum vel puellam interest nuptiis, de qua nubentibus solebant pedes lavari. 168 VLVLARVNT bene medium elegit sermonem; nam ait Lucanus «non tu laetis ululare triumphis». In luctu autem ululari, non dubium est. 170 SPECIE FAMAVE MOVETVR species rerum praesentium est, quod quasi aspicitur, fama autem rerum absentium. Hoc ergo dicit: non eam movit nec praesens deformitas, quod non in thalamo sed in specu concubuerat, nec futura mox fama. 171 MEDITATVR exercet; sic Horatius «et horridam cultis diluviem meditatur agris». Nec incongrue dictum; actus enim est in ipsa meditatione; nam exercitium est meditatio. Sciendum tamen hodie hoc in usu non esse. 172 CVLPAM ut supra «succumbere culpae». 174 FAMA MALVM definitio est, ut ‘quo’ ex praecedenti pendeat nomine; quamquam alii ‘qua’ legant. Sane ‘quo’ nisi definitio sit, legi non potest; nec enim procedit ut ordo sit ‘Fama, quo non aliud malum velocius’. 175 MOBILITATE VIGET dat ei σωματοποιΐαν, et laudat a contrario; cum enim omnia labore minuantur, haec crescit. 176 ATTOLLIT IN AVRAS sumpta licentia, quae minuebatur timore. 177 INGREDITVRQVE SOLO ET CAPVT INTER NVBILA CONDIT hoc vult ostendere, nec humili eam fortunae parcere nec superiori. 178 TERRA PARENS generale est: parens rerum omnium. IRA INRITATA DEORVM amphibolon est, utrum sua ira propter exstinctos gigantas, an ‘ira deorum inritata’, quae exstinxerat gigantas. 179 EXTREMAM aut post omnes gigantas, quippe ad deorum ultionem nata – nam per ipsam eorum crimina vulgata sunt - aut certe ‘extrema’ pessima, omnes enim

220 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

qui de medicina tractant dicunt naturale esse ut inutiliores sint qui nascuntur ultimi. VT PERHIBENT quotienscumque fabulosum aliquid dicit, solet inferre ‘fama est’. Mire ergo modo, cum de ipsa fama loqueretur, ait ‘ut perhibent’. 180 PEDIBVS CELEREM ET PERNICIBVS ALIS convertit rerum epitheta; nam ‘pernix’ pedum est, ut «pernicibus ignea plantis», ‘celeritas’ pennarum est, ut «celerique fuga sub sidera lapsae». 181 QVOT SVNT CORPORE PLVMAE non ipsius, sed in omnium corporibus; nam exaggeratio est, ac si diceret ‘quot sunt arenae’. 182 OCVLIS SVBTER adverbium est, ac si diceret ‘non sub plumis, sed sub ipsa’. 183 TOT LINGVAE infinitus est numerus; nam re vera quot sunt homines in quibus fama est, tot ora habet quae sunt hominum. 184 NOCTE VOLAT bene naturalem rem dixit; nam quanto celatum est aliquid, tanto magis requiritur. Et sine dubio incipiens fama semper obscura est; quae divulgata conquiescit, unde ait «luce sedet». TERRAEQVE PER VMBRAM noctem umbram terrae esse nusquam apertius significavit. 186 CVSTOS speculatrix. SVMMI CVLMINE TECTI per domos nobilium. 187 TVRRIBVS AVT ALTIS per regum domos. MAGNAS TERRITAT VRBES magnos populos; et dicit plebeios. 188 TENAX in omnibus perseverans. 190 GAVDENS propter inventam materiam. FACTA ATQVE INFECTA sicut sequentia indicant. 192 DIGNETVR libravit sermonem, quasi personae superioris. 193 LVXV QVAM LONGA id est nunc hiemem inter se luxu fovere in quantum longa est ipsa hiemps. Facit talem etiam alibi figuram, ut «Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem leniit» pro ‘quam longa est ipsa nox’.

digilibLT 221 Seruius

194 REGNORVM INMEMORES hoc fingit; nam et illi curae est Carthago et Aeneae Italia. 195 DEA FOEDA crudelis. 196 IARBAM filium Iovis Ammonis. Liber cum Indos peteret et per Xerolibyam exercitum duceret, fatigatus siti Iovis sui patris imploravit auxilium, et statim viso ariete fons secutus est. Vnde factum est Iovi Ammoni, ab arenis dicto, simulacrum cum capite arietino; quod ideo fingitur, quia satis eius sunt involuta responsa. 198 RAPTA stuprata, ut «et rapti Ganymedis honores». GARAMANTIDE NYMPHA et proprium potest esse et gentile; nam Garamantes sunt iuxta Libyam. 200 CENTVM finitus pro infinito. 201 EXCVBIAS DIVVM AETERNAS definitio est aeterni ignis. Quid est ignis pervigilis? Excubiae deorum. Et sciendum non vacare ratione ut in aliquibus templis sit ignis pervigil; nam potestates aut terrenae sunt aut aëriae aut aetheriae; sed quia aether ignis est, ideo in aetheriarum potestatum templis ignis est, ut reddatur eis imago sui elementi. Est autem Iovis, qui aether est, Minervae, quae supra aetherem est; unde de patris capite procreata esse dicitur. 203 ISQVE AMENS ANIMI et amator et barbarus. Sane nomen esse ostendit ponendo genetivum. AMARO aspero, ut «hostis amare, quid increpitas?». 204 MEDIA INTER NVMINA DIVVM ac si diceret ‘diis testibus’, ut Sallustius «quam mediusfidius veram licet mecum recognoscas». 205 SVPPLEX ORASSE SVPINIS partim precatur, unde ait ‘supplex’; partim conqueritur, unde ait ‘orasse’, id est dixisse; hinc et oratores dicimus. 206 MAVRVSIA Maura; nam protentio est. 207 NVNC EPVLATA dum in epulis est; nam eum deseruit participium. Et bene ‘nunc’ dixit; officia enim in deos, licet aeternam habeant gratiam, tamen in praesenti

222 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

plus valent. Semper autem Iovi propter hospitalitatem libatur. Et bene conqueritur, quia humanas res ne tum quidem curat, cum ei tribuitur honos sacrificii. LENAEVM Bacchicum; nam Liber ‘Lenaeus’ dicitur, quia lacubus praeest, qui et Graece ληνοί dicuntur; nam cum sit Graecum, a mentis delenimento non potest accipi. 209 NEQVIQVAM HORREMVS quia non iudicio hoc facis. CAECIQVE IGNES non quia non videntur, sed quorum origo non apparet. Alii enim de ventis dicunt fieri, alii de nubibus, alii de aëre. IN NVBIBVS ac si diceret, non ex te; Iuvenalis «nec ventorum rabie sed iratus cadat in terras et iudicet ignis». 211 FEMINA invidia a sexu. Et iam incipit specialis conquestio. Est autem ordo: femina errans, quae in nostris finibus urbem posuit. 212 PRETIO ut ostendat eam nec meruisse per gratiam nec invasisse virtute. Et si vendidit, quid conqueritur? Scilicet vel defraudatus per corium, vel de nuptiarum promissione. LITVS ut et supra diximus, terram mari vicinam. Modo etiam infertilem vult ostendere. 213 LOCI LEGES DEDIMVS aut quam tributariam fecimus, aut cui ideo concessimus civitatem, ut in nostrum veniret matrimonium. NOSTRA pro ‘mea’. Est autem nobilium hic sermo; Numanus «en qui nostra sibi bello conubia poscunt». Sallustius «nos in tanta doctissimorum copia». 214 DOMINVM ut superius «liceat Phrygio servire marito». Est autem de iure, quasi per coëmptionem. PARIS similis Paridi, iniuria a persona. Et bene ‘Paris’ quasi qui sustulit pactam. Sic Iuvenalis «et calvo serviret Roma Neroni». SEMIVIRO COMITATV ut «o vere Phrygiae! Neque enim Phryges». 216 MAEONIA MITRA Lydia; nam utebantur et Phryges et Lydi mitra, hoc est incurvo pilleo, de quo pendebat etiam buccarum tegimen. CRINEMQVE MADENTEM SVBNIXVS crinem unguentatum subnixum habens. 217 RAPTO POTITVR stupro fruitur; nam proprie raptus est inlicitus coitus. Nec enim hic rapuerat. 218 TEMPLIS QVIPPE TVIS FERIMVS ac si diceret ‘non mirum si haec patimur te colentes’. FOVEMVS INANEM aut quia frustra te credimus mundi esse rectorem aut quia me tuum filium esse confido. ‘Fovemus’ autem quasi in se infirmam.

digilibLT 223 Seruius

220 OCVLOSQVE AD MOENIA TORSIT REGIA ut inde pellat Aenean. Nec videatur esse contrarium quod turbantur omnia Iove Africam respiciente; nam utrumque a turpi liberat fama. 223 VOCA ZEPHYROS aut quibus Aeneas naviget, unde est «nec zephyros audis spirare secundos», aut qui vehant Mercurium, ut «ventosque secabat», item «rapido pariter cum flamine portant». 224 TYRIA CARTHAGINE pro ‘Carthagini’; et, pro adverbio in loco, de loco posuit; sic Horatius «Roma Tibur amem, ventosus Tibure Romam» pro ‘Tiburi’. 225 EXPECTAT moratur, deterit tempus. 227 NON ILLVM NOBIS κατὰ τὸ σιωπώμενον intellegimus. PVLCHERRIMA epitheton perpetuum, nec ad praesens negotium pertinens. 228 GRAIVMQVE IDEO BIS VINDICAT ARMIS alii dicunt ‘bis’ semel a Diomedis singulari certamine, in quo a Diomede percussus est saxo - Iuvenalis «vel quo Tydides percussit pondere coxam Aeneae» - et item in excidio, sicut legimus «descendo ac ducente deo». Alii dicunt propter Diomedis et Achillis certamina singularia. Sed quando cum Achille dimicavit, a Neptuno liberatus est. Potest tamen quod pro ea factum est dicens «et potes in totidem classes convertere nymphas». Potest etiam alter sensus esse; nam Troia antea ab Hercule, qui et ipse Graecus fuit, capta est, ut intellegamus iam tunc Aeneam natum fuisse; nec enim multum tempus interfuit, cum constet Priamo tunc ab Hercule imperium traditum. 229 GRAVIDAM IMPERIIS unde multi imperatores possent creari, ut «hinc populum late regem». Ideo autem ‘gravida’ ablativo iungitur quia etiam ‘gravis illa re’ dicimus, unde est huius origo sermonis; sic Plautus in Amphitryone «uxor tua non puero, sed peste gravida est». BELLOQVE FREMENTEM exceptis temporibus quibus a Latino regebatur, ut «longa populos in pace regebat»; nam alias bellicosa fuit Italia. 231 PRODERET modo ‘protenderet’, hoc est ‘propagaret’. ‘Propago’ autem si genus significet, ‘pro’ brevis est, ut «sit Romana potens Itala virtute propago»; si de arbore dicas, producitur ‘pro’, ut «flexos propaginis arcus exspectant». ‘Prodere’ sane significat et decipere, ut «unius ob iram prodimur». Et est in infinitum haec glossula polysemos.

224 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

233 SVPER SVA LAVDE pro sua laude. Et Graecum est schema; sic enim Demosthenes ὑπὲρ τοῦ στεφάνου, id est ‘pro corona’. MOLITVR praeparat, exercet. 234 ASCANIONE propter illud quod frequenter diximus, ipsi imperium deberi. Ideo autem hoc adserit poeta, ut laudando Iulum Caesarem laudet, quia ab eo originem ducit, ut «Iulius a magno demissum nomen Iulo». ROMANAS INVIDET ARCES honestior elocutio est si addamus quam rem invidemus, ut «Liber pampineas invidit collibus umbras». 235 INIMICA IN GENTE praeoccupat quasi praescius. 236 PROLEM AVSONIAM ut in sexto «nunc age Dardaniam prolem quae deinde sequatur gloria». 237 HAEC SVMMA EST id est ‘mei praecepti collectio’. Iuvenalis «in summa, non Maurus erat neque Sarmata». 238 PARERE PARABAT non respondet quasi numen inferius, sed dictis obtemperat. 239 TALARIA NECTIT Mercurius ideo dicitur habere pennas, quia citius ab omnibus planetis in ortum suum recurrit; unde et velox et errans inducitur, ut «quos ignis caeli Cyllenius erret in orbes». 242 TVM VIRGAM CAPIT id est caduceum, quod primo Apollo habuit et donavit Mercurio, lyra sibi tradita; sic Horatius «fraternaque umerum lyra». Huius autem virgae haec ratio est. Mercurius et orationis deus dicitur et interpres deorum; unde virga serpentes dividit, id est venena. Nam bellantes interpretum oratione sedantur. Vnde secundum Livium legati pacis ‘caduceatores’ dicuntur; sicut enim per fetiales bella indicebantur, ita pax per caduceatores fiebat. Ἑρμῆς autem Graece dicitur ἀπὸ τῆϛ ἑρμηνείας, Latine interpres. ANIMAS pro ‘umbras’ secundum poeticum morem. Animae enim in caelo sunt, ut «visa dehinc caelo facies delapsa parentis». huius autem rei ratio alterius est scientiae. 244 LVMINA MORTE RESIGNAT claudit, perturbat. Est et aliud quod physici dicunt, pupillas, quas in oculis videmus, morituros ante triduum non habere; quibus non visis est summa desperatio. Hoc ergo dicit ‘resignat’, hoc est ‘aufert signa luminibus’.

digilibLT 225 Seruius

245 TRANAT transvolat, ut «nare per aestatem liquidam suspexeris agmen». 246 APICEM ET LATERA bene ei quae sunt hominis dat; nam rex fuit qui, cum audisset oraculo cavendum esse a Iovis filio et timore nullum susciperet, a Perseo in montem conversus est viso Gorgonis capite, eo quod illum noluit suscipere. Vt autem in primo diximus, peritus astrologiae fuit; nam et Herculem docuit. Sane Latine ‘Telamo’ dicitur, sicut Nilus Melo. 247 FVLCIT sustinet; nam altus est nimis. 250 NIX ‘nivis’ facit; sed verbum ‘ninguit’ non hinc venit, sed ab eo quod est ‘haec ninguis’ et ‘hae ningues’; Lucretius «albas effundere ningues». ‘Ninguit’ autem prima persona caret et secunda, quia non est in nostro arbitrio. 251 PRAECIPITANT ut «nox umida caelo praecipitat». SENIS aut propter aetatem aut adlusit ad nives, ut «gelidus canis cum montibus umor liquitur». 252 PARIBVS ALIS leni volatu, ut «dixit et in caelum paribus se sustulit alis». CYLLENIVS aut ab avia, unde paulo post «Cyllenia proles», aut a Cyllene, Arcadiae monte, ubi dicitur esse nutritus. 253 TOTO CORPORE uno impetu excussus. Sic Lucanus «nec se tellure cadaver paulatim per membra levat terraque repulsum est erectumque semel». 254 AVI SIMILIS incongruum heroo credidit carmini, si mergum diceret. Vt alibi ciconiam per periphrasin posuit, «candida venit avis longis invisa colubris»; sic est et «testa cum ardente viderent scintillare oleum». 257 LITVS HARENOSVM AD LIBYAE bene ‘harenosum’ addidit; nam in Libya erat, sed non in harenosa. Mauritania enim aspera et silvestris est. 258 MATERNO AB AVO per Maiam, Atlantis filiam. 259 MAGALIA Afrorum casas. Et ‘mapalia’ idem significant; sed ‘magalia’ ‘ma’ producit, ‘mapalia’ vero corripit, ut «et raris habitata mapalia tectis».

226 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

261 IASPIDE FVLVA pro ‘viridi’, ut «fulvaque caput nectentur oliva». Dicit etiam Plinius in Naturali Historia multa esse iaspidum genera, in quibus etiam fulvum commemorat. 262 ENSIS ERAT pro ‘vagina’ posuit. Et multi iaspidem volunt ad gratiam pertinere. LAENA genus vestis. Est autem proprie toga duplex, amictus auguralis. 265 INVADIT habitum futurae orationis ostendit. Et notandum non eum tantum nuntii sed etiam caduceatoris, id est oratoris, officio fungi; nam et persuadet et nuntiat. 266 VXORIVS uxori serviens, Horatius «uxorius amnis». 268 IPSE dat dictis auctoritatem, ut «quae Phoebo pater omnipotens». CLARO DEMITTIT OLYMPO Olympus quasi ὁλολαμπὴς dictus est sive mons sit Macedoniae, qui dicitur esse diversorium deorum, sive caelum; unde addidit ‘claro’, ut «Plemyrium undosum». Accentus sane Graecus tunc potest esse si sit Graeca declinatio, ut ‘Olympos Olympon’. Nam Latina ‘Olympi’. 269 TORQVET regit, sustinet, ut «cuncta tuo qui bella, pater, sub numine torques». NVMINE autem est aut ‘nutu’ aut ‘potestate’. 270 HAEC quae dicturus est; nam supra dicta ex se dixerat. 271 TERIS per neglegentiam tempora consumis. Sallustius «ibi triennio frustra trito». 274 SVRGENTEM crescentem, ut «surgentem in cornua cervum», item «surgentemque novae Carthaginis arcem». 276 DEBENTVR honestius plurali numero respondit. CYLLENIVS antonomasivum est pro proprio. ORE oratione. 277 MORTALES VISVS aut oculis se Aeneae sustulit, aut humanam reliquit effigiem quam sumpserat ut ab Aenea posset videri, quod melius est. MEDIO SERMONE atqui exsecutus est omnia quae Iuppiter dixerat. Sed sermo est consertio orationis et confabulatio duorum vel plurium; medius ergo est sermo cum persona cum qua quis loquitur non respondet, ut nunc fecit Aeneas.

digilibLT 227 Seruius

280 ARRECTAEQVE HORRORE COMAE subaudis ‘sunt’. 281 DVLCESQVE RELINQVERE TERRAS minus est ‘quamquam’. Et, ne videatur ingratus, deorum excusatur imperio; sic ipse in sexto «sed me iussa deum». 283 AMBIRE blanditiis circumvenire. Et ‘ambio illam rem’ dicimus, ut «neu conubiis ambire Latinum». 284 EXORDIA orationem. Sed exordium in duo dividitur, in principium et orationem, sicut in rhetoricis legimus. 287 ALTERNANTI varia mente tractanti. Et per hoc ostenditur cogitasse eum etiam amorem sed praetulisse voluntatem deorum. 289 TACITI sine strepitu celantes consilia. 290 ARMA PARENT contra impetum iratae forte reginae. 291 QVANDO non est temporis, sed significat ‘siquidem’ et est coniunctio ratiocinantis. Sane ‘quando’ ‘do’ brevis est naturaliter; sic Serenus «quando flagella ligas ita liga». Vergilius usurpat «si quando Thybrim vicinaque Thybridis arva». 294 QVIS REBVS DEXTER MODVS qui sit optimus rebus eventus. 295 LAETI alacres, festini. FACESSVNT frequentativum est, ut in Georgicis «matris praecepta facessit». Alias ‘discedit’ significat, ut Terentius «haec hinc facessat, tu molestus ne sies». 297 PRAESENSIT ac si diceret ‘antequam ille moliretur’. Et nimia in hoc vis amantis exprimitur. 298 OMNIA TVTA deest ‘etiam’; et est exaggeratio. EADEM FAMA quae et Iarbae nuntiaverat. 299 CVRSVMQVE PARARI navigationem, ut «ni teneant cursus».

228 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

300 INOPS ANIMI sine animo, sine consilio. 301 BACCHATVR furit more Bacchantum. Et bene uno sermone praeoccupavit futuram comparationem. 302 THYIAS Baccha; nam sicut a Baccho Bacchae, sic et a Thyoneo Thyiades dicuntur. ‘Commotis’ autem ‘sacris’ ideo dixit, quia in sacrorum renovatione commovebantur simulacra, unde Horatius «non ego te candide Bassareu invitum quatiam». TRIETERICA triennalia; Liberi enim sacra tertio quoque anno innovabantur. Sane sciendum ‘orgia’ apud Graecos dici sacra omnia, sicut apud Latinos ‘caerimoniae’ dicuntur; sed iam abusive sacra Liberi ‘orgia’ vocantur, vel ἀπὸ τῶν ὀρέων. 303 NOCTVRNVSQVE nocte celebratus; unde ipsa sacra ‘nyctelia’ dicebantur, quae populus Romanus exclusit causa turpitudinis. CITHAERON autem mons est, ex quo clamor veluti numinis Bacchas vocabat. 305 DISSIMVLARE ETIAM satis artificiosa allocutio; nam et sibi consulit sub facie utilitatis Aeneae. ‘Dissimulare’ autem ideo, ac si diceret ‘ita rem pudendam cogitas ut eam fateri nolis’; supra enim dixerat «quae rebus sit causa novandis dissimulent». 307 DATA DEXTERA foedus amicitiarum. 309 HIBERNO SIDERE non hieme sed hiemali sidere, aut propter quod ait supra «dum pelago desaevit hiemps et aquosus Orion». Ergo aut ‘tempore’, ut «quo sidere terram vertere, Maecenas», aut re vera ‘sidere’ propter Orionem. 311 CRVDELIS etiam in te odio mei; sic Lucanus de Caesare «saevitia est voluisse mori». DOMOSQVE IGNOTAS ac si diceret ‘Carthago iam tibi nota est, licet et hic aliena sint arva’. 312 TROIA ANTIQVA MANERET ‘si’ deest; et quasi per interrogationem intellegendum. 314 MENE FVGIS adhuc aperte non vult inputare beneficia, sicut paulo post irata.

digilibLT 229 Seruius

315 NIHIL IPSA RELIQVI non pudorem, non regnum. 316 INCEPTOS HYMENAEOS qui novitate sunt dulces. 318 DVLCE MEVM tegit rem inhonestam; sic Terentius «seu tibi morigera fuit in rebus omnibus». 320 TYRANNI nihil intererat apud maiores inter regem et tyrannum, ut «pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni». 323 FAMA PRIOR quae melior fuit sine dubio. HOSPES Aeneas et hospes fuerat et maritus, sed modo maritum se negat, hospitem confitetur; unde nunc Dido hoc dicit ‘cui me deseris hospes, quoniam hoc solum nomen restat de coniuge’, hoc est ‘superest’. Alii ‘restat’ intellegunt ‘resistit’, id est ‘contrarium tibi est’. Non nulli dicunt ‘hoc solum nomen quoniam superest, ut te coniugem dicam’. Dicitur autem ingenti adfectu hos versus pronuntiasse, cum privatim paucis praesentibus recitaret Augusto; nam recitavit voce optima primum libros tertium et quartum. 327 SALTEM ‘vel hoc’. Est autem sermo tractus a captivis, qui cum tenerentur ab hostibus dicebant ‘sublatis omnibus, salutem concede’. Inde per synaeresin hic natus est sermo, ut in contemptu rerum multarum petituri aliquid ‘saltem’ dicamus. 328 ANTE FVGAM SVBOLES et amatorie et amare; nam haec fugam dicit, quam ille nominat profectionem. Amor autem ex filii desiderio conprobatur. SI QVIS MIHI bene iterat ‘mihi’. Et secundum ius loquitur; nam ubi non est iustum matrimonium, liberi matrem sequuntur. 329 QVI TE TAMEN ORE REFERRET aut sic dixit quasi amatrix, ut supra de Ascanio «infandum si fallere possit amorem», aut illud dicit ‘optarem filium similem vultui, non moribus tuis’. 331 IOVIS MONITIS bene praescribit, ne ei det impietatem. Sane et ‘haec monita’ dicimus, ut «Carmentis nymphae monita et deus auctor Apollo», et ‘hos monitus’, ut Persius «hos pueris monitus patres infundere lippos». IMMOTA TENEBAT LVMINA physicum enim est ut qualitatem animi ex oculorum aut corporis stabilitate aut mobilitate noscamus. Ergo modo vult ostendere Aenean a proposito non esse deviaturum.

230 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

333 EGO TE QVAE PLVRIMA FANDO controversia est plena, in qua et purgat obiecta, removens a se crimen ingrati, et veniali utitur statu, profectionem suam retorquens in voluntatem deorum. Habet etiam finem; nam purgat obiectam fugam nomine profectionis. 335 PROMERITAM praestitisse, bene gessisse; et est sermo de his qui per contrarium magis lucent: Terentius «ita me velim ames promerentem pater», id est bene agentem. Et congruit, ut praestet qui bene agit; contra alibi «quid commerui aut peccavi, pater?» id est quid male egi? MEMINISSE PIGEBIT ELISSAE ‘memini’ et ‘illius rei’ dicimus, ut hoc loco, et ‘memini illam rem’, ut «numeros memini, si verba tenerem». 336 DVM MEMOR IPSE MEI de futuro dixit et congrue; nam ‘piget’ ad futurum spectat, ‘pudet’ ad praeteritum. Et licet paene una sit significatio, tamen dicimus ‘piget me illud facere’, ‘pudet fecisse’; unde interdum, praecipue a Sallustio, simul ponuntur. 337 PRO RE PAVCA LOQVAR remoto ingrati crimine descendit ad causam. NEQVE EGO HANC ‘profectionem’ subaudis; nam posteriori non potest iungi, ne sit confessio. 339 PRAETENDI TAEDAS probat non esse matrimonium. AVT HAEC IN FOEDERA VENI aut matrimonii, et iungendum est superiori, aut certe ad posteriora pertinet et hoc dicit ‘non ad hoc veni, ut hic morarer’, sicut et nunc probat «me si fata meis paterentur ducere vitam», et dixit in primo «quae me cumque vocant terrae». Ergo ‘veni’ ‘consensi’, hoc est ‘non ad haec consensi foedera, ut cum vellem discedere, non liceret’. 340 MEIS AVSPICIIS argumentatur a necessitate. Et ‘auspiciis’ ideo, quia maiores omnia auspicato gerebant; ergo ‘auspiciis’ ‘dispositionibus’. 341 SPONTE MEA modo nomen est; nam et genus et casum habet. Sic et ‘mane’, cum ei et genus et casus addiitur, nomen est, ut «dum mane novum, dum gramina canent». Sic est et «forte sua Libycis tempestas appulit oris». Alias adverbia sunt. Verum autem dicit, non sua sponte; nam supra legimus «hos cape fatorum comites», item «diversas quaerere terras auguriis agimur divum». 344 RECIDIVA post casum restituta.

digilibLT 231 Seruius

345 GRYNAEVS APOLLO Clazomenae civitas est Asiae; unde Horatius «dives agebat Clazomenis». Iuxta hanc nemus est Gryneum, ubi Apollo colitur. Inde ergo nunc epitheton dedit, licet in Delo acceperit oraculum. 346 LYCIAE SORTES nec hinc accepit responsum, sed sic dixit ‘Lyciae’ ac si diceret Apollineae. 347 HIC AMOR, HAEC PATRIA EST eo, inquit, desiderio per voluntatem deorum circa Italiam teneor quo possem circa Troiam. Et ad illud spectat quod dixit «Troia per undosum peteretur classibus aequor». 350 ET NOS FAS ‘nobis fas’ dicimus, sed hoc loco non est iungenda elocutio, ne sit vitium; nam legimus «fas mihi Graiorum sacrata resolvere iura». Sed hoc dicit: ‘fas est etiam nos extera regna requirere’. 352 NOX OPERIT TERRAS a verisimili, ideo tempus posuit. QVOTIENS autem hoc est, per unamquamque noctem. 353 IN SOMNIS more suo pro ‘in somniis’. TVRBIDA terribilis, quod et umbrae convenit et parentis auctoritati. 354 ME PVER ASCANIVS amor Ascanii scilicet admonet. 355 QVEM longe repetiit, et ad Ascanium rettulit; et, licet excusetur, tamen σολοικοφανές est. 356 INTERPRES DIVVM Ἑρμῆς expressit verbum de verbo. AB IPSO id est ‘magno’, ut supra «ipse deum tibi me claro dimittit Olympo». 357 VTRVMQVE CAPVT meum et tuum, aut Iovis et Mercurii, aut meum et Ascanii. CELERES MANDATA PER AVRAS ut supra «celeres defer mea dicta per auras». 358 MANIFESTO IN LVMINE aut ‘claro’, aut in nimbo, cuius maius est lumen; sic Lucanus «postquam se lumine vero implevit».

232 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

359 HIS AVRIBVS HAVSI accepi; et est pleonasmos. 361 SEQVOR ut «Italiam sequimur fugientem». 362 IAMDVDVM ab initio orationis. AVERSA irata: ut «diva solo fixos oculos aversa tenebat». 364 LVMINIBVS TACITIS ipsa tacita, ut «tacitumque obsedit limen Amatae», pro ‘ipsa tacita’. Sequitur autem invectio, quae semper statu caret. 365 NEC TIBI DIVA PARENS non est sola in Aenean vituperatio, sed etiam in se obiurgatio, quia dixerat «credo equidem, nec vana fides, genus esse deorum»; unde nunc dicit «generis nec Dardanus auctor». 366 PERFIDE amantum verbo eum increpat; sic supra «dissimulare etiam sperasti, perfide?». 367 CAVCASVS mons Scythiae inhospitalis. HYRCANAEQVE TIGRES Arabicae; nam Hyrcania silva est Arabiae. Et notandum relictis mediis conparationibus eum augmenta fecisse; nam post deos non homines sed saxa intulit. 368 QVID DISSIMVLO? tacitae quaestioni occurrit, ne quis eius nimiam iracundiam reprehenderet dicens Aenean posse mitigari forsitan precibus. 370 MISERATVS AMANTEM ‘miseratus’ accusativum regit, ut hoc loco, ‘misereor’ genetivum, ut «miserere animi non digna ferentis». 371 QVAE QVIBVS ANTEFERAM amphibolia: ‘quid prius, quid posterius dicam?’. NEC MAXIMA IVNO aut in Iunonem male dictum est, ut eam non esse maximam dicat, sicut etiam in Iovem; nam convicium est, quod eum Saturnium dicit, hoc est nocentem. Aut certe iungitur, ut ‘nec Iuno aspicit nec Iuppiter’. 373 NVSQVAM TVTA FIDES hoc est, nec apud rem nec apud hominem; Terentius «quid credas, aut cui credas?» et declamavit per contrarium; nam omnis fides tuta est; ‘haec’ ait ‘nusquam tuta’. EIECTVM naufragum; legimus enim «huc pauci vestris

digilibLT 233 Seruius

adnavimus oris». Et est separandum. LITORE EGENTEM id est ‘egentem litoris’, ut «hospitio prohibemur harenae». 374 REGNI IN PARTE ut «ac dominum Aenean in regna recepit», quod Iarbas queritur. 375 AMISSAM CLASSEM subaudis ‘renovavi’. 376 FVRIIS INCENSA FEROR quia multa erat in deos locutura. Et bona praemittitur excusatio; nam numina non credere curare mortalia et ab his non sperare furoris est; subiungit enim ‘si quid pia numina possunt’. 377 NVNC LYCIAE SORTES inrisio est honesta satis, cum his verbis fit quibus laus praemissa est, ut «et nobis idem Alcimedon duo pocula fecit», «necdum illis labra admovi, sed condita servo»; scimus autem Aenean superius haec verba dixisse. 379 QVIETOS SOLLICITAT Cicero in libris de deorum natura triplicem de his dicit esse opinionem: deos non esse, cuius rei auctor apud Athenas exustus est; esse et nihil curare, ut Epicurei; esse et curare, ut Stoici, secundum quos paulo post «si quid pia numina possunt». Nam modo secundum Epicureos ait «ea cura quietos». 380 REFELLO redarguo. 381 I, SEQVERE ITALIAM VENTIS satis artificiosa prohibitio, quae fit per concessionem; quae tamen ne non intellecta sit persuasio, permiscenda sunt aliqua quae vetent latenter, ut ‘ventis’ ‘per undas’; sic Terentius «profundat, perdat, pereat; nihil ad me attinet». 382 MEDIIS SCOPVLIS aut ‘manifestis’, ut «medioque ex hoste recepi», aut illa saxa dicit quae sunt inter Africam et Sardiniam Siciliamque. 383 HAVSVRVM luiturum, daturum. DIDO potest et vocativus esse et accusativus. 384 SEQVAR ATRIS IGNIBVS ABSENS alii ‘furiarum facibus’ dicunt, hoc est ‘invocatas tibi immittam Diras’; alii ‘sociorum’, ut paulo post «ferte citi flammas». Melius tamen est ut secundum Vrbanum accipiamus «atris ignibus» ‘rogalibus’, qui visi tempestatem significant, ut Aeneae, sicut in quinto legimus, contigit; hoc ergo

234 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

nunc quod factura est dicit, id est ‘occidam me et rogalibus te persequar flammis’. ‘Absens’ quasi ‘mortua’. ‘Rogalibus’ autem mali ominis, quod ‘atris’ dixit; legimus et in Horatio «nigrorumque memor dum licet ignium». 385 ANIMA SEDVXERIT ARTVS hypallage pro ‘animam artubus seduxerit’. 386 OMNIBVS VMBRA LOCIS ADERO dicunt physici biothanatorum animas non recipi in originem suam, nisi vagantes legitimum tempus fati conpleverint; quod poetae ad sepulturam transferunt, ut «centum errant annos». Hoc ergo nunc dicit Dido: ‘occisura me ante diem sum; vaganti mihi dabis poenas, nam te persequar semper; si autem fuero recepta in originem, poenas tuas audiam, quas videre non potero’. Hic ergo sensus est: si tempestatem evaseris flammarum rogalium, umbra mea te persequetur; si et hanc evaseris, vel recepta audiet famam suppliciorum tuorum. 388 MEDIVM SERMONEM propter hoc quod sequitur, «multa metu cunctantem et multa parantem dicere». 391 SVSCIPIVNT FAMVLAE subaudis ‘eam’. 397 TVM VERO TEVCRI INCVMBVNT regis praesentia; sic in nono «tunc vero incumbunt, urguet praesentia Turni». 399 FRONDENTESQVE FERVNT REMOS non qui erant, sed qui esse poterant, ut «quos ego sim totiens iam dedignata maritos». 400 FVGAE STVDIO celeris profectionis, ut «ille volans simul arva fuga simul aequora verrit». 401 CERNAS honesta figura si rem tertiae personae in secundam referas, ut ‘si quis cernat’. 402 FORMICAE ad studium respicit comparatio hoc loco. Et notandum cautelam exprimi per hanc comparationem; Horatius «parvula, nam exemplo est, magni formica laboris», Iuvenalis «formica tandem quidam expavere magistra». Sane ‘formica’ dicta est ab eo quod micas ferat. FARRIS solum nomen est quod ‘r’ geminet in genetivo; monadicon est ergo, sicut ‘sol’. Item ‘cor cordis’ solum in ‘dis’ mittit genetivum; item ‘s’ geminat ‘as assis’. Et haec carent exemplis.

digilibLT 235 Seruius

403 CVM POPVLANT antique dixit; nam hoc verbum apud veteres activum fuit, nunc tantum deponens est. HIEMIS MEMORES Horatius «quae, simul inversum contristat Aquarius annum, non usquam prorepit». 404 IT NIGRVM CAMPIS AGMEN hemistichium Ennii de elephantis dictum, quo ante Accius usus est de Indis. 405 CALLE ANGVSTO ‘callis’ est semita tenuior, callo pecorum praedurata; ‘semita’ est semis via, unde et semita dicta est; ‘via’ est actus dimidius, qua potest ire vehiculum; nam ‘actus’ duo carpenta capit propter euntium et venientium vehiculorum occursum. GRANDIA TRVDVNT quae portare non possunt. 407 MORAS tardas, morantes. 409 FERVERE LATE infinitus hic a tertia est coniugatione, id est a ‘fervo fervis’; nam secundae coniugationis verba, perdito ‘e’ quod habent ante ‘o’, in tertiam migrant, ut ‘ferveo fervo’, ‘fulgeo fulgo’. Hinc est «fervere Leucaten auroque effulgere fluctus». Sic etiam Horatius «vade, vale, cave ne titubes mandataque frangas»; nam ‘cave’ ‘ve’ longa est, nec vocalis sequitur, ut in Vergilio «‘vale, vale’, inquit, ‘Iolla’». Sed dicimus a tertia esse coniugatione imperativum, ut ‘cavo cavis’; hinc etiam Catullus ‘cavere’ dixit. 410 ARCE EX SVMMA regum enim fuit habitare in arcibus propter tutelam. Denique Romae Valerius, cum in Esquiliis domum haberet altissimam, invidiae causa eam complanavit. Item Augustus post Actiacum bellum Palatium ex suo praecepto aedificatum, cum esset domus privata, donavit rei publicae. 411 TANTIS CLAMORIBVS nautarum scilicet. 412 IMPROBE AMOR exclamatio a poeta contra amorem. Et hoc est quod Horatius dicit «hoc amet, hoc spernat promissi carminis auctor». Tale est et illud in tertio «auri sacra fames», id est cupiditas; nam et illic amoris est increpatio, qui secundum philosophos omnium generalis est rerum. Hinc est quod apud inferos Eriphyla inter amantes commemoratur, quae monile concupierat. 413 IRE ITERVM IN LACRIMAS hinc est amoris inprobitas, quae lacrimis cogit rogare dudum superbam. Est autem speciosa elocutio ‘pergit in lacrimas’.

236 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

PRECANDO ‘precando’ ‘cantando’. In hoc modo ‘do’ naturaliter brevis est; sic Terentianus «ut vitae dubius varios renovando dolores». Plerumque tamen a Vergilio producitur, ut «cantando tu illum», item «cantando rumpitur anguis». 414 SVMMITTERE AMORI ac si diceret ‘non Aeneae’; aut certe Aenean amorem vocavit. 415 NEQVID INEXPERTVM FRVSTRA MORITVRA RELINQVAT frustra rogabat, non spe inpetrandi sed ne esset quod sibi posset inputare si non rogasset, quamquam frustra rogaret. Et ‘frustra’ ex iudicio poetae dictum est; sic Sallustius «falso queritur de natura sua genus humanum», ut supra «hoc amet, hoc spernat promissi carminis auctor». 416 PROPERARI LITORE CIRCVM circum litus; nam postposita praepositio et accentum mutavit et suas perdidit vires. ‘Properari’ autem inpersonale est. 418 ET LAETI NAVTAE id est minime timentes. 419 SPERARE DOLOREM pro ‘timere’. Et est acyrologia, nam speramus bona, timemus adversa. Hoc autem dicit: si scirem abiturum Aenean, non tantum diligerem; si non dilexissem, minus dolerem. SI POTVI autem pro ‘si potuissem’. Et sic est dictum, ut «omnia praecepi atque animo mecum ante peregi»; ac si diceret ‘nihil mihi novum contigit’. 421 MIHI pro me exsequere. 422 COLERE colebat, infinitus pro indicativo. 423 MOLLES ADITVS faciles, ut «et quae mollissima fandi tempora». 424 HOSTEM SVPERBVM postquam ex aperto denegavit se Carthagini esse mansurum. 426 AVLIDE IVRAVI Aulis insula est in qua coniurarunt Graeci se non ante reversuros quam Troia caperetur. Et est sensus illud spectans «scio me Danais e classibus

digilibLT 237 Seruius

unum». ‘Aulide’ autem aut ‘in Aulide’ aut pro ‘Aulidi’. AD PERGAMA in Pergama, id est contra Pergama. 427 ANCHISAE CINERES MANESVE REVELLI quod dicitur ex oraculo fecisse Diomedes et secum eius ossa portasse, quae postea reddidit Aeneae, cum multa adversa perferret; hinc est «salvete recepti nequiquam cineres». Sciendum sane Varronem dicere Diomedem eruta Anchisae ossa filio reddidisse, Catonem autem adfirmare quod Anchises ad Italiam venit. Tanta est inter ipsos varietas et historiarum confusio. REVELLI non ‘revulsi’; nam ‘velli’ et ‘revelli’ dicimus. ‘Vulsus’ vero et ‘revulsus’ usurpatum est tantum in participiis contra naturam. 429 QVO RVIT properat sine respectu salutis; nam hoc dicit, ‘quod peto etiam ipsi prodest’; amoris scilicet inpatientia. 430 FERENTES bene flantes, propitios. 431 QVOD PRODIDIT quod decepit. Et bene; ad diruptionem enim coniugii inmutata voluntas sufficit. 432 PVLCHRO VT LATIO CAREAT quod illi pulchrum videtur. Sic est illud «o tantum libeat mecum tibi sordida rura», quae tibi sic videntur. 433 TEMPVS INANE PETO sine officio coeundi; nam ‘sine beneficio’ non procedit, cum spatium petat et requiem. 434 DVM MEA ME VICTAM D. F. D. ‘mea fortuna’ id est ‘adversa’, ut «hac Troiana tenus fuerit Fortuna secuta»; ex eo statu in quo est fortunam dixit. ‘Doceat’ autem ‘dolere’ illud est quia non habet in adversis patientiam nisi qui dolere consuevit; hoc ergo petit, ut ei praestetur tempus per quod discat adversa perferre. 435 ORO VENIAM beneficium, ut «orantes veniam». MISERERE SORORIS genetivum tantum regit. 436 QVAM MIHI CVM DEDERIS CVMVLATAM MORTE REMITTAM sensus est: quod beneficium cum mihi cumulatum dederis, sola morte derelinquam. Et hic intellectus est melior, ‘quam mihi cum dederis cumulatam’; quam lectionem Tucca et Varius probant. Nam male quidam legunt ‘quam mihi cum dederit’, id est Aeneas,

238 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

‘cumulata morte relinquam’, et volunt intellegi ‘acceptum ab illo beneficium morte cumulabo et sic relinquam’, ut amantes dicere consuerunt, ut «aërii specula de montis in undas deferar; extremum hoc munus morientis habeto»; nam si eam odio habet Aeneas, restat ut eius morte laetetur. Sed non procedit; nemo enim dicit ‘veniam cumulata’, sed ‘cumulatam’. 438 FERTQVE REFERTQVE non ab Aenea, qui nihil dicit, sed a Didone fert et refert, id est iterum portat. 439 VOCES VLLAS TRACTABILIS AVDIT cur mitis non audit? Quasi mirum est, recusat dicendo «fata obstant placidasque viri deus obstruit aures». 440 DEVS Iuppiter scilicet, unde et supra Dido ait ‘Saturnius’. 442 ALPINI BOREAE flantes de Alpibus, quae Gallorum lingua alti montes vocantur. NVNC HINC NVNC ILLINC sicut Aeneas ab Anna et Didone. 443 IT STRIDOR ad dolorem Aeneae pertinet, de quo ait «magno persentit pectore curas». ALTE iugiter, diu. 444 CONSTERNVNT implent, ut «strata iacent passim sua quaeque sub arbore poma». FRONDES sicut lacrimae Aeneae. 445 HAERET SCOPVLIS sicut ille in consilio perseverat. 446 TANTVM RADICE IN TARTARA TENDIT secundum physicos, qui dicunt parem esse altitudinem radicum et arborum. 449 LACRIMAE INANES quia «mens immota manet». 450 TVM VERO post desperationem. EXTERRITA praecipitata, turbata. 451 MORTEM ORAT pro ‘desiderat’, ut «mortemque miserrimus opto»; aut certe ideo ‘orat’, quia consecrata fuit nec mori poterat nisi soluta consecratione. CAELI CONVEXA incurva caeli.

digilibLT 239 Seruius

453 TVRICREMIS cremantibus tura. 456 HOC VISVM hoc quod viderat nulli dixit. Quid est ‘nulli’? Ne sorori quidem, cui fuerat de amore confessa. 458 CONIVGIS ANTIQVI aut prioris aut cari. MIRO QVOD HONORE COLEBAT exhibendo ea quae circa vivos solent fieri. Moris enim fuerat ut nubentes puellae, simul venissent ad limen mariti, postes antequam ingrederentur,ornarent laneis vittis, unde ait ‘velleribus niveis’, et oleo ungerent, unde uxores dictae sunt, quasi unxores. 459 FESTA FRONDE divina, tamquam numen coleret. Sane hoc loco latenter quam supra diximus tangit historiam; nam si amabat Aeneam, utique non coleret extinctum maritum. 461 VISA VIRI non enim erant vera, ut supra. NOX CVM TERRAS OBSCVRA a verisimili. 462 SOLA BVBO ‘sola’ contra genus posuit. Lucanus «et laetae iurantur aves bubone sinistro», item Ovidius «infandus bubo». Et hoc est in usu; sed Vergilius mutavit, referens ad avem. Plerumque enim genus relicta specialitate a generali sumimus, ut si dicas ‘bona turdus’ referendo ad avem; item si dicamus ‘prima est a’, id est littera, cum ‘a’ sit neutri generis. FERALI CARMINE bene hoc addidit. Non enim omni modo malum est bubonis omen, sed cum cantat. Cantus autem eius aut fletum imitatur aut gemitum; tacens ostendit felicitatem. Omnes enim aves oscines malae, praepetes bonae sunt; vel econtra malae praepetes, oscines bonae sunt. 464 PRIORVM legitur et ‘piorum’; sed illuc spectat «heu vatum ignarae mentes! quid vota furentem». 465 HORRIFICANT horrorem incutiunt. 466 IN SOMNIS pro ‘insomniis’, id est vigiliis. SEMPERQVE RELINQVI per omnes noctes navigare videbatur Aeneas, quasi eam semper desereret. 467 INCOMITATA quod ferale, id est mortiferum omen est, et praecipue regibus.

240 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

469 AGMINA PENTHEVS aut impetus aut secundum Vrbanum agmina serpentium. Pentheus autem secundum tragoediam Pacuvii furuit etiam ipse. 471 SCAENIS AGITATVS famosus, celebratus tragoediis. Et ‘agitatus’ quia et furuit et multae sunt de eo tragoediae, quasi ‘frequenter actus’. 472 ARMATAM MATREM causam ipsam furoris. 473 SEDENT IN LIMINE DIRAE a Pacuvio Orestes inducitur Pyladis admonitu propter vitandas furias ingressus Apollinis templum; unde cum vellet exire, invadebatur a furiis; hinc ergo est ‘sedent in limine’. 478 VIAM rationem. GRATARE gratulare, suscipe gaudium pro sorore; sic enim dicimus ‘grator tibi honorem’. 479 EVM Aeneam, quem ut notum noluit dicere. 480 OCEANI FINEM IVXTA finem Oceani nullus novit, sed initium; quod et ipsum potest finis videri, aliunde sumpto principio. 481 AETHIOPVM Aethiopiae duae sunt, una circa ortum solis, altera circa occasum in Mauritania, quam nunc dicit. Et dicta Aethiopia a colore populorum, quos solis vicinitas torret. ATLAS nullum nomen Graecum ‘ns’ terminatur. 482 TORQVET sustinet. STELLIS APTVM satis perite loquitur; nam ‘aptum’ ‘coniunctum’ dicit ἀπὸ τοῦ ἅπτεσθαι, non ‘insignitum stellis’; axis enim non habet stellas, qui est medius inter septemtriones, unde et Graece ἄναστρος dicitur. Septemtriones autem non occidere axis vicinitas facit, non quia in axe sunt. 483 HINC MIHI MASSYLAE GENTIS MONSTRATA ‘monstrata’ ‘praedicta’; quae est oriundo Massyla, aliquando horti Hesperidum sacerdos, nunc habitans circa Atlantem. Nam aliter non procedit. Massylia enim mediterranea est; Berenicis civitas Libyae, unde haud longe horti sunt Hesperidum; ‘Atlas’ vero ‘maximus’ in Mauritania est.

digilibLT 241 Seruius

484 HESPERIDVM TEMPLI CVSTOS Hesperides, Atlantis filiae nymphae, secundum fabulam hortum habuerunt in quo erant mala aurea Veneri consecrata, quae Hercules, missus ab Eurystheo, occiso pervigili dracone sustulit. Re vera autem nobiles fuerunt puellae, quarum greges abegit Hercules occiso eorum custode; unde mala fingitur sustulisse, hoc est oves; nam μῆλα dicuntur, unde μηλονόμος dicitur pastor ovium. 486 SOPORIFERVMQVE PAPAVER incongrue videtur positum ut soporifera species pervigili detur draconi. Sed dicimus variam vim praebere victum diversis animalibus; nam salices hominibus amarae sunt, dulces capellis, ut «et salices carpetis amaras», scilicet hominibus. Item cicutae secundum Lucretium hominibus venenosae sunt, cum pingues reddant capellas. Ergo et papaver, licet det hominibus somnum, draconi adimit forsitan; et est excusatio. Potest tamen melior esse sensus si «servabat in arbore ramos» plena sit distinctio, sequentia vero sic accipiamus ‘haec se promittit carminibus curas solvere, spargens umida mella soporiferumque papaver’, id est ‘miscens’, ut Cicero «et spargere venena didicerunt». Nec incongrue ad amaritudinem amoris mel adhibet, ad oblivionem papaver. 489 SISTERE AQVAM FLVVIIS ET VERTERE SIDERA RETRO quanto magis poterit Aeneam ab incepto retorquere. 490 MVGIRE VIDEBIS videbit quis, ut «migrantes cernas». 492 TESTOR CARA DEOS quia, cum multa sacra Romani susciperent, semper magica damnarunt; ideo excusat. 493 ACCINGIER praeparari. ‘Accingier’ autem, ut ad infinitum addatur ‘er’, ratio efficit metri; nam, cum in eo ultima sit longa, addita ‘er’ syllaba brevis fit, ut ‘audiri audirier’. 494 TV SECRETA sine arbitris. Et est bona elocutio rem loci vel temporis ad personam transferre, ut ‘nocturnus venit’, ‘secretus fecit’. PYRAM sub specie sacrificii praeparat mortis exequias. 495 ET ARMA gladium dicit abusive; nam est paulo post «ensemque relictum». Proprie enim arma sunt quae armos tegunt.

242 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

496 IMPIVS qui gladium reliquit furenti. Hoc autem tractum est de Homero, qui dicit gladium Aiaci datum ab Hectore et Hectori ab Aiace balteum, quae eis exitio fuerunt; nam alter tractus est balteo, alter se donato telo interemit. EXVVIAS vestes Aeneae, quem hostem dixerat supra «i, soror, atque hostem supplex adfare superbum»; item «dulces exuviae». 497 QVO PERII propter extinctum pudorem. 500 PRAETEXERE praevelare, abscondere. 501 TANTOS FVRORES quantos cogitabat Dido. 502 GRAVIORA TIMET QVAM MORTE SYCHAEI aut ‘quam’ detrahimus et stat elocutio, aut subaudimus ‘graviora timet posse contingere’. 504 AT REGINA PYRA notatus est hic versus; vitiosa enim est elocutio quae habet exitus similes, licet sit casuum dissimilitudo. 506 INTENDITQVE LOCVM SERTIS ligat, ut «et stupea vincula collo intendunt». Et est hypallage: ‘intendit serta per locum’. 507 FVNEREA cupresso; nam et supra dicta ligna ad funus pertinent, ut «procumbunt piceae sonat icta securibus ilex». 508 EFFIGIEMQVE TORO LOCAT exprimitur amoris affectus, quod etiam in morte amati imagini volebat esse coniuncta, ut paulo post «natumque patremque cum genere extinxem, memet super ipsa dedissem». HAVD IGNARA FVTVRI memor suae dispositionis. 510 TER CENTVM TONAT ORE DEOS non ‘tercentum deos’ sed ‘tonat ter centum numina Hecates’; unde Hecate dicta est, ἑκατὸν, id est centum potestates habens. ‘Tonat’ autem perite dixit; in aliquibus enim sacris imitabantur tonitrua. EREBVM inferorum profunditatem. 511 TRIA VIRGINIS ORA DIANAE iteratio est: Lunae, Dianae, Proserpinae.

digilibLT 243 Seruius

512 SIMVLATOS FONTIS AVERNI in sacris, ut supra diximus, quae exhiberi non poterant simulabantur, et erant pro veris. Bene autem de Averno, per quem descensus ad inferos dicitur. 513 FALCIBVS ET MESSAE AD LVNAM QVAERVNTVR AENIS herbae enim secundum rationem lunae tolluntur; nec omnes eodem modo: unde perite et ‘aenis falcibus’ dixit, quia aliae velluntur, aliae inciduntur. Et ‘ad lunam’ non ad noctem, sed ad lunae observationem. 514 PUBENTES autem quia aliae siccae, aliae viridiores leguntur. Et sciendum inter homines et herbas esse reciprocam translationem; sic enim ‘pubentem herbam’ dicimus, quemadmodum ‘florem aetatis’. NIGRI CVM LACTE VENENI ‘nigri’ aut ‘noxii’, quia nigri fiunt homines post venenum, aut certe illud est, quia sunt herbae nigri lactis, id est suci. Dicunt autem per periphrasin agreste papaver significari. 516 ET MATRI PRAEREPTVS AMOR secundum Plinium qui dicit in Naturali Historia pullos equinos habere in fronte quandam carnem, quam eis statim natis adimit mater; quam si quis forte praeripuerit, odit pullum et lac ei denegat. Iuvenalis «cui totam tremuli frontem Caesonia pulli infudit». Et merito suspicantur amorem creari ex carne, sine qua mater non alit ex se creatum. 517 IPSA MOLA farre et sale. Ordo autem est: ipsa Dido mola et piis manibus, id est puris, deos testatur. 518 VNVM EXVTA PEDEM quia id agitur, ut et ista solvatur et inplicetur Aeneas. IN VESTE RECINCTA quia, ut supra diximus, in sacris nihil solet esse religatum, praecipue eius quae amore vult solvi. 519 CONSCIA FATI SIDERA id est planetas, in quibus fatorum ratio continetur. 520 SI QVOD NON AEQVO FOEDERE AMANTIS CVRAE NVMEN HABET ordo est: tunc numen precatur, si quod curae habet amantes non aequo foedere. ‘Si quod’ autem bene dubitat utrum res malae habeant praepositas potestates. Sensus autem hic est: [aut] Ἀντέρωτα invocabat, contrarium Cupidini, qui amores resolvit aut certe cui curae est iniquus amor, scilicet ut inplicet non amantem. 521 IVSTVMQVE MEMORQVE ut expugnetur qui est causa discordiae.

244 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

522 NOX ERAT protenditur ista descriptio ad exaggerationem vigiliarum Didonis. 523 SILVAEQVE secundum eos qui dicunt omnia quae crescunt animalia esse. 524 AEQVORA elementa etiam animalia esse voluerunt; unde est in septimo «aethera mulcebant cantu». 525 TACET AGER ea quae in agris sunt. 530 OCVLISVE AVT PECTORE NOCTEM ACCIPIT quia potest aliud esse sine alio, ut si quis dormiens mente turbetur. 531 RESVRGENS SAEVIT AMOR gravior enim est cum resurgit; sententia quasi generalis. 533 ADEO scilicet furuit; ut in hoc proposito permaneret vitandae sine dubio lucis. 534 EN QVID AGO ‘en’ ‘ecce’. Et quasi demonstrantis particula est, per quam intellegimus eam multa cogitasse et sic prorupisse ‘ecce, quid actura sum?’. Est autem comicum principium, nec incongrue amatrici datum. Sic Terentius «quid igitur faciam?»; nam haec coniunctio multa eum cogitasse significat. RVRSVS duo significat: frequenter ‘iterum’, raro ‘vicissim’, id est mutuo, ut hoc loco. 535 NOMADVMQVE PETAM invidia a personis: ‘petam mulier et regina nomadas?’, id est ‘vagos’. 536 MARITOS futuros scilicet. Est autem elocutio ‘dedignor illam rem’. 537 VLTIMA IVSSA aut intellegimus Aenean ei obtulisse navigandi facultatem, aut «Teucrum iussa» non quae ipsi iusserant sed quae eis a Iove iussa sunt, ut «naviget, haec summa est». 538 QVIANE † re vera; et est una pars orationis.

digilibLT 245 Seruius

539 STAT permanet. 543 NAVTAS non Troianos; nam iniuriose dixit ‘nautas’, id est adsuetos laboribus. OVANTES laetantes. Abusive; nam proprie ovatio est minor triumphus. Qui enim ovationem meretur, et uno equo utitur et a plebeis vel ab equitibus Romanis deducitur ad Capitolium et de ovibus sacrificat, unde et ‘ovatio’; qui autem triumphat, albis equis utitur quattuor et senatu praeeunte in Capitolio de tauris sacrificat. 545 VIX VRBE REVELLI aut ‘mox’, id est ‘paulo ante’, ut «vix e conspectu», aut re vera ‘vix’, ut diximus supra; nam nulla ratione dimitterent patriam, nisi eos aut odium Pygmalionis coegisset aut timor, ut «conveniunt quibus aut odium crudele tyranni aut metus acer erat». 547 QVIN MORERE ‘quin’ ‘immo’. Et bene omnis eius intentio tendit ad mortem; nam si procos rogare turpe est, solam sequi inpossibile et inhonestum, Tyrios trahere difficile, sola mors superest. 548 TV LACRIMIS EVICTA MEIS bene totum ei inputat, sed cum excusatione, quae Aeneae nuptias suasit, sed victa lacrimis, ut «sinum lacrimis implevit obortis. Anna refert». TV PRIMA FVRENTEM Vrbanus hoc dividit, licet alii iungant, et vult hunc esse sensum: tu persuasisti ut nuberem, victa lacrimis meis. Tu etiam nunc me his oneras malis; nam me olim occidissem nisi te deserere formidarem. 549 OBICIS HOSTI ‘ob’ naturaliter brevis est, sicut et ‘re’ et ‘ad’, sed plerumque producuntur hac ratione: ‘obicio’ ‘reicio’ ‘adicio’ ‘i’ habent vocalem sequentem, quae per declinationem potest in consonantis formam transire, ut ‘obieci’ ‘reieci’; ergo etiam antequam transeat, interdum fungitur officio consonantis et praecedentem longam facit. 551 MORE FERAE Plinius in Naturali Historia dicit lyncas post amissos coniuges aliis non iungi. Multi ‘fere’ adverbium volunt, ut sit sensus: more scilicet, quo iam viduitatem ferre consueverat. ‘Crimen’ autem bene, ut supra «potui succumbere culpae». 552 SYCHAEO pro ‘Sychaeio’. 554 CERTVS EVNDI indubitabiliter profecturus.

246 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

555 CARPEBAT SOMNOS hoc est quod et paulo post culpat Mercurius, sed excusatur his rebus: nam et certus eundi fuerat et rite cuncta praeparaverat. Aut certe prooeconomia est, ut possit videre Mercurium. 556 FORMA DEI bene non ‘deus’, sed ‘forma’; raro enim numina sicut sunt possunt videri. Vnde et sequitur ‘vultu redeuntis eodem’; nam licet ‘redeuntis’ dicat, id est ‘eius qui possit agnosci’, tamen non ‘faciem’ dicit, sed ‘vultum’, qui potest saepe mutari. EODEM ‘o’ semper longum est, quia ‘eodem’ ablativus est semper. ‘Eadem’ autem et producit et corripit; nam et nominativus est, ut ‘eadem mulier fecit’, et ablativus, ut ‘eadem faciente muliere’. 557 VISA MONERE EST bene ‘visa’; non enim re vera est. 558 OMNIA MERCVRIO SIMILIS aliud enim est idem esse, aliud simile esse; ergo non est certus Aeneas. VOCEMQVE quia orationis est deus; Horatius «Mercuri facunde». COLOREMQVE ET CRINIS FLAVOS ideo et perustus et flavus Mercurius introducitur, quia satis vicinus est soli praeter ceteras stellas. 559 ET MEMBRA DECORA IVVENTAE quia palaestrae deus est; Horatius «catus et decorae more palaestrae». ‘Iuventae’ autem ‘aetatis’, a ‘iuventa’. Sane figura est: similis membra vocemque coloremque. 562 ZEPHYROS ventos; de Africa enim Zephyro navigare non poterat. 563 NEFAS IN PECTORE VERSAT ne non timeret amatricem, bene addidit ‘certa mori’, item ‘varium et mutabile semper femina’. 565 PRAECEPS festinus. 567 CONLVCERE propter ‘ferte citi flammas’, vel funus. 571 VMBRIS ut supra «forma dei». 572 CORRIPIT omen est futurae tempestatis.

digilibLT 247 Seruius

573 PRAECIPITES ut supra Mercurius ‘non fugis hinc praeceps?’. 576 ECCE ITERVM STIMVLAT phantasia est ad sociorum terrorem; sic in sexto «deus, ecce deus». SANCTE DEORVM aut distingue ‘sancte’, aut secundum Ennium dixit - «respondit Iuno Saturnia sancta dearum». 577 QVISQVIS ES atqui supra dixit «omnia Mercurio similis»; sed sciendum est secundum Tullium in libris De Deorum Natura tres esse Mercurios: superum, terrenum, inferum. Ergo ‘quisquis es’ aut quicumque de tribus, aut certe ad Iovem spectat, id est ‘quisquis es qui praecipis’, ut in nono «quisquis in arma vocas», cum Irin vidisset, id est ‘quicumque Irin misisti’. Plane illud occurrit quod ait «deus aethere missus ab alto», ubi et Iovem conplectitur et supernum Mercurium. Sed potest et hoc loco, ut diximus, quasi phantasiam facere propter socios, et «quisquis es» ideo dicere, quia, licet viderit, non tamen re vera novit esse Mercurium; unde ait supra et ‘formam’ et ‘vultum’ et «visa monere est». ITERVM PAREMVS quia iam paruerat praeparatione navigiorum. 578 SIDERA CAELO DEXTRA FERAS hoc est ‘ventos’, qui ex ortu siderum aut prosperi aut adversi sunt. Sic in Georgicis «praeterea tam sunt Arcturi sidera nobis»; nec enim ‘sidera’ dicit re vera, cum Arcturus una sit stella. Ergo ‘dextra sidera’ ‘ventos’ vel ‘tempora’. 584 PRIMA AVRORA designatio temporis est, non diei descriptio; unde infert «ut primum albescere lucem vidit»; sic in duodecimo «cum primum crastina caelo puniceis invecta rotis Aurora rubebit». Et bene hanc primum inducit vidisse crepusculum, quae quasi amatrix tota vigilaverat nocte; sic in Bucolicis de amatore «nascere praeque diem veniens age, Lucifer almum». NOVO LVMINE secundum Epicureos, qui stulte solem de atomis dicunt constare et cum die nasci, cum die perire. 585 TITHONI CVBILE Tithonus frater Laomedontis fuit. Hunc Aurora amatum in caelum levavit, quem longinquitas vitae in cicadam convertit; Horatius «longa Tithonum minuit senectus». 586 ALBESCERE LVCEM hypallage est; luce enim albescunt omnia, non lux albescit. 587 AEQVATIS VELIS feliciter plenis, sine motu aliquo.

248 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

590 PRO IVPPITER aut irascentis exclamatio est, ut in Terentio «pro supreme Iuppiter»; aut certe testatur Iovem, quem in Aeneae invocavit adventu, ut «Iuppiter, hospitibus nam te dare iura loquuntur». IBIT ET INLVSERIT ibit et inludet, tempus pro tempore: et sic dixit «certantque inludere capto». 592 NON ARMA EXPEDIENT furentis haec verba sunt, ut ipsa paulo post «quae mentem insania mutat?»; nam haec a sana non procedunt, ut imperet absentibus, ut ‘ite, ferte tela’, cum sola sit. 593 NAVALIBVS de navalibus, ubi stant naves. 595 AVT VBI SVM numquid in coetu sum? 597 CVM SCEPTRA DABAS ut «ac dominum Aenean in regna recepit». FIDESQVE subaudi ‘en’ etiam in sequentibus; aut certe ‘hic est quem dicunt portare deos’. Sane ‘en’ nominativo melius iungitur, ut «en Priamus». 602 IPSVM ASCANIVM aut qui est causa navigationis, ut «quem regno Hesperiae fraudo», aut ad patris dolorem, ut «qui nati coram me cernere letum fecisti». EPVLANDVM PONERE quod fecit Procne occiso Ity filio propter stuprum sororis. 604 IN CASTRA classes, ut «nos castra movemus». 605 FOROS tabulata navium, ab eo quod incessus ferant. Et est generis masculini, numeri tantum pluralis. 606 CVM GENERE EXTINXEM morte Aeneae et Ascanii; et est syncope. MEMET SVPER IPSA DEDISSEM satis amatorie. 607 SOL iam utitur inprecationibus, hoc est devotionibus; unde et ‘devotor’ et ‘devotrix’ dicitur qui inprecatur. Non autem ‘terrarum flammis’, sed ‘opera terrarum’. Et bene invocat Solem, cui supra per numen Liberi sacrificavit. 608 INTERPRES CVRARVM aut quas patior, aut generaliter curarum coniugalium interpres, hoc est media et conciliatrix; Cicero «quique interpretes corrumpendi iudicii solent esse». CONSCIA IVNO siluit rem turpem; sic supra «et pronuba Iuno».

digilibLT 249 Seruius

609 NOCTVRNIS non triviis, sed per nocturnum tempus. VLVLATA PER VRBES Proserpinam raptam a Dite patre Ceres, cum incensis faculis per orbem terrarum requireret, per trivia eam vel quadrivia vocabat clamoribus. Vnde permansit in eius sacris ut certis diebus per compita a matronis exerceatur ululatus, sicut in Isidis sacris, ubi est imitatio inventi Osiridis, quem dilaniatum a Typhone eius fratre uxor Isis per totum orbem requisisse narratur; Iuvenalis «plangentis populi currit derisor Anubis». Hecaten autem causa invocat ultionis. Vnde etiam Furias vocat, sed usurpative modo ‘Diras’ dixit; nam ‘Dirae’ in caelo, ‘Furiae’ in terris, ‘Eumenides’ apud inferos, unde et tres esse dicuntur; sed haec nomina confundunt poetae. ‘Vltrix’ vero, hoc est Tisiphone; nam Graece τίσις ultio dicitur. 610 DII MORIENTIS ELISSAE aut manes dicit: unde est «vos o mihi Manes este boni, quoniam superis aversa voluntas»; aut certe ἀναιρετικοὺς dicit, id est Martem et Saturnum, qui intercidunt vitae rationem, si radiis suis ortum geniturae pulsaverint: Horatius «te Iovis impio tutela Saturno refulgens eripuit volucresque fati tardavit alas». Et bene ‘tardavit’, quia necessitas fati impediri potest, non penitus eludi; sic Vergilius «nec fata vetabant stare decemque alios Priamum superesse per annos». 611 MERITVMQVE MALIS ADVERTITE NVMEN quod mali merentur. 612 AVDITE PRECES inprecationes dicit; nam non sunt preces, ut paulo post «inprecor arma armis». 613 ADNARE ut in primo «huc pauci vestris adnavimus oris», id est ‘per tempestatem venimus’. Et bono colore futura praedicit. 614 FATA IOVIS participium est, non nomen. TERMINVS HAERET si hoc est inmutabile. 615 AVDACIS POPVLI Rutulorum, sicut semper inducuntur; alibi «audacis Rutuli ad muros». 616 FINIBVS EXTORRIS extra suas terras remotus. Et significat quando Evandri et Tarchontis petivit auxilium. 617 INDIGNA SVORVM FVNERA Pallantis dicit et ceterorum.

250 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

618 PACIS INIQVAE ut supra diximus, propter perditam linguam, habitum, nomen, quae solet victor inponere, sicut postulat Iuno. 620 SED CADAT ANTE DIEM Cato dicit iuxta Laurolavinium, cum Aeneae socii praedas agerent, proelium commissum, in quo Latinus occisus est, fugit Turnus; et Mezentii auxilio conparato victus quidem est ab Aenea, qui tamen in ipso proelio non conparuit. Ascanius postea Mezentium interemit. Alii dicunt quod victor Aeneas, cum sacrificaret super Numicum fluvium lapsus est et eius nec cadaver inventum est; unde dicit «mediaque inhumatus harena». Postea dictus est inter deos receptus. ‘Ante diem’ autem ‘ante fati necessitatem’; et bene quod passura est optat Aeneae, ut «sed misera ante diem». 621 CVM SANGVINE FVNDO quasi inprecationes ipsas suo consecraret cruore. 622 TVM VOS, O TYRII non sunt mandata, sed inprecationes, ut dissentiant omnibus rebus, sicut et factum est; nam si mandata sunt, quomodo «genus futurum»? 623 EXERCETE id est ‘fatigate’. 624 NEC FOEDERA SVNTO quia rupta sunt tertio. ‘Sunto’ autem sint; et fit propter metrum, addita ‘o’ tertiae personae numeri pluralis modi indicativi, ut ‘amanto’ ‘docento’ ‘legunto’, ‘nutriunto’. Vrbanus dicit verbo eum iuris usum propter odia hereditaria. 625 EXORIARE exoriatur; et ostendit Hannibalem. EX OSSIBVS secundum Anaxagoran, qui homoeomerian dicit, id est omnium membrorum similitudinem, esse in rebus creandis, id est ex ossibus, ex sanguine, ex medullis; nam omnia pro parte sui transeunt in procreationem. Lucretius «nunc ad Anaxagorae veniamus homoeomerian». 628 FLVCTIBVS VNDAS propter illud quod in foederibus cautum est, ut Corsica esset media inter Romanos et Carthaginienses. 629 PVGNENT IPSIQVE NEPOTES potest et ad civile bellum referri. 632 BREVITER festinatione mortis; simul nectit causam morarum et ipsi et sorori.

digilibLT 251 Seruius

633 HVC SISTE huc adduc, ut «et cum grege sistit ad aram». Hinc et ‘sistatur’ dicimus, id est ‘adducatur’; nam ‘stare’ aliud est. Nec aliter possumus dicere quam ‘sta hic’, ‘siste huc’. Fallit autem plerumque verbi similitudo, quia dicimus ‘sto’ et ‘sisto’ cum diversa significent. 635 SPARGERE LYMPHA sacrificantes diis inferis aspergebantur, ut «spargens rore levi et ramo felicis olivae», superis abluebantur, ut «donec me flumine vivo abluero»; modo autem inferis sacrificat, ut «sacra Iovi Stygio». 636 PIACVLA purgationes; alias ‘sacrilegia’. 637 SIC VENIAT ne praemitteret aut praecederet. TEGE corona, ut et ipsa tardaret. 638 IOVI STYGIO hoc est Plutoni. Et sciendum Stoicos dicere unum esse deum cui nomina variantur pro actibus et officiis. Vnde etiam duplicis sexus numina esse dicuntur ut, cum in actu sunt, mares sint, feminae, cum patiendi habent naturam; unde est «coniugis in gremium laetae descendit». Ab actibus autem vocantur, ut ‘Iuppiter’ iuvans pater; ‘Mercurius’ quod mercibus praeest, ‘Liber’ a libertate. Sic ergo et modo Iovem ‘Stygium’ dicit inferis sacrificatura, ut alibi «Iunoni infernae dictus sacer». Hinc est Iovis oratio «caelicolae, mea membra, dei, quos nostra potestas officiis divisa facit». QVAE RITE INCEPTA PARAVI ordo est: sacra quae paravi animus est rite perficere. 639 CVRIS amoribus. 640 DARDANIIQVE ROGVM CAPITIS in quo eius imago fuerat. 641 STVDIO ANILI aut pro aetatis possibilitate, aut pro industria qua utuntur aniculae. 642 AT TREPIDA festina; nam moritura nihil timebat. COEPTIS INMANIBVS EFFERA furiata saevis cogitationibus. 644 PALLIDA MORTE FVTVRA aut pallidior quam solent homines esse post mortem. aut ‘pallida’ omine mortis futurae.

252 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

646 FVRIBVNDA furenti similis. 647 NON HOS QVAESITVM MVNVS IN VSVS quem Aeneas non ad hunc usum reliquerat. Et, ut supra diximus, secundum Homerum vertitur munus in perniciem. Tale est in Bucolicis «hos illi, quod nec bene vertat, mittimus haedos». 649 ET MENTE consilio. 651 DEVSQVE SINEBANT aut Iuppiter, qui Aenean abscedere conpulit, aut amor, aut necessitas fati. 653 VIXI excusat vitae abruptionem, quia dicit Plato magna poena adfici animas eorum qui vitam ante tempus relinquunt. ET QVEM DEDERAT CVRSVM FORTVNA PEREGI non natura nec fatum. Tribus enim humana vita continetur: natura, cui ultra centum et viginti solstitiales annos concessum non est; fato, cui nonaginta anni, hoc est tres Saturni cursus, exitium creant, nisi forte aliarum stellarum benignitas etiam tertium eius superet cursum; fortuna, id est casu, qui ad omnia pertinet quae extrinsecus sunt, ut ad ruinam, incendia, naufragia. Bene ergo dixit ‘Fortuna’; sic Cicero in Philippicis «multa mihi inminere videbantur praeter naturam praeterque fatum», id est gladii Antonii ex casu. 654 SVB TERRAS IBIT IMAGO bene ‘imaginem’ dixit. Valde enim quaeritur apud philosophos quid illud sit quod inferos petat. Nam tribus constamus: anima, quae superna est et originem suam petit; corpore, quod in terra deficit; umbra, quam Lucretius sic defininivit, † «supra spoliatus lumine aër». Ergo umbra, si ex corpore creatur, sine dubio perit cum eo, nec est quicquam reliquum de homine quod inferos petat. Sed deprehenderunt esse quoddam simulacrum quod ad nostri corporis effigiem fictum inferos petit, et est species corporea quae non potest tangi, sicut ventus; hinc in sexto «corpora viva nefas Stygia vectare carina». Hanc autem rem etiam Homerus requirit simulacro Herculis apud inferos viso. Et sciendum simulacra haec esse etiam eorum qui per apotheosin di facti sunt; unde aut visi esse apud inferos aut illuc descendisse dicuntur: Horatius de Libero «te vidit insons Cerberus aureo cornu decorum». Sciendum tamen abuti poetas et confuse vel simulacrum vel umbram dicere. 655 VRBEM PRAECLARAM STATVI non est contrarium illi loco «pendent opera interrupta»; nam licet paululum aliquid superesset, quantum ad ipsam pertinet

digilibLT 253 Seruius

fecerat, ut «urbemque paratam», item paulo post «urbemque tuam». Et re vera civitati quid superest factis muris, templo, portu, theatro? MEA MOENIA VIDI a me facta. Et pertinet ad adfectum, ut «quam vestrae fecere manus». 656 VLTA VIRVM puniendo eius interfectorem; nam ideo addidit «poenas inimico a fratre recepi». Et re vera nulla avari maior est poena quam amittere pecuniam propter quam commiserat scelus. bene autem ‘recepi’, quasi debitas. Ergo hoc dicit: ‘feci illud et illud; felix nimirum fuissem, si tantum Aeneas Carthaginem non veniret’. Alii haec quasi per interrogationem volunt accipi, ut nihil dicat esse perfectum: ‘numquid urbem statui? Numquid ulta sum virum? Numquid a fratre poenas recepi? Felix tamen fuissem, si vel hoc tantum contingeret ut Carthaginem non veniret Aeneas’. Et hanc varietatem gignit hic sermo ‘tantum’; nam ad utrumque admittitur. Tamen melior est sensus superior, quem non nulli sic exponunt propter «pendent opera interrupta», ut ordo sit ‘urbem praeclaram et mea moenia statui vidi’, hoc est ‘vidi dum statuerentur’. 659 OS INPRESSA TORO adplicito ore ad lectulum; aut quasi amatrix, ut «stratisque relictis incubat»; aut certe quasi peritura insensibili rei dat sensum et sic ad lectulum loquitur ut ad hastam Turnus «te Turni nunc dextra gerit», Mezentius ad equum «Rhoebe, diu, res si qua diu mortalibus ulla est». 660 SIC sic quasi interrogatio et responsio: ‘et placet sic inultam perire? Placet’. Et hoc eam se loco intellegimus percussisse; unde alii dicunt verba esse ferientis. 661 HAVRIAT HVNC OCVLIS IGNEM aut videat omina tempestatis futurae, aut certe satisfaciat suae crudelitati. 663 INTER TALIA per talia, ut «hunc inter fluvio Tiberinus amoeno». 665 SPARSASQVE MANVS aut perfusas sanguine aut morte resolutas. 667 FEMINEO VLVLATV proprio feminarum; Horatius «et illa non virilis eiulatio». 670 ANTIQVA TYROS vel nobilem dicit, vel illud ostendit quia Carthago ante Byrsa, post Tyros dicta est, post Carthago a Cartha oppido, unde fuit Dido, inter Tyron et Beryton.

254 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

672 AVDIIT EXANIMIS ‘territa’; nam, ut diximus, ‘exanimatus’ mortuus est. 673 ORA SOROR FOEDANS cruentans, sanguine foedans. 674 NOMINE CLAMAT aut Didonem vocat, ut supra diximus, Poenorum lingua viraginem; nam Elissa dicta est, sed virago est vocata cum se in ignem praecipitavit. Aut ‘nomine clamat’ ‘nominat’, sicut et Homerus dicit ἔκ τ᾿ ὀνόμαζεν. Aut certe vero nomine, ut solent dolentes, ut «hunc ego te, Euryale, aspicio», item «mater, Cyrene mater»; hinc et ibi ait «et te crudelem nomine dicit». Et multi quaerunt quomodo procedat hoc, cum eius nomen nusquam sequatur. Sed tractum est a iure, ubi dicitur nihil interesse utrum quis unum filium habens dicat ‘fili, heres esto’ an ‘Titi, heres esto’; ergo dicendo «hoc illud, germana, fuit» quasi nomen dixit. Sane sciendum bene eum perturbatae integrum non dedisse sermonem. 676 HOC ROGVS ISTE MIHI adludit ad historiam. 677 QVID PRIMVM DESERTA QVERAR? conqueritur cur relicta sit nec ad par exitium convocata. COMITEMNE SOROREM deest ‘illudne, quod sprevisti comitem sororem?’ Et semiplene loquitur. 680 STRVXI MANIBVS subaudis ‘rogos’. PATRIOS DEOS Saturnum et Iunonem. 681 POSITA exanimata; Statius «postitusque beata morte pater». 683 DATE aut aquam, aut ‘date’, id est ‘permittite’. Lavare autem cadavera satis proximis concedebatur; unde queritur mater Euryali «nec vulnera lavi veste tegens». 685 ORE LEGAM Cicero in Verrinis «ut extremum filiorum spiritum ore excipere liceret». GRADVS EVASERAT ALTOS ‘ascenderat’, rogi scilicet, qui pro qualitate fortunarum fiebant; unde in sexto ait «caeloque educere certant». 687 CRVORES ursurpavit; nam nec ‘sanguines’ dicimus numero plurali nec ‘cruores’. SICCABAT autem ‘exprimebat’. 689 SVB PECTORE per transitum dicit vulneris locum.

digilibLT 255 Seruius

691 TER REVOLVTA TORO EST aut ‘saepius’, aut promanteusis est propter bella Carthaginis. 692 INGEMVITQVE REPERTA atqui dixit «invisam quaerens quam primum abrumpere lucem»; sed ostendit morientes sua inprobare desideria, ut in sexto «quam vellent aethere in alto nunc et pauperiem et duros perferre labores». 693 TVNC IVNO OMNIPOTENS aut pronuba aut inferna. 694 DIFFICILESQVE OBITVS quia supererat vita ei quae casu, non aut fato aut natura, moriebatur; ut «nam quia nec fato, merita nec morte peribat», id est naturali. IRIN DEMITTIT OLYMPO ut et supra diximus, trahit hoc de Alcesti Euripidis, qui inducit Mercurium ei comam secantem quia fato peribat mariti. Sane sciendum hoc ideo nunc fieri quia certis consecrationibus solebant homines facere ut muniti essent adversus fortunae inpetus nec poterant mori nisi exauctorati illa consecratione; unde circa Didonem ista servantur. 697 SED MISERA ANTE DIEM non est contrarium quod dicit in decimo «stat sua cuique dies»; nam, ut saepe diximus, secundum sectas loquitur, et hoc secundum alios, illud secundum alios dictum est. Quamquam grammaticae responsioni possit sufficere «omnia vincit amor, et nos cedamus amori». 698 FLAVVM CRINEM matronis numquam flava coma dabatur, sed nigra; unde Iuvenalis «et nigro flavum crinem abscondente galero». Huic ergo dat quasi turpi. 699 CAPVT DAMNAVERAT necdum eam morti destinaverat. 700 IRIS ROSCIDA quia cum nubibus est, quae rore non carent. 701 ADVERSO SOLE bene naturalem rem expressit; Iris enim nisi e regione solis non fit, cui varios colores illa dat res, quia aqua tenuis, aër lucidus, et nubes caligantes inradiata varios creant colores. 703 CORPORE SOLVO quia ait supra «nexosque resolveret artus». 704 OMNIS ET VNA uno impetu effusa est vita, id est anima.

256 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

705 DILAPSVS CALOR secundum eos qui dicunt animam calorem esse, qua recedente corpus friget, ut «corpusque lavant frigentis et ungunt». IN VENTOS VITA RECESSIT anima, ut in sexto «quemque sibi tenues nascentem arcessere vitas». Et dicendo ‘in ventos’ aut eos sequitur qui animam aërem dicunt, hoc est ‘in materiam suam rediit’, aut certe eos qui dicunt animam perire cum corpore, ut intellegamus ‘evanuit’ ‘in ventos recessit’, ut in nono «sed aurae omnia discerpunt». 1 INTEREA dum fletur aut sepelitur Dido. Et hoc sermone librum, ut solet, superioribus iunxit. Cuius pars maior ex Homero sumpta est; nam omnia quae hic commemorat exhibentur circa tumulum Patrocli, nisi quod illic curule exercetur, hic navale certamen. Sane intellegendum non potuisse fieri ut una, nec plena, die Aeneas ad Siciliam perveniret. Vnde accipiendum est, sicut supra legimus, quod circa primum ortum lucis navigavit, ut «regina e speculis ut primum albescere lucem vidit et aequatis classem procedere velis». Ergo tota die dum se Dido interimit, dum fletur, paululum provectus est, leniter spirantibus ventis, et flammas rogi circa vesperam vidit, quo tempore et per naturam ignem videre potuit et per pristinum morem, quo per diem cadavera non incendebantur. Deinde tota navigans nocte et alterius diei parte ad Siciliam venit. MEDIVM aut ‘medium’ est quicquid a principio recedit et necdum finem sortitur, aut ‘medium’ ‘sic altum, ut medium putares’, ut «graditurque per aequor iam medium». Nam vere ‘medium’ sequenti indicat loco «ut pelagus tenuere rates nec iam amplius ulla occurrit tellus». 2 CERTVS aut indubitabiliter pergens, aut ‘certus Aeneas’, id est sollers, strenuus, ut «equidem per litora certos dimittam». ATROS AQVILONE quos nuper flans Aquilo atros effecerat, ut «et mediis properas Aquilonibus ire». Nam novimus tempestatis hanc esse naturam, ut reliquias venti teneat, etiam in alterius flatu. ‘Atros’ autem secundum Plinium dicit, qui ait in Naturali Historia non esse maris certum colorem, sed pro qualitate ventorum mutari, et aut flavum esse aut luculentum aut atrum. 4 CONLVCENT FLAMMIS lucent undique. In honorem enim regum cum facibus procedebatur a populo; unde ait de Pallante «lucet via longo ordine flammarum et late discriminat agros». Postea etiam funebres lectulos proferre coeperunt; unde est in sexto «vel quae, Tiberine, videbis funera cum tumulum praeterlabere recentem», cum de Marcello aedili diceret, filio sororis Augusti, in cuius honorem hoc factum est. QVAE TANTVM in quantitate est admiratio. Sane sciendum Varronem dicere,

digilibLT 257 Seruius

Aenean ab Anna amatum. Et licet, ut supra diximus, plurimum tempus intersit, lectum tamen est. 5 CAVSA LATET DVRI MAGNO SED AMORE DOLORES POLLVTO ignorabant causam. Coniecturis tamen propius accedebant. Nam ‘duri dolores magno amore polluto’, id est ‘laeso’, et notus feminarum furor ducebat Troianos per triste augurium, scilicet ut crederent se interemisse Didonem. Multi dicunt ‘ducunt’ ‘dilacerant’, ut ad supra dictas duas causas tertia accedat: percellebant, inquit, animos Troianorum, quod nascebantur duri dolores amore polluto, quod notus erat feminae furor, quod ignem rogi videbant, id est omen navigantibus triste; ut pertriste, valde triste sit. Sed si sic intellexerimus, tertio dicto congruit tantum, non etiam superioribus; nec enim Troiani navigantes iam poterant aut de amore aut de furore Didonis esse solliciti. 8 RATES pro navibus abusive posuit. 10 OLLI aut ‘tunc’ aut ‘illi’. SVPRA CAPVT inevitabilis, mortifer; nec enim simpliciter dictum est, cum omnis imber supra caput sit. 11 INHORRVIT VNDA TENEBRIS et noctis, et nubium. 12 IPSE GVBERNATOR qui debuit esse solacio. PVPPI AB ALTA subaudis ‘haec ait’. 13 QVIANAM id est cur. Et est interrogantis adverbium, quo usus est bis, hic et in decimo «caelicolae magni, quianam sententia vobis versa retro?». 15 COLLIGERE ARMA IVBET vela contrahere, non penitus deponere; nam dicit «obliquatque sinus in ventum». 17 IVPPITER AVCTOR aut nostrae navigationis, aut secundum usum locutus est ‘nec si huius rei auctorem se Iuppiter faciat’. Et multi quaerunt quomodo ‘auctor Iuppiter’, cum Apollini dicat «tot maria intravi duce te». Sed legimus «quae Phoebo pater omnipotens», et specialiter navigationis ex Africa auctor est Iuppiter. 18 HOC CAELO aëre. «In hoc caelo qui dicitur aër»; sic Lucretius posuit.

258 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

19 MVTATI TRANSVERSA FREMVNT hinc atque hinc. Est autem adverbium factum de nomine, ut «cunctatur et amnis rauca sonans», item «et pede terram crebra ferit». Nomen et adverbium plerumque in se transeunt: nomen in adverbium «torvumque repente clamat», id est ‘torve’: item adverbium in nomen, ut «dum mane novum»; accepta declinatione factum est nomen. Sic Persius «iam cras hesternum consumpsimus, ecce aliud cras». Sed nomen, cum adverbium esse coeperit, fit indeclinabile; adverbium cum nomen esse coeperit, declinatur. Vnde ait Plautus «a mani ad vesperum». ‘A mane’ autem propter triptoton non dixit. Cum enim in alienum ius transeunt hae partes, non suis, sed earum ad quas transierint, utuntur potestatibus, dumtaxat in declinatione. Nam temporum rationem suam reservant, ut hoc loco ‘transversa’, cum adverbium sit, ‘a’ tamen brevis est, quia venit ex nomine, licet duae consonantes sequantur, cum sciamus ‘a’ terminata adverbia longa esse, ut paulo post «et frustra cerno te tendere contra». VESPERE AB ATRO id est quo tendimus; nec enim sine ratione post generalitatem addidit speciem. 20 IN NVBEM COGITVR AER nubes enim aëris densitas facit, ut «denset erant quae rara modo et quae densa relaxat»; contrario «scindit se nubes et in arthera purgat apertum». 21 TENDERE pro ‘contendere’; aphaeresis est. 22 SEQVAMVR fortunam scilicet. 23 NEC LITORA LONGE a facili. 24 FIDA propter Acestis adfinitatem. FRATERNA propter Erycem, Butae et Veneris filium, secundum alios Neptuni et Veneris. SICANOS corripuit ‘si’, alibi producit, ut «Sicanio praetenta sinu». 25 RITE MEMOR SERVATA REMETIOR ASTRA si rite remetior astra paulo ante servata, scilicet ante tempestatem. Colligit autem vicinitatem ex ratione cursus, qui a peritis horis colligitur, quas indicant sidera. 27 IAMDVDVM non tantum heroicum est quod dat Aeneae gubernandi scientiam, sed etiam ad prooeconomiam pertinet; dicturus enim est «et ipse ratem nocturnis rexit in undis».

digilibLT 259 Seruius

28 FLECTE VIAM VELIS ex re maritima nata declamatio; in terra enim a via deflectimus nos, in mari ipsam flectimus viam. 29 FESSAS NAVES pro ‘nos fessos’. 30 DARDANIVM ACESTEM ut et supra diximus, Hippotes filiam suam Egestam, ne ad cetos religaretur, superposuit naviculae et misit quo fors tulisset. Cum qua delata ad Siciliam, Crinisus fluvius concubuit conversus in canem, unde Acestes natus est. SERVAT tenet, ut «et tantas servabat filia sedes». 32 SECVNDI ZEPHYRI iam ‘secundi’, post conversionem navis. 34 ET TANDEM vacans particula est ‘tandem’, ut «et quo sub caelo tandem». Nam cur tandem, cum dicat «fertur cita gurgite classis?». 35 MIRATVS is qui mirabatur; aut certe ‘miratus occurrit’. 37 HORRIDVS terribilis. LIBYSTIDIS VRSAE aut re vera, aut ferae Africanae. 40 GAZA AGRESTI opibus rusticanis; nam gaza omnis fructus est. 42 STELLAS FVGARAT poetice dixit. Nam si stellae a stando dictae sunt, non fugantur; semper enim fixae sunt praeter planetas. 45 DARDANIDAE MAGNI frequenter, ut diximus, ad opus suum Vergilius aliqua ex historia derivat. Nam sic omnia inducit, quasi divini honores solvantur Anchisae quos constat Iulio Caesari tribuisse Augustum. Et bene dicit «genus alto a sanguine divum»; nam per tacitam oeconomiam ostendit debere Anchisen generis sui honorem mereri; unde est «dis genite et geniture deos». A SANGVINE DIVVM ‘divum’ et ‘deorum’ indifferenter plerumque ponit poeta, quamquam sit discretio, ut deos perpetuos dicamus, divos ex hominibus factos, quasi qui diem obierint; unde divos etiam imperatores vocamus. Sed Varro et Ateius contra sentiunt, dicentes divos perpetuos deos qui propter sui consecrationem timentur, ut sunt dii manes; quod tangit in duodecimo dicens «diva deam stagnis quae fluminibusque sonoris praesidet».

260 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

46 ANNVVS ORBIS quia menses in se recurrunt et annum faciunt; unde et anulus quasi anuus dictus. Sic alibi «atque in se sua per vestigia volvitur annus». 47 DIVINI aut laus est, ut «divini opus Alcimedontis», aut re vera ‘divini’; nam ait «nunc repeto, Anchises fatorum arcana reliquit». 48 MAESTAS ARAS medium se praebet. Nam et hominem fuisse novit et vult eum ex consecratione numen effectum; nam ‘maestas aras’ ad hominem pertinet, id est diis manibus consecratas, et quod paulo post dicit «altaria liquit» vult esse divinitatis post apotheosin, unde est et ‘adytis’, quae templorum sunt, et «successit tumulo», quod est hominis. 49 NISI FALLOR non quasi nescius dixit, sed propter anni confusionem quae erat apud maiores. Nam ante Caesarem, qui nobis anni rationem conposuit quam hodieque servamus, intercalabantur decem dies, ut etiam in Verrinis legimus, scilicet lunae non congruente ratione. Annum autem primo Eudoxus, post Hipparchus, deinde Ptolomaeus, ad ultimum Caesar deprehendit. ACERBVM propter perditum patrem. 50 HONORATVM quia deus effectus est. SIC DI VOLVISTIS ut in tertio «visum superis». Semper enim de diis salva veneratione conqueritur. 51 GAETVLIS AGEREM SI SYRTIBVS si in Gaetulis syrtibus agerem, id est essem. Et bene aut desertos aut hostiles commemorat locos. 52 ARGOLICOVE MARI Ionico et Adriatico. DEPRENSVS occupatus. Et proprie navigantum est, ut «deprensis olim statio tutissima nautis». VRBE MYCENE Graece dixit; unde singularem numerum posuit. ‘Mycene’ autem sicut ‘Thebe’: Iuvenalis «atque vetus Thebe centum iacet obruta portis», ut sit ‘Mycene Mycenes’, ut ‘Agave Agaves’. Potest et exinde Latinam fecisse declinationem, ut sit ‘haec Mycena huius Mycenae’; et est periphrasis «urbe Mycenae», id est ‘Mycenis’, ut «urbem Patavi». 53 ANNVA VOTA haec quasi numini. 54 SVIS DONIS congruis. Sunt enim tantum superorum munera, sunt inferorum: in Bucolicis «Phoebo sua semper apud me munera sunt, lauri, et suave rubens hyacinthus».

digilibLT 261 Seruius

55 NVNC VLTRO argumentum a minore ad maius. ‘Vltro’ autem aut ‘ultra’, id est insuper numina praestiterunt, aut ‘ultro’, id est sponte sua, non volentibus nobis Vult enim ob hoc tempestatem ortam, non ut ab Italia depellerentur, sed quo sacra renovarentur Anchisae. 58 CELEBREMVS HONOREM non dicit ‘exsequias’; nam et ventos quasi a numine vult petere. 60 POSITA constituta, ut «et posuere in montibus urbem Pallantis proavi de nomine Pallanteum». Dicit autem ‘petamus etiam hoc, ut velit nos in urbe constituta singulis quibusque annis sibi sacra persolvere’. 62 IN NAVES per naves; multa enim ‘in’ significat, ut diximus supra. 64 SI NONA DIEM MORTALIBVS ALMVM non de die, qui certus est, dubitat, sed de serenitate; unde paulo post «serena iam luce». Et sciendum quia apud maiores ubiubi quis fuisset extinctus, ad domum suam referebatur; unde est «sedibus hunc refer ante suis». Et illic septem erat diebus, octavo incendebantur, nono sepeliebatur; unde Horatius «novendiales dissipare pulveres». Inde etiam ludi qui in honorem mortuorum celebrabantur novendiales dicuntur. Sciendum quia etiam domi suae sepeliebantur; unde orta est consuetudo ut dii penates colantur in domibus. 66 PRIMA re vera ‘prima’; nam cetera non eo quo dicit editurus est ordine. 67 VIRIBVS AVDAX hoc ad omnia pertinet. 68 AVT IACVLO INCEDIT MELIOR id est iactu velocium sagittarum, ut vacet ‘ve’. Sic ista iunxit in nono «insidiis iaculo et longe fallente sagitta», id est iaculo longe fallentis sagittae. Nam non exhibuit iaculatores. 69 CRVDO CAESTV aut ‘crudeli’, aut ‘duro’. ‘Caestus’ autem per diphthongon pugilum arma significat, habet etiam pluralem numerum et est quartae formae; nam ‘cestus cesti’ numeri tantum singularis sine diphthongo balteum Veneris significat. 70 PRAEMIA PALMAE id est virtutis; a praecedenti quod sequitur.

262 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

71 ORE FAVETE apto sermone usus est et sacrificio et ludis. Nam in sacris taciturnitas, in ludis necessarius favor est. ‘Favet’ autem ‘ore’ quis etiam per taciturnitatem? Horatius «favete linguis, carmina non prius audita Musarum sacerdos». CINGITE TEMPORA RAMIS ex Romano more. Nam festis ludis omnis aetas coronata spectabat, quod ostendit per Aeneam, Acestem, Ascanium, per quos omnem demonstrat aetatem. 72 MATERNA MYRTO vel quasi filius, vel quasi Veneris sacrificaturus marito. 73 HOC ELYMVS FACIT princeps Troianorum, qui dicitur tres in Sicilia condidisse civitates. AEVI MATVRVS honestius quam si ‘aevo maturo diceret’. 77 RITE secundum ritum sacrificii, quo exigebatur, ut libaret de mero Baccho, id est puro. CARCHESIA autem genus poculorum. 78 HVMI terrae. LACTE NOVO aut statim mulcto, aut post fetum, quod colostrum dicitur neutro genere. SANGVINE SACRO victimarum, ut diximus supra. Et notandum quia partim quasi mortuo, pari numero, sacrificat, partim inpari, quasi deo, ut ‘caedit quinas de more bidentes’. Nam legimus «numero deus inpare gaudet». 79 PVRPVREOSQVE IACIT FLORES ad sanguinis imitationem, in quo est sedes animae; sic in sexto «purpureos spargam flores», item «purpureasque super vestes velamina nota», scilicet, ut supra dixit, ut sedis suae cognoscat imitationem. 80 SALVE ‘salve’ et ‘vale’ secundum Varronem in Logistoricis synonyma sunt. Vnde his et in salutatione utimur et in exsecrationibus, ut «valeant qui inter nos discidium volunt»; unde etiam haec mortuis dicimus, non quo eis optemus salutem, in quibus nulla esse potest, sed ut significemus nos sic digredi ut ostendamus eos numquam in nostram communionem esse venturos. ITERVM hic distinguendum; nam quo tempore sepeliit eum dixit sine dubio ‘salve’ et ‘vale’. 81 RECEPTI NEQVIQVAM CINERES cineres pro ipso patre posuit, ac si diceret, ‘salve pater, de Troia liberate sine causa’. Propter quod sequitur «non licuit fines Italos fataliaque arva». Alii ad historiam supra dictam referunt distinctione mutata, ut dicant: ‘recepti iterum cineres’, semel ex Troia, semel a Diomede, qui dicitur ossa eius eruta cum Palladio reddidisse. ‘Nequiquam’ autem secundum Epicureos,

digilibLT 263 Seruius

qui dicunt omnia perire cum corpore. ANIMAEQVE VMBRAEQVE PATERNAE vocativus pluralis est. Nam Plato et Aristoteles et omnes periti dicunt in homine quattuor esse animas: unam vitalem, ut in vermibus, qui tantum moventur; aliam sensualem, ut in mutis animalibus, in quibus est sensus et timoris et gaudii; tertiam intellectualem, ut in hominibus, qui et cogitare et recte iudicare possunt; esse etiam quartam infra omnes quae φυσική vocatur, ut est in herbis et arboribus, quae etiam motu carentes, vitam tamen habent. Nam et nascuntur et crescunt et pereunt, unde est «atque interfice messes». His rebus colligitur hominem harum omnium animarum esse participem; unde Sallustius ait «alterum nobis cum diis, alterum cum beluis commune est». De umbris autem facilis est probatio. Nam si quattuor sunt animae, sequitur ut tot sint umbrae, ut si quis inter duas stet lucernas geminam umbram creat. Hoc autem de animis etiam Lucretius adserit; sed non tantum veritati studet quam sectae Epicureae. Alii ista fugientes dicunt ‘animae et umbrae’ genetivum esse singularem, ut sit ‘cineres umbrae et animae paternae’. Quod non valde probandum est; nec enim umbra aut anima cineres habent. 83 QVICVMQVE EST taedio longae navigationis hoc dicit. 84 LVBRICVS ANGVIS labilis. Alias locum dicit, ut «per lubrica surgens». 85 SEPTEM INGENS GYROS loci genium per magnitudinem vult probare; nullus enim locus sine genio, qui per anguem plerumque ostenditur: Persius «pinge duos angues: pueri, sacer est locus». Sane hunc locum de Homero sumpsit, qui inducit Graecos apud Aulidem omen futuri decennalis belli ex serpente collegisse, qui etiam matrem consumpsit novem pullis comesis. Ita ergo nunc etiam Aeneae omen sui erroris ostenditur septem gyris; nam septimus ei annus est finis erroris. Et est optimum figmentum; annus enim secundum Aegyptios indicabatur ante inventas litteras picto dracone caudam suam mordente, quia in se recurrit. GYROS nomen legimus; verbum exinde non invenimus. 86 PLACIDE quiete, repens. 87 CAERVLEAE CVI TERGA NOTAE caeruleae, et fulgor auro variatus. 88 INCENDEBAT id est inlustrabat. 90 AGMINE LONGO TANDEM post illos gyros tandem longo repere coepit agmine, id est impetu.

264 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

91 SERPENS participium est, non nomen, ac si diceret ‘repens’. 92 LIBAVITQVE DAPES leviter gustavit epulas super positas, quae silicernium vocantur quasi silicenium, super silicem positum. 93 DEPASTA ALTARIA non a se - nam supra ait ‘libavitque dapes’ - sed hoc dicit: tam diu permansit quam diu cuncta aris superposita flamma consumeret. 95 GENIVMNE LOCI quia, ut diximus, nullus locus sine genio. FAMVLVMNE PARENTIS fuit enim haec maiorum consuetudo, sicut hodieque apud Indos est, ut quotiens reges moriebantur, cum his dilecti equi vel servi et una de uxoribus carior incenderentur, inter quas de hoc ipso erat magna contentio. Possumus ergo ‘famulum’ servum sepultum cum Anchisa accipere. Aut per apotheosin deum ostendit effectum; unde ei famulum dat, quasi ministrum. Singula enim numina habent inferiores potestates ministras, ut Venus Adonim, Diana Virbium. Aut certe secundum Pythagoram dicit, qui primus deprehendit de medulla hominis, quae est in spina, anguem creari: quod etiam Ovidius in quinto decimo metamorphoseon dicit loquente Pythagora. 97 NIGRANTES TERGA nigra terga habentes. 99 MANESQVE ACHERONTE REMISSOS aut venientes de Acheronte aut certe ‘remissos Acheronte’, qui iam in Acheronte non essent post apotheosin factam. 105 PHAETONTIS Solis, ἀπὸ τοῦ φαίνειν. 109 CIRCO spatioso ludorum loco. 110 SACRI TRIPODES sic pulchri ut sacros putares. Nec enim sacrilegus erat ut sacra donaret. Et sic dictum est ut «Dodoneosque lebetas», quales sunt in Dodona. 111 ET PALMAE PRETIVM VICTORIBVS zeugma utriusque lateris; nam ‘victoribus pretium’ et ad supra dicta et ad dicenda pertinet. 112 ARGENTI AVRIQVE TALENTA talenti secundum varias gentes varium pondus est, sed apud Romanos talentum est septuaginta librae, sicut Plautus ostendit in

digilibLT 265 Seruius

Mostellaria, qui ait duo talenta esse centum quadraginta libras. Legimus etiam talentum esse paululum quiddam. Nam Homerus in ludis funebribus Patrocli ultima praemia dicit duo talenta; quod nos cogit aliquid minimum intellegere. Nam si primus victor bovem accepit, consequens non est ut dicamus ultimum tam magnum accepisse praemium; unde apparet talentum etiam minimum quiddam significare. 113 ET TVBA COMMISSOS Romano more, sicut hodieque videmus omnibus ludis funebribus, ut sunt divorum; nam si sacri sint, id est festi, lustrantur faculis. Ante etiam ab hymnis incipiebant. 114 PRIMA CERTAMINA Punico bello primum naumachiam ad exercitium instituere Romani, postquam probarunt gentes etiam navali certamine plurimum posse; ad quam rem in hoc certamine plurimum adludit poeta. PARES aut pariter, aut diversis comparabiles rebus, ut sequentia indicant «melior remis, sed pondere pinus tarda tenet». Aut ‘pares’ ita ut ante certamen videbantur. GRAVIBVS REMIS fortibus, ut «ferit ense gravem Thymbraeus Osirin»; nam graves inferunt tarditatem. 116 REMIGE erit nominativus ‘remex’; Serenus «semiremex Herculis». PRISTIM vel a tutela depicta, vel ἀπὸ τοῦ πρίζειν τὰ κύματα, id est a secandis fluctibus. 117 MOX ITALVS subaudis ‘futurus’; ipse enim familiam Memmiorum constituit. Et bene laudat familias nobilium; nam a Sergesto Sergia familia fuit, a Cloantho Cluentia, a Gya Gegania, cuius nunc facit mentionem. Nobiles autem familias a Troianis fuisse Iuvenalis ostendit, ut «iubet a praecone vocari ipsos Troiugenas». A QVO NOMINE scilicet Mnesthei. Et Mnestheus sic est, ut Tydeus; nam diphthongos Graeca est. 118 INGENTI MOLE motu, ut «magna se mole moventem». 119 VRBIS OPVS tam magna, ut urbem putares. TRIPLICI VERSV omnes enim triremes fuerunt. ‘Versu’ autem aut ‘ordine’, ut «ille etiam seras in versum distulit ulmos», aut ‘versu’ ‘tractu’, a verrendo, ut «aequora verrebant caudis aestumque secabant». Sane unus est sensus. 120 PVBES INPELLVNT figura est, ut «pars in frusta secant». Et sciendum inter barbarismum et lexin, hoc est latinam et perfectam elocutionem, metaplasmum esse, qui in uno sermone fit ratione vitiosus. Item inter soloecismum et schema, id est perfectam sermonum conexionem, figura est quae fit contextu sermonum ratione

266 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

vitiosa. Ergo metaplasmus et figura media sunt, et discernuntur peritia et inperitia. Fiunt autem ad ornatum. 121 DOMVS SERGIA familia, ut «da propriam, Thymbraee, domum». Et inde est Sergius Catilina. 122 CENTAVRO MAGNA feminini est generis, si de navi dicas, ut «in Eunuchum suam», cum comoediam diceret. Iuvenalis contra sensit dicens «et in tergo necdum finitus Orestes». Sed sciendum genera plerumque confundi aut metri ratione aut hiatus causa. Sic Horatius «nec cupido sordidus aufert», cum significantes cupiditatem feminino genere dicamus. Ipse etiam Vergilius ait «timidi dammae cervique fugaces», cum ipse secundum fidem dixerit «cum canibus timidae venient ad pocula dammae». 123 CAERVLEA aut ‘nigra’ aut altae carinae; omne enim altum nigrum est, ut «scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris». CLVENTI ad ipsum apostropha. 124 EST PROCVL ‘haud nimis longe’, ut et supra diximus. Sic in Bucolicis de nimia vicinitate ait «serta procul tantum capiti dilapsa iacebant». Interdum et ‘satis longe’ significat. 125 OLIM tunc fere cum Cori nubibus abscondunt et obruunt sidera. 127 TRANQVILLO melius septimus est quam dativus. 128 CAMPVS saxi latitudo. APRICIS sole gaudentibus. Sane apricus et locus dicitur sole calens - quod est opaco et abdito contrarium - et apricos dicimus locis apricis gaudentes; Vergilius «duceret apricis in collibus uva colorem», Persius «nostra ut Floralia possint aprici meminisse senes». ‘Apricum’ autem quasi ἄνευ φρίκης, sine frigore. MERGIS Aesacus Priami filius fuit. Hic se praecipitavit e muro nec periit, et, cum hoc saepius faceret, deorum miseratione in avem versus est quae ad imitationem quasi idem facit. 131 CIRCVMFLECTERE bene uno sermone et profectionem conplexus est et reversionem. 133 DVCTORES domini navium, non gubernatores.

digilibLT 267 Seruius

134 POPVLEA VELATVR FRONDE IVVENTVS Hebe est Iuventas, uxor Herculis. Nunc ergo aut propter hoc iuventus utitur populeis coronis aut ad imitationem virtutis. Populus enim Herculi consecrata est, ut «populus Alcidae gratissima». 135 NVDATOS bene ‘nudatos’, quia tecti esse consuerunt. Nam ‘nudum’ est numquam tectum, ut facies. 136 TRANSTRIS et transtra dicuntur et iuga, ut in sexto «inde alias animas, quae per iuga longa sedebant». 137 INTENTI eodem sermone in diversis usus est rebus; aliter enim brachia, aliter intendimus mentem. EXVLTANTIAQVE HAVRIT CORDA PAVOR PVLSANS hypallage; omni parte pulsans pavor corda haurit, id est ferit, et exultare facit, ut «latus haurit apertum». 138 LAVDVMQVE ne esset turpe quod ait ‘pavor’. Sane istae sunt bellorum prolusiones; unde etiam ad tubam geruntur. Sed sciendum maioris aetatis funera ad tubam solere proferri: Persius «hinc tuba, candelae»; minoris vero ad tibias, ut Statius de Archemoro « teneros solitum deducere manes». 139 FINIBVS OMNES secundum naturam ante generali usus est descriptione, venturus ad specialitatem. 144 PRAECIPITES festinantes, ut «praecipites vigilate, viri». BIIVGO et hoc celeritatis est; plures enim se inpediunt. 145 CARCERE usurpavit: nam ‘carcer’ est numero tantum singulari custodia noxiorum, ‘carceres’ vero tantum plurali ostia quibus equi arcentur; unde et ‘carceres’ quasi ‘arceres’ secundum Varronem. 147 IVGIS iugalibus. VNDANTIA autem ‘large effusa’. 149 CONSONAT ideo ‘consonat’ propter echo; nostrae enim vocis est aemula, unde et ‘resultant’ ait.

268 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

151 ELABITVR praecurrit celeriter, ut «labere, nympha, polo». 152 TVRBAM INTER in ipso principio. 154 DISCRIMINE interstitio. Et bene variat, nunc naves, nunc ductores commemorans. 155 PRIOREM inter se, hoc est tertium. 159 METAMQVE TENEBANT nauticum verbum. 160 PRINCEPS modo ordinis est. 162 QVO TANTVM MIHI vacat ‘mihi’, ut solet plerumque. 163 LITVS AMA ‘litus’ est omne quod aqua adluitur; unde et saxum ‘litus’ vocavit. STRINGAT radat, ac si diceret ‘hoc volo quod times’. PALMVLA extrema pars remi in modum palmae protenta. 166 ITERVM hoc verbum et a poeta potest dici, ut ‘iterum revocabat’, et a Gya, ut ‘quo abis iterum’, non ‘iterum pete’. 169 INTER NAVEMQVE ‘que’ vacat. 172 EXARSIT IVVENI causa pendet ex causa; Horatius «non ego hoc ferrem calidus iuventa consule Planco». 173 NEC LACRIMIS CARVERE GENAE nimis irascentum est. Cicero de Verre cum irasceretur «lacrimas interdum vix tenere». 174 DECORISQVE SVI inhonestum enim irasci, duci praesertim. SOCIVMQVE SALVTIS possumus intellegere ‘oblitum salutis suae socium’, id est gubernatorem; possumus et ‘socium salutis oblitus’ pro ‘sociorum’, praecipitato scilicet gubernatore.

digilibLT 269 Seruius

176 IPSE GVBERNACLO ut ostenderet nihil esse quod ipse non posset implere. 177 HORTATVRQVE VIROS aut ipse dicit celeuma - nam hortatores dicuntur - aut quia consternati fuerunt perdito gubernatore. CLAVVM fustem gubernaculi. 179 IAM SENIOR MADIDAQVE FLVENS IN VESTE MENOETES contra illud, quia occurrebat gubernatorem natandi peritum fuisse debere, addidit ‘senior’ et ‘veste madida’. ‘Fluens in veste’ ‘cui vestis fluebat’. Honeste locutus est; sic Iuvenalis «et multo stillaret paenula nimbo». 181 RISERE NATANTEM unde in ludis voluptas quaeritur. 182 REVOMENTEM saepius vomentem. 184 MORANTEM imperitia gubernantis. 187 AEMVLA PRISTIS eiusdem rei studiosa, ut «illo aemulo atque imitatore studiorum meorum» Cicero in Caesarianis; alias inimicum significat. 189 INSVRGITE econtra Lucanus «atque in transtra cadunt et remis pectora pulsant». 190 HECTOREI aut ‘fortissimi’, aut re vera quondam Hectoris socii. 192 GAETVLIS Africanis, a parte totum; nam Gaetulia mediterranea est, syrtes vero iuxta Libyam sunt. Sic de syrtibus Horatius «ubi Maura semper aestuat unda». Fuisse autem Troianos in syrtibus ille indicat locus «in brevia et syrtes urget, miserabile visu». 193 IONIO quando iuxta Charybdin navigaverunt. MALEAEQVE Malea promunturium est Laconicae provinciae, ubi undae sunt sequaces, id est persecutrices, ut «capreaeque sequaces inludunt». 194 PRIMA quasi quae soleo. MNESTHEVS ille semper victor.

270 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

196 HOC VINCITE loco victoriae sit ultimos non redire. 197 NEFAS modo obprobrium. 198 AEREA fortis, ut «et iunctos temo trahat aereus orbis»; nam puppis aerea non est, sed prora. 199 SVBTRAHITVRQVE SOLVM unicuique rei quod subiacet solum est ei cui subiacet, unde est solum navis mare, et aër avium. Et est verbum cuius perlucida significatio per naturam [non] invenitur. 200 RIVIS more rivorum, ac si ‘rivatim’ diceret. 202 FVRENS ANIMI ut «praestans animi iuvenis». 203 INTERIOR sinisterior; Cicero «quem omnia intus canere dicebant», Sallustius «igitur introrsus prima Asiae Bithynia est». INIQVO angusto, ut «et silvis insedit iniquis». 204 PROCVRRENTIBVS praeminentibus, et veluti obviam venientibus. 205 MVRICE saxi acumen eminens per tranquillitatem. 207 MORANTVR retro agunt. 209 LEGVNT alii ‘praetereunt’. Sed melius ‘legunt’, id est ‘colligunt’; nam sequitur «et fractis discentem currere remis». 212 PRONA vicina litoribus; unde ‘altum’ est longe positum. 213 COLVMBA ubique de his domesticis ‘columbas’ Vergilius dicit, Persius vero ait «teneroque columbo et similis regum pueris»; nam agrestes ‘palumbes’ vocantur.

digilibLT 271 Seruius

215 EXTERRITA pinnarum concussione terrorem significans, ut «timuitque exterrita pinnis ales»; non enim timet pinnis, sed indicat timorem. 217 RADIT secat purum aërem. 221 FRVSTRA quis enim ei relicta victoria subveniret? 225 IPSO SVPEREST IN FINE ut «spatia et si plura supersint, transeat elapsus prior». 229 PROPRIVM DECVS quasi iam partam victoriam et honorem ni teneant, indignantur. 231 SVCCESSVS felicitas. POSSVNT QVIA POSSE VIDENTVR sperabant victoriam spectantum opinione, ut «cunctique sequentem instigant studiis». 233 PALMAS VTRASQVE diximus supra antiquum hoc esse. Carminius tamen dicit, qui de elocutionibus scripsit, per naturam vitiosam esse hanc elocutionem et, sive ‘utramque palmam’ sive ‘utrasque palmas’ dixerimus, esse in aliquo usurpationem. 235 IMPERIVM EST PELAGI in pelago, ut «di quibus imperium est animarum». 236 LAETVS victor; a praecedenti quod sequitur. 237 ANTE ARAS de quibus paulo post «pars spoliant aras». VOTI REVS debitor; unde vota solventes dicimus absolutos. Inde est «damnabis tu quoque votis», quasi reos. 238 PROICIAM exta ‘proiciuntur’ in fluctus, aris ‘porriciuntur’, hoc est porriguntur; nisi forte dicamus etiam fluctibus offerri. quod si est, ‘porriciam’ legendum est. 240 PHORCIQVE CHORVS Latine ‘hic Phorcus, huius Phorci’ dicimus; nam apud nos Graeca huius nominis non est declinatio. Est autem deus marinus. PANOPEAQVE VIRGO una de Nereidibus, quam ideo separatim dixit, ut illas non virgines intellegamus.

272 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

241 PORTVNVS deus marinus qui portubus praeest. Et bene ‘impulit’ eum ‘ipse’ iam vicinum portui. Nota est autem fabula: Athamas post furorem a Iunone inmissum cum, occiso Learcho, Melicertam alterum filium cum Ino uxore sua persequeretur et se illi in mare praecipitassent, voluntate numinum in deos versi sunt, Melicerta in Portunum, qui Graece Palaemon dicitur, Ino in matrem Matutam, quae Graece dicitur Leucothea. 243 PORTV SE CONDIDIT ALTO id est usque ad interiora pervenit. 244 EX MORE ludorum, scilicet per praeconem. 245 VICTOREM ‘primum’ subaudis; nam et illi duo victores sunt Sergesti - unde paulo post «quem modo navali Mnestheus certamine victor consequitur». 248 DAT FERRE Graecum est duo verba coniungere, ut paulo post «donat habere viro»; sed hoc datur poetis. MAGNVM TALENTVM ut diximus, quiddam breve, sed ‘magnum’ dixit comparatione alterius. 250 CIRCVM in parte estrema. 251 MAEANDRO DVPLICI flexuoso. Et hoc dicit: erat in chlamyde flexuosa et in se remeabilis purpura, in modum Maeandri, fluminis Cariae provinciae. MELIBOEA pro ‘Meliboeensis’. Est autem civitas Thessaliae Meliboea. 252 REGIVS Troi, regis Phrygiae, filius. 253 FATIGAT laus picturae, quasi gerat. 254 PRAEPES modo volans. 255 SVBLIMEM in altum. 256 PALMAS AD SIDERA TENDVNT aut mirantes aut increpantes deos.

digilibLT 273 Seruius

258 VIRTVTE SECVNDVM quia ille favore vicerat numinum. Vnde et praemia dantur congrua: illi chlamys, deorum continens fabulam, huic lorica, id est virtutis insigne. 259 HAMIS AVROQVE hamis aureis. 261 SIMOENTA venit a nominativo Graeco non in ις sed in εις exeunte. SVB ILIO ALTO ‘o’ brevis fit sequente vocali. 262 DECVS ET TVTAMEN quia triplex et aurea. 263 PHEGEVS SAGARISQVE nominatim dicendo addidit laudem. 265 CVRSV PALANTES TROAS AGEBAT ad Aeneae, qui eum vicit, pertinet laudem. 267 CYMBIAQVE pocula in modum cymbae navis. ASPERA SIGNIS ἀνάγλυφα. 268 OMNES qui vicerant scilicet. 269 PVNICEIS TAENIS vittis roseis. Et significat lemniscatas coronas, quae sunt de frondibus et discoloribus fasciis, et, sicut Varro dicit, magni honoris sunt. ‘Taenis’ autem modo ‘vittis’; alias vittarum extremitates dicit, ut «fit longae taenia vittae». 270 ARTE id est virtute. 271 ATQVE ORDINE DEBILIS VNO Sergestus scilicet. Et bene ex mutatione conquisivit ornatum; nam inrideri et sine honore esse hominis est, remis carere, navis. 273 VIAE IN AGGERE agger est media viae eminentia, coaggeratis lapidibus strata; unde viae aggerem dixit. 274 AEREA fortis, ut «aerea puppis». GRAVIS fortis, ut «gravibus certamina remis».

274 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

276 TORTVS hos tortus – id est sine causa temptat incessus. 278 CLAVDA ab homine transtulit; Cicero «mancam ac debilem fore praeturam suam». 279 MEMBRA etiam hoc ab homine transtulit. 281 VELA FACIT TAMEN ἀνακόλουθον; nam non praemisit ‘quamquam remigare non possit’. SVBIT OSTIA portus, ut supra diximus, ideo, quia exitus fluminum frequenter portus efficiunt. 282 PROMISSO aut magno, aut ante promisso, ut intellegamus in omnibus ludis illud esse servatum «nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit»; quod et in pyctali ait certamine «victori velatum auro vittisque iuvencum, ensem atque insignem galeam, solacia victo». Aut certe promisisse eum intellegamus quando vidit navem periclitantem. 284 OPERVM HAVD IGNARA MINERVAE perita lanificii. 285 CRESSA GENVS figura Graeca, ut «qui genus? Vnde domo?». PHOLOE nomen proprium. Erat autem lactans; nam infantes lactentes dicimus. 287 GRAMINEVM graminosum. Cicero de hastis bene «etiamne gramineas hastas». COLLIBVS VNDIQVE CVRVIS mutavit; non enim silva colles habet, sed est in collibus silva. Debuit ergo dicere, ‘quem colles cingebant silvis’. 288 MEDIAQVE IN VALLE THEATRI media in valle erat circus theatri, id est spatium spectaculi. Et ‘theatri’ Graece dixit ἀπὸ τῆϛ θεωρίας; non enim est speciale. 290 CONSESSV MEDIVM TVLIT ordo est: quo se Aeneas medium tulit cum multis milibus et exstructo consessu resedit. 292 ANIMOS ‘eorum’ subaudis. 293 MIXTIQVE SICANI quod ait «pars et certare parati».

digilibLT 275 Seruius

295 VIRIDIQVE IVVENTA aetates omnes Varro sic dividit; infantiam, pueritiam, adulescentiam, iuventam, senectam. Hae tamen, sicut etiam de temporibus supra diximus, singulae trifariam dividuntur, ut sit prima, viridis, praeceps; hinc est et ‘viridi iuventa’ et «cruda deo viridisque senectus». Item Sallustius «sed Mithridates extrema pueritia regnum ingressus matre sua veneno interfecta». 296 AMORE PIO PVERI aut genetivus est, et dicit eum ob hoc venisse, ne amicum relinqueret, aut distinguendum per se, et est nominativus pluralis, ut ‘pueri’ non referamus ad aetatem, sed ad agonale studium in quo sunt puerorum et virorum separata certamina. Nam ἄνδρες καὶ παῖδες dicuntur, licet non sint unius aetatis παῖδες ἄνδρες. 298 ACARNAN Epirota; Acarnania enim est pars Epiri. 299 TEGEAEAE si derivativum fuerit, ‘de’ non sequitur; si ‘Tegeae’ legerimus, non stat versus nisi addita ‘de’ syllaba. Derivativum autem ille indicat locus «tunc lateri atque umeris Tegaeum subligat ensem». Et Tegeum oppidum est Arcadiae. 302 QVOS FAMA OBSCVRA RECONDIT per contrarium illos omnes esse nobiles indicavit. 306 CNOSIA Cretensia; Cnosos enim civitas Cretae. Et bene, sicut etiam in navibus, et generalia dat et specialia. LEVATO nitido, ut «at levem clipeum sublatis cornibus Io». 308 PRIMI aliorum conparatione; nam unus est primus. 309 FLAVA viridi, ut supra «iaspide fulva». 310 PHALERIS equorum ornamentis; sermo Graecus est. HABETO habeat; tertia persona est a futuro imperativi, quae in hoc modo numeri singularis similis est secundae. 311 AMAZONIAM quasi Amazoniam, ut «sacri tripodes».

276 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

313 BALTEVS balteus dicitur non tantum quo cingimur sed etiam a quo arma dependent. 314 CONTENTVS ABITO quasi de parvo munere. 316 CORRIPIVNT SPATIA AVDITO raptim eunt, ut «corripit Aeneas aditum custode sepulto». LIMENQVE RELINQVVNT aut regulam aut signum de creta factum. 317 SIMVL VLTIMA SIGNANT intuentur ultima spatia aviditate vincendi, ut «notat et designat oculis». Aut ‘signant ultima’ culmorum scilicet summitatem; ‘signant’ vestigiis, ut alibi «vix summa vestigia signat harena». 318 PRIMVS ABIT sicut et de navibus post generalitatem transit ad specialitatem. Et bene, quia tribus statuta sunt praemia, quinque commemorat, casuris duobus. 319 ALIS velocitate, quia tam ventos quam fulmina alata fingunt poetae, ut «et alitis austri». 320 PROXIMVS HVIC secundum hunc locum ‘proximum’ dicimus etiam longe positum nullo interveniente. 323 QVO DEINDE SVB IPSO id est post ipsum. 324 CALCEM CALCE TERIT calcem dicimus unde terram calcamus. Ergo non proprie dixit ‘calcem calce terit’; planta enim calcem potuit terere. Vnde a parte totum accipiendum, id est ‘calce pedem terebat’. 325 INCVMBENS VMERO aut Helymi umero, aut currentis est gestus. 326 ELAPSVS PRIOR eut, dum labitur, id est celeriter currit, prior fiat; et satis licenter est dictum. AMBIGVVM minus firmum ad celeritatem. 327 SVB IPSAM FINEM ‘finem’ bis subaudis: ‘sub ipsam finem’ fessi ‘adventabant ad finem’.

digilibLT 277 Seruius

329 LABITVR INFELIX quia parata victoria caruit. CAESIS IVVENCIS bene rem notam per transitum tetigit; agonalis enim moris fuerat post sacrificia ad certamen venire. 330 FVSVS HVMVM ordo est ‘super fusus’. 332 TITVBATA participium sine verbi origine. IN IPSO CONCIDIT ablativum posuit, quia non est mutatio. 334 OBLITVS AMORVM ‘amare’; nec supra dictis congrue. Ait enim ‘amore pio pueri’, nunc ‘amorum’; qui pluraliter non nisi turpitudinem significant. 336 SPISSA ARENA tenui; quanto enim quid minutius, tanto est densius. 338 PRIMA TENET τὰ πρῶτα. FREMITVQVE SECVNDO bene ‘secundo’ addidit, quia est et irascentum. 340 HIC temporis adverbium est. Per caveam autem plebem significat; nam ‘cavea’ consessus est populi. ORA PRIMA PATRVM hoc est quod Iuvenalis ait «et omnibus ad podium spectantibus». 343 LACRIMAEQVE DECORAE ipse etiam fletus habebat aliquid venustatis, ortus aut a gaudio, ut Terentius «o lacrimo gaudio», quod et congruit puero propter victoriam inopinatam, aut certe ad miserationem movendam contra eum qui se adserebat esse victorem. 344 VENIENS crescens, ut «hic segetes, illic veniunt felicius uvae». 349 CERTA MANENT PVERI ut diximus supra, quia παῖδες dicuntur. 350 ME LICEAT ‘liceat me miserari’; nam non ‘me liceat’ sed ‘mihi liceat’ dicimus. CASVS adlusit, a cadendo. 351 TERGVM mutavit more suo; nam ‘tergus’ debuit dicere.

278 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

352 ONEROSVM plus est quam si ‘oneratum’ diceret, sicut ‘sceleratum’ et ‘scelerosum’. 355 QVI LAVDE CORONAM virtute, a sequenti quod praecedit. 356 FORTVNA bene dolum suum excusat. 358 OPTIMVS OLLI aut ei adrisit, aut ‘olli iussit efferri’. Sane congrue arma dat iuveni. 359 DIDYMAONIS ARTES laus ab artifice, ut «divinum opus Alcimedontis». 360 NEPTVNI SACRO DANAIS DE POSTE REFIXVM ‘Danais’ ‘a Danais’. Et intellegimus hoc ad Aeneam transisse per Helenum. 363 PRAESENS fortis; ac si diceret, si adsit quis plenus animi. 366 VELATVM coronatum. AVRO autem quia solent habere laminas quasdam, ut «et statuam ante aras aurata fronte iuvencum». 369 VIRVM SE MVRMVRE TOLLIT cum suffragio plurimorum. 370 SOLVS QVI PARIDEM SOLITVS CONTENDERE CONTRA multi haec a poeta volunt dici; melius tamen verba sunt populi, unde et «virum se murmure tollit». PARIDEM venit ab eo quod est ‘Paris, Paridis’; quod autem legimus «Parin creat urbe paterna» venit ἀπὸ τοῦ' ὁ Πάρις, τοῦ Πάριος, τῷ Πάρι, τὸν Πάριν. Et volunt, si proprium sit, in ‘dos’ exire genetivum, si appellativum, in ‘os’. Sane hic Paris secundum Troica Neronis fortissimus fuit, adeo ut in Troiae agonali certamine superaret omnes, ipsum etiam Hectorem. Qui cum iratus in eum stringeret gladium, dixit se esse germanum; quod adlatis crepundiis probavit qui habitu rustici adhuc latebat. Hos autem ludos transfert Vergilius ad Hectoris tumulum [qui sunt facti cum habuisset Hector occidi]. 373 AMYCI DE GENTE Amycus filius Neptuni fuit et nymphae Melies, qui a Polluce victus est pyctali certamine. Bebrycia autem ipsa est Bithynia; Sallustius «igitur

digilibLT 279 Seruius

introrsus prima Asiae Bithynia est, multis antea nominibus appellata». Ipsa enim est et maior Phrygia. 374 MORIBVNDVM morienti similem. 375 TALIS qualem multitudo loquebatur. 376 OSTENDIT melius dixisset ‘ostentat’. 380 ALACRIS cum ‘acer’ ubique dicat, ‘alacer’ tamen non dicit, licet inde nascatur. Vitat enim confusionem, unde utrumque non vult dicere; nam ‘alacer’ nusquam, ‘acris’ nusquam dixit. Inde est quod etiam pampini supprimit genus, quia dubitatur. 383 SI NEMO AVDET ὅρος βίαιος: argumentatur enim se omnes vicisse ex eo, quod ad certamen nullus accedit. 386 REDDI quasi debita promissa, quia ait «victori velatum auro vittisque iuvencum». 387 HIC GRAVIS tunc. ‘Gravis’ autem aetate vel obiurgatione. CASTIGAT obiurgat. 388 TORO CONSEDERAT HERBAE verbum de verbo; nam ‘torus’ a tortis dictus est herbis. 389 FRVSTRA ordo est: tantane dona tam patiens sines tolli frustra? Sane sciendum hunc secundum Hyginum, qui de familiis Troianis scripsit, unum Troianorum fuisse, de quo Vergilius mutat historiam. 391 NOBIS DEVS ILLE MAGISTER ‘nobis’ non vacat: ut «qui mihi accubantes», sed pro ‘noster’ est positum, vitandi homoeoteleuti causa. 394 ILLE SVB HAEC aut ‘statim’ aut ‘post haec’. 395 SED ENIM GELIDVS aliud pendet ex alio. Quare ‘hebet’? Quia gelidus est; Quare ‘gelidus’? Quia senis.

280 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

396 EFFETAE exhaustae, et est translatio a mulieribus, quas frequens partus debiles reddit. 397 IMPROBVS ISTE qui sine certamine postulat praemium. 398 ILLA IVVENTAS aut magna, aut quae quondam fuerat. 400 NEC DONA MOROR id est non exspecto. Hic enim sensus tam superioribus quam sequentibus congruit; et supra enim ait se non praemii causa dimicare sed gloriae, et paulo post bovem victor interemit. 401 IMMANI PONDERE ‘inmanis ponderis’ more suo, ut «hamis auroque trilicem». 402 QVIBVS quorum instructu. 403 FERRE MANVM contendere; nam utraque manus armatur. INTENDERE BRACHIA TERGO ligare, ut «intenditque locum sertis». 404 ANIMI TANTORVM hoc est virorum fortium. Vnde addidit «ante omnes stupet ipse Dares». Nam stultum est dicere ‘tantorum boum’, cum dixerit ‘septem’. 406 LONGE valde, ut: «Tiberinaque longe ostia». 408 VERSAT considerat, ut Sallustius «exercitum vertere». 409 SENIOR secundum Varronem ‘senior’ et ‘iunior’ comparativi sunt per inminutionem. Hinc est «iam senior, sed cruda deo viridisque senectus»; additum enim hoc est ad exprimendum quid sit ‘senior’. Item Ovidius «inter iuvenemque senemque». Et re vera non convenit hunc satis senem accipi qui et vincere potest et uno ictu taurum necare. Ergo ‘senior’ ‘non satis senex’, sicut ‘iunior’ ‘non satis iuvenis’, intra iuvenem, sicut ‘pauperior’ intra pauperem. Dicit autem hoc in libris ad Ciceronem. 410 CAESTVS ET ARMA ἓν διὰ δυοῖν; ‘arma’ id est ‘caestus’.

digilibLT 281 Seruius

411 TRISTEMQVE HOC IPSO IN LITORE PVGNAM aut in quo magister occisus est aut ‘in tristi litore’, id est infecundo; Varro enim dicit sub Eryce monte esse infecundum campum fere in tribus iugeribus, in quo Eryx et Hercules dimicaverunt. 412 HAEC GERMANVS ‘germanus’ est secundum Varronem in libris de gradibus, de eadem genetrice manans, non, ut multi dicunt, de eodem germine, quos ille tantum fratres vocat. Secundum quem bene nunc Erycem, Butae et Veneris filium, Aeneae dicit fuisse germanum. 413 SANGVINE CERNIS ADHVC non Herculis, quippe victoris, sed Erycis; quae infecerat se tegendo. 415 AEMVLA NECDVM adversa virtuti. 416 GEMINIS duobus. 418 AVCTOR ACESTES huius certaminis scilicet. 419 AEQVEMVS PVGNAS id est arma, a sequenti quod praecedit. TIBI pro te, ut «tibi deserit Hesperus Oetam». 420 EXVE proice, solve. 421 DVPLICEM AMICTVM id est abollam, quae duplex est, sicut chlamys. Horatius «contra quem duplici panno patientia velat». 426 CONSTITIT hic distinguendum propter vitium, ut sit ‘arrectus in digitos’. Est autem hic totus locus de Apollonio translatus. 429 PVGNAMQVE LACESSVNT ‘provocant’ potius, quam ‘gerunt’. 431 MEMBRIS ET MOLE mole membrorum, ut «molemque et montes».

282 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

432 GENVA LABANT proceleumaticus est, quem, ut supra diximus, sic semper ponit ut cogi possit in dactylum, ut «genua labant», et «arietat in portas». 433 NEQVIQVAM non profutura victoriae. VVLNERA IACTANT ictus. 438 TELA ictus. EXIT vitat, declinat, ut de Tarchone «et vim viribus exit». Et hoc verbo bis usus est tantum. 439 QVI MOLIBVS VRBEM amphibolon est, aut celsam molibus aut quae molibus oppugnatur. 440 SEDET CIRCVM CASTELLA tmesis est, circumsedet. 443 OSTENDIT DEXTRAM aut fiducia virtutis est ostendere quod minaris, aut certe provectus aetatis ostenditur, quae eum ex inproviso ferire non sinit. 444 VELOX velociter, nomen pro adverbio. 446 VLTRO e contrario; ille enim cadere debuerat. 447 GRAVIS GRAVITERQVE figura a similitudine. 448 CAVA PINVS bene respexit ad aetatem. ERYMANTHO Erymanthus mons Arcadiae. 449 IDA IN MAGNA modo non Cretae, sed Phrygiae, propter pinus. 450 CONSVRGVNT STVDIIS in studia. 456 PRAECIPITEMQVE DAREN celerem, ut «praecipites, vigilate, viri». 457 NVNC ILLE SINISTRA ‘ille’ vacat; nam metri causa additum est. De ipso enim dicit, ut «creber utraque manu pulsat versatque Dareta».

digilibLT 283 Seruius

458 QVAM MVLTA GRANDINE NIMBI hypallage; nam debuit dicere, ‘quam multo nimbo grando praecipitatur’. 460 VERSATQVE DARETA ‘Dares Daretis’, unde est ‘Dareta’. Et ‘Dares Daris’, unde est ‘Daren’, sicut ‘Chremes’ et ‘Chremis’ et ‘Chremetis. 465 INFELIX consolatio est; unde non dicit ‘inbellis’, ut fortunae videatur esse quod victus est. 467 DIXITQVE vacat ‘que’ metri causa. Et maluit perissologiam facere quam uti communi syllaba, quae frequens vitiosa est. Vnde et Terentianus «nec tanta in metris venia conceditur uti»; Graeci enim his utuntur frequenter. 468 FIDI AEQVALES Homerus φίλοι ἑταῖροι. 469 VTROQVE in utramque partem. 472 VOCATI ACCIPIVNT bene eorum ostendit pudorem; vel, quia erant occupati circa amicum, dixit ‘vocati’. 474 COGNOSCITE TEVCRI habet rationem personarum, quia virtutem eius noverant Siculi. 480 EFFRACTOQVE INLISIT IN OSSA CEREBRO hypallage: effregit ossa et inlisit in cerebrum. 481 HVMI BOS pessimus versus, in monosyllabum desinens. 483 MELIOREM aptiorem; nam animalem hostiam dat. 484 CAESTVS ARTEMQVE REPONIT et arma deposuit et arti renuntiavit, id est κατάλυσιν fecit.

284 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

487 INGENTIQVE MANV magna multitudine. MALVM ‘malus’, arbor navis, generis est masculini; Horatius «nec malus celeri saucius Africo». Et dictus est malus vel quia habet instar mali in summitate vel quia quasi quibusdam malis ligneis cingitur, quorum volubilitate vela facilius elevantur. 488 TRAIECTO extento, unde transenna dicitur extentus funis; Sallustius «machinato strepitu transenna corona in caput inponebatur». 489 QVO in quam; nam ponit adverbia pro nominibus, ut «genus unde Latinum». 491 CLAMORE SECVNDO ut supra dixit «magnoque virum se murmure tollit». 493 QVEM MODO nuper; nam, ut supra diximus, victor fuit duorum. Vrbanus vero dicit ‘modo’ ‘propemodum’, ‘paene’; nam secundus fuit. Alii ‘victor’ ‘voti compos’ volunt, ut «rapidusque rotis insistere victor». Optaverat enim ne rediret extremus, ut «hoc vincite, cives». 495 CLARISSIME FRATER PANDARE notissime, qui fuit Lycaonis filius. Pandarus autem secundum Homerum Minervae persuasione singulare Menelai et Paridis certamen, cum in eo esset ut Paris vinceretur, iactu teli diremit, quo Menelaum vulneravit. 496 IVSSVS a Minerva. 498 SVBSEDIT ACESTES remansit – nec enim proferebatur sors quae remanserat sola - aut certe ‘delituit’, unde et subsessores vocantur qui occisuri aliquem delitescunt. De quo verbo plenius dicturi sumus illo versu «devicta Asia subsedit adulter». 500 FLEXOS INCVRVANT mutatione usus est; nam ‘curvos inflectunt’ debuit dicere. 501 PRO SE QVISQVE VIRI pro qualitate roboris sui. 503 DIVERBERAT AVRAS scindit.

digilibLT 285 Seruius

504 ARBORE MALI sic dixit, ut «lustrat Aventini montem». 505 EXTERRITA PENNIS timorem suum pennis significans. Singula enim animalia habent signa quibus indicant suum timorem, unde ipse de lupo «caudamque remulcens subiecit pavitantem utero», item de Caco «turbatumque oculis»; hominum enim timorem primi indicant oculi. 506 OMNIA PLAVSV alii pennarum dicunt, sed melius spectantum favore; illud enim est incredibile. 507 ADDVCTO ARCV, TELVM TETENDIT hypallage est; nam adducitur telum et arcus intenditur. 509 MISERANDVS qui perfecta re difficiliore victoria caruit. 511 INNEXA PEDEM innexum pedem habens. 513 TVM deinde. Et est adverbium ordinis; nam ‘tunc’ temporis est. ARCV CONTENTA PARATO TELA TENENS contento arcu tela tenens parata. 514 IN VOTA VOCAVIT nam apud Lycios colitur quasi heros. 516 NIGRA SVB NVBE id est alta. 517 VITAMQVE RELIQVIT IN ASTRIS unde sumpserat vitam, ut «hinc hominum pecudumque genus vitaeque volantum». Sane sciendum hunc totum locum ab Homero esse sumptum; unde inanis est vituperatio Aeneae, quod suspenderit avem maternam. Nam et res est translata simpliciter et, quamcumque suspendisset avem, in hanc incideret vituperationem; nulla enim avis caret consecratione, quia singulae aves numinibus sunt consecrateae. Quamquam Vrbanus dicat matrem citius potuisse placari. 521 ARTEMQVE PATER ARCVMQVE SONANTEM culpat hoc Vergiliomastix; artem enim in vacuo aëre ostendere non poterat. Quamquam dicant periti posse ex ipso sagittariorum gestu artis peritiam indicari.

286 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

522 OBICITVR superius de his particulis secundum Iubam artigraphum tractavimus. Sed dicunt alii istas monosyllaborum ratione vel produci vel corripi. Sane sciendum naturae esse ut breves sint; euphoniae vel Iubae ratione in compositione producuntur, si tamen ‘i’ sequatur, quae licet non sit consonans, potest tamen in declinatione pro consonante haberi. 523 AVGVRIO MONSTRVM ‘augurium’ dictum quasi ‘avigerium’, quod aves gerunt. Et bene de sagitta dixit ‘augurium’, quae habet pennas, quamquam omnia ad unum congesserit locum: monstrum, augurium, auspicium, oraculum. 524 SERA gravia; Sallustius «serum bellum in angustiis futurum», id est grave. Et quod inprobant vates Aeneas amplectitur, deceptus augurii similitudine quod apud Troiam probaverat pater, ut «stella facem ducens». 525 LIQVIDIS IN NVBIBVS nubes pro aëre posuit; nubes enim liquidae esse non possunt. 527 CEV SAEPE REFIXA poetice dixit secundum publicam opinionem. Nam, ut Lucretius dicit, ventus altiora petens aetherium ignem secum torquet, qui tractus imitatur stellas cadentes. 529 ATTONITIS ANIMIS stupefactis per tonitrua quae caelestibus ignibus semper cohaerent. 530 NEC MAXIMVS OMEN ABNVIT AENEAS amplexus est et probavit, non secundum augurum disciplinam dixit ad se non pertinere; nam nostri arbitrii est visa omnia vel inprobare vel recipere. 533 SVME PATER praecipe. Nam verbum est iurisconsultorum, quo utuntur quotiens legatum non ab herede datur, sed est in accipientis arbitrio. 534 EXSORTEM ἄκληρον, sine sorte. 535 ANCHISAE MVNVS quod Cisseus, rex Thraciae, secundum Vergilium pater Hecubae, ut «Cisseis regina Parin creat», Anchisae aliquando donaverat.

digilibLT 287 Seruius

536 INPRESSVM SIGNIS inpressa signa habentem, id est emblemata. 540 PRIMVM ANTE OMNES ‘unum’ vacat. 543 PROXIMVS post Eurytionem. DONIS ad dona. 544 EXTREMVS ostendit hos sua munera percepisse, Acesten vero sumpsisse praecipua. 545 NONDVM CERTAMINE MISSO de peractis loquitur rebus; unde debuit dicere ‘vocavit’ et ‘fatus est’. Ergo aut tempus est pro tempore, aut sic refert, ut videatur non de praeterito loqui, sed actum praeteriti temporis ponere et referre. 546 CVSTODEM AD SESE secundum Tullium, qui dicit ad militiam euntibus dari solitos esse custodes, quibus primo anno regantur. Vnde ait de Pallante «sub te tolerare magistro militiam et grave Martis opus». INPVBIS IVLI ab eo quod est ‘hic pubis’; nam quod ait Sallustius «puberes omnes interfici iubet», venit ab eo quod est ‘puber’. Et sunt ista communis generis si referantur ad singulos; multitudo autem si dicatur generis tantum feminini est ‘haec pubes’. 547 FATVR AD AVREM sequitur et «dic, ait»; unde, sicut et in tertio diximus, unum vacet necesse est. 552 CAMPOS IVBET ESSE PATENTIS discessu populi iubet fieri campos patentes. 553 INCEDVNT PVERI aut poetica licentia confundit aetates, ut modo pueros, modo iuvenes dicat - nam ait «una acies iuvenum» - aut certe secundum quosdam, sequenti distinctione mutata, magistros pueros dicit, sequentes vero maturioris aetatis. 554 QVOS OMNIS EVNTES quos euntes omnis turba fremit, id est cum favore prosequitur. 556 TONSA COMA ‘tonsa’ ‘composita’; nam proprie comae sunt non caesi capilli. PRESSA CORONA id est galea. Et sermone Homeri usus est; nam galeam στεφάνην dixit. Et re vera corona dici non potest, cum sequatur «galeam ante pedes proiecit

288 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

inanem». Alii dicunt potuisse eos galeas habere coronatas. Baebius tamen Macer dicit, a Caesare Augusto pueris qui luserant Troiam donatas esse galeas et bina hastilia; ad quod Vergilium constat adludere. 558 IT PECTORE SVMMO sic legendum, ne sit soloecismus. Et rei inanimali dedit motum dicendo ‘it’. ‘Summum’ autem ‘pectus’ ait pectoris et colli confinium. 560 TRES EQVITVM NVMERO TVRMAE rem Romanae militiae suo inserit carmini. Nam constat primo tres partes fuisse populi Romani, unam Titiensium a Tito Tatio, duce Sabinorum, iam amico post foedera: alteram Ramnetum a Romulo, tertiam Lucerum, quorum secundum Livium et nomen et causa in occulto sunt. Varro tamen dicit Romulum dimicantem contra Titum Tatium a Lucumonibus, id est Tuscis, auxilia postulasse, unde quidam venit cum exercitu; cui, recepto iam Tatio, pars urbis est data, a quo in urbe Tuscus dictus est vicus. Horatius «ac Tusci turba impia vici». Ergo a Lucumone Luceres dicti sunt. Sic autem in tres partes divisum fuisse populum constat, ut etiam qui praeerant singulis partibus tribuni dicerentur; unde etiam sumptus quos dabant populo tributa nominarunt. TERNI DVCTORES more suo, hoc est tres. 561 DVCTORES PVERI hic quidam distinguunt, ut diximus supra. 562 PARIBVSQVE MAGISTRIS et hoc adludit; nam hodieque equitum dicuntur magistri. 564 POLITE PROGENIES illum dicit quem supra a Pyrrho introduxit occisum; de quo Cato in Originibus dicit, quod ad Italiam venerit et segregatus ab Aenea condiderit oppidum Politorium a suo nomine. 565 QVEM THRACIVS ALBIS PORTAT EQVVS cum tres dixerit duces, duorum equos commemorat. Sed aut praetermisit quod ut consequeretur necesse erat - nec enim unus pedes esse poterat - aut illo reddidit loco, ut «cetera pubes senioris Acestae fertur equis». Quamquam multi distinctione mutata tres equos commemorent, ut sit plene ‘equus bicolor maculis’, et de alio dicatur ‘vestigia primi alba pedis’, id est primorum pedum vestigia, et ‘frontem albam ostentabat alter’. 568 GENVS VNDE ATII DVXERE LATINI propter Atiam dicit, matrem Augusti, de qua Antonius ait «Aricina mater»; vult enim eius etiam maternum esse genus antiquum.

digilibLT 289 Seruius

570 EXTREMVS quantum ad numerum spectat. 573 CETERA TRINACRII cetera pubes equis Acestae fertur. 575 PAVIDOS gloriae cupiditate sollicitos, ut «corda pavor pulsans». 579 FLAGELLO virga quae sonat in morem flagelli. 581 CHORIS aciebus. VOCATI ictu virgae. 586 ET NVNC TERGA FVGA NVDANT tria quae in bellis geruntur cuncta commemorat: fugam, pugnam, pacem. 588 LABYRINTHVS locus apud Cretam factus a Daedalo perplexis parietibus, ubi Minotaurus inclusus est. 589 PARIETIBVS TEXTVM CAECIS ITER hypallage est: caecum iter intextis parietibus. ANCIPITEM DOLVM perplexum errorem. 591 FRANGERET deciperet, falleret. Est autem versus Catulli. 593 IMPEDIVNT implicant, intexunt; quod est a vestibus tractum. 594 DELPHINVM aut venit ab eo quod est ‘delphin, delphinis, a delphine’, aut ‘delphinum’ pro ‘delphinorum’ posuit. MARIA VMIDA Homerus ὑγρὰ κέλευθα. 595 CARPATHIVM mare inter Aegyptum et Rhodum, ab insula Carpatho illic posita. Nec mirandum duas eum posuisse comparationes, cum et in secundo hoc fecerit, ut «in segetem veluti cum flamma furentibus Austris incidit, aut rapidus montano flumine torrens», et in Georgicis tres ponat comparationes: «frigidus ut quondam silvis inmurmurat Auster, ut mare sollicitum stridit refluentibus undis, aestuat ut clausis rapidus fornacibus ignis». 597 PRIMVS ASCANIVS generis ordinem docet, ut in primo diximus.

290 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

598 RETTVLIT innovavit quod iam fecerat. PRISCOS LATINOS qui tenuerunt loca, ubi Alba est condita. 600 PORRO post longum intervallum. Et est adverbium temporis. 602 TROIAQVE NVNC PVERI TROIANVM DICITVR AGMEN ut ait Suetonius Tranquillus, lusus ipse, quem vulgo pyrrhicham appellant, Troia vocatur, cuius originem expressit in libro de purorum lusibus. 603 HAC CELEBRATA TENVS tmesis est, ‘hactenus’. Et hic sermo, quantum ad artem spectat, duas continet partes orationis, ut ‘hac’ pronomen sit, ‘tenus’ praepositio, sicut «pube tenus» et «crurum tenus»; sed iam usus obtinuit ut pro una parte habeatur. Ergo adverbium est. Omnis enim pars orationis, cum desierit esse quod est, in adverbium migrat. Et est temporis; nam ‘hucusque’ significat. 604 HIC PRIMVM sequitur enim Palinuri mors vel Miseni. 606 IRIM DE CAELO MISIT SATVRNIA IVNO ex magna parte servatur ut Mercurius ad concordiam, Iris ad discordiam mittatur; unde et Iris dicta est quasi ἔρις. Falsum est autem quod dicitur ministra esse tantum dearum, cum et a Iove plerumque mittatur, ut «aëriam caelo iam Iuppiter Irim dimittit, germanae haud mollia iussa ferentem». 607 VENTOSQVE ADSPIRAT EVNTI ut de Mercurio «voca Zephyros». Et bene Irim mittit, quae fit de nubibus, quarum dea est Iuno. 609 PER MILLE COLORIBVS ARCVM aut subaudis ‘factum’, aut antiptosis est ‘mille colorum’, hoc est multicolorum. 610 NVLLI VISA ad ipsum rettulit numen. Nam arcus semper videtur, quem non Irim, sed viam Iridis dixit. Alii celeritatis esse volunt ‘nulli visa’. Notandum sane etiam de Iride arcum genere masculino dicere Vergilium. Catullus et alii genere feminino ponunt, referentes ad originem, sicut ‘haec cattus’ et ‘haec gallus’ legimus. 611 CONSPICIT INGENTEM CONCVRSVM quia ait supra «undique conveniunt Teucri mixtique Sicani».

digilibLT 291 Seruius

612 DESERTOSQVE VIDET PORTVS a viris scilicet. 613 IN SOLA deserta. Terentius «venit meditatus ex solo loco». ACTA mutato h in ‘a’ superiori accentum damus, ut Ἑλένη Helena, Κιρκή Circa. Ergo quoniam et ἀκτὴ Graecum est, cum ‘acta’ facit, paenultima debet habere accentum; sed propter differentiam commutatur, ne non secreta et amoena litorum, sed participialiter acta significet. 615 ASPECTABANT FLENTES multi ‘flentes heu’ distinguunt, ut sit ‘miserabiliter flentes’ et a persona dicatur poetae. Alii ‘heu’ a mulieribus dictum accipiunt. 619 FACIEMQVE DEAE VESTEMQVE REPONIT duo diversa uno sermone conclusit. 620 TMARII DORYCLI Thracii; Tmarus enim est mons Thraciae. Et bene suadentis commendatur auctoritas. 622 AC SIC DARDANIDVM MEDIAM SE MATRIBVS INFERT ‘sic’ aut ‘mutato habitu’ aut ‘ista dictura’. 623 O MISERAE magna utitur arte persuadendi ut non ex abrupto quod persuadere vult dicat, sed circumstantiis illuc descendat. 625 EXITIO non ‘regno’. 626 SEPTIMA POST TROIAE EXCIDIVM IAM VERTITVR AESTAS atqui et Dido dixit «nam te iam septima portat». De qua re quidam hoc dicunt, quod Aeneas apud Carthaginem paucis diebus fuerit - nam ait «cum subito adsurgens fluctu nimbosus Orion», qui oritur, ut Sallustius dicit, iuxta solis aestivi pulsum; item ait «dum pelago desaevit hiems et aquosus Orion», ut hiemem pro tempestate posuerit - secundum quod Carthagini paucis fuit diebus. Sed illud occurrit «nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fovere». Et hoc quidam sic purgant, ut dicant potuisse fieri ut intra anni metas et ad Africam venerit et inde navigaverit. Sed istis occurrit quod in primo ait «septima aestas», unde apparet hanc octavam fuisse; quod et ab Anchisae morte indicat annus impletus. Ergo constat quaestionem hanc unam esse de insolubilibus, quas non dubium est emendaturum fuisse Vergilium.

292 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

627 CVM TERRAS OMNES quia peragraverat multa. 628 SIDERAQVE EMENSAE FERIMVR aut tempestates aut provincias quae sideribus subiacent, ut «Aethiopum versemus oves sub sidere Cancri». PER MARE MAGNVM procellosum. Lucretius «suave mari magno». 629 SEQVIMVR FVGIENTEM ut «iam tandem Italiae fugientis prendimus oras». Et re vera nullus sequitur nisi quod fugit. VOLVIMVR non ‘navigamus’. 630 HIC ERYCIS FINES argumentum a facili. 632 NEQVIQVAM qui non proderant, cum essent fatorum comites. 635 INFAVSTAS mali ominis. 636 NAM MIHI CASSANDRAE non cui credere non debebant, sed cui cum sua pernicie non crediderant. 638 IAM TEMPVS AGI RES id est Troiam fieri. 639 MORA PRODIGIIS ecce prodigium de bono. Et argumentatur ad incendium navium aras ardere Neptuni. Quas ideo quattuor dicit, quia singuli duces singulas posuerant. Nam contrarium est «numero deus inpare gaudet». Alii tamen dicunt a Cloantho esse positas, quia promiserat supra. 640 DEVS IPSE cuius sunt naves. 641 INFENSVM IGNEM ipsa infensa. 645 TOT aut multorum, aut supra dictorum, ut «quinquaginta illi thalami». 646 NON BEROE VOBIS non est dissuasio, ut quidam putant, sed magis hortatur persuadendo numinis auctoritate. RHOETEIA a Rhoeteo promunturio.

digilibLT 293 Seruius

647 DIVINI SIGNA DECORIS omnia colligit quibus numina cognoscuntur, ut «namque haud tibi vultus mortalis, nec vox hominem sonat». 648 SPIRITVS odor, ut «divinum vertice odorem spiravere». 649 VEL GRESSVS EVNTIS ut «et vera incessu patuit dea». 654 PRIMO ANCIPITES antequam numen agnoscerent. OCVLISQVE MALIGNIS ‘ipsae malignae’. 655 MISERVM INTER AMOREM PRAESENTIS TERRAE aut ‘magnum’, ut Terentius «eam misere amat», aut ‘miserum’ quo fiebant miseriores, cum eis regna negarentur. 663 ABIETE PVPPIS in abiete pictas, sive ‘abiete’ hoc est quae erant de abiete. 665 EVMELVS Latinus accentus est, translato nomine in Latinum. 669 CASTRA ut «nos castra movemus». MAGISTRI custodes; Terentius «me filiis relinquunt quasi magistrum». 670 QVIS FVROR ISTE NOVVS quasi ad furentes loquitur; unde ne tunc quidem agnitus cum dixisset «en ego vester Ascanius [galeam proiecit inanem]». ‘Novus’ autem est aut ‘magnus’ aut ‘inopinatus’. QVO TENDITIS id est quid habetis intentionis? 672 VESTRAS SPES VRITIS navibus enim ad regna tendebant. 673 INANEM concavam, vacuam, sine capite. 674 LVDO per ludum. 679 EXCVSSAQVE PECTORE IVNO EST furoris causa, non furor.

294 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

680 IDCIRCO quia furor desierat. 681 VDO SVB ROBORE vicino aquis. 682 STVPPA secundum antiquam orthographiam; nam ‘stippa’ dicta est a stipando. TARDVM densum, crassum. 683 CORPORE navium, ut «et dissice corpora ponto». DESCENDIT PESTIS incendium; more suo. Et declamavit per contrarium; nam ignis superiora semper petit. 684 FLVMINA PROSVNT vis aquae. 685 VMERIS ABSCINDERE VESTEM notant quidam quod damnum quattuor navium inpatienter doleat; sed magis illud considerandum est quod ait supra Ascanius «vestras spes uritis», ut non damnum doleat sed spem navigationis ereptam. 687 IVPPITER OMNIPOTENS figuratis agit coloribus; nec enim re vera hoc agit ut pereat, sed ut restinguatur incendium. Bene autem ‘si’ ubique interponit; hic enim est optimus ductus, qui agentis voluntatem latenter ostendit. EXOSVS antiqui et ‘odi’ dicebant et ‘osus sum’; hinc est ‘exosus’, quo utimur, licet iam ‘osus sum’ non dicamus. AD VNVM nullo excepto. 688 SI QVID PIETAS ANTIQVA LABORES RESPICIT HVMANOS aut ‘si tibi cara pietas praestat aliquid humanis laboribus’; aut ‘si quid meremur propter pietatis cultum, ut «parce pio generi», hoc ipsum remunerare’; aut certe, quod est melius, ‘si vel respicit res humanas pietas, quae de terris olim recessit’. 690 RES ERIPE LETO acyrologia est. 691 QVOD SVPEREST quod congrue sequitur. 694 SINE MORE sine exemplo. TONITRVQVE TREMESCVNT ablativus hic incertus est, utrum a neutro indeclinabili veniat ‘hoc tonitru’, ut ‘hoc cornu’ - nam

digilibLT 295 Seruius

inde est «fractaeque tonitrua nubes», ut ‘cornua’ - an a masculino secundum quartam declinationem; hinc enim est «tonitrus agis et mea fulmina torques». 695 ARDVA TERRARVM periphrasis montium. AETHERE TOTO pro aëre posuit. 697 MADESCVNT ROBORA aut umectantur, aut resolvuntur in cinerem, quod naturale est post incendium. 703 FATORVM oraculorum. 704 TVM SENIOR NAVTES bene daturum consilium et ab aetate et a prudentia et a religione commendat. Quod autem dicit ‘Pallas quem docuit’ propter illud quod supra diximus fingitur, quia ipse Romam Palladium dettulit. Vnde Nautiorum familia Minervae sacra retinebat, quod etiam Varro docet in libris quos de familiis Troianis scripsit. VNVM praecipuum. TRITONIA PALLAS pro uno proprio duo antonomasiva. 705 REDDIDIT ARTE virtute, ἀπὸ τῆϛ ἀρετῆς. 706 RESPONSA DABAT laus consilii. VEL QVAE PORTENDERET IRA MAGNA DEVM quae praesignificabat. ‘Magna ira deum’, id est Iuno, ut et alibi «caelestum vis magna iubet». 708 SOLATVS VOCIBVS INFIT solatur et infit; nam ‘solans’ debuit dicere, sicut sequens eius indicat consolatio. 710 QVIDQVID ERIT ut «fuerit quodcumque, fatebor». FERENDO EST dum fertur; modus gerundi est a passivo. 711 EST TIBI iam hoc consilium est. DIVINAE STIRPIS praeter Dardanum a Criniso fluvio. 712 VOLENTEM voliturum; nam velle habet. 713 SVPERANT supersunt, superfluunt. Dicit autem non tantum debiles sed etiam nolentes iuvenes; unde sequitur ‘longaevosque senes’. Nec enim adderet ‘que’, nisi

296 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

supra iuvenes dixisset. Item expressius ‘et quicquid tecum invalidum metuensque pericli est’. 714 PERTAESVM MAGNI INCEPTI ut «si non pertaesum thalami taedaeque fuisset». 718 PERMISSO NOMINE ab Aceste scilicet. Dicta autem Acesta Segesta. 720 TVM VERO nam et ante cogitaverat, ut «pectore curas mutabat versans». ANIMVM DEDVCITVR Graeca figura, ut ‘mentem laesus’. 721 ET NOX ATRA POLVM quasi maior causa cogitationis, ut «et sub noctem cura recursat». BIGIS proprie. 722 CAELO FACIES DELAPSA PARENTIS aut secundum quod supra diximus, quia animae caelum tenent, simulacra vero apud inferos sunt; aut ad errorem pertinet somnii, nam et ‘visa’ ait; aut certe intellegamus a Iove missam potestatem aliquam, quae se in Anchisae converteret vultum; nam et ipse dicit «imperio Iovis huc venio» et infert «Elysiumque colo». 725 CARE MAGIS pro ‘carior’. Bene autem addidit ‘dum vita manebat’, nulla enim est vita post mortem. 726 IMPERIO IOVIS ab auctoritate, ut «ipse deum tibi me claro dimittit a. a.». 728 NAVTES DAT SENIOR ut solet, hic denuo usus est sermonibus; nam ait «tunc senior Nautes». 730 ATQVE ASPERA CVLTV quod in nono latius exsequitur «natos ad flumina primum deferimus». 731 DEBELLANDA TIBI bene victoriam, non bella sola praedicit, in quibus esse poterat terror. 732 AVERNA PER ALTA ut ‘Gargarus Gargara’, ‘Tartarus Tartara’.

digilibLT 297 Seruius

733 NON ME IMPIA NAMQVE propter facilitatem. 734 AMOENA ‘amoena’ sunt loca solius voluptatis plena, quasi ‘amunia’, unde nullus fructus exsolvitur; unde nil praestantes ‘inmunes’ vocamus. 735 PIORVM CONCILIA ELYSIVMQVE COLO Elysium est ubi piorum animae habitant post corporis animaeque discretionem; unde et ‘interitus’ dicitur res inter animam et corpus veniens. Ergo Elysium ἀπὸ τῆϛ λύσεως. Quod secundum poetas in medio inferorum est suis felicitatibus plenum, ut «solemque suum sua sidera norunt». Secundum philosophos Elysium est insulae fortunatae, quas ait Sallustius inclitas esse Homeri carminibus, quarum descriptionem Porphyrius commentator dicit esse sublatam. Secundum theologos circa lunarem circulum, ubi iam aër purior est; unde ait ipse Vergilius «aëris in campis»; item Lucanus «non illuc auro positi nec ture sepulti perveniunt». 737 TVM GENVS OMNE TVVM ET QVAE DENTVR MOENIA DISCES hae sunt causae propter quas Aeneas descendit ad inferos: generis agnitio et civitatis nomen, quod ei nullus umquam praedixerat, sed solus indicat pater. Latet enim, ut supra diximus, verum urbis nomen; unde ei pater quasi pro mysterio ait «illa inclita Roma». 738 TORQVET MEDIOS NOX VMIDA CVRSVS ET ME SAEVVS EQVIS ORIENS ADFLAVIT ANHELIS dies est plenus qui habet horas viginti quattuor; nam et nox pars diei est. Dicimus autem diem a parte meliore; unde et usus est ut sine commemoratione noctis numerum dicamus dierum. Hic autem dies secundum Aegyptios inchoat ab occasu solis, secundum Persas ab ortu solis, secundum Etruscos et Athenienses a sexta hora diei, secundum Romanos a media nocte et hos nunc secutus ait ‘medios cursus nox torquet et me saevus equis oriens adflavit anhelis’. Haec autem plene exsequuntur et Cicero in auguralibus et Aulus Gellius in libris Noctium Atticarum. Hoc etiam illa res iuris indicat, quod cum tribunum plebi abnoctare ab urbe non liceret, licebat tamen exire post noctem mediam et ante mediam reverti. 739 SAEVVS ORIENS sol, cuius lux est umbris inimica; unde Lucanus «et medio feriere die». Est autem physicum; nam pereunt umbrae solis adventu. 741 AENEAS QVO DEINDE RVIS ordo est: Aeneas deinde ‘quo ruis?’. 742 QVEM FVGIS quasi ignorans rationem qua fugeret.

298 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

744 CANAE aut ‘antiquae’ aut propter ignis favillas. 745 FARRE PIO vel quia exinde sacrificabant, vel quia mos fuit apud maiores ut divinum ignem farre servarent; qui si durasset in alterum diem, eum aptum agendis rebus significabant. 746 PRIMVM principem. 749 HAVD MORA hoc est quod ait «et coniunge volentem». NEC IVSSA voluntatem, ut supra «infandum regina iubes renovare dolorem»; aut certe quae Iuppiter iusserat. 750 TRANSCRIBVNT VRBI MATRES Romani moris verbum est; ‘transcripti’ enim in colonias deducebantur. VRBI ad urbem. 751 DEPONVNT quasi de navibus. ANIMOS NIL MAGNAE LAVDIS EGENTES aut Aeneas deponit eos qui nulla gloriae cupiditate tanguntur; aut hi qui erant transcripti, id est matres et volentium multitudo, deponunt animos, id est summittunt inertiae. 753 ROBORA NAVIGIIS melius hic distinguitur. 754 EXIGVI NVMERO SED BELLO VIVIDA VIRTVS transiit ad rem a numero. 755 VRBEM DESIGNAT ARATRO quem Cato in Originibus dicit morem fuisse; conditores enim civitatis taurum in dexteram, vaccam intrinsecus iungebant, et incincti ritu Gabino, id est togae parte caput velati, parte succincti, tenebant stivam incurvam ut glebae omnes intrinsecus caderent, et ita sulco ducto loca murorum designabant, aratrum suspendentes circa loca portarum. Vnde et ‘territorium’ dictum est quasi ‘terriborium’, tritum bubus et aratro. 757 REGNO TROIANVS ACESTES suo; nomine enim eius fuerat civitas appellata. 758 INDICITQVE FORVM id est tempus et locum designat agendorum negotiorum, qui conventus vocatur. ‘Indicit’ autem verbum iuris est. Et per hoc potentem vult significare civitatem. ET PATRIBVS DAT IVRA VOCATIS dat condendi iuris

digilibLT 299 Seruius

potestatem his quos appellaverat patres; aut certe vocatis patribus iura distribuit. Hi autem, ut Sallustius dicit, «vel aetate vel curae similitudine patres appellati sunt». Senatores autem alii a senecta aetate, alii a sinendo dictos accipiunt; ipsi enim agendi facultatem dabant per senatus consultum. 760 IDALIAE Cypriae. SACERDOS alii ad tumulum, alii verso ordine ad templum referunt ut lucus tantum tumulo detur Anchisae, ut «inducite fontibus umbras, pastores»; nemora enim aptabant sepulcris. 768 VISA MARIS FACIES ut «mene salis placidi vultum». Vult autem istos aspectum quoque maris horrere. 769 FVGAE profectionis. 772 ERYCI ET TEMPESTATIBVS bene iunxit; procellae enim aut de fluminibus aut de montibus fiunt, quas περιπνοίας dicunt. 773 SOLVIQVE EX ORDINE FVNEM ordo est: iubet caedere ex ordine – id est rite peragi sacrificium - et sic solvi funem; sic in septimo «Phrygiamque ex ordine matrem invocat», id est rite. 774 TONSAE OLIVAE comptae, minutis frondibus. 775 PROCVL IN PRORA in parte extrema. 780 EFFVNDIT PECTORE VOCES hoc est cum dolore; ut «funditque preces rex pectore ab imo». 782 PRECES DESCENDERE AD OMNES si quid invidiae est in humillimis precibus, imputandum Iunoni est. Nam ‘omnes’ etiam humiles significat; unde ait etiam ‘descendere’. 783 QVAM NEC LONGA DIES id est tempus; de quo licet melius feminino genere dicamus, tamen et masculino dicimus; nam de certo die masculino tantum utendum est. PIETAS NEC MITIGAT aut Troianorum, quia pii sunt, aut certe propter illud «Iunoni Argivae iussos adolemus honores», quasi quae nec sacrificiis placaretur.

300 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

784 INFRACTA valde fracta, ut «Turnus ut infractos adverso Marte Latinos». 785 MEDIA DE GENTE id est totius gentis potentem. EXEDISSE muliebriter; nam inde est quod sequitur «cineres atque ossa peremptae». Sane ‘edo’ habet et rectam sed antiquam declinationem, ut ‘edo edis edit’, et anomalam, ut ‘edo es est’, quarum secunda et tertia personae longae sunt propter differentiam ‘sum es est’; ‘edit’ autem in praeterito producit <‘e’>, ‘edit’, ut ‘legit’. 788 CAVSAS TANTI SCIAT ILLA FVRORIS bene supprimit; contra ipsam enim sunt quae Iuno in decimo exsequitur, ut «me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter». 790 QVAM MOLEM ut «tantas audetis tollere moles». 791 NEQVIQVAM aut sine causa, id est nulla extante ratione, aut ‘nequiquam’ quantum ad eius pertinet mentem; unam enim navim ex omnibus vertit. 792 IN REGNIS HOC AVSA TVIS ut «non illi imperium pelagi saevumque tridentem». ACTIS furore conpulsis, ut «reginam Allecto stimulis agit undique Bacchi». 795 IGNOTAE ignobili, ut «nam saepe favos ignotus adedit stellio»; et dixit Italiae comparatione; nam ignota non erat ad quam bis Troiani venerant. 797 VELA TIBI id est per regnum tuum. 798 SI CONCESSA PETO siquidem; nam modo ‘si’ confirmantis est. Agit autem a possibili. 800 FAS OMNE EST ‘fas te est’, hoc est ‘possibile est meis regnis fidere’; nam ‘fido’ dativum tantum regit. 801 VNDE GENVS DVCIS ut diximus supra, quia feliciter est navigaturus Aeneas. Et, ut fert fabula, Caelus pater fuit Saturni, cui cum iratus filius falce virilia

digilibLT 301 Seruius

amputavisset, lapsa in mare sunt, de quorum cruore et maris spuma nata dicitur Venus; unde et Ἀφροδίτη dicitur, ἀπὸ τοῦ ἀφροῦ. Sed hoc habet ratio: omnes vires usu venerio debilitantur, qui sine corporis damno non geritur; unde fingitur Venus nata per damnum. De mari autem ideo, quia dicunt physici sudorem salsum esse, quem semper elicit coitus. Vnde etiam myrtus ei consecrata est, quae litoribus gaudet, ut «litora myrtetis laetissima». MERVI QVOQVE etiam praestiti, ut «nec te regina negabo promeritam». Alii dicunt ‘militavi’, ut «aere merent parvo». 802 RABIEM TANTAM CAELIQVE MARISQVE ut in primo legimus. 803 IN TERRIS etiam in terris; nam augmentum est. 808 IN MARE SE XANTHVS omnia haec Homeri sunt. 809 NEC DIIS NEC VIRIBVS AEQVIS id est diis iniquis, hoc est adversis; litotes figura. Aut ‘non aequis’ non aequali favore; plures enim Graecis favebant. De matribus autem intellegere non possumus, quia et Thetide melior Venus est et ei praesenti derogare nollet. 810 CVPEREM CVM VERTERE AB IMO quod proprium eius est, ut «magnoque emota tridenti fundamenta quatit». Hinc, ut supra diximus, ἐνοσίχθων dictus est. Et fecit augmentum cum se praestitisse dixit iratum. 813 PORTVS ACCEDET hic distinguendum, ne sit contrarium Veneris petitioni, quae ait «liceat Laurentem attingere Thybrim». 814 AMISSVM QVEM GVRGITE QVAERES Misenum dicit, de quo legimus «inter saxa virum spumosa immerserat unda». 815 VNVM PRO MVLTIS DABITVR CAPVT Palinurum significat; nam falsum erit si unum voluerimus accipere. 816 LAETA PERMVLSIT permulsit et laeta fecit, ut «animumque labantem inpulit»; aut certe perpetuum est epitheton Veneris. 817 SPVMANTIA FRENA spumas moventia.

302 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

818 FERIS equis, ut «inque feri curvam conpagibus alvum». 822 VARIAE COMITVM FACIES aut belvas dicit marinas secundum naturam aut poetice deos marinos. INMANIA CETE τὸ κῆτος καὶ τὰ κήτη, ut ‘βέλος βέλη’; nam Latine sic declinari non potest; nullum enim apud nos animal generis neutri est; nisi forte ‘hic cetus, huius ceti’ dicamus, quod nusquam lectum est; nam dicuntur canes marini. 823 ET SENIOR GLAVCI CHORVS Glaucus piscator fuit. Qui cum captos pisces supra herbam abiecisset et eos recepisse vidisset quam amiserant vitam, intellecta herbarum potentia, esu earum in deum mutatus est. Cuius hic chorum ideo senem dixit, quia etiam ipse senex fuerat; aut certe seniorem dicit propter spumarum colorem, sicut paene omnes dii finguntur marini. INOVSQVE PALAEMON Melicerta Inus filius. Et notandum patronymicon a matre in auctore idoneo. 824 PHORCIQVE EXERCITVS OMNIS di qui sub Phorco agunt. Hic autem Phorcus dicitur Thoosae nymphae et Neptuni filius. Vt autem Varro dicit, rex fuit Corsicae et Sardiniae: qui cum ab Atlante rege navali certamine cum magna exercitus parte fuisset obrutus, finxerunt socii eius eum in deum marinum esse conversum. 825 LAEVA TENET THETIS satis prudenter sexum debiliorem sinistrae adplicat parti. 826 NISAEE media diphthongus est. 827 VICISSIM quia reliquerat quidem socios sed feliciter petebat Italiam. 828 PERTEMPTANT sollicitant. 829 ATTOLLI MALOS id est vela per malorum volubilitatem levari; nam cum navigaret iam, non dubium quod olim erexerant arbores. 830 FECERE PEDEM podiam, funem quo tenditur velum. SINISTROS NVNC DEXTROS pro aurae mutabilitate.

digilibLT 303 Seruius

832 CORNVA antemnarum extremitates. SVA FLAMINA prospera, a puppi venientia. 833 PRINCEPS ANTE OMNES unum vacat. 835 MEDIAM CAELI METAM perite locutus est; nam medium caelum meta est anabibazontis circuli, qui medius est inter ortum et occasum. A medio autem caelo et finitur ortus et occasus incipit siderum. Alter est horizontis, qui segregat aspectum huius caeli ab alio invisibili nobis. 837 SVB REMIS FVSI PER DVRA SEDILIA NAVTAE id est requierant paululum, sic remos tenentes. 838 LEVIS vel adventu vel discessu; nam levis in utroque est. 839 DISPVLIT VMBRAS nam semper deos ambit nimbus. 840 TE PALINVRE PETENS factiose adgrediens, adpetens. SOMNIA soporem. Bene autem discernit ista Vergilius, ut ‘Somnum’ ipsum deum dicat, ‘somnium’ quod dormimus, ‘insomnium’ quod videmus in somnis, ut «sed falsa ad caelum mittunt insomnia manes». 843 IASIDE fili Iasi. IPSA AEQVORA CLASSEM id est et aestu et aura nostris utimur. 844 AEQVATAE S. A. prosperae, ut «aequatis classem procedere velis». 845 PONE CAPVT bene particulatim ad id venit quod aperte dictum refutaretur. LABORI ex intuendis sideribus. PAVLISPER paululum, dum tu quiescis. 847 VIX ATTOLLENS LVMINA aut a sideribus removens, aut certe numinis praesentia praegravatus. Quod est melius; nam et sequens eius oratio turbata est, quod et semiplenae indicant elocutiones. 848 VVLTVM mutabilitatem, pro qualitate ventorum.

304 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

849 IVBES vis, ut «infandum regina iubes renovare dolorem». MENE HVIC CONFIDERE MONSTRO? subaudis ‘vis’. 850 AENEAN CREDAM QVID ENIM per contrarium: ‘cur Aenean non committam caelo et auris fallacibus, qui sum totiens serenitatis fraude deceptus? ‘Quid enim’ ‘quid ni?’ ‘Cur non?’. 851 FRAVDE SERENI serenitatis, ut «et servantissimus aequi». 855 VIQVE SOPORATVM STYGIA morte plenum. VTRAQVE TEMPORA pro ‘utrumque tempus’. 856 CVNCTANTI quasi reluctanti. NATANTIA errantia somni vicinitate. 858 CVM PVPPIS PARTE prooeconomia; ut triduo natare potuerit. 862 CVRRIT ITER ut Cicero «ite viam, redite viam». TVTVM praesidio Neptuni. 864 SIRENVM Sirenes secundum fabulam tres, parte virgines fuerunt, parte volucres, Acheloi fluminis et Calliopes musae filiae. Harum una voce, altera tibiis, alia lyra canebat; et primo iuxta Pelorum, post in Capreis habitaverunt, quae inlectos suo cantu in naufragia deducebant. Secundum veritatem meretrices fuerunt, quae transeuntes quoniam deducebant ad egestatem, his fictae sunt inferre naufragia. Has Vlixes contemnendo deduxit ad mortem. ‘Sirenum’ autem genetivus est veniens ab ‘hac Sirene’. 866 TVM RAVCA ac si diceret, antehac delectabili voce resonabant, tunc fluctibus solis. Et bene imitatus est maris stridorem «sale saxa sonabant». 867 AMISSO FLVITANTEM ERRARE MAGISTRO naturale enim est ut fluctuet navis sine gubernatore. 868 NOCTVRNIS REXIT IN VNDIS dat ei hoc et in decimo, ut «ipse sedens clavumque regit velisque ministrat».

digilibLT 305 Seruius

869 MVLTA GEMENS nomen pro adverbio. CASV AMICI propter ruinam adlusit ad nomen. 870 PELAGO CONFISE hoc est quod supra Palinurus excusat. 871 NVDVS insepultus. IGNOTA peregrina, ante non visa; nam in sexto dicturus est «paulatim adnabam terrae, iam tuta tenebam». Sciendum sane Tuccam et Varium hunc finem quinti esse voluisse; nam a Vergilio duo versus sequentes huic iuncti fuerunt. Vnde in non nullis antiquis codicibus sexti initium est «obvertunt pelago proras, tum dente tenaci».

Totus quidem Vergilius scientia plenus est, in qua hic liber possidet principatum, cuius ex Homero pars maior est. Et dicuntur aliqua simpliciter, multa de historia, multa per altam scientiam philosophorum, theologorum, Aegyptiorum, adeo ut plerique de his singulis huius libri integras scripserint pragmatias. Sane sciendum, licet primos duos versus Probus et alii in quinti reliquerint fine prudenter ad initium sexti esse translatos; nam et coniunctio poematis melior est et Homerus etiam sic inchoavit ὣς φάτο δάκρυ χέων. 1 CLASSIQVE INMITTIT HABENAS navibus suis sive navi, quae classis dicitur, vel quod fiat de fustibus. Calas enim dicebant maiores nostri fustes, quos portabant servi sequentes dominos ad proelium, unde etiam calones dicebantur. Nam consuetudo erat militis Romani, ut ipse sibi arma portaret, ipse vallum: vallum autem dicebant calam, sicut Lucilius «scinde calam, ut caleas», id est, o puer, frange fustes et fac focum. Inde ergo classem dictam dicunt. Alii classem hinc magis dictam volunt: apud maiores nostros stipendium proelio terrestri miles pedester dabat, equites vero dabant in navali certamine; nam adhuc pauper fuerat populus. Exinde iam quod ab equitibus dabatur stipendium, tractum est ut diceretur classis: proprie enim classes equitum dicimus. CLASSIQVE aut suae navi, quae classis, ut in primo diximus, dicta est ἀπὸ τῶν κάλων, id est a lignis, unde Horatius «me vel extremos Numidarum in agros classe releget», aut omnium quae eius cursum sequuntur. Palinuri enim implet officium, de quo supra ait «ad hunc alii cursum contendere iussi». IMMITTIT HABENAS aut funes per metaphoram dixit, aut Homerum secutus est, qui ait vela erigi ἐυστρέπτοισι βοεῦσι, id est loris tortis; his enim utebantur antiqui.

306 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

2 ET TANDEM ad Aeneae desiderium retulit olim ad Italiam venire cupientis. Ceterum mora non congruit de Capreis Cumas usque, ad vicinitatem accedente favore Neptuni. EVBOICIS ORIS a colonia appellavit Cumas; nam Euboea insula est in qua Chalcis civitas, de qua venerunt qui condiderunt civitatem in Campania, quam Cumas vocarunt vel ἀπὸ τῶν κυμάτων vel a gravidae mulieris augurio, quae Graece ἔγκυος dicitur. ADLABITVR venit celeriter, ut «labere nympha polo». 3 PELAGO in pelagus; ut «it clamor caelo». Bene autem ‘obvertunt’, ut non Aeneae, sed sociis vilia dentur officia. Gubernandi ars soli Aeneae conceditur. DENTE TENACI unde in primo «unco non alligat anchora morsu». 4 ANCHORA ut supra diximus, in Graeco aspirationem non habet, nam ἄγκυρα dicitur; unde et apud maiores sine aspiratione conferebatur. Contra ‘thus’ et ‘orchus’ veteres dicebant et ‘lurcho’, id est vorax, quibus sequens aetas detraxit aspirationem. 5 IVVENVM MANVS post conditam in Sicilia civitatem senum aut nulla aut rara fit mentio. ARDENS festinans, ut «instant ardentes Tyrii». 6 LITVS IN HESPERIVM hic ostenditur Hesperiam minorem esse omnem Italiam, dictam, ut supra diximus, vel a rege vel a stella. SEMINA FLAMMAE σπέρμα πυρὸς Homerus dicit. 7 ABSTRVSA IN VENIS SILICIS in Georgicis «ut silicis venis abstrusum excuderet ignem». FERARVM TECTA epexegesis silvae. 8 FLVMINA MONSTRAT quaecumque fluenta. Et sciendum monstrari Aeneae ad expiandum se; nam funestatus fuerat morte Palinuri, non quod eum viderat, sed quod funus agnoverat, id est doluerat. In eo enim est pollutio quod ait «casuque animum concussus amici»: ipsa impiant quae agnoscimus. Vnde in Livio habemus Horatium Pulvillum, cum Capitolium dedicare vellet, audisse ab inimico mortuum filium, et, ne pollutus dedicare non posset, respondisse: Cadaver sit! Hanc autem purgationem Aeneae polluto dat ubique Vergilius, ut paulo post «corpusque recenti spargit aqua». 9 AT PIVS AENEAS quippe ad templa festinans. ARCES QVIBVS ALTVS APOLLO P. cum ubique arx Iovi detur, apud Cumas in arce Apollinis templum est. ‘Altus’ autem vel magnus, ut «iacet altus Orodes» et de ipso Apolline «sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo»; vel ad simulacri magnitudinem retulit, quod esse constat altissimum.

digilibLT 307 Seruius

10 QVIBVS PRAESIDET quibus praeest, quas defendit. HORRENDAE venerandae, ut «horrendum silvis et r. p.». PROCVL haud longe; procul enim est et quod prae oculis est et quod porro ab oculis, unde duplicem habet significationem. 11 ANTRVM IMMANE epexegesis domus Sibyllae. MENTEM ANIMVMQVE perissologia est, nam secundum Lucretium unum est mens et animus. 12 DELIVS INSPIRAT VATES Apollo fatidicus. Et sic ait ‘Delius’, ut «nunc Lyciae sortes», id est Apollineae. Bene autem Sibylla quid sit expressit ‘magnam cui mentem animumque Delius inspirat vates’; nam, ut supra diximus, Sibylla dicta est quasi σιοῦ βουλὴ, id est dei sententia. Aeolici enim σιοὺς deos dicunt. 13 TRIVIAE LVCOS congrue Apollini Dianae iuncta sunt templa, ut et paulo post «Phoebi Triviaeque sacerdos». Et bene fit lucorum Dianae commemoratio, quia petiturus est inferos. AVREA TECTA Apollinis scilicet. 14 DAEDALVS VT FAMA EST FVGIENS MINOIA REGNA indicato a Sole adulterio Martis et Veneris Vulcanus minutissimis catenis lectulum cinxit, quibus Mars et Venus ignorantes implicati sunt et cum ingenti turpitudine resoluti sub testimonio cunctorum deorum. Quod factum Venus vehementer dolens stirpem omnem Solis persequi infandis amoribus coepit. Igitur Pasiphae, Solis filia, Minois regis Cretae uxor, tauri amore flagravit et arte Daedali inclusa intra vaccam ligneam, saeptam corio iuvencae pulcherrimae, cum tauro concubuit, unde natus est Minotaurus, qui intra labyrinthum inclusus humanis carnibus vescebatur. Sed Minos de Pasiphae habuit liberos plures, Androgeum Ariadnen, Phaedram. Sed Androgeus cum esset athleta fortissimus superaretque in agonibus cunctos apud Athenas, Atheniensibus et vicinis Megarensibus coniuratis occisus est. Quod Minos dolens collectis navibus bella commovit et victis Atheniensibus poenam hanc statuit, ut singulis quibusque annis septem de filiis et filiabus suis edendos Minotauro mitterent. Sed sorte tertio anno Aegei filius Theseus missus est, potens tam virtute quam forma. Cum ab Ariadne regis filia adamatus fuisset, Daedali consilio filo iter rexit et necato Minotauro cum rapta Ariadne victor aufugit. Quae cum omnia factione Daedali Minos deprehendisset effecta, eum cum Icaro filio servandum in labyrinthum trusit. Sed Daedalus corruptis custodibus sub faciendi muneris specie, quo simulabat posse regem placari, ceram accepit et pennas, et inde tam sibi quam filio alis impositis evolavit. Icarus altiora petens, pennis solis calore resolutis, mari in quod cecidit nomen imposuit. Daedalus vero primo Sardiniam, ut dicit Sallustius, post delatus est Cumas, et templo Apollini condito in foribus haec universa depinxit. Dicendo autem Vergilius ‘ut fama est’ ostendit requirendam esse veritatem. Nam

308 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

Taurus notarius Minois fuit, quem Pasiphae amavit, cum quo in domo Daedali concubuit. Et quia geminos peperit, unum de Minoe et alium de Tauro, enixa esse Minotaurum dicitur, quod et ipse paulo post ostendit dicens «mixtumque genus». Sed inclusum Daedalum corruptis relaxavit regina custodibus. Qui amisso in mari filio navi delatus est Cumas, quod ipsum tangit dicens «remigium alarum»; alae enim et volucrum sunt et navium, ut «velorum pandimus alas». MINOIA REGNA Cretam. 15 PRAEPETIBVS PENNIS felicibus; praepetes enim sunt aves boni augurii, quod huic dat, quia pervenit. AVSVS SE CREDERE CAELO quasi alienis sedibus. Horatius «expertus vacuum Daedalus aëra pennis non homini datis». 16 INSVETVM hominibus scilicet. ENAVIT AD ARCTOS bene utrumque miscet; nare enim et de navibus dicimus, ut «natat uncta carina», item «et terris adnare nocesse est», et de volatu, ut «nare per aestatem liquidam suspexeris agmen». ‘Ad arctos’ autem, si ad fabulam, contra septemtrionem; si ad veritatem, ad septemtrionis observationem. 17 CHALCIDICAQVE quam civitatem Chalcidenses condiderunt, ut supra ab insula Cumas civitatem nominavit. 18 REDDITVS HIS PRIMVM TERRIS quasi de alieno elemento. Horatius «finibus Atticis reddas incolumem precor». 19 REMIGIVM ALARVM artem volandi. Et iterum miscet dicendo ‘remigium’, quod est navis. POSVIT exaedificavit. 20 LETVM ANDROGEO secundum Atticam linguam genetivus singularis Graecus est. 21 CECROPIDAE IVSSI Athenienses a rege Cecrope. ‘Pendere’ autem solvere, quod ut supra diximus, tractum est a pecuniaria damnatione. MISERVM dolentis interiectio, ac si diceret ‘nefas’. 22 CORPORA NATORVM bene ‘corpora’, quae adempta vita consumebantur. STAT aut horret, ut «stant lumina flamma»; aut re vera stat post ductas sortes; aut certe ad picturam respexit, nam volvi in pictura non poterat. Et licet non sit urnae stare, de pictura tamen bene dictum est. Sed si ‘stat’ horret acceperimus, ‘ductis sortibus’

digilibLT 309 Seruius

intellegimus de qua ducebantur, ut «et qua vectus Abas». Nam a passivo, ut saepe diximus, inveniri non poterit participium praesens. 23 ELATA MARI perite situm expressit; ut enim Sallustius dicit, Creta altior est qua parte spectat orientem. RESPONDET aspicitur, nam contra Athenas est posita. 24 FVRTO adulterio, ut «Vulcani Martisque dolos et dulcia furta». Potest et ad vaccam referri. 25 MIXTVMQVE GENVS secundum veritatem. PROLESQVE BIFORMIS secundum fabulam. 26 VENERIS MONVMENTA NEFANDAE aut memoria turpissimi coitus, aut ultio Veneris proditae. Significat autem Minotaurum. 27 INEXTRICABILIS insolubilis, indeprehensibilis; Horatius «si pugnat extricata densis cerva plagis». Si ‘extricata’ est soluta, ‘inextricata’ insoluta sine dubio. 28 REGINAE regis filiae, Ariadnes. 31 OPERE IN TANTO in foribus adfabre factis. 33 BIS PATRIAE CECIDERE MANVS quia patriae. QVIN PROTINVS OMNEM ostendit plura fuisse, quam dixit. 34 PERLEGERENT picturam. Nec incongrue legi picturam dixit, cum Graece γράψαι et pingere dicatur et scribere. Hoc est quod ait Horatius in Arte poetica «et nova fictaque nuper habebunt verba fidem, si Graeco fonte cadant, parce detorta». PRAEMISSVS ACHATES κατὰ τὸ σιωπώμενον intellegimus. 36 DEIPHOBE GLAVCI subaudis ‘filia’. Et est proprium nomen Sibyllae. Multae autem fuerunt, ut supra diximus, quas omnes Varro commemorat et requirit a qua sint fata Romana conscripta. Et multi, sequentes Vergilium, ab hac Cumana dicunt: quae licet longaeva legatur, non tamen valde congruit eam usque ad Tarquinii tempora durasse, cui Sibyllinos libros constat oblatos. Ducitur tamen Varro ut Erythraeam credat scripsisse, quia post incensum Apollinis templum in quo fuerant, apud Erythram insulam ipsa inventa sunt carmina.

310 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

37 NON HOC ISTA SIBI TEMPVS SPECTACVLA POSCIT et supra diximus Apollinem sex mensibus apud Lycios et sex apud Delum dedisse responsa. Item lectum est deos aliquotiens kalendis, aliquotiens tantum idibus vaticinari; nonnumquam diei vel prima vel postrema parte, unde est in iure fissus dies, id est non totus religiosus: nunc ostendit dicens non oportere Aenean religiosam diei partem perdere, id est oraculis congruam. Sane sciendum ‘poscit’ lectionem esse meliorem: tempus enim poscit spectacula, non a spectaculis poscitur. 38 NVNC GREGE DE INTACTO gregem pro armento posuit; nam de iuvencis dicturus, quae per poeticam licentiam saepe confundit. Illo loco proprie posuit «quinque greges illi balantum quina redibant armenta». ‘Intacto’ autem indomito, ut «et intacta totidem cervice iuvencas». 39 LECTAS DE MORE BIDENTES ‘de more’ antiquo scilicet, quem praetermisit quasi tunc omnibus notum, id est ne habeant caudam aculeatam, ne linguam nigram, ne aurem fissam: per quod docet aliud esse intactum, aliud lectum. ‘Bidentes’ autem, ut diximus, oves sunt circa bimatum, habentes duos dentes eminentiores, quae erant aptae sacrificiis. 42 EVBOICAE RVPIS LATVS hoc est montis Cumani, quem Euboici habitaverunt. Est autem acyrologia: coloniae enim epitheton rei dedit immobili. IN ANTRVM in antri similitudinem, ut «portus ab Euroo fluctu curvatus in arcum». 43 QVO LATI DVCVNT ADITVS CENTVM OSTIA CENTVM non sine causa et ‘aditus’ dixit et ‘ostia’; nam Vitruvius, qui de architectonica scripsit, ostium dicit per quod ab aliquo arcemur ingressu, ab obstando dictum, aditum ab adeundo per quem ingredimur. OSTIA CENTVM finitus numerus pro infinito, licet possit et rationabiliter dictum esse: responsa enim Sibyllae in hoc loco plus minus centum sermonum sunt. Inveniuntur tamen Apollinis logia et viginti quinque et trium sermonum, unde melius est finitum pro infinito accipi. 44 TOTIDEM VOCES ac si diceret ‘tot sermones’. 46 DEVS ECCE DEVS vicinitate templi iam adflata est numine: nam furentis verba sunt deum velle ostendere, qui ipsi tantum videtur. Sane cauti esse debemus, quando plena sit numine et quando deum deponat: de Miseno enim post vaticinationem dictura est.

digilibLT 311 Seruius

47 NON COLOR VNVS idem Lucanus «stat numquam facies». 48 COMPTAE COMAE antehac scilicet, nam propter sacra resolutae sunt, ut «vittasque resolvit sacrati capitis». 49 MAIORQVE VIDERI videbatur, sicut solebat in vaticinantibus apparere numinis praesentia, quod humanis inludebat aspectibus. Vnde ait ‘maiorque videri’; non enim erat re vera. 50 NEC MORTALE SONANS alia enim numinum vox est, ut «nec vox hominem sonat», item «vocisve sonus vel gressus euntis». ADFLATA EST NVMINE nondum deo plena, sed adflata vicinitate numinis. QVANDO siquidem; nam coniunctio est, non adverbium. 51 CESSAS IN VOTA tardus es ad vota facienda; nam si dixeris ‘cessas in votis’, hoc significat, tardus es dum vota facis. Aliud est ‘cessas in illam rem’, aliud ‘cessas in illa re’: tardus es ad faciendam rem et tardus es in facienda re. Figurate autem dixit ‘cessas’ circa promittenda vota numinibus. 52 TROS principale pro derivativo, pro ‘Troius’. ANTE DEHISCENT trahit hoc de Matris Deum templo, quod non manu, sed precibus aperiebatur. 53 ATTONITAE stupendae, non stupentis: ergo ‘attonitae’ facientis attonitos, ut ‘mors pallida’, ‘tristis senecta’. ORA DOMVS quia supra ait «unde ruunt totidem voces responsa Sibyllae». 54 PER DVRA CVCVRRIT OSSA TREMOR religionis est et divinae reverentiae; alibi «ipse manu multo suspensum numine ducit». 55 PECTORE AB IMO a mentis intimo; nec immerito, nam illa re divinitas flectitur quae est nobis cum divinitate communis, id est sensu. 56 PHOEBE GRAVES TROIAE SEMPER MISERATE LABORES secundum Homerum, qui eum dicit semper Troiae propugnatorem fuisse. Et bene ‘miserate’, quia Troia defendi non potuit; ideo non dixit, qui defendisti, sed miseratus es.

312 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

57 DARDANA QVI PARIDIS Achilles, a matre tinctus in Stygem paludem, toto corpore invulnerabilis fuit, excepta parte qua tentus est. Qui cum amatam Polyxenam ut in templo acciperet statuisset, insidiis Paridis post simulacrum latentis occisus est, unde fingitur quod tenente Apolline Paris direxerit tela. Et bene ‘direxti’, quasi ad solum vulnerabilem locum. ‘Dardana’ autem ideo, ut non adultero, sed genti praestitisse videatur. TELA MANVSQVE vel quia aliud sine alio esse non potest, vel hoc dicit: et artem per tela, ut nosset quid feriret, et virtutem per manus dedisti, ut eius fata compleret. 58 MAGNAS OBEVNTIA TERRAS terras cingentia. Oceanus quidem ambit omnes terras; et licet iste per ea maria navigaverit quae terris cinguntur, tamen non dixit improprie, cum de Oceano ista nascantur. 59 TOT MARIA dicendo ‘maria’ partem eum maris navigasse significat, non totum mare: mare enim elementum est totum, maria vero partes maris, sicut terrae partes sunt, terra vero totum elementum. PENITVSQVE REPOSTAS longe remotas, avias. 60 MASSYLVM GENTES Massyli sunt Mauri, unde speciem pro genere posuit; nam Aeneas ad Africam venit, cuius partem constat esse Massyliam. Massilia mediterranea est pars Mauretaniae, unde a parte totum accipere debemus. PRAETENTAQVE SYRTIBVS circumfusa; incerta enim sunt illic maria et terrae; unde ait Lucanus «aequora fracta vadis abruptaque terra profundo». 61 PRENDIMVS quippe fugientem Italiam. 62 HAC TROIANA TENVS hactenus, hucusque, id est hic sit finis. Nam tenus proprie est extrema pars arcus, ut Plautus ostendit, unde tractum est ut ‘hactenus’ hucusque significet. TROIANA FORTVNA a praeiudicio, id est mala. Et dicit iniquum esse ut Troianam fortunam patiantur in Italia. 63 FAS EST PARCERE GENTI quia se victam fatetur. 64 QVIBVS OBSTITIT ILIVM Ganymedes enim Hebae obfuit, Paris Minervae et Iunoni. Quod autem cum dixerit «dique deaeque», dearum tantum reperimus exempla, non mirum est, cum supra dixerimus ἀρσενοθήλεις esse omnes deos. Possumus ergo per unam rem utrumque intellegere, licet dicatur etiam Neptuno obfuisse Troia ex denegatione mercedum. Novimus praeterea esse morem poeticum

digilibLT 313 Seruius

ut duabus propositis rebus uni respondeat, ut «navita tum stellis numeros et nomina fecit Pleiadas, Hyadas claramque Lycaonis Arcton», nam suppresso numero dixit nomina. 66 PRAESCIA VENTVRI absolutum est, rerum venturarum. DA dic, ut «qui sit da, Tityre, nobis»; unde est contra «accipe nunc Danaum insidias»; non enim praestare aliquid poterat, sed indicare futura. NON INDEBITA POSCO REGNA MEIS FATIS deest ‘si’. Est autem εἱρμὸς , id est longissimum hyperbaton: Phoebe et vos dii deaeque, tuque o vates da, id est dic Latio Teucros considere, si non posco regna meis fatis indebita. Dic autem considere, id est utrum possimus considere. Et verecunde dictum est ‘non posco indebita’, cum certum constet esse regna deberi. 68 ERRANTESQVE DEOS ut «diis sedem exiguam patriis». AGITATAQVE NVMINA TROIAE aut mecum vexata aut certe ξόανα dicit, id est simulacra brevia quae portabantur in lecticis et ab ipsis mota infundebant vaticinationem, quod fuit apud Aegyptios et Carthaginienses. 69 TVM PHOEBO ET TRIVIAE ut solet miscet historiam; nam hoc templum in Palatio ab Augusto factum est. Sed quia Augustus cohaeret Iulio qui ab Aenea ducit originem, vult Augustum parentum vota solvisse. 70 FESTOSQVE DIES DE NOMINE PHOEBI ludos Apollinares, qui secundum quosdam bello Punico secundo instituti sunt, secundum alios tempore Syllano ex responso Marciorum fratrum, quorum extabant, ut Sibyllina, responsa. 71 TE QVOQVE MAGNA MANENT NOSTRIS PENETRALIA REGNIS id est coleris ut numen. ‘Manent’ autem exspectant, ‘penetralia’ secreta templorum. 72 TVAS SORTES Sibyllina responsa, quae, ut supra diximus, incertum est cuius Sibyllae fuerint, quamquam Cumanae Vergilius dicat, Varro Erythraeae. Sed constat regnante Tarquinio quandam mulierem nomine Amaltheam obtulisse ei novem libros in quibus erant fata et remedia Romana, et pro his poposcisse CCC philippeos, qui aurei tunc pretiosi erant. Quae contempta alia die tribus incensis reversa est et tantundem poposcit, item tertio aliis tribus incensis cum tribus reversa est et accepit quantum postulaverat, hac ipsa re commoto rege, quod pretium non mutabat. Qui libri in templo Apollinis servabantur, nec ipsi tantum, sed et Marciorum et Begoes nymphae, quae artem scripserat fulguratorum apud Tuscos, unde addidit modo ‘tuas sortes arcanaque fata’. Et hoc trahit poeta. Aenean tamen inducit quasi de praesenti dicentem oraculo.

314 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

73 LECTOSQVE SACRABO ALMA VIROS quia nisi patricii non fiebant. Sciendum sane primo duos librorum fuisse custodes, inde decem, inde quindecim usque ad tempora Sullana. Postea crevit numerus; nam sexaginta fuerunt, sed remansit in his quindecimvirorum vocabulum. 74 FOLIIS TANTVM NE CARMINA MANDA ut Varro dicit, in foliis palmae interdum notis, interdum scribebat sermonibus, ut diximus supra. 76 IPSA pro ‘tu’. Et posuit pronomem eius personae de qua loquimur, pro illius cum qua loquimur. Est autem Graecum, nam dicunt αὐτὴ εἰπὲ, id est tu dic. FINEM DEDIT ORE LOQVENDI hoc est definivit ei ut ore loqueretur nec in foliis scriberet. 77 NONDVM PATIENS quae nondum posset implere oraculorum sermones, aut ‘dum’ vacat, et est impatiens Phoebi. 78 BACCHATVR VATES bene ‘bacchatur’. Idem enim est Apollo qui Liber Pater, qui Sol, unde ait Lucanus «cui numine mixto Delphica Thebanae referunt trieterica Bacchae»; unde in eorum sacris erat Phoebadum Baccharumque conventus. 79 EXCVSSISSE DEVM excuti proprie de equis dicimus, quod ideo traxit quia Phoebus, id est Sol, equis utitur. Et nunc Sibyllam quasi equum, Apollinem quasi equitem inducit et in ea permanet translatione: ‘excussisse’ ait, ut «excussus Aconteus»; item «fera corda domans», quod est equorum primum frenos pati et stimulos, ut «ea frena furenti concutit et stimulos sub pectore vertit Apollo». Quod autem dicit ‘magnum deum’, non re vera ait, sed retulit ad affectum colentis, ut «summe deum, sancti custos Soractis Apollo»; unicuique enim deus quem colit magnus videtur. ‘Excussisse deum’ pro ‘excutere’, tempus pro tempore. Est autem Attica figura, qua nos uti non convenit, quia hac licenter utuntur poetae. 80 FINGITQVE PREMENDO componit, ut «et corpora fingere lingua». Componit autem ad moderationem certam dicendi; ut enim supra diximus, omnia quidem vident, sed non omnia indicant sacerdotes. 81 OSTIA IAMQVE DOMVS PATVERE precibus scilicet. Et quae ante ostia erant patefacta aditus esse coeperunt. 82 FERVNT RESPONSA quia ait supra «ora domus».

digilibLT 315 Seruius

83 PELAGI DEFVNCTE PERICLIS non liberate pelago, sed marinis periculis; nam adhuc navigaturus est, sed sine ullo discrimine. ‘Defuncte’ autem liberate; nam dicimus functos officio qui officia debita complerunt, unde et honoribus functos. Hinc et defunctos mortuos dicimus, qui compleverunt vitae officia, unde est «et nil iam caelestibus ullis debentem». 84 SED TERRA legitur et ‘terrae’, unum tamen est. IN REGNA LAVINI alii ‘Latini’ legunt, cuius tunc erant. Sed quia divina loquitur, futura praeoccupat; postea enim Lavinium dicetur; licet possit ad Lavinum, Latini fratrem referri, qui illic ante regnavit. 86 HORRIDA BELLA quae contra hospitem cognatumque suscepta sunt, ut Latinus dicturus est «arma impia sumpsi promissam eripui». 87 SPVMANTEM SANGVINE CERNO quasi non praedicit sed videt quod facturus est Turnus, ut «recalent nostro Tiberina fluenta sanguine adhuc». 88 NON SIMOIS TIBI NEC XANTHVS Tiberinus et Numicus, in quem cecidit. DORICA CASTRA Graeca. Et re vera; nam Turnus Graecus fuit, ut «et Turno si prima domus repetatur origo, Inachus Acrisiusque patres mediaeque Mycenae». 89 PARTVS ACHILLES Turnum significat. Et sic hoc dictum est, ut in Bucolicis «alter erit tum Tiphys et altera quae vehat Argo delectos heroas». Et hoc est quod dicit «obscuris vera involvens»; nam licet vera sint, latent, unde Apollo λοξίας dicitur, id est Obliquus. 90 NATVS ET IPSE DEA de Venilia, sorore Amatae, ut «cui diva Venilia mater». Nec debet mirum esse Amatam fuisse mortalem, cum etiam Turnus, Iuturnae frater, mortalis fuerit; nam haec fuerant divina beneficia. ADDITA IVNO inimica. Est autem verbum Lucilii et antiquorum, ut Plautus «additus Ioni Argus». 91 IN REBVS EGENIS per transitum ostendit famem futuram. 93 CONIVNX ITERVM HOSPITA nam et Paris ab Helena fuerat susceptus hospitio. ‘Hospita’ autem more suo dixit. Et bene ne aliquid imputetur Aeneae quasi fatorum hoc esse praedicit.

316 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

95 NE CEDE ne cedas, sed esto audentior quam tua te fortuna permittit. Et bene adversa fortunae docet virtute aut vitari aut imminui aut patienter sustineri. 96 VIA ratio, opportunitas. 97 GRAIA PANDETVR AB VRBE propter Euandrum, qui eum in Tusciam missurus ad Tarchontem est. 98 EX ADYTO locum vaticinationis ostendit. CVMAEA bene addidit propter discretionem. 99 ANTROQVE REMVGIT quia in antro est, ut «pulsati colles clamore resultant». 100 OBSCVRIS VERA INVOLVENS vera et obscura confundens. Est autem hypallage, veris obscura inserens. 102 CESSIT FVROR non penitus recessit, sed paulatim coepit imminui; nam est paulo post de Miseni morte dictura, quod non procedit, si nunc numen recessit. 103 NON VLLA LABORVM O VIRGO ‘o’ licet sit naturaliter brevis in Latinis sermonibus, apud Vergilium tamen pro longa habetur, ut hoc loco ‘virgo’, item alibi «quis te magne Cato tacitum». Exceptis ‘ego’, ut «ast ego quae divum», ‘duo’ ut «si duo praeterea», ‘scio’ ut «nunc scio quid sit amor», et ‘nescio’ ut «nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos». Apud alios ‘o’ nisi in Graecis nominibus non producitur, quod et nunc sequi debemus. Dicunt tamen quidam quod ‘o’ tunc producitur in nominativo, quando et in genetivo producta fuerit. Quod falsum est; nam et Vergilius produxit ‘virgo’ cum ‘virginis’ faciat, et Lucanus ‘Cato’ corripuit, ut «nos, Cato, da veniam», cum ‘Catonis’ faciat. Item ‘Iuno’ cum producat Vergilius, Statius tamen corripuit. Sane sciendum adlocutionem hanc esse suasoriam cum partibus suis; nam honestum est quod dicit se patrem requirere; utile ut ab eo patriae originem discat, necessarium quia iusserat pater, ut «Ditis tamen ante infernas accede domos», possibile quia ait «quando hic inferni ianua regis dicitur» item «potes namque omnia», si omnia, et hoc. NOVA MI FACIES id est species. Et sciendum pronomen ‘mihi’ numquam in synaeresin venire, ne incipiat esse blandientis adverbium. Et licet quidam huius loci nitantur exemplo, non procedit, vel quia unum est, vel quia potest esse etiam blandientis adverbium. ‘Nihil’ vero

digilibLT 317 Seruius

pro metri necessitate cogitur; nam si pars sequens orationis a vocali inchoet, ‘nihil’ dicimus, ut «heu nihil invitis fas quemquam fidere divis»; si autem a consonante inchoet, ‘nil’ ponimus, ut Iuvenalis «nil tale expectes: emit sibi. Multa videmus». INOPINAVE SVRGIT nomen est, non participium; nam ‘inopinata’ diceret, quod non procedit. ‘Opinatus’ enim venit ab eo quod est ‘opinor’; sed quia ‘inopinor’ non dicimus, ideo nec ‘inopinatus’ facit. Sicut et ‘nocens’ participium est, quia invenimus ‘noceo’, ‘innocens’ nomen, quia ‘innoceo’ non dicimus. Nullum est enim participium quod a verbo non trahatur, licet a sui verbi forma non veniat, ut ‘placita’: licet ‘placeor’ non dicamus, tamen placeo invenimus; item ‘regnata’, ‘triumphata’. Vnde ‘galeatus’ et ‘tunicatus’ nomina comprobantur; nullum enim verbum horum originis reperitur. 105 OMNIA PERCEPI ATQVE ANIMO MECVM ANTE PEREGI percepi; ante cognovi ab Heleno vel a patre, qui ait «gens dura atque aspera cultu debellanda tibi Latio est». Dicit autem se futura partim audisse, partim mente praecepisse. Sed occurrit: si novit omnia, quid consulit numen? Nosse se dicit omnia quantum ad labores pertinet, et concidit totam petitionem, ut ad illud veniat quo possit patrem videre; nam quod dicit ‘unum oro’, non solum dicit, sed praecipuum, ut «unam posthabita coluisse Samo». 106 QVANDO siquidem. Et est coniunctio. 107 ET TENEBROSA PALVS ACHERONTE REFVSO paludem pro lacu posuit; nam Avernum significat, quem vult nasci de Acherontis aestuariis. ‘Palus’ autem bene iste produxit ‘lus’, quia ‘paludis’ facit, quod supra planius diximus; Horatius corripuit, ut «sterilisque diu palus aptaque remis». ‘Tenebrosa’ autem nigra, per quod altam significat, ut «nigra figit sub nube columbam», id est alta. ACHERONTE REFVSO Acheron fluvius dicitur inferorum, quasi sine gaudio. Sed constat locum esse haud longe a Bais undique montibus saeptum, adeo ut nec orientem nec occidentem solem possit aspicere, sed tantum medium. Quod autem dicitur ignibus plenus, haec ratio est: omnia vicina illic loca calidis et sulphuratis aquis scatent. Sine gaudio autem ideo ille dicitur locus, quod necromantia vel sciomantia, ut dicunt, non nisi ibi poterat fieri: quae sine hominis occisione non fiebant; nam et Aeneas illic occiso Miseno sacra ista complevit et Vlixes occiso Elpenore. Quamquam fingatur in extrema Oceani parte Vlixes fuisse: quod et ipse Homerus falsum esse ostendit ex qualitate locorum quae commemorat et ex tempore navigationis; dicit enim eum a Circe unam noctem navigasse et ad locum venisse in quo haec sacra perfecit: quod de Oceano non procedit, de Campania manifestissimum est. Praeterea a Baio socio eius illic mortuo Baias constat esse nominatas. Dicitur etiam vidisse Herculem, ideo quia illic sunt Bauli, locus Herculis dictus quasi boaulia, quod illic habuit animalia quae Geryoni detracta ex Hispania adduxerat.

318 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

108 IRE CONTINGAT ‘ut’ minus est, ut ire contingat, ut iter doceas. 109 SACRA OSTIA PANDAS aut venerabilia aut execranda, sicut de Tartaro dicturus est «sacrae panduntur portae». 110 ILLVM EGO PER FLAMMAS meritum adprobat patris, ut iustum videatur esse desiderium. SEQVENTIA TELA ut «ardentes clipeos atque aera micantia cerno». 111 EX HOSTE RECEPI liberavi, ut «frugesque receptas». ‘Ex hoste’ autem plus est quam si ‘ex hostibus’ diceret, ut diximus supra. ‘Ex hoste’ enim generaliter dicitur, ‘ex hostibus’ partem ostendit, sicut dicendo ‘terram’ significamus elementum, ‘terras’ vero singulas partes, ut Africae, Italiae. 112 MEVM COMITATVS ITER non spe salutis, sed mei causa, ut «cedo equidem nec, nate, tibi comes ire recuso». 113 CAELIQVE FEREBAT ut ante morte praeventus sit quam ferre desierit. Et mire imperfecto usus est tempore, ac si diceret ‘adhuc si viveret, ferret’. 114 VIRES VLTRA SORTEMQVE SENECTAE quia senectae sors quies est et otium, sicut pueritiae ludus, amor adulescentiae, ambitus iuvenalis aetatis. Ergo aliud ferebat pater, quam sors exigebat senectae. 116 ORANS MANDATA DABAT sic dictum est, ut «supplex tua numina posco»; maior enim ad impetrandum vis est eum rogare, qui possit iubere. MANDATA DABAT ut «huc casta Sibylla nigrarum multo pecudum te sanguine ducet». 118 LVCIS HECATE PRAEFECIT AVERNIS Hecate trium potestatum numen est; ipsa enim est Luna, Diana, Proserpina. Sed solam Proserpinam dicere non potuit propter lucos qui Dianae sunt, item Dianam, quia ‘Avernis’ ait: unde elegit nomen in quo utrumque constabat. Vnde Lucanus de Proserpina ait «Hecate pars ultima nostrae». 119 SI POTVIT MANES nititur exemplis quae inferiora sunt per comparationem, ut ipse videatur iustius velle descendere; nam Orpheus revocare est conatus uxorem, hic vult tantum patrem videre. Orpheus autem voluit quibusdam carminibus reducere animam coniugis; quod quia implere non potuit, a poetis fingitur receptam iam

digilibLT 319 Seruius

coniugem perdidisse dura lege Plutonis; quod etiam Vergilius ostendit dicendo ‘arcessere’, quod evocantis est proprie. 120 FIDIBVSQVE CANORIS bene sonantibus chordis. ‘Fidibus’ autem est a nominativo ‘haec fidis’, ut sit pyrrichius; nam ‘fides’ iambus est. 121 SI FRATREM POLLVX ALTERNA MORTE REDEMIT ut diximus supra, Helena et Pollux de Iove nati immortales fuerunt; nam Castor Tyndarei filius fuit: cuius mortem suo interitu fraterna pietas redemit. Quod ideo fingitur, quia horum stellae ita se habent ut occidente una oriatur altera. Et item exemplum per comparationem; quod quia pium est, se ad frequentiam contulit dicendo ‘itque reditque viam totiens’. 122 QVID THESEA durum exemplum, unde nec immoratus est in eo. Dicit autem inferos debere patere pietati, qui patuerunt infanda cupienti; nam hic ad rapiendam Proserpinam ierat cum Pirithoo et illic retentus luit poenas, ut «sedet aeternumque sedebit infelix Theseus». 123 MAGNVM QVID MEMOREM ALCIDEN? melius sic distinguitur, licet quidam legant ‘quid Thesea magnum’, ut epitheton ei dent, qui per se non est magnus; nam Herculem etiam sine epitheto magnum intellegimus. Sed melius est ‘magnum’ dare Herculi quam sacrilego. ET MI GENVS AB IOVE SVMMO occurrit tacitae quaestioni; hi enim qui descenderant a diis ducebant originem. 124 ARASQVE TENEBAT rogabant enim deos ararum ansas tenentes. 125 SATE SANGVINE DIVVM unde Aeneas desiit, inde haec sumpsit exordium. 126 FACILIS DESCENSVS AVERNI legitur et ‘Averno’, id est ad Avernum; sed si ‘Averni’, inferorum significat et lacum pro inferis ponit. 127 NOCTES ATQVE DIES PATET ATRI IANVA DITIS id est omni tempore homines in fata concedunt. Et hoc poetice; nam Lucretius ex maiore parte et alii integre docent inferorum regna nec esse quidem posse; nam locum ipsorum quem possumus dicere, cum sub terris esse dicantur antipodes? In media vero terra eos esse nec soliditas patitur, nec κέντρον terrae: quae si in medio mundi est, tanta eius esse profunditas non potest ut medio sui habeat inferos, in quibus esse dicitur Tartarus, de quo legitur «bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras, quantus

320 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

ad aetherium caeli suspectus Olympum». Ergo hanc terram in qua vivimus inferos esse voluerunt, quia est omnium circulorum infima, planetarum scilicet septem, Saturni, Iovis, Martis, Solis, Veneris, Mercurii, Lunae, et duorum magnorum. Hinc est quod habemus: «et novies Styx interfusa coercet»; nam novem circulis cingitur terra. Ergo omnia quae de inferis finguntur suis locis hic esse comprobavimus. Quod autem dicit ‘patet atri ianua Ditis sed revocare gradum superasque evadere ad auras, hoc opus’, aut poetice dictum est aut secundum philosophorum altam scientiam, qui deprehenderunt bene viventium animas ad superiores circulos, id est ad originem suam redire: quod dat Lucanus Pompeio ut «vidit quanta sub nocte iaceret nostra dies»; male viventium vero diutius in his permorari corporibus permutatione diversa et esse apud inferos semper. 129 PAVCI QVOS AEQVVS AMAVIT IVPPITER tria genera hominum dicit ad superos posse remeare: quos diligit Iuppiter, hoc est hos quos in ortu benignus siderum aspectus inradiat - Iuvenalis «distat enim, quae sidera te excipiant modo primos incipientem edere vagitus»; quos prudentia sublevat; nam hoc est: «quos ardens evexit ad aethera virtus»; item religiosos quos a diis genitos dicit. Consequens enim est ut deorum suboles religionibus vacet. ‘Diis’ autem ‘geniti’ quia corporibus se infundebant potestates supernae, unde heroes procreabantur. 131 TENENT MEDIA OMNIA SILVAE causam reddit cur non facilis sit animarum regressus, quia omnia polluta et inquinata sunt; nam per silvas tenebras et lustra significat, in quibus feritas et libido dominantur. 132 COCYTVSQVE SINV LABENS CIRCVMFLVIT ATRO fluvius inferorum, dictus ἀπὸ τοῦ κωκύειν, id est lugere; nam Homerus sic posuit. Est autem locus vicinus Acheronti, de quo diximus supra: qui ideo luctuosi esse finguntur, quia, ut exposuimus in primis partibus libri, haec sacra morte hominis fiebant. 134 BIS STYGIOS INNARE LACVS modo et post mortem. Quod autem dicit Ovidius Aenean inter deos relatum, non mirum est; nam, ut supra etiam diximus, necesse est etiam relatorum inter deos apud inferos esse simulacra, ut Herculis, Liberi Patris, Castoris et Pollucis. Multi hoc non videntes ad Sibyllam referunt, ut dicat: vis me bis inferos cernere, modo et «cum me lucis Hecate praefecit Avernis», quod est paulo post dictura. Quod si est, non bis haec, sed tertio inferos cernet; nam quandoque etiam ipsa morietur. Item hi supra dictam non videntes rationem dicunt de se Sibyllam dicere; nam si de Aenea dicat, non eum praevidet deum futurum. Quod si est, caruit numine et quemadmodum est de Miseno vaticinatura? Vnde referre nos debemus ad id ut dicamus etiam post apotheosin apud inferos remanere simulacrum. STYGIOS LACVS Styx palus quaedam apud inferos dicitur, de qua legimus «di cuius iurare

digilibLT 321 Seruius

timent et fallere numen». Quod secundum fabulas ideo est quia dicitur Victoria, Stygis filia, bello Gigantum Iovi favisse: pro cuius remuneratione Iuppiter tribuit ut dii iurantes per eius matrem non audeant fallere. Ratio autem haec est: Styx maerorem significat ἀπὸ τοῦ στυγεροῦ, id est a tristitia, Styx dicta est. Dii autem laeti sunt semper; unde etiam immortales, quia ἄϕθαρτοι καὶ μακάριοι. Hi ergo quia maerorem non sentiunt iurant per rem suae naturae contrariam, id est tristitiam, quae est aeternitati contraria Ideo iusiurandum per execrationem habent. 135 TARTARA locus inferorum profundus, de quo Lucanus ad inferos dicit «cuius vos estis superi». INSANO magno. 136 ACCIPE QVAE PERAGENDA PRIVS si vis, inquit, reverti, audi observationis praecepta. Et sub imagine fabularum docet rectissimam vitam per quam animabus ad superos datur regressus. LATET ARBORE OPACA AVREVS licet de hoc ramo hi qui de sacris Proserpinae scripsisse dicuntur quiddam esse mysticum adfirment, publica tamen opinio hoc habet. Orestes post occisum regem Thoantem in regione Taurica cum sorore Iphigenia, ut supra diximus, fugit et Dianae simulacrum inde sublatum haud longe ab Aricia collocavit. In huius templo post mutatum ritum sacrificiorum fuit arbor quaedam de qua infringi ramum non licebat. Dabatur autem fugitivis potestas ut si quis exinde ramum potuisset auferre, monomachia cum fugitivo templi sacerdote dimicaret; nam fugitivus illic erat sacerdos ad priscae imaginem fugae. Dimicandi autem dabatur facultas quasi ad pristini sacrificii reparationem. Nunc ergo istum inde sumpsit colorem. Ramus enim necesse erat ut et unius causa esset interitus: unde et statim mortem subiungit Miseni; et ad sacra Proserpinae aliter accedere nisi sublato ramo non poterat. Inferos autem subire hoc dicit, sacra celebrare Proserpinae. De reditu autem animae hoc est: novimus Pythagoram Samium vitam humanam divisisse in modum Y litterae, scilicet quod prima aetas incerta sit, quippe quae adhuc se nec vitiis nec virtutibus dedit; bivium autem Y litterae a iuventute incipere, quo tempore homines aut vitia, id est partem sinistram, aut virtutes, id est dexteram partem sequuntur, unde ait Persius «traducit trepidas ramosa in compita mentes». Ergo per ramum virtutes dicit esse sectandas, qui est Y litterae imitatio: quem ideo in silvis dicit latere, quia re vera in huius vitae confusione et maiore parte vitiorum virtus et integritas latet. Alii dicunt ideo ramo aureo inferos peti, quod divitiis facile mortales intereunt. Tiberianus «aurum, quo pretio reserantur limina Ditis». 137 LENTO VIMINE flexili, ut «lenta quibus torno facili superaddita vitis»; alias gravi. 138 IVNONI INFERNAE Proserpinae, ut «sacra Iovi Stygio». DICTVS dicatus.

322 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

139 ET OBSCVRIS CLAVDVNT CONVALLIBVS VMBRAE re vera enim nemus Aricinum densum est. 140 SED NON ANTE DATVR sive iustis sive iniustis. Sic intellegentes removebimus quaestionem; hinc enim dicit «longo post tempore visum». Ex eo enim quod dicit descendisse aliquos ramum quoque depositum esse significat. TELLVRIS OPERTA secundum eos qui dicunt inferos in medio esse terrarum: quos Iuvenalis dicit putari esse sub terris, ut «esse aliquos manes et subterranea regna». 142 PVLCHRA quae rapi meruit. SVVM sibi carum. 143 NON DEFICIT ALTER ne diceret ab his qui primo descenderunt esse sublatum. 144 FRONDESCIT in naturam redit. Et honeste locutus est dicens: habet frondes sui metalli. 145 ALTE VESTIGA OCVLIS require omni intentione. RITE REPERTVM CARPE ‘rite carpe’, non ‘rite repertum’. 147 SI TE FATA VOCANT hoc est si quem fata vocant facile sequitur. 148 POTERIS poterit quis. Tertiae enim personae significationem ad secundam transtulit et generaliter loquitur; nam ut de Aenea dicat non procedit. Si enim dubitat, caret deo nec potest de Miseno vaticinari. DVRO FERRO et genus esse potest et species. 149 PRAETEREA ac si diceret: est et alia opportunitas descendendi ad inferos, id est Proserpinae sacra peragendi. Duo autem horum sacrorum genera fuisse dicuntur: unum necromantiae, quod Lucanus exsequitur, et aliud sciomantiae, quod in Homero, quem Vergilius sequitur, lectum est. Sed secundum Lucanum in necromantia ad levandum cadaver sanguis est necessarius, ut «pectora tunc primum ferventi sanguine supplet»; in sciomantia vero quia umbrae tantum est evocatio, sufficit solus interitus: unde Misenus in fluctibus occisus esse inducitur. TIBI ideo addidit ‘tibi’, ne ‘amici’ posset etiam ad Sibyllam referri. 150 INCESTAT polluit. Et incestum est quaecumque pollutio.

digilibLT 323 Seruius

151 PENDES sollicitus es, ut «ipse manu multo suspensum numine ducit». Et proprie pendere est desiderare aliquid audire, ut «pendetque iterum narrantis ab ore». 152 SEDIBVS HVNC REFER ANTE SVIS apud maiores, ut supra diximus, omnes in suis domibus sepeliebantur, unde ortum est ut lares colerentur in domibus. Vnde etiam umbras larvas vocamus; nam dii penates alii sunt. Inde est quod etiam Dido cenotaphium domi fecit marito. Ergo aut secundum istum locutus est morem, quamvis adhuc Troiani domos non habuerint, aut dicit refer hunc naturalibus sedibus, id est terrae; nam in aqua perierat. Verum tamen illud est, ut intellegamus eam dicere, sepeli eum; nam sepulcrum sedes vocatur; Horatius «nulla certior tamen rapacis Orci sede destinata divitem manet erum», Vergilius «et nunc servat honos sedem tuus ossaque nomen». Persuadet autem sepulturam ut possit recentis cadaveris uti anima, ut ait Lucanus «non in tartareo latitantem poscimus antro adsuetamque diu tenebris, modo luce fugata descendentem animam: primo pallentis hiatu haeret adhuc Orci». 153 PIACVLA SVNTO ad expiationem pollutionis, quae fuerat nata morte Miseni. 154 SIC DEMVM ad postremum, hoc est novissime. Et haec particula tam apud Vergilium quam apud omnes idoneos auctores hoc significat, licet in aliis diversa significet. LVCOS STYGIS ET REGNA INVIA VIVIS ASPICIES Seneca scripsit de ritu et sacris Aegyptiorum. Hic dicit circa Syenen, extremam Aegypti partem, esse locum quem Philas, hoc est amicas, vocant ideo quod illic est placata ab Aegyptiis Isis, quibus irascebatur quod membra mariti Osiridis non inveniebat, quem frater Typhon occiderat. Quae inventa postea cum sepelire vellet, elegit vicinae paludis tutissimum locum, quam transitu constat esse difficilem; limosa enim est et papyris referta. Vltra hanc est brevis insula, inaccessa hominibus, unde Abatos appellata est; Lucanus «hinc Abatos, quam nostra vocat veneranda vetustas». Haec palus Styx vocatur quod tristitiam transeuntibus gignit. Sane ad illam insulam ab his qui sacris inbuti sunt certis transitur diebus. Lectum est etiam quod vicini populi cadavera suorum ad alteram regionem transferunt; sed si quis forte in fluvio pereat nec eius inveniatur cadaver, post centum ei annos parentatur. Hinc est tractum «centum errant annos volitantque haec litora circum». ET REGNA INVIA quae contra naturam fiunt non adserunt praeiudicium generalitati; unde ait ‘invia regna’, licet et Hercules aliique transierint et sit transiturus Aeneas. Sic dictum est et illud «evaditque celer ripam inremeabilis undae». 156 MAESTO VVLTV propter mortem amici et rami inquisitionem. DEFIXVS LVMINA defixa lumina habens per quod tristitia mentis ostenditur.

324 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

157 INGREDITVR pro graditur; vacat praepositio, ut «ingrediturque solo et caput inter nubila condit». 159 PARIBVS CVRIS VESTIGIA FIGIT aut simili sollicitudine detentus incedit, aut ‘figit vestigia’, id est stat subito, quod cogitantes facere consuerunt. 160 MVLTA INTER SESE VARIO SERMONE SEREBANT hic proprie dictus est sermo quia inter utrumque seritur. 163 INDIGNA MORTE miserabili, non congrua eius meritis; vel propter animae etiam extinctionem elementi contrarietate. 165 MARTEMQVE ACCENDERE CANTV hemistichium hoc dicitur addidisse dum recitat. 168 VITA SPOLIAVIT ad bellum retulit, in quo victis tolluntur exuviae. 170 NON INFERIORA SECVTVS ubique Aenean Hectori comparat, ut «ambo animis, ambo insignes praestantibus armis». 171 CAVA DVM PERSONAT AEQVORA CONCHA aut personare facit, aut hysterologia est, dum per cava aequora sonat. 172 DEMENS improvidus, qui non consideravit etiam deos in aemulationem posse descendere. 173 AEMVLVS modo ‘eiusdem rei studiosus’, alias ‘inimicus’ invenitur. EXCEPTVM oppressum insidiis: quo sermone ostendit eum tantae fuisse virtutis ut ne a numine quidem nisi insidiis opprimeretur. TRITON paenultima accentum habet; nam Tritonis facit; si enim ultima habeat, Tritontis facit, quod non procedit, ut Demophoon, Demophoontis. 175 ERGO aut quia talis perierat, aut quia sic fuerat interemptus.

digilibLT 325 Seruius

176 PRAECIPVE PIVS AENEAS ubique Aenean supra ceteros inducit mortem cuiuslibet dolere, ut «nunc Amyci casum gemit», item «casuque animum concussus amici». Hinc ei dat circa sepulturam etiam sordida officia, quae in aliis denegat locis. Qui enim de pietatis generibus scripserunt primum locum in sepultura esse voluerunt: unde cum pontificibus nefas esset cadaver videre, magis tamen nefas fuerat si visum insepultum relinquerent. Genus autem fuerat sepulturae iniectio pulveris; unde est «aut tu mihi terram inice». Horatius «non est mora longa; licebit iniecto ter pulvere curras». 177 ARAMQVE SEPVLCRI pyram dicit, quae in modum arae construi lignis solebat; nam et sequitur «congerere arboribus caeloque educere certant». Et aram quae ante sepulcrum fieri consuevit intellegere non possumus, ut «stant manibus arae», cum nondum facta sit funeratio quae praecedit sepulcrum. Probus tamen et Donatus de hoc loco requirendum adhuc esse dixerunt. 178 CAELOQVE EDVCERE CERTANT ut hoc faciant mente pertractant, nam adhuc ituri ad silvas sunt. 179 ITVR ‘eo’ e brevis est, ‘itur’ i longa invenitur. Ergo quia hoc verbum breve est in origine et in declinatione fit longum, ideo certa eius natura nec in temporibus nec in participiis invenitur; nam cum ‘itur’ longa sit, ‘iturus’ brevis invenitur, ut «superumque in lumen ituras». Multi tamen temptant dicentes ‘itur’, propter ‘eo’ quae prima verbi origo est, per diphthongon scribi debere: quod non procedit, quia diphthongos semper longa est, ‘i’ autem et produci potest et corripi. Hinc est quod ‘fortuitus’ ‘i’ et producit et corripit; Iuvenalis «non quasi fortuitus nec ventorum rabie, sed iratus cadat in terras et iudicet ignis»; contra Horatius «nec fortuitum spernere cespitem leges sinebant». Hic enim nisi ‘i’ littera longa sit, non stat versus. Et hoc protulimus exemplum unius sermonis, ne quis dicat ‘iturus’ et ‘itur’ ideo variam habere naturam propter temporum varietatem: unde melius est, ut diximus, originis considerare rationem. Sane ‘fortuitus’ ab eundo est et a fortuna compositum. 180 PROCVMBVNT PICEAE picea secundum Plinium in Naturali Historia quinta species cedri est; nam cedria dicta est quasi καιομένης δρυὸς ὑγρὸν, id est arboris umor ardentis. 183 NEC NON AENEAS bona oeconomia venitur ad ramum. 184 ACCINGITVR ARMIS instruitur officiis.

326 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

186 FORTE PRECATVR vacat ‘forte’. Et est versus de his qui tibicines vocantur quibus datur aliquid ad solam metri sustentationem, ut «nunc dextra, nunc ille sinistra»; nec enim possumus intellegere eum fortuitu rogasse. 187 SI adverbium rogantis et optantis est per se plenum, sicut et ‘o’, quamquam neoterici haec iungant et pro uno ponant; Persius «o si ebulliat patruus, praeclarum funus! Et o si». 188 QVANDO siquidem. Et ‘nimium vere’ cum ingenti dixit adfectu, quasi mors praedicta falsa esse debuerit. 190 CVM FORTE COLVMBAE auguria aut oblativa sunt, quae non poscuntur, aut impetrativa, quae optata veniunt. Hoc ergo quia oblativum est, ideo dixit ‘forte’. Bene autem a columbis Aeneae datur augurium, et Veneris filio et regi; nam ad reges pertinet columbarum augurium, quia numquam solae sunt, sicut nec reges quidem. 191 IPSA SVB ORA perite, ne si longius volarent, non ad eum pertinere viderentur; nam moris erat ut captantes auguria certa sibi spatia designarent quibus volebant videnda ad se pertinere. 193 MATERNAS Veneri consecratas, propter fetum frequentem et coitum. 194 SI QVA VIA EST si est ratio. Et iam ex hoc loco esse incipit impetrativum quod fuerat oblativum. CVRSVMQVE PER AVRAS ‘cursum’ vocavit impetum et eundi officium; nam et navium cursum dicimus. 196 NE DEFICE REBVS ne desere in rebus incertis. Et bene in silvis invocat matrem, quam iam scit sibi visam esse habitu venatricis, ut in primo legimus. 197 SIC EFFATVS proprie effata sunt augurum preces: unde ager post pomeria, ubi captabantur auguria, dicebatur effatus. VESTIGIA PRESSIT quia ad captanda auguria post preces immobiles vel sedere vel stare consueverant. 198 QVO TENDERE PERGANT PASCENTES hinc iam optimum significatur augurium, quod pascebant. Nam Romani moris fuit et in comitiis agendis et in

digilibLT 327 Seruius

bellis gerendis pullaria captare auguria. Vnde est in Livio quod cum quidam cupidus belli gerendi a tribuno plebis arceretur ne iret, pullos iussit adferri: qui cum missas non ederent fruges, inridens consul augurium ait ‘vel bibant!’, et eos praecipitavit in Tiberim; inde navibus victor revertens ad Africam tendens cum periit exercitu. Et multi ‘pascentes’ distingunt et absolutus est sensus. Alii dicunt ‘pascentes volando’ et referunt ad naturam columbarum quae exilientes pascere consuerunt. Alii ‘volando’ ambulando dicunt: vola enim dicitur media pars pedis sive manus. 199 PRODIRE prodibant: infinitus pro indicativo. 201 GRAVE OLENTIS male olentis; alibi bene olentis, ut «et graviter spirantis copia thymbrae floreat». 202 LIQVIDVMQVE PER AERA LAPSAE non est aëris perpetuum epitheton, sed purum ait Averni comparatione. Dicit autem eas alte volasse ad vitandum Averni odorem. 203 SVPER ARBORE SIDVNT secundum antiquam licentiam. 204 AVRI AVRA splendor auri; Horatius «tua ne retardet aura maritos», id est splendor. Hinc et aurum dicitur a splendore qui est in eo metallo; hinc et aurarii dicti quorum favor splendidos reddit. 205 BRVMALI FRIGORE VISCVM bene ‘brumali’ addidit: tunc enim maturum est et auri imitatur colorem; nam nova fronde viret. Quod ut ait Plinius in Naturali Historia de fimo turdelarum in certis arboribus nascitur, unde Plautus «ipsa sibi avis mortem creat». 207 TERETIS TRVNCOS ‘teres’ est rotundum aliquid cum proceritate, ut «incumbens tereti Damon sic coepit olivae». Horatius «brachia et vultum teretesque suras integer laudo». 210 EXTEMPLO bene verbo usus est augurum, ut diximus supra. 211 CVNCTANTEM aliud pendet ex alio: ‘cunctantem’, quia ‘avidus’, ut ostendat tantam fuisse avellendi cupiditatem ut nulla ei satisfacere posset celeritas; nam

328 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

tardantem dicere non possumus eum qui fataliter sequebatur. Alii ‘cunctantem’ ad auri naturam referunt, id est mollem, quia paulatim frangitur et lentescit. Alii ‘cunctantem’ gravem dicunt, ut «glaebas cunctantes crassaque terga expecta». 212 NEC MINVS nihilo minus ille deflebatur. INTEREA dum itur ad silvas. 213 INGRATO tristi, ut gratum laetum aliquid dicimus. Alii ‘ingrato’ dicunt gratiam non sentienti. 214 PINGVEM aut de Graeco transtulit λιπαρὰν, magnam, aut hypallage est, hoc est de pinguibus taedis. 215 FRONDIBVS ATRIS aptis ad funera. 216 ANTE CVPRESSOS CONSTITVVNT cupressus adhibetur ad funera, vel quod caesa non repullulat, vel quod per eam funestata ostenditur domus, sicut laetam frondes indicant festae. Varro tamen dicit pyras ideo cupresso circumdari propter gravem ustrinae odorem ne eo offendatur populi circumstantis corona, quae tamdiu stabat respondens fletibus praeficae, id est principi planctuum, quamdiu consumpto cadavere et collectis cineribus diceretur novissimum verbum ‘ilicet’, quod ire licet significat; unde est «dixitque novissima verba». 218 PARS CALIDOS LATICES Plinius in Naturali Historia dicit hanc esse causam ut mortui et calida abluantur et per intervalla conclamentur, quod solet plerumque vitalis spiritus exclusus putari et homines fallere. Denique refert quendam superpositum pyrae adhibitis ignibus erectum esse nec potuisse liberari. Vnde et servabantur cadavera septem diebus, et calida abluebantur, et post ultimam conclamationem conburebantur; unde traxit Terentius «desine, iam conclamatum est». AENA VNDANTIA FLAMMIS hoc est per flammas; alibi «nec iam se capit unda: volat vapor ater ad auras». 219 LAVANT FRIGENTIS ET VNGVNT versus Ennii, qui ait «Tarquinii corpus bona femina lavit et unxit». 220 DEFLETA participium ab eo quod est ‘fleor’, si tamen inveniatur; alias sine verbi origine esse dicemus.

digilibLT 329 Seruius

221 PVRPVREAS ad imitationem sanguinis, in quo est anima, ut diximus supra, ut «purpuream vomit ille animam». VELAMINA NOTA vel ipsi cara, vel animae; ex notitia enim gignitur caritas, ut «hic inter flumina nota». 222 FERETRO Graece dixit; nam capulus dicitur a capiendo, unde ait Plautus «capularis senex», id est capulo vicinus. Et ‘subiere feretro’ ut «subeunt muro». 223 MORE PARENTVM propinquioribus enim virilis sexus hoc dabatur officium. 224 FACEM de fune, ut Varro dicit: unde et funus dictum est. Per noctem autem urebantur: unde et permansit ut mortuos faces antecedant. 225 FVSO CRATERES OLIVO diis superis tantum libabant, inferis vero sacrificantes etiam vasa in ignem mittebant, unde ait ‘crateres’: quod etiam Statius in Archemori sepultura commemorat. ‘Olivum’ autem ab oliva dixit; nam oleum ab olea dicitur. 226 FLAMMA QVIEVIT pyrae ingentis, quia, ut in quarto diximus, pro qualitate personae pyrae fiebant. Sepulcra etiam vel minora vel magna faciebant. 228 OSSAQVE LECTA aut collecta, aut lecta ideo quia, ut supra diximus, nobiles numquam soli comburebantur, sed cum dilectis equis vel canibus vel famulo. 229 TER SOCIOS aut saepius, aut re vera ter; licet enim a funere contraxerint pollutionem, tamen omnis purgatio ad superos pertinet, unde ait imparem numerum; aut quia hoc ratio exigit lustrationis. CIRCVMTVLIT purgavit. Antiquum verbum est. Plautus «pro larvato te circumferam», id est purgabo; nam lustratio a circumlatione dicta est vel taedae vel sulphuris. Iuvenalis «si qua darentur sulphura cum taedis». 230 SPARGENS quia res aguntur infernae. In secundo Aeneas deos portaturus ait «donec me flumine vivo abluero». Hic enim erat mos, ut diximus supra. FELICIS OLIVAE arboris festae. Sed moris fuerat ut de lauro fieret. Sane dicit Donatus quod hoc propter Augustum mutavit. Nam nata erat laurus in Palatio eo die quo Augustus natus est: unde triumphantes coronari consueverant. Propter quam rem noluit laurum dicere ad officium lugubre pertinere.

330 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

231 NOVISSIMA VERBA id est ‘ilicet’; nam ‘vale’ dicebatur post tumuli quoque peracta sollemnia. 233 SVAQVE ARMA VIRO ipsi cara sculpsit in saxo; nam supra ea iam legimus concremata. REMVMQVE TVBAMQVE quia et bellator et remex fuerat. Licet possimus etiam solam tubam accipere; remus enim dicitur lorum quod continet tubam. 234 MONTE SVB AERIO in aërio; nam supra est positus. ‘Aërium’ autem alii altum dicunt, alii nomen montis antiquum volunt; unde est «qui nunc Misenus ab illo dicitur». 236 PRAECEPTA SIBYLLAE ut «duc nigras pecudes, ea prima piacula sunto». 237 SPELVNCA ALTA FVIT qua ad inferos descendebatur, non ubi fuerat Sibylla vaticinata. 238 SCRVPEA lapillosa; nam scrupus proprie est lapillus brevis, qui pressus sollicitudinem creat: unde etiam scrupulus dictus est. LACV NIGRO aut alto, aut vere nigro inferorum vicinitate. TVTA autem, quia hinc lacu, hinc cingitur silvis. Dicit autem locum quem nunc Doliola vocant. 239 VOLANTES volucres: participium pro nomine posuit, ut «plurimus Alburnum volitans cui nomen asilo est», licet illic sit etiam altera figura. Sane sciendum Lucretium et alios physicos dicere aërem corporeum esse, unde et aves sustinet; sed hunc cedere vapori sulphureo, unde aves in illis locis desertae aëre quo portari solent concidunt non odore, sed pondere: quod potest esse veri simile, quia altius in eodem loco possunt volare, ut «tollunt se celeres liquidumque per aëra lapsae». 241 AD CONVEXA caeli curvitatem. 244 INVERGIT VINA SACERDOS in quarto ait «media inter cornua fundit». Et fundere est supina manu libare, quod fit in sacris supernis; vergere autem est conversa in sinistram partem manu ita fundere ut patera convertatur, quod in infernis sacris fit. Haec autem pertinent ad victimarum explorationem ut, si non stupuerint, aptae probentur.

digilibLT 331 Seruius

247 VOCE VOCANS non verbis, sed quibusdam mysticis sonis; ut in Lucano legimus varie numina invocabantur, ut «latratus habet illa canum gemitusque luporum, quod stridunt ululantque ferae, quod sibilat anguis exprimit et planctus fractaeque tonitrua nubis: tot rerum vox una fuit». CAELOQVE EREBOQVE POTENTEM hoc est quod ait ‘Hecaten’, ut plenum numen ostenderet. 248 SVPPONVNT CVLTROS id est victimas caedunt. Fuit autem verbum sacrorum, in quibus mali ominis verba vitabant. Hinc est quod et mactare dicebatur, quod magis augere significat. Dicimus autem ‘hic culter, cultri’; nam ‘cultellus’ diminutivum est, et ‘cultellum’ penitus Latinum non est. 249 SVCCIPIVNT antique; nam modo ‘suscipiunt’ dicimus. 250 MATRI EVMENIDVM id est Nocti, ut «hunc mihi da proprium, virgo sata Nocte, laborem». Et Eumenides dicuntur κατὰ ἀντίφρασιν, cum sint immites. MAGNAEQVE SORORI id est terrae; nam, ut supra diximus, nihil est aliud nox nisi umbra terrarum. 251 ENSE FERIT ut eum contra umbras haberet consecratum. Hinc est quod ei dicit Sibylla «tuque invade viam vaginaque eripe ferrum», item «strictamque aciem venientibus offert». Hoc autem etiam Homerus dicit. STERILEMQVE TIBI PROSERPINA VACCAM deae congruam numquam enitenti. 252 NOCTVRNAS ARAS quae tota nocte arderent. INCHOAT autem perficit. Et est verbum sacrorum. 253 SOLIDA IMPONIT TAVRORVM VISCERA FLAMMIS non exta dicit, sed carnes; nam ‘viscera’ sunt quicquid inter ossa et cutem est: unde etiam visceratio dicitur, ut diximus supra. Ergo per ‘solida viscera’ holocaustum significat, quod detractis extis arae superimponebatur. Quae nonnumquam abluta et elixa etiam ipsa reddebantur: unde infert «fundens ardentibus extis». Quamquam alii pro parte totum velint, ut per exta totum animal intellegatur. 255 PRIMI SVB LVMINA SOLIS ET ORTVS atqui haec sacra, ut dicunt, per noctem fiebant. Sed locutus est secundum Romanum ritum, quo dies creditur a medio noctis incipere; illo autem loco quo dicit «nox ruit, Aenea», non venit, sed finitur significat.

332 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

Quamquam alii dicant sacra haec a medio die incipere et perduci usque ad mediam noctem; quod si est, «nox ruit» potest venit significare. 257 VISAEQVE CANES VLVLARE ita numinis ostendebatur adventus. ‘Canes’ autem Furias dicit Lucanus «Stygiasque canes in luce superna destituam», sicut etiam diximus supra. ‘Ululare’ autem et canum et Furiarum est. 258 ADVENTANTE DEA ipsa scilicet Proserpina. PROFANI qui non estis initiati, ἀμύητοι, βέβηλοι. 259 TOTOQVE ABSISTITE LVCO hoc est non tantum a spelunca, sed ab omni luci vicinitate discedite. 260 INVADE VIAM ingredere. 262 FVRENS deo plena, aut certe similis furenti. 264 DII QVIBVS IMPERIVM EST ANIMARVM plenus locus alta sapientia. De qua varie disserunt philosophi; nam dicunt per alios animas ad inferos duci, ut «hac animas ille evocat Orco pallentes, alias sub Tartara tristia mittit»; item per alios transferri, ut «navita sed tristis»; per alios purgari, ut «aliae panduntur inanes suspensae ad ventos»; per alios vero ad summa revocari, ut «Lethaeum ad fluvium deus evocat agmine magno». Sciens ergo de deorum imperio varias esse opiniones, prudentissime tenuit generalitatem. Ex maiore autem parte Sironem, id est magistrum suum Epicureum sequitur. Huius autem sectae homines novimus superficiem rerum tractare, numquam altiora disquirere. VMBRAEQVE SILENTES secreta inferorum semper silentia; nam hominum umbrae loquuntur. Hinc est «quae sacra silentia norunt». Invocat autem summum bonum, quod in silentio constare manifestum est. 265 ET CHAOS elementorum confusio. Invocat autem rerum primordia, quae in elementorum fuerunt confusione. Per Phlegethonta, inferorum fluvium, ignem significat; nam φλὸξ Graece, Latine ignis est; unde secundum Heraclitum cuncta procreantur. Et re vera sine calore nihil nascitur, adeo ut de septentrione dicat «sterili non quicquam frigore gignit». LOCA NOCTE SILENTIA LATE aut hoc est quod supra ait «umbraeque silentes», aut vult ostendere esse partem mundi, in qua perpetuae sunt tenebrae. Cum enim probatum sit, quod legimus «et minima contentos nocte Britannos», sphaerae exigit ratio ut e contrario sit regio noctibus vacans.

digilibLT 333 Seruius

266 SIT MIHI FAS AVDITA LOQVI de alta dicturus prudentia, miscet poeticam licentiam. SIT NVMINE VESTRO concedatur a vestro numine. 267 ALTA TERRA ET CALIGINE MERSAS bene iunxit; ex terris enim caligo procreatur, id est umbra. 268 OBSCVRI SOLA SVB NOCTE aut hypallage est ‘sub obscura nocte soli ibant’, aut ‘sub sola nocte’, id est ubi nihil aliud est praeter noctem. 269 DOMOS VACVAS nostri mundi comparatione; simulacra enim illic sunt quae inania esse non dubium est. INANIA REGNA inanium; per quod ostenditur vacuum. 270 INCEPTAM alii ‘incertam’ legunt, illuc tamen recurrit; nam ‘incertam’ incipientem, id est minorem significat. LVCE MALIGNA obscura, nam malignum est proprie angustum, ut «aditusque maligni», id est minores, obscuri. Sane sciendum, lunae, licet minoris, commemoratione ostendere eum fuisse illic aliquid lucis; nam aliter omnia quae dicturus est videre non poterant. 271 VBI quando; nam non est loci sed temporis. 272 NOX ABSTVLIT ATRA COLOREM hoc et videmus et tractatur ab Epicureis, rebus tollere noctem colorum varietatem: unde etiam apud inferos omnia nigra esse dicuntur. Contra hos Academici una re pugnant; nam squamas piscium dicunt lucere per noctem, quod probatur. 273 VESTIBVLVM ut Varro dicit, etymologiae non habet proprietatem, sed fit pro captu ingenii; nam vestibulum, ut supra diximus, dictum ab eo quod ianuam vestiat. Alii dicunt a Vesta dictum per inminutionem; nam Vestae limen est consecratum. Alii dicunt ab eo quod nullus illic stet; in limine enim solus est transitus; et quomodo vesanus dicitur non sanus, sic vestibulum quasi non stabulum. FAVCIBVS ORCI deum posuit pro loco, ut Iovem dicimus et aerem significamus; Horatius «manet sub Iove frigido venator». Orcum autem Plutonem dicit: nec enim per Charonta possumus intellegere inferos dictos, quia minor potestas pro imperio numquam ponitur, sed illa quae tenet imperium. Ergo alter est Charon; nam Orcus idem est Pluton, ut in Verrinis indicat Cicero dicens «ut alter Orcus venisse Hennam et non Proserpinam, sed ipsam Cererem rapuisse videatur». Alibi ait «qua Ditem patrem emersisse ab inferis putant». Dicimus autem et hic Dis et hic Ditis.

334 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

274 LVCTVS ET VLTRICES POSVERE CVBILIA CVRAE ea dicit esse in aditu inferorum, quae vicina sunt morti; aut quae post mortem creantur; aut quae in morte sunt, ut pallorem. Luctus enim post mortem est. CVRAE conscientiae, quae puniunt semper nocentes. 275 TRISTIS severa, quae gignit severitatem. Cicero «iudex tristis et integer». 276 TVRPIS EGESTAS quae turpes facit. Et quasi harum rerum imagines facit quas dicit esse apud inferos ideo, quia in quem ista concurrunt sit mortalis necesse est: unde deos immortales dicunt, qui ista non sentiunt quibus mors creatur. 278 CONSANGVINEVS LETI SOPOR secundum Homerum. MALA MENTIS GAVDIA generaliter omnium scelerum dicit, ac si diceret ‘malae mentis gaudia’. 280 EVMENIDVM THALAMI Furiae numquam nupserunt: unde thalamos accipiamus in quibus natae sunt. Alii thalamos dicunt, qui facti sunt auctoribus Furiis, sed non procedit, quia ait «terribiles visu formae». Et ut non videatur esse contrarium quia Furias paulo post alibi dicit esse, nam possunt hic natae esse, et alibi manere, et alibi officium exercere poenarum. 282 IN MEDIO aut vestibulo; aut absolutum est, et intellegimus hanc esse eburneam portam per quam exiturus est. Quae res haec omnia indicat esse simulata, si et ingressus et exitus simulatus est et falsus. 283 VLMVS OPACA, INGENS distinguenda sunt ista propter duo epitheta. VVLGO temere, passim, catervatim. 284 FOLIISQVE SVB OMNIBVS HAERENT qui de somniis scripserunt dicunt quo tempore folia de arboribus cadunt vana esse somnia: quod per transitum tetigit. ‘Vana’ autem ideo quia ab inferis; nam vera mittunt superi. Homerus καὶ γάρ τ᾿ ὄναρ ἐκ Διός ἐστίν. 286 CENTAVRI IN FORIBVS STABVLANT bene ‘in foribus’, quia ea quae contra naturam possunt creari statim pereunt. ‘Stabulant’ autem habitant. Et usurpative dixit ut ‘populat’, luctat; nam stabulor dicimus. Et bene adlusit, quia ex parte equi sunt. Centauri autem Ixionis et nubis filii sunt. Ixion enim amatam Iunonem de stupro

digilibLT 335 Seruius

interpellavit. Illa confessa Iovi est, et ex eius voluntate nubem ei in suam formam conversam obtulit, unde feruntur nati esse Centauri. SCYLLAEQVE BIFORMES bene plurali usus est numero; nam et illa Nisi secundum alios in avem conversa est, secundum alios in piscem. Ergo etiam ipsa biformis fuit, sicut haec in Siciliae freto. Dictum autem est per poetae scientiam. 287 CENTVMGEMINVS BRIAREVS centies duplex: secundum fabulas ipse est Aegaeon. AC BELVA LERNAE hydram dicit, quae fuit in Lerna Argivorum palude; sed Latine excetra dicitur, quod uno caeso tria capita excrescebant. Sed constat hydram locum fuisse vomentem aquas vastantes vicinam civitatem, in quo uno meatu clauso multi erumpebant: quod Hercules videns loca ipsa exussit et sic aquae clausit meatus; nam hydra ab aqua dicta est. Potuisse autem hoc fieri ille indicat locus, ubi dicit «excoquitur vitium atque exudat inutilis umor». 288 FLAMMISQVE ARMATA CHIMAERA ore leo, postremis partibus draco, media caprea secundum fabulas fuit. Re vera autem mons est Ciliciae, cuius hodieque ardet cacumen, iuxta quod sunt leones; media autem pascua sunt; ima vero montis serpentibus plena. Hunc Bellerophontes habitabilem fecit, unde Chimaeram dicitur occidisse. 289 GORGONES tres fuerunt in extrema Africa circa Atlantem montem, quae omnes unum oculum habebant quo invicem utebantur: Stheno, Euryale, Medusa. Serenus tamen dicit poeta puellas fuisse unius pulchritudinis, quas cum vidissent adulescentes, stupore torpebant: unde fingitur quod si quis eas vidisset vertebatur in lapidem. HARPYIAEQVE aut iam mortuas intellege, aut secundum Platonem et alios simulacra, licet vivarum, illic fuisse; nam dicunt esse omnium rerum ideas quasdam, id est imagines, ad quarum similitudinem procreantur universa. Hinc est quod in Statio Thiodamas Plutoni dicit «omnibus finitor rerum esse videris, mihi vero et sator». Harum autem simulacra bene apud inferos sunt, quae dicuntur et Furiae. TRICORPORIS VMBRAE Eryli et Geryonis. 291 OFFERT non ad feriendum, sed ad repellendas umbras: unde et ‘offert’ dixit. Sacerdos autem ferire prohibet. 295 TARTAREI QVAE FERT ACHERONTIS AD VNDAS sequitur illud Pythagoricum, dicens tenuisse eos viam post errorem silvarum quae vel ad vitia vel ad virtutes, ut diximus, ducit. TARTAREI ACHERONTIS Acheronta vult quasi de imo nasci Tartaro, huius aestuaria Stygem creare, de Styge autem nasci Cocyton. Et haec est etymologia, nam physiologia hoc habet, quia qui caret gaudio sine dubio

336 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

tristis est. Tristitia autem vicina luctui est, qui procreatur ex morte: unde haec esse apud inferos dicit. 297 COCYTO ERVCTAT HARENAM in Cocytum, scilicet per Stygem. 298 HAS HORRENDVS AQVAS propter tria flumina. PORTITOR proprie qui portat, abusive etiam qui portatur portitor dicitur, sicut vector. 299 TERRIBILI SQVALORE id est terribilis squaloris. CHARON κατὰ ἀντίφρασιν quasi ἀχαίρων. 300 CANITIES INCVLTA IACET veteres enim non solum comam ornabant, sed etiam barbam, ut non nullas videmus statuas. Ideo dixit «inculta mento canities». STANT horrent. Et est polysemus, ut diximus. 302 SVBIGIT subagit, regit. Et est polysemus; nam ‘acuit’ significat, ut «subiguntque in cote secures», et compellit, ut «subigitque fateri». VELISQVE MINISTRAT aut per vela, et est septimus; aut ‘velis obsequitur’, et est dativus. 303 FERRVGINEA nigra, tristi; nam lugubrem esse hunc colorem ostendit dicens «cum caput obscura nitidum ferrugine texit». CORPORA CVMBA omne quod potest videri corpus dicitur; unde paulo post discretionem fecit dicens «corpora viva nefas Stygia vectare carina». 304 IAM SENIOR aut pro positivo posuit; aut, ut diximus, ‘senior’ est virens senex, ut ‘iunior’ intra iuvenem est: quam rem a Varrone tractatam confirmat et Plinius. CRVDA DEO VIRIDISQVE SENECTVS τὸ αἴτιον: quia in deo. 309 AVTVMNI FRIGORE PRIMO extremitatem vult ostendere, quod ait Iuvenalis «iam letifero cedente pruinis autumno»; nam prima eius pars fervet, ut «totoque autumni incanduit aestu». Sane sciendum secundum Plinium folia autumnali tempore ideo cadere, quia omnis tunc in arboribus umor aestatis calore invenitur exhaustus. Ergo ‘cadunt’ non quia tunc siccari incipiunt, sed quia tunc eis iam deest umor. 311 GLOMERANTVR AVES bene rebus volitantibus animas comparavit, quae et ipsae volant.

digilibLT 337 Seruius

312 IMMITTIT APRICIS quasi ἄτερ φρίκης, id est sine frigore, ut diximus supra: unde non nulli et Africam dictam volunt. 313 PRIMI TRANSMITTERE figura Graeca est: ut primi transirent. 315 TRISTIS asper, immiserabilis. 317 AENEAS ordo est: Aeneas ait, dic, o virgo: cetera per parenthesin dicta sunt. 319 QVO DISCRIMINE qua differentia. RIPAS HAE LINQVVNT repulsae scilicet, non transeuntes. 320 VADA LIVIDA nigra. Et ‘lividum’ invidum non nisi apud neotericos invenimus; Lucanus «livor edax tibi cuncta negat, gentesque subactas». 321 LONGAEVA SACERDOS Sibyllam Apollo pio amore dilexit et ei obtulit poscendi quod vellet arbitrium. Illa hausit harenam manibus et tam longam vitam poposcit. Cui Apollo respondit id posse fieri si Erythraeam in qua habitabat insulam relinqueret et eam numquam videret. Profecta igitur Cumas tenuit et illic defecta corporis viribus vitam in sola voce retinuit. Quod cum cives eius cognovissent, sive invidia, sive miseratione commoti, ei epistolam miserunt creta antiquo more signatam: qua visa - nam erat de eius insula - in mortem soluta est. Vnde non nulli hanc esse dicunt quae Romana fata conscripsit, quod incenso Apollinis templo inde Romam adlati sunt libri; unde haec fuerat. 322 DEVM CERTISSIMA PROLES ex eo quod subire inferos potuit. Ideo autem ‘certissima’, quia multi ad gloriam generis simulant se numinum filios, ut Romulus ex Marte, Alexander ex Iove Ammone. Hoc ergo excludit. Sic alibi de Hercule «salve vera Iovis proles». 324 ET FALLERE NUMEN ut supra diximus, sive propter Victoriae favorem, Stygis filiae; nam dicitur statuisse Iuppiter ut si quis fefellisset eius numen, uno anno et novem diebus ab ambrosia et nectare prohiberetur. Ratio autem est quam supra diximus: ideo per Stygem dii iurant, quia tristitia contraria est aeternitati τὸ στυγνὸν τῷ μακαρίῳ καὶ ἀθανάτῳ.

338 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

325 INOPS INHVMATAQVE TVRBA EST duo dicit, id est nec legitimam sepulturam habet neque imaginariam. Inopem enim dicit sine pulveris iactu – nam ‘ops’ terra est – id est sine terra, sine humatione. Vult autem ostendere tantum valere inanem quantum plenam sepulturam; nam et Deiphobi umbra transvecta est, cui Aeneas cenotaphium fecit, ut «tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem constitui». Bene autem sepultos, id est fletos – nam sine fletu sepultura non est, unde legimus «inhumata infletaque turba» – facit supradicta flumina transire quibus luctus nomen imposuit. ‘Centum’ autem ‘annos’ ideo dicit quia hi sunt legitimi vitae humanae, quibus completis potest anima transire ripas, id est ad locum purgationis venire, ut redeat rursus in corpora. Sane sciendum quia, cum terram dicimus, haec ops facit; si nympham dicamus, haec Opis; si divitias, hae opes numero tantum plurali. 327 RAVCA FLVENTA aut rheumata dicit, aut bene pluraliter, quia de tribus loquitur. 328 SEDIBVS OSSA QVIERVNT id est prius quam corpus in naturam suam redeat, id est in terram. 330 STAGNA EXOPTATA Lethaei scilicet fluminis. 331 VESTIGIA PRESSIT scilicet cogitatione tardatus. 332 PVTANS reputans, cum animo pertractans. SORTEMQVE ANIMO MISERATVS INIQVAM iniqua enim sors est puniri propter alterius neglegentiam; nec enim quis culpa sua caret sepulcro. Bene autem ‘animo’, quasi re praesaga, ut alibi «praesaga mali mens»; ipse enim Aeneas insepultus iacebit, ut «mediaque inhumatus harena». 333 MORTIS HONORE sepultura, ut «quisquis honos tumuli». 334 DVCTOREM CLASSIS apertum exemplum classem dici etiam unam navem; nam legimus «unam quae Lycios». 336 AVSTER hic distinguendum. 337 SESE AGEBAT ‘sese agere’ est sine negotio incedere.

digilibLT 339 Seruius

338 QVI LIBYCO NVPER CVRSV bene ‘Libyco’; navigatio enim non a deverticulo, sed ab intentione accipit nomen. 339 EFFVSVS IN VNDIS archaismos est; quamquam Donatus esse ordinem velit: «dum servat sidera in undis mediis». 340 MVLTA MAESTVM COGNOVIT IN VMBRA prudentiores dicunt animas recedentes a corporibus sordidiores esse donec purgentur; quae purgatae incipiunt esse clariores. Vnde ait paulo post «donec longa dies perfecto temporis orbe concretam exemit labem purumque reliquit aetherium sensum atque aurai simplicis ignem», id est non urentis, ut est solis. Inde est quod aliae panduntur animae ad lunarem circulum, aliae solstitialem retinere dicuntur pro modo purgationis. Bene ergo Palinurum obscura umbra circumdatum dicit et vix agnitum, qui ne ad loca quidem pervenerat purgationis; sic etiam de Didone dicturus est «agnovitque per umbram obscuram». 341 QVIS TE PALINVRE DEORVM ‘quis deus’ debuit dicere, sed Graece dixit τίς θεῶν. 342 ERIPVIT NOBIS bene ‘nobis’; gubernator enim communi perit periculo. SVB AEQVORE MERSIT tmesis est: medio aequore submersit. 343 DIC AGE hortantis adverbium est: unde est et ‘age facite’. 346 VENTVRVM AVSONIOS κατὰ τὸ σιωπώμενον intellegimus. 347 CORTINA cortina dicta est aut quod cor teneat, aut quod tripus saeptus erat corio serpentis, ut diximus supra, aut certe secundum Graecam etymologiam ὅτι τὴν κόρην τείνει ἤτοι τινάσσει, id est quod extendit puellam, ut «maiorque videri». 348 NEC ME hic distinguendum, ne sit contrarium; nam eum Somnus deiecit. Quamquam alii frustra dicant quod credebat Phorbantem, cum extinctis divinandi sit concessa licentia, ut nunc iam sciat Somnum fuisse. 349 NAMQVE GVBERNACLVM ut sit veri simile quod post triduum tetigit litus Italiae.

340 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

351 PRAECIPITANS dum praecipitarer. MARIA ASPERA IVRO aut execratio est, ut «Iliaci cineres»; aut certe iurat quasi nauta per maria. 353 SPOLIATA ARMIS propter amissionem gubernaculi. EXCVSSA MAGISTRO nove dixit «de qua fuerat magister excussus». 354 SVRGENTIBVS VNDIS non quia tempestas fuerit, favente Neptuno, sed tumens pelagus fuisse significat. Nec de Aeneae peritia desperavit, sed propter perditum gubernaculum. 355 HIBERNAS asperas. Et retulit ad adfectum natantis. 358 ADNABAM et hic distingui potest et ‘adnabam terrae’. 359 GENS CRVDELIS Lucanorum. Et dicit eum a Veliensibus interemptum, ut «portusque require Velinos». Sane sciendum Veliam tempore quo Aeneas ad Italiam venit nondum fuisse. Ergo anticipatio est, quae, ut supra diximus, si ex poetae persona fiat, tolerabilis est; si autem per alium, vitiosissima est, ut nunc de Palinuro ait: quamquam alii ad divinandi scientiam referant, quasi ab umbra dictum. Velia autem dicta est a paludibus, quibus cingitur, quas Graeci ἕλη dicunt. Fuit ergo ‘Elia’, sed accepit digammon et facta est ‘Velia’, ut ‘Enetus’, ‘Venetus’. 360 MONTIS saxi, ut «fertur in abruptum magno mons improbus actu», pro saxo. E contrario «saxi de vertice pastor», pro montis; nam sunt ista reciproca. 362 ME FLVCTVS HABET quia secundum philosophos corpus solum nostrum est quod nobiscum oritur, nobiscum perit. Anima enim generalitatis est et adeo non est nostra ut etiam in alia corpora plerumque transeat. Ergo ‘me’ corpus meum, quod est hominis proprium. Est autem Homeri αὐτοὺς δὲ ἑλώρια τεῦχε κύνεσσιν. 363 CAELI IVCVNDVM LVMEN bene ‘iucundum’ addidit; est enim etiam apud inferos, sed non iucundum. 365 HIS INVICTE MALIS qui inferos subire potuisti. ‘His’ autem ac si diceret ‘quae cernis’.

digilibLT 341 Seruius

366 TERRAM INICE bene ante maius petiit ut vel hoc impetraret. Terrae autem iniectio secundum pontificalem ritum poterat fieri et circa cadaver et circa absentium corpora quibusdam sollemnibus sacris. NAMQVE POTES quia ubique eum rerum divinarum inducit peritum. 367 SI QVA VIA EST si est ulla ratio. DIVA CREATRIX rerum omnium generaliter. 369 INNARE navigare; more suo. 370 DA DEXTRAM praesta auxilium; umbra enim numquam tenetur, ut «ter frustra compressa manus effugit imago». 371 SEDIBVS VT SALTEM ut saltem in morte requiescam sedibus placidis. Et bene, quia nautae semper vagantur. 373 TAM DIRA CVPIDO cupiditas ex deorum ira veniens; aut certe magna, ut «an sua cuique deus fit dira cupido?». 374 SEVERVM tristem: et haec reciproca sunt, ut contra «iudex tristis et integer», id est severus. 375 EVMENIDVM autem circa quem habitant Eumenides κατὰ ἀντίφρασιν dictae. RIPAMVE INIVSSVS ABIBIS ut ‘abeo in Tuscos’, sicut diximus supra; quamquam alii ‘adibis’ legant. 376 DESINE FATA DEVM FLECTI SPERARE PRECANDO fata quae semel decreverunt. Et locutus est secundum Epicureos, qui dicunt «nec bene promeritis capitur nec tangitur ira». 377 DVRI CASCS impossibilis ad mutationem. 378 LONGE LATEQVE PER VRBES de historia hoc traxit. Lucanis enim pestilentia laborantibus respondit oraculum manes Palinuri esse placandos; ob quam rem non longe a Velia ei et lucum et cenotaphium dederunt.

342 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

379 PRODIGIIS ACTI CAELESTIBVS compendiose et pestilentiam ortam et petitum significavit oraculum. PIABVNT placabunt, expiabunt. 381 AETERNVM in aeternum; et est adverbium. PALINVRI plus est quam si ‘tuum’ diceret. 382 PARVMPER id est paulatim laetari coepit; spem enim solam, non praesens acceperat beneficium. Vnde bene dictum est, quasi ab eo magna moderatione dolor recessit. Alii ‘parumper’ valde parum volunt. 383 GAVDET COGNOMINE TERRA nominis sui similitudine. Facit autem ‘hic’ et ‘haec cognominis’; nam in Plauto lectum est, cum una de Bacchidibus diceret «illa mea cognominis fuit». Quod autem communi genere in ‘e’ misit ablativum metri necessitas fecit. 385 NAVITA epenthesis, ut ‘Mavors’. INDE VT STYGIA PROSPEXIT AB VNDA ut «Siculo prospexit ab usque Pachyno». Et hinc ostenditur quod diximus, iuncta esse haec tria: Acheronta, Stygem, Cocyton. De his autem nascuntur alia, unde est «et novies Styx interfusa coercet». 386 PER TACITVM NEMVS aut solum; aut ipsos tacitos. 387 ADGREDITVR DICTIS hoc sermone ostendit iratum. 388 QVISQVIS ES ARMATVS bene a praescriptione; ac si diceret: nihil pium molitur armatus. 389 QVID VENIAS cur; nam adverbium est. IAM ISTINC a loco in quo es. 391 CORPORA VIVA quia, ut supra diximus, sunt corpora etiam mortuorum quae tantum videntur, id est umbrae. 392 ME SVM LAETATVS EVNTEM lectum est et in Orpheo quod, quando Hercules ad inferos descendit, Charon territus eum statim suscepit: ob quam rem anno integro in compedibus fuit. Ideo ergo ‘non laetatus’, scilicet propter supplicium suum. Sane Alciden volunt quidam ἀπὸ τῆϛ ἀλκῆς dictum, id est a virtute: quod non procedit,

digilibLT 343 Seruius

quia a prima aetate hoc nomen habuit ab Alcaeo, patre Amphitryonis. Et scimus agnomina ab accidentibus dari. 394 QVAMQVAM ac si diceret, hoc in te nondum probavi; scilicet per simulationem, nam noverat. 395 IN VINCLA PETIVIT Hercules a prudentioribus mente magis, quam corpore fortis inducitur, adeo ut duodecim eius labores referri possint ad aliquid; nam cum plura fecerit, duodecim tantum ei adsignantur propter agnita duodecim signa. Quod autem dicitur traxisse ab inferis Cerberum, haec ratio est, quia omnes cupiditates et cuncta vitia terrena contempsit et domuit; nam Cerberus terra est, id est consumptrix omnium corporum. Vnde et Cerberus dictus est, quasi κρεοβόρος, id est carnem vorans; unde legitur «ossa super recubans», nam non ossa citius terra consumit. 396 IPSIVS A SOLIO REGIS atqui Cerberus statim post flumina est, ut «Cerberus haec ingens latratu regna trifauci personat», nam illic quasi est aditus inferorum, solium autem Plutonis interius est. Ergo aut ad naturam canum referendum est, qui territi ad dominos confugiunt; aut solium pro imperio accipiendum est, ut alibi arces pro imperio posuit, ut «inbellem avertis Romanis arcibus Indum», cum Indi usque ad primos venerint fines, non usque ad arces. 397 HI DOMINAM DITIS aut de Graeco tractum est, qui uxorem δέσποιναν dicunt; aut ‘Ditis thalamo’, ut ‘dominam’ Charon ad se retulerit. 398 AMPHRYSIA VATES Apollinea; et est longe petitum epitheton. Nam Amphrysus fluvius est Thessaliae circa quem Apollo spoliatus divinitate a Iove irato Admeti regis pavit armenta ideo quia occiderat Cyclopas, fabricatores fulminum, quibus Aesculapius extinctus est, Apollinis filius, quia Hippolytum ab inferis herbarum potentia revocaverat. 400 NEC VIM TELA FERVNT ac si diceret: tantum repellunt. LICET fas est; et est concedentis adverbium, sicut ‘esto’. 401 AETERNVM adverbium est, ut supra. Et subauditur bis ‘aeternum latrans aeternum terreat’. 402 PATRVI quia Iovis est filia ex Cerere. SERVET custodiat, ut «sola domum et tantas servabat filia sedes».

344 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

403 TROIVS AENEAS id est a diis originem ducens. PIETATE INSIGNIS ET ARMIS propter illud «pauci quos aequus amavit Iuppiter aut ardens evexit ad aethera virtus». 404 EREBI Erebus proprie est pars inferorum in qua hi qui bene vixerunt, morantur. Nam ad Elysium non nisi purgati perveniunt; unde est «et pauci laeta arva tenemus». Hinc fit ut quaeratur an animae de Elysio in corpora possint redire. Et deprehensum est non redire, quia per purgationem carent cupiditate. 405 SI TE NVLLA MOVET necessitate vult persuadere, quia scit manes nulla re flecti, ut «scirent si ignoscere manes». PIETATIS IMAGO pietas: per periphrasin dicta, ut ‘vis Herculea’, id est Hercules. 406 APERIT nudat, ut «aperire procul montes ac volvere fumum». 408 NEC PLVRA HIS nec est aliquid ulterius dictum vel a Sibylla, vel a Charonte post ramum visum. 409 FATALIS VIRGAE ut «sequetur si te fata vocant». LONGO POST aut adverbium, aut praepositio antique posita. 411 IVGA graece dixit: ζυγὰ enim dicunt quae transtra nominamus. 412 LAXATQVE FOROS tabulata vacuat, ut supra «et campos iubet esse patentes»; multitudine enim remota quasi laxantur spatia. ALVEO fluminis scilicet. Et per synaeresin ‘alvo’ facit. 413 INGENTEM AENEAN bene hunc solum dicit, ut per transitum ostendat purgatioris animi homines etiam corpora habere leviora: quod de Sibylla vult accipi. 414 SVTILIS intexta: per quod fragilem ostendit. 415 TANDEM aut propter pondus Aeneae, quod est melius; aut propter paludis magnitudinem; aut propter caeni densitatem.

digilibLT 345 Seruius

416 INFORMI LIMO magno, sine forma. VLVA herba palustri. 418 PERSONAT aut personare facit, aut per regna sonat. Et quia de animabus dicturus est, bene facit ante Cerberi commemorationem, consumptoris corporum; Lucanus «qui viscera saevo spargis nostra cani». Tunc enim animae locum suum recipiunt, cum fuerit corpus absumptum. 419 HORRERE VIDENS IAM COLLA COLVBRIS fingitur enim pro saetis habere serpentes. Et est hypallage: in collo eius horrebant colubrae. 420 OFFAM hinc est diminutio ‘ofella’; sed ‘f’ non geminat: in diminutione enim plerumque multa mutantur. Quod autem ait ‘melle’, adlusit ad corpora, quae plerumque cum melle obruuntur. 423 TOTOQVE INGENS EXTENDITVR ANTRO per hoc magnitudo eius ostenditur, sicut ait in tertio de Polyphemo. 424 OCCVPAT AENEAS ADITVM raptim ingreditur. SEPVLTO dormiente sine pulsu, id est motu. 425 EVADIT modo ‘transit’. INREMEABILIS VNDAE aut perpetuum est epitheton, ut diximus supra, aut ipsi etiam Aeneae inremeabilis; nam per alteram egressus est partem, ut «portaque emittit eburna». 426 CONTINVO AVDITAE VOCES novem circulis inferi cincti esse dicuntur, quos nunc exequitur. Nam primum dicit animas infantum tenere, secundum eorum qui sibi per simplicitatem adesse nequiverunt, tertium eorum qui evitantes aerumnas se necarunt, quartum eorum qui amarunt, quintum virorum fortium esse dicit, sextum nocentes tenent qui puniuntur a iudicibus, in septimo animae purgantur, in octavo sunt animae ita purgatae, ut redeant, in nono, ut iam non redeant, scilicet campus Elysius. VAGITVS ET INGENS fletus infantum. 427 ANIMAE FLENTES poetice dixit. Sane ploratus tantum lacrimarum est, planctus tantum vocum, fletus ad utrumque pertinet: quae plerumque confundunt poetae. IN LIMINE PRIMO quia de prima dis subrepti sunt vita.

346 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

428 EXORTES expertes, ἀκλήρους dicunt. 429 ACERBO inmaturo: translatio est a pomis. 431 SINE SORTE sine iudicio. Traxit autem hoc ex more Romano; non enim audiebantur causae nisi per sortem ordinatae. Nam tempore quo causae agebantur conveniebant omnes, unde et ‘concilium’ ait, et ex sorte dierum ordinem accipiebant, quo post diem tricesimum suas causas exequerentur: unde est ‘urnam movet’. Iuvenalis «gratia fallaci praetoris vicerit urna». 432 QVAESITOR quaesitores sunt qui exercendis quaestionibus praesunt. Et notandum quia Minoem quasi crudelem introducit, quod ei epitheton et Plato et Homerus dat; nam Aeacus et Rhadamanthus fratres mitiores sunt. 434 MAESTI LOCA ideo ‘maesti’, quia, ut diximus supra, secundum Platonem graviter puniuntur eorum animae qui sibi inferunt mortem. 435 LVCEMQVE PEROSI figurate dixit, nam ‘perosus illius’ dicimus. 436 PROIECERE ANIMAS quasi rem vilem. 437 ET DVROS PERFERRE LABORES Homerus enim Achillis umbram introducit loquentem et dicentem libentius se apud superos cuncta adversa tolerare quam apud inferos imperare. Quod autem ait ‘aethere in alto’ poetice dictum est: aether enim supernus est, sed nostrum habitaculum aetherem vocavit inferorum comparatione. 438 FAS OBSTAT iura naturae. TRISTIQVE tristi unda palus inamabilis, ne si ‘tristis’ dicamus, duo sint epitheta. 439 NOVIES STYX INTERFVSA quia qui altius de mundi ratione quaesiverunt dicunt intra novem hos mundi circulos inclusas esse virtutes, in quibus et iracundiae sunt et cupiditates, de quibus tristitia nascitur, id est Styx. Vnde dicit novem esse circulos Stygis, quae inferos cingit, id est terram, ut diximus supra; nam dicunt alias esse purgatiores extra hos circulos potestates.

digilibLT 347 Seruius

440 PARTEM FVSI MONSTRANTVR IN OMNEM plures vult ostendere eos in quibus libido dominatur. 441 LVGENTES CAMPI quasi ‘lucis egentes’: quod et amoribus congruit. 442 DVRVS AMOR immitis, inexorabilis. TABE PEREDIT corpore defluente paulatim. 443 SECRETI CELANT CALLES amantibus congrui. MYRTEA SILVA quae est Veneri consecrata. 444 CVRAE NON IPSA IN MORTE RELINQVVNT hoc est etiam illic amant et habent peractorum imaginem criminum, sicut etiam de piis dicturus est «quae gratia curruum armorumque fuit vivis, quae cura nitentes pascere equos, eadem sequitur tellure repostos». Sane sciendum, ut diximus supra, loqui eum de amore generali, sicut etiam Plato in Symposio tractat; nihil enim interest quid quis amet, dummodo amore teneatur. Notandum etiam, nam rarum est, quia cum masculino genere supra usus sit, ut «hic quos durus amor», tantum feminarum ponit exempla, non quo desint viri, sed elegit sexum inpatientem ad amandum: tamen paulo post etiam Sychaei facturus est commemorationem. 445 HIS PHAEDRAM haec filia fuit Minois et Pasiphaes, uxor Thesei, quae privignum Hippolytum amore capta de stupro interpellavit et despecta apud maritum eum falsi criminis detulit. Qui iratus invocavit Aegeum patrem, ut Hippolyto currus agitanti inmitteret phocam. Quo facto et Hippolyto interempto, Phaedra amoris inpatientia laqueo vitam finivit. PROCRINQVE filia Iphicli, uxor Cephali fuit. Qui cum venandi studio teneretur, labore fessus ad locum quendam ire consueverat, et illic ad se recreandum auram vocare. Quod cum saepe faceret, amorem in se movit Aurorae, quae ei canem velocissimam Laelapam nomine donavit et duo hastilia inevitabilia, eumque in amplexus rogavit. Ille ait iusiurandum se habere cum coniuge mutuae castitatis. Quo audito respondit Aurora «ut probes igitur coniugis castitatem, muta te in mercatorem». Quo facto, ille iit ad Procrin et oblatis muneribus impetratoque coitu confessus est maritum. Quod illa dolens cum audisset a rustico amare eum Auroram, quam invocare consueverat, ad silvas profecta est et in frutectis latuit ad deprehendendum maritum. Qui cum more solito auram vocaret, Procris egredi cupiens frutecta commovit. Sperans Cephalus feram hastam inevitabilem iecit et ignarus interemit uxorem. MAESTAMQVE ERIPHYLEN haec Amphiarai, auguris Argivi, uxor fuit: quae latentem bello Thebano maritum Polynici

348 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

prodidit monili accepto quod ante uxori dederat. Qui ductus ad proelium hiatu terrae periit. Cuius filius Alcmaeon postea matrem necavit et est, ut Orestes, furore correptus. Vituperatur sane Vergilius quod maestam dixerit quam στυγερήν legit, id est nocentem; nam maesta est στυγνή. 447 EVADNENQVE uxor Capanei fuit, quae se in ardentem mariti rogum praecipitavit. ET PASIPHAEN haec, ut diximus, tauri amore flagravit. LAODAMIA uxor Protesilai fuit. Quae cum maritum in bello Troiano primum perisse cognovisset, optavit ut eius umbram videret: qua re concessa non deserens eam, in eius amplexibus periit. 448 NVNC FEMINA CAENEVS Caenis virgo fuit, quae a Neptuno pro stupri praemio meruit sexus mutationem. Fuit etiam invulnerabilis. Quae pugnando pro Lapithis contra Centauros crebris ictibus fustium paulatim fixus in terra est, post mortem tamen in sexum rediit. Hoc autem dicto ostendit Platonicum illud vel Aristotelicum, animas per μετεμψύχωσιν sexum plerumque mutare. 451 ERRABAT vagabatur. Et bene adlusit, quia et amaverat et se interemerat, ut quasi incertum esset quem circulum posset tenere. 453 OBSCVRAM recenti morte, ut diximus supra. 456 INFELIX DIDO veniali utitur; et excusat se per necessitatem, ne mortis causa fuisse videatur. VERVS MIHI NVNTIVS κατὰ τὸ σιωπώμενον intellegendum quod sit nuntiatus Didonis interitus. Alii ad ignem referunt visum; alii ad Mercurium, qui ait «certa mori». Sed in neutro ei etiam mortis genus est significatum et hic dicit «ferroque extrema secutam». Sane qui nuntiat genere tantum dicitur masculino, quod autem nuntiatur, licet neutro dicatur, tamen invenitur etiam masculino. 458 FVNERIS HEV TIBI CAVSA FVI ac si diceret: qui fueram ante voluptatis. 459 SI QVA FIDES TELLVRE SVB IMA EST ubi promissa exitum non habent. Respexit autem ad Orpheum qui receptam perdidit coniugem. 461 QVAE NVNC HAS IRE PER VMBRAS argumentatur ex eo quod est inferos subire compulsus invitum se reliquisse Carthaginem.

digilibLT 349 Seruius

462 SENTA SITV squalida. Et est translatio a terra inculta. Situs autem proprie est lanugo quaedam ex umore procreata et fit in locis sole carentibus. 463 NEC CREDERE QVIVI argumentationem tetendit, ac si diceret: si credidissem, forte etiam deorum iussa contemnerem. 465 SISTE GRADVM discedere eam datur intellegi. 466 EXTREMVM FATO QVOD TE ADLOQVOR HOC EST aut quia deus futurus est; aut, quod melius est, quia post mortem tenebit alterum circulum viris fortibus scilicet, non amantibus datum. 467 TORVA pro ‘torve’, id est terribiliter. 468 LENIBAT pro ‘leniebat’. Et antique dixit, ut «squamis auroque polibant». Maiores enim in omnibus coniugationibus imperativo ‘bam’ addebant et faciebant inperfectum ab indicativo: quod in tribus adhuc observatur, in quarta etiam ‘e’ additur, ut nutri, nutriebat. LACRIMASQVE CIEBAT sibi; aut certe illud dicit: sermo quidem eius lacrimas exigebat – nam ‘ciere’ est proprie alteri fletum movere – sed illa inmobilis mansit. Tractum autem est hoc de Homero, qui inducit Aiacis umbram Vlixis conloquia fugientem, quod ei fuerat causa mortis. 470 INCEPTO SERMONE a principio orationis. 471 DVRA SILEX saxi est species; generalitas enim esse non potest sequente specialitate. Nam cautem Marpesiam Parium lapidem dicit; Marpessos enim mons Pari est insulae. 472 TANDEM quasi diu deliberaverit. 473 VMBRIFERVM frondosum. PRISTINVS prior. Quod difficile invenitur; nam de hoc sermone quaerit et Probus et alii. 474 RESPONDET CVRIS aut pari eam diligit adfectione, quod in Aenea non fuit, ut expressio rei supra dictae sit «aequatque Sychaeus amorem»: aut certe ‘respondet curis’ par est mortis similitudine; ferro enim uterque consumptus est.

350 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

476 PROSEQVITVR LACRIMIS LONGE oculis eam sequebatur umentibus. 477 DATVM MOLITVR ITER peragit. ‘Datum’ autem dixit aut ratione fati, aut oblatum fortuito, quod τυχὸν dicunt. ARVA TENEBANT VLTIMA atqui multa adhuc supersunt. Sed dixit quantum ad Y pertinet litteram; in his enim quae dixit mixta sunt virtutibus vitia, in his autem quae dicturus est nocentum poenas a piorum segregat meritis. Nam inferi, ut diximus supra, humanam continent vitam, hoc est animam in corpore constitutam. Haec autem quae dixit mixta esse manifestum est; licet enim in viris fortibus laudetur virtus, est tamen vituperabile, alienum imperium caedibus occupare; item amare privignum crimen est, virtus maritum. Alii distinctione mutata dicunt: tenebant arva, quae ultima viri fortes frequentant, id est quae possident ultima. 479 HIC ILLIC OCCVRRIT TYDEVS Althaeae et Oenei filius, quem in bello Thebano Melanippus extinxit. 480 PARTHENOPAEVS Melanippae et Martis sive Melanionis filius, rex Arcadiae fuit, qui Thebana bella puer admodum petiit. ADRASTI PALLENTIS IMAGO rex Sicyonis Adrastus primo fuit, post Argivorum, socer Tydei et Polynicis. Quod autem ait ‘pallentis’ aut epitheton est umbrae, aut illud respexit, quia in bello Thebano consumptis sex ducibus solus aufugit. Fugae autem comes semper est pallor. 481 MVLTVM FLETI id est nobiles, quorum mortem magna sequitur lamentatio. AD pro ‘apud’. CADVCI mortui, a cadendo: unde et cadavera dicta. 482 LONGO ORDINE ingenti multitudine, ut «pueri et pavidae longo ordine matres», non ad ordinem stantes. Sane ‘in’ minus est: in longo ordine, in ingenti multitudine. 484 TRIS ANTENORIDAS multi supra dictos accipiunt: quod falsum esse Homerus docet, qui eos commemorat. CERERI SACRVM sacratum: nomen pro participio. 485 IDAEVMQVE quem aurigam legimus Priami. ETIAM adhuc, ut «quae cura nitentes pascere equos, eadem sequitur tellure repostos». 487 VSQVE diu; et est adverbium.

digilibLT 351 Seruius

491 TREPIDARE pro ‘trepidabant’. 492 CEV QVONDAM PETIERE RATES ostendit vitia nec morte finiri. 493 FRVSTRATVR HIANTIS decipit clamare cupientes. Nec nos moveat quod aliis umbris verba dat, his silentium: timorem enim exprimit, qui vivis quoque adimit vocem, ut «obstipui steteruntque comae et vox faucibus haesit». 495 DEIPHOBVM VIDIT qui Helenam duxerat mortuo Paride; ad cuius domum primum ire necesse erat, ubi fuerat causa bellorum, ut «iam Deiphobi dedit ampla ruinam, Vulcano superante, domus». LACERVM pro ‘laceratum’, id est habentem ora lacerata. 496 POPVLATA vastata, deformia sublatis auribus. TRVNCAS truncatas. 497 INHONESTO turpi, Terentius «illumne obsecro inhonestum senem, mulierem?». 498 PAVITANTEM ne agnosceretur timentem. TEGENTEM tegere volentem, nam truncatis manibus quid tegebat? ‘Tegere’ autem est celare, ut e contra ‘nudare’ est indicare, ut «traiectaque pectora ferro nudavit». 499 NOTIS VOCIBVS amicalibus. 501 OPTAVIT SVMERE elegit ut sumeret. DE TE pro ‘in te’. 505 RHOETEO IN LITORE ubi erat asylum Aiacis, sicut in Sigeo Achillis. Et bene illic, quasi ubi tutus esse potueram. Sane Rhoeteum dicitur, et fecit Rhoeteum, sicut est Cytherea pro Cythereia. 507 ET ARMA depicta scilicet. SERVANT tenent. TE tuum corpus, ut «nunc me fluctus habet». 510 OMNIA DEIPHOBO SOLVISTI quia constituto tumulo manes vocavit. FVNERIS VMBRIS sepulturae meae umbris; nam funus illic esse non potuit, ubi ne cadaver quidem fuerat.

352 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

511 FATA MEA ET SCELVS EXITIALE LACAENAE secundum mathematicos qui dicunt etiam inimicitias ex fato descendere; unde ista coniunxit, fatum et scelus Helenae per quam illi mors contigit. 512 MONVMENTA sermo medius; dictus ab eo quod moneat mentem; unde est hic de malis, e contra in tertio «manuum tibi quae monumenta mearum». 514 EGERIMVS ‘ri’ metri necessitate corripuit. MEMINISSE NECESSE EST Cicero «cui placet obliviscitur, cui dolet meminit». Ergo quia dolet, meminerit necesse est. 515 FATALIS mortifer, ut «fatiferumque ensem». SVPER ARDVA VENIT PERGAMA aut quod in arce est positus; aut quia deiectis muris supra tractus est. 516 GRAVIS gravidus, ut «graves temptabunt pabula fetas». Supra autem dixerat «feta armis». 517 EVANTES euantes Phrygias: aliter non stat versus. ‘Euantes’ autem bacchantes a Libero, qui Euan dicitur. ‘Chorum’ autem ait multitudinem in sacra collectam. 518 CIRCVM DVCEBAT divisit in duos versus unam partem, sed ideo quia est composita. Lyrici vero etiam incompositam partem orationis in duos dividunt versus. 520 CONFECTVM CVRIS atqui vacaverat gaudiis; sed illud ostendit quod ait Statius «stant veteres ante ora metus»; nam curae ferebantur suo impetu ex pristino bellorum tumultu. Alii hanc ipsam curam volunt, quod habebat coniugem perniciosam maritis: unde sequitur ‘egregia interea coniunx’ per ironiam. 525 VOCAT MENELAVM ET LIMINA PANDIT pandit et vocat, ut «subeunt luco fluviumque relinquunt». 526 ID MAGNVM SPERANS FORE MVNVS AMANTI putavit se vitia praeterita praesentibus posse celare; quod etiam sequens indicat versus. 529 AEOLIDES Vlixes, qui ubique talis inducitur; nam Anticliae filius est, quae ante Laertae nuptias clam cum Sisypho, Aeoli filio, concubuit, unde Vlixes natus est. Hoc

digilibLT 353 Seruius

ei et in Ovidio Aiax obicit «et sanguine cretus Sisyphio». Alii Oeliden legunt, de quo nusquam legimus. 530 SI siquidem. 531 VICISSIM quia ipse narraverat. 532 PELAGINE VENIS ERRORIBVS ACTVS? non ad inferos, sed ad locum, in quo inferorum descensus est, id est ad Avernum, si intra terram sunt inferi. Alii altius intellegunt: qui sub terra esse inferos volunt secundum chorographos et geometras, qui dicunt terram σφαιροειδῆ esse, quae aqua et aere sustentatur. Quod si est, ad antipodes potest navigatione perveniri, qui quantum ad nos spectat inferi sunt sicut nos illis. Hinc est quod terram esse inferos dicimus, quamquam illud sit, quia novem cingitur circulis. Tiberianus etiam inducit epistolam vento allatam ab antipodibus, quae habet «superi inferis salutem»; qua occasione tractat reciprocum hoc quod diximus supra. Nam prudentiores etiam animas per μετεμψύχωσιν dicunt ad alterius climatis corpora transire, nec in eo orbe versari in quo prius fuerunt; unde ait Lucanus «regit idem spiritus artus orbe alio: longae, canitis si cognita, vitae». Sciendum tamen Homericum esse, nam etiam illic Elpenor similiter Vlixem interrogat. 534 SINE SOLE DOMOS non est contrarium «solemque suum sua sidera norunt»; illud enim de campis Elysiis dicit. 535 HAC VICE SERMONVM haec sacra, ut diximus supra, praeter unius diei spatium non tenebant; unde veretur Sibylla ne inanibus fabulis ‘datum’, id est statutum et legitimum, ‘tempus’ teratur. Quod autem dicit «aurora medium axem traiecerat», illud ostendit, quod secundum Tuscos diei ortus est a sexta diei hora; ortus enim diei habet auroram. Donatus tamen dicit Auroram cum quadrigis positam Solem significare. 538 BREVITERQVE quod congruit moram obiurganti. 539 NOX RVIT si per diem sacra celebrantur, ‘ruit’ est imminet; si per noctem, finitur. FLENDO proprie, nam et lacrimae et gemitus fuerant. 540 FINDIT IN AMBAS compendiosius quam si ‘duas’ diceret; poteramus enim etiam tertiam sperare. Sic Sallustius «inter secundum atque ultimum bellum Carthaginiense», non ait ‘tertium’.

354 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

542 ITER ELYSIVM ad Elysium; de quo diximus supra. MALORVM impiorum, ut «multa malus simulans». 543 IMPIA TARTARA ubi puniuntur impii. 544 NE SAEVI ne irascere; Terentius «ne saevi tanto opere». Et antique dictum est; nam nunc ‘ne saevias’ dicimus, nec imperativum iungimus adverbio imperantis. 545 EXPLEBO NVMERVM ut diximus supra, ‘explebo’ est minuam; nam ait Ennius «navibus explebant sese terrasque replebant», quem Caper secutus cum de praepositione ‘ex’ tractaret, hoc exemplum posuit. Sensus ergo est: minuam vestrum numerum et reddar tenebris. Nam circa Aenean et Sibyllam aliquid lucis fuisse intellegimus, quippe circa vivos: unde paulo post «respicit Aeneas subito» et reliqua. Alii ‘explebo’ male putant ‘complebo’ esse, umbrarum scilicet a quibus discesserat numerum. Alii ‘explebo numerum’ dicunt esse finiam tempus statutum purgationi et in corpus recurram, ut hoc sit ‘reddarque tenebris; nam legimus «clausae tenebris et carcere caeco», ut sit sensus: irasceris mihi quasi homo, nonne et ego homo futurus sum? Alii dicunt: cur irasceris? In locis his sum quamdiu vitae per vim ereptae expleam tempus, post ‘tenebris’, id est meis sedibus, reddar. Sed haec omnia congrua loco non esse manifestum est: non enim intellegere possumus Sibylla aliud volente, scilicet ut abscederet, Deiphobum ad aliud respondisse. 546 I DECVS I NOSTRVM aut ‘i, o decus nostrum, utere melioribus fatis’, inferorum scilicet conparatione, quia ait supra «an quae te fortuna fatigat, ut tristes sine sole domos loca turbida adires?». Aut certe ‘i decus, et fatis utere nostrum melioribus’, id est quam aut ego aut tu habuimus. 549 MOENIA LATA VIDET Tartarum dicit, quem vult esse carcerem inferorum. Quod autem ait ‘lata’, nocentum exprimit multitudinem. TRIPLICI MVRO valde munitum indicat locum. 551 TORQVET trahit, volvit. 552 PORTA ADVERSA INGENS distinctione excludendum est vitium de duobus epithetis. SOLIDOQVE ADAMANTE lapis est durissimus et tantae soliditatis ut nec ferro possit infringi.

digilibLT 355 Seruius

553 VIS VT NVLLA VIRVM ‘virum’ non ad sexum retulit, sed ad virtutem, hoc est virorum fortium, ut Cicero «virum res illa quaerebat», cum de viro forti diceret. Per hoc autem ostendit nullum de Tartaro ad superos posse remeare, ne numinum quidem favore. 554 STAT eminet. AVRAS autem inferis congruas intellegamus. Statius de Mercurio ait: pigrae aurae eius inpediebant volatum. De illo enim loco multi quaerunt «quis tantus clangor ad auras?». Et Pollio dicit Aeneae et Sibyllae, quas illi secum traxerant, cum constet esse etiam illic auras. 557 EXAVDIRI exaudiebantur. 558 TRACTAEQVE CATENAE et genetivus singularis potest esse et nominativus pluralis. 559 STREPITVMQVE EXTERRITVS HAVSIT hausit et exterritus est: hypallage ergo est. 560 SCELERVM FACIES species, ut supra «visa maris facies et non tolerabile numen». 563 NVLLI FAS CASTO pio. Et haec responsio ostendit, Aenean voluisse quidem ingredi, sed quasi pium prohibitum. INSISTERE LIMEN ‘insisto illam rem’ dicimus, non ‘illi rei’: nam quod qui dicunt decipiuntur propter ‘insto illi rei’. 564 SED ME quia occurrebat: unde ipsa cognovisti? 565 DEVM POENAS DOCVIT aut quas dii nocentibus statuerunt; aut Titanum, quos legimus deos ex Terra progenitos; aut re vera dicit poenas deorum. Fertur namque ab Orpheo quod dii peierantes per Stygem paludem novem milibus annorum spatio puniuntur in Tartaro. Vnde ait Statius «et Styx periuria divum arguit». 566 RHADAMANTHVS Rhadamanthus, Minos, Aeacus filii Iovis et Europae fuerunt: qui postea facti sunt apud inferos iudices.

356 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

567 SVBIGITQVE FATERI conpellit ad confessionem. 568 FVRTO LAETATVS INANI latebra non valde profutura, quippe quae fuerat publicanda post mortem. 569 DISTVLIT IN SERAM gravem, ut «serum bellum in angustiis futurum» Sallustius. PIACVLA COMMISSA propter quae expiatio debetur. 570 ACCINCTA FLAGELLO aut hoc dicit quod videmus, quia qui longo flagello utitur ut id post ictum in se revolvat necesse est; aut ‘accincta’ est instructa, ad verbera scilicet, id est nocentes flagello quatit ipsa praeparata. 572 AGMINA SAEVA SORORVM aut impetus, ut de Harpyiis dixit; aut serpentum agmina, quos pro comis habent. 573 TVNC DEMVM HORRISONO STRIDENTES CARDINE SACRAE PANDVNTVR PORTAE mittuntur, inquit, post verbera ad aeternum supplicium. Et est secutus ordinem iuris antiqui; nam post habitam quaestionem in Tullianum ad ultimum supplicium mittebantur. Alii hoc a poeta dictum volunt, ut illa loquente intellegamus portam esse patefactam; alii continuant narrationem. SACRAE execrabiles. 574 CERNIS CVSTODIA QVALIS ‘custodia’ est quae custodit, non quae custoditur. Vsurpatum autem est, sicut ‘hospita’, sicut ‘neptis’: nam ‘hic’ et ‘haec custos’ facit. Ea enim quae in ‘o’ exeunt ut ‘fullo’, in ‘os’ ut ‘nepos’, in ‘es’ ut ‘hospes’, feminina ex se non faciunt. Quae autem invenimus usurpata sunt, unde et dissimilia; nam ‘custos’ ‘custodia’ facit, ‘nepos’ ‘neptis’. 575 VESTIBVLO SEDEAT Megaeram significat. Hoc autem dicit: cernis hanc quam saeva sit? Est intus alia «inmanis atris hiatibus quinquaginta», quae est saevior, quam Hydra fuit. Multi ipsam Hydram volunt, quod non procedit; nam eam in aditu legimus inferorum ubi dixit «ac belva Lernae». Quam alii tria volunt habuisse capita, alii novem, Simonides quinquaginta dicit. 577 TARTARVS vel quia omnia illic turbata sunt, ἀπὸ τῆϛ ταραχῆς aut, quod est melius, ἀπὸ τοῦ ταρταρίζειν, id est a tremore frigoris; sole enim caret.

digilibLT 357 Seruius

578 BIS PATET IN PRAECEPS ideo ‘in praeceps’ addidit, quia potest quid etiam sursum patere. Videtur autem hoc prudentioribus ideo dictum, quia secundum rationem sphaerae sol cum in unam concesserit partem, duae quasi Tartarum faciunt: una, a qua discessit, et altera, ad quam numquam accedit; quod melius sphaerae indicat ratio. Hoc autem dicit: Tartarus ipse bis tantum in praeceps patet et tendit sub umbras, quantus est suspectus, id est altitudo, ad Olympum aetherium. 580 HIC GENVS ANTIQVVM TERRAE id est primum: Titanas enim contra Saturnum genuit, Gigantas postea contra Iovem. Et ferunt fabulae Titanas ab irata contra deos Terra ad eius ultionem creatos, unde et Titanes dicti sunt ἀπὸ τῆϛ τίσεως, id est ab ultione. De his autem solus Sol abstinuisse narratur ab iniuria numinum, unde et caelum meruit. 582 ALOIDAS GEMINOS Aloeus Iphimediam uxorem habuit, quae conpressa a Neptuno duos peperit, Otum et Ephialten, qui digitis novem per singulos menses crescebant. Freti itaque altitudine caelum volverunt subvertere, sed confixi sunt Dianae et Apollinis telis. Aloidas autem sic dixit, sicut de Hercule Amphitryoniades dicimus. GEMINOS sui similes. 585 CRVDELES POENAS saevas, nimias; nam non dicit indignas ferentem qui sacrilegus fuit. SALMONEA Salmoneus Aeoli filius fuit, non regis ventorum, sed cuiusdam apud Elidem, ubi regnavit. Qui fabricato ponte aereo super eum agitabat currus ad imitanda tonitrua, et in quem fuisset iaculatus facem, eum iubebat occidi. Hic postea verum expertus est fulmen. 588 MEDIAEQVE PER ELIDIS VRBEM hinc est indignatio, quod in ea civitate Iovem imitabatur, in qua specialiter Iuppiter colitur. 592 DENSA INTER NVBILA ostendit fulminis causam. 593 FVMEA LVMINA id est terrena; nam aetherius ignis caret fumo; solo enim splendore viget. 595 NEC NON ET TITYON Tityos Terrae secundum alios filius fuit, secundum alios a Terra nutritus: unde elegit sermonem, quo utrumque significaret, nam ‘alumnum’ dixit. Hic amavit Latonam, propter quod Apollinis confixus sagittis est et damnatus hac lege apud inferos, ut eius iecur vultur exedat; quamquam Homerus vicissim

358 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

dicat duos vultures sibi in eius poenam succedere. Sane in usu est ‘vultur’, licet Cicero ‘vulturius’ dixerit, quod quidem potest esse et derivativum; Ennius «vulturus in campo miserum mandebat homonem». Declinatur autem ‘hic Tityos huius Tityi’, sicut ‘Delos Deli’. 596 PER TOTA NOVEM CVI IVGERA CORPVS quantum ad publicam faciem, magnitudinem ostendit corporis; sed illud significat, quia de amatore loquitur, libidinem late patere, ut ait supra «nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem lugentes campi». Sane de his omnibus rebus mire reddit rationem Lucretius et confirmat in nostra vita esse omnia quae finguntur de inferis. Dicit namque Tityon amorem esse, hoc est libidinem, quae secundum physicos et medicos in iecore est, sicut risus in splene, iracundia in felle; unde etiam exesum a vulture dicitur in poenam renasci, et enim libidini non satis fit re semel peracta, sed recrudescit semper, unde ait Horatius «incontinentis aut Tityi iecur». Ipse etiam Lucretius dicit per eos, super quos iamiam casurus inminet lapis, superstitiosos significari, qui inaniter semper verentur et de diis et caelo superioribus male opinantur; nam religiosi sunt qui per reverentiam timent. Per eos autem qui saxum volvunt ambitum vult et repulsam significari, quia semel repulsi petitores ambire non desinunt. Per rotam autem ostendit negotiatores, qui semper tempestatibus turbinibusque volvuntur. 598 FECVNDAQVE POENIS fecunda in poenam. 599 RIMATVR pascitur, ut «rimantur prata Caystri». 600 FIBRIS fibrae sunt eminentiae iecoris. 601 QVID MEMOREM LAPITHAS hi populi Thessaliae fuerunt, quibus imperabat Ixion amicissimus, ut diximus supra, Iovi, Phlegyae filius. Qui post nubis coitum fictae in formam Iunonis, cum se de eius stupro iactaret, ab irato Iove ad inferos trusus est et illic religatus ad rotam circumfusam serpentibus. PIRITHOVM et hic unus de Lapithis fuit, qui cum Theseo descendit ad rapiendam Proserpinam. 603 ADSIMILIS ‘ad’ vacat, et a maioribus ad ornatum adhibebatur, Horatius «qua populus adsita certis limitibus vicina refugit iurgia». LVCENT GENIALIBVS ALTIS aliud est. Tantalus, rex Corinthiorum, amicus numinibus fuit. Quae cum frequenter susciperet et quodam tempore defuissent epulae, filium suum Pelopem occidit et diis epulandum adposuit. Tunc abstinentibus cunctis, Ceres umerum eius exedit, et cum eum dii per Mercurium revocare ad superos vellent, eburneus ei est

digilibLT 359 Seruius

umerus restitutus, ut «umeroque Pelops insignis eburno». Ideo autem sola Ceres dicitur comesse, quia ipsa est terra, quae corpus resolvit. Per Mercurium autem ob hoc fingitur esse revocatus, quod ipse est deus prudentiae, per quam philosophi deprehenderunt παλιγγενεσίαν vel μετεμψύχωσιν. Tantalus autem hac lege apud inferos dicitur esse damnatus, ut in Eridano inferorum stans nec undis praesentibus nec vicinis eius pomariis perfruatur, per haec autem avaritia significatur, ut etiam Horatius «quid rides? mutato nomine de te fabula narratur». GENIALIBVS veluti genialibus, nam geniales proprie sunt qui sternuntur puellis nubentibus, dicti a generandis liberis. 604 AVREA FVLCRA quibus fulcimur, id est sustinemur. 605 REGIFICO LVXV regali ambitu. FVRIARVM MAXIMA id est Fames, ut «vobis Furiarum ego maxima pando». Vnde et famem praenuntiat, ut hanc esse Furiarum maximam doceat. 606 ET MANIBVS illorum scilicet, non suis. 607 FACEM ATTOLLENS iniciens ignem avaritiae, ut abstineant. 608 INVISI FRATRES haec quidem constat dicta esse generaliter, possunt tamen etiam ad species trahi, ut Aegyptum et Danaum, Atreum et Thyesten, Eteoclen et Polynicen significare videatur. Bene autem dicendo ‘invisi’, per id quod leve est, etiam maiora complexus est. 609 PVLSATVSVE PARENS item quod levius est dixit parricidii comparatione. Possumus autem Oedipum accipere, extinctorem Lai. AVT FRAVS INNEXA CLIENTI ex lege XII tabularum venit, in quibus scriptum est «patronus si clienti fraudem fecerit, sacer esto». Si enim clientes quasi colentes sunt, patroni quasi patres, tantundem est clientem quantum filium fallere. Et hoc posse fieri ex Horatii dictis intellegimus, qui cum loqueretur de avaris potentibus, ait de vicino cliente «pellitur paternos in sinu ferens deos». Vrbano tamen hoc displicet et dicit rarum esse hoc magisque contrarium, cum magis patronos decipiant frequenter clientes. Vult autem intellegi praevaricatores, qui patroni sunt clientium, quos nunc susceptos vocamus. 611 NEC PARTEM POSVERE SVIS bene addidit ‘suis’, id est cognatis, adfinibus. Haec enim fuerat apud maiores donandi ratio, non profusa passim, nam hoc est velle inaniter perdere. Vnde Cicero ait in libris Legum «stipem prohibeo: nam auget

360 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

superstitionem et exhaurit domos». Dignis igitur largiendum est, unde Horatius «cur eget indignus quisquam, te divite?», id est indignus paupertate. 612 OB ADVLTERIVM CAESI si ‘occisi’, Aegisthum significat, Thyestae filium; si re vera ‘caesi’, Sallustium, quem Milo deprehensum sub servi habitu verberavit in adulterio suae uxoris, filiae Syllae. QVIQVE ARMA SECVTI IMPIA NEC VERITI DOMINORVM FALLERE DEXTRAS hoc loco videtur blandiri Augusto, quia contra Caesarem patrem eius multi quibus ignovit, arma susceperant: est namque eius dictum dare quidem se veniam Pompeianis, sed ab ipsis quandoque esse periturum. Vt ‘arma impia’ civilia dixerit bella quae moverunt Pompeiani contra acceptae veniae fidem. Sed non procedit. Nam si ‘arma impia’ dixit bellum civile, tangit et Augustum et Caesarem, qui et ipsi civilia bella tractarunt. Item si culpat eos qui contra fidem datae veniae dimicaverunt, tangit Augustum, nam transierunt ad eum ab Antonio, duo milia equitum, per quos est victoriam consecutus; Horatius «ad hunc frementes verterunt bis mille equos Galli canentes Caesarem». Fecit praeterea iniuriam Augusto vel Caesari si eos ‘dominos’ dixit, quod apud maiores invidiosum fuit; nam ‘patres patriae’ dicebantur, non ‘domini’; Iuvenalis «Roma patrem patriae Ciceronem libera dixit». Melius ergo est ut bellum a Sexto Pompeio, Pompei filio, in Siculo freto gestum accipiamus. Nam occiso patre Siciliam tenuit et collectis inde servitiis vastavit sex annis ultro citroque Siciliam, postea victus est ab Augusto et Agrippa; Horatius «minatus urbi vincla, quae detraxerat servis amicus perfidis». Et hoc sensu tam ‘arma impia’, quam 'dominorum' congruit commemoratio. 614 POENAM EXPECTANT quod gravius est, nam in expectatione et praesens metus est et dolor futurus, in ipsa autem poena solus est dolor. 615 FORMA VIROS regula: singulis enim sceleribus sunt statuta supplicia ex more Romano quem sequitur. 616 SAXVM INGENS VOLVVNT ALII Sisyphum dicit, qui deorum consilia hominibus publicavit. RADIISQVE ROTARVM Ixionem dicit, ut alibi ostendit «atque Ixionii vento rota constitit orbis», licet supra dixerit «quos super atra silex»; nam de his fabulis variae sunt in ipsis auctoribus opiniones. 617 AETERNVMQVE SEDEBIT INFELIX THESEVS contra opinionem, nam fertur ab Hercule esse liberatus; quo tempore eum ita abstraxit ut illic corporis eius relinqueret partem. Frequenter enim variant fabulas poetae: Hippolytum Vergilius liberatum ab inferis dicit, Horatius contra «neque enim Diana pudicum liberat Hippolytum».

digilibLT 361 Seruius

618 PHLEGYASQVE MISERRIMVS OMNES ADMONET si ‘Phlegyas’ nominativus est singularis, hoc dicit: Phlegyas omnes admonet apud inferos poenas ferentes; si autem ‘Phlegyas’ accusativus pluralis est, Theseum omnes Phlegyas admonentem debemus accipere. Hi namque secundum Euphorionem populi insulani fuerunt, satis in deos impii et sacrilegi: unde iratus Neptunus percussit tridenti eam partem insulae quam Phlegyae tenebant, et omnes obruit. Phlegyas autem, Ixionis pater, habuit Coronidem filiam, quam Apollo vitiavit, unde suscepit Aesculapium. Quod pater dolens incendit Apollinis templum et eius sagittis est ad inferos trusus; Statius «Phlegyam subter cava saxa iacentem aeterno premit accubitu». 620 DISCITE IVSTITIAM vel nunc in poenis locati. 621 VENDIDIT HIC AVRO PATRIAM etiam haec licet generaliter dicantur, habent tamen specialitatem; nam Lasthenes Olynthum Philippo vendidit, Curio Caesari XXVII sestertium Romam, de quo Lucanus «Gallorum captus spoliis et Caesaris auro». 622 FIXIT LEGES PRETIO ATQVE REFIXIT possumus Antonium accipere secundum Ciceronem in Philippicis. ‘Fixit’ autem ideo quia incisae in aereis tabulis adfigebantur parietibus. 623 HIC THALAMVM INVASIT NATAE Thyestes, unde Aegisthus natus est, item Cinyras; nam quod Donatus dicit nefas est credi, dictum esse de Tullio. VETITOSQVE HYMENAEOS legibus scilicet; nam dicendo ‘vetitos’ ostendit fuisse, ut est apud Persas hodieque. Vnde Donatus male ait «natura et legibus vetitos». 624 AVSI OMNES INMANE NEFAS AVSOQVE POTITI illic sunt et qui fecerunt et qui conati sunt. Dicit autem secundum Romanum ritum, in quo non tantum exitus punitur, sed et voluntas. 625 NON MIHI SI LINGVAE CENTVM SINT Lucretii versus sublatus de Homero, sed «aerea vox» dixit. 626 SCELERVM COMPRENDERE FORMAS ut «aut quae forma viros fortunave mersit».

362 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

629 PERFICE MVNVS hoc est ramum redde; nam supra ait «hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus instituit». 630 CYCLOPVM EDVCTA CAMINIS hoc est magna; ita enim cuiuslibet rei magnitudinem significabant, adeo ut Statius Argivorum muros ab ipsis dicat esse perfectos. 631 FORNICE arcu; Cicero «videt ad ipsum fornicem Fabianum». 634 CORRIPIVNT SPATIVM raptim peragunt. 635 OCCVPAT AENEAS ADITVM ingreditur, sicut supra diximus. RECENTI semper fluenti. Et dixit hoc propter paludem Stygem. 636 SPARGIT AQVA purgat se; nam impiatus fuerat aspectu Tartari. Et ‘spargit’, quia se inferis purgat. 638 AMOENA VIRECTA virentia; et est satis usurpativum. ‘Amoena’ autem quae solum amorem praestant, vel, ut supra diximus, quasi amunia, hoc est sine fructu, ut Varro et Carminius docent. Adludit autem ad insulas Fortunatas; nam et sequenti hoc indicat versu. 640 LARGIOR HIC CAMPOS AETHER non nostro largior, sed quam est in cetera inferorum parte. Aut re vera largior, si lunarem intellegis circulum; nam, ut supra diximus, campi Elysii aut apud inferos sunt, aut in insulis Fortunatis, aut in lunari circulo; Lucanus «illic postquam se lumine vero induit». 641 SOLEMQVE SVVM sibi congruum, ut «fessosque sopor suus occupat artus». 642 PALAESTRIS luctationibus: Graece dixit. 643 CONTENDVNT LVDO non odio. 644 CHOREAS ‘re’ corripuit propter metrum; alibi ait secundum naturam, ut «iuvat indulgere choreis». Ergo aut systolen fecit aut antithesin, e pro ei ponens, nam Graecum est nomen.

digilibLT 363 Seruius

645 NEC NON THREICIVS LONGA CVM VESTE SACERDOS Orpheus Calliopes musae et Oeagri fluminis filius fuit, qui primus orgia instituit, primus etiam deprehendit harmoniam, id est circulorum mundanorum sonum, quos novem esse novimus. E quibus summus, quem anastron dicunt, sono caret, item ultimus, qui terrenus est. Reliqui septem sunt, quorum sonum deprehendit Orpheus, unde uti septem fingitur chordis. ‘Longam’ autem ‘vestem’ aut citharoedi habitum dicit, aut longam barbam; nam e contrario inberbes ‘investes’ vocamus. ‘Sacerdos’ autem, quia et theologus fuit et orgia primus instituit. Ipse etiam homines e feris et duris composuit: unde dicitur arbores et saxa movisse, ut diximus supra. 646 OBLOQVITVR NVMERIS dicendo ‘obloquitur’, chordarum expressit laudem, quas dicit verbis locutas; ‘obloqui’ enim non est nisi contra loquentem loqui. NVMERIS rhythmis, sonis, ut «numeros memini, si verba tenerem». SEPTEM DISCRIMINA quia omnes chordae dissimiliter sonant. 647 IAM nunc. PECTINE ‘Hic’ autem ‘pecten’ declinatur, ut ‘lien’. 648 HIC GENVS ANTIQVVM quod non omnes viros fortes in Elysio visos esse commemorat, haec ratio est, quia isti divinos meruerunt honores: quod Tydeo vel his quos supra memoravit non contigit. Nam ideo ‘antiquum’ addidit, quasi et illis Elysii contingerent campi, si eis annorum non derogata esset vetustas. 649 NATI MELIORIBVS ANNIS plerumque enim hominum virtus decoloratur temporis infelicitate; Cicero «ut illa laus temporum, non hominum fuisse videatur». 650 ILVSQVE ASSARACVSQVE Troiani reges fuerunt. TROIAE DARDANVS AVCTOR hunc in septimo inter deos dicit relatum, ut «et numerum divorum altaribus auget». Sed, ut diximus supra, Homerum sequitur, qui inducit simulacrum Herculis apud inferos visum. 652 DEFIXAE HASTAE subaudis ‘inanes’, item equos inanes. 653 QVAE GRATIA CVRRVM detraxit unum ‘u’ licentia, qua Latinitas Graecos secuta genetivo plurali syllabam aut addit aut detrahit. Hoc loco detraxit, sicut «arma virum», contra addidit «alituum pecudumque genus» pro ‘alitum’, sicut Graeci Μουσάων Ἑλικωνιάδων.

364 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

654 NITENTES pingues: ab eo quod sequitur id quod praecedit intellegis. Per omnia autem quae dicturus est intellegendum est ‘quae gratia fuit vivis, eadem sequitur tellure repostos’. 657 PAEANA proprie Apollinis laudes, quod nunc congruit propter ‘lauri nemus’: abusive omnium deorum, sicut orgia proprie Liberi, abusive omnium deorum sacra. 658 ODORATVM pro ‘odorum’, ut diximus supra. 659 VNDE SVPERNE PLVRIMVS ERIDANI PER SILVAM VOLVITVR AMNIS Eridanum Aratus in caelo esse dicit, haud longe a Ceto. Hic et in terris est qui in Italia, id est in Venetia, Padus vocatur: quem alii etiam ad inferos volunt tendere, alii nasci apud inferos et exire in terras. Ideo autem ista finguntur, quia de Appennini parte oritur quae spectat inferum mare et tendit usque ad superum. Ergo hic sensus est: canebant in locis unde superne, id est ad superos, plurimus Eridani amnis per silvam volvitur; namque veri simile est, quoniam legimus de Aristaeo «omnia sub magna labentia flumina terra spectabat diversa locis». Et congrue: nam omnis umor ex terrae nascitur venis. Alii Eridanum pro quocumque accipiunt et dicunt κατ᾿ ἐξοχὴν dictum; nam legimus «fluviorum rex Eridanus». Et amant poetae pro appellatione ponere magnae rei proprietatem, ut alibi «poculaque inventis Acheloia miscuit uvis». Melius tamen est si distinguamus ‘unde superne plurimus’, unde ad superos plurimus, id est magnus, amnis volvitur per silvam Eridani, id est populos. Fabula namque haec est: Eridanus Solis filius fuit. Hic a patre impetrato curru agitare non potuit, et cum eius errore mundus arderet, fulminatus in Italiae fluvium cecidit; et tunc a luce ardoris sui Phaethon appellatus est, et pristinum nomen fluvio dedit; unde mixta haec duo nomina inter Solis filium et fluvium invenimus. Postea eius sorores flendo in populos versae sunt, ut in decimo «populeas inter frondes umbramque sororum». Et hoc Vergilius, nam alii in alias arbores dicunt. 660 HIC MANVS OB PATRIAM PVGNANDO VVLNERA PASSI ‘manus’, id est multitudo eorum qui ob patriam passi sunt vulnera; et est figurate dictum. Sane animadvertendum illud quod ait Horatius in Arte poetica «et simul et iucunda et idonea dicere vitae»; nullam enim maiores nostri artem esse voluerunt quae non aliquid reipublicae commodaret. Vnde Vergilius hoc per transitum facit; nam dicendo puniri patriae venditores, contra praemia defensoribus solvi, nihil aliud nisi fugienda vitia et sectandas docet esse virtutes. 661 SACERDOTES CASTI DVM VITA MANEBAT quasi quis castus possit esse post mortem. Sed aliud dicit, id est qui fuerunt casti dum in communione vitae

digilibLT 365 Seruius

versarentur; nam hi qui sacra maxima accipiebant, renuntiabant omnibus rebus, nec ulla in his nisi numinum cura remanebat. Herbis etiam quibusdam emasculabantur, unde iam coire nec poterant. Dicit ergo eos sacerdotes, qui casti fuerunt etiam ante sacra suscepta. 662 PII VATES vaticinantes. PHOEBO DIGNA LOCVTI veridici, qui talia loquebantur qualia decebat Apollinem. Multi enim mentiebantur, ut in Lucano Phoebas, ad quam Appius Claudius «et nobis dabis improba poenas et superis quos fingis ait». 663 INVENTAS AVT QVI VITAM EXCOLVERE PER ARTES qui erudierunt et ornaverunt vitam per inventa artificia. Significat autem philosophos. 664 QVIQVE SVI MEMORES ALIQVOS FECERE MERENDO et qui aliquos sui memores fecere praestando, ut «numquam regina negabo promeritam», id est praestitisse. Terentius «ego, Charine, neutiquam liberi esse hominis puto cum is nihil mereat, postulare id gratiae poni sibi». 665 NIVEA CINGVNTVR TEMPORA per quod eos ostendit meruisse divinos honores, ut diximus supra. 667 MVSAEVM ANTE OMNES theologus fuit. Iste post Orpheum. Et sunt variae de hoc opiniones; nam eum alii Lunae filium, alii Orphei volunt, cuius eum constat fuisse discipulum. Nam ad ipsum primum carmen scripsit, quod appellatur Crater. 668 VMERIS EXTANTEM quasi philosophum, ac si diceret Platonem: adludit enim poeta. Namque Plato ab umerorum dictus est latitudine. Athleta enim fuit qui post omnium victoriam se philosophiae dedit. 669 OPTIME VATES quia theologus fuit. Et sciendum hoc loco Sibyllam iam a numine derelictam; unde et interrogat, quod alias non faceret. 670 QVAE REGIO ANCHISEN, QVIS HABET LOCVS? bene et generalitatem requirit et speciem, quo possit facilius invenire; nam locus in regione est. ILLIVS ERGO propter illum. ‘Ergo’ autem coniunctio fuit, sed per accentus mutationem in adverbium transiit; et est sola particula quae habet in fine circumflexum. Multi male

366 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

putant nomen esse indeclinabile et dicunt positum esse pro ‘causa’. ‘Causa’ autem nomen est quod ponitur pro ‘ratione’: qui casus declinatione caret. 671 MAGNOS AMNES aut magna fluenta; aut quia novem sunt, quae odiosum fuerat commemorare singola. 673 NVLLI CERTA DOMVS id est habitatio quam animae tamdiu certam habent quamdiu in corporibus sunt: post quorum solutionem vagantur pro vitae merito in circulis. LVCIS HABITAMVS OPACIS varia dicit, quae pro vitae varietate contingunt. In his autem locis heroum animae coluntur. 674 RECENTIA virentia, rivorum scilicet causa. 676 IVGVM ita enim dividuntur montes: in radices, latera, iuga, vertices, pro locorum qualitate. 678 SVMMA CACVMINA LINQVVNT non ‘linquit’; hoc enim dicit: Aeneas et Sibylla perducti ad summum in plana descendunt. 679 PENITVS CONVALLE VIRENTI valde virenti, ut «penitusque sonantis accestis scopulos». 680 INCLVSAS ANIMAS non re vera inclusas, sed a multitudine separatas, quo facilius agnoscerentur. 681 LVSTRABAT STVDIO RECOLENS circumibat studiose retractans. ‘Inclusas’ autem aut segregatas, aut secundum antiquum ritum. Multitudinem enim si numerare non poterant, eam in locum certum includebant per partes et ex unius numero quanta esset videbant. Quod Xerxes de suo fecit exercitu. 682 CAROSQVE NEPOTES posteros; sicut per nurus feminas dicunt. 683 FATAQVE FORTVNASQVE VIRVM felicitas enim aut fatalis est, aut fortuita, aut ex virtute descendit.

digilibLT 367 Seruius

685 ALACRIS ipse alacris. Et sciendum antiquos et ‘alacris’ et ‘alacer’, et ‘acris’ et ‘acer’ tam de masculino quam de feminino genere dixisse. Nunc masculino utrumque damus, de feminino ‘alacer’ et ‘acer’ numquam dicimus, licet Ennius dixerit «aestatem autumnus , post acer hiemps it»; nam inde est ‘alacer’. 686 GENIS palpebris: Ennius de dormiente «inprimitque genae genam». EXCIDIT ORE quasi seni; quod circa Anchisen reservat, ut «tantumque nefas patrio excidit ore». 687 VENISTI TANDEM hoc ad adfectum pertinet desiderantis; alias oritur quaestio, quod dicit «sic equidem ducebam animo». EXPECTATA probata, ut «et rebus spectata iuventus». Hoc autem dicit: tua pietas mihi semper probata nunc etiam ‘iter durum’ vicit, scilicet inferorum. 689 ET NOTAS AVDIRE ET REDDERE VOCES familiariter loqui. 690 REBARQVE FVTVRVM arbitrabar, ratiocinabar esse venturum: per quod intellegimus fataliter Aenean ad inferos descendisse. Non enim nisi fatalia deprehenduntur. 691 NEC ME MEA CVRA FEFELLIT nec decepit me dulcissimus filius, nam vocativus est ‘mea cura’, id est tu. Et dictum est sicut «Veneris iustissima cura». 692 QVAS EGO TE TERRAS ET QVANTA PER AEQVORA VECTVM patrie eius ingemit casibus. 694 LIBYAE TIBI REGNA NOCERENT aut quia de Iunone ait Venus «haud tanto cessabit cardine rerum»; aut, quod est melius, illud dicit: timui ne, dum apud regna Carthaginis voluptatibus vacas, imperium fatale derelinqueres. 695 TRISTIS IMAGO severa, terribilis, ut supra «et turbida terret imago». 696 SAEPIVS OCCVRRENS κατὰ τὸ σιωπώμενον saepius ei dictum intellegimus; aut certe: egit me tua imago ad haec tendere limina, quam saepe videre consuevi.

368 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

697 STANT SALE TYRTHENO CLASSES adfectionis est filii etiam ea indicare, de quibus non interrogatur. 699 LARGO FLETV nato ex gaudio. 700 TER saepius: finitus pro infinito. 703 INTEREA VIDET AENEAS hirmos est hoc loco, id est unus sensus protentus per multos versus: in quo tractat de Platonis dogmate, quod in Phaedone positum est περὶ ψυχῆς, de quo in Georgicis strictim, hic latius loquitur. De qua re etiam Varro in primo Divinarum plenissime tractavit. Hoc autem continet: Aeneas dum per inferos pergeret, respexit fluvium quendam loci remotioris, ad quem innumera multitudo tendebat animarum. Interrogavit patrem qui esset fluvius vel qua ratione ad eum pergerent animae. Pater ait: Lethaeus est; pergunt autem, ut potent et oblivionem patiantur, ut incipiant in corpora velle remeare. Stupefactus Aeneas interrogat: dic pater, et animae quae propter praeteritam vitam tot supplicia pertulerunt possunt habere votum revertendi in corpora? Non est verisimile liberatas de corporis carcere ad eius nexum reverti. Suscepta narratione haec Anchises exsequitur: primo debere fieri ut redeant, deinde posse, deinde velle. Quae quoniam obscura sunt, aliis subdisionibus innotescunt. Quid est debere? Cuncta animalia a deo originem ducunt. Quae quia nasci cernimus, revertuntur sine dubio; nam unde cuncta procreantur? Deinde posse sic probat: quia immortales sunt animae, et sunt quae possunt reverti. Tertium est utrum velint: quod dicit fieri per Lethaeum fluvium. Et hoc est quod dicturus est, sed incidentes quaestiones faciunt obscuritatem. 704 VIRGVLTA SONANTIA SILVAE quae est iuxta praeripia fluminis. 705 DOMOS PLACIDAS campos Elysios. PRAENATAT praeterfluit. Et contrarie dictum est; nam non natant aquae, sed nos in ipsis natamus. Ennium igitur secutus est, qui ait «fluctusque natantes». Sane de hoc fluvio quaeritur a prudentioribus utrum de illis novem sit qui ambiunt inferos, an praeter novem. Et datur intellegi quod ab illis novem qui ambiunt inferos separatus sit: namque volunt eum esse imaginem senectutis. Nam animae nostrae vigent et alacres sunt et plenae memoria a pueritia usque ad virentem senectam, postea in nimia senectute omnis memoria labitur: qua lapsa mors intervenit et animae in aliud corpus revertuntur. Vnde fingunt poetae animas Lethaeo hausto in corpus redire. Ergo Lethaeus est oblivio, morti semper vicina. 706 GENTES POPVLIQVE innumerarum gentium et populorum animae.

digilibLT 369 Seruius

708 FLORIBVS INSIDVNT ‘insido illi rei’, ut «insidat quantus miserae deus». ‘Insisto’ autem ‘illam rem’, ut «nulli fas casto sceleratum insistere limen». 709 LILIA FVNDVNTVR circum flores. Speciem pro genere posuit. 711 FLVMINA PORRO longe remota; et est Graecum adverbium. Bene autem Aenean longe a Lethaeo facit, quia adhuc iuvenis est. 712 AGMINE cursu, impetu: per quod ostendit cito iri ad senectam, quia tota celeritate usus labitur vitae. 713 ANIMAE QVIBVS ALTERA FATO CORPORA DEBENTVR sciendum non omnes animas ad corpora reverti; aliquae enim propter vitae merita non redeunt; aliquae redeunt propter malam vitam; aliquae propter fati necessitatem. 714 LETHAEI AD FLVMINIS VNDAM si anima aeterna est et summi spiritus pars, qua ratione in corpore non totum videt, nec est tantae vivacitatis ut omnia possit agnoscere? Quia cum coeperit in corpus descendere, potat stultitiam et oblivionem, unde non potest implere vim numinis sui post naturae suae oblivionem. Obliviscitur autem secundum poetas praeteritorum, secundum philosophos futuri: unde medium tenuit dicendo ‘oblivia’. Docent autem philosophi anima descendens quid per singulos circulos perdat: unde etiam mathematici fingunt quod singulorum numinum potestatibus corpus et anima nostra conexa sunt ea ratione, quia cum descendunt animae trahunt secum torporem Saturni, Martis iracundiam, libidinem Veneris, Mercurii lucri cupiditatem, Iovis regni desiderium: quae res faciunt perturbationem animabus, ne possint uti vigore suo et viribus propriis. 715 SECVROS LATICES qui securos faciunt, ut morbos pallidos dicimus quod pallidos faciunt. 717 IAMPRIDEM ex quo ait «tunc genus omne tuum et quae dentur moenia disces». 719 O PATER nova brevitas; nam dicendo ‘o pater’ qui loquatur ostenditur. AD CAELVM HINC IRE PVTANDVM EST miscet philosophiae figmenta poetica et ostendit tam quod est vulgare quam quod continet veritas et ratio naturalis. Nam secundum poetas hoc dicit: credendum est animas ab inferis reverti posse ad corpora?

370 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

Vt ‘caelum’ superos intellegamus, id est nostram vitam. Secundum philosophos vero hoc dicit: credendum est animas corporis contagione pollutas ad caelum reverti? 720 SVBLIMES ANIMAS non omnes, sed sublimium. TARDA REVERTI CORPORA animae comparatione, qua velocius nihil est; uno enim momento potest universa discurrere. 721 QVAE LVCIS MISERIS TAM DIRA CVPIDO ut id desiderent propter quod se sciunt poenas dedisse, scilicet vitam. 722 SVSPENSVM sollicitum, incertum, ut «multo suspensum numine ducit». 723 SVSCIPIT ANCHISES ATQVE ORDINE SINGVLA PANDIT hysteroproteron; post hunc enim versum sequi debuit «dicam equidem nec te suspensum, nate, tenebo». 724 PRINCIPIO CAELVM AC TERRAS CAMPOSQVE LIQVENTES interrogatus Anchises, quare animae velint reverti ad corpora, quasi aliud dicit, tamen illuc recurrit. Quod Graece τὸ πᾶν dicitur, id est omne quod est, quattuor sunt elementa: terra, aqua, aër, aether et deus. Praeter haec nihil est aliud; et hoc mundum non possumus dicere, nam mundus non est totum. Ergo deus est quidam spiritus divinus qui per quattuor infusus elementa gignit universa. Igitur si de elementis et deo nascuntur omnia, unam originem habent et par est natura omnium. Sed videamus quid in nobis est a deo et quid a quattuor elementis. Quantum datur intellegi, ab elementis habemus corpus, a deo animum: quod ideo probatur, quia est in corpore terra, umor, anhelitus, calor, quae omnia videntur, sicut etiam elementa, animus invisibilis est, sicut etiam deus, unde originem ducit. Illa praeterea inrationabilia sunt, sicut corpus; contra deus habet consilium, sicut etiam animus. Deinde elementa mutantur, quod est eorum proprium, sicut etiam corpus, quod inde originem ducit; contra deum non perire manifestum est. Ergo nec animus perit, qui inde originem ducit; nam pars semper sequitur genus. Huc igitur tetendit primam intentionem suam ut animos inmortales doceret. Sed occurrit illud: si inmortales sunt et unum habent principium, qua ratione non omnia animalia sentimus similiter? Et dicit non esse in animis dissimilitudinem, sed in corporibus, quae prout fuerint vel vivacia vel torpentia, ita et animos faciunt. Quod potest etiam in uno eodemque animalis corpore probari. In sano enim corpore alia est vivacitas mentis, in aegro pigrior, in satis invalido etiam ratione carens, ut in phreneticis cernimus: adeo cum ad corpus venerit, non natura sua utitur, sed ex eius qualitate mutatur. Inde Afros versipelles, Graecos leves, Gallos pigrioris videmus ingenii: quod natura climatum facit, sicut Ptolomaeus

digilibLT 371 Seruius

deprehendit, qui dicit translatum ad aliud clima hominem naturam ex parte mutare; de toto enim non potest, quia in principio accepit sortem corporis sui. Ergo anima pro qualitate est corporis. Et qua ratione res melior est in potestate deterioris? Atqui divinus animus debuit corpus habere in potestate, non mortale corpus naturam animi corrumpere. Sed hoc ideo fit, quia plus est quod continet quam quod continetur. Vt si leonem includas in caveam, inpeditus vim suam non perdit, sed exercere non potest, ita animus non transit in vitia corporis, sed eius coniunctione inpeditur nec exercet vim suam. Occurrit illud: omne quod corrumpitur aeternum non est. Si animus insanit, irascitur, desiderat, timet, caret aeternitate, cui sunt ista contraria; nam passio aeternitatem resolvit. Quod ideo falsum esse dicimus, quia animus per se nihil patitur, sed laborat ex corporis coniunctione, et aliud est per suam naturam corrumpi, aliud per contrarium rei alterius. Videmus enim tale aliquid, ut in lucerna, quae per se clara est et locum in quo est sine dubio inluminat, sed si qua re tecta fuerit et inclusa, non perdit splendorem proprium qui in ea est; remoto namque inpedimento apparet, nec tamen quia inpeditus est eius vigor, ideo etiam corruptus. Ita ergo et animus quamdiu est in corpore, patitur eius contagionem: simul atque deposuerit corpus, recipit suum vigorem et natura utitur propria. Si ergo recipit naturam, quare poenas apud inferos patitur? Ideo quia res quae simul diu fuit, non potest deposita ipsa re statim ad suum nitorem reverti. Vt si speciem candidam missam in lutum polluas et eam statim auferas, non idcirco sordibus caret, sed ablutionem requirit ut in pristinum nitorem possit redire: sic anima ex eo quod datur corpori inquinata, etiam si corpus deponat, necesse habet purgari. Si ergo purgantur et recipiunt naturam suam, cur volunt reverti? Quia potant, inquit, oblivia. Etiam est illud ambiguum: aut ut praeteritarum obliviscantur poenarum, aut certe ut ignarae futuri habeant desiderium redeundi in corpora, quod sine passione non fit; nam animus in quo est passio meretur reverti. CAELVM pro aëre et aethere posuit, ut «iam caelum terramque». CAMPOSQVE LIQVENTES id est maria. 725 LVCENTEMQVE GLOBVM LVNAE ideo usus est participio, ut ostendat eam suum lumen non habere, nam ‘lucens’ est quod aliunde inluminatur, ‘lucibile’ quod per se lucet, ut ‘patulum’ quod semper patet, ‘patens’ quod et aperitur et clauditur, ut oculi, os. ‘Globum’ autem ideo quia dicitur luna σφαιροειδὴς esse. TITANIAQVE ASTRA aut stellas dicit, aut solem, quem et supra unum fuisse de Titanibus diximus. 726 SPIRITVS divinus scilicet. Et unum est sive mentem dicat, sive animum, sive spiritum. INTVS ALIT vegetat et in aeternitatem custodit, quia mixtus est et nulla pars est elementi sine deo. PER ARTVS per elementa, quae membra sunt mundi; corporalia namque sunt, quippe quae possunt videri. 727 MENS AGITAT MOLEM magnitudinem mundi mens agitat. Et si, ut Cicero dicit in Tusculanis, aeternum est quicquid in aeterno motu est, sine dubio etiam

372 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

animus aeternus est: semper enim in motu est, adeo ut ne nobis quidem quiescentibus conquiescat. MAGNO SE CORPORE MISCET aut antiptosis est pro ‘corpori’, ut «haeret pede pes densusque viro vir»: quod potius credendum est; aut certe secundum eos locutus est qui dicunt deum corporalem esse et eum ita definiunt πῦρ νοερὸν, id est ignem sensualem. Quod si verum est, corpus est, nec per antiptosin dixit, sed per definitionem ‘magno corpore’, id est non communi. 728 INDE HOMINVM PECVDVMQVE GENVS de quattuor elementis et deo. 730 ET CAELESTIS ORIGO SEMINIBVS QVANTVM NON NOXIA CORPORA TARDANT quod supra diximus, in tantum, inquit, in hominibus viget pars divinitatis in quantum sinit corporum qualitas. 732 TERRENIQVE HEBETANT ARTVS in quantum non hebetant. MORIBVNDAQVE MEMBRA morienti similia, hoc est semper morientia: numquam enim in eodem statu sunt, sed aut minuuntur aut crescunt. Ergo animus idem est, sed uti viribus suis non potest propter corporis coniunctionem. 733 HINC METVVNT CVPIVNTQVE DOLENT GAVDENTQVE ex corporis coniunctione et hebetudine. Varro et omnes philosophi dicunt quattuor esse passiones, duas a bonis opinatis et duas a malis opinatis rebus: nam dolere et timere duae opiniones malae sunt, una praesentis, alia futuri; item gaudere et cupere opiniones bonae sunt, una praesentis, altera futuri. Haec ergo nascuntur ex ipsa coniunctione, nam neque animi sunt neque corporis propria: pereunt enim facta segregatione. 734 NEQVE AVRAS RESPICIVNT nam quia cohaerent corpori, obliviscuntur naturae suae, quam ‘auras’ vocavit. CLAVSAE TENEBRIS ET CARCERE CAECO definitiones sunt corporis. 735 QVIN ET SVPREMO CVM LVMINE VITA RELIQVIT quia, ut diximus, occurrit debere eas statim post corpus depositum redire in suum vigorem. Et dicit non posse; quae enim diu coniuncta sunt invicem se tenent et trahunt reliquias sordium antiquarum. 736 NON TAMEN OMNE MALVM cedit, sed non omne; nam remanet quod ut purgetur necesse est. Inde est quod dicit «eadem sequitur tellure repostos». Bene

digilibLT 373 Seruius

autem ‘miseris’, quae etiam post corpus habeant corporis sordes; unde est «nec funditus omnes corporeae excedunt pestes». 738 DIV CONCRETA ‘concreta’ coniuncta et conglutinata. INOLESCERE concrescere, ut «udoque docent inolescere libro». 739 ERGO EXERCENTVR POENIS quia deposito corpore sordes supersunt. Poenas autem non perferunt animae, sed illius coniunctionis reliquiae, quae fuit inter animam et corpus; nam licet ista duo per se poenas perferre non possint, homo tamen perfert, qui de his duobus est factus. 740 SVPPLICIA EXPENDVNT ideo agunt supplicia, non ut animas puniant, sed ut eas peccatis exuant pristinis. 741 ALIAE PANDVNTVR INANES SVSPENSAE AD VENTOS loquitur quidem poetice de purgatione animarum, tangit tamen quod et philosophi dicunt. Nam triplex est omnis purgatio: aut enim in terra purgantur quae nimis oppressae sordibus fuerint, deditae scilicet corporalibus blandimentis, id est transeunt in corpora terrena: et hae igni dicuntur purgari; ignis enim ex terra est quo exuruntur omnia, nam caelestis nihil perurit; aut in aqua, id est transeunt in corpora marina, si paulo melius vixerint; aut certe in aëre, transeundo scilicet in aëria corpora, si satis bene vixerint. Quod in Statio legimus, ubi de auguriis tractat. Vnde etiam in sacris omnibus tres sunt istae purgationes; nam aut taeda purgant et sulphure, aut aqua abluunt, aut aëre ventilant, quod erat in sacris Liberi; hoc est enim «tibique oscilla ex alta suspendunt mollia pinu», nam genus erat purgationis. Et in ipsis purgationibus bonum meritorum secutus est ordinem, ut ante aëriam, inde aquae, post ignis diceret purgationem. 743 QVISQVE SVOS PATIMVR MANES supplicia quae sunt apud manes, ut si quis dicat ‘iudicium patimur’ et significet ea quae in iudicio continentur. Est et aliud verius; nam cum nascimur, duos genios sortimur: unus est qui hortatur ad bona, alter qui depravat ad mala. Quibus assistentibus post mortem aut adserimur in meliorem vitam, aut condemnamur in deteriorem: per quos aut vacationem meremur, aut reditum in corpora. Ergo ‘manes’ genios dicit quos cum vita sortimur. EXINDE una pars orationis est, et tertia a fine accentum habet, licet paenultima longa sit: quod ideo factum est ut ostenderetur una pars esse orationis, ne praepositio iungeretur adverbio, quod vitiosum esse non dubium est. 744 PAVCI LAETA ARVA TENEMVS non omnes; qui enim minus purgantur statim redeunt ad corpora.

374 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

745 DONEC LONGA DIES PERFECTO TEMPORIS ORBE quia etiam post purgationem opus est tempore, ut perseveret in purgatione et sic redeat. Et quaeritur utrum animae per apotheosin, de quibus ait «pauci laeta arva tenemus», possint mereri perpetuam vacationem. Quod non potest fieri: merentur enim temporis multi, non perpetuitatis, et quae male vixerunt statim redeunt; quae melius, tardius,; quae optime, diutissimo tempore sunt cum numinibus. Paucae tamen sunt quae et ipsae exigente ratione, licet tarde, coguntur reverti. PERFECTO TEMPORIS ORBE finito legitimo tempore. 746 CONCRETAM adfixam et inhaerentem. 747 AETHERIVM SENSVM πῦρ νοερὸν, ignem sensualem, id est deum; per quod quid sit anima ostendit. AVRAI SIMPLICIS IGNEM non urentis. ‘Simplicis’ autem nostri conparatione, qui constat de ligno et aëre: ille enim per se plenus est et aeternus, quia simplex. Omnia enim σύνθετα, id est composita, exitum sortiuntur, unde et atomos perpetuas dicunt, quia simplices sunt nec recipiunt sectionem. 748 HAS OMNES ac si diceret ‘etiam has omnes’; nam supra non omnes dixit, sed «animae, quibus altera fato corpora debentur». ROTAM VOLVERE PER ANNOS exegerunt statutum tempus per annorum volubilitatem. Est autem sermo Ennii. 749 DEVS EVOCAT non dicit quis, sicut supra «di, quibus imperium est animarum». Sed alii Mercurium volunt propter hoc «hac animas ille evocat Orco pallentes, alias sub Tartara tristia mittit». Et est ratio: nam νοῦς dicitur, id est sensus, quo philosophiam quae haec indicat intellegimus, quia ipse etiam invenit litteras. AGMINE MAGNO impetu. Et dictum est imperative, ἀπειλητικῶς: non enim blanditiis inductae redeunt, sed necessitate quadam coguntur ut potantes velint reverti. 750 INMEMORES vel praeteritorum, vel futurorum. 752 DIXERAT ANCHISES ante dicta de reversione animarum probatio huc tetendit, ut celebret Romanos et praecipue Augustum; nam qui bene considerant inveniunt omnem Romanam historiam ab Aeneae adventu usque ad sua tempora summatim celebrasse Vergilium. Quod ideo latet, quia confusus est ordo; nam eversio Ilii et Aeneae errores, adventus bellumque manifesta sunt: Albanos reges, Romanos etiam consulesque commemorat, Brutum, Catonem, Caesarem, Augustum et multa ad historiam pertinentia hic indicat locus; cetera quae intermissa sunt, in aspidopoii?

digilibLT 375 Seruius

a commemorat. Vnde etiam in antiquis invenimus opus hoc appellatum esse non Aeneidem, sed Gesta populi Romani, quod ideo mutatum est quia nomen non a parte, sed a toto debet dari. 753 TVRBAMQVE SONANTEM aut quae tunc propter festinationem sonabat; aut turbae perpetuum est epitheton. 754 LONGO ORDINE non quo nati sunt, sed quo apud inferos stabant; non enim eo quo regnarunt dicturus est ordine. 755 ADVERSOS LEGERE considerare, relegere. 756 DARDANIAM PROLEM Albanos reges, qui tredecim fuerunt de Aeneae et Laviniae genere; unde ait «Itala de gente». 758 INLVSTRES hoc nomen notitiae fuit, non meriti: unde etiam in meretricibus invenitur; nam et nobiles et inlustres vocantur. IN NOMEN ITVRAS in gentem, ut «nomen Echionium matrisque genus Peridiae». 760 ILLE VIDES PVRA IVVENIS QVI NITITVR HASTA Aeneas, ut Cato dicit, simul ac venit Italiam, Laviniam accepit uxorem. Propter quod Turnus iratus tam in Latinum quam in Aenean bella suscepit a Mezentio impetratis auxiliis: quod et ipse ostendit dicens «se satis ambobus Teucrisque venire Latinisque». Sed, ut supra diximus, primo bello periit Latinus, secundo pariter Turnus et Aeneas, postea Mezentium interemit Ascanius et Laurolavinium tenuit. Cuius Lavinia timens insidias, gravida confugit ad silvas et latuit in casa pastoris Tyrrhi; ad quod adludens ait «Tyrrhusque pater, cui regia parent armenta»; et illic enixa est Silvium. sed cum Ascanius flagraret invidia, evocavit novercam et ei concessit Laurolavinium, sibi vero Albam constituit. Qui quoniam sine liberis periit, Silvio, qui et ipse Ascanius dictus est, suum reliquit imperium: unde apud Livium est error, qui Ascanius Albam condiderit. Postea Albani omnes reges Silvii dicti sunt ab huius nomine, sicut hodieque Romani imperatores Augusti vocantur, Aegyptii Ptolomaei, Persae Arsacidae, Latini Murrani, ut «Murranum hic atavos et avorum antiqua sonantem nomina per regesque actum genus omne Latinos». PVRA IVVENIS QVI NITITVR HASTA id est sine ferro, nam hoc fuit praemium apud maiores eius qui tunc primum vicisset in proelio, sicut ait Varro in libris De gente populi Romani. 763 SILVIVS ALBANVM NOMEN quia omnes Silvii dicti sunt. TVA POSTVMA PROLES postumus est post humationem parentis creatus. Per hoc autem Aenean cito

376 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

ostendit esse periturum, et statim infert consolationem dicens «quem tibi longaevo», id est deo; aevum enim proprie aeternitas est quae non nisi in deos venit; Ennius «Romulus in caelo cum dis genitalibus aevum degit». Male autem vindicavit usus, per quem dixit «longaevosque senes». 766 VNDE a quo, ut «genus unde Latinum»; nam posteri eius fuerunt qui postea apud Albanam regnavere civitatem. 767 PROXIMVS ILLE PROCAS standi ordine, non nascendi; nam sextus est rex Albanorum. Item Numitor tertius decimus fuit. 770 SI VMQVAM REGNANDAM ACCEPERIT ALBAM Aeneas scilicet Silvius. Et hic ostendit omnes Albanos reges Silvios dictos. ‘Acceperit’ autem a tutore qui eius invasit imperium: quod ei vix anno quinquagesimo tertio restituit. Et rem plenam historiae per transitum tetigit. 772 CIVILI TEMPORA QVERCV ‘civica’ debuit dicere, sed mutavit, ut e contra Horatius «motum ex Metello consule civicum», pro ‘civilem’. Querceam autem coronam accipiebant qui in bello civem liberassent, ideo quia ante causa vitae in hac arbore hominibus fuit, qui glandibus vescebantur. Aliae enim erant murales, aliae agonales, id est lemniscatae. Muralis dabatur ei qui prior murum ascendisset. 773 HI TIBI NOMENTVM hae civitates sunt priscorum Latinorum ab Albanis regibus constitutae; quamquam Collatiam Tarquinius constituisse dicatur, qui, ut erat superbus, eam ex collata pecunia constituit, unde et Collatia dicta est. Potest tamen fieri ut ab Albanis fundata sit, aucta a Tarquinio, sicut supra de Tarento diximus, quod Taras fecit, auxit Phalantos. Romam etiam Romulus fecisse dicitur, quam ante Euander condidit, ut «tunc pater Euandrus Romanae conditor arcis». VRBEMQVE FIDENAM ‘Fidenae’ dicuntur, ut ‘Thebae’; sed dixit ut «atque vetus Thebe centum iacet obruta portis»; nam varietati studet. Vnde etiam ait ‘Pometios’, cum dicatur numero singulari Pometia. 775 CASTRVMQVE INVI una est in Italia civitas, quae Castrum Novum dicitur: de hac ait ‘Castrum Inui’, id est Panos, qui illic colitur. Inuus autem Latine appellatur, Graece Πάν ; item Ἐφιάλτης Graece, Latine Incubo; idem Faunus, id est Fatuus, Fatuclus. Dicitur autem Inuus ab ineundo passim cum omnibus animalibus, unde et Incubo dicitur. ‘Castrum’ autem civitas est; nam castra numero plurali dicimus, licet legerimus in Plauto «Castrum Poenorum»; quod etiam diminutio ostendit; nam ‘castellum’ dicimus.

digilibLT 377 Seruius

776 NVNC SVNT SINE NOMINE TERRAE atqui in catalogo hinc est dicturus aliquas civitates; sed ex persona sua praeoccupat. 777 QVIN ET AVO COMITEM SESE MAVORTIVS ADDET ROMVLVS Amulius et Numitor fratres fuerunt. Sed Numitorem regno Amulius pepulit et Iliam, eius filiam, sacerdotem Vestae fecit. De hac et Marte nati sunt Remus et Romulus. Qui cum adolevissent, occiso Amulio avum Numitorem in regna revocaverunt et cum eo uno anno regnaverunt. Postea propter angustias imperii Romam captatis auguriis condiderunt. Ergo «avo se addet comitem», aut avito se iunget imperio, aut certe, secundum Ennium, referetur inter deos cum Aenea: dicit namque Iliam fuisse filiam Aeneae. Quod si est, Aeneas avus est Romuli. Vnde etiam addidit «Assaraci quem sanguinis», nam hoc epitheton non sine causa est introductum, quod est proprium Aeneae; nam Assaracus pater est Capyos, Capys Anchisae, Anchises Aeneae. 779 VIDEN ‘den’ naturaliter longa est, brevem tamen eam posuit, secutus Ennium: et adeo eius est inmutata natura, ut iam ubique brevis inveniatur. GEMINAE STANT VERTICE CRISTAE omnino in omnibus hoc egit Romulus, ut cum fratre regnare videretur, ne se reum parricidii iudicaret: unde omnia duplicia habuit, quasi cum fratre communia. Etenim ad captanda auguria montem Palatinum Romulus tenuit, Aventinum Remus. Qui prior sex vultures vidit, post Romulus duodecim. Et cum ille tempore, ille numero de condenda urbe certarent, orta contentione de urbis nomine inter exercitum, a Romuli militibus Remus occisus est. Fabulosum enim est quod a fratre propter muros dicitur interemptus. 780 ET PATER IPSE SVO SVPERVM IAM SIGNAT HONORE merito virtutis Mars Romulum deum esse significat: ‘superum’ enim accusativus est singularis ab eo quod est ‘superus, superi’. 781 ILLA quam tibi saepe fata promiserunt. INCLITA graecum est, nam κλυτόν gloriosum dicunt. 782 imperivm terris in quantum tenditur terra. ANIMOS AEQVABIT OLYMPO magnanimitate aequabitur caelo. De hoc autem loco et Trogus et Probus quaerunt. 783 SEPTEMQVE VNA SIBI MVRO CIRCVMDABIT ARCES bene urbem Romam dicit septem inclusisse montes. Et medium tenuit; nam grandis est inde dubitatio. Et alii dicunt breves septem colliculos a Romulo inclusos, qui tamen aliis nominibus

378 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

appellabantur. Alii volunt hos ipsos, qui nunc sunt, a Romulo inclusos, id est Palatinum Quirinalem, Aventinum, Caelium, Viminalem, Esquilinum, Ianicularem. Alii vero volunt hos quidem fuisse, aliis tamen nominibus appellatos: quae mutata sunt postea, ut de multis locis et de fluminibus legimus, ut «saepius et nomen posuit Saturnia tellus». 784 PROLE VIRVM virorum fortium. QVALIS BERECYNTIA MATER Phrygia nam Berecyntos castellum est Phrygiae iuxta Sangarium fluvium, ubi Mater Deum colitur. Per hanc autem comparationem nihil aliud ostendit nisi Romanos duces inter deos esse referendos. 785 TVRRITA quia ipsa est terra, quae urbes sustinet. 788 HVC GEMINAS NVNC FLECTE ACIES totum visum tuum huc dirige et hunc specialiter intuere. Sic Asper. 789 HIC CAESAR ET OMNIS IVLI PROGENIES ut «Iulius a magno demissum nomen Iulo». 790 CAELI VENTVRA SVB AXEM nam cum Augustus patri Caesari ludos funebres exhiberet, stella per diem apparuit, quam persuasione Augusti Caesaris esse populus credidit. Hinc est «ecce Dionaei processit Caesaris astrum». ‘Sub axem’ ergo, id est ad divinos honores. 791 HIC VIR HIC EST ‘c’ littera pro duplici non nisi in monosyllabis habetur, ut «hoc erat alma parens», per eorum scilicet privilegium. Vnde falsum est quod Terentianus dicit, eam pro metri ratione vel duplicem haberi vel simplicem. Nam si hoc esset, etiam in disyllabis pro duabus haberi debuerat, quod nusquam invenimus. Litterae enim naturam servari et in polysyllabis convenit. 792 DIVI GENVS Caesaris, qui factus est deus. ‘Genus’ autem dicit non solum iure adoptionis, sed etiam consanguinitatis: nam Atiae fuit filius, quae erat soror Caesaris. Hic autem Augustus Caesar hoc nomen accepit a patre adoptivo: nam ante Octavianus dictus est a patre Octavio, Atiae marito. 793 SAECVLA QVI RVRSVS LATIO sub Saturno dicit aurea saecula fuisse in orbe terrarum, sub Augusto tantum in Italia.

digilibLT 379 Seruius

794 GARAMANTAS populi inter Libyam et Africam, iuxta κεκαυμένην. INDOS populi orientis extremi. 795 IACET EXTRA SIDERA TELLVS nulla terra est quae non subiaceat sideribus: unde perite addidit «extra anni solisque vias»; ut ostenderet XII signa in quibus est circulus solis. Significat autem Maurorum Aethiopiam ubi est Atlas, de qua Lucanus «Aethiopumque solum, quod non premeretur ab ulla signiferi regione poli, nisi poplite lapso ultima curvati procederet ungula tauri». 797 TORQVET sustinet. APTVM vicinum, ut diximus supra. 798 CASPIA REGNA fines Assyriorum, in quibus sunt Πύλαι Caspiae. Quod autem dicit verum est, nam et Suetonius ait in vita Caesarum, responsa esse data per totum orbem nasci invictum imperatorem. 799 MAEOTIA TELLVS Scythia, cuius palus est Maeotis. 800 TVRBANT turbantur. SEPTEMGEMINI autem septemflui. 802 FIXERIT AERIPEDEM CERVAM pro ‘aëripedem’. Vicit autem Cerynitin cervam, dictam a loco. ‘Fixerit’ autem statuerit, delassaverit. ERYMANTHI PACARIT NEMORA mons Arcadiae, ubi aper ferocissimus fuit. 803 LERNAM TREMEFECERIT ARCV pro hydra paludem ipsam posuit. Et intellegamus ante eam sagittis fuisse confixam, post exsectam et adustam. 805 NYSAE DE VERTICE mons est Indiae de quo loquitur. Ceterum est et Nysa civitas in qua Liber colitur, unde Nysaeus dictus est. 806 ET DVBITAMVS pro ‘dubitas’: miscuit personam suam. Est autem sensus: cum tibi sit tanta praeparata posteritas, dubitas virtutem factis extendere? - id est gloriam. Aut est aliquis timor qui te a regnis Italiae revocet? 808 QVIS PROCVL ILLE AVTEM nunc redit ad Romanos reges, qui septem fuerunt: Romulus, Numa Pompilius, Tullus Hostilius, Ancus Marcius, Tarquinius Priscus,

380 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

Servius Tullius, Tarquinius Superbus. Mira autem utitur phantasia ut quasi ostendat se non agnoscere eum qui de gente Romana non fuerat. Romulo enim mortuo cum anno senatus regnasset per decurias, taediosum visum est et quaesitus est rex. Sed cum in urbe nullus idoneus esset inventus, orta est bona Pompilii fama, quod esset apud Cures, civitatem Sabinorum. Rogatus itaque per legatos accepit imperium. Qui ferociam populi a bellis ad sacra contulit; unde etiam Numa dictus est ἀπὸ τῶν νόμων Hic etiam canus fuit a prima aetate, ad quod adludens dicit «incanaque menta»; item propter sacerdotium «ramis insignis olivae». 813 OTIA QVI RVMPET de hoc Livius «ferox Romulo, quam Numae similis». RESIDES otiosos, nimium sedentes. 814 DESVETA TRIVMPHIS a consuetudine triumphandi desciscentia. 815 IACTANTIOR ANCVS amans populi favorem. Hic Ostiam fecit. Ancus autem dictus ἀπὸ τοῦ ἀγκῶνος, id est a cubito quem incurvum habuisse dicitur. 816 AVRIS favoribus; unde et aurarii dicuntur favisores. 817 VIS ET TARQVINIOS REGES ANIMAMQVE SVPERBAM unus enim de Tarquiniis fuit superbus. 818 VLTORIS BRVTI FASCESQVE VIDERE RECEPTOS vis videre etiam ultoris Bruti fasces receptos? Historia autem hoc habet. Tarquinius ob multa quidem superbus est dictus, praecipue tamen propter hanc causam. Mandavit aliquando cuidam satelliti ut cuiusdam oppidi omnes principes interimeret. Profectus ille grande miraculum repperit. Quod cum ei renuntiasset deambulanti cum virga in hortis, detrectans ille responsionem capita decussit papaverum, ut satelles quid fieri vellet agnosceret. Huius filius vitiavit nobilissimam matronam Lucretiam, quod illa dolens se interemit. Tunc eius avunculus Brutus, rapto ex eius corpore gladio, processit ad populum et de hac re contionatus est. Quo facto omnibus placuit ne reciperetur rex, qui tunc Ardeam expugnabat. Propter quod se Tarquinius cum liberis ad Porsennam regem Tusciae contulit et bellum gessit gravissimum contra populum Romanum. Tunc duo creati sunt consules, Brutus et Tricipitinus, pater Lucretiae, qui et Tarquinius dicebatur: ob quod solum est urbe depulsus et in eius locum subrogatus est Valerius Publicola, quo mortuo item alter est factus, et alter similiter. Quod cernens taediosum esse Vergilius Brutum solum posuit, qui annum solus implevit. Sed Bruti filii amici erant filiis Tarquinii: cum quibus cum inissent consilium, ut eos

digilibLT 381 Seruius

per noctem intromitterent, proditi sunt a servo Vindicio et a patre interempti. Ideo ergo ‘ultoris’, scilicet libertatis publicae et Lucretiae pudoris. 819 SAEVASQVE SECVRES quae saevierunt etiam contra liberos. 821 PVLCHRA PRO LIBERTATE ingenti arte loquitur consideratione personarum; factum enim laudat dicens ‘pulchra pro libertate’, personam vituperat. 822 VTCVMQVE FERENT EA FACTA MINORES etiamsi lauderis a posteris: extorquere debet naturae vim amor patriae. 824 QVIN DECIOS quin immo Decios respice. Hi duo fuerunt, qui Mures dicti sunt, pater et filius. Horum alter se bello Gallico, alter Samnitico vovit pro republica, cum Terra et Manes universum bello vellent exercitum perdere. DRVSOSQVE PROCVL et hi duo fuerunt. Horum prior vicit Hasdrubalem, alter est filius Liviae, uxoris Augusti. SAEVVMQVE SECVRI ASPICE TORQVATVM hic Gallum quendam singulari certamine superavit et eius sibi torquem inposuit, unde nomen accepit. Hic ad urbem pergens, praecepit filio, ut tantum castra tueretur. Ille, nacta occasione, victoriam consecutus est. Reversus postea pater laudavit fortunam populi Romani, sed filium, ut dicit Livius, fustuario necavit. Ergo ‘Saevum securi’ saevum iure occidendi, non ferri genere; nam securi non animadvertit in filium. 825 REFERENTEM SIGNA CAMILLVM Brenno duce Galli apud Alliam fluvium deletis legionibus everterunt urbem Romam absque Capitolio, pro quo inmensam pecuniam acceperunt. Tunc Camillus absens dictator est factus, cum diu esset apud Ardeam in exilio propter Veientanam praedam non aequo iure divisam et Gallos iam abeuntes secutus est: quibus interemptis aurum omne recepit et signa. Quod cum illic appendisset, civitati nomen dedit; nam Pisaurum dicitur, quod illic aurum pensatum est. Post hoc tamen factum rediit in exilium, unde rogatus reversus est. 826 FVLGERE ab eo quod est ‘fulgo fulgis’. 827 DVM NOCTE PREMVNTVR bene adlusit; nam concordiam in humilitate tenuerunt, cum nobilitate vero in bella venerunt. 830 AGGERIBVS SOCER ALPINIS a munimentis Alpium; haec enim Italiae murorum exhibent vicem. ‘Socer’ vero, quia Pompeius habuit Iuliam, filiam

382 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

Caesaris, quae in partu periit. Vnde etiam isti facile inter se dimicare potuerunt. ATQVE ARCE MONOECI de Liguria, ubi est portus Monoeci Herculis. Dictus autem Monoecus vel quod pulsis omnibus illic solus habitavit, vel quod in eius templo numquam aliquis deorum simul colitur, sicut in Iovis Minerva et Iuno, in Veneris Cupido. 831 ADVERSIS INSTRVCTVS EOIS orientis enim auxiliis usus est. 832 ADSVESCITE BELLA mire dictum; ab ipsis enim quasi consuetudinem fecit populus Romanus bellorum civilium. Septies enim gesta sunt: ter a Caesare, contra Pompeium in Thessalia, contra eius filium Magnum in Hispania, item contra Iubam et Catonem in Africa; mortuo Caesare ab Augusto contra Cassium et Brutum in Philippis, civitate Thessaliae, contra Lucium Antonium in Perusia, Tusciae civitate, contra Sextum Pompeium in Sicilia, contra Antonium et Cleopatram in Epiro. 834 TVQVE PRIOR TV PARCE Caesari dicit, quem clementem circa Pompeianos legimus. Cui vult tunc hoc esse mandatum. 836 ILLE TRIVMPHATA CAPITOLIA AD ALTA CORINTHO Mummium significat. 839 IPSVMQVE AEACIDEN necesse est ut ‘ille’ subaudiamus: Pyrrhum enim quem Aeaciden dicit Curius et Fabricius vicerunt ferentem Tarentinis auxilium. Hic postea fugit in Graeciam et illic est occisus in templo. Argos vero et Mycenas alii vicerunt. 840 VLTVS AVOS aut hic distinguendum, ut sit ‘Troiae Minervae’ pro Troianae, principale pro derivativo; aut certe ‘avos Troiae’, non quos Troia habuit avos, sed qui de Troia fuerunt, id est avos Troianorum. TEMPLA TEMERATA MINERVAE per stuprum Cassandrae. 841 MAGNE CATO Censorium dicit, qui scripsit historias, multa etiam bella confecit; nam Vticensem, praesente Augusto, contra quem pater eius e dimicavit et Anticatones scripsit, laudare non poterat. TE COSSE RELINQVAT Cossus tribunus militaris fuit. Hic Lartem Tolumnium, a loco dictum, occidit et opima spolia revocavit. Erit autem nominativus ‘hic Lars, huius Lartis’. 842 QVIS GRACCHI GENVS Gracchos seditiosos constat fuisse, nobiles tamen genere; namque per Corneliam nepotes Scipionis Africani fuerunt, unde Iuvenalis

digilibLT 383 Seruius

ad eam «tolle tuum precor Hannibalem». Ergo Scipiones dicit per ‘Gracchi genus’. Duo autem fuerunt: maior Africanus, Aemilianus minor, qui obsidione Carthaginis ab Italia revocavit Hannibalem. 843 SCIPIADAS hi gemini fratres fuerunt. Qui cum fortissime dimicarent in Hispania apud Carthaginem Novam, quae Spartaria dicitur, insidiis interempti sunt. CLADEM LIBYAE Scipiones. 844 FABRICIVM paupertate gloriosum. Hic est qui respondit legatis Samnitum aurum sibi offerentibus Romanos non aurum habere velle, sed aurum habentibus imperare. SERRANE SERENTEM Atilius quidam senator fuit, qui cum agrum suum coleret, evocatus propter virtutem meruit dictaturam. Serranus autem a serendo dictus est. 845 QVO FESSVM RAPITIS FABII cur me, o Fabii, fessum ad vestram trahitis narrationem? Aut certe ‘fessum’ tristem, ut «ter fessus valle resedit», scilicet propter eorum mortem, nam trecenti sex fuerunt de una familia. Qui cum coniurati cum servis et clientibus suis contra Veientes dimicarent, insidiis apud Cremeram fluvium interempti sunt. Vnus tantum superfuit, Fabius Maximus, qui propter teneram adhuc pueritiam in civitate remanserat. Hic postea cum Hannibalis impetum ferre non posset, mora eum elusit et ad Campaniam traxit, ubi deliciis eius virtus obtorpuit. ‘Ille’ est de quo ait Ennius «unus qui nobis cunctando restituit rem». Sciens enim Vergilius quasi pro exemplo hunc versum posuit. 847 EXCVDENT ALII cudendo efficient: et est rhetoricus locus. SPIRANTIA animata. Horatius «et molles imitabitur aere capillos». 848 VIVOS VVLTVS hoc est quod dixit ‘spirantia’. Et per aes Corinthios indicat, per marmor Parios, per actionem causarum Athenienses, per astronomiam Aegyptios et Chaldaeos. 852 PACIS MOREM leges pacis. 855 SPOLIIS MARCELLVS OPIMIS hic Gallos et Poenos equestri certamine superavit. Viridomarum etiam, Gallorum ducem, manu propria interemit et opima retulit spolia, quae dux detraxerat duci, sicut Cossus Larti Tolumnio. 856 SVPEREMINET OMNES virtutis genere.

384 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

857 REM ROMANAM statum reipublicae. TVRBANTE TVMVLTV ideo ‘tumultu’, quia res in Italia geritur. 858 SISTET confirmabit, corroborabit. 859 TERTIAQVE ARMA PATRI SVSPENDET CAPTA QVIRINO et tertia opima spolia suspendet patri, id est Iovi, ‘capta Quirino’, qualia et Quirinus ceperat, id est Romulus, de Acrone, rege Caeninensium, et ea Iovi suspenderat. Possumus et, quod est melius, secundum legem Numae hunc locum accipere, qui praecepit prima opima spolia Iovi Feretrio debere suspendi, quod iam Romulus fecerat; secunda Marti, quod Cossus fecit; tertia Quirino, quod fecit Marcellus. Quirinus autem est Mars, qui praeest paci et intra civitatem colitur, nam belli Mars extra civitatem templum habuit. Ergo aut ‘suspendet patri’, id est Iovi; aut ‘suspendet patri Quirino’. Varie de hoc loco tractant commentatores, Numae legis inmemores, cuius facit mentionem et Livius. 861 EGREGIVM FORMA IVVENEM ET FVLGENTIBVS ARMIS tria sunt secundum Carminium: pulchritudo, aetas, virtus. Significat autem Marcellum, filium Octaviae, sororis Augusti, quem sibi Augustus adoptavit. Hic sexto decimo anno incidit in valetudinem et periit octavo decimo in Baiano, cum et aedilitatem gereret. Huius mortem vehementer civitas doluit, nam et adfabilis fuit et Augusti filius. Ad funeris huius honorem Augustus sescentos lectos intra civitatem ire iussit; hoc enim apud maiores gloriosum fuerat et dabatur pro qualitate fortunae; nam Sulla sex milia habuit. Igitur cum ingenti pompa adlatus et in campo Martio est sepultus. Ergo modo in Augusti adulationem quasi epitaphion ei dicit. Et constat hunc librum tanta pronuntiatione Augusto et Octaviae esse recitatum, ut fletu nimio imperarent silentium nisi Vergilius finem esse dixisset. Qui pro hoc aere gravi donatus est, id est massis; nam sic et Livius argentum grave dicit, id est massas. 862 SED FRONS LAETA PARVM omen est mortis futurae. Ex Contrario alibi «incipe parve puer risu cognoscere matrem». 863 VIRVM QVI SIC COMITATVR Marcellum, cui similis est. 865 QVI STREPITVS propter aedilitatem. INSTAR similitudo. Et est nomen quod non recipit praepositionem; ‘ad instar’ enim non dicimus; quod Probus declinat. 869 OSTENDENT TERRIS HVNC TANTVM FATA parum inlucescet, mox peribit.

digilibLT 385 Seruius

871 VISA POTENS SVPERI cum indignatione dicit: invidistis et gloriae Romanae et vestris muneribus; nam infelicitas vestra sunt munera. PROPRIA perpetua, ut «propriamque dicabo». 872 MAVORTIS CAMPVS in quo est sepultus. 874 FVNERA propter sescentos lectulos. 875 IN TANTVM SPE TOLLET AVOS erigit generis antiquitatem. Et rhetorice spem laudat in puero, quia facta non invenit. Est autem Ciceronis in dialogo Fannio «causa difficilis laudare puerum: non enim res laudanda, sed spes est». 876 NEC ROMVLA QVONDAM pro ‘Romuli’, ut «quos Africa terra triumphis dives alit». ‘Quondam’ autem potest et praeteriti esse et futuri. 881 FODERET CALCARIBVS ARMOS species pro genere: equi ‘armos’ pro equo posuit; non enim possunt armi calcaribus fodi. 882 FATA ASPERA RVMPAS posse aliqua ratione fata disrumpi per transitum docet. 883 TV MARCELLVS ERIS talis qualis est Marcellus. 884 PVRPVREOS FLORES ut saepe diximus, propter sanguinis similitudinem, quia aut anima est, aut animae sedes. NEPOTIS posteri: non enim re vera nepos fuit. 885 INANI MVNERE secundum Epicureos, non profuturo. 886 SIC ista noscentes. 887 AERIS IN CAMPIS conlisionem fecit. Locutus autem est secundum eos qui putant Elysium lunarem esse circulum. 889 INCENDITQVE ANIMVM nam supra ait «et dubitamus adhuc virtutem extendere factis?».

386 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

890 EXIN deinde. Confert autem in conpendium narrationis prolixitatem; sic Terentius propter longum actum ait «intus despondebitur, intus transigetur, si quid est quod restat». 893 SVNT GEMINAE SOMNI PORTAE pro somniorum. Est autem in hoc loco Homerum secutus; hoc tantum differt, quod ille per utramque portam somnia exire dicit, hic umbras veras, per quas somnia indicat vera. Et poetice apertus est sensus: vult autem intellegi falsa esse omnia quae dixit. Physiologia vero hoc habet: per portam corneam oculi significantur, qui et cornei sunt coloris et duriores ceteris membris; nam frigus non sentiunt; sicut et Cicero dicit in libris de deorum natura. Per eburneam vero portam os significatur a dentibus. Et scimus quia quae loquimur falsa esse possunt, ea vero quae videmus sine dubio vera sunt. Ideo Aeneas per eburneam emittitur portam. Est et alter sensus: Somnum novimus cum cornu pingi. Et qui de somniis scripserunt dicunt ea quae secundum fortunam et personae possibilitatem videntur habere effectum. Et haec vicina sunt cornu: unde cornea vera fingitur porta. Ea vero quae supra fortunam sunt et habent nimium ornatum vanamque iactantiam dicunt falsa esse; unde eburnea quasi ornatior porta fingitur. 896 INSOMNIA id est somnia. 899 SECAT tenet; unde et sectas dicimus ab eo quod propositum tenent. 900 AD CAIETAE PORTVM a persona poetae prolepsis; nam Caieta nondum dicebatur.

1 Vt et in principio diximus, in duas partes hoc opus divisum est: nam primi sex ad imaginem Odyssiae dicti sunt, quos personarum et adlocutionum varietate constat esse graviores, hi autem sex ad imaginem Iliados dicti sunt, qui in negotiis validiores sunt: nam et ipse hoc dicit «maius opus moveo». Et re vera tragicum opus est, ubi tantum bella tractantur. TV QVOQVE sicut Misenus, Palinurus etiam. NOSTRIS Italicis, ut «non eadem arboribus pendet vindemia nostris», non, ut Donatus ait, navigabilibus. AENEIA NVTRIX hanc alii Aeneae, alii Creusae, alii Ascanii nutricem volunt. Lectum tamen est in philologis in hoc loco classem Troianorum casu concrematam, unde Caieta dicta est ἀπὸ τοῦ καίειν.

digilibLT 387 Seruius

3 SERVAT tenet, possidet, ut «servantem ripas alta non vidit in herba». 4 HESPERIA IN MAGNA ‘magna’ propter Hispaniae discretionem. SI QVA EST EA GLORIA secundum Epicureos. Bene autem interest funeri postquam ab inferis rediit, sicut interfuit antequam descenderet, ut medium actum ostenderet. 6 QVIERVNT Hebrus ‘quierant’ legit. 7 TENDIT ITER VELIS quia prout vela extensa fuerint, ita etiam cursus extenditur, in quo navis est iter. Nam ait supra «flecte viam velis». Et aliud est iter velis tendere aliud per vela iter tendere. Et multi dicunt inproprie dictum, multi nimium proprie. Constat tamen secundum illud dictum quod ait «flecte viam velis», quod si dicimus bene procedit et ‘tende viam velis’, ut in ipsis velis ratio sit viae. 8 ADSPIRANT AVRAE IN NOCTEM quia, ut diximus, temporum mutatione ventus vel minuitur vel augetur. ‘In noctem’ autem circa noctem. Et quotiens tempus exprimitur, accusativum regit ista praepositio. 9 LVNA NEGAT litotes; nam dicit ‘large praestat’, ut «munera nec sperno». TREMVLO SVB LVMINE ita enim mobilitas aquae facit videri. 10 CIRCAEAE RADVNTVR LITORA TERRAE ut diximus supra, mons iste antehac insula fuit, paludibus enim a continenti segregabatur, quas exclusit limus de Albanis montibus fluens. Et dicebatur Aeaeus ab horrore transeuntium, quod homines mutabantur in feras. In hoc summo oppidum fuit, quod et Circeium dictum est et Circei; nam utrumque Livius dicit. 11 DIVES non addidit cuius rei, cum soleat, ut «dives equum, dives pictai vestis et auri». INACCESSOS inaccessibiles, inaccedendos, non ad quos nullus accessit; nam Vlixes illuc venit. Ergo ‘inaccessos’ ad quos nullus debeat accedere, ut «aut inlaudati nescit Busiridis aras», hoc est inlaudabilis, nam ab Isocrate constat esse laudatum. 12 RESONAT CANTV resonare facit. SVPERBIS nobilibus propter antiquam oppidi magnitudinem. 13 ODORATAM pro ‘odoriferam’. Hoc autem ideo, quia usus olei apud maiores non fuit, praecipue in Italia.

388 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

14 ARGVTO PECTINE garrulo, stridulo, sonanti, ut «forte sub arguta consederat ilice Daphnis». PERCVRRENS P. TELAS aut manu percurrens aut ictu pectinis, ut videmus; aut quia apud maiores stantes texebant, ut hodie linteones videmus. Est autem Homeri, qui ait ἱστὸν ἐποιχομένη. 15 GEMITVS IRAEQVE gemitus irascentium leonum, ἓν διὰ δυοῖν. 16 SERA SVB NOCTE quasi eo tempore, quo naturali libertate uti consuerunt. ‘Sub sera nocte’ per noctem seram. RVDENTVM naturaliter ‘ru’ longa est: Persius «findor ut Arcadiae pecuaria rudere dicas». Systolen ergo fecit. Ruditus autem proprie est clamor asinorum, sicut grunnitus porcorum, ranarum coax: quae nomina a sono vocis constat esse composita. 17 PRAESEPIBVS caveis, ubi aluntur: non enim re vera praesepia habent. 19 DEA SAEVA aut per se, aut herbis potentibus saeva. Circe autem ideo Solis fingitur filia, quia clarissima meretrix fuit et nihil est sole clarius. Haec libidine sua et blandimentis homines in ferinam vitam ab humana deducebat ut libidini et voluptatibus operam darent, unde datus est locus fabulae. Aperte Horatius «sub domina meretrice fuisset turpis et excors». 20 IN VVLTVS AC TERGA FERARVM corrumpebatur enim in illis sensus: animus namque idem manebat. 21 PII PATERENTVR TROES ergo impii qui pertulerunt: impii autem propter occisa Solis armenta. 23 NEPTVNVS VENTIS I. V. S. physice locutus est: motu enim aquae ventus creatur, ut videmus in bombis organorum. 24 PRAETER VADA FERVIDA periculosa navigantibus. Et est tmesis. 26 IN ROSEIS FVLGEBAT LVTEA BIGIS ‘lutea’ est crocei coloris, ut «croceo mutabit vellera luto»: unde multi iungunt ‘inroseis’, id est non rubicundis, ne sit

digilibLT 389 Seruius

contrarium. Tamen secundum Homerum dictum est, qui interdum ῥοδοδάκτυλον, id est rosei coloris digitos habentem, interdum κροκόπεπλον dicit Auroram, id est crocei coloris veste circumdatam. 27 CVM VENTI POSVERE cum ortu diei quievere: ‘posuere’ enim quievere est, sicut contra ‘ferre’ flare dicimus, ut «fieret vento mora ne qua ferenti», id est flanti. OMNISQVE REPENTE RESEDIT FLATVS ‘omnis’, id est et qui ripae est, et qui pelagi, qui altanus vocatur. 28 TONSAE remi dicti a decutiendis fluctibus, sicut tonsores a tondendis et decutiendis capillis. 29 LVCVM PROSPICIT in quo erat fluminis numen: diximus enim numquam sine religione lucum a Vergilio positum. 30 HVNC INTER per hunc: Terentius «dum rus eo, coepi egomet mecum inter vias». Est autem crebra Frontonis elocutio. AMOENO umbroso, silvis circumdato. 31 FLAVVS ARENA epitheton proprium. Et sciendum exitum Tiberini fluminis naturalem non esse nisi circa Ostiam, ubi prima Aeneas castra constituit: nam aliter non procedit quod ait «murorum in parte sinistra opposuere aciem: nam dextera cingitur amni». Postea enim in Laurolavinio castra fecit ingentia, quorum vestigia adhuc videntur. 33 ADSVETAE RIPIS VOLVCRES bono compendio usus est. 34 AETHERA MVLCEBANT lenibant. Corporalia enim sunt elementa, ut diximus supra; non enim mulcetur nisi quod corporale est. Supra ait «totamque infusa per artus». 37 NVNC AGE hinc est sequentis operis initium: ante dicta enim ex superioribus pendent. Sane ERATO pro Calliope posuit. TEMPORA RERVM quia, ut diximus supra, secundum Lucretium tempora nisi ex rebus colligantur, per se nulla sunt. 38 LATIO ANTIQVO quia duo sunt, vetus et novum, sicut et in iure lectum est.

390 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

40 EXORDIA PVGNAE cervi interitum. 42 ACTOS aut collectos, aut re vera compulsos: quod est veri simile propter illud «longa placidas in pace regebat». 43 TOTAMQVE SVB ARMA COACTAM collectam, ut «Tityre, coge pecus». ‘Totam’ autem ὑπερβολικῶς dixit. 47 HVNC FAVNO ET NYMPHA GENITVM LAVRENTE MARICA quidam deus est Fatuclus. Huius uxor est Fatua. Idem Faunus et eadem Fauna. Dicti autem sunt Faunus et Fauna a vaticinando, id est fando, unde et fatuos dicimus inconsiderate loquentes. Ergo Faunae vel Fatuae nomen quasi asperum fugit poeta, et Maricam dixit fuisse uxorem Fauni. Est autem Marica dea litoralis Minturnensium iuxta Lirin fluvium: Horatius «et innantem Maricae litoribus tenuisse Lirin». Quod si voluerimus accipere uxorem Fauni Maricam, non procedit: dii enim topici, id est locales, ad alias regiones non transeunt. Sed potest dictum esse per poeticam licentiam ‘Laurente Marica’, cum sit Minturnensium. Dicunt alii per Maricam Venerem intellegi debere, cuius fuit sacellum iuxta Maricam, in quo erat scriptum ΠΟΝΤΙΗ ΑΦΡΟΔΙΤΗ. Sane Hesiodus Latinum Circes et Vlixis filium dicit, quod et Vergilius tangit dicendo «Solis avi specimen». Sed quia temporum ratio non procedit, illud accipiendum est Hygini, qui ait Latinos plures fuisse, ut intellegamus poetam abuti, ut solet, nominum similitudine. 48 ACCIPIMVS propter varias opiniones hoc adiecit, ut Sallustius «urbem Romam, sicuti ego accepi, condidere atque habuere initio Troiani». 49 VLTIMVS AVCTOR primus, ut ‘supremum’ summum dicimus: «pro supreme Iuppiter». 51 PRIMAQVE ORIENS EREPTA IVVENTA per transitum tangit historiam. Amata enim duos filios, voluntate patris Aeneae spondentes sororem, factione interemit: unde et ‘erepta’ dixit, quasi per vim. ‘Fato’ autem dicit voluntate: nam dii id fantur quod sentiunt, non ut homines, de quibus lectum est «aliud clausum in pectore, aliud in lingua promptum habere». 53 IAM MATVRA VIRO IAM P. N. A. non est iteratum, sed secundum ius dictum, in quo et ex annorum ratione et ex habitu corporis aetas comprobatur. Primum ergo ad habitum, secundum ad annos pertinet.

digilibLT 391 Seruius

54 LATIO Latium pars est Ausoniae: unde dixit primo quod minus est, sic intulit «totaque Ausonia». 56 PETIT ANTE ALIOS aut ‘ante alios petit’, aut ‘pulcher ante alios’. 57 MIRO AMORE nova intemperantia. 58 SED VARIIS propter apes, incendium, oraculum Fauni. PORTENTA signa quae sunt media: nam et bona et mala sunt portenta. 59 LAVRVS ERAT Latinus post mortem fratris Lavini cum Lavinuum amplificaret, ab inventa lauro Laurolavinium id appellavit. IN PENETRALIBVS penetrale est omnis interior pars domus, licet sit intecta: unde laurum in penetralibus fuisse non mirum est. 60 METV religione, quae nascitur per timorem. 61 PRIMAS CVM C. ARCES ‘primas’ circa laurum scilicet: nam iam civitas fuerat. 65 TRANS AETHERA aetherem pro aere posuit. 66 OBSEDERE APICEM verbum obpugnationis est ‘obsedere’, quo usus est signate propter bellum futurum. PER MVTVA invicem: et est absolutum. Melissus qui de apibus scripsit ait «duobus pedibus se tenent et duobus alias sustinent». 68 VATES divinus: per quam autem artem non dixit, nec nomen eius; sed datur intellegi coniecturis eum quibusdam futura dixisse. 69 PARTES PETERE A. E. intellegimus ab infero mari apes venisse, unde et Troiani. ‘Partes’ autem ‘easdem’ summitates rerum petere dicit, sicut apes apicem lauri, per quam advenarum victoria enuntiatur. 71 CASTIS piis. Et sciendum Latinum sacrificasse iuxta stante Lavinia.

392 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

73 NEFAS absoluta parenthesis. Et est hypallage «comprendere crinibus ignem», cum ignis crines comprehendat. 76 FVMIDA in fumo est causa lacrimarum. 77 VVLCANVM SPARGERE incendium bellicum significat. His autem duobus hoc ab augurio distat Ascanii, fumo et aspersione flammarum. 81 FAVNI Faunus ἀπὸ τῆϛ φωνῆς dictus, quod voce, non signis ostendit futura. 82 LVCOSQVE in lucis. SVB ALBVNEA in Albunea. ALTA quia est in Tiburtinis altissimis montibus. Et Albunea dicta est ab aquae qualitate, quae in illo fonte est: unde etiam nonnulli ipsam Leucotheam volunt. Sciendum sane unum nomen esse fontis et silvae. 84 SACRO FONTE nullus enim fons non sacer. MEPHITIN mephitis proprie est terrae putor, qui de aquis nascitur sulphuratis, et est in nemoribus gravior ex densitate silvarum. Alii Mephitin deum volunt Leucotheae conexum, sicut est Veneri Adonis, Dianae Virbius. Alii Mephitin Iunonem volunt, quam aërem esse constat. Novimus autem putorem non nisi ex corruptione aëris nasci, sicut etiam bonum odorem de aëre incorrupto, ut sit Mephitis dea odoris gravissimi, id est grave olentis. 85 HINC ITALAE GENTES commendatio oraculi. OENOTRIA TELLVS proprie Sabinorum tractus. 87 SVB NOCTE SILENTI per noctem silentem. 88 INCVBVIT incubare dicuntur proprie hi qui dormiunt ad accipienda responsa: unde est «ille incubat Iovi», id est dormit in Capitolio, ut responsa possit accipere. 90 VARIAS AVDIT VOCES scilicet propter multa simulacra. FRVITVR pascitur: quod de rebus tantum bonis dicimus. 91 ACHERONTA ADFATVR AVERNIS potestates quae sunt in Acheronte, ad quem per Avernum venitur. Hoc autem ideo, quia Faunus infernus dicitur deus: et congrue;

digilibLT 393 Seruius

nam nihil est terra inferius, in qua habitat. Hinc est quod eum Horatius inducit nocentem, dicens «lenis incedas abeasque parvis aequus alumnis». 92 PATER IPSE aut honoris est, aut pater Laviniae. 93 CENTVM aut pro qualitate fortunae, unde et ‘rite’ dixit: aut finitum pro infinito posuit. 94 TERGO pro tergoribus, id est coriis. 97 THALAMIS NEV CREDE PARATIS propter Turnum. 98 VENIENT melius ‘veniunt’, ut iam eos venire significet. GENERI plurali usus est pro singolari. 99 A STIRPE stirpem cum de genere dicimus, tantum femininum est, cum de arbore et masculini generis [et feminini] invenitur, ut «sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum», contra Horatius hae : «stirpesque raptas et pecus et domos». 100 SVB PEDIBVS sub imperio suo ac potestate. 102 MONITVSQVE alibi monita dixit, ut «Carmentis Nymphae monita et deus auctor Apollo». 103 NON IPSE SVO PREMIT O. L. quo a se repelleret generos. 104 SED CIRCVM LATE VOLITANS tmesis est ‘circum’ ‘volitans’. 109 ADOREA LIBA ador proprie est genus farris, liba autem sunt placentae de farre, melle et oleo, sacris aptae. 110 SVBICIVNT subponunt in epularum locum. ILLE qui per harpyiam vaticinatus est, ut «quae Phoebo pater omnipotens».

394 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

111 ET CEREALE SOLVM solum dicitur omne quod aliquid sustinet, unde de mari supra ait «subtrahiturque solum». Sic nunc paniceas mensas, id est epularum sustentaculum, solum vocavit. 112 FORTE ALIIS abundat ‘forte’. 115 FATALIS CRVSTI ad negotium respexit Aeneae, cui hic erat finis laborum. ‘Crustum’ autem et ‘crusta’. Neutraliter dicimus de his quae comedi possunt: Horatius «ut pueris olim dant crustula blandi doctores», Iuvenalis «nos colaphum incutimus lambenti crustula servo». Feminino autem genere fragmenta dicimus, quae comesse non possumus, ut «concrescunt subitae currenti in flumine crustae». QVADRIS aut mensis: et est antonomasia, nam supra ‘orbem’ dixit: aut ‘quadris’ fragmentis accipimus, ut Iuvenalis «ut bona summa putes aliena vivere quadra». 117 ADLVDENS aut vacat ‘ad’, et ludentem significat: aut certe ‘adludens’ ad responsi fidem verba componens. LABORVM FINEM scilicet maritimorum: nam in terra multa passurus est, ut ait sibylla «sed terrae graviora manent». 118 PRIMAMQVE LOQVENTIS AB ORE E. P. hoc est, adhuc loquente Ascanio intellexit famem, quam fata praedixerant. 119 NVMINE PRESSIT oraculi fide ab Heleno et Anchisa praedicti. ‘Pressit’ autem vocem Ascanii, quo posset ipse numina deprecari. 120 FATIS MIHI DEBITA bona periphrasi est, ne ‘fatalis’ diceret, quod est medium: et in precibus nihil esse ambiguum debet. 121 O FIDI Aeneae scilicet, non Troiae, quam nequivere servare. 122 HIC DOMVS aut familia, ut «da propriam, Thymbraee, domum»: aut ordo est, hic est patria, hic domus; ante enim patria est, sic domus. 125 ACCISIS undique consumptis. Et hoc est apud nos ‘am’, quod apud Graecos ἀμφί. Hinc est «amsancti valles», id est undique sancti.

digilibLT 395 Seruius

128 HAEC ERAT ILLA FAMES ac si diceret: hoc fuerat timendum periculum, quod pericula determinat. 131 HABEANT habitant; hoc enim frequentativum est ab eo quod est habeo. VBI MOENIA GENTIS Laurolavinium significat. 133 NVNC PATERAS L. ab eo quod continet id quod continetur. 134 ANCHISEN GENITOREM bene Iovem et Anchisen, qui causa oraculi fuerunt. REPONITE MENSIS aut timore verborum Ascanii interrupta renovate: aut ‘reponite’ frequenter ponite, id est crebro bibite. 135 TEMPORA RAMO IMPLICAT diebus festis ita epulabantur, id est coronati. 136 GENIVMQVE LOCI Apollinem vult intellegi: in tutela enim eius tota fuerat regio, ut «quam pater i. p. c. c. a., ipse ferebatur Phoebo sacrasse Latinus». Aliter iniquum est si, cum omnes invocet, Apollinem praetermittat, praesertim cum Helenus dixerit «aderitque vocatus Apollo». PRIMAMQVE DEORVM quia ipsa est mater deorum. 137 NYMPHASQVE ET ADHVC I. P. FLVMINA bonum ordinem sequitur: sic alibi «Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde est». 138 NOCTEM NOCTISQVE O. SIGNA quae noctem sequuntur, ut nymphas flumina: invocat enim sibi coniuncta. 139 PHRYGIAMQVE EX ORDINE aut ‘contigue’, quia Idaeum dixerat Iovem: aut certe ‘rite’, id est more sollemni. 140 DVPLICES duos. CAELO autem Venerem. EREBO Anchisen. 141 CAELO CLARVS AB ALTO in serenitate, quod est augurii; nam si caelo nubilis fur causa est.

396 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

142 RADIIS ET AVRO radiis aureis. ARDENTEM NVBEM alii fulmen nubem ardentem dicunt, ut Lucanus «atque ardens aëre solo», quos hoc loco secutus est. Alii fulmen dicunt aëris scissione ardentem rimam, quos alibi sequitur dicens «ignea rima micans percurrit lumine nimbos». 146 CERTATIM INSTAVRANT EPVLAS id est «et vina reponite mensis». 147 VINA CORONANT pro ‘pateras’. MAGNO autem OMINE caelesti dicit: alibi «nam te maioribus ire per altum auspiciis manifesta fides». 150 HAEC FONTIS STAGNA NVMICI ista iam ab incolis discuntur. Quod autem ait ‘stagna’ verum est: nam Numicus ingens ante fluvius fuit, in quo repertum est cadaver Aeneae et consecratum. Post paulatim decrescens in fontem redactus est, qui et ipse siccatus est sacris interceptus: Vestae enim libari non nisi de hoc fluvio licebat. 152 ORDINE AB OMNI ex omni qualitate dignitatum: quod apud Romanos in legatione mittenda hodieque servatur. 153 AVGVSTA AD MOENIA augurio consecrata. Hinc paulo post illud est «tectum augustum, ingens». Et nisi in augusto loco consilium senatus habere non poterat: unde templum Vestae non fuit augurio consecratum, ne illuc conveniret senatus, ubi erant virgines; nam haec fuerat regia Numae Pompilii: ad atrium autem Vestae conveniebat, quod a templo remotum fuerat. 157 FOSSA sulco. Et sunt ista reciproca; nam et sulcum ponit pro fossa, ut «ausim vel tenui sulco committere vitem», id est fossa. 158 MOLITVRQVE LOCVM praeparat. PRIMASQVE IN LITORE SEDES ideo ‘primas’, quia imperium translaturus est Lavinium. Et sciendum civitatem, quam primo fecit Aeneas, Troiam dictam secundum Catonem et Livium: quod et ipse dicit «nec te Troia capit». 159 CASTRORVM IN MOREM brevem scilicet. PINNIS ATQVE AGGERE muro, in quo pinnae sunt. Et est synecdoche. ‘Aggere’ autem fossa.

digilibLT 397 Seruius

160 IAMQVE ITER EMENSI TVRRES ET T. L. hypermetrus versus. 161 MVROQVE SVBIBANT alibi per accusativum, ut «Aeneae subiit mucronem ipsumque morantem sustinuit». Et hoc secundum naturam est, nam ‘it sub mucronem’ dicimus: per dativum enim figuratum est. 162 PVERI ET PRIMAEVO FLORE IVVENTVS bene Romanae militiae exprimit morem; nam post pubertatem armis exercebantur et sexto decimo anno militabant, quo etiam solo sub custodibus agebant. Nec est contrarium «longa populos in pace regebat»: nam licet in pace essent, exercitium tamen vigebat armorum. 163 DOMITANTQVE IN P. CVRRVS equos sub curribus. 164 ACRES ARCVS fortes. Et est κατάχρησις: nam acrimonia mentis est. LENTA mollia. 165 ICTV iaculatione. 167 INGENTES ex stupore nuntii laus ostenditur Troianorum. Et bene novitatis ostendit opinionem: ingentes enim esse quos primum videmus opinamur. REPORTAT aut ‘re’ vacat, aut ‘re’ pro ‘ad’ posuit, ut sit ‘adportat’. 168 INTRA TECTA VOCARI dissentit hoc loco a Romana consuetudine. Nam legati si quando incogniti venire nuntiarentur, primo quid vellent ab exploratoribus requirebatur, post ad eos egrediebantur magistratus minores, et tunc demum senatus extra pomeria postulata noscebat, et ita si visum fuisset admittebantur. Sed hoc Vergilius non sine ratione praetermisit: Latinum namque memorem vult esse responsi et avidum satis ad externos videndos, per quos ei promittebatur felicitas. 169 SOLIO MEDIVS CONSEDIT solium est ut diximus supra veluti armarium de uno ligno factum ad regum tutelam, secundum alios a soliditate dictum, secundum Asprum per antistoechon, quasi sodium a sedendo: nam et sella quasi sedda dicta est. 170 TECTVM AVGVSTVM INGENS domum, quam in Palatio diximus ab Augusto factam, per transitum laudat: quam quasi in Laurolavinio fuisse commemorat.

398 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

172 HORRENDVM venerandum, non quod horrori sit. 173 HIC SCEPTRA ACCIPERE hoc in Palatio fiebat. 174 CVRIA TEMPLVM quia, ut diximus, curia non erat nisi in augurato loco. 175 ARIETE CAESO hoc sacrificium in ianua Palatii fiebat festis diebus. 176 PERPETVIS MENSIS longis, ad ordinem exaequatis sedentum: maiores enim nostri sedentes epulabantur, quem morem a Laconibus habuerunt et Cretensibus, ut Varro docet in libris de gente populi Romani, in quibus dicit quid a quaque gente transtulerit per imitationem. 177 EX ORDINE prout sibi successerant. 178 E CEDRO quod lignum non facile vetustate consumitur. Vnde est cedria, quae chartam reservat: hinc est illud «et cedro digna locuti». 179 VITISATOR non inventor vitis, sed qui vitis genus demonstravit Italis populis. SVB IMAGINE FALCEM aut statuae exprimit gestum, ut dicat: ita tenebat falcem, ut eam sub vultu haberet; aut ‘sub imagine’ sub theca dicit, quae similis falcis est. 180 SATVRNVSQVE SENEX antiqui reges nomina sibi plerumque vindicabant deorum. Ergo Saturnus rex fuit Italiae: nam et supra ait «veterum effigies ex ordine avorum» et infert «aliique ex ordine reges». Hinc est quod apud Cretam esse dicitur Iovis sepulcrum. Gabalus etiam, Romanus imperator, Solem se dici voluit: nam Heliogabalus dictus est. 181 AB ORIGINE pro ‘Aboriginum reges’, sed est metro prohibitus. 182 PVGNANDO VVLNERA PASSI pugnando quasi reges. 183 SACRIS IN POSTIBVS ubi spolia consecrabantur. 184 CAPTIVI pro ‘captivorum’: nota figura est.

digilibLT 399 Seruius

185 CRISTAE galeae: a parte totum posuit. 186 EREPTAQVE R. CARINIS bene de omni genere proeliorum spolia illic fuisse demonstrat. 187 QVIRINALI LITVO lituus est incurvus augurum baculum, quo utebantur ad designanda caeli spatia, nam manu non licebat. Quirinalem autem ex persona sua dixit, qualem postea Quirinus habuit: nam tunc adhuc non fuerat Romulus. 188 SVCCINCTVS TRABEA toga est augurum de cocco et purpura. ANCILE scutum breve. Regnante Numa e caelo huius modi scutum lapsum est, et data responsa sunt, illic fore summam imperii, ubi illud esset. Quod ne aliquando posset auferri aut ab hoste cognosci, per Mamurium fabrum multa similia fecerunt: cui et diem consecrarunt, quo pellem virgis feriunt ad artis similitudinem. Dicimus autem ‘hoc ancile’ et ‘haec ancilia’, ‘anciliorum’ vero usurpavit Horatius dicens «anciliorum et nominis et togae oblitus». 190 AVREA CONIVNX nam aliter versus non stat. Et ‘aurea’ per ironiam dixit: ‘coniunx’ vero non quae erat, sed quae esse cupiebat, ut «quos ego sim totiens iam dedignata maritos». Fabula talis est. Picum amavit Pomona, pomorum dea, et eius volentis est sortita coniugium. Postea Circe, cum eum amaret et sperneretur, irata eum in avem, picum Martium, convertit: nam altera est pica. Hoc autem ideo fingitur, quia augur fuit et domi habuit picum, per quem futura noscebat: quod pontificales indicant libri. Bene autem supra ei lituum dedit, quod est augurum proprium: nam ancile et trabea communia sunt cum Diali vel Martiali sacerdotibus. 194 PLACIDO PRIOR EDIDIT ORE bene ‘placido’; legatorum enim fuerat ut ipsi ante loquerentur: sic in secundo «ultro flens ipse videbar». 195 DICITE DARDANIDAE aut ex veste eos Troianos esse cognoscit, quae erat propria gentium singularum; aut κατὰ τὸ σιωπώμενον intellegimus famam, quae eos venire nuntiaverat, eandem etiam Troianos esse dixisse: unde infert «auditique advertitis aequore cursum». ‘Dardanidae’ autem, ac si diceret ‘o cognati’. 197 SIVE ERRORE VIAE SEV TEMPESTATIBVS ACTI duo quaerit: si voluntate venistis, quid petitis? Si necessitate, tempestas vos an error advexit?

400 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

198 VADA CAERVLA caerulum est viride cum nigro, ut est mare. 200 QVALIA MVLTA ad duo respexit, errorem et necessitatem. 201 PORTVQVE SEDETIS ante enim pro portu erat exitus fluminis. 202 NE FVGITE ne fugiatis, ne ignoretis. 203 SATVRNI GENTEM laus generis. 204 SPONTE SVA V. D. S. M. T. Xenocratis est hoc: qui cum primus philosophiae scolam aperuisset, quod ante eum in porticibus autem ambulantes philosophi tractarent, et interrogatus esset, quid praestare posset discipulis suis, respondit, ut id voluntate faciant quod alii iure coguntur. VETERIS antiqui, ac si diceret, aurei saeculi imagine vivimus. 205 FAMA EST OBSCVRIOR quae ni esset, etiam vos sciretis. 206 AVRVNCOS ITA FERRE SENES apud veteres historiae hoc genus fuit, ut maiores natu ante acta posteris indicarent: quod hic indicat locus, Lucanus apertius, cum esset de Antaeo narraturus, ait «cognita per multos docuit rudis incola patres». Quia adhuc nec annales erant nec historiae. Aurunci vero Italiae populi antiquissimi fuerunt. ‘Ferre’ autem quasi cum ostentatione iactare. 207 DARDANVS Iuppiter cum Electra, Atlantis filia, Corythi regis Italiae uxore, concubuit. sed ex Iovis semine natus est Dardanus, ex Corythi Iasius. Dardanus profectus ad Phrygiam, Ilium condidit, Iasius vero Thraciam tenuit, ubi est Samos, quam hic Samothraciam nominavit: nam Iunonis alia est Samos insula, quamquam civitas Thraciae, quae est in Cephallenia, Same dicatur. Vnde postea cum responsum esset «antiquam exquirite matrem» et Aeneas Italiam peteret, de Thracia Samothracas deos sustulit et secum pertulit propter originem matris. IDAEAS PHRYGIAE PENETRAVIT AD VRBES quia erat et Cretae, addidit ‘Phrygiae’ ad discretionem. 209 CORYTHI oppidum et mons dicta a rege, patre Dardani.

digilibLT 401 Seruius

211 ADDIT auget, adiectione scilicet numinis sui. 212 VOCE SECVTVS plerumque enim consentimus et taciti. 213 REX conciliatio ab honore, inde a genere. 214 SVCCEDERE TERRIS ut «succedoque oneri». 215 NEC SIDVS aspectus siderum: nam tempestatem supra dixit. Nec est bis idem positum. 217 VRBEM ADFERIMVR ad urbem ferimur. 218 EXTREMO VENIENS id est ‘primo’: nam alias ‘rediens’ diceret, non ‘veniens’. 220 DARDANA PVBES GAVDET AVO generis origine: nam avus non est Troianorum Iuppiter, sed Aeneae per Venerem. 222 QVANTA PER IDAEOS ad illud respondit ‘auditique advertitis aequore cursum’, non mirum est audisse, ea quae universus orbis agnovit. 223 TEMPESTAS vis bellorum. ACTVS conlisus. 224 FATIS per transitum et Troianos eximit culpa et Graecorum deterit laudem. 225 TELLVS EXTREMA ut est Britanniae et omnium insularum Oceani. REFVSO autem refluo, ut Lucanus indicat. Et est hoc Homeri. 226 ET SI QVEM EXTENTA PLAGARVM QVATTVOR audierunt etiam illi qui separantur zona ea, quae est in medio quattuor, id est fervens. Significat autem antipodas. 227 INIQVI ardentis.

402 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

228 DILVVIO EX ILLO ex illa vastitate. Alii hic distingunt et mutant sensum; ut sit: quos dirimit plaga solis ardentis ex quo mundus est constitutus, hoc est ex quo chaos esse desiit post illud diluvium. 229 DIS SEDEM EXIGVAM PATRIIS pia et verecunda petitio. LITVSQVE R. INNOCVVM non quod nulli noceat, sed quo vindicato nulli possit noceri. Aliter serpentes innocuas dicimus. 230 CVNCTIS VNDAMQVE A. P. ista enim communia sunt. 231 INDECORES decus decoris facit, sicut ‘pecus pecoris’, nemus nemoris’ ‘o’ in genetivo correptum est: omnia enim in ‘us’ exeuntia neutra in genetivo singulari paenultimam corripiunt, excepto ‘pelagus’, quod Graecum est: unde et ‘vulgeris’ dicitur secundum regulam, licet de hoc nomine aliud auctoritati placuerit. Decor vero decoris facit, paenultima in genetivo producta: omnia enim in ‘or’ exeuntia in genetivo producuntur, exceptis quinque ‘arbor marmor memor inmemor aequor’. Vnde quaeritur ‘indecores’ a quo sit nominativo: ab eo quod est ‘indecus’ non potest venire, quia lectum non est et quia ‘decus’ neutrum regit genus, non masculinum. Restat ut dicamus ab eo quod est ‘hic decor’, venire ‘indecores’, nam et lectum est. Sed decor decoris facit producta paenultima, quam Vergilius corripuit. Ergo aut systole est, aut certe dicimus huius nominis nominativum non inveniri, sicut in multis nominibus fit: quod et melius est, nam systole sine exemplo fieri non debet. Verecunde autem hoc dicit, sua coniunctione etiam ornari Italos. 232 ABOLESCET abolebitur. 233 TROIAM id est Troianos. 234 FATA PER AENEAE IVRO quae iam novit Latinus, oraculo scilicet Fauni, per quod audiit «externi venient generi». 235 SIVE FIDE S. Q. B. EST E. ET A. in his enim dextera comprobatur, fide et virtute. 237 VITTAS quae pendebant in ramo religatae: alibi «et vitta comptos voluit praetendere ramos».

digilibLT 403 Seruius

241 HVC REPETIT scilicet Dardanus, id est Aeneas, qui et Dardanus, ut diximus supra, vocabatur. Et bene ‘repetit’, non ‘petit’, quasi ad sua. INGENTIBVS Deliis, quae magna constat fuisse. 243 FORTVNAE PARVA PRIORIS bene medium tenuit: nam ne laudare videretur, ait ‘parva’, ne deformaret, nam durum est aliquid ab infelicibus accipere, ait ‘fortunae prioris’. 245 HOC PATER ANCHISES AVRO LIBABAT AD ARAS pateram significat. 246 HOC PRIAMI GESTAMEN ERAT diadema dicit: nam sceptrum paulo post dicturus est. 247 SACERQVE TIARAS pilleum Phrygium dicit. Et sciendum ‘hic tiaras’ per usurpationem dictum, nam ‘haec tiara’ dicitur: melius ergo Iuvenalis «et Phrygia vestitur bucca tiara». 250 OBTVTV TENET ORA ordo est: Latinus defixa tenet ora et obtutu tenet, id est intuitu solo haeret inmobilis. 251 INTENTOS VOLVENS OCVLOS cogitantis est gestus: sic de Boccho Sallustius «vultu et oculis pariter atque animo variis». 252 PVRPVRA REGEM P. M. ideo non movebat purpura Latinum quia rex erat. Et in purpura est ‘Iliadum labor’. 256 PORTENDI porro tendi, praedici, significari. 257 PARIBVS AVSPICIIS pari potestate. Et tractum est ex comitiis, ut diximus supra. 259 DI NOSTRA INCEPTA SECVNDENT secundum antiquam consuetudinem locuturus de publicis rebus, id est de pace et regiis nuptiis, facit ante deorum commemorationem, sicut etiam in Catonis orationibus legimus. Hinc est in

404 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

divinatione «si quid ex aliqua vetere oratione Iovem ego optimum maximum». Ipse etiam Vergilius «praefatus divos solio rex infit ab alto». 260 AVGVRIVM propter ea quae dicta sunt supra. QVOD OPTAS id est pax. 261 NEC SPERNO quia dixerat «fortunae parva prioris». Et est figura litotes, id est libenter accipio. 262 VBER AGRI ubertas: alibi «pecorique et vitibus almis aptius uber erit». Et est maior petitione promissio: nam illi tantum litus petierant. 266 PACIS ERIT foederis: ab eo quod sequitur id quod praecedit. TYRANNI graece dixit, id est regis, nam apud eos regis et tyranni nulla discretio est: licet apud nos incubator imperii tyrannus dicatur. Sane apud Graecos hic et haec τύραννος declinatur. 268 EST MIHI NATA male multi arguunt Vergilium quod Latinum induxit ultro filiam pollicentem, nec oraculum considerantes, quia Italo penitus dari non poterat, nec Aeneae meritum, quem decebat rogari. Nam antiquis semper mos fuit meliores generos rogare: Terentius «hac fama inpulsus Chremes ultro ad me venit, unicam gnatam suam». Hesiodus etiam περὶ γυναικῶν inducit multas heroidas optasse nuptias virorum fortium. 269 SORTES abusive pro oraculis posuit; nam sortes ducuntur, hic autem a Fauno oraculum, non sortes acceperat. PLVRIMA CAELO MONSTRA aut per augmentum dixit, aut etiam alia visa significat: nam duo plurima non sunt. 271 HOC LATIO RESTARE CANVNT hoc Italiam manere significant: nam sic dicimus ‘hoc mihi restat’, id est ‘manet me illa res’. 273 MENS AVGVRAT ‘auguro’ dicimus secundum Plinium, cum praesagio mentis futura colligimus, ‘auguror’ vero tunc, cum futura veris captamus auguriis. 274 NVMERO OMNI de trecentis. Et perite; nam in legione non nisi trecenti equites erant: quae habebat sex milia virorum, per quod ostendit unam habuisse legionem Latinum: item alio loco «tercentum, scutati omnes, Vulcente magistro».

digilibLT 405 Seruius

275 IN PRAESEPIBVS ALTIS multa non propter se, sed propter aliud dicuntur: nam per praesepia alta equorum magnitudo monstratur, ut Homerus βαθύπεπλος Ἑλένη, id est longa per longas vestes. 276 ORDINE pro meritis singulorum. 277 TAPETIS tertio declinatur hoc nomen: hoc ‘tapetum’ huius ‘tapeti’, ut ‘templum templi’, unde est ‘his tapetis' hoc loco: item ‘hoc tapete’, ut ‘sedile sedilis’, unde est «qui forte tapetibus altis exstructus». Declinatur et graece ὁ τάπης τοῦ τάπητος, unde est «pulchrosque tapetas» τοὺς τάπητας. 278 DEMISSA MONILIA PENDENT suspendenda pronuntiatio est, ut crescat ambitus: nam monilia non nisi in hominibus dicimus, quae nunc ad laudem pro phaleris posuit. 282 PATRI QVOS DAEDALA CIRCE ingeniosa. Et hoc fingit eam fecisse. Tractum autem est de Homero, qui tales equos habuisse inducit Anchisen. Et bene est compositum propter illud quod supra ait «Troiaeve opulentia deerit», ut Troianis nihil de prisca rerum copia deesse videatur. GENTE autem abusive dixit de equis cum gens hominum sit. 283 NOTHOS materno ignobiles genere. Est autem nomen hoc Graecum, nam in latinitate deficit. 284 DICTIS DONISQVE LATINI equis et pacis nuptiarumque promissione. 286 INACHIIS SESE REFEREBAT AB ARGIS bene ‘Inachiis’; non enim una est Argos. Fuit namque et in Italia, quam Diomedes condidit, quae primo Argi, post Argyrippa, post Arpi dicta est. Fuit et in Thessalia: Lucanus «ubi nobile quondam nunc super Argos arat». Fuit et haud longe ab Athenis, quod a siti Argos Dipsion dictum est. Apud quos erat magna societas inter eos scilicet qui uno puteo utebantur: unde et fratrias dixerunt ἀπὸ τοῦ φρέατος, quas tribus vocamus. Et notandum quod, ubi bonus sequitur eventus Troianos, Iuno longe fuisse inducitur: et congrue, quasi numen inimicum, quod praesens posset nocere. 287 AVRASQVE INVECTA TENEBAT per elementum suum ibat.

406 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

289 ABVSQVE ‘abusque’ et ‘adusque’ usurpative dicimus: praepositio enim nec adverbio iungitur nec praepositioni, ‘usque’ autem aut praepositio est aut adverbium. 290 IAM FIDERE TERRAE dativo, aliter non, ut «fidere nocti». 291 STETIT quod solet esse cogitantum. 293 FATIS voluntatibus. 295 CAPTI POTVERE CAPI cum felle dictum est: nam si hoc removeas, erit oxymorum. Dicit autem omnia quae contigerunt, non videri contigisse, quia non obfuerunt. ‘Capti’ autem ‘capi’ sic dixit, ut Cicero «ut in uberrima Siciliae parte Siciliam quaereremus». 297 AT CREDO MEA NVMINA T. id est nec fatigata destiti, nec satiata requievi. 299 PATRIA EXCVSSOS satis signate locutus est. 300 ME OPPONERE plus est, quam si diceret tempestates. ‘Me’ autem per physiologiam imbres, tonitrua, tempestates. 302 AVT SCYLLA MIHI bene ‘mihi’, ac si diceret: etiam quae per suam naturam solent nocere, me rogante non potuerunt obesse Troianis. 303 CONDVNTVR THTBRIDIS ALVEO ‘condi’ proprie dicuntur qui sibi statuunt civitatem. ‘Conduntur’ ergo sedem stabilem locant: Sallustius «pestem conditos orbis terrarum». Et sunt verba propria, quae nulla ratione mutantur, nam ut sacerdotes creari, virgines capi dicimus. Ita condi dicuntur qui statuunt civitatem. 304 PELAGI propter illud «sed terrae graviora manent». MARS PERDERE GENTEM bene hoc loco vastationis et belli quaerit exemplum, dicens Mars potuit illam delere gentem item illam Diana, sicut in primo naufragii. Pirithous, Lapitharum rex, cum uxorem duceret, vicinos populos Centauros etiam sibi cognatos, et deos omnes excepto Marte ad convivium convocavit: unde numen iratum inmisit furorem, quo Centauri et Lapithae in bella venerunt.

digilibLT 407 Seruius

306 ANTIQVAM G. C. DIANAE Oeneus, Calydonis rex, de primitiis omnibus numinibus sacrificavit, excepta Diana: quae irata aprum inmisit, qui cuncta vastabat, donec a Meleagro occideretur. ‘Concessit’ autem ideo dixit, ut ostenderet minora numina, nisi impetraverint, nocere non posse: Statius de Venere «infandum natae concessit honorem». 307 QVOD SCELVS AVT LAPITHIS TANTVM AVT CALYDONE MERENTE haec est vera lectio, sic et sensus procedit, ut uterque ablativus sit: nam si ‘Calydona’ legas, vitium erit nec sensus procedet. ‘Scelus’ autem pro poena posuit, ab eo quod praecedit id quod sequitur, ut «scelus expendisse merentem». 309 INFELIX id est nocens, ut contra «sis felix», id est propitia, sicut diximus supra. 311 INPLORARE QVOD VSQVAM EST ac si diceret, etiam humilia. Quod autem Iuno ubique alieno uti introducitur auxilio, physicum est: natura enim aeris per se nihil facit, nisi aliena coniunctione, ventorum scilicet, qui creant nubes et pluvias. 315 ATQVE MORAS TANTIS L. A. R. ostendit deos fata posse tardare, non penitus tollere, ut «decemque alios Priamum superesse per annos». Quae autem dicit etiam a Creusa dicta sunt, ut «regnumque et regia coniunx parta tibi». 318 SANGVINE TROIANO ET R. D. V. ambitiosae execrationes. 319 NEC FACE TANTVM tantummodo. 320 CISSEIS regina Hecuba filia secundum Euripidem Cissei, quem Ennius, Pacuvius et Vergilius sequuntur: nam Homerus Dymantis dicit. Haec se facem parere vidit et Parin creavit, qui causa fuit incendii. Ergo nunc hoc dicit, talis erit Veneri partus suus: nam sicut per Parin Troia incensa est, sic per Aenean reliquiae Troianorum. Conparatio autem iniuriosa: nam Veneri Hecubam, Parin Aeneae, Helenam Laviniae conparat. IVGALES coniugales, matrimonio conceptos. 321 IDEM talis, similis. 322 FVNESTAEQVE I. R. I. P. TAEDAE sic taedae recidivae, ut Pergama.

408 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

324 LVCTIFICAM ALLECTO Graecus accusativus. Huius autem declinationis tres casus usurpamus, nominativum genetivum accusativum ut Allecto Allectus Allecto. 327 IPSE PATER venerationis est ‘pater’: nam Furiae Noctis et Acherontis sunt filiae. 330 HIS ACVIT VERBIS inritavit eius insaniam. 331 PROPRIVM aut tibi aptum: aut certe perpetuum, indefessum, usque ad finem perducendum. Et sciendum ideo furiae nihil pro praemio dari, quia praestatur hoc ipsum furiae ut bella commoveat et ut Iunonem defendisse dicatur. 332 INFRACTA aut valde fracta, aut quae fuit antehac semper infracta, ut in XII «Turnus ut infractos adverso Marte Latinos defecisse videt». 333 CEDAT FAMA LOCO vincatur: Cicero «loco ille motus est, cum est ex urbe depulsus». AMBIRE LATINVM amplecti, circumretire. Et dictum est non ab ambitu: nam ‘ambio ad illum’ dicimus, non ‘ambio illum’. 335 TV POTES VNANIMOS a maiore ad minus. 336 VERSARE vertere. Et usus est frequentativo ad vim augendam. 337 TIBI NOMINA MILLE facies, ut «et sine nomine corpus». ‘Mille’ autem secundum Euripidem, in cuius tragoedia dicit Furia non se unius esse potestatis, sed se esse Fortunam, Nemesin, Fatum, Necessitatem. Ita dicit etiam Asper. 338 FECVNDVM plenum pectus malitiae efficacia. 339 COMPOSITAM PACEM quam Latinus dederat. CRIMINA BELLI causas, ut «crimen amor vestrum». 341 EXIN ordinis adverbium. GORGONEIS autem pessimis, saevis, a Gorgone. 343 TACITVM pro tacite. Bene autem ‘obsedit’, quasi quae insidiabatur.

digilibLT 409 Seruius

345 CVRAEQVE IRAEQVE COQVEBANT perverso ordine respondit; nam ira in Troianos est, cura vero de nuptiis. Et primo adventum Teucrorum dixerat. 346 HVIC DEA hyperbaton: namque talis est ordo: huic dea unum anguem in sinus conicit et usque ad intima subdit praecordia, quae sunt loca cordi vicina, quibus sensus percipitur. ‘Anguem’ autem iniecit partem sui, id est furoris. 349 LEVIA pulchra. 350 ATTACTV NVLLO sine morsu, sine sensu. FALLITQVE FVRENTEM inicit furorem sine accipientis sensu. ‘Furentem’ autem ut furore teneatur; nam nondum furebat. 352 TAENIA VITTAE taenia est vittarum extremitas. 354 VDO SVBLAPSA VENENO hypallage in sensu: venenum enim udum dixit, quod est de udo corpore; namque serpentum uda sunt corpora, adeo ut quaqua eunt, viam umore designent. 357 MATRVM DE MORE L. nondum ad plenum furebat; unde per muliebrem iracundiam mixta asperitate loquebatur. Nam hoc est ‘matrum de more’. Paulo post enim vero furore quatietur. 359 EXVLIBVSNE D. propter dissuasionem signate loquitur, exules vocans eos qui propria regna repetebant. DVCENDA abducenda. 362 PRAEDO quasi piratam dicit hominem diu in mari morantem. 363 AT NON SIC legitur et ‘an non sic’; sed hoc absolutum est. Si autem ‘at’ legeris, inceptiva particula est, ad ornatum solum pertinens: Horatius «at o deorum quicquid in caelo regit terras et humanum genus». 366 QVID CONSANGVINEO filius enim est Veniliae, sororis Amatae.

410 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

367 SI GENER EXTERNA PETITVR DE G. L. de qualitate transit ad finem; nam Turnum extraneum esse definire contendit per callidam argumentationem, dicens eum non subiacere imperio Latini, cum oraculum de Latinis omnibus caverit. Postea etiam huic argumento alia subvenit argumentatione, Turnum Graecum esse commemorans. Per quod duas res agit latenter: nam dicendo originem considerandam, docet et Turnum Graecum esse ab Inacho et Acrisio, et Aenean Latinum a Dardano. 368 PREMVNT TE IVSSA urgent, in hoc compellunt. 372 INACHVS ACRISIVSQVE PATRES Danae, Acrisii regis Argivorum filia, postquam est a Iove vitiata, pater eam intra arcam inclusam praecipitavit in mare. Quae delata ad Italiam, inventa est a piscatore cum Perseo, quem illic enixa fuerat, et oblata regi, qui eam sibi fecit uxorem, cum qua etiam Ardeam condidit: a quibus Turnum vult originem ducere. 377 SINE MORE FVRIT sine exemplo. Et hoc iam contra decus est regium. LYMPHATA percussa furore Lympharum, sicut cerritos a Cerere dicimus. 378 TVRBO Catullus ‘hoc turben’ dicit, ut ‘hoc carmen’. Est autem ‘hic turbo’, unde ‘turbinis’ facit: nam si ‘turbonis’ sit, erit a proprio nomine genetivus. 382 INPVBESQVE MANVS aut multitudo puerorum: aut a parte totum posuit, ut pro manu puerum ipsum intellegas. 385 SIMVLATO NVMINE BACCHI talem patiebatur furorem, ut speraret se Liberi sacra celebrare; non enim ipsa simulabat, quod est sanorum: nam et paulo post dicturus est «Allecto stimulis agit undique Bacchi». 388 QVO id est ‘ut’. 389 EVHOE BACCHE bacchantum vox est. 390 TIBI SVMERE THYRSOS sumebat. Infiniti sunt pro indicativis.

digilibLT 411 Seruius

396 PAMPINEAS pampinis tectas. INCINCTAE PELLIBVS nebridarum scilicet. 397 PINVM SVSTINET facem pineam, sicut in Liberalibus fiebat. 398 NATAE TVRNIQVE C. HYMENAEOS hic aperte expressit dementiam: nam cum consecraverit filiam Libero, hymenaeum canit eius ac Turni. Hymenaeum autem nunc carmen nuptiale dicit. 399 TORVVM pro ‘torve’ dixit. 400 IO vox clamantis. Et est tragicus sermo. 401 PIIS ANIMIS id est maternis. 403 CRINALES VITTAS quae solarum matronarum erant: nam meretricibus non dabantur. 406 ACVISSE FVRORES ut supra «quam Iuno his acuit dictis». 407 CONSILIVMQVE OMNEMQVE DOMVM VERTISSE LATINI quod habuerat, ut filiam dando Aeneae bella removeret, quae significaverat fumus augurii. 410 ACRISIONEIS DANAE patronymicon est, nam male putant ‘Acrisioneis colonis’: cum solam eam invenisse constet, non cum colonis. 411 PRAECIPITI DELATA NOTO intra arcam, ut diximus supra. 412 MAGNVM TENET ARDEA NOMEN bene adlusit: nam Ardea quasi ardua dicta est, id est magna et nobilis, licet Hyginus in Italicis urbibus ab augurio avis ardeae dictam velit. Illud namque Ovidii in metamorphoseos fabulosum est, incensam ab Hannibale Ardeam in hanc avem esse conversam. Sciendum tamen ardeam κατὰ ἀντίφρασιν dictam, quod brevitate pinnarum altius volare non potest: Lucanus «quodque ausa volare ardea sublimis pinnae confisa natanti».

412 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

416 MEMBRA EXVIT bene ‘exuit’: nam dii cum volunt videri, induunt se corporibus propter mortalium oculos; nam incorporei sunt. 417 ALBOS CVM VITTA id est etiam vittas albas. 418 RAMVM INNECTIT OLIVAE aut coronam accipit: aut ramum inligat vittis, quod aperte in octavo ostendit «et vitta comptos voluit praetendere ramos». Supra etiam «praeferimus manibus vittas». 419 IVNONIS ANVS T. S. ‘Iunonis templi anus sacerdos’. 421 FVSOS PATIERE LABORES Probus de temporum conexione libellum composuit, in quo docet, quod cui debeat accommodari. Ex quo intellegimus hanc quam fecit arduam esse conexionem: nam ‘patiere’ futuri temporis est, ‘fusos’ vero participium est praeteritum. Est autem sensus: patieris ut tot tui labores fundantur in cassum, id est in irritum cadant? Et incassum tractum est a retibus, quae casses vocantur. 422 TRANSCRIBI tradi. Est est sermo tractus de pecunia, nam ‘scribi’ est dari: Horatius «scribe decem a Nerio; non est satis: adde Cicutae»: ‘rescribi’ vero reddi: Horatius «dictantis quod tu numquam rescribere possis». 424 QVAERITVR HERES de iure traxit ut non generum, sed heredem diceret: nam per coemptionem facto matrimonio sibi invicem succedebant. 426 TYRRHENAS STERNE ACIES ut «i, sequere Italiam ventis». Sane notum est in bello multum potuisse Tyrrhenos et fuisse praecipue infestos Latinis, ut «hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina». 427 HAEC ADEO TIBI ME addit auctoritatem, quia scit anui credi difficile. ‘Adeo’ autem, id est valde iussit, ut «adulescentem adeo nobilem». 430 LAETVS alacer, festinus; nam laetari non poterat qui perdebat uxorem: sic supra «vela dabant laeti». FLVMINE PVLCHRO ut supra «fluvio Tiberinus amoeno».

digilibLT 413 Seruius

432 CAELESTVM VIS MAGNA IVBET aut per definitionem ipsa Iuno est vis deorum: aut per augmentum suasit primo per se, deinde per Iunonem, postremo per omnium vim deorum. 434 TVRNVM EXPERIATVR contra se pugnantem, quem pro se laborantem non probavit. 435 HIC IVVENIS V. INRIDENS caluit, quia iuvenis: Horatius «non ego hoc ferrem calidus iuventa consule Planco». 440 VICTA SITV SENECTVS temporis longinquitate, ex qua nascitur situs. VERIQVE EFFETA cassa veritatis. 441 O MATER inrisio est, non honor. 442 FALSA FORMIDINE bene ‘falsa formidine’: namque eam defendebat a bellis si non aetas, saltem religio sacerdotii. 445 EXARSIT IN IRAS communis sermo habet ‘ardeo illa re’, sed figuratius ‘ardeo in illam rem’ dicimus: et est specialis Cornelii elocutio. 446 ORANTI loquenti: unde etiam oratores dicimus. TREMOR OCCVPAT ARTVS vicinitate scilicet furiae: nam tremor furoris est. 448 TANTAQVE SE FACIES APERIT remoto anili vultu, quem finxerat et quo se induerat: sic supra de Venere «et vera incessu patuit dea». 450 GEMINOS E. C. ANGVES similes - nam omnes eam dicit erexisse - non duos. 451 VERBERAQVE INSONVIT pro ‘verberibus insonuit’, id est per verbera. RABIDO ORE habitum futurae orationis ostendit. 454 RESPICE multi hic distingunt et superioribus iungunt, ut sit sensus: respice eam quam dicis falsa deludi formidine. AD HAEC ADSVM id est ad regum arma et

414 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

ad bella. Quomodo ergo dicis, quod superfluo his inserar rebus, ad quas veni? Alii ‘respice ad haec’ legunt, ut sit quasi demonstrantis ‘respice, bella et letum gero’. 456 FACEM IVVENI CONIECIT satis considerate facem iuveni iniecit, quae cito exardescit et desinit, supra vero Amatae serpentem iniecit, quod in mulieribus semper viget venenum. 457 ATRO LVMINE atri luminis taedas, ut «et pulchra faciat te prole parentem». ‘Atro’ autem ‘lumine’ furiali, inferno; alias ratione caret. SVB PECTORE ubi fellis et iracundiae locus est. 460 FREMIT cum clamore deposcit. Bene autem ‘amens’, quia in toro requirebat. 461 SCELERATA INSANIA B. nihil enim tam insanum, quam desiderare id per quod possis perire. 463 VIRGEA de virgis facta, unde est flamma validior. COSTIS autem lateribus. Et bene antiquum respexit morem: nam ollas non suspendebant, sed positis circumcirca ignem adhibebant. ‘Costis’ id est lateribus ut «tardi costas agitator aselli». 464 AQVAI FVMIDVS id est aquae amnis: nec inmerito; nam potest esse et alterius rei amnis, ut «fluvios videt ille cruoris». Hanc autem diaeresin Tucca et Varius fecerunt: nam Vergilius sic reliquerat «furit intus aquae amnis», id est ‘furit intus aquae’, «exuberat amnis»: quod satis asperum fuit. 466 SE CAPIT VNDA melius quam si diceret ‘nec iam vas undam capit’. 467 ERGO id est quia sic incensus est. POLLVTA PACE vel sua vel Troianorum. 468 INDICIT signate verbum bellicum posuit. 471 IN VOTA VOCAVIT quia nuncupatis votis bella sumebant. 473 HVNC DECVS EGREGIVM FORMAE MOVET Turni scilicet decus; nam hoc dicit: alios pulchritudo Turni, alios nobilitas, alios virtus movebat ad bellum. Nam hoc est «animis audacibus implet», adfectione sui inicit omnibus magnanimitatem.

digilibLT 415 Seruius

477 arte nova dolo. SPECVLATA LOCVM QVO LITORE pronomen pro nomine ponitur, non pro nominibus: unde modo nove inter duo nomina unum pronomen posuit; nam recte ‘quo loco’ diceret. Et hoc semel tantum fecit. 478 INSIDIIS CVRSVQVE cursu agitamus: nam insidiis circumvenimus, non agitamus. 479 CANIBVS RABIEM studium mutavit in rabiem. 480 NOTO ODORE cervino, solent enim ita institui: Horatius «venaticus ex quo cervinam catulus pellem latravit in aula». 481 QVAE PRIMA LABORVM CAVSA FVIT hoc est «et primae revocabo exordia pugnae». 482 ANIMOS AGRESTES plus est, quam si diceret ‘agrestium animos’. 483 CORNIBVS INGENS ‘ingens’ et ad praestantem formam pertinet et ad magnitudinem cornuum. 484 TYRRHIDAE PVERI Tyrrhi filii. Et ut diximus supra, adludit ad nomen: nam Tyrrhus dictus est pastor, apud quem Lavinia peperit. 485 CVI REGIA PARENT ARMENTA magistrum hunc pecoris vult fuisse et saltuarium: nam hoc est «et late custodia credita campi». Magister autem est pecoris ad quem omnia pertinent animalia: Cicero «nominat hominem, quem magistrum pecoris esse dicebat». 487 SILVIA bonum puellae rusticae nomen formavit. 489 PECTEBATQVE FERVM quadrupedem, ut «in latus inque feri c. c. a.». 490 MANVM PATIENS ‘patiens illius rei’ dicimus, unde apparet unum ‘u’ metri causa esse detractum. MENSAE ERILI nove dixit, nam erum non nisi dominum dicimus:

416 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

nisi forte ideo dixit, quia dat ei humanum sensum; nam ait paulo post «imploranti similis». 491 ERRABAT SILVIS pascebat, ut «mille meae Siculis errant in montibus agnae». 492 IPSE id est sua sponte. 494 SECVNDO DEFLVERET ‘secundo’ id est cum aqua, unde et ‘adverso’ dicimus contra aquam: nam ob hoc ‘deflueret’ dixit, et ‘secundo’ ideo, quia cursus fluminis post natantem videtur. 498 DEVS AFVIT Allecto deum dicit, sicut de Venere «descendo ac ducente deo»: nam ut diximus, numina utriusque sexus videntur ideo, quia incorporea sunt et quod volunt adsumunt corpus. Vt autem deum dicamus pro dea non aperte ponitur, sed in subauditione. ERRANTI licet enim certum esset feritura, tamen bene ‘errantem’ dixit, quia non usquequaque semper certus est ictus: Horatius «nec semper feriet quodcumque minabitur arcus». 499 PERQVE ILIA ‘hoc ile’ et ‘haec ilia’ facit: hinc et Iuvenalis «vis, frater, ab ipsis ilibus?». Nam quod Marullus mimographus dixit «tu Hectorem imitaris: ab ilio numquam recedis», cum de guloso diceret, adlusit ad civitatis nomen; nam ‘ab ili’ debuit dicere. Bene autem ea loca vulnerata dicit quae statim mortem adferre non possint, ut domum reverteretur et esset causa bellorum: nam si statim periret, aut ipse aut vulneris auctor laterent. 503 SILVIA PRIMA SOROR bene puellae dat doloris inpatientiam. 504 DVROS AGRESTES aut qui semper duri sunt, aut ‘duros’, qui cervi interitum non dolebant. 505 PESTIS furia. 506 TORRE ‘hic torris’ facit, ut ‘hic fustis’. 507 GRAVIDI gravis, propter nodos scilicet.

digilibLT 417 Seruius

509 QVADRIFIDAM quae in quattuor partes poterat findi. CVNEIS COACTIS satis signate ‘coactis’ dixit. Exprimit autem antiquum morem, ut «sed primi cuneis scindebant fissile lignum». 512 DE CVLMINE SVMMO proprie, quia de tectis agrestium loquitur, quae e culmis fiebant. 514 TARTAREAM aut terribilem, aut fortem secundum usum dixit. 515 NEMVS locus haud longe ab Aricia, in quo lacus est, qui speculum Dianae dicitur. Et notandum quia vocem eius paulatim facit procedere, quod locorum indicat commemoratio. 516 TRIVIAE LACVS hic est qui Dianae speculum dicitur. 517 SVLPHVREA NAR ALBVS AQVA in via Flaminia est civitas Narnia in montibus posita, quibus subest Nar fluvius, qui Tiberino coniungitur. FONTES VELINI ultra Interamnam sunt. Nam ut diximus, vox furiae paulatim procedit. 518 PRESSERE AD PECTORA NATOS Statius «pressitque Palaemona mater», item e contra «nec natos ausae deponere matres». 519 AD VOCEM bucinae scilicet, ut «sensit et ad sonitum vocis vestigia torsit»: nam quicumque sonus dici vox potest. 522 AVXILIVM CASTRIS EFFVNDIT A. id est ipsa in auxilium effunditur. 523 DIREXERE ACIES ordinarunt in latitudinem. 524 PRAEVSTIS ‘prae’ brevis fit propter sequentem vocalem: quod in una parte orationis factum tolerabile est, quia compositus est sermo. 525 FERRO ANCIPITI id est utrimque noxio. Significat autem aut gladios, aut bipennes.

418 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

526 SEGES ‘seges’ terra modo, ut «quid faciat laetas segetes». Per ‘atra’ vero fertilem significat, ut in Georgicis ostenditur «nigra fere et presso pinguis sub vomere terram». 527 SOLE LACESSITA naturale enim est ut metallorum splendor plus fulgeat alia luce percussus. 529 PAVLATIM SESE TOLLIT MARE sic bella dicit surrexisse paulatim, sicut ventis flantibus sensim mare turgescit. 531 HIC IVVENIS confundit nomina: nam et puerum et iuvenem nonnumquam indiscrete ponit Vergilius, ut hoc loco; nam Almonem, quem modo iuvenem dicit, paulo post ait puerum, ut «Almonem puerum». Movet autem miserationem ab aetate cum dicit ‘iuvenis’, a virtute dicendo «primam ante aciem», a vulneris etiam crudelitate. 532 ALMO bene rustici nomen usurpavit ex fluvio. 533 HAESIT ENIM SVB G. VVLNVS id est sagitta, ut «illum ardens infesto vulnere Pyrrhus». VDAE VOCIS ITER hoc est ‘udum iter vocis’; non enim vox uda est, sed per udam arteriarum labitur viam: unde in febrientibus deficit. 535 CORPORA MVLTA VIRVM CIRCA constrata sunt. Et rhetorice viles trudit in medium, nobiles vero primo et ultimo commemorat loco. 536 DVM PACI MEDIVM reddit causam cur senex bellis intererat. 537 OLIM DITISSIMVS ARVIS secundum antiquum morem: Horatius «dives antiquo censu». 538 QVINA REDIBANT ARMENTA pro ‘quinque’, sicut ‘bina’. 539 TERRAM VERTEBAT ARATRIS duo dixit a Catone memorata, qui interrogatus qui esset paterfamilias, respondit eum, qui bene pascit et bene arat.

digilibLT 419 Seruius

540 AEQVO DVM MARTE aperta contentione, bello manifesto; sic enim dicimus. Nam ‘aequo’ aequali non possumus accipere, cum soli interempti sint Itali. 541 PROMISSI DEA FACTA POTENS honesta elocutio ‘potens promissi’. Promisisse autem eam per consensionem intellegimus: nam non promisit. 542 IMBVIT initiavit. Et bene ‘sanguine’: nam potest bellum et a discordia vel a dissensione inchoare. 543 ET CAELI CONVEXA PER AVRAS Probus, Asper, Donatus dicunt hoc loco bis ‘per’ accipiendum: ‘adloquitur Iunonem per caeli convexa et per auras’. Potest tamen esse epexegesis ‘per auras’ id est ‘caeli convexa’: nihil enim sunt aliud aurae. Dicit etiam quidam commentarius ‘convecta’ legendum, ut sit ipsa convecta: quod difficile in exemplaribus invenitur. 544 VICTRIX voti compos. ADFATVR iam cum superbia. Bene autem ei in principio denegavit orationem, quasi ad scelera festinanti: quam modo tribuit post bella iam coepta. 545 BELLO DISCORDIA TRISTI Iuno enim belli poposcerat semina, haec ipsa etiam bella perfecit. 546 DIC IN AMICITIAM COEANT ac si diceret: ita bella commovi, ut ne tuo quidem imperio possint in pacem redire. Et hoc est quod dixit «adfatur voce superba». Alii dicunt: ego inter hos bella commisi, tu vicinos populos iunge foederibus et partibus Turni et Aeneae favere compelle; quod tamen, si vis, ego faciam; ut ideo sit dictum «ego, si qua super fortuna laborum est, ipsa regam». 548 CERTA VOLVNTAS si tua in hoc consentit auctoritas. 550 INSANI MARTIS AMORE Homeri epitheton. 551 SPARGAM ARMA meminit sui: nam supra dixit «sere crimina belli». 552 TERRORVM ET FRAVDIS ABVNDE EST terror est ex morte tot hominum, fraus vero ex cervi vulneratione.

420 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

553 STANT BELLI CAVSAE manifestae sunt, placent, ut «stat conferre manum». 556 EGREGIVM VENERIS GENVS ironicos dictum est, ut alibi «egregiam vero laudem et s. a. refertis». IPSE LATINVS ac si diceret, quem Aeneae causa cogor odisse: unde et Amatae nulla fit mentio, quae est Troianis inimica. Vrbanus tamen totum hunc locum per interrogationem vult intellegi: «terrorum et fraudis abunde est? Stant belli causae?». Vt quasi per gratulationem non credat, sicut illud Terentii «quia plus cupio, minus credo». 557 SVPER AETHERIAS quia dixerat «caeli convexa per auras». 561 ATTOLLIT STRIDENTIS ALAS honesta volantis periphrasis. 563 ITALIAE MEDIO hunc locum umbilicum Italiae chorographi dicunt. Est autem in latere Campaniae et Apuliae, ubi Hirpini sunt, et habet aquas sulphureas, ideo graviores, quia ambiuntur silvis. Propter hoc autem illic aditus esse dicitur inferorum, quia gravis odor iuxta accedentes necat, adeo ut victimae circa hunc locum non immolarentur, sed odore perirent ad aquam adplicatae. Et hoc erat genus litationis. Sciendum tamen Varronem enumerare quot loca in Italia sint huius modi; unde etiam Donatus dicit locum istum quem describit poeta Lucaniae esse, circa fluvium qui Calor vocatur: quod ideo non procedit, quia ait ‘Italiae medio’. SVB MONTIBVS ALTIS hoc nisi ad totam Italiam referas, non procedit: ut sit, est in vallibus Italiae montuosae; nam in hoc loco montes penitus non sunt. 564 NOBILIS notus, quod et sequentia indicant. 565 AMSANCTI VALLES loci amsancti, id est undique sancti: quem dicit et silvis cinctum et fragosum torrente fluvio. 568 HIC SPECVS HORRENDVM hoc nomen apud maiores trium generum fuit. Ennius feminino posuit, Horatius masculino «quae nemora aut quos agor in specus», Vergilius neutro, quod hodie in numero singulari tribus tantum utimur casibus ‘hoc specus, huius specus, o specus’. Nam pluralem tantum a genere masculino habemus in omnibus casibus: hinc est «ipsi in defossis specubus». Quamquam antiqui codices habeant ‘hic specus horrendus’. SPIRACVLA DITIS aditus, a spirando. antiqui codices ‘piracula’ habent, quae dicta sunt ἀπὸ τῶν περάτων, hoc est a finibus inferorum.

digilibLT 421 Seruius

569 VORAGO Acherontis exaestuatio. 570 CONDITA ERINYS alii ‘condit’ legunt, et ‘se’ subaudiunt. 571 CAELVMQVE LEVABAT relevabat, recreabat. 572 EXTREMAM S. B. I. R. MANVM quod superest perficit. Et est translatio a pictura, quam manus complet et ornat extrema. 575 FOEDATI cruentati. 576 IMPLORANTQVE DEOS ad auxilium et ultionem. OBTESTANTVRQVE LATINVM propter caedem factam testem adhibent, et dicunt auctores rupti foederis esse Troianos, cum ipsi pacis iura temerarint. 577 ET IGNI in ipso scilicet seditionis incendio. 578 TEVCROS IN REGNA VOCARI subaudis ‘dicit’. ‘Teucros’ autem iniuriose dictum accipe, ac si diceret ‘exules ac perfidos’. 580 ATTONITAE BACCHO veluti Baccho: furia enim agebantur. Et sic est dictum, ut «ad medias inter caedes exultat Amazon». NEMORA AVIA per nemora. 581 THIASIS choreis. NEQVE ENIM LEVE NOMEN AMATAE Iuvenalis «quae non faciet quod principis uxor?». 582 MARTEMQVE FATIGANT proelium cum clamore deposcunt. 583 CONTRA OMINA facta superius de Lavinia. 584 FATA DEVM propter Fauni oraculum. PERVERSO irato.

422 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

586 VELVT PELAGI RVPES cum Cicero seditionem populi fluctibus comparaverit, ut «in illis dumtaxat fluctibus contionum», non ergo incongrue Vergilius seditionis obstaculum rupem vocavit. 589 MOLE TENET hic distinguendum, ut ‘scopuli’ nominativus pluralis sit. 591 CAECVM CONSILIVM fremitui populi bonum nomen inposuit. 594 FRANGIMVR permansit in rupis translatione. 595 SACRILEGO SANGVINE quia bellum sumebant contra voluntatem deorum. 597 VOTISQVE DEOS VENERABERE SERIS quia religio rigida dicit semel male commissa nulla ratione revocari: Horatius «dira detestatio nulla expiatur victima». 598 PARTA QVIES scilicet vicinae mortis beneficio. IN LIMINE PORTVS securitas omnis in promptu est. 599 FVNERE FELICI SPOLIOR exequiis tantum regalibus careo. 601 MOS ERAT Varro vult morem esse communem consensum omnium simul habitantium, qui inveteratus consuetudinem facit. HESPERIO IN LATIO hoc est in antiquo: nam, ut in primo diximus, duo Latia fuerunt, unde non frustra ‘Hesperio’ addidit. Quod autem dicit hanc consuetudinem antiquam fuisse, falsum est; nam a Numa Pompilio primum instituta est. Sed carmini suo, ut solet, miscet historiam. Notandum sane inconexum esse hunc locum, si quis totius libri consideret textum; nam supra ait «longa placidas in pace regebat», item dicturus est «ardet inexcita Ausonia atque inmobilis ante», et nunc dicit ‘mos erat Hesperio in Latio’, supra etiam dixit «captivi pendent currus», item «Tyrrhenas sterne acies». Quae ne sint contraria, accipiamus Italiam primo caluisse bellis, medio tempore quievisse, et ad antiquum studium nunc reverti, sicut Romani bello flagravere sub Romulo, quievere sub Numa, sub Tullo Hostilio pristina studia repetiverunt. Hinc est quod et ipse Vergilius ait «longa placidas in pace regebat», non perpetua, item «desuetaque bello agmina in arma vocat subito ferrumque retractat»: nam retractare est repetere quod omiseras. Tale aliquid dicit de genere Sullano Sallustius: nam volens ostendere maiores eius antiquos fuisse consulares, vicinos vero ignavissimos, Sullam autem

digilibLT 423 Seruius

florentissimum, ait «igitur Sulla patriciae gentis fuit, familia iam extincta maiorum ignavia». QVEM PROTINVS iugiter, deinde: nam nunc temporis est adverbium, alibi loci, ut «cum protinus utraque tellus una foret». 602 MAXIMA RERVM ROMA imperii potita. 603 MOVENT IN PROELIA MARTEM quia moris fuerat indicto bello in Martis sacrario ancilia movere, unde est in octavo «utque inpulit arma». 604 LACRIMABILE BELLVM Getarum fera gens etiam apud maiores fuit: nam ipsi sunt Mysi, quos Sallustius a Lucullo dicit esse superatos. 605 HYRCANISVE gens est dicta a silva Hyrcania, ubi sunt tigres. ARABISVE P. hic dativus venit ab eo quod est ‘hic Arabus’ – nam ab eo quod est ‘hic Arabs Arabis Arabi Arabem Arabs Arabe’, ‘Arabibus’ fecit – sicut ‘Hiberus’, unde est in Lucano «occurrat Hiberis alter», nam Horatius «Hiber Rhodanique potor». Item lectum est ‘Aethiopus’ et ‘Aethiops’, sed tantum ‘Aethiops’ dicimus. 606 AVRORAMQVE SEQVI ingenti ambitu dixit ipsum ortum diei pro populis. PARTHOSQVE REPOSCERE SIGNA hoc in honorem Augusti posuit, quo regnante a Parthis repetita sunt signa, quae Crassus perdiderat. Qui cum aviditate sua contra auspicia bellum suscepisset, interdicentibus tribunis plebis, captus cum filio est et necatus infuso in os auro, cuius amore pugnaverat. 607 SVNT GEMINAE BELLI PORTAE hoc sacrarium, id est belli portas, Numa Pompilius fecerat circa imum Argiletum iuxta theatrum Marcelli. Quod fuit in duobus brevissimis templis: duobus autem propter Ianum bifrontem. Postea captis Faleriis, civitatibus Tusciae, inventum est simulacrum Iani cum frontibus quattuor. Propter quod in foro transitorio constitutum est illi sacrarium aliud quod novimus hodieque quattuor portas habere. Ianum sane apud alios bifrontem, apud alios quadrifrontem esse non mirum est: nam alii eum diei dominum vel auctorem volunt, in quo ortus est et occasus – Horatius «matutine pater, seu Iane libentius audis» – alii anni totius, quem in quattuor tempora constat esse divisum. Anni autem esse deum illa res probat, quod ab eo prima pars anni nominatur: nam ab Iano Ianuarius dictus est. 608 RELIGIONE SACRAE tremendae, execrabiles: nam et paulo post dicturus est «tristesque recludere portas».

424 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

609 FERRI ROBORA bene addidit ‘ferri’: nam omne quod forte est, robur vocamus. 612 QVIRINALI TRABEA Suetonius in libro de genere vestium dicit tria genera esse trabearum: unum dis sacratum, quod est tantum de purpura; aliud regum, quod habet aliquid album mixta purpura; tertium augurale de purpura et cocco. ‘Quirinali’ ergo regali. CINCTVQVE GABINO ‘Gabinus cinctus’ est toga sic in tergum reiecta, ut ima eius lacinia a tergo revocata hominem cingat. Hoc autem vestimenti genere utebatur consul bella indicturus ideo quia, cum Gabii, Campaniae civitas, sacris operaretur, bellum subito evenit: tunc cives cincti togis suis ab aris ad bella profecti et adepti victoriam: propter quod omen tali habitu semper utebantur in bellis. 613 INSIGNIS RESERAT S. L. CONSVL insignem accipe primo loco creatum, licet similem habeat potestatem. 614 VOCAT PVGNAS tria sunt, ut supra diximus, militiae genera: sacramentum, in quo iurat unusquisque miles se non recedere, nisi praecepto consulis post completa stipendia, id est militiae tempora; coniuratio, quae fit in tumultu, id est Italico bello et Gallico, quando vicinum urbis periculum singulos iurare non patitur, sicut de Fabiis legimus; evocatio, quod genus nunc tangit. Nam ad subitum bellum evocabantur, unde etiam consul solebat dicere ‘qui rem publicam salvam esse vult me sequatur’. 615 CONSPIRANT CORNVA nam et tubae simul inflabantur. 619 FOEDA cruenta, more suo. 620 MORANTES scilicet bella, differentes. 622 RVPIT S. POSTES acyrologiam fecit commutando Ennii versum: nam ille ait «belli ferratos postes portasque refregit». 623 INMOBILIS ANTE non semper, sed antehac. Potest tamen et ‘inmobilis a furia’: nam ante gessit bella, sed iure indicta per fetiales et per patrem patratum. 626 TERGENT ab eo quod est ‘tergeo’ venit, et ‘tergunt’, quod venit a ‘tergo tergis’, de usu penitus recessit.

digilibLT 425 Seruius

627 ARVINA secundum Suetonium in libro de vitiis corporalibus arvina est pingue durum, quod est inter cutem et viscera. 629 ADEO MAGNAE valde magnae, ut «adulescentem adeo nobilem». 630 ATINA POTENS civitas haec iuxta Pomptinas paludes est, dicta Atina a morbis, qui graece ἄται dicuntur, quas paludis vicinitas creat. TIBVRQVE SVPERBVM aut nobile, aut per transitum tetigit illud quod aliquando cum a senatu auxilia poscerent Tiburtes sub commemoratione beneficiorum, a se populo Romano praestitorum, hoc tantum a senatu responsum accepisse dicunt ‘superbi estis’. 631 CRVSTVMERIQVE mutavit: nam Crustumerium dicitur. TVRRIGERAE ANTEMNAE bene muratae. Antemnae autem dictae sunt, quod eas amnis praeterfluit, quasi ante amnem positae. 632 SALIGNAS VMBONVM CRATES ut dicit Sallustius de Lucanis «qui de vimine facta scuta recens detractis coriis quasi glutino adolescebant». 633 THORACAS AENOS bene ‘thoracas’; nam apud maiores loricae pectora tantum tegebant: Statius «triplici servantur pectora ferro», pectora: «nam tergo nullus metus». 634 LENTO DVCVNT ARGENTO flexili argento ducunt, id est extendunt. Est autem et spondiazon et reciprocus versus. 637 CLASSICA IAMQVE SONANT bene amphibolos dixit: nam classicum dicimus et tubam ipsam et sonum. Classicum autem est flexilis tuba. TESSERA SIGNVM symbolum bellicum, quod ad pugnam exeuntibus datur, scilicet propter confusionem, ut fuit in exercitu Marii Bal deus, in Syllae Apollo Delphicus, in Caesaris Venus Genetrix. 638 TREPIDVS festinus, more suo. 640 LORICAM INDVITVR dicimus et ‘induor illa re’ et ‘illam rem’.

426 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

641 HELICONA DEAE Parnasus, mons Thessaliae, dividitur in Cithaeronem Liberi et Heliconem Apollinis, cuius sunt musae. Est autem Homeri versus. MOVETE legitur et ‘monete’. 644 QVIBVS ARSERIT ARMIS aut splenduerit, aut amore flagraverit. 647 PRIMVS INIT BELLVM non mirum si sacrilegus et contemptor deorum contra piam gentem prior arma corripuit. Et scienda est poetae adfectatio – nam ablepsiam nefas est dicere – hic enim aliquos commemorat, quos in bello non invenis, item in sequentibus aliquos invenimus, quorum hic nullam fecit commemorationem. TYRRHENIS ASPER AB ORIS oriundo Tuscus, non qui nunc de Tuscia venit, quem antea pulsum a civibus constat. 648 AGMINAQVE ARMAT aut eorum, qui eum secuti fuerant, sicut eius filius: nec enim credibile est solum fugisse – tale enim aliquid Statius posuit «vel quos movet exul et haesit tristibus aucta fides» – aut certe eorum, quos Turnus dederat, ut Adrastus Polynici in Statio, qui ait «ne parva movens inglorius arma iret». 652 AGYLLINA EX VRBE de Caere oppido. NEQVIQVAM quia in proelio periit postquam patrium repetere se sperarat imperium. 653 PATRIIS QVI LAETIOR ESSET IMPERIIS dignus qui haberet imperatorem potius, quam exulem patrem. 656 PVLCHRO forti, ut diximus supra. 657 PVLCHER AVENTINVS Aventinus mons urbis Romae est, quem constat ab avibus esse nominatum, quae de Tiberi ascendentes illic sedebant, ut in octavo legimus «dirarum nidis domus opportuna volucrum». Quidam etiam rex Aboriginum, Aventinus nomine, illic et occisus est et sepultus, sicut etiam Albanorum rex Aventinus, cui successit Procas. Varro tamen dicit in gente populi Romani Sabinos a Romulo susceptos istum accepisse montem, quem ab Avente, fluvio provinciae suae, Aventinum appellaverunt. Constat ergo varias has opiniones postea secutas, nam a principio Aventinus est dictus ab avibus vel a rege Aboriginum: unde hunc Herculis filium constat nomen a monte accepisse, non ei praestitisse. INSIGNE PATERNVM absolute dixit.

digilibLT 427 Seruius

658 CENTVM ANGVES secundum Simonidem, ut diximus supra; nam alii dicunt novem fuisse. 659 COLLIS AVENTINI SILVA in silva collis Aventini. Et dicendo Aventinum ostendit iam antea ita esse nominatum. RHEA SACERDOS adludit ad nomen matris Romuli, quae dicta est Ilia, Rhea Silvia. 660 FVRTIVVM inlicite conceptum, quippe a sacerdote: alibi «et dulcia furta». 661 MIXTA DEO antique ut μιγεῖσα, graece dixit. MVLIER compendiose mortalem dixit: consequens namque fuerat ut diceret ‘mixta deo mortalis’. LAVRENTIA ARVA Laurentum civitas plurimum potuit, nam omnia vicina loca eius imperio subiacuerunt: unde nunc ait ‘arva Laurentia’, cum iuxta Tiberim armenta Hercules paverit. Sed secundum antiquum situm, ante Albam et Romam, Tiberis Laurentini territorium fuit. 662 GERYONE Geryon rex fuit Hispaniae. Qui ideo trimembris fingitur, quia tribus insulis praefuit, quae adiacent Hispaniae: Balearicae Minori et Maiori et Ebuso. Ob hoc fingitur etiam bicipitem canem habuisse, quia et terrestri et navali certamine plurimum potuit. Hunc Hercules vicit. Qui ideo fingitur ad eum olla aerea transvectus, quod habuit navem fortem et aere munitam. Sane sciendum declinari ‘hic Geryones, huius Geryonae’ – unde est «tergemini nece Geryonae» – sicut ‘Anchises Anchisae’: unde apparet usurpasse Sallustium qui dixit ‘Geryonis’. Veniens autem Hercules de Hispania per Campaniam in quadam Campaniae civitate pompam sui triumphi exhibuit, a quo Pompei dicitur civitas. Postea iuxta Baias caulam bubus fecit et eam saepsit: qui locus Boaulia dictus est olim, nam hodie Βαῦλοι vocatur. TIRYNTHIVS a Tirynthia civitate Argis vicina, in qua nutritus est Hercules. 663 TYRRHENOQVE BOVES IN FLVMINE L. H. admiratio locorum longinquitate. 664 PILA MANV pilum proprie est hasta Romana, ut gaesa Gallorum, sarisae Macedonum. DOLONES dolon est aut flagellum, intra cuius virgam latet pugio, aut secundum Varronem ingens contus cum ferro brevissimo. Dolones autem a fallendo dicti sunt, quod decipiant ferro, cum speciem praeferant ligni. Et multi volunt per teretes mucrones ‘dolones’ dici, per verum Sabellum ‘pila’ significari. 666 IPSE PEDES ad genus respicit: nam et Hercules pedes semper incessit, dum equos habuerit nobilissimos. TORQVENS sustinens, ut «axem humero torquens s. a. a.».

428 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

669 HORRIDVS tremendus, non re vera horribilis. 670 TIBVRTIA MOENIA LINQVVNT de Graecia tres fratres venerant ad Italiam, Catillus, Coras, Tibur vel Tiburnus. Hi diversas quidem fecere civitates unam tamen pariter condiderunt et eam Tibur de fratris maioris nomine nuncuparunt. Nunc ergo dicit duos ad bella venisse, dimisso ad civitatis custodiam Tiburno vel Tibure. 672 CATILLVS unde mons Catilli dicitur, quem Catelli dicunt per corruptionem. CORAS a cuius nomine est civitas in Italia. 675 DESCENDVNT CENTAVRI ex hac comparatione equites eos fuisse significat, quod tamen dicturus est postea «nec non celeresque Latini et cum fratre Coras et virginis ala Camillae». HOMOLEN OTHRYMQVE NIVALEM montes Thessaliae. 677 INGENS SILVA LOCVM ET MAGNO C. VIRGVLTA F. defectus ‘cedit silva, cedunt et virgulta fragore’, cum utique a minore ad maius venire debuerit. 678 NEC PRAENESTINAE FVNDATOR D. V. de civitatibus totius orbis multi quidem ex parte scripserunt, ad plenum tamen Ptolomaeus graece, latine Plinius. De Italicis etiam urbibus Hyginus plenissime scripsit, et Cato in originibus. Apud omnes tamen si diligenter advertas, de auctoribus conditarum urbium dissensio invenitur, adeo ut ne urbis quidem Romae origo diligenter possit agnosci. Nam Sallustius dicit «urbem Romam, sicuti ego accepi, condidere atque habuere initio Troiani et cum his Aborigines»; alii dicunt ab Euandro, secundum quos Vergilius «tunc rex Euandrus, Romanae conditor arcis»; alii a Romulo, ut «en huius, nate, auspiciis illa inclita Roma». Si igitur tantae civitatis certa ratio non apparet, non mirum si in aliarum opinione dubitatur. Vnde nec historicos nec commentatores varia dicentes imperitiae condemnare debemus, quia antiquitas ipsa creavit errorem, et plerique fundant, plerique augent et ad se transferunt nomina. Quam rem etiam non parvum errorem adferre manifestum est, ut ecce Laurentum a Pico factum est, nam legimus «Laurentis regia Pici»; item a Lavino, Latini fratre, Lavinum dictum; item a Latino Laurentum; item a Lavinia Laurolavinium. NEC PRAENESTINAE FVNDATOR DEFVIT VRBIS Praeneste locus haud longe ab urbe, dictus ἀπὸ τῶν πρίνων, id est ab ilicibus, quae ibi abundant. Illic erant pontifices et di indigetes, sicut etiam Romae. Erant etiam duo fratres in eodem loco, qui Digidii appellabantur. Horum soror dum ante focum sederet, resiliens scintilla eius uterum percussit, unde dicitur concepisse. Postea enixa est puerum iuxta templum Iovis abiecitque. Virgines aquatum euntes iuxta ignem inventum sustulerunt, qui haud longe a fonte erat, unde Vulcani filium esse dixerunt. Caeculum autem ideo, quia minoribus oculis fuit, quam

digilibLT 429 Seruius

rem fumi plerumque facit acrimonia. Hic postea collecta multitudine postquam diu latrocinatus est, Praenestinam civitatem in montibus condidit. Et cum ludorum die vicinos populos invitasset, coepit eos hortari ut secum habitarent, et pro gloria iactare filium se esse Vulcani. Quod cum illi non crederent, invocato Vulcano, ut eum filium comprobaret, omnis illius multitudinis coetus est flamma circumdatus. Quo facto commoti vicini populi simul habitaverunt et Vulcani filium esse crediderunt. Hinc ait Vergilius est «omnis quem credidit aetas», quasi post dubitationem, et quia sine dubio aetas varia in spectaculis curiosa fuit. Dicimus autem et ‘hoc Praeneste’, ut «quique altum Praeneste viri»; et ‘haec Praenestis’, ut «cum primam aciem Praeneste sub ipsa stravi». 682 QVIQVE ARVA GABINAE IVNONIS Gabii populi, diu in agris morati, tandem Gabios condiderunt: unde perite ‘arva’ dixit, non moenia. Sane illic Iuno religiosissime colitur. Est autem locus haud longe ab urbe. 683 GELIDVMQVE ANIENEM Anio fluvius est urbi proximus, hic Vergilius euphoniam secutus ‘anienem’ dixit: nam Ennius «Anionem» dixit iuxta regulam. 684 HERNICA SAXA COLVNT Sabinorum lingua saxa hernae vocantur. Quorum quidam dux magnus Sabinos de suis locis elicuit et habitare secum fecit in saxosis montibus, unde loca Hernica dicta sunt et populi Hernici. DIVES ANAGNIA aut fertilis, aut adludit ad historiam. Nam Antonius Augusti sorore contempta postquam Cleopatram duxit uxorem, monetam eius nomine in Anagnia civitate iussit feriri. 685 QVOS AMASENE PATER aut ‘pascis’, aut sit antiptosis ‘quos pascit Amasenus’. Est autem fluvius. ARMA scuta. 686 NEC CLIPEI scuta maiora, dicta ab eo quod celent corpus, ἀπὸ τοῦ κλέπτειν. 688 FVLVOSQVE LVPI DE PELLE GALEROS galerus genus est pillei, quod Fronto genere neutro dicit ‘hoc galerum’. 689 VESTIGIA NVDA SINISTRI INSTITVERE P. atqui ipse est in pugnantibus primus; sed bene nudus est, quia tegitur scuto. Dextrum autem tectum congruum fuerat, quasi ab armis remotum. 690 PERO autem est rusticum calciamentum. Et traxit hoc a Graeciae more, unde isti transierant, ubi hoc calciamenti fuerat genus.

430 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

691 AT MESSAPVS EQVVM DOMITOR hic Messapus per mare ad Italiam venit, unde Neptuni filius dictus est: quem invulnerabilem ideo dicit, quia nusquam periit, nec in bello. Ignem autem ei nocere non posse propter Neptunum dicit, qui aquarum est deus. Ab hoc Ennius se commemorat originem ducere: unde nunc et cantantes inducit eius socios et eos comparat cycnis. ‘Domitor’ autem ‘equorum’, quasi animalium quae pater invenerat. 695 FESCENNINAS ACIES Fescenninum oppidum est ubi nuptialia inventa sunt carmina. Hi autem populi ab Atheniensibus ducunt originem. AEQVOSQVE FALISCOS Faliscos Halaesus condidit. Hi autem inmutata H in F Falisci nominantur, sicut febris dicitur quae ante hebris dicebatur, Formiae quae Hormiae fuerunt ἀπὸ τοῦ εὐόρμου: nam posteritas in multis nominibus F pro H posuit. Iustos autem dicit Faliscos, quia populus Romanus missis decem viris inde multa iura fetialia collegit et non nulla supplementa duodecim tabularum accepit, nam ab Atheniensibus decem habuerunt tabulas. 696 HI SORACTIS HABENT ARCES mons apud Hirpinos haud longe a Flaminia, de quo Horatius «videt ut alta stet nive c. S.». FLAVINIAQVE ARVA locus est in Italia Flavinium nomine. 697 ET CIMINI CVM MONTE LACVM et lacus et mons hoc nomine appellantur. Sane hoc habet fabula. Aliquando Hercules ad hos populos venit. Qui cum a singulis provocaretur ad ostendendam virtutem, deiecisse dicitur vectem ferreum, quo exercebatur. Qui cum terrae esset adfixus et a nullo potuisset auferri, eum rogatus sustulit, unde inmensa vis aquae secuta est, quae Ciminum lacum fecit. LVCOSQVE CAPENOS unde et porta Capena, quae iuxta Camenas est, nomen accepit. 698 AEQVATI NVMERO digesti in ordinem - hinc est ‘saepenumero scripsi’, hoc est ordine - congruenter, sicut decebat, rationabiliter. 699 LIQVIDA INTER NVBILA pura: sed nihil tam contrarium nubibus. Nam liquidae non sunt ut in quinto diximus ubi est «liquidis in nubibus arsit harundo» unde nubes pro aere accipiamus positas. 700 ET LONGA CANOROS DANT PER COLLA MODOS secundum Plinium, qui ait in naturali historia, cycnos ideo suavius canere, quia colla longa et inflexa habent, et necesse est eluctantem vocem per longum et flexuosum meatum varias reddere modulationes.

digilibLT 431 Seruius

701 SONAT AMNIS Caystrum dicit, qui cohaeret Asiae paludi. Quam cum significamus, ‘A’ longa est, cum sit brevis, si provinciam significare voluerimus: quod significatur in Georgicis, ut «atquae Asia circum dulcibus in stagnis rimantur prata Caystri». Nam brevis est provinciam Asiam quando dicimus ‘a’ ut «postquam res Asiae». 705 VOLVCRVM RAVCARVM ‘raucarum’ τῶν μέσων est, hoc est mediae significationis, sicut ‘grave olens’: nam legimus «graviter spirantis copia thymbrae». Sciendum tamen Vergilium secundum morem provinciae suae locutum, in qua bene canentes cycni rauciones vocantur. 706 ECCE SABINORVM P. D. S. Vsurpat hoc: nam Clausus, Sabinorum rex, post exactos reges, cum quinque milibus clientum et amicorum Romam venit, et susceptus partem urbis ad habitandum accepit: ex quo Claudia et tribus est et familia nominata. PRISCO DE SANGVINE de antiquis Sabinis. 707 MAGNVM AGMEN propter quinque milia clientum. 709 POSTQVAM IN PARTEM DATA R. S. hoc de alia traxit historia. Nam post raptum Sabinarum et facta foedera inter Romulum et Sabinorum ducem Titum Tatium recepti in urbem Sabini sunt, sed hac lege, ut in omnibus essent cives Romani, excepto in suffragii lationem: nam magistratus non creabant. 710 AMITERNA COHORS de Amiterno oppido. PRISCIQVE QVIRITES id est Sabini. Prisci autem ideo, quia post foedus Titi et Romuli placuit ut quasi unus de duobus fieret populus: unde et Romani Quirites dicti sunt, quod nomen Sabinorum fuerat a civitate Curibus, et Sabini a Romulo Romani vocati sunt. 711 ERETI MANVS OMNIS oppidum est dictum a Iunone, id est ἀπὸ τῆϛ Ἥρας, quae illic colitur. OLIVIFERAEQVE MVTVSCAE haec Trebia dicta est postea, quam modo Trebulam dicimus. Apud quam Hannibal delevit populum Romanum: Lucanus «Cannarum fuimus Trebiaeque iuventus». 712 NOMENTVM VRBEM hoc ex persona sua dicit poeta: nam adhuc civitas Nomentana non fuerat, etiam in sexto ait «hi tibi Nomentum et Gabios u. F., haec tum nomina erunt, nunc sunt s. n. t.». ROSEA RVRA VELINI Velinus lacus est iuxta agrum, qui Rosulanus vocatur. Varro tamen dicit lacum hunc a quodam consule

432 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

in Narem vel Nartem fluvium - nam utrumque dicimus - esse diffusum. Post quod tanta est ea loca secuta fertilitas, ut etiam perticae longitudinem altitudo superaret herbarum: quin etiam quantum per diem demptum esset, tantum per noctes crescebat, quod Vergilius ad laudem suae provinciae transtulit, dicens «quantum longis carpent armenta diebus exigua tantum g. r. n. r.». 713 TETRICAE HORRENTIS RVPES Tetricus mons in Sabinis asperrimus, unde tristes homines tetricos dicimus. MONTEMQVE SEVERVM proprium nomen est montis, sicut agri Rosei. 714 CASPERIAMQVE COLVNT Casperia et Foruli civitates sunt. FLVMEN HIMELLAE Himella fluvius est. Et sic dixit ‘Himellae flumen’, ut «Buthroti urbem». 715 QVI TIBERIM FABARIMQVE BIBVNT bene ‘bibunt’: namque Tiberis in Tuscia oritur, sed transit etiam per Sabinos, unde ‘bibunt’, non ‘possident’ dixit. Et sciendum Turno dari auxilia a tractu Piceni, Samnii, Campaniae et pro parte Apuliae: omnis vero Tuscia superior et Venetia Aeneae praestat auxilium. Fabarim autem quem dicit etiam ipse per Sabinos transit sed Farfarus dicitur: Plautus «dissipabo te tamquam folia Farfari», Ovidius «et amoenae Farfarus umbrae». FRIGIDA MISIT NVRSIA Piceni civitas. ‘Frigida’ autem aut re vera, aut certe venenosa, nocens: Gracchi namque ubique in contentionibus suis Nursinos sceleratos appellaverunt, et scimus amare Vergilium historiarum per transitum tangere. 716 ORTINAE CLASSES Ortini equites qui classes dicuntur apasi, unde et tuba eorum classica dicimus, et partes populi classes vocamus, quae quinque fuisse legimus saepius. POPVLI LATINI qui intererant Albani montis viscerationi. 717 INFAVSTVM INTERLVIT ALLIA NOMEN Allia fluvius haud longe ab urbe est. Iuxta quem Galli Brenno duce, XV Kal. Aug. die deleto exercitu, post triduum etiam urbem vastaverunt excepto Capitolio. Sane ‘Alia’ dicitur cui propter metri necessitatem unum l addidit ut Allia diceretur sicut ‘reliquias’ unde apparet bene dixisse Lucanum «quas aliae clades». 718 MARMORE mari. 720 VEL CVM SOLE NOVO prima aestatis parte: nam proprie sol novus est VIII Kal. Ian.; sed tunc non sunt aristae, quas ab ariditate dictas esse constat.

digilibLT 433 Seruius

721 AVT HERMI CAMPO Hermus Lydiae fluvius, qui superfusus campis gignit fertilitatem, unde harenas aureas fingitur trahere. LYCIAE F. A. provincia est fertilis frugum. 723 HINC AGAMEMNONIVS TROIANI NOMINIS HOSTIS hunc Agamemnonis plerique comitem, plerique nothum filium volunt. Qui cum venisset ad Italiam auditoque adventu Aeneae in bellum ruit, non amore Turni, sed odio hostilitatis antiquae; unde ait ‘Troiani nominis hostis’. 725 RAPIT POPVLOS raptim adducit. Etiam Campaniae loca commemorat. Nam Massicus mons est vitibus plenus. ‘Massica’ autem dixit, ut «Maenala». 727 AVRVNCI PATRES isti graece Ausones nominantur. SIDICINAQVE IVXTA AEQVORA ab oppido quod Sidicinum dicitur. 728 CALES LINQVVNT civitas est Campaniae; nam in Flaminia quae est Cale dicitur. Est et in Gallaecia hoc nomine, quam Sallustius captam a Perperna commemorat. AMNISQVE VADOSI ACCOLA VVLTVRNI fluvius, iuxta Cumas cadit in mare. 729 SATICVLVS ASPER populus Campaniae, asper moribus. 730 OSCORVMQVE MANVS Capuenses dicit, qui ante Opikoi appellati sunt, quod illic plurimi abundavere serpentes. ACLYDES ILLIS TELA aclydes sunt tela quaedam antiqua, adeo ut nec usquam commemorarentur in bello. Legitur tamen quod sint clavae cubito semis factae, eminentibus hinc et hinc acuminibus quibusdam: quae ita in hostem iaciuntur religatae loro vel lino, ut peractis vulneribus possint ad dominos reverti. Putatur tamen esse teli genus, quod flagello in inmensum iaci potest. 732 LAEVAS CAETRA TEGIT scutum loreum, quo utuntur Afri et Hispani. FALCATI COMMINVS ENSES adfectavit varietatem: nam consequens fuerat ut diceret ‘dextras armant gladii falcati’. Falcatus autem ensis est harpen, qua usus est Perseus: Lucanus «harpen alterius monstri iam caede rubentem». 734 OEBALE Oebalus filius est Telonis et nymphae Sebethidis. Haec autem est iuxta Neapolim. Sed Telon diu regnavit apud Capreas, insulam contra Neapolim sitam.

434 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

Filius vero eius, patris non contentus imperio, transiit ad Campaniam et multis populis subiugatis suum dilatavit imperium. 735 TELEBOVM CAPREAS CVM REGNA TENERET cum teneret Capreas, regna Teleboum: nam Teleboae Caprearum sunt populi, quos Telon suo regebat imperio. 738 SARRASTRIS POPVLOS populi Campaniae sunt a Sarno fluvio. 739 RVFRAS BATVLVMQVE castella Campaniae. ARVA CELEMNAE Iunonis. Locus Campaniae est Celemnae, sacer Iunoni. 740 ET QVOS MALIFERAE DESPECTANT MOENIA BELLAE multi Nolam volunt intellegi et dicunt iratum Vergilium nomen eius mutasse propter sibi negatum hospitium, et id aperte noluisse dicere, sed ostendere per periphrasin; nam illic Punica mala nascuntur unde nunc ‘Bella’ pro ‘Nola’ posuerit. Alii volunt accipi ‘moenia Abellae’, ut sit synalipha cum legimus ‘moenia Abellae’. 741 CATEIAS tela Gallica: unde et Teutonicum ritum dixit. 742 RAPTVS DE SVBERE CORTEX bene ‘raptus’, id est raptim sublatus, quia recens suberis cortex in quamvis formam tota flectitur facilitate. 744 MONTOSAE NERSAE civitas in montibus posita. 745 INSIGNEM FAMA bene ‘fama’, quia occidetur, ut «obtruncat Vfentemque Gyas, cadit e. T. a.». 746 HORRIDA PRAECIPVE CVI GENS Aequiculam gentem dicit, et morum et vitae qualitate praeduram. Sane aliud pendet ex alio: ideo erant horridi, quia venabantur; ideo venabantur, quia habebant duras glebas, id est infertiles: nam molles feraces sunt, ut in Georgicis docet «et cui putre solum, namque hoc imitamur arando». 750 QVIN ET MARRVVIA VENIT DE GENTE SACERDOS Medea quando relictis Colchis Iasonem secuta est, dicitur ad Italiam pervenisse, et populos quosdam circa Fucinum ingentem lacum habitantes, qui Marrubii appellabantur quasi circa

digilibLT 435 Seruius

mare habitantes, propter paludis magnitudinem, docuit remedia contra serpentes: quamquam alii Marrubios a rege dictos velint. Hi ergo populi Medeam Angitiam nominaverunt ab eo quod eius carminibus serpentes angerent. Ab his nunc Vmbronem venisse dicit, non regem, sed ducem. Sunt autem isti Marsorum populi. 751 FRONDE SVPER GALEAM ET FELICI COMPTVS OLIVA comptus frondibus festae olivae. 753 VIPEREO GENERI terrenis serpentibus. GRAVITER SPIRANTIBVS HYDRIS aquae serpentibus. ‘Graviter’ autem ‘spirantibus’ solo nocentibus flatu: Lucanus «ante venena nocens». 754 SPARGERE conficere, ut «et spargere venena didicerunt». 755 ARTE LEVABAT leviores esse faciebat, ut «nostrumque leves quaecumque laborem». 756 MEDICARI CVSPIDIS ICTVM ‘medicor illam rem’ et ‘illi rei’, sicut modulor. 760 LIQVIDI FLEVERE LACVS etiam alii. 761 IBAT ET HIPPOLYTI PROLES PVLCHERRIMA BELLO VIRBIVS Theseus mortua Hippolyte Phaedram, Minois et Pasiphaae filiam, superduxit Hippolyto, qui cum de stupro illam interpellantem contempsisset, falso delatus ad patrem est, quod ei vim voluisset inferre. Ille, hoc est Theseus, Aegeum patrem rogavit ut se ulcisceretur, qui agitanti currus Hippolyto inmisit focam in litore, qua equi territi eum distraxerunt. Tunc Diana eius castitate commota revocavit eum per Aesculapium, filium Apollinis et Coronidis, qui natus erat exsecto matris ventre, ideo quod cum Apollo audisset a corvo, eius custode, eam adulterium committere, iratus Coronidem maturo iam partu confixit sagittis, corvum vero nigrum fecit ex albo, et exsecto ventre Coronidis produxit ita Aesculapium, qui factus est medicinae peritus. Hunc postea Iuppiter propter revocatum Hippolytum interemit: unde Apollo iratus Cyclopas fabricatores fulminum confixit sagittis, ob quam rem a Iove iussus est Admeti regis novem annis armenta pascere divinitate deposita. Sed Diana Hippolytum revocatum ab inferis in Aricia nymphae commendavit Egeriae et eum Virbium quasi bis virum iussit vocari. Cuius nunc filium cognominem dicit in bellum venire: adeo omnia ista fabulosa sunt. Nam cum castus ubique inductus sit et qui

436 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

semper solus habitaverit, habuisse tamen fingitur filium. Re vera autem, ut et supra diximus, Virbius est numen coniunctum Dianae, ut matri deum Attis, Minervae Erichthonius, Veneri Adonis. 762 QVEM MATER ARICIA MISIT civitas iuxta Albam. ‘Mater’ autem propter Augustum dicit, qui fuerat ex Aricina matre progenitus: ac si diceret, quae tanti auctor est generis. 763 EGERIAE LVCO nympha in Aricino nemore, quam amicam suam Numa esse fingebat ad firmandam legum suarum auctoritatem. 764 PINGVIS VBI ET PLACABILIS ARA DIANAE ‘pinguis’ frequenti sacrificio, ‘placabilis’ autem ac si diceret, non qualis ante fuit, vel illic vel apud Tauros, humano gaudens cruore: quam historiam plene in secundo diximus, cum Iphigeniae incidit commemoratio. 765 ARTE NOVERCAE OCCIDERIT bene vim sceleris expressit sola novercae commemoratione. 769 PAEONIIS REVOCATVM HERBIS aut medicinalibus, a Paeone medico deorum, qui Paean secundum Doricos dicitur, secundum rationem Paeon: aut re vera herbam Paeoniam dicit, cuius Creta ferax est. ET AMORE DIANAE ‘amore’, id est cura. 772 MEDICINAE TALIS ET ARTIS quae etiam fata dissolveret. 773 POENIGENAM matris poena genitum: alii ‘Phoebigenam’ legunt, ut Probus. 775 RELEGAT commendat ab aliis segregatum. 776 SOLVS in solis locis: nam ‘solus’ quomodo qui filium dicitur suscepisse? IGNOBILIS non vilis, sed ignotus: quamquam possit etiam ad illud referri quod dicitur quibusdam artibus posse hominum vitam ultra fata protendi, ita tamen, ut solam habeant vitae imaginationem; videntur enim omnia facere nec faciunt. 777 VERSOQVE VBI NOMINE de re facto, ut «oestrum Grai vertere vocantes».

digilibLT 437 Seruius

778 VNDE ETIAM TRIVIAE TEMPLO exponit τὸ αἴτιον: nam Callimachus scripsit αἴτια, in quibus etiam hoc commemorat. 781 HAVD SETIVS non segnius patre. Dicit autem tantae eum fuisse audaciae, ut nec paternae mortis terreretur exemplo. 784 VERTITVR id est agit. ET TOTO VERTICE SVPRA EST Statius «et toto despectat corpore bellum». 786 AETNAEOS EFFLANTEM FAVCIBVS IGNES nimios, quantos habet Aetna. 787 TAM MAGIS ILLA FREMENS ET TRISTIBVS EFFERA FLAMMIS QVAM MAGIS EFFVSO CRVDESCVNT SANGVINE PVGNAE legitur in arte quod ‘tam magis maxime minus minime’ positivo tantum iungantur: quod tamen tunc observatur si ponantur ad augmentum istae particulae; tunc enim vitiosam faciunt elocutionem. Ceterum si ad exaequationem positae sint, possunt vel comparativo vel superlativo vel pro his gradibus ipsae inter se iungi: hinc ergo est ‘tam magis illa fremens et tristibus effera flammis quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae’, non enim ad praelationem positae sunt, sed ad exaequationem. Maiores enim nostri vitia non in dicto, sed in significatione esse voluerunt. Hinc est in Sallustio «ita quam quisque pessime fecit, tam maxime tutus est»: nam et hic exaequatio est, non comparatio. 790 IO AVRO INSIGNIBAT haec Inachi filia Argivorum fluminis fuit. Hanc amavit Iuppiter. Et dum cum ea esset, Iuno supervenit. Timens ille ne deprehenderetur, Io mutavit in vaccam et eam poscenti dedit Iunoni, ne paelicem confiteretur. Cui Iuno Argum, oculatum omnibus membris, Arestoris filium custodem adposuit. Quem cum Iuppiter per Mercurium interemisset, Iuno eum in pavonem mutavit, Ioni vero inmisit oestrum, quo diu vexata ad Aegyptum venit et Iovis voluntate in Isin mutata est. INSIGNIBAT signo suo clarum esse faciebat. 791 ARGVMENTVM INGENS aut fabula, ut Cicero «argumenta erant in valvis», aut re vera argumentum, quo se Graecum probare cupiebat. Hoc etiam Amata superius dixit «Inachus Acrisiusque patres mediaeque Mycenae». CVSTOS ne reverti posset in formam priorem. 792 PATER INACHVS pater non tantum eius, sed auctor originis Turni.

438 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

794 TOTIS AGMINA DENSENTVR CAMPIS qui oculis poterant subiacere. DENSENTVR vero denseo denses dicimus, aliter non. ARGIVAQVE PVBES et hoc ad generis, ut supra diximus, pertinet probationem, quod eum sequebantur Argivi. 795 VETERESQVE SICANI bene ‘veteres’: nam ubi nunc Roma est, ibi fuerunt Sicani, quos postea pepulerunt Aborigines. 796 SACRANAE ACIES dicunt quendam Corybantem venisse ad Italiam et tenuisse loca, quae nunc urbi vicina sunt, et ex eo populos ducentes originem Sacranos appellatos; nam sacrati sunt matri deum Corybantes. Alii Sacranas acies Ardeatum volunt, qui aliquando cum pestilentia laborarent, ver sacrum voverunt, unde Sacrani dicti sunt. PICTI SCVTA LABICI Glaucus, Minois filius, venit ad Italiam. Et cum sibi imperium posceret nec acciperet, ideo quod nihil praestabat, sicut eius pater praestiterat zonam eis transmittendo, cum antea discincti essent, ostendit scutum militarem: a quo et ipse Labicus dictus est, et ex eo populi ἀπὸ τῆϛ λαβῆς, quam latine amplam vocamus. ‘Picti’ autem ‘scuta’ id est in bello frequenter probati: nam apud maiores virorum fortium erant scuta depicta, contra inertium et tironum pura erant, unde est «parmaque inglorius alba», id est non picta. 797 QVI SALTVS TIBERINE TVOS non originem, ut diximus supra. SACRVMQVE NVMICI LITVS ARANT aut iam tunc sacrum, aut prolepsis est, nam consecratus est Numicus, postquam inventum est illic cadaver Aeneae. 798 LITVS ARANT litus fluminis, ut «viridique in litore conspicitur sus». 799 CIRCAEVMQVE IVGVM circa hunc tractum Campaniae colebatur puer Iuppiter, qui Anxyrus dicebatur, quasi ἄνευ ξυροῦ, id est sine novacula, quia barbam numquam rasisset, et Iuno virgo, quae Feronia dicebatur. Est autem fons in Campania iuxta Terracinam, quae aliquando Anxur est dicta. 800 ET VIRIDI GAVDENS FERONIA LVCO non vacat quod addidit ‘viridi’: nam cum aliquando huius fontis lucus fortuito arsisset incendio et vellent incolae exinde transferre simulacra, subito reviruit. 801 QVA SATVRAE IACET ATRA PALVS secundum hanc lectionem re vera Saturam paludem intellegimus; sed alii ‘Sturae’ legunt. Quod si est, paludem

digilibLT 439 Seruius

pro flumine posuit; nam haud longe a Terracina oppidum est Astura et eiusdem cognominis fluvius. 802 QVAERIT ITER VALLES satis signatis verbis expressit flumen angustum, contra de Tiberino ait «in mare prorumpit». 803 HOS SVPER ADVENIT VVLSCA DE GENTE CAMILLA prudenter post inpletam commemorationem virorum transit ad feminas; ita enim et de Troianis legitur, qui ultimum Amazonum auxilium postularunt: quae res ab Homero praetermissa est. Sane iam praesagium est infelicitatis futurae quod inter ipsa principia armantur et feminae. VVLSCA DE GENTE de Priverno, Volscorum oppido, ut «Priverno antiqua Metabus cum excederet urbe». 804 FLORENTES AERE CATERVAS Ennius et Lucretius florens dicunt omne quod nitidum est; hoc est secutus Vergilius, aliter acyrologia est: Lucretius «florebat navibus pontus». 805 CALATHISVE MINERVAE Minerva et armorum dea est et lanificii, sed Camilla animum ad arma sola contulerat. 807 CVRSVQVE PEDVM bene ‘pedum’ adiecit, ne per equum eius gloria minueretur, quod ei obicitur «quid tam[en] egregium, si femina forti fidis equo?». 809 ARISTAS primas spicae partes, dictas ab eo quod primae arescant. 811 TINGVERET mergeret, ut «tinguat equos». 813 IVVENTVS TVRBAQVE MIRATVR MATRVM ante ornatum eius, postea arma dicturus est: unde hysteroproteron in respondendo esse volverunt, ut ornatum matres, viri vero arma mirentur. Sed melior sensus, si, sicut dictum est, accipimus: ea enim sexus miratur uterque quae sunt posita contra opinionem, ut mirentur feminae arma in muliere, viri ornatum in bellatrice. 814 INHIANS stupore quodam, ore patefacto. 816 LYCIAM PHARETRAM quasi Lyciam, ut legimus ‘Cretenses sagittas’.

440 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

817 PASTORALEM PRAEFIXA CVSPIDE MYRTVM non hastam myrteam, sed ipsam myrtum: Statius «Lernaeam iacit ille trabem».

1 VT BELLI SIGNVM LAVRENTI TVRNVS AB ARCE EXTVLIT apud maiores nostros tria erant militiae genera in bellis gerendis: nam aut legitima erat militia aut coniuratio aut evocatio. Legitima erat militia eorum, qui singuli iurabant pro republica se esse facturos, nec discedebant nisi completis stipendiis, id est militiae temporibus: et sacramentum vocabatur. Aut certe si esset tumultus, id est bellum Italicum et Gallicum, in quibus ex periculi vicinitate erat timor multus, quia singulos interrogare non vacabat, qui fuerat ducturus exercitum ibat ad Capitolium exinde proferens duo vexilla, unum russeum, quod pedites evocabat, et unum caeruleum, quod erat equitum – nam caeruleus color maris est, a cuius deo equum constat inventum – dicebat «qui rem publicam salvam esse vult, me sequatur», et qui convenissent, simul iurabant: et dicebatur ista militia coniuratio. Fiebat etiam evocatio: nam ad diversa loca diversi propter cogendos mittebantur exercitus. Modo ergo duo sunt genera militiae, coniuratio et evocatio, quippe in tumultu. Sane incongruum non est quod signum belli, id est vexilli elevationem Turno dat: aut cum de rege Latino dixerit supra «rerumque reliquit habenas». ‘Belli’ autem ‘signum’ generaliter dixit, nam multa sunt: sed vexillum significat, quod est tractum a veli diminutione, ut ‘velum vexillum’. 2 STREPVERVNT CORNVA CANTV quae simul sonabant, ut «aereaque assensu conspirant cornua rauco». 3 VTQVE ACRES CONCVSSIT EQVOS hoc ad equites pertinet. VTQVE IMPVLIT ARMA hoc ad pedites pertinet. Est autem sacrorum: nam is qui bellorum susceperat curam, sacrarium Martis ingressus primo ancilia commovebat, post hastam simulacri ipsius dicens «Mars vigila». 4 EXTEMPLO aut subito, aut re vera ex ipso templo, id est post divina arma commota. TVMVLTV TREPIDO festino, more suo. 5 CONIVRAT nota de re bona coniurationem dici posse: ergo coniuratio τῶν μέσων est. IVVENTVS EFFERA efferata per furiam.

digilibLT 441 Seruius

6 MESSAPVS ET VFENS bona electio personarum ad dilectum habendum: unus eques bonus, id est Messapus, mittitur, alter pedes egregius. 7 CONTEMPTORQVE DIVVM quis enim iustius quam sacrilegus contra pios et praepararet bellum et gereret? 8 VASTANT CVLTORIBVS abducendo cultores vastos et desertos efficiunt. 9 MITTITVR ET MAGNI VENVLVS D. A. V. Diomedes postquam repperit ira Veneris a se vulneratae uxorem apud Argos turpiter vivere, noluit reverti: sed tenuit partes Apuliae, et edomita omni montis Gargani multitudine in eodem tractu civitates plurimas condidit. Nam et Beneventum et Equumtuticum ipse condidit, et Arpos, quae Argyrippa dicitur, ad quam nunc Venulus mittitur, non Arpinum, quam constat esse Campaniae, unde Cicero Arpinas. Sane sciendum Apuliam uno dictam vocabulo, sed huius partem quam Diomedes tenuit, Messapiam et Peucetiam a duobus fratribus dictam, qui illic imperarunt: item Dauniam a Dauno rege Apuliae. VENVLVS hunc fuisse constat Argivum: nam Tiburs est, ut ille indicat locus «praedam Tiburtum ex agmine raptam portat ovans». Considerate ergo hic ad Diomedem mittitur, ut eum vel quasi civis possit movere. 10 CONSISTERE iam esse conditos et fundasse civitatem. 12 ET FATIS REGEM SE DICERE POSCI ut illud est «expectate solo Laurenti». Et dicendo ‘posci’ agit subtiliter: nam si non venit errore, sed fato, omnem sibi utique est vindicaturus Italiam, sine dubio et Diomedis imperium. 13 VIRO SE ADIVNGERE GENTES DARDANIO bene non ‘Aeneae’ dixit, sed ‘viro Dardanio’, ut non sit mirum si sequebantur hominem sibi cognatione sociatum, ut «hinc Dardanus ortus, huc repetit». 15 QVID STRVAT HIS COEPTIS cum hinc iam coeperit. Et participialiter dixit. Ab eo quod est incipio ‘coeptus’ facit: hinc ergo ‘coeptis’. QVEM SI FORTVNA SEQVATVR E. P. et si eum fortuna comitetur, quem finem suae velit esse victoriae, ipsum melius nosse, qui iam antiquus est hostis. Vult autem intellegi Aenean etiam contra Diomeden bella gesturum, non tantum propter praesens imperium, sed et causa hostilitatis antiquae.

442 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

18 TALIA PER LATIVM ‘gerebantur’ subaudis: et est formosa eclipsis. 19 CVNCTA VIDENS mente pertractans: nam non videbat. CVRARVM FLVCTVAT AESTV his verbis futuram praeoccupat comparationem, quae est Apollonii verbum ad verbum. 23 SOLE REPERCVSSVM aut vacat ‘re’: aut bene ‘repercussum’, quia primo aquam ferit, postea tendit ad tecta. RADIANTIS I. L. negant omnes physici lumen lunae aliud ex se reddere. Vituperatur hoc dicto Vergilius: quod tamen tolerabile est, quia non lunam, sed imaginem dixit lunae, quam ex sole lumen accipere manifestum est. 25 LAQVEARIA multi ‘lacuaria’ legunt, nam ‘lacus’ dicuntur: unde est in Horatio «nec mea renidet in domo lacunar». 27 ALITVVM pro ‘alitum’, sed metri causa, ut diximus supra, addit syllabam. 28 SVB AETHERIS AXE id est sub aëre. 30 SERAMQVE DEDIT PER MEMBRA QVIETEM tardam, quippe in bellicis curis. 31 TIBERINVS AMOENO bene ‘Tiberinus’, quia supra dixerat ‘deus’: nam in sacris Tiberinus, in coenolexia Tiberis, in poemate Thybris vocatur. 33 SENIOR atqui ubique eum flavum dixit; sed ‘senior’ aut propter spumas dictum est, aut ad reverentiam pertinet: sic Lucanus de urbe Roma adhuc florente «turrigero canos effundens v. c.». 35 CVRAS HIS DEMERE D. habitum futurae orationis ostendit. 36 O SATE GENTE D. alibi «deum certissima proles». 37 VRBEM QVI REVEHIS NOBIS ut «Ilium in Italiam portans»: ‘urbem’ modo pro civibus posuit. ‘Revehis’ autem propter Dardanum.

digilibLT 443 Seruius

38 EXPECTATE SOLO LAVRENTI dat adfectum etiam locis, ut «ipsae te, Tityre pinus, ipsi te fontes, ipsa haec a. v.». 39 HIC TIBI CERTA DOMVS quod superius ab Apolline poposcerat, hoc nunc indicat Tiberis ut «da propriam, Thymbraee, domum, d. m.». 40 TVMOR OMNIS ET IRAE C. D. aliqua hemistichia in Vergilio sunt tam sensu inminuta, quam verbis, ut ecce hoc loco: namque non possumus intellegere quievisse omnem tumorem et iram deorum, cum adhuc inimica sit Iuno, et ad Troianorum perniciem addantur alia numina, ut Furia, ut Iuturna: unde mire quidam conclusit hunc versum, dicens «concessere deum profugis nova moenia Teucris». Quodsi ita acceperimus, ut dicat Teucros constituere civitatem, nec ea numina, quae irata sunt, vetant, nihil erit contrarium: nam et ipsa Iuno hoc dicit «non dabitur regnis, esto, prohibere Latinis: atque inmota manet fatis L. c.». Hic autem sensus, etiamsi detrahas subauditionem, potest accipi a superioribus, ut sit: tumor omnis et irae concessere d., ut hic tibi sit certa domus certi penates. 43 LITOREIS licet possimus etiam de fluvio litus dicere, ponit tamen discretionem, ut hic ‘sub ilicibus’, paulo post «viridique in litore c. s.». Hanc autem porcam, ut supra dictum est, secum habuere Troiani, quam amissam in Campania invenerunt cum fetu circa Laurentem agrum. Quam ideo Aeneas immolavit Iunoni, quia ipsa dicitur terra, ut «coniugis in gremium laetae d.». Scimus enim hoc animal inimicum esse frugibus, ut caprum vitibus, qui Libero immolatur. 44 ENIXA IACEBIT participio utens tangit historiam. 45 SOLO RECVBANS ‘solo’ videtur abundare. 47 EX QVO qua ratiocinatione. 49 QVOD INSTAT quod solum ex laboribus restat: cura enim Aeneae praesentis fuerat necessitatis. 51 ARCADES HIS ORIS GENVS A P. P. Euander Arcas fuit, nepos Pallantis, regis Arcadiae. Hic patrem suum occidit, suadente matre Nicostrata, quae etiam Carmentis dicta est, quia carminibus vaticinabatur. Dimissa provincia sua, venit ad

444 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

Italiam et pulsis Aboriginibus tenuit loca, in quibus nunc Roma est, et modicum oppidum fundavit in monte Palatino. Hic autem mons Palatinus secundum Vergilium a Pallante, avo Euandri, est dictus, secundum Varronem et alios a filia Euandri Pallantia, ab Hercule vitiata et postea illic sepulta, vel certe a Pallante eius filio illic sepolto. Alii ab ovium balatu Balanteum volunt dictum, et exinde per antistichon Pallanteum dictum. Sed si a balatu hoc nomen venerit, ‘pa’ longa est, sicut eam Martialis ponit plerumque; si autem a Pallante, ‘pa’ brevis est, ut eam ponit ubique Vergilius secundum suam opinionem. GENVS A PALLANTE PROFECTVM profectum ad has oras genus a Pallante, non a Pallante profectum. 53 IN MONTIBVS ut diximus supra, in minoribus illis colliculis. 54 PALLANTIS PROAVI confudit nomina, ut plerumque solet; nam avus fuit. Sic et illud dixit «luco tunc forte parentis Pilumni Turnus» et alibi «Pilumnusque illi quartus pater». 55 HI BELLVM ADSIDVE DVCVNT CVM GENTE LATINA ‘ducunt’ aut gerunt, aut in longum trahunt. Et bene praestandorum auxiliorum exprimit causam, ne magis Turno, quasi Graeco, favere credantur. 56 FOEDERA IVNGE legitur et ‘foedere iunge’. 57 RECTO FLVMINE D. recto a fluminis itinere. Et sic dixit, ut «tunc se ad Caietae recto f. l.», hoc est a litore non recedens. Sic ergo et nunc a litore fluvii non recedentem significat. Est et alia expositio, ut ‘recto flumine d.’ edomito, frenato et in tranquillitatem redacto intellegamus: quod etiam fecit, ut «mitis ut in morem stagni p. p.»: ut sit ‘recto’ praeteriti temporis participium ab eo quod est ‘rego’. 60 IVNONI FER RITE PRECES sicut etiam Helenus monuit. 61 MIHI VICTOR HONOREM PERSOLVES bene ei adimit bellicam curam promittendo voti fore compotem. 63 STRINGENTEM RIPAS radentem, inminuentem: nam hoc est Tiberini fluminis proprium, adeo ut ab antiquis Rumon dictus sit, quasi ripas ruminans et exedens. In sacris etiam Serra dicebatur, unde ait nunc ‘et pinguia culta secantem’. In aliqua etiam urbis parte Tarentum dicitur eo quod ripas terat.

digilibLT 445 Seruius

64 CAERVLEVS THYBRIS altus, profundus. CAELO GRATISSIMVS pro his qui in caelo sunt. 65 HIC MIHI MAGNA D. scilicet circa exitum suum. Alii Romam dicunt Tiberini esse domicilium. CELSIS CAPVT VRBIBVS de Tuscia, quam illis multum constat floruisse temporibus: nam et lucumones reges habebat, et maximam Italiae superaverat partem. 67 NOX AENEAN S. R. Vt «fessos ventus cum sole reliquit». 69 VNDAM DE FLVMINE PALMIS S. quia dicitur nox etiam solo somno polluere, unde est «et noctem flumine purgat». 71 NYMPHAE hic distinguendum, ut generalitatem sequatur specialitas, ut in Georgicis «mater, Cyrene mater»: nam vitiosum est post speciem genus inferre. 72 TVO GENITOR CVM F. sic enim invocatur in precibus ‘adesto, Tiberine, cum tuis undis’. Thybrin vero alii a rege Aboriginum dictum volunt, qui iuxta dimicans interemptus est; alii ab eo rege, quem Glaucus, Minois filius, in Italia interemit; alii, inter quos et Livius, ab Albano rege, qui in eum cecidit. 73 ARCETE PERICLIS hypallage est pro ‘a me prohibete pericula’. 74 QVO TE CVMQVE LACVS TENET lacus est quoddam latentis adhuc aquae receptaculum, et dictus quasi lacuna quaedam ex qua erumpens aqua efficit fontem, qui cum fluere coeperit, alveum facit: unde tria ista dixit, lacum fontem alveum; hoc enim est ‘quocumque solo pulcherrimus exis’: quamquam multi hoc versu superfusionem eius velint significari. Ideo autem haec dixit Aeneas, quia audierat ‘hic mihi magna domus celsis caput urbibus exit’. 76 SEMPER HONORE MEO satis autem Aeneas pie pollicetur, cum Tiberis verecunde poposcerit: ait namque ‘mihi victor honorem persolves’. 77 CORNIGER flumina ideo cum cornibus pinguntur, sive quod mugitum boum imitatur murmur undarum, sive quod plerumque in cornuum similitudinem

446 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

curvatas cernimus ripas. HESPERIDVM REGNATOR AQVARVM bene addidit ‘Hesperidum’, id est Italicarum: nam Eridanus rex est fluminum Hesperiae, ut «fluviorum rex Eridanus». FLVVIVS vocativus antiquus est: qui apud maiores in omni forma similis erat nominativo, sed modo aliter est in secunda tantum forma. Namque si proprium fuerit nomen et ‘i’ ante ‘us’ habuerit, ‘us’ perdita facit vocativum, ut ‘Terentius Terenti’, nullo excepto; si autem appellativum sit, in ‘e’ mittit vocativum, ut ‘pius pie’, ‘fluvius fluvie’, excepto ‘filius’, nam ‘fili’ facit. Plerumque tamen et poetae euphoniae causa antiquitatem sequuntur. 78 ET PROPRIVS legitur et ‘propius’. Sed si ‘proprius’, familiarius significat, ut «et proprius res aspice nostras»; si autem ‘propius’, citius significat: Cicero in Verrinis «nec quicquam est propius factum, quam ut illud exemplum de Adriano Syracusas referretur». Et hoc est melius: nam statim est porca conspecta, et Aeneas non dubitat de fide oraculi, sed exposcit celeritatem. TVA NVMINA tua oracula et promissa. 81 MONSTRVM quia et subito, et cum triginta porcellis est visa. 83 VIRIDIQVE IN LITORE fluviali scilicet. CONSPICITVR SVS Horatius «et amica luto sus». Sciendum tamen hoc esse vitiosum, monosyllabo finiri versum, nisi forte ipso monosyllabo minora explicentur animalia, ut «parturient montes, nascetur ridiculus mus»: gratiosiores enim versus isti sunt secundum Lucilium. 84 TIBI ENIM vacat ‘enim’ et tantum ad ornatum pertinet; integrum est ergo ‘tibi’, ut ex iteratione crescat augmentum: Terentius «o Mysis, Mysis». MAXIMA IVNO quaesitum est quae sit ‘Iuno maxima’: nam, ut diximus, variae sunt eius potestates, ut Curitis, Lucina, Matrona, Regina. Et dicunt theologi ipsam esse matrem deum, quae terra dicitur; unde etiam porca ei sacrificatur. Ergo perite elegit epitheton, ut maximam diceret. 85 MACTAT mactatio post immolationem est; unde bono usus est conpendio. Sane hysteroproteron est in hoc versu: primum enim est ‘cum grege sistit ad aram’ et sic ‘mactat’, id est auget, perficit. 86 QVAM LONGA EST NOCTE in quantum longa est, ut «nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fovere». 87 REFLVENS velut in alveum suum recurrens, ut Aeneas contra undas pergens descendentis celeritate propemodum uteretur.

digilibLT 447 Seruius

89 AEQVOR aquae ipsius aequalitatem. 90 RVMORE SECVNDO hoc est bona fama, cum neminem laederent: aut certe dicit eos ante venisse, quam fama nuntiaret esse venturos. Aut ‘rumore’ pro ‘Rumone’ posuit; nam, ut supra diximus, Rumon dictus est: unde et ficus ruminalis, ad quam eiecti sunt Remus et Romulus. Quae fuit ubi nunc est lupercal in circo: hac enim labebatur Tiberis, antequam Vertumno factis sacrificiis averteretur. Quamvis ficum ruminalem alii a Romulo velint dictam, quasi Romularem, alii a lacte infantibus dato: nam pars gutturis ruma dicitur. Ergo si fuerit ‘Rumone secundo’, favente fluvio intellegimus. 91 LABITVR VNCTA VADIS ABIES descendentis celeritate prope conscendit: Statius de disco «similisque cadenti crescit in adversum». MIRANTVR ET VNDAE laus Troianorum per phantasiam quandam ex undarum vel nemoris admiratione venientem. 94 NOCTEMQVE DIEMQVE FATIGANT ut «silvasque fatigant»: pro ‘ipsi fatigantur’. 95 SVPERANT FLEXVS hic ostendit non esse alveum fluminis rectum. VARIISQVE TEGVNTVR ARBORIBVS hoc est «hunc inter fluvio Tiberinus amoeno». 96 SECANT PLACIDO AEQVORE SILVAS ostendit adeo perspicuam fuisse naturam fluminis, ut in eo apparerent imagines nemorum, quas Troianae naves secabant. Terentianus «natura sic est fluminis, ut obvias imagines receptet in lucem suam». 97 SOL MEDIVM C. C. I. O. alterius scilicet diei. 98 CVM MVROS ARCEMQVE PROCVL Palatinum vidit. Nec situm praesentem considerare debemus: tunc enim nullis obstantibus aedificiis et Tiberi per lupercal, ut diximus, fluente, facile mons poterat videri Palatinus. 102 FORTE DIE SOLLEMNEM ILLO εὐσυμβόλως, id est bono omine victori deo Troianis venientibus sacra celebrantur. Bona etiam usus est oeconomia.

448 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

103 AMPHITRYONIADAE MAGNO DIVISQVE F. satis perite: nam cuivis deo sacrificaretur, necesse erat post ipsum etiam reliquos invocari. 104 ANTE VRBEM secundum antiquum situm: tunc enim brevis civitas fuerat. PALLAS HVIC FILIVS pro ‘cum hoc’. 105 IVVENVM PRIMI PAVPERQVE SENATVS totam ostendit aetatem: nam per senatum seniores significantur. ‘Pauper’ autem ad numerum retulit, centum enim sub Romulo fuerunt: aut re vera ‘pauper’, per quod Romani imperii ostenditur parsimonia, pro laude tunc habita. 106 TEPIDVSQVE CRVOR frustra quidam cruorem pecorum, sanguinem hominum volunt: nam Iuvenalis ait «sanguis iret et a magno cervix ferienda magistro», Vergilius «atque atros siccabat veste cruores». 107 CELSAS VIDERE RATES quia dixit «geminasque legit de classe biremes». INTER OPACVM ADLABI NEMVS per nemus, ut «hunc inter fluvio Tiberinus amoeno». Et est honesta elocutio, ut si dicas ‘inter cenam locutus sum’, id est per cenam. 108 TACITIS I. REMIS pro ‘ipsi taciti’, hoc est sine celeumate. 110 AVDAX QVOS RVMPERE P. S. V. ne interruptione sacrificii piaculum committeretur: unde etiam Helenus «ne qua inter sanctos ignes in honore deorum h. f. o. et o. turbet». Denique cum ludi circenses Apollini celebrarentur et Hannibal nuntiatus esset circa portam Collinam urbi ingruere, omnes raptis armis concurrerunt. Reversi postea cum piaculum formidarent, invenerunt saltantem in circo senem quendam. Qui cum interrogatus dixisset se non interrupisse saltationem, dictum est hoc proverbium «salva res est, saltat senex». ‘Audacem’ autem dicit ubique Vergilius, quotiens vult ostendere virtutem sine fortuna: unde etiam Turnum audacem vocat. 112 IVVENES QVAE CAVSA SVBEGIT succincta et plena interrogatio, cui per singula respondet Aeneas. 114 QVI GENVS quo genere. VNDE DOMO de qua civitate? AN ARMA tropum fecit metri causa: nam consequens erat ut diceret ‘an bellum’.

digilibLT 449 Seruius

116 PACIFERAEQVE MANV R. P. O. ne moram faceret in responsione. 117 TELA VIDES INIMICA bona conciliatio: nam audierat «hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina». 118 QVOS ILLI BELLO PROF. sicut et vos. Et movet conciliationem etiam ex similitudine fortunae. 119 FERTE HAEC hoc ad ramum pertinet, ‘dicite’ ad verba. 121 TANTO PERCVSSVS NOMINE Dardani scilicet commemoratione. 122 QVICVMQVE ES hoc ad nomen Aeneae pertinet: nam esse Troianos audierat. 124 DEXTRAMQVE AMPLEXVS INHAESIT ostendit virum et virtutis et hospitalitatis amatorem. 125 SVBEVNT LVCO F. Q. R. hypallage in sensu. 127 OPTIME GRAIVGENVM quantum ad Aeneam pertinet Graeci neque boni neque meliores sunt. Ergo ‘optime Graiugenum’ superlativus est pro positivo: nam ‘optimus malorum’ non possumus dicere; superlativus enim suo tantum iungitur generi. Sic ergo dixit ut Homerus δικαιότατος Κενταύρων pro δίκαιος, id est ‘iustissimus Centaurorum’ pro ‘iustus’. CVI ME FORTVNA PRECARI antiquum est; nam modo ‘quem precari' dicimus: Terentius «credo qui mihi sic oret», item «facite ut vobis decet», Sallustius «locum editiorem quam victoribus decebat». Et est Graecum, ut εὔχεο Ἀπόλλωνι. 128 VITTA COMPTOS RAMOS ut in pacis petitione ramus olivae cum vittis offeratur, partim fabulae, partim naturae efficit ratio. Nam cum de nomine Athenarum Neptunus et Minerva contenderent et iussisset Iuppiter ut illius nomine diceretur civitas, qui munus melius obtulisset, equum Neptunus, Minerva olivam protulit, et statim vicit. Vnde cum eius ramus alicui offertur, indicat eum esse meliorem. Hinc est illud proverbium «herbam do», id est cedo victoriam, quod Varro

450 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

in aetiis ponit, «cum in agonibus herbam in modum palmae dat aliquis ei, cum quo contendere non conatur, et fatetur esse meliorem». Vittas autem habet ramus olivae ideo, ut inertiam et inbecillitatem offerentis ostendat: scimus enim oves egere alieno semper auxilio. VOLVIT hinc eum laudat, quod tantus vir rogare conpellitur. 129 DANAVM QVOD DVCTOR ET ARCAS nec quod multitudinem haberes extimui, nec quod esses Arcas, ut illud ostendat, id est Agamemnoni et Menelao cognatione coniunctus. Et hoc ad laudem Evandri pertinet, qui qualitate morum meruit non timeri. 130 FORES pro ‘fuisses’. Et notandum ‘fores’ de praeterito. 131 MEA ME VIRTVS haec adrogatio ad honorem Euandri pertinet. SANCTA ORACVLA DIVVM Tiberini scilicet. 132 DIDITA FAMA divulgata, ut «diditur hic subito Troiana per agmina rumor». 133 FATIS EGERE VOLENTEM quod voluntatis fuerat egit necessitas fati. 134 DARDANVS ILIACAE P. P. V. ET AVCTOR reddit quod ait supra «cognatique patres». Sane sciendum Atlantes tres fuisse; unum Maurum, qui est maximus; alterum Italicum, patrem Electrae, unde natus est Dardanus; tertium Arcadicum, patrem Maiae, unde natus est Mercurius. Sed nunc ex nominum similitudine facit errorem et dicit Electram et Maiam filias fuisse Atlantis maximi. Nec praeter rationem ait et ‘maximi’ et «Atlas, idem Atlas generat»: nam et ipse habuit etiam horum nominum filias, id est Electram et Maiam. 135 VT GRAI PERHIBENT ut vestrae continent litterae. 138 CANDIDA MAIA splendidior enim est Maia inter pliadas, quae est una de Atlantidibus, hoc est pliadibus. 139 CYLLENAE mons Arcadiae, ubi Maia Mercurium est enixa. FVDIT autem non iniuriose dictum est, ut in Pisonem «quae te belvam ex utero, non hominem fudit», sed celeritatem parientis ostendit, quod infantibus dicitur omen felicitatis adferre.

digilibLT 451 Seruius

Spectat etiam ad rationem physicam: nam celer est ubique Mercurius, ut diximus, et ideo dicit eum etiam in ortu fuisse velocem. 144 TEMPTAMENTA TVI PEPIGI cum nullo ante pactus sum, ut te aut per artem aliquam, aut per legatos probarem, sed intrepidum me tibi commisi. ‘Temptamenta pepigi’ experimenta pactus sum: nam geminum est hoc praeteritum ab eo quod est paciscor: facit enim et ‘pepigi’ et ‘pactus sum’, sicut ‘placeo’ et placui et placitus sum. ‘Pago’ enim, unde multi volunt venire ‘pepigi’, nusquam est lectum. 146 GENS EADEM QVAE TE sic agit, ut et ipse praestare videatur; nam et supra ait «socia arma rogantes». DAVNIA Rutula, a Dauno. CRVDELI BELLO supra «bello profugos egere superbo». 147 NIHIL AFORE sibi offuturum nihil arbitrantur. 150 ACCIPE DAQVE FIDEM hoc est quod ait in decimo «humanis quae sit fiducia rebus». 151 REBVS SPECTATA IVVENTVS decennali proelio. Et bene promissionem rebus confirmat et testimoniis, quae est verbis invalida. 153 TOTVM LVSTRABAT LVMINE CORPVS paterna in eo liniamenta cognoscens. 154 PAVCA REFERT non pauca, sed paucis, id est breviter. Hoc vult dicere: multa eum dixisse, sed paucis. 155 AGNOSCOQVE LIBENS postquam probavit ex habitu corporis vera esse quae dicebat Aeneas, per Anchisen eum laudat adulatione deposita. Sane inter agnosco et cognosco superfluo quidam volunt facere discretionem, ut cognoscamus novos, agnoscamus antiquos. Sed haec a poetis metri necessitate variantur; nam ‘agnosco’ propter synalipham dixit. 157 HESIONAE VISENTEM R. S. Vt diximus supra Hercules eversa Troia Hesionam, Laomedontis filiam, Telamoni suo comiti dedit, ex qua natus est Teucer. Priamus postea cum Salamina tenderet ad visendum regnum sororis, per Arcadiam

452 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

iter fecit, et tunc ab Euandro susceptus est Anchises. VISENTEM REGNA videre cupientem. 159 PROTINVS uno eodemque tempore, hoc est dum pergit, vidit Arcadiam; nam non possumus ‘simul’ intellegere, cum Salamina insula sit, Arcadia in continenti. 161 MIRABARQVE DVCES hos laudat, quo melior sit ille quem praefert. 163 IVVENALI ARDEBAT AMORE inest enim iuvenibus studium adquirendarum amicitiarum: Horatius «animusque virilis quaerit opes et amicitias». 165 PHENEI oppidi Arcadiae: Homerus οἳ Φένεόν τ᾿ ἐνέμοντο. Nec nos debet movere quod, cum Euander de Pallanteo sit, dicit ‘Phenei sub moenia’, cum sciamus Poetam vicinas omnes pro uno habere civitates, sicut de Didone facit, quam nonnumquam Tyriam, aliquotiens Sidoniam vocat. 166 ILLE MIHI INSIGNEM F. ius hospitii habet inter se remunerationem, sed verecunde tacet Euander de suis muneribus. 167 AVRO DEDIT INTERTEXTAM legitur et ‘intertexto’. 168 FRENAQVE BINA poetice, nam ‘duo’ debuit dicere: ‘bina’ enim secundum Ciceronem non dicuntur nisi de his quae sunt numeri tantum pluralis. Nam Cicero per epistolam culpat filium, dicens male eum dixisse «direxi tibi litteras duas», cum ‘litterae’, quotiens epistolam significant, numeri tantum pluralis sint. Contra ‘epistolas binas’ non dicimus, sed ‘duas’. 169 IVNCTA EST MIHI FOEDERE D. antiquis amicitiis per Anchisae hospitium. 172 QVANDO HVC VENISTIS AMICI siquidem amici iam venistis: extraneos enim ad sacra non licebat adhibere. Hos autem adhibet ad sacra quasi antiquis iunctos amicitiis: unde infert «et iam nunc sociorum adsuescite mensis». 173 ANNVA QVAE D. N. anniversaria sacrificia, ideo non differuntur, quia nec iterari possunt. Nam kalendaria si qua fuerint ratione dilata, possunt repeti, nec piaculum eorum intermissione committitur.

digilibLT 453 Seruius

175 DAPES epulae deorum propriae, ut Iovis cena. 176 SEDILI bene ‘sedili’: nam in templo Herculis lectisternium esse non licebat. 178 ACCIPIT aut suscipit ad sedendum: aut pascit, ut «illos porticibus rex accipiebat in amplis». Torum autem herbarum super solium fuisse intellegamus, ne sit sedili contrarium. Congrue autem de leonis pelle dicit coopertum, quasi in Herculis sacris. 179 TVM LECTI IVVENES non vacat ‘lecti’: in sacris enim Herculis nec servi intererant nec liberti, adeo ut Appius, qui sacra haec transtulit in libertos, et caruerit oculis et intra annum omnem familiam perdiderit Potitiorum. CERTATIM id est studiose. ARAEQVE S. maximae scilicet: nondum enim templum Herculis fuerat, sed ara tantummodo, quam maximam dixit ex magnitudine fabricae. 181 LABORATAE CERERIS quae eget laboris, ut «mox et frumentis labor additus, ut mala culmos esset robigo»: glandes enim sine ullo labore nascuntur. 183 PERPETVI TERGO BOVIS aut secundum Homerum intellegendum, qui dicit carnes dorsi apponi solitas honorabilioribus, ut sit sensus talis: posuit ante eos magni bovis carnes eas quae apud maiores in honore fuerunt. Aut re vera ‘perpetui’: nam de hoc bove immolato Herculi carnes carius vendebantur causa religionis, et inde alter redimebatur, qui ex illius pretio comparatus quasi perpetuus esse videbatur. ‘Tergo’ autem potest a parte totum intellegi. LVSTRALIBVS aut pinguibus: moris enim fuerat completo lustro pingues victimas offerre censores: aut certe de quinquennali bove, id est perfectae aetatis: nam Homerus dicit πίονα πενταέτηρον. 184 EXEMPTA F. ET A. C. EDENDI postquam et necessitati satis factum est et voluptati. 185 NON HAEC variat in uno pronomine «non haec sollemnia nobis, has ex more d., hanc tanti numinis a.». 187 SVPERSTITIO superstitio est timor superfluus et delirus. Aut ab aniculis dicta superstitio, quae multis superstites per aetatem delirant et stultae sunt: aut secundum Lucretium superstitio est superstantium rerum, id est caelestium et divinarum, quae super nos stant, inanis et superfluus timor. VETERVMQVE

454 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

IGNARA D. duo dicit: non ideo Herculem colimus, aut quia omnem religionem veram putamus, aut quia deos ignoramus apud antiquos. Enim cautum fuerat et apud Athenienses et apud Romanos, ne quis novas introduceret religiones: unde et Socrates damnatus est et Chaldaei vel Iudaei sunt urbe depulsi. 189 NOVAMVS HONORES detraxit ‘re’, nam ‘renovamus’ debuit dicere: quam particulam alibi addidit, ut «fata renarrabat divum». 190 SVSPENSAM HANC A. R. Cacus secundum fabulam Vulcani filius fuit, ore ignem ac fumum vomens, qui vicina omnia populabatur. Veritas tamen secundum philologos et historicos hoc habet, hunc fuisse Euandri nequissimum servum ac furem. Novimus autem malum a Graecis κακόν dici: quem ita illo tempore Arcades appellabant. Postea translato accentu Cacus dictus est, ut Ἑλένη Helena. Ignem autem dictus est vomere, quod agros igne populabatur. Hunc soror sua eiusdem nominis prodidit: unde etiam sacellum meruit, in quo ei per virgines Vestae sacrificabatur. SVSPENSAM RVPEM quasi iam iamque lapsuram. 194 SEMIHOMINIS feritate corrupti. 195 INACCESSAM participium sine verbi origine, ‘accedor’ enim non dicimus; sed tale est, ut placita nupta triumphata regnata. 198 HVIC MONSTRO bene vitavit casum, in quo inerat turpis significatio. 200 ET NOBIS sicut multis, quibus Hercules profuit monstra purgando. AETAS beneficium temporis, ut «volvenda dies en attulit ultro». 201 MAXIMVS VLTOR non tantum noster, sed omnium terrarum. 202 TERGEMINI NECE GERYONAE hanc fabulam diximus illo loco «postquam Laurentia victor Geryone extincto Tirynthius attigit arva». SPOLIISQVE SVPERBVS atqui boves abduxerat: sed spolium est quicquid de hostibus tollitur, ut «addit equos et tela quibus spoliaverat hostem» item «postquam illum vita victor spoliavit Achilles». 205 AT FVRIS CACI pro ingenti scelere furis nomen posuit: capitale enim crimen apud maiores fuit ante poenam quadrupli.

digilibLT 455 Seruius

208 AVERTIT erat proprium ‘abegit’; sed respexit ad praedam, quae averti dicitur, ut «raptas ad litora vertere praedas». 209 ATQVE HOS quotiens masculinum et femininum iunguntur. Haec disciplina est, ut etiam si posterius est femininum, masculino respondeamus. 210 VERSISQVE VIARVM INDICIIS id est contra naturam inicientibus errorem indiciis. Ipsa, inquit, decipiebant indicia, quae indicare consuerunt; nam ‘indicium’ ab indicando nomen accepit. 215 QVERELLIS IMPLERI NEMVS non, ut multi dicunt, quia consortes perdiderant, sed quia avellebantur a pascuis: insita enim est bubus aviditas edendi, unde est «ite domum pasti, si quis pudor, ite iuvenci». 216 ET COLLES CLAMORE RELINQVI cum clamore, ut «atque Ixionii vento rota constitit orbis», id est cum vento. Et hoc est melius. Nam multi dicunt: relinquebantur colles etiam a clamore, hoc est tantum recesserant a collibus boves, ut nec echo resultaret, scilicet ad colles iam clamore non perveniente. Quod non procedit, quia hoc sensu illud excluditur «reddidit una boum vocem»: si enim tam longe fuerunt, ut nulla ratione recedentium boum mugitus colles derelictos feriret, quemadmodum inclusi bovis est clamor auditus ab Hercule? 218 MVGIIT more suo pro ‘mugivit’, ut «audiit et Triviae longe lacus». 219 ATRO FELLE DOLOR quo irascimur secundum physicos, ut splene ridemus: Persius «sed sum petulanti splene cachinno». 220 RAPIT ARMA MANV sagittas. Et non vacat ‘que’: nam si armorum epexegesis est ‘nodis robur gravatum’, vacat ‘que’. ‘Gravatum’ autem pro ‘grave’ posuit: nam grave est per naturam ponderosum, gravatum quod oneratur extrinsecus. 223 TVRBATVMQVE OCVLIS ea parte turbatum, quae proditrix mentis est. Alii ‘oculi’ legunt et accipiunt a superioribus ‘videre turbatum oculi’. 226 ARTE PATERNA perseverat in fabula.

456 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

227 EMVNIIT sicut ‘muniit’ et ‘mugiit’ pro emugivit. OBICE POSTES hanc obicem dicimus, ut «ecce maris magna claudit nos obice pontus». Dubitant enim multi, utrum masculinum sit. 228 TIRYNTHIVS a Tiryntha, in qua nutritus est civitate, ut diximus supra. 231 AVENTINI MONTEM ut «fontem Timavi», «Buthroti urbem». 232 TER FESSVS VALLE RESEDIT egens consilii: Sallustius «fessus in Pamphyliam se receperat». Nam corpore ‘fatigatum’ dicimus, animo vero ‘fessum’, quamvis hoc saepe confundat auctoritas. 233 STABAT ACVTA SILEX paene omnes hunc silicem dixerunt: nam et Varro et Lucretius ita dicunt. Tanta tamen est Vergilii auctoritas, ut persuadeat nobis etiam hanc silicem dici. 235 DIRARVM VOLVCRVM modo ‘dirarum’ non mali ominis dicit, ut sunt bubones, sed quae humanis cadaveribus vescebantur: dixit enim «foribusque adfixa superbis ora virum tristi pendebant p. t.». 237 CONCVSSIT solvit, inpulit. Satis signatis usus est verbis. 240 REFLVITQVE EXTERRITVS AMNIS rem naturae vertit in fabulam, cum ruina rupis in se recurrere necesse sit impetum fluminis. 242 INGENS REGIA ‘regia’, sicut Cacus putabat. Sic est et illud dictum «illa se iactet in aula Aeolus». PENITVS PATVERE admissum lumen est usque ad secreta speluncae. Cavernas autem speluncae per tapinosin dixit. 243 SI QVA VI terrae hiatus non nisi ex terrae motu fit. Qui quoniam aut motu aquae inferioris nascitur, aut crebris tonitribus, aut de concavis terris erumpentibus ventis, ideo ait ‘si qua vi’. Quod autem dicit «infernas reseret sedes», notandum est etiam de inpossibilibus fieri posse comparationem. 245 DIS INVISA superis scilicet.

digilibLT 457 Seruius

246 TREPIDENT I. L. MANES Lucanus «et subito feriere die». 248 INSVETA RVDENTEM clamantem. Et abusive dictum est, sicut supra de leonibus «et sera sub nocte rudentum», nam rudere proprie asinorum est: Persius «findor, ut Arcadiae pecuaria rudere dicas». 249 TELIS PREMIT omne quod iaci potest telum vocatur ἀπὸ τοῦ τηλόθεν, unde addidit ‘omniaque arma advocat’. 250 MOLARIBVS asperrimis saxis, non unde molae fiunt. Et secundum Homerum dixit, μυλοειδέι πέτρῳ. 256 PER IGNEM per eam rem, unde ille sperabat auxilium. 259 INCENDIA VANA ‘vana’ quantum ad Herculem pertinet. 260 ANGIT INHAERENS E. O. ET S. SANGVINE GVTTVR ‘angit guttur’ bene dicimus, ‘angit oculos’ non procedit. Ergo ‘angit’ ad unam rem pertinet, ut «disce, puer, virtutem ex me verumque laborem, fortunam ex aliis»: nam fortuna non discitur. Vnde multi ‘elidens’ legunt, et integer sensus est: nam ‘elisos’ soloecophanes est, ut sit ita ‘angit guttur et elisos oculos facit’. 261 SICCVM SANGVINE per hoc iam exanime cadaver ostendit. 263 ABIVRATAEQVE RAPINAE abiurare est rem creditam negare periurio. Sed hoc isti loco non congruit: unde modo ‘abiuratas rapinas’ contra ius retentas intellegamus. 264 INFORME CADAVER magnum. Et cadaver est corpus nondum sepultum, dictum quod careat honore sepulturae. 265 NEQVEVNT EXPLERI CORDA TVENDO non poterant homines videndo cadaver sua corda satiare.

458 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

268 LAETIQVE MINORES nove et satis licenter ‘minores’ dixit, cum ab ipso Euandro Herculem constet esse susceptum, et minores non dicamus, nisi quotiens graduum deficit nomen, ut puta ‘filius nepos pronepos abnepos adnepos’. Vbi isti gradus defecerint, merito iam dicimus minores, sicut etiam maiores dicimus post patris avi proavi abavi atavique vocabulum. 269 PRIMVSQVE POTITIVS AVCTOR ET D. H. C. P. S. apud maiores raro advenae suscipiebantur, nisi haberent ius hospitii; incertum enim erat quo animo venirent. Vnde etiam Hercules primo non est ab Evandro susceptus; postea vero cum se et Iovis filium dixisset et morte Caci virtutem suam probasset, et susceptus et pro numine habitus est. Denique ara est ei maxima constituta, quod Herculi Delphicus Apollo in Italia fore praedixerat. Cum ergo de suo armento ad sua sacrificia boves dedisset, inventi sunt duo senes, Pinarius et Potitius, quibus qualiter se coli vellet ostendit, scilicet ut mane et vesperi ei sacrificaretur. Perfecto itaque matutino sacrificio cum circa solis occasum essent sacra repetenda, Potitius prior advenit, Pinarius postea, extis iam redditis. Vnde iratus Hercules statuit ut Pinariorum familia tantum ministra esset epulantibus Potitiis et conplentibus sacra: unde et Pinarii dicti sunt ἀπὸ τῆϛ πείνας, id est a fame; nam senem illum Pinarium constat alio nomine nuncupatum. Hinc est quod paulo post Potitii tantum facit commemorationem, ut «primusque Potitius ibat». Quod autem dicit «domus Herculei custos Pinaria sacri» non est contrarium; nam ‘custos’ est ministra, ut in undecimo «at Triviae custos iamdudum in montibus Opis alta sedet», id est ministra. 271 LVCO templum enim nondum habuerat Hercules, sed aram tantummodo, ut diximus supra. MAXIMA ingens enim est ara Herculis, sicut videmus hodieque. 274 PORGITE DEXTRIS praebete invicem pocula. Et est Homeri. 275 COMMVNEMQVE VOCATE DEVM aut quia Argivus est Hercules et supra dixit Aeneas tam Graecos quam Troianos de uno sanguinis fonte descendere: aut communem deum dixit utriusque naturae medium, id est inter mortalitatem et divinitatem. Sunt enim numina aliqua tantum caelestia, aliqua tantum terrestria, aliqua media: quos deos Apuleius medioximos vocat, hoc est qui ex hominibus dii fiunt. Alii communem deum ideo dictum volunt, quia secundum pontificalem ritum idem est Hercules, qui et Mars: nam et stellam unam habere dicuntur, et novimus Martem communem dici: Cicero «Martemque communem», Vergilius «et dis communibus aras». Item paulo post dat salios Herculi, quos Martis esse non dubium est.

digilibLT 459 Seruius

276 HERCVLEA POPVLVS Herculi consecrata. Qui cum ad inferos descendens fatigaretur labore, dicitur de hac arbore corona facta caput velasse: unde foliorum pars temporibus cohaerens et capiti albuit sudore, pars vero exterior propter inferorum colorem nigra permansit. Et honeste ait ‘pependit populus’, id est corona de populo. 278 SACER IMPLEVIT D. SCYPHVS legitur in libris antiquis Herculem ad Italiam ingens ligneum poculum adtulisse, quo utebantur in sacris. Quod ne carie consumeretur pice oblitum servabatur, cuius magnitudinem significat dicendo ‘implevit dextram scyphus’. 280 DEVEXO OLYMPO inclinato in noctem caelo. 282 PELLIBVS IN MOREM CINCTI aut in morem Herculis: aut certe sacerdotum. 283 ET MENSAE GRATA SECVNDAE D. quia, ut diximus, una carnis fuerat, altera pomorum. 284 CVMVLANTQVE O. L. ARAS id est reddunt exta. 285 SALII qui tripudiantes aras circumibant. 287 LAVDES HERCVLEAS ET FACTA F. senes tantum voce laudes Herculis exsequebantur, iuvenes et gestu corporis eius facta monstrabant. 288 PRIMA NOVERCAE MONSTRA bene ‘prima’; nam et alia omnia Iunonis insidiis pertulit. Fabula autem hoc habet. Hercules natus est cum Iphiclo, Amphitryonis filio. Sed cum Iuno duos serpentes inmisisset Herculi, Iphiclus de cunis terrore lapsus suo vagitu excitavit parentes. Qui cum surrexissent, viderunt Herculem angentem manibus angues inmissos ei novercalibus odiis. 289 ELISERIT praefocaverit. 291 TROIAMQVE ut supra diximus, Troiam Hercules evertit propter negatos sibi a Laomedonte equos divino semine procreatos et Hesionae nuptias, quam a ceto

460 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

liberaverat. Sane critici frustra culpant Vergilium, quod praesentibus Troianis Troiae laudari introduxit excidium, non respicientes quia hoc ratio fecit hymnorum, quibus aliquid subtrahere sacrilegium est. OECHALIAMQVE Eurytus rex Oechaliae Iolem filiam denegavit Herculi ante promissam, ideo quod eum fuerat filius dehortatus, dicens ab Hercule et Megaram uxorem et ex ea filios interemptos, quod factum fuerat Iunonis instinctu. Vnde iratus Hercules propter nuptias sibi denegatas, eversa civitate, interemit Eurytum et Iolem sustulit. 292 MILLE LABORES REGE SVB EVRYSTHEO cuius asperrima imperia sustinuerat Hercules voluntate Iunonis: nam hoc est quod dicit «fatis Iunonis», id est voluntate. 293 NVBIGENAS de Ixione et Nube procreatos Centauros, ut superius diximus. 294 HYLAEVMQVE PHOLVMQVE Hylaeum Theseus interemit, Pholus vero Herculem suscepit hospitio eo tempore, quo ad expugnandos Centauros esset profectus: Lucanus «hospes et Alcidae magni, Phole». Vnde apparet per poeticam licentiam nomina esse pro nominibus posita. CRESIA MACTAS PRODIGIA ‘mactas’ bene ad leonem, quem interemit, refertur: nam Cretensem taurum non mactavit, sed incolumem ad Eurystheum perduxit. Vno tamen verbo utrumque saepe concluditur, aliquotiens una pars, ut «disce puer virtutem ex me verumque laborem, fortunam ex aliis». 295 NEMEAE SVB RVPE Nemea silva est vicina Thebis, in qua Hercules interemit leonem. ‘Nemeae’ autem anapaestus est: nam et ‘ne’ et ‘me’ breves sunt. 296 STYGII TREMVERE LACVS inferni, quo tempore descendit ad rapiendum Cerberum. 297 OSSA SVPER RECVBANS aut ad terrorem dictum est: aut certe illud est quod etiam supra diximus, Cerberum esse terram, quae corpora sepulta consumit; nam inde Cerberus dictus est quasi κρεοβόρος. Alii pueriliter volunt a Cerbero Amphiarai ossa consumi, qui hiatu terrae secundum Statium descendit ad inferos. SEMESA ‘semensum’ non dicimus, sicut nec ‘ensum’: nam ‘esum’ facit et ‘comesum’. 298 NEC TE VLLAE FACIES ‘facies’, id est species, more suo. IPSE TYPHOEVS et hoc poetice; nam si interemit Centauros, quemadmodum etiam Gigantum interfuit proelio, qui ante innumeros annos fuisse dicuntur?

digilibLT 461 Seruius

299 NON TE RATIONIS EGENTEM litotes figura; nam minus dixit et plus intellegimus: hoc enim dicit: prudentissimum te non circumvenit Lernaeus anguis, id est hydra, turba capitum. Et est talis figura, qualis «munera nec sperno». 301 VERA IOVIS PROLES nullus enim humano sanguine procreatus tanta perficeret. 302 DEXTER ADI id est propitius. PEDE SECVNDO omine prospero. 303 SVPER OMNIA CACI id est hoc factum laudant ultra omnia. Et sic est dictum, ut «sed te super omnia dona unum oro». Et bene, quantum ad ipsos pertinet, rem maiorem servavere post omnia. 307 OBSITVS AEVO aetate involutus, ut «annis pannisque obsitus». 310 FACILESQVE OCVLOS FERT OMNIA CIRCVM physici dicunt ex vino mobiliores oculos fieri: Plautus «faciles oculos habet», id est mobiles vino. 311 CAPITVRQVE LOCIS delectatur. 313 ROMANAE CONDITOR ARCIS conditor Pallantei, ubi nunc Palatium est: quod non est re vera arx, sed tenet rerum omnium principatum. 314 HAEC NEMORA INDIGENAE FAVNI ‘indigenae’, id est inde geniti, αὐτόχθονες. Et sciendum secundum Hesiodi theogoniam primo deos genitos, inde hemitheos, post heroas, inde homines innocentes, ultimo sceleratos: quem et hic nunc ordinem servat. 315 TRVNCIS ET RVPTO ROBORE NATI hoc figmentum ortum est ex antiqua hominum habitatione, qui ante factas domos aut in cavis arboribus aut in speluncis manebant. Qui cum exinde egrederentur aut suam educerent subolem, dicti sunt inde procreari. 316 NEQVE CVLTVS ERAT id est nullam sui curam habebant.

462 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

317 COMPONERE OPES reservare, ordinare. PARCERE PARTO de die, inquit, vivebant nec inventa servabant. 318 RAMI ATQVE ASPER VICTV V. A. cognato quodammodo victu alebantur, aut venatu montium aut arborum ramis. 319 AB AETHERIO S. V. OLYMPO hoc dicit secundum poeticum morem; nam Saturnus rex fuit Cretae, quem Iuppiter filius bello pepulit. Hic fugiens ab Iano est susceptus, qui regnabat in Italia. Quem cum docuisset usum vinearum et falcis, in partem est admissus imperii et sibi oppidum fecit. Postea suum repetivit imperium. 321 IS GENVS INDOCILE pro ‘indoctum’: nam ‘indocile’ est quod penitus non potest discere, ‘indoctum’ quod nondum didicit. Hos autem dicit esse conpositos, unde apparet quia ‘indocile’ dixit pro ‘indoctum’. Hoc autem est quod dicit Cicero in primo rhetoricorum, feros adhuc homines magni cuiusdam viri oratione conpositos. 322 LEGESQVE DEDIT atqui dixit «haud vinclo nec legibus aequam»; sed intellegimus Saturnum dedisse leges, quibus adeo obtemperaverunt, ut iam ita per naturam sine legibus viverent. LATIVMQVE VOCARI MALVIT bene ‘maluit’: nam et Saturnia dicta est, ut «et nomen posuit Saturnia tellus». Et Vergilius Latium vult dici, quod illic Saturnus latuit. Varro autem Latium dici putat, quod latet Italia inter praecipitia Alpium et Apennini. 325 SIC PLACIDA POPVLOS IN P. R. Vt merito aurea saecula crederentur. 326 DECOLOR AETAS vitiosa: in omni enim vitioso corpore inest pessimus color. Et adludit ad naturam metalli, quam cernimus discolorem: nec inmerito; supra enim dixerat «aurea saecula», ideo nunc dixit ‘aetas decolor’. 328 TVNC MANVS AVSONIAE omnes terrae habitatores aut indigenae sunt aut advenae aut convenae. Indigenae sunt inde geniti, ut de Faunis dixit: advenae de uno loco venientes, ut Saturnus: convenae de diversis, ut Ausones et Sicani. Sicani autem secundum non nullos populi sunt Hispaniae, a fluvio Sicori dicti: Lucanus «Hesperios inter Sicoris non ultimus amnis». Hi duce Siculo venerunt ad Italiam et eam tenuerunt exclusis Aboriginibus. Mox ipsi pulsi ab illis quos ante pepulerant, insulam vicinam Italiae occupaverunt et eam Sicaniam a gentis nomine, Siciliam

digilibLT 463 Seruius

vero a ducis nomine dixerunt: quamquam Thucydides dicat de Sicilia Italum regem venisse et ab eo esse Italiam appellatam. 330 INMANI CORPORE THYBRIS hic Tuscorum rex fuit, qui iuxta hunc fluvium pugnans cecidit et ei nomen inposuit. Alii volunt istum ipsum regem latrocinatum esse circa huius fluminis ripas et transeuntibus crebras iniurias intulisse, unde Thybris quasi ὕβρις dictus est ἀπὸ τῆϛ ὕβρεως, id est ab iniuria: nam amabant maiores ubi aspiratio erat Q ponere. Alii, ut supra diximus, volunt eos qui de Sicilia venerunt, Thybrin dixisse a similitudine fossae Syracusanae, quam fecerunt per iniuriam Afri et Athenienses iuxta civitatis murum: nam quod Livius dicit, ab Albano rege Tiberino Thybris dictum, non procedit ideo, quia etiam ante Albam Thybris dictus invenitur. 332 ALBVLA NOMEN antiquum hoc nomen a colore habuit. 333 ME PVLSVM PATRIA aut, ut diximus supra, propter parricidium: aut certe oraculorum necessitate conpulsum. PELAGIQVE EXTREMA per extrema pelagi actum: aut, ut dicit Donatus, per pelagus extrema sequentem, ut ‘pelagi’ adverbium sit. 334 FORTVNA OMNIPOTENS ET INELVCTABILE FATVM secundum stoicos locutus est, qui nasci et mori fatis dant, media omnia fortunae: nam vitae humanae incerta sunt omnia. Vnde et miscuit, ut quasi plenum ostenderet dogma: nam nihil tam contrarium est fato quam casus; sed secundum stoicos dixit. 335 EGERE coegerunt, ut quasi ostendat invitum. 336 CARMENTIS NYMPHAE MONITA matris eius. ‘Nymphae’ autem maritae dicit: nam graece sponsa νύμφη dicitur. Haec autem non vere nympha fuit, sed vaticinatrix. AVCTOR scilicet oraculorum. 337 MONSTRAT ET ARAM aut quam matri fecit extinctae. Est autem iuxta portam, quae primo a Carmente Carmentalis dicta est, post scelerata a Fabiis CCCVI, qui per ipsam in bellum profecti, non sunt reversi. VATIS FATIDICAE bene addidit ‘fatidicae’: nam vatem et poetam possumus intellegere, unde solum plenum non erat. Ergo tale est ut illud in Sallustio «in tugurio mulieris ancillae», non quia mulieris statim et ancillae, si autem ancillae statim et mulieris. 340 QVAE PRIMA quia postea etiam sibylla dixit.

464 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

341 NOBILE PALLANTEVM futurum scilicet, sicut et Aeneadas. 342 ASYLVM RETVLIT postquam Hercules migravit e terris, nepotes eius timentes insidias eorum quos avus adflixerat, Athenis sibi primi asylum, hoc est templum misericordiae, collocarunt unde nullus posset abduci, quod etiam Statius dicit, ut «Herculeos fama est fundasse nepotes». Ideo ergo ait ‘quod Romulus acer asylum retulit’, hoc est fecit ad imitationem Atheniensis asyli: quod ideo Romulus fecit, ut haberet advenas plures cum quibus conderet Romam. Iuvenalis «et tamen, ut longe repetas longeque revolvas nomen, ab infami gentem deducis asylo». 343 GELIDA MONSTRAT S. R. LVPERCAL sub monte Palatino est quaedam spelunca, in qua de capro luebatur, id est sacrificabatur: unde et lupercal non nulli dictum putant. Alii quod illic lupa Remum et Romulum nutrierit: alii, quod est verius, locum esse hunc sacratum Pani, deo Arcadiae, cui etiam mons Lycaeus in Arcadia consecratus est. Et dictus Lycaeus, quod lupos non sinat in oves saevire. Ergo ideo et Euander deo gentis suae sacravit locum et nominavit lupercal, quod praesidio ipsius numinis lupi a pecudibus arcerentur. 344 PARRHASIO DICTVM P. D. MORE LYCAEI ordo est: monstrat lupercal Panos Lycaei, dictum de more Parrhasio, id est ostendit lupercal Panos Lycaei, dicatum ex more Arcadico: nam Parrhasia Arcadia est. DICTVM dicatum, consecratum. PANOS LYCAEI ‘huius Panos’ genetivus est Graecus, et ‘Panos Lycaei’ sic dictum est, ut ‘Iovis Olympi’, ‘Apollinis Delphorum’. 345 SACRI MONSTRAT NEMVS ARGILETI ‘sacri’ execrabilis. Sane Argiletum, multi quasi argilletum volunt a pingui terra; alii a fabula. Nam Euander Argum quendam suscepit hospitio. Qui cum de eius cogitaret interitu, ut ipse regnaret, Euandro hoc non sentiente socii intellexerunt et Argum necarunt: cui Euander et sepulchrum fecit et locum sacravit, non quod ille merebatur, sed hospitalitatis causa. Bene autem in hac re Evander inmoratur et docet causas, ne apud hospitem veniat in suspitionem. Ergo Argiletum ab Argo illic sacrato et sepulto. 346 TESTATVR LOCVM iurat non sua culpa iura hospitii esse violata. 348 AVREA NVNC ‘nunc’ ad utrumque pertinet, et ad ‘aurea’ et ad «Tarpeiam sedem»: nam Tarpeia sedes dicta est a Tarpeia virgine. Cum enim Romulus contra Sabinos bella tractaret et Tarpeio cuidam dedisset arcem tuendam, filia eius Tarpeia

digilibLT 465 Seruius

aquatum profecta in hostes incidit. Quam cum hortarentur ad proditionem, illa pro praemio poposcit ornatum manuum sinistrarum, id est armillas. Facta itaque arcis proditione hostes ingeniosa morte promissa solverunt: nam scuta, id est sinistrarum ornatum, super illam iacientes eam luce privarunt. Quae illic sepulta Tarpeiae sedi nomen inposuit. 349 RELIGIO id est metus, ab eo quod mentem religet dicta religio. 350 DIRA magna, ut «an sua cuique deus fit dira cupido?». 351 HOC NEMVS bene ubique ‘nemus’ dixit: nam tunc aedificia non erant. 352 IPSVM CREDVNT SE VIDISSE IOVEM in hoc scilicet nemore. Sane ad illud adludit quod primi dicuntur Iovi templa fecisse. Nec enim longe sunt a Iove Olympico: unde eos dicit Iovem vidisse, et quod ipsi sunt προσέληνοι, ut Statius «Arcades astris lunaque priores»: licet dicat Sallustius Cretenses primos invenisse religionem, unde apud eos natus fingitur Iuppiter. 354 AEGIDA CONCVTERET hic distinguendum: nam aegida, id est pellem Amaltheae caprae, a qua nutritus est, in sinistra Iuppiter tenet. DEXTRA NIMBOSQVE CIERET et de dextera fulmina commoveret: nam modo nimbos pro fulminibus posuit, quae de dextera iacit. Aegidis autem concussio commovet pluvias. 355 DISIECTIS OPPIDA MVRIS unum Iani, aliud Saturni, iam tunc vetusta. 356 MONVMENTA VIRORVM hoc sermone ostendit etiam Saturnum virum fuisse. 360 PASSIMQVE ARMENTA V. quae post mortem Caci passim nullo timore vagabantur. 361 ROMANOQVE FORO Romanum forum est ubi nunc rostra sunt. LAVTIS MVGIRE CARINIS carinae sunt aedificia facta in carinarum modum, quae erant circa templum Telluris. Lautas autem dixit aut propter elegantiam aedificiorum, aut propter Augustum, qui natus est in cunis veteribus et nutritus in lautis carinis. 362 VICTOR ALCIDES SVBIIT εὐσυμβόλως, id est bonum Aeneae omen ostenditur.

466 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

364 AVDE HOSPES CONTEMNERE OPES bene ‘aude’, quasi rem arduam et difficilem. DIGNVM FINGE DEO compone te in similitudinem numinis. 365 NON ASPER non aspernator, id est fastidiosus. 366 ANGVSTI SVPTER F. T. I. A. DVXIT ex contrarietate quaesitus ornatus, ait enim ‘angusti tecti supter fastigia ingentem Aenean duxit’. 368 PELLE LIBYSTIDIS VRSAE species pro genere: nam cuiuslibet ferae possumus accipere. 370 EXTERRITA MATER ideo territa, quia mater. 373 DICTIS DIVINVM INSPIRAT AMOREM petitura pro filio de adulterio procreato orationem suam ingenti arte conposuit: quod etiam Vulcanus ipse testatur, dicens «quid causas petis ex alto?». Non enim aperta est eius petitio, sed longo prooemio perversam amore mariti circumvenit mentem. Ergo quaestionem hanc quae nascitur ex petitione Veneris inpudica, solvimus his modis: primo quod Vulcanum amore circumvenit, deinde quod nacta est occasionem eius temporis quo Marti arma faciebat, quem fuisse sciebat adulterum: per quod datur intellegi Vulcanum iam omnem suspitionem et iram quam habuit circa Venerem, deposuisse, adeo ut arma etiam ipsi fabricaret adultero. Praeterea Vulcanum uxorium fuisse testatur et ipse Vergilius dicens «tum pater aeterno fatur devinctus amore», et Statius ubi Martem Venus adloquitur, ut «at non eadem Vulcania nobis obsequia, et laesi servit tamen ira mariti». Nam quod dicit Donatus potuisse fieri ut cum Anchisa concumberet Venus, ante quam Vulcano nuberet, non procedit: constat enim a principio Venerem uxorem fuisse Vulcani. 375 DEBITA fataliter ad exitium destinata. 376 MISERIS atqui honestum est miseris subvenire; sed hoc dicit: cur te fatigarem pro hominibus fati necessitate perituris? 379 PRIAMI DEBEREM PLVRIMA NATIS scimus quod Paridi tantum debuit, sed hoc velat aliarum commemoratione personarum, ne ex turpi causa Paridi debuisse videatur.

digilibLT 467 Seruius

380 AENEAE FLEVISSEM S. L. bene post Pergama, post Troianos, post Priami liberos cum excusatione fit Aeneae commemoratio; dicit enim se eius infelicitate commotam. 381 IOVIS IMPERIO ne videretur inpudens, si aliena regna deposceret. Et hoc latenter dicere videtur: fave huic cui etiam Iuppiter favet. 382 EADEM quae tunc scilicet silui. 383 ARMA ROGO hic distinguendum, ut cui petat, non dicat, sed relinquat intellegi. GENETRIX NATO TE FILIA NERI Thetis, quae Achilli arma inpetravit. Et bonis utitur comparationibus dicendo ‘filia Neri’, cum ipsa Iovis sit filia, item ‘uxor Tithonia’, cum sit ipsa Vulcani. ‘Neri’ autem pro ‘Nerei’: omnia enim quae in ‘eus’ exeunt hodie apud maiores in ‘es’ exibant, ut ‘Nereus Neres, Tydeus Tydes’, et genetivum in ‘is’ mittebant, ‘Tydis Neris’. Sed quia plerumque ‘s’ in latinitate detrahitur, remanebat ‘i’. Hinc est ‘filia Neri’, «inmitis Achilli», item in Sallustio «ad bellum Persi Macedonicum». Sic Asper. 384 TITHONIA CONIVNX Aurora pro Memnone. 385 CLAVSIS FERRVM ACVANT PORTIS dixit enim superius «quinque adeo magnae positis incudibus urbes t. n.». 386 IN ME artificiose arma petit etiam sibi profutura; nam a Graecis fuerat vulnerata, unde est «equidem credo, mea vulnera restant». 388 CVNCTANTEM scilicet de promissione, quam rem per amplexum suum inmisso amore persolvit. 389 ACCEPIT SOLITAM FLAMMAM adludit ad rem naturalem: namque ideo Vulcanus maritus fingitur Veneris, quod Venerium officium non nisi calore consistit, unde est «frigidus in Venerem senior». 390 LABEFACTA PER OSSA si ossa labefecit, quanto magis animum?

468 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

391 ATQVE OLIM fere, ut solet; nam non est adverbium temporis. 392 IGNEA RIMA MICANS id est fulmen, cuius naturam expressit; namque nubes vento coactae plerumque rumpuntur et ex se fulmen emittunt. 393 FORMAE CONSCIA CONIVNX intellexit se dolis et pulchritudine pervertisse mentem mariti. 394 DEVINCTVS hoc sermone ostendit eum posse cuncta concedere. 395 EX ALTO argumentatione longe repetita. 398 NEC FATA VETABANT STARE atqui supra ait ‘debita’. Sed sciendum secundum aruspicinae libros et sacra Acheruntia, quae Tages conposuisse dicitur, fata decem annis quadam ratione differri: quod nunc dicit Vulcanus potuisse fieri. Ergo non est contrarium; nam fata differuntur tantum, numquam penitus inmutantur: quod etiam Iuno dicit «atque inmota manet fatis Lavinia coniunx; at trahere atque moras tantis licet addere rebus». 400 SI BELLARE PARAS quia dixerat «in me excidiumque meorum». 401 POSSVM P. CVRAE quicquid curae est, id est officii et sollicitudinis. 402 LIQVIDO ELECTRO puro. Et secundum Plinium in naturali historia tria sunt electri genera; unum ex arboribus, quod sucinum dicitur; aliud, quod naturaliter invenitur; tertium, quod fit de tribus partibus auri et una argenti: quas partes etiam si naturale solvas, invenies. Vnde errant qui dicunt melius esse naturale. Electri autem natura probatur veneno, quo recepto et stridorem emittit et varios ad iridis similitudinem reddit colores. 403 ANIMAE venti, ἀπὸ τῶν ἀνέμων: Horatius «inpellunt animae lintea Thraciae»: unde et ‘anima’ dicitur, quae secundum aliquos ventus est, ut «atque in ventos vita recessit». PRECANDO VIRIBVS INDVBITARE TVIS id est dubitare, nam ‘in’ vacat. Et hoc dicit: precum nimietas postulationis significat dubitationem.

digilibLT 469 Seruius

406 CONIVGIS INFVSVS GREMIO hoc est ante concubuit et sic quievit. Probus vero et Carminius propter sensum cacenphaton ‘infusum’ legunt, ut sit sensus: dormiit cum coniuge dormiente, id est petiit soporem infusum etiam coniugis gremio. 408 CVRRICVLO tempore modo; alias loco, alias officio. 409 COLO hunc sequimur: nam ‘huius coli’ dicimus, non ut Statius ‘huius colus’. TENVIQVE MINERVA non filo tenui, sed parvo pretio lanificii. Et alii hic distinguunt et subaudiunt ‘mos est’ aut ‘placet’, ut sit sensus ‘cui tolerare colo vitam tenuique Minerva mos est’ vel ‘placet’ et sic inferunt «inpositum cinerem et sopitos s. ignes’, ut e contra Horatius «incedis per ignes suppositos cineri doloso». Alii sic legunt ‘tenuique Minerva inpositum’, id est cui haec est necessitas fataliter data. 411 NOCTEM ADDENS OPERI per transitum ostendit noctem esse partem diei. 412 EXERCET PENSO fatigat: Terentius «primo haec vitam parce ac duriter agebat». Hinc ergo traxit Vergilius ut diceret «castum ut servare cubile c.». 414 IGNIPOTENS Vulcanus, ut diximus supra, ignis est, et dictus Vulcanus quasi Volicanus, quod per aerem volet; ignis enim e nubibus nascitur. Vnde etiam Homerus dicit eum de aere praecipitatum in terras, quod omne fulmen de aere cadit. Quod quia crebro in Lemnum insulam iacitur, ideo in eam dicitur cecidisse Vulcanus. Claudus autem dicitur, quia per naturam numquam rectus est ignis. 415 AD FABRILIA dura. Et ex contrariis epithetis fecit ornatum, dicens ‘mollibus e stratis surrexit ad opera fabrilia’. 416 INSVLA SICANIVM IVXTA LATVS AEOLIAMQVE E. L. physiologia est, cur Vulcanus in his locis officinam habere fingatur inter Aetnam et Liparen: scilicet propter ignem et ventos, quae apta sunt fabris. ‘Aeoliam’ autem ‘Liparen’ ideo, quia una est de illis septem insulis, in quibus Aeolus imperavit. 419 ANTRA AETNAEA TONANT magnitudinem ictuum ostendit, quibus etiam vicini montes resultabant: aut certe ‘Aetnaea’ quasi Aetnae dixit. 420 AVDITI REFERVNT GEMITVS echo breviter significavit.

470 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

421 STRICTVRAE CHALYBVM strictura est terra ferri in massam coacta. Chalybes autem proprie populi sunt, apud quos nascitur ferrum, ut ipse «at Chalybes nudi ferrum virosaque Pontus castorea»: unde modo ‘Chalybum’ posuit ‘stricturas’ pro ferri massis. 423 HOC TVNC id est huc tum. Et ‘hoc’ pro ‘huc’ posuit secundum antiquum morem: nam antea ‘hoc’ adverbium loci fuit, quod nunc abolevit: nam crebro in antiquis lectionibus invenitur, sicut in epistulis probat Verrius Flaccus exemplis auctoritate ratione, dicens in adverbiis pro ‘u’ ‘o’ plerumque maiores ponere consuetos. Et sic pro ‘huc’ ‘hoc’ veteres dicere solebant, sicut pro ‘illuc’ ‘illo’ dicimus: unde etiam ‘hoc’ o longum esse apparet, sicut ‘illo’, quod pro ‘illuc’ ponitur. 425 BRONTESQVE quid facturi sint ex nominibus docet: nam Brontes a tonitru dictus est, Steropes a fulgetra, ἀπὸ τῆϛ στεροπῆς. Pyragmon vero, qui numquam a calenti incude discedit, ἀπὸ τοῦ πυρὸς καὶ τοῦ ἄκμονος; nam πῦρ ignis est, ἄκμων incus. NVDVS MEMBRA per hunc etiam ceteros nudos fuisse significat. 426 INFORMATVM in quandam formam designatum et conpositum. Dicit autem in fulmine partem non perfectam, partem iam politam fuisse. 427 TOTO GENITOR QVAE PLVRIMA CAELO ‘toto caelo’, id est ab omni parte caeli: nam dicunt physici de sedecim partibus caeli iaci fulmina. ‘Quae’ autem qualia, ut «hunc ego te, Euryale, aspicio», id est talem. Ergo hoc dicit: faciebant fulmen in eorum similitudinem, quae Iuppiter iacit toto caelo, hoc est de diversis partibus caeli, scilicet sedecim. 429 TRIS IMBRIS TORTI RADIOS constricti et coacti in grandinem: Statius «sicco quos asper hiatu praesolidat Boreas». Et sciendum hoc eum velle ostendere, toto anno iaci fulmen: nam per has periphrasis tempora ostendit anni totius, quae et quattuor esse et ternos menses habere manifestum est: unde dicit ‘tris imbris torti radios’, hoc est grandinis, quae abundat per hiemem; ‘tris nubis aquosae’, hoc est veris, quo tempore nimiae sunt pluviae, ut «et ruit imbriferum ver»; ‘rutili tris ignis’, hoc est aestatis; ‘et alitis austri’, id est autumni, quo ventorum crebra sunt flamina. Et prudenter his omnibus naturam exprimit fulminis, quod necesse est ut per nubes nascatur et ventos. 431 FVLGORES NVNC TERRIFICOS quas fulgetras dicunt. SONITVMQVE METVMQVE per sonitum tonitrua ostendit, per metum fulgetras. Et hunc ordinem

digilibLT 471 Seruius

sic posuit, ut hominibus videtur: nam re vera prior est conlisio nubium, unde ignis emicat: nos autem ideo prius fulgetras videmus, quam tonitrua audiamus, quia velocior oculorum, quam aurium sensus est. 432 SEQVACIBVS persecutricibus. 435 AEGIDAQVE HORRIFERAM aegis proprie est munimentum pectoris aereum, habens in medio Gorgonis caput: quod munimentum si in pectore numinis fuerit, aegis vocatur; si in pectore hominis, sicut in antiquis imperatorum statuis videmus, lorica dicitur. TVRBATAE pro ‘turbantis’: nam timuit homoeoteleuton, et fecit supinam significationem. Alii ad fabulam referunt, quia dicitur in bello Gigantum arma perdidisse turbata, ut quasi ipsa nunc reparet: cuius dicti nullus auctor invenitur idoneus. 436 SQVAMIS SERPENTVM AVROQVE POLIBANT aegida horriferam aureis squamis serpentum certatim polibant. Alii volunt re vera de corio serpentum dicere eum arma esse levigata. 437 CONEXOSQVE ANGVES Gorgonis scilicet capiti. 438 DESECTO VERTENTEM LVMINA COLLO aut sua lumina circumferentem et mortis indignatione quaerentem, quorum se interitu posset ulcisci: aut certe intuentum lumina in saxa vertentem. Hoc autem caput ideo Minerva fingitur habere in pectore, quod illic est omnis prudentia, quae confundit alios et inperitos ac saxeos conprobat. 439 TOLLITE C. I. vile est quod plerique dicunt, propter arma Martis iratum esse Vulcanum, praesertim cum et arment Minervam et fabricent fulmina Cyclopes, et Vulcanus dixerit ‘cuncta tollite’. Ergo ‘tollite’ aut differte est, aut celerius terminate. COEPTOSQVE AVFERTE LABORES quia dixerat «his informatum manibus iam parte polita fulmen erat». 440 AETNAEI CYCLOPES ut «Aetnaeos fratres». 441 NVNC VIRIBVS VSVS nunc est vestrarum virium exercitium, id est tempus est exercendae virtutis circa arma viri fortis.

472 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

442 ARTE MAGISTRA ambitiosius quam si ‘magistri’ diceret et rem personae in artem transtulit, ut si dicas ‘opus est peritia medicinae’, non ‘medici’. 443 PRAECIPITATE MORAS praecipitanter, id est festinanter abicite. NEC PLVRA EFFATVS sicut festinantem decebat. 444 OCIVS INCVBVERE quam ille praeceperat. PARITER pari modo. 445 SORTITI diviserunt inter se laboris officium, ut «sortiti remos». 446 VVLNIFICVSQVE CHALYPS populum, apud quos nascitur, pro ferro posuit. Et ‘liquescit’ dixit proprie: nam ferrum non solvitur, sed mollescit. 447 INFORMANT designant. INGENTEM autem et magnitudine et soliditate: nam et clipeum dixit, qui magnitudine corpus furatur, unde et clipeus dictus est ἀπὸ τοῦ κλέψαι: et dicturus est «septenosque orbibus orbes inpediunt», id est veluti septem scuta facta in unitatem conectunt. 450 ACCIPIVNT REDDVNTQVE iungendum: uno enim eodemque tempore parte reddunt, parte ventos accipiunt. STRIDENTIA TINGVNT tingendo stridere faciunt. 453 IN NVMERVM in ordinem, ut «tunc vero in numerum Faunosque ferasque videres ludere». FORCIPE forfices sunt quibus incidimus, forcipes quibus aliquid forvum tenemus, quasi forvicapes; nam forvum est calidum: unde et formosos dicimus quibus calor sanguinis ex rubore pulchritudinem creat. 454 DVM HAEC DVM PROPERAT properanter facit: et est honesta elocutio. AEOLIIS nam, ut diximus, Vulcania una est de septem Aeoliis. LEMNIVS quia in Lemnum insulam, ut diximus, cecidit, a Iunone propter deformitatem deiectus, quam aerem esse constat, ex quo fulmina procreantur. Ideo autem Vulcanus de femore Iunonis fingitur natus, quod fulmina de imo aere nascuntur: quod etiam Lucanus dicit «fulminibus terrae propior succenditur aer, pacem summa tenent». 456 VOLVCRVM SVB CVLMINE potest et generaliter accipi volucrum quarumvis; potest et specialiter, ut hirundinum.

digilibLT 473 Seruius

458 TYRRHENA VINCVLA Tusca calciamenta. Et dicit crepidas, quas primo habuere senatores, post equites Romani, nunc milites. 459 TEGEAEVM ENSEM Arcadicum gladium. 460 DEMISSA AB LAEVA PANTHERAE TERGA RETORQVENS a sinistro humero pellem demissam habuit, quam retorquens et in dexteram revocans partem se amiciebat. 461 GEMINI CVSTODES hoc et in Homero lectum est et in historia Romana, quae ait «Syphax inter duos canes stans Scipionem appellavit». 464 SERMONVM MEMOR scilicet promissi auxilii, ut «auxilio tutos dimittam opibusque iuvabo». HEROS hoc nomen non tantum praesentis est virtutis, sed et praeteritae: unde est quod Euandrum heroem dicit, cum sit virtutis emeritae. plerumque heros et generis est. 465 MATVTINVS AGEBAT rem temporis ad personam transtulit. 468 LICITO TANDEM SERMONE ‘tandem’, quia amborum desiderio nox fecerat moram. 471 NVMQVAM RES EQVIDEM TROIAE VICTAS satis mature ‘equidem’ dixit, id est ego quidem Troiam te vivo victam non arbitror, quantum est in opinione mea. 472 PRO NOMINE TANTO pro tui nominis gloria. 474 ET MVRVM CIRCVMSONAT ARMIS et brevitatem sui ostendit imperii et hostilem necessitatem, ob quam se penitus exarmare non poterat. ‘Amni’ autem ‘claudimur Tusco’ ideo dixit, quia ipse fuit Romani finis imperii: Iuvenalis «et quae imperii fines Tiberinum virgo natavit». 475 SED TIBI EGO artificiose agit, ut etiam quae monstrantur auxilia, ipsius esse videantur. ‘Ingentes’ autem ‘populos’ non sine causa dixit: nam Tuscia duodecim

474 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

lucumones habuit, id est reges, quibus unus praeerat: unde est «gens illi triplex, populi sub gente quaterni». 476 QVAM FORS INOPINA hoc beneficium casus praestat, qui efficit ut eo tempore quaeras auxilium, quo Tyrrheni ducem requirunt. 477 FATIS HVC TE POSCENTIBVS ADFER perge illuc poscentibus fatis; nam talis est sensus, si legeris ‘adfer’. Et similiter iungit fortunam fato, ut supra, ubi ait «fortuna omnipotens et ineluctabile fatum». Si autem legeris ‘adfers’, sensus erit talis: fati necessitate factum est ut venires; fortunae beneficium ut illi ducem requirant. Legimus ergo et ‘adfer’ et ‘adfers’. 478 SAXO I. F. VETVSTO antiquo opere, ut «templa dei saxo venerabar structa vetusto». 479 VRBIS AGYLLINAE SEDES quae nunc Caere dicitur. LYDIA QVONDAM GENS ‘quondam insedit’, non ‘quondam bello praeclara’: nam etiam tunc florebat. Sane etiam supra diximus, Maeoniam provinciam esse. Cuius dum brevitas duos fratres, Lydum et Tyrrhenum, ferre non posset, ex sorte Tyrrhenus cum ingenti multitudine profectus partem Italiae tenuit et Tyrrheniam nominavit. Hi diu piraticam exercuerunt, ut etiam Cicero in Hortensio docet, cum captivos novis poenis adfligerent, occisorum eos religantes cadaveribus. Quod Vergilius dat Mezentio, sciens lectum esse de Tyrrhenorum gente. Sane illo tempore Tyrrheni dicti sunt, post Tusci ἀπὸ τοῦ θύειν Lydi autem a Lydo, regis fratre, qui in provincia remanserat. 483 QVID MEMOREM INFANDAS CAEDES figura oratoria, quae paralipsis vocatur: Cicero «nam illa nimis antiqua praetereo». 484 EFFERA cruenta. DI CAPITI IPSIVS ut «quod di prius omen in ipsum convertant». 487 TORMENTI GENVS exclamatio est inventi supplicii. SANIE TABOQVE sanies mortui est. ‘Tabo’ viventis scilicet sanguinis. 493 CONFVGERE confugiebat: et, ut diximus, historicus stilus est. DEFENDIER defendi, id est defendebatur. Et vertit historiam; nam, ut diximus, Turnus magis confugit ad Mezentium.

digilibLT 475 Seruius

495 PRAESENTI MARTE sine aliqua dilatione. 496 ADDAM aut dabo; aut re vera addam habentibus Tarchonem. 498 LONGAEVVS ARVSPEX argumento aetatis vult doctum videri. 503 OPTATE DVCES votis scilicet. 504 HOC ACIES CAMPO quasi iam in bellum parati. 505 REGNIQVE CORONAM insigne, non re vera coronam, quam Tusci reges numquam habuerunt. Ergo species est pro genere. 506 MANDATQVE INSIGNIA aut mittit insignia, id est omnia ornamenta regalia, aut re vera ‘mandat insignia’, id est magna, ut castris succedam et capessam regna Tyrrhena. 508 SED MIHI TARDA GELV occurrit tacitis quaestionibus, dicens se non isse propter aetatem senilem, filium vero propter mixtum genus per originem matris: unde Aenean dicit ire debere, cui et aetas et origo regna concedunt. SAECLISQVE EFFETA SENECTVS notandum dicta ‘saecula’ etiam in uno homine secundum eos qui dicunt saeculum triginta annos habere: nam alii volunt centum et decem, alii mille annis putant saeculum contineri. 509 INVIDET IMPERIVM bona elocutio, ut «Liber pampineas invidit collibus umbras». 512 QVEM NVMINA P. Vt «externos optate duces». 513 ITALVM FORTISSIME DVCTOR εὐσυμβόλως iam ductorem Italiae vocat Aenean. 514 SPES ET SOLACIA ‘spes’ quia multa sibi de eius virtute promittebat pater, ‘solacium’ quia amissa coniuge unici filii utebatur solacio.

476 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

515 TOLERARE quasi rem asperam et difficilem. 517 MIRETVR imitetur: Lucanus «miratoremque Catonis»; optima enim ingenia necesse est ut ea quae mirantur, imitentur. 519 SVO NOMINE bene in omnibus filii gratiam facit, nam dicit: dat tibi Pallas milites ducentos suo nomine, ipse vero a me accipiet ducentos. 522 TRISTI CVM CORDE propter brevitatem auxiliorum. 523 CAELO APERTO sereno, ut «et aperta serena prospicere». 524 INPROVISO nullum enim indicium praecesserat nubium. FVLGOR fulgetra. 525 CVM SONITV tonitrus scilicet. Et, ut diximus supra, ordinem tenuit qui nobis apparet, ut fulgetras dicat priores, cum sint ante tonitrua. RVERE OMNIA sic enim sonat, ut videatur ruina: alibi «caelique ruina». Bene autem temperavit dicens ‘visa’. 526 TYRRHENVSQVE T. M. P. A. CLANGOR Tyrrhenum clangorem dixit tubae ideo, quia apud Tuscos tubam constat inventam. Ergo ‘Tyrrhenus clangor’ sonus Tyrrhenarum tubarum. Et bene congruis ominibus arma nuntiantur, per sonum tubarum. 527 FRAGOR INTONAT ‘fragor’ est proprie armorum sonus. Quod autem dicit ‘intonat’, illuc spectat «fulminat Aeneas armis», quae vult fragore tonitrua, splendore fulgetram imitari. Non autem mirum est a Venere allatis armis inesse fulgorem: nam et Homerus dicit a Thetide oblata arma habere motum quendam et spiritum, quae duo in aqua esse manifestum est. Thetidem autem novimus nympham. 528 INTER NVBEM per nubem, more suo. Et dicit in serena parte caeli fuisse nubem, per quam arma portata sunt. 529 PER SVDVM ‘sudum’ est quasi sub udum, serenum post pluvias, ut «ver sudum».

digilibLT 477 Seruius

531 AGNOVIT SONITVM hoc est quid sonitus significaret. DIVAE PROMISSA PARENTIS κατὰ τὸ σιωπώμενον intellegamus Venerem ei promisisse. 532 HOSPES et qui suscipit et qui suscipitur ‘hospes’ vocatur, ut hoc loco Euander, item supra «hospitis Aeneae sedem». NE QVAERE VERO PROFECTO ambae particulae ad ornatum pertinent tantum. 533 PORTENTA modo bona omina. EGO POSCOR OLYMPO aut de Olympo poscor, id est haec signa mei causa fiunt: aut certe in Olympum poscor. 534 DIVA CREATRIX rerum omnium generaliter. 537 HEV adeo de victoria fretus est, ut etiam hostium misereatur. Et hinc nascitur ille sensus «non haec, o Palla, dederas promissa parenti». Item Aeneas «hi nostri reditus expectatique triumphi? Haec mea magna fides!». 540 FOEDERA RVMPANT quae se facturum Latinus promiserat; non enim erant facta. 542 HERCVLEIS SOPITAS IGNIBVS ARAS hypallage est, id est suscitavit aras Herculeas, in quibus erant ignes sopiti. 543 HESTERNVM autem LAREM cui pridie sacrificaverat. Et est iteratio: nam male quidam ‘externum’ legunt, id est extraneum. 546 POST HINC AD NAVES G. Vnum vacat, aut ‘post’, aut ‘hinc’, ut «post hinc digrediens iubeo frondentia capris»: tale est et illud «primus ibi ante omnes». 547 QVI SESE IN BELLA SEQVANTVR in expeditionem et bellicam praeparationem: nam, ut supra diximus, ‘bellum’ est tempus omne quo vel praeparatur aliquid pugnae necessarium, vel quo pugna geritur, ‘proelium’ autem dicitur conflictus ipse bellorum: unde modo bene dixit ‘qui sese in bella sequantur’, non ‘in proelium’; nam ad auxilia petenda vadit, non ad pugnam. Quamquam etiam si diceret ‘qui se in proelium sequantur’, non valde ab re esse videbatur: hi enim

478 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

equites, cum a Tarchone accepisset Aeneas auxilia, cum aliis Etruscis equitibus per terram missi, obvios statim habuere bellantes, et quasi iam hinc recte pergere videntur in proelium: unde etiam a Cymodocea naviganti Aeneae dicitur «iam loca iussa tenent forti permixtus Etrusco Arcas eques». 549 SEGNIS sine remigio. Et respexit ad descendentes, de quibus ait «remigio noctemque diemque fatigant», licet fuerit lenissimus fluvius. 550 RERVM quas gesserat. PATRIS ubi esset. 552 EXORTEM AENEAE per id quod non est factum, quod factum est indicatur. Per ‘exortem’ autem optimum et praecipuum significat. 553 PELLIS OBIT TOTVM pellis ostenditur magnitudo in hoc, quod dicit ‘totum obit’. VNGVIBVS AVREIS aut quia ungues ipsi cum aruerint, auri imitantur colorem; aut quia solebant deaurari: Statius «auro mansueverat ungues». 554 SVBITO VVLGATA cur ‘subito’? Ipse dicit: quasi ‘per parvam urbem’. 555 OCIVS positivus antiquus est, id est ‘celeriter’; nec enim potest esse comparativus ubi nulla est comparatio. 556 VOTA METV DVPLICANT M. bene ‘duplicant metu’, nam inest semper in matribus votum. PROPIVSQVE PERICLO IT TIMOR ‘propius periclo’, id est ad periculum vicinius: aut certe ‘it timor propius periclo’ pro ‘propior’; nam matres quod timent, hoc putant liberis posse contingere. 557 IAM APPARET adhuc illis pergentibus iam proelium cogitabatur a matribus. 558 DEXTRAM C. EVNTIS filii scilicet, quia dixerat ‘pater’. 559 HAERET INEXPLETVS multi hic distingunt, ut sit ‘inexpletus haesit et talia locutus est lacrimans’. Alii legunt ‘inexpletus lacrimis’. Honestius tamen est ‘inexpletum lacrimans’, ut sit nomen pro adverbio, id est inexplebiliter.

digilibLT 479 Seruius

560 O MIHI PRAETERITOS R. SI I. A. et ‘o’ et ‘si’ optantis sunt, quae nunc iunguntur; nam singula ante ponebantur, ut «si nunc se nobis i. a. a. ramus»: ergo unum vacat, quantum ad antiquitatem. Et notandum votum de praeterito fieri. 561 QVALIS ERAM aut ut sim talis, qualis tunc eram, quando ista perfeci: aut certe laudantis est ‘qualis eram cum primam aciem P. sub ipsa stravi’. 562 SCVTORVMQVE I. V. ACERVOS hoc traxit de historia: Tarquinius enim Priscus primus victis Sabinis in honorem Vulcani eorum arma succendit: quem postea secuti sunt ceteri. 564 CVI TRES ANIMAS per transitum ostendit illam Platonis et Aristotelis contentionem, qui dubitant, utrum quattuor, an tres animae sint in homine, φυσικὴ; αἰσθητικὴ; νοητικὴ, remota κινητική. Hoc autem loco per ‘tres animas’ magnum et perfectum indicat virum; nam quantum ad fabulam pertinet, tres animas propter tria habuit corpora. Attendendum sane, hoc sibi Euandrum vindicare quod fuit in Hercule; nam ut ille Geryonem extinxit, ita hic Erylum occidit. Inde est quod paulo post dicit ‘neque finitimo Mezentius umquam huic capiti insultans’. Herculis enim mos fuit, ut etiam non rogatus laborantibus subveniret. Tunc enim, sicut et Varro dicit, omnes qui fecerant fortiter, Hercules vocabantur: licet eos primo XLIII enumeraverit. Hinc est quod legimus Herculem Tirynthium, Argivum, Thebanum, Libym. FERONIA MATER nympha Campaniae, quam etiam supra diximus. Haec etiam libertorum dea est, in cuius templo raso capite pilleum accipiebant. Cuius rei etiam Plautus in Amphitryone facit mentionem «quod utinam ille faxit Iuppiter, ut raso capite portem pilleum». 565 TERNA ARMA MOVENDA figura poetica, nam ‘trina’ debuit dicere: ‘arma’ enim numeri sunt tantum pluralis. ‘Movenda’ autem vel contra ipsum, vel ab ipso. 569 FINITIMO aut in finitimo: aut finitimo capiti. 571 VIDVASSET CIVIBVS VRBEM scilicet viris fortibus peremptis. Et proprie ‘viduasset’ dixit, quia urbs generis est feminini: Horatius abusive et satis incongrue in genere masculino posuit, dicens «viduus pharetra risit Apollo». 572 AT VOS O SVPERI iam hinc quasi pater loquitur. Divisa enim est haec adlocutio, et ultima pars eius habet parentis adfectum, quod et ipse ostendit dicens ‘et patrias

480 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

audite preces’; prima vero viri fortis est, ut ‘qualis eram, cum primam aciem Praeneste sub ipsa s.’. 577 DVRARE LABOREM ipsius scilicet senectutis: Terentius «senectus ipsa morbus est». ‘Durare’ autem est sustinere: Horatius «ac sine funibus vix durare carinae possunt imperiosius aequor». 578 INFANDVM CASVM parentis est quod formidat nolle memorare. 579 CRVDELEM VITAM quae filio est superstes. 581 SOLA ET SERA quia et unus erat, et serius susceptus. 585 IAMQVE ADEO EXIERAT ‘adeo’ ad ornatum pertinet tantum. 587 IPSE AGMINE PALLAS IN MEDIO hic enim mos fuit, ut tirones ponerentur in medio, ambirent viri fortes exercitum. Aut certe honoris est medium locum in exercitu tenere, ut ipse alibi «medio dux agmine Turnus». 588 CONSPECTVS conspicuus, conspicabilis, nam pro nomine participium posuit. 590 ANTE ALIOS ASTRORVM DILIGIT I. Venus in caelo habet unam propriam stellam, quae oriens luciferum, occidens vesperum facit: inde Statius «et alterno deprenditur unus in ortu». Habet etiam duas alias, unam in signo tauri et unam in septentrione, unde etiam taurus domus esse dicitur Veneris: ideo dixit ‘quem Venus ante alios astrorum diligit ignes’. 591 SACRVM venerabile. TENEBRAS autem RESOLVIT propter iubar, quod sola possidens aliquod efficit lumen. 595 AGMINE FACTO agmen est proprie exercitus ambulans: quicquid fuerit aliud abusive dicitur. 597 PROPE CERITIS AMNEM Agylla civitas est Tusciae, a conditore appellata, cui ex inscitia Romana aliud est inditum nomen. Nam cum Romani euntes per Tusciam interrogarent Agyllinos quae diceretur civitas, illi, utpote Graeci, quid

digilibLT 481 Seruius

audirent ignorantes et optimum ducentes si prius eos salutarent, dixerunt χαῖρε: quam salutationem Romani nomen civitatis esse putaverunt, et detracta aspiratione eam Caere nominarunt, ut dicit Hyginus in urbibus Italicis. ‘Amnis’ autem Minio dicitur, ut «qui Caerete domo, qui sunt Minionis in arvis». 598 LATE SACER hoc est non solum colebatur a civibus, sed etiam ab accolis. 599 NIGRA umbrosa, more suo. 600 VETERES S. PELASGOS de his varia est opinio; nam alii eos ab Atheniensibus, alii a Laconibus, alii a Thessalis dicunt originem ducere, quod est propensius: nam multas in Thessalia Pelasgorum constat esse civitates. Hi primi Italiam tenuisse perhibentur. 601 ARVORVM PECORISQVE DEO publica caerimoniarum opinio hoc habet, pecorum et agrorum deum esse Silvanum. Prudentiores tamen dicunt, esse eum ὑλικὸν θεὸν, hoc est deum ὕλης. ὕλη autem est faex omnium elementorum, id est ignis sordidior et aer, item aqua et terra sordidior, unde cuncta procreantur: quam ὕλην Latini materiam appellaverunt; nec incongrue, cum materiae silvarum sint. Ergo quod Graeci a toto, hoc Latini a parte dixerunt. LVCVMQVE DIEMQVE hoc a Romanis traxit, apud quos nihil fuit tam sollemne quam dies consecrationis: hinc est illud «nostrosque huius meminisse minores». 603 TARCHO ET TYRRHENI Tarco Latinus nominativus est de Graeco veniens, ab eo quod est Tarchon, perdito ‘n’ et ‘ω’ in ‘o’ mutata, ut Apollo Ἀπόλλων: aliter versus non stat. TVTA TENEBANT CASTRA LOCIS hoc est et industria et natura munitissima. Sed novimus castra per naturam munita esse non posse, nisi in collibus fuerint: quod si in montibus sunt, quomodo procedit ‘latis tendebat in arvis’? Ne sit ergo contrarium, intellegamus quod hodieque videmus et legimus, hanc collium fuisse naturam, ut planities esset in summo, in qua inerant castra Tarchonis. Quamquam multi velint ‘celsoque omnis de colle videri iam poterat legio’ ad Aenean referre, ut intellegamus venientes in collibus fuisse Troianos, castra vero Etrusca in campis. Quod si velimus accipere, quemadmodum procedit ‘tuta tenebant castra locis’? Id est per naturam locorum. 605 TENDEBAT IN ARVIS ut hic saevus tendebat Achilles. 606 ET BELLO LECTA I. quia ait supra «qui sese in bella sequantur praestantes virtute legit»: aut ‘lecta’ proprie, quia dilectus militum est.

482 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

607 EQVOS ET CORPORA CVRANT ingenti arte quod sequebatur omisit, redditurus in decimo: namque si vellet dicere venisse Aenean, vidisse Tarchonem, petisse auxilia, satis longum fuerat et peribat illud quod ait supra «toto namque fremunt condensae litore puppes», cum Etruscorum festinationi dicentis brevitas congruat. Verum hoc quod in isto loco praetermisit, reddit in decimo dicens «namque ut ab Euandro castris ingressus Etruscis regem adit et regi memorat nomenque genusque». 608 AETHERIOS NIMBOS per aerem numinum, scilicet purgatiorem, qui circa deos est. 609 REDVCTA secreta. 610 EGELIDO SECRETVM FLVMINE VIDIT ‘egelido’, id est nimium gelido: et est una pars orationis, ut «eduramque pirum», id est valde duram. Et sic dixit ‘secretum flumine egelido’, hoc est praesidio fluminis, ut dicimus ‘secretus est monte’ vel silvis. Latenter autem ostendit, Aenean non nisi flumine ablutum, numen videre potuisse. 611 OBTVLIT VLTRO id est deam confessa, ut in secundo dixit. Et est ordo ‘obtulit se et locuta est’. 612 PROMISSA κατὰ τὸ σιωπώμενον, ut supra «hoc signum cecinit missuram diva creatrix». 613 LAVRENTES SVPERBOS ut «quos illi bello profugos egere superbo». 614 ACREM TVRNVM fortem. Et proprie apud nos acer est qui apud Graecos δεινός dicitur: nam fortem et vehementem et asperum et amarum potest significare. POSCERE provocare, Cicero «poscunt maioribus poculis», id est provocant. 617 DEAE DONIS propter arma. TANTO LAETVS HONORE munere divae: quod manifestam viderat matrem et plenam numinis sui. 619 INTERQVE MANVS ET B. V. iungendum est, ut intellegas Aenean manibus minora, brachiis maiora arma considerasse, ut puta loricam et scutum: haec enim

digilibLT 483 Seruius

sunt arma maiora: minora vero galeam gladium ocreas. VERSAT considerat, ut «huc illuc vinclorum inmensa volumina versat». 621 RIGENTEM, SANGVINEAM, INGENTEM distinguendum propter plura epitheta. 623 SOLIS INARDESCIT RADIIS Irin physica ratione describit, quae fit cum aquosam nubem solis ardor inradiat. Nec est incongrua haec comparatio, cum lorica de diversis metallis fieri plerumque consueverit. 624 LEVES OCREAS nitida tibialia. RECOCTO saepe purgato. 625 NON ENARRABILE TEXTVM bene ‘non enarrabile’: cum enim in clipeo omnem Romanam historiam velit esse descriptam dicendo ‘illic genus omne futurae stirpis ab Ascanio pugnataque in ordine bella’, carptim tamen pauca commemorat, sicut in primo ait «videt Iliacas ex ordine pugnas», nec tamen universa descripsit. 627 HAVD VATVM IGNARVS futurorum non inscius. VENTVRIQVE INSCIVS AEVI non ‘aevi’, sed quae in aevo erant futura. 629 STIRPIS AB ASCANIO usque ad Augustum Caesarem. 630 MAVORTIS IN ANTRO potest accipi et ‘fecerat lupam Mavortis’ et ‘Mavortis in antro’. Dicendo autem ‘et’ ostendit multa alia fuisse depicta. 631 PROCVBVISSE id est prima parte se inclinasse, quod Graeci προκύπτειν dicunt, ut inclinatione corporis ubera praeberet infantibus: nam si ‘procubuisse’ iacuisse accipias, contrarium est quod dicit ‘ludere pendentes pueros’. Sciendum tamen, voluisse eum gestum proprie exprimere, quem in ipsius lupae cernimus statuis. GEMINOS HVIC re vera geminos modo alias similes. Sane totus hic locus Ennianus est. 632 LVDERE moveri: Terentius «congrum istum maximum in aqua sinito ludere». MATREM quasi matrem, cuius adfectum pueris exhibebat. 633 TERETI CERVICE rotunda, cum longitudine, ut «incumbens tereti Damon sic coepit olivae».

484 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

634 MVLCERE ALTERNOS non quod in pictura erat dicit, sed id quod intellegimus factum fuisse, ut «ter circum Iliacos raptaverat Hectora muros». CORPORA FINGERE LINGVA id est tergere: Cicero in Sestiana «spongiis sanguis effingebatur», id est tergebatur. 635 NEC PROCVL HINC ROMAM congrue, iuxta proprios conditores. RAPTAS SINE MORE SABINAS raptas spectaculo sine ullo exemplo. 636 CONSESSV CAVEAE cavea est ubi populus spectat. MAGNIS CIRCENSIBVS ACTIS ‘magnis’ quantum ad paupertatem pristinam pertinet: nam legimus propter equorum inopiam diversis eos tunc usos animalibus. Raptae autem sunt Sabinae Consualibus, hoc est mense Martio. Consus autem deus est consiliorum, qui ideo templum sub tecto circo habet, ut ostendatur tectum esse debere consilium: inde est quod et Fidei panno velata manu sacrificabatur, quia fides tecta esse debet et velata. Ideo autem dicato Consi simulacro rapuerunt Sabinas, ut tegeretur initum de raptu consilium. Iste Consus et eques Neptunus dicitur, unde etiam in eius honorem circenses celebrantur. Errant ergo qui dicunt ‘magnis circensibus’ aut Megalesiacis, aut Romanis, quos constat fieri ante kal. Ian. ‘Actis’ autem cum agerentur, quia non erat praesens a passivo participium, ut et qua vectus Abas. CIRCENSIBVS circenses dicti vel a circuitu, vel quod ubi nunc metae sunt, olim gladii ponebantur, quos circumibant. Dicti autem circenses ab ensibus, circa quos currebant. Sane notandum positos circenses sine adiectione ludorum, cum ita dicamus ludos theatrales, ludos gladiatorios, ludos circenses. 638 ROMVLIDIS hic dativus pluralis venit ab eo, quod est ‘hic Romulida’. CVRIBVSQVE SEVERIS mire dixit ‘severis’: cum enim filias perdiderint Caeninenses, Antemnates, Crustumini et Sabini, ceteris quiescentibus Sabini soli bella sumpserunt, qui intervenientibus postea triginta feminis, iam enixis, de illis quae raptae erant, pax facta est: ex quarum nominibus curiae appellatae sunt. In communem etiam mulierum honorem kalendae eis dicatae sunt Martiae: Horatius «Martiis caelebs quid agam kalendis?». Iuvenalis «munera femineis tractat secreta kalendis». Nec enim aliter congruit Martias kalendas esse feminarum, nisi quia, ut diximus, feminae bella sedarunt. Sane sciendum omnes virgines raptas excepta Hersilia, quam sublatam a marito sibi Romulus fecit uxorem. 639 POSITO CERTAMINE finito, ut «ante diem clauso componet Vesper Olympo». 640 IOVIS ANTE ARAM ante templum Iovis Statoris, quod fecerat Romulus, postquam orans elatis armis meruit ne suus exercitus fugeret.

digilibLT 485 Seruius

641 IVNGEBANT FOEDERA PORCA foedera, ut diximus supra, dicta sunt a porca foede et crudeliter uccisa; cuius mors optabatur ei, qui a pace resilisset. Falso autem ait ‘porca’: nam ad hoc genus sacrificii porcus adhibebatur. Ergo aut usurpavit genus pro genere, ut «timidi venient ad pocula dammae», cum has dammas dicamus, item supra ‘lupam’, cum artis sit ‘hic’ et ‘haec lupus’: aut certe illud ostendit, quia in omnibus sacris feminei generis plus valent victimae. Denique si per marem litare non possent, succidanea dabatur femina; si autem per feminam non litassent, succidanea adhiberi non poterat. 642 CITAE METTVM IN DIVERSA QVADRIGAE Donatus hoc loco contra metrum sentit, dicens ‘citae’ divisae, ut est in iure ‘ercto non cito’, id est patrimonio vel haereditate non divisa; nam ‘citus’ cum divisus significat, ‘ci’ longa est. Ergo ‘citae’ veloces intellegamus. Quem autem dicit Vergilius Mettum Mettius Fufetius dictus est, quod nomen mutilavit causa metri. Novimus autem nominum vel mutationem vel mutilationem concessam poetis: sic pro Polluce Castorem, pro Cytheride Lycoridem posuit, ut «sed quae legat ipsa Lycoris». Hic autem Mettius Fufetius cum apud Albanos summam rerum teneret, a Romanis in auxilium contra Fidenates vocatus, iure societatis venit quidem, sed in ipso proelio ad hostes defecit. Quod cernens Tullus Hostilius ait voce maxima militibus suis, ita ut etiam hostis audiret ‘ne trepidetis: meo consilio factum est, ut factiose Mettius Fufetius ad hostes transiret’: quo consilio et suis paene iam amissas reddidit vires et effecit ne hostes crederent Mettio. Quem post victoriam captum Tullus Hostilius religavit ad binas quadrigas, ita ut ab unis quadrigis traherentur manus, pedes vero ab alteris: quibus agitatis velociter eum crudeli morte discerpsit. Videns itaque poeta Romano nomini incongruam esse vindictam, culpam in criminis retorquet auctorem, dicens ex sua persona ad ipsum Mettium ‘at tu dictis Albane maneres’. Ideo etiam ‘mendacis’ infert, ut tacitae quaestioni et invidiae crudelitatis occurrat. 646 NEC NON TARQVINIVM EIECTVM PORSENNA IVBEBAT Tarquinius Superbus habuit perditos filios, inter quos Arruntem. Qui dum in castris esset, patre suo Ardeam obsidente, et ortus esset inter eum et Collatinum, maritum Lucretiae, de uxoribus sermo, eo usque processit contentio, ut ad probandos earum mores arreptis equis statim domos suas simul proficiscerentur. Ingressi itaque civitatem Collatiam, ubi fuit Lucretiae domus, invenerunt eam lanificio operam dantem et tristem propter mariti absentiam. Inde ad Arruntis domum profecti cum uxorem eius invenissent cantilenis et saltationibus indulgentem, reversi ad castra sunt. Quod Arruns dolens cum de expugnanda Lucretiae castitate cogitaret, mariti eius nomine nomine epistulam finxit et dedit Lucretiae, in qua hoc continebatur, ut Arruns susciperetur hospitio. Quo facto per noctem stricto gladio eius ingressus cubiculum cum Aethiope, hac arte egit ut secum coiret, dicens ‘nisi mecum concubueris,

486 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

Aethiopem tecum interimo, tamquam in adulterio deprehenderim’. Timens itaque Lucretia ne castitatis amore famam deperderet, quippe quam sine purgatione futuram esse cernebat, invita turpibus imperiis paruit. Et altero die convocatis propinquis, marito Collatino, patre Tricipitino, Bruto avunculo, qui tribunus equitum celerum fuerat, rem indicans, petiit ne violatus pudor, neve inultus eius esset interitus, et eiecto gladio se interemit. Quem Brutus de eius corpore exertum tenens processit ad populum, et multa conquestus de Tarquinii superbia et filiorum eius turpitudine, egit ne in urbem reciperentur, auctoritate qua plurimum poterat: nam ut diximus, Brutus tribunus equitum fuerat. Sed cum non susciperetur Tarquinius contulit se ad Porsennam, regem Tusciae. Qui pro Tarquinio cum ingentibus copiis capto Ianiculo et illic castris positis, Romam vehementer obsedit. Et cum per sublicium pontem, hoc est ligneum, transire conaretur, solus Cocles hostilem impetum sustinuit, donec a tergo pons solveretur a sociis: quo soluto se cum armis praecipitavit in Tiberim, et licet laesus in coxa, tamen eius fluenta superavit: unde est illud ab eo dictum, cum ei in comitiis coxae vitium obiceretur ‘per singulos gradus admoneor triumphi mei’. In tantam autem obsidionis necessitatem populus venerat, ut etiam obsides daret. Ex quibus Cloelia inventa occasione transnatavit fluvium et Romam reversa est, redditaque rursus est, pacis lege eam Porsenna repetente. Qui admiratus virtutem puellae dedit ei optionem, ut cum quibus vellet rediret. Illa elegit virgines, unde Porsenna hoc quoque miratus concessit, et rogavit per litteras populum Romanum, ut ei aliquid virile decerneretur: cui data est statua equestris, quam in Sacra Via hodieque conspicimus. EIECTVM atqui facile poterat suscipi et occidi. Sed ideo non est susceptus, quia occidi non poterat religione impediente: rex enim etiam sacrorum fuerat. Vnde postea alii facti sunt consules, alii reges sacrorum. PORSENNA unum ‘n’ addidit metri causa: unde et paenultimae datus accentus est: nam Porsena dictus est: Martialis «hanc spectare manum Porsena non potuit». 648 AENEADAE satis longe petitum epitheton. 649 ILLVM Coclitem. Et modo ‘Cocles’ in hoc homine, de quo dicit, proprium est nomen, in aliis appellativum, nam luscos ‘coclites’ dixerunt antiqui: unde et Cyclopas ‘coclites’ legimus dictos, quod unum oculum habuisse perhibentur. 651 VINCLIS INNARET CLOELIA RVPTIS atqui obsides non ligantur; sed vincla pro custodiis accipiamus: aut certe ‘ruptis vinclis pontis’, id est ponte resoluto. 652 IN SVMMO CVSTOS T. M. A. in summa clipei parte. Et bona ratione utitur in pictura apta unicuique rei loca distribuens. Ideo enim in summa clipei parte dicit factum esse Capitolium, quia hoc arcem urbis esse manifestum est. Historia talis est: Brenno duce Senones Galli venerunt ad urbem et circa Alliam fluvium

digilibLT 487 Seruius

occurrentem sibi deleverunt exercitum omnem populi Romani. Aliaque die cum vellent ingredi civitatem, primo cunctati sunt timentes insidias, quia et patentes portas et nullum in muris videbant. Postea paulatim ingressi cuncta vastarunt octo integris mensibus, adeo ut quae incendere non poterant, militari manu diruerent, solo remanente Capitolio, ad quod cum utensilibus reliqui confugerant cives: qui tamen a Gallis obsidebantur etiam id penetrare cupientibus, quos alii per dumeta et saxa aspera, alii per cuniculos dicunt conatos ascendere. Tunc Manlius, custos Capitolii, Gallos detrusit ex arce, clangore anseris excitatus, quem privatus quidam dono Iunoni dederat: namque secundum Plinium nullum animal ita odorem hominis sentit. 653 PRO TEMPLO pro defensione templi; nam ‘ante templum’ non procedit, cum obsessus intra templum esset. Sic in nono «ipsi intus dextra ac laeva pro turribus adstant», Terentius «nam ni haec ita essent, pro illo haud stares Phaedria». TENEBAT defendebat: et est militare verbum, ut etiam Sallustius dicit. Vnde e contra victos ‘loco motos’ dicimus: Cicero «loco ille motus est». 654 HORREBAT REGIA CVLMO Curiam Calabram dicit, quam Romulus texerat culmis, ad quam calabatur id est vocabatur, senatus vocabatur et populus a rege sacrificulo ut quoniam adhuc fasti non erant, ludorum et sacrificiorum praenoscerent dies. 655 ATQVE HIC ‘hic’, in Capitolio. Et satis prudenter argenteum anserem dixit: nam quasi epitheton est coloris et significavit rem veram. Nam in Capitolio in honorem illius anseris, qui Gallorum nuntiarat adventum, positus fuerat anser argenteus. AVRATIS PORTICIBVS hoc ad tempus retulit florentis Romanae reipublicae: nam illo loco ubi dixit ‘horrebat regia culmo’, ideo addidit ‘Romuleo’, ut incipientis et pauperis adhuc imperii tempora designaret. 656 CANEBAT quasi praedivinabat: nam ‘canere’ et dicere et divinare significat. 657 ARCEMQVE TENEBANT deest ‘paene’: nam prope tenuerunt. 658 DEFENSI TENEBRIS ET DONO NOCTIS OPACAE multi iterationem volunt, alii dicunt ‘tenebris’ propter cuniculos, ‘dono noctis’ somno Manlii; nam somnus noctis est donum. 659 AVREA VESTIS hoc est barba: unde contra investes dicimus inberbes, unde est «tunc mihi prima genas vestibat flore iuventas».

488 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

660 VIRGATIS LVCENT SAGVLIS quae habebant in virgarum modum deductas vias. Et bene adlusit ad Gallicam linguam, per quam virga purpura dicitur. ‘Virgatis’ ergo, ac si diceret virga tinctis, id est purpuratis. 662 GAESA hastas viriles: nam etiam viros fortes Galli gaesatos vocant. SCVTIS LONGIS per haec corporum ostenditur magnitudo, ut supra «stabant ter centum nitidi in praesepibus altis», per quod equorum magnitudinem expressit. 663 HIC in eodem scuto. Et congrue sacerdotes statim post templa commemorat. SALIOS qui sunt in tutela Iovis, Martis, Quirini. Dicti Salii ideo quod circa aras saliunt et tripudiant. NVDOSQVE LVPERCOS cum in honorem Panos Lupercaliorum sollemnitas celebraretur, pecora Romanorum subito a latronibus rapta sunt. Illi proiectis vestibus persecuti sunt latrones: quibus oppressis et receptis animalibus, propter rem a nudis prospere gestam consuetudo permansit ut nudi Lupercalia celebrarent. 664 LANIGEROSQVE APICES flamines in capite habebant pilleum, in quo erat brevis virga desuper habens lanae aliquid. Quod cum per aestus ferre non possent, filo tantum capita religare coeperunt; nam nudis penitus eos capitibus incedere nefas fuerat: unde a filo quo utebantur, flamines dicti sunt, quasi filamines. Verum festis diebus filo deposito pillea necesse erat accipere, quae secundum alios ad ostendendam sacerdotii eminentiam sunt reperta, sicut columnae mortuis nobilibus superponuntur ad ostendendum eorum columen. Alii dicunt non propter eminentiam dignitatis hoc factum, sed quia cum sacrificarent apud Laurolavinium et eis exta frequenter aves de vicinis venientes lucis adriperent, eminentia virgarum eas terrere voluerunt. Exinde etiam consuetudo permansit, ut apud Laurolavinium ingentes haberentur virgae, non breves ut in urbe. LAPSA ANCILIA CAELO regnante Numa Pompilio scutum breve et rotundum caelo lapsum est. Et cum aruspices respondissent illic fore orbis imperium, ubi illud fuisset, diligentia Numae, ne quandoque ab hostibus posset auferri, adhibito Mamurio fabro multa similia facta sunt et in templo Martis locata. Quod autem dicit ancilia, plurali utitur numero pro singulari: nam unum lapsum est. Ancile autem dicitur aut quasi undique circumcisum, aut quasi ἀμφίχειλον, id est undique labrum habens. 665 EXTVDERAT studiose fecerat. DVCEBANT deducebant: haec enim fuerat consuetudo. 666 PILENTIS MATRES IN MOLLIBVS pilenta sunt vehicula, sicut nunc basternas videmus. Erant autem tunc veneti coloris, non ut nunc russati, quibus nisi castae

digilibLT 489 Seruius

matronae uti non poterant sicut nec vittis unde addidit castae. ‘Mollibus’ autem pensilibus, ut contra ‘plumas pensiles’ dicimus et molles significamus. HINC PROCVL bene longe a templis inferos facit. 668 SCELERVM POENAS pro ‘sceleratorum’. Et bene ait ‘scelerum poenas’; in crimina enim personae incidunt, non ipsarum sunt proprie crimina: unde et sceleribus sunt statuta supplicia, quae in se incidentes homines obnoxios faciunt. ET TE CATILINA MINACI P. S. hoc quasi in Ciceronis gratiam dictum videtur. 670 HIS DANTEM IVRA CATONEM ut supra diximus, Censorium significat, non Vticensem, qui contra Caesarem bella suscepit. Et supergressus est hoc loco Homeri dispositionem, siquidem ille Minoem, Rhadamanthyn, Aeacum de impiis iudicare dicit, hic Romanum ducem innocentibus dare iura commemorat. 671 HAEC INTER bene inter inferos et superos mare factum dicit, quod, ut supra diximus, nos ab antipodis dividit, qui inferi sunt nostri comparatione. IMAGO AVREA non est contrarium quod et caerulam et auream et argenteam maris esse dicit imaginem, quam scimus pro ventorum qualitate mutari et colores varios reddere: quod expressum in scuto fuisse significat. 672 CAERVLA id est maria. FLVCTV CANO omnis enim spuma alba est. 673 IN ORBE in circuitu. 674 AESTVMQVE SECABANT naturalem rem ostendit: nam semper mare turbatur, cum delphini apparuerint. 676 CERNERE ERAT Graeca figura est. 677 LEVCATEN in promunturio Epiri est mons Leucata. 678 HINC AVGVSTVS AGENS ITALOS cum de statu reipublicae esset longa contentio inter Augustum, Antonium et Lepidum, placuit ut totum Orientem teneret Antonius, Augustus Gallias et Hispanias cum Italia, Lepidus Africam Siciliam Sardiniam. Ad causam maioris fidei Antonius sororem Augusti duxit uxorem. Profecti itaque sunt in provincias suas. Sed Antonius in Aegypto captus est amore Cleopatrae, non usque quaque adeo, ut ea dimissa contra Parthos

490 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

proficisceretur. Quibus victis dum Cleopatrae cupiditate festinat, exercitum omnem frigore in Armenia perdidit, ipse tamen animalium cadaveribus pastus cum paucis ad Aegyptum est reversus. Vbi ei coepit suadere Cleopatra ut se sortiretur uxorem, derelicta sorore Augusti. Quo facto Augustus vehementer accensus contra eum coepit bella moliri. Antonius re comperta, collectis Orientis viribus, prior cum uxore Cleopatra venit ad bellum. Conflictum est navali certamine circa Actium Epiri promunturium: ubi victi sunt Antonius et Cleopatra et in fugam coacti. Postea occiso Antonio illa sibi serpentes adhibuit. Sed quia belli civilis triumphus turpis videtur, laborat Poeta ut probet iustum bellum fuisse, dicens Augustum esse «cum patribus populoque penatibus et magnis dis», contra cum Antonio auxilia peregrina et monstruosa Aegypti numina. Et re vera in exercitu Antonii omnes barbari fuerunt: quod et Vergilius dicit «Aegyptum viresque Orientis atque ultima secum Bactra vehit». Vnde etiam de hoc bello egit triumphum: nec enim civile putatum est, quod tantummodo Romano duce gestum est, qui et ipse barbarae serviebat uxori, adeo ut praetoria ei castra concederet, quorum qui potiebatur imperio, ipse vocabat exercitum: unde est illo loco de Cleopatra «patrio vocat agmina sistro»: nam Antonius consulare sibi tantum detinuit imperium, in quo sola est potestas iubendi. Ille enim ducit exercitum qui habet in potestate castra praetoria. 679 PENATIBVS ET MAGNIS DIS alii unum volunt esse, alii separant, ut magnos deos accipias Iovem Minervam Mercurium, quos Aeneas de Samothracia sustulit. 680 TEMPORA FLAMMAS LAETA VOMVNT naturaliter enim Augustus igneos oculos habuisse dicitur, adeo ut quidam eques Romanus, interrogatus ab eo, cur se viso verteret faciem, dixerit «quia fulmen oculorum tuorum ferre non possum», sicut ait Suetonius. 681 APERITVR VERTICE SIDVS sidus in vertice, hoc est super galeam. Nam ex quo tempore per diem stella visa est, dum sacrificaretur Veneri Genetrici et ludi funebres Caesari exhiberentur. Quod sidus putatum est Augusto persuadente. In honorem patris Augustus stellam in galea coepit habere depictam. 682 PARTE ALIA non e contra, sed in alia parte aciei. VENTIS ET DIS AGRIPPA SECVNDIS ‘secundis’ dixit Augusti comparatione. Nam hoc dicit: Augustus nimio ventorum et numinum utebatur favore, Agrippa sequenti, hoc est, ille habuit primum favorem, hic secundum. 684 NAVALI F. ROSTRATA CORONA Sextus Pompeius, Pompei filius, in Sicilia piraticam exercuit. Contra quem primo cum Agrippa dimicavit Augustus; postea

digilibLT 491 Seruius

Agrippae cura data est, qui eum delevit. Ob quod ei Augustus rostratam dedit coronam, quia vicerat navali certamine. 685 HINC a parte contraria. 686 VICTOR AB AVRORAE POPVLIS quia vicerat Parthos, ut diximus. LITORE RVBRO Erythraeo mari, quod est inter Aegyptum et Indiam. 687 VLTIMA SECVM BACTRA VEHIT ‘ultima’ non quantum ad fines spectat orbis terrarum, sed ‘ultima’ in imperio Antoniano: constat enim Bactrianos post se habere gentes innumeras. 688 NEFAS exclamatio est, non in eo tantum quod Aegyptiam Romanus duxerat, sed etiam quod mulier castra sequebatur, quod in ingenti turpitudine apud maiores fuit: unde bellaturus Pompeius in Lesbo reliquit uxorem. 689 RVERE ruebant, id est veniebant cum impetu. 692 CONCVRRERE MONTIBVS ALTOS alii ‘altis’ legunt, unum tamen est. 693 TVRRITIS PVPPIBVS INSTANT hoc de historia traxit: nam Agrippa primus hoc genus turrium invenit, ut de tabulatis subito erigerentur, simul ac ventum esset in proelium, turres hostibus inprovisae. 695 ARVA NOVA NEPTVNIA CAEDE ‘nova caede’ magna, nimia: nam non dicit re vera ‘nova’. 696 PATRIO VOCAT AGMINA SISTRO Cleopatra sibi tantum adsumpserat, ut se Isin vellet videri. Isis autem est genius Aegypti, qui per sistri motum, quod gerit in dextra, Nili accessus recessusque significat: per sitellam, quam sinistra retinet, ostendit adfluentiam omnium lacunarum. Isis autem lingua Aegyptiorum est terra, quam Isin volunt esse. 697 A TERGO RESPICIT ANGVES hoc est, nondum videbat mortem futuram.

492 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

698 DEVM MONSTRA ideo ‘monstra’ dixit, quia sub Augusto necdum Romani Aegyptia sacra susceperant. LATRATOR ANVBIS quia capite canino pingitur, hunc volunt esse Mercurium, ideo quia nihil est cane sagacius. 699 CONTRA NEPTVNVM Homerum sequitur, qui deos dicit contra se pro diversis partibus habere certamen. 701 CAELATVS FERRO aut in armis locatus: aut de ferro sculptus, scilicet metallo sibi congruo. DIRAE Dirae proprie sunt ultrices deae. Et bene has interesse dicit proelio, ad puniendum Antonium, qui matrimonii laeserat foedus. 702 DISCORDIA PALLA ideo Discordia, quia unius civitatis erant. Et bene Diras Discordia sequitur, quam Bellona comitatur: nam per Discordiam venitur ad bellum: Horatius «ira truces inimicitias et funebre bellum». 704 ACTIVS HAEC CERNENS quem postea Actium nominavit Augustus. 706 VERTEBANT TERGA SABAEI omnes isti populi Orientis sunt. 708 IAM IAMQVE INMITTERE F. scilicet aviditate fugiendi. 709 INTER CAEDES inter suorum cadavera. MORTE FVTVRA omine mortis futurae. 710 IAPYGE FERRI vento, qui de Apulia flans optime ad Orientem ducit; Horatius «obstrictis aliis praeter Iapyga». 711 MAGNO CORPORE septemfluo. 712 VOCANTEM CAERVLEVM IN GREMIVM hoc de historia est; nam legitur Cleopatram praesagio mortis futurae oblitam esse recessus Aegypti petere, in quibus facile poterat bella reparare. De qua re se moriens dicitur increpasse. 713 LATEBROSAQVE FLVMINA quia Nili origo nescitur, licet Plinius dicat haud longe ab Aethiopia Maurorum, post maiorem Atlantem, lacum esse, ex quo erumpit. Quod videtur esse veri simile ex beluarum similitudine.

digilibLT 493 Seruius

714 TRIPLICI TRIVMPHO tres enim Augustus habuit triumphos: nam primo die triumphavit exercitus qui Antonium vicerat, secundo qui Dalmatas vicerat, tertio ipse cum Alexandrino est ingressus triumpho. 717 LVDISQVE VIAE P. F. hoc est, compitalicii ludi celebrati sunt. 720 CANDENTIS LIMINE PHOEBI in templo de solido marmore effecto, quod adlatum fuerat de portu Lunae, qui est in Liguria. 721 DONA RECOGNOSCIT POPVLORVM aurum coronarium dicit, quod hodieque a victis gentibus datur. Inponebant autem hoc imperatores propter concessam emunitatem. Ideo ergo dixit ‘dona’: nam si hoc non esset, spolia diceret. 724 HIC NOMADVM GENVS atqui Antonius Orientis habuit populos; sed intellegamus has gentes Africae operas suas locasse et simul cum Antonio ab Augusto esse superatas. DISCINCTOS vel habitum eorum ostendit, qui usque in talos fluebat: quod Plautus ridet in Poenulo dicens «quae est illa avis?» cum Afrum vidisset vestem dimissam trahentem; aut ‘discinctos’ dixit inhabiles militiae; omnes enim qui militant cincti sunt: aut certe inefficaces, ut contra ‘praecinctos’ strenuos dicimus: Horatius «altius ac nos praecinctis unum». Vnde et Graece εὔζωνος appellatur non qui bonam zonam habet, sed qui est strenuus. MVLCIBER Vulcanus, ab eo quod totum ignis permulcet. 725 LELEGAS Thessalos: Lucanus de Thessalia «mox Lelegum dextra pressum descendit aratrum». CARASQVE Carae insulani populi fuerunt piratica famosi, victi a Minoe, ut et Thucydides et Sallustius dicunt. GELONOS populus Scythiae. 726 EVPHRATES IBAT IAM MOLLIOR VNDIS sentiens quasi se esse superatum: Horatius «minores volvere vertices». 727 MORINI populi Galliae in finibus, qui Britanniam spectant. RHENVS fluvius Galliae. ‘Bicornis’ autem, quia per duos alveos fluit: per unum qua Romanum imperium est, per alterum qua interluit barbaros. 728 INDOMITIQVE DAHAE populi Scythiae. PONTEM INDIGNATVS ARAXES hic Armeniae fluvius, quem pontibus nisus est Xerxes conscendere. Cui Alexander

494 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

Magnus pontem fecit, quem fluminis incrementa ruperunt. Postea Augustus firmiore ponte eum ligavit, unde ad Augusti gloriam dixit ‘pontem indignatus Araxes’. 729 PER CLIPEVM VVLCANI hic distinguendum: nam ‘Vulcani parentis’ non procedit. PARENTIS nunc honoris. 730 RERVM futurarum, quae nundum fuerunt. IMAGINE GAVDET ignarus erat veritatis, sed triumphorum imagine delectabatur. 731 ATTOLLENS VMERO FAMAMQVE ET FACTA NEPOTVM si ‘fata’ legeris, hoc est, quae nepotes fataliter fecerunt. Hunc uersum notant critici quasi superfluo et humiliter additum nec conuenientem grauitati eius: namque est magis neotericus. FAMAMQVE gloriam. NEPOTVM posterorum. 1 ATQVE EA D. PENITVS DVM P. G. in hoc libro mutatio est rerum omnium: nam et personae et loca alia sunt et aliud negotium incipitur. Ab Aenea enim transit ad Turnum, a Tuscia ad Ardeam, a petitione auxiliorum ad bellum. Quem transitum quidam culpant, nescientes Vergilium prudenter iunxisse superioribus negotiis sequentia per illam particulam ‘atque ea d. p. d. parte geruntur’, scilicet dum offeruntur arma, dum dantur auxilia. Sane formatus est iste liber ad illud Homeri, ubi dicit per noctem egressos esse Diomeden et Vlixen, cum capto Dolone castra penetrarunt: nam partem maximam et oeconomiae et negotiorum exinde habet. DIVERSA PENITVS valde diversa, id est longius remota, unde paulo post dicit «nec satis extremas Corythi penetravit ad urbes Lydorumque manum». 2 IRIM Iris quasi ἔρις dicta est: numquam enim ad conciliationem mittitur, sicut Mercurius, sed ad disturbationem; et est ministra non tantum dearum, sed et deorum: nam praeter Homerum et Vergilius hoc probat, dicens «aeriam caelo nam Iuppiter Irim demisit germanae haut mollia iussa ferentem». 3 AVDACEM TVRNVM fortem sine felicitate, sicut de Pallante diximus. 4 PARENTIS PILVMNI Pilumnus et Pitumnus fratres fuerunt dii. Horum Pitumnus usum stercorandorum invenit agrorum, unde et Sterculinius dictus est, Pilumnus

digilibLT 495 Seruius

vero pinsendi frumenti: unde et a pistoribus deus colitur. Ab ipso et pilum dictum est. SACRATA VALLE ideo ‘sacrata’, quia, ut diximus, numquam est lucus sine religione. SEDEBAT ut Asper dicit ‘erat’, quae clausula antiqua est et de usu remota. Secundum Plautum ‘sedere’ est consilium capere, qui inducit servum dicentem «sine iuxta aram sedeam, et dabo meliora consilia». Sed secundum augures ‘sedere’ est augurium captare; namque post designatas caeli partes a sedentibus captabantur auguria. Quod et supra ipse ostendit latenter, inducens Picum solum sedentem, ut «parvaque sedebat succinctus trabea», quod est augurum, cum alios stantes induxerit. Ergo ‘sedebat’ aut erat, aut consilia capiebat, aut augurabatur. 5 THAVMANTIAS secundum Poetam Thaumantis filia. Ceterum ex admiratione hoc nomen accepit, quae admiratio de eius coloribus nascitur. 6 DIVVM P. NEMO ‘nemo’ pro ‘nullus’ posuit. Et est acyrologia: nam ‘divum nemo’ non possumus dicere, cum proprie ‘nemo’ sit ‘ne homo’. 7 AVDERET docet per transitum multa interdum temporum ratione provenire, quae numina praestare non possunt: quod etiam paulo post in matris deum petitione Iuppiter probat, dicens «cui tanta deo permissa potestas». VOLVENDA pro ‘volubilis’. 10 NEC SATIS quia occurrebat ab Euandro eum facile posse remeare. CORYTHI montis Tusciae, qui, ut diximus, nomen accepit a Corytho rege, cum cuius uxore concubuit Iuppiter, unde natus est Dardanus. 12 ARMAT AGRESTES ne ei formidinem iniciat, agrestes esse commemorat. 13 TVRBATA ARRIPE C. aut ‘arripe et turba’, aut ‘turbata invade’ per absentiam Aeneae. 15 SECVIT SVB NVBIBVS ARCVM hoc est duxit, ut «ille viam secat ad naves». Et re vera arcus ipse variis coloribus sectus est. Bene autem ‘sub nubibus’, quia sine nubis beneficio arcus non videtur. 16 AGNOVIT IVVENIS Irim tantum agnovit, non et a quo missa esset, utrum a Iove, an a Iunone. Hinc est quod dicit «quis te mihi nubibus actam».

496 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

19 REPENTE item aliud augurium: namque cum Iris sine nubibus non possit videri, post eius abscessum statim est secuta serenitas. CLARA autem bene addidit, quia tempestas τῶν μέσων est. 20 DISCEDERE CAELVM chasma dicit factum, id est subitam aeris disruptionem et quendam recessum: per quod vult videri chasma Irim se recepisse. MEDIVM autem bene dixit; nam est et summum, unde est «sic vertice caeli constitit». Nubes autem in medio sunt, ubi omnia fiunt signa quae dicit, id est Iris, serenitas, chasma: nam, si in summo fieret, nullus videre potuisset. Humani enim oculi altiorem et nimium splendorem ferre non possunt. Sane chasma est, ita enim Plinius vocat, disruptio et quidam caeli recessus. 21 PALANTESQVE P. STELLAS bene ‘palantes’, quasi in alienum tempus errore venientes. OMINA TANTA scilicet caelestia. 22 QVISQVIS IN ARMA VOCAS vel Iuno vel Iuppiter. 24 ONERAVITQVE AETHERA VOTIS iterum atque iterum est vota pollicitus. Locus autem iste dictus est secundum augurum morem, apud quos fuerat consuetudo, ut si post acceptum augurium ad aquam venissent, inclinati haurirent exinde manibus et fusis precibus vota promitterent, ut visum perseveraret augurium, quod aquae intercessu disrumpitur; unde etiam in duodecimo visum augurium non procedit, nec sortitur exitum firmum, quia cycnus, dimissus ab aquila, in fluvium cecidit, ut «praedamque ex unguibus ales proiecit fluvio». Hinc videtur etiam Turnus minime potuisse liberari. 25 IAMQVE OMNIS C. E. I. A. intellegamus hunc exercitum primo confuse in campos ruisse, post digestum in ordines, ut sit sequentium fluminum congrua comparatio: quae flumina dicit post camporum inundationem in alveos suos reverti. Nam hoc vult dicere: ut de campis flumina in alveos redeunt, sic digesta est in acies militum multitudo, quae fuerat ante diffusa. 26 DIVES EQVVM per genetivum frequentius utimur hac figura, quam per ablativum. 27 COERCENT cogunt, colligunt.

digilibLT 497 Seruius

30 ALTVS PER TACITVM GANGES fluvius Indiae est, qui secundum Senecam in situ Indiae novem alveis fluit, secundum Melam septem, qui tamen et ipse commemorat non nullos dicere, quod tribus alveis fluat. Vergilius tamen, Nilo eum iungens, septem alveos habere significat. Hanc varietatem Donatus fugiens longum hyperbaton facit, dicens «ceu surgens septem amnibus Nilus aut Ganges». ALTVS PER TACITVM sane bene addidit ‘per tacitum altus’, hoc est per profundam altitudinem. Nam licet crescat, intra ripas tamen est, nec, ut Nilus, superfunditur campis; unde Asper distinxit «altus per tacitum». 31 PINGVI FLVMINE NILVS Nilus dictus est quasi νέαν ἰλύν, hoc est novum limum trahens; quod volens exprimere dixit «pingui flumine», id est fluore, quae res fecundam efficit terram. Quod et ipse in Georgicis ostendit dicens «liquuntur montibus amnes felicemque trahunt limum», item «et viridem Aegyptum nigra fecundat harena». 36 QVIS GLOBVS id est quantus: admirantis enim est, non interrogantis. Nec enim interrogat qui nuntiat. 38 HOSTIS ADEST hic distinguendum, ut «heia» militum sit properantium clamor. Et est Ennianum, qui ait «heia machaeras». Ergo «heia» ingenti clamore dicentes ad portas ruebant. Alii «hostis adest, heia» legunt. 40 NAMQVE ITA DISCEDENS P. excusatio Troianorum, ne portas clausisse timore viderentur. OPTIMVS ARMIS peritus armorum, dux egregius, qui et futura provideret. 41 SI QVA I. FORTVNA F. scilicet bellicus casus. 44 PVDOR IRAQVE MONSTRAT licet eos hortaretur ira et pudor. 47 TARDVM AGMEN peditum dicit, qui equitum comparatione tardi sunt. 48 VRBI Troiae, quam fecerat Aeneas castrorum in morem. 49 MACVLIS QVEM T. ALBIS nove albas maculas dixit, cum proprie macularum haec sit natura, ut obscuritate sua album aliquid infuscent.

498 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

50 CRISTAQVE TEGIT GALEA AVREA RVBRA duo ablativi sunt et duo nominativi, quos metrica ratione discernimus; nam ‘rubra crista’ longae sunt ultimae, quia ablativi sunt casus. Sane huius modi versus pessimi sunt. 53 PRINCIPIVM PVGNAE hoc de Romana sollemnitate tractum est. Cum enim volebant bellum indicere, pater patratus, hoc est princeps fetialium, proficiscebatur ad hostium fines et, praefatus quaedam sollemnia, clara voce dicebat se bellum indicere propter certas causas, aut quia socios laeserant, aut quia nec abrepta animalia nec obnoxios redderent. Et haec ‘clarigatio’ dicebatur a claritate vocis. Post quam clarigationem hasta in eorum fines missa indicabatur iam pugnae principium. 54 CLAMOREM EXCIPIVNT SOCII legitur et ‘clamore’. Si ‘clamore’, sensus erit talis: hastae iactum socii clamore comitantur; si ‘clamorem’, intellegimus Turni eos clamorem excepisse et cum fremitu eum sequuntur. 55 INERTIA CORDA non re vera, sed sicut hostibus videbatur. 58 ADITVMQVE PER AVIA QVAERIT etiam per avia. Sane exprimitur Turni violentia; nam viam per avia nullus requirit. 60 AD CAVLAS munimenta et saepta ovium. Est enim Graecum nomen ‘c’ detracto: nam Graeci αὐλάς vocant animalium receptacula. 61 NOCTE SVPER MEDIA ultra mediam noctem, id est maiore eius parte. Et est bona elocutio facta per syllepsin, ut si dicas legi ‘nocte super media’, id est ultra mediam noctem. Nulla enim syllepsis est, quae non et casum mutet, et egeat subauditione, ut «hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli». 63 SAEVIT IN ABSENTES phantasiam saevitiae expressit, qua lupi sic circa caulas fremunt, ut in ipsis animalibus solent. 64 EX LONGO RABIES absoluta elocutio, ut si dicas ‘ille fame fatigatur ex longo’. 67 ET QVA VIA CLAVSOS ‘qua’ adverbium loci est, non pronomen: nam non stat versus, si ‘via’ septimus sit, non nominativus. Ergo ‘qua via’ per quam partem via vallo Troianos excutiat. Legitur tamen ‘et quae via’, et est sensus absolutior.

digilibLT 499 Seruius

74 FACIBVS ACCINGITVR ATRIS armatur, instruitur. 75 PICEVM F. F. LVMEN sordidior enim taedis et ignis et fumus est. 77 QVIS DEVS O MVSAE quia res deorum est et ardua, ideo per se eam non potest dicere. Hic autem gloria Turni latenter ostenditur, cuius vis nisi a numinibus repelli non potuit. 79 PRISCA FIDES FACTO S. F. P. omnis antiquitas difficile pura et incorrupta manat in posteros. Hoc enim dicit: factum hoc licet priscum sit, id est antiquum, tamen fama eius non est oblitterata temporis vetustate. 80 QVO PRIMVM hoc est ‘in initio’; non enim secundo factae sunt naves apud Idam ab Aenea. FORMABAT id est formare cogitabat; non enim in Ida sed apud Antandrum factae sunt. 81 ALTA PELAGI absolutum est, ut ‘lata camporum’. 82 IPSA DEVM FERTVR GENETRIX figmentum hoc licet poeticum sit, tamen quia exemplo caret, notatur a criticis: unde longo prooemio excusatur. Nam ideo et prisca ratione religionis et Iovis beneficio dicit esse perfectum, ut naves mutarentur in nymphas, quo vel aliqua ex parte possit esse verisimile. BERECYNTIA mater deum a monte Phrygiae Berecynto, cuius ultima syllaba caret aspiratione, quam addimus quotienscumque montem Deli Cynthum dicimus. Est autem tenuis ista discretio, quibus nominibus subtrahi debet aspiratio. Nam ecce Ripaei, montes Arcadiae, non scribuntur cum aspiratione, quam addimus cum Riphaeos, montes Scythiae, significamus. 83 DA NATE PETENTI ac si diceret, ei quae iubere debuerat. 84 DOMITO TE POSCIT OLYMPO videtur hoc dicere: praesta ei, cuius beneficiis servatus ad Olympi regna venisti. Saturnus enim cum omnes consumeret filios, Iovem solum esse non potuit, celatum matris auxilio. ‘Domito’ ergo ‘Olympo’ in tuas scilicet leges per beneficium meum mundo redacto. 85 PINEA SILVA MIHI congrue: nam pinus in tutela est matris deum.

500 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

86 IN ARCE FVIT SVMMA hoc est apud Gargara, quae dicta sunt quasi κάρα καρὸς, id est caput capitis, altitudinis altitudo: κάρα est enim κεφαλή. Gargara autem sunt montis Idae cacumina, propter quod dixit ‘in arce summa’. 87 NIGRANTI PICEA ‘nigranti’ umbrosa. Et ‘picea’ arboris genus est, unde pix desudat. Harum autem secundum Plinium quinque sunt species, sicut etiam supra diximus. 88 HAS EGO non ‘trabes’, sed melius arbores intellegimus, referentes ad piceas vel pinos: nam de acere naves non fiunt. Sane notandum ‘trabes’, nisi iam caesae et compositae. CLASSIS EGERET iusta Aeneae petitio, et concedentis benignitas numinis exclusit piaculum: nam his remotis sacrilegium committeretur. 89 TIMOR ANXIVS aut perpetuum est timoris epitheton, aut certe verum timorem voluit significare, ut separaret ab eo qui ex cupiditate nascitur prosperorum, ut «exultantiaque haurit corda pavor pulsans». 92 PROSIT NOSTRIS IN MONTIBVS ORTAS bona brevitate detraxit et ‘his’ et ‘esse’; nam plenum est ‘prosit his ortas esse in montibus nostris’, quod fecit elocutionis causa. 93 TORQVET QVI S. M. sustinet, regit. 94 QVO FATA TRAHIS ostendit fata posse aliquatenus trahi, non tamen usquequaque. Hinc enim dicit ‘quo’, id est ad quam rem. PETIS ISTIS id est ‘pro istis’; nam sic dicimus ‘peto tibi’, id est ‘pro te’. 96 FAS HABEANT ius; nec enim possunt aeterna esse quae ab hominibus facta sunt. Horatius «debemur morti nos nostraque». Nam sicut animi facta inmortalia sunt, ita corporis pereunt. Sallustius ceterum: «studia omnia nostra sicuti anima inmortalia sunt». CERTVSQVE INCERTA PERICVLA L. A. hoc dicit: casibus licentiam haec petitio vult adimere; nam Aeneas sorte qua homo est, navigationis debet timere periculum, quod perit si eius navibus aeternitas detur. 97 CVI TANTA D. P. P. ‘cui’ ac si diceret ‘ne regi quidem deorum’.

digilibLT 501 Seruius

98 DEFVNCTAE liberatae, ut «o tandem magnis pelagi defuncte periclis». PORTVSQVE TENEBVNT nautico usus est verbo, cum de navibus diceret. 99 QVAECVMQVE hic ostendit aliquas esse perituras. EVASERIT VNDIS de undis exierit, cum venerit ad eum locum, de quo navigandum iam non sit. Alii legunt ‘evaserit undarum periculum’. 101 MORTALEM ERIPIAM F. bene dixit ‘mortalem’: nec enim potest fieri ut eadem res et mortalis sit et inmortalis; ante est ut desinat esse mortalis. 102 QVALIS NEREIA DOTO non dixit ‘tales erunt’, sic supra «qualis mugitus, fugit cum saucius aram taurus». 105 PER PICE TORRENTES ardentes; et est figmentum poeticum. 107 ADERAT PROMISSA DIES promissum tempus advenerat. 108 TVRNI INIVRIA scilicet, quam inferebat. Et modo ‘iniuria’ est ἀδίκημα, id est iniustitia. Hinc est apud Comicos ‘iniurius’ qui audet aliquid contra ordinem iuris. Et bene ‘iniuria’, quia et contra necessitatem fati, et contra rationem foederis bella commoverat. 110 NOVA LVX id est nimbus deorum, quod ipse paulo post dicit. 114 NE TREPIDATE pro ‘ne festinetis’. Et per hoc significatur ideo ad navium defensionem egressos non esse Troianos, quia numen vetavit. 117 ITE DEAE PELAGI alii hucusque volunt matrem deum locutam. Alii iungunt ‘genetrix iubet’. 123 OBSTIPVERE RVTVLI timuerunt Rutuli, timuit Messapus, numinis filius, timuit Tiberis. Per hos autem gradus, maior Turni designatur audacia. Tale est et in quarto «at non infelix animi Phoenissa».

502 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

124 ET AMNIS RAVCA SONANS licet antiquitas habuerit ‘hic’ et ‘haec’ amnis, melius tamen est accipere ‘rauca sonans’ pro ‘rauce’, quam ‘rauca amnis’. 125 REVOCATQVE PEDEM TIBERINVS AB ALTO nunc ipsum deum territum dixit: supra, undas fuisse perterritas et in se repressas. 127 ANIMOS TOLLIT DICTIS magnanimitatem suam conprobat dictis. Tale est illud e contrario «turbatumque oculis». 128 HAEC MONSTRA PETVNT appetunt, ut «reginam petit». IVPPITER IPSE scilicet qui omnibus praestare consuevit: unde et Iuppiter dictus est, quasi iuvans pater. Ergo ‘auxilium solitum’ non circa Troianos accipimus, sed quod ipse praestare consuevit. 129 NON TELA NEQVE IGNES EX. R. non exspectant Troiani ut Rutulorum telis aut ignibus pereant, qui iam navium amissione perierunt. 130 MARIA INVIA TEVCRIS color est: nam rem quam pro se Troiani putabant, in contrarium vertit, dicens navigationis et fugae auxilium perdidisse Troianos, quos constat pro felicitate habuisse navigationis vitare discrimina. 131 RERVM PARS ALTERA D. humanae enim naturae duo elementa concessa sunt, mare et terra. 133 NIL ME FATALIA TERRENT tacitis occurrit quaestionibus, dicens: si fataliter se ad Italiam venisse dicunt, iam venerunt, completa sunt fata. Et callide tacuit quod erat fatale: Troiani enim dicebant Italiae sibi regna deberi. Et est oratorium quaestiones ita proponere, ut facile solutionis sortiantur eventum. 134 SI QVA PHRYGES P. SE IACTANT quasi et ista fingant. 136 SVNT ET MEA CONTRA FATA MIHI hoc falsum est quod dicit Turnus. Sed in arte rhetorica tunc nobis conceditur uti mendacio, cum redarguere nullus potest, ut hoc loco est: quis enim vere potest scire, Turno data sint, necne, responsa? Quia scit falsum esse quod dixit, argumentis probare dicta contendit, dicens esse sceleratam

digilibLT 503 Seruius

gentem, raptam sibi coniugem: in quo facto utitur Graecorum exemplo, qui rapta Helena gentem delevere Troianam. 138 CONIVGE PRAEREPTA invidiose sponsam coniugem vocat. NEC SOLOS TANGIT ATRIDAS ISTE DOLOR cur non in similitudine criminis sit poenae similitudo? Si culpa repetitur, supplicia quoque geminentur. 141 PENITVS MODO NON G. O. P. F. modo omne genus femineum non eos penitus perosos decebat. Locutus est autem figurate. 143 FOSSARVMQVE MORAE non tutela, sed mortis dilatio. 144 AN NON VIDERVNT legitur et ‘at non’: si ‘an non’, absolutum est; si ‘at non’, inceptiva est particula, ad ornatum pertinens: Horatius «at o deorum quidquid in caelo regit». Tale est «at non sic Phrygius penetrat L. p.». 146 VALLVM dicitur ipsa munitio; nam valli fustes sunt, quibus vallum munitur. Ipse de sustentaculis vitium «primus vallos sub tecta referto». 148 NON ARMIS MIHI VVLCANI bene arma generaliter dixit: nam ipse habuit a Vulcano, sed solum gladium, ut «ensem, quem Dauno ignipotens deus ipse parenti fecerat et Stygia candentem tinxerat unda». Per hoc autem quasi latenter dicit se Achille esse meliorem, qui se Troianos etiam sine divinis armis superare posse confidit. 149 ADDANT SE PROTINVS OMNES ne timere videatur auxiliorum multitudinem, dicit incrementa esse victoriae. 153 LVCE PALAM propter tenebras et furta inertia. 155 QVOS DISTVLIT HECTOR bene solius Hectoris facta est commemoratio, ut ostendatur perisse, qui potuit esse terrori: per quod vult Aenean nihil fortiter in bello fecisse Troiano. 156 MELIOR QVONIAM PARS ACTA DIEI id est est maior et prima.

504 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

157 BENE GESTIS CORPORA REBVS in eo tantum, quod hostes non ausi sunt egredi. 158 PVGNAM SPERATE PARARI scilicet contra Troianos, non a Troianis, ne videatur contra supra dicta omnia nunc sociis inferre terrorem. 159 VIGILVM EXCVBIIS excubiae diurnae sunt, vigiliae nocturnae. 162 CENTENI QVEMQVE S. centurionum scilicet, ex more Romanae militiae: nam ex numero militum qui eos sequuntur, gradus dignitatis apparet. 165 VERTVNT C. A. potant. Et est hemistichium Ennianum. 169 TREPIDI FORMIDINE festini per formidinem: nam non est iteratio. 170 PONTESQVE qui fiunt in muris angustioribus. PROPVGNACVLA pinnas. 173 RECTORES IVVENVM legitur et ‘iuveni’: si ‘iuveni’, Ascanio; si ‘iuvenum’, magistros militum accipe. 174 SORTITA PERICLVM sorte divisa ad defensionem pericli. 175 QVOD CVIQVE TVENDVM exercet unusquisque vices ad id quod accipit tuendum. 177 IDA VENATRIX a plerisque Ida mater Nisi accipitur, quia dixit ‘venatrix’: nam si montem volueris accipere, abusive ‘Idam venatricem’ dictam intellege, pro ‘venationibus abundantem’; nam ‘venatrix’ est proprie quae venatur, non quae venationibus abundat. 178 IACVLO CELEREM bene inducit Nisum optimum esse iaculatorem, et hanc praemittit armorum peritiam, qua plurimum poterit in Euryali defensione.

digilibLT 505 Seruius

180 TROIANA NEQVE I. A. hoc est qui nondum bellicosa arma induerat, id est acceperat. Et hoc dicit: pulcher quidem erat, sed nondum bellandi peritus. 184 DINE HVNC ARDOREM MENTIBVS ADDVNT EVRYALE AN S. C. D. F. D. C. apud Plotinum philosophum et alios quaeritur, utrum mentis nostrae acies per se ad cupiditates et consilia moveatur, an inpulsu alicuius numinis? Et primo dixerunt, mentes humanas moveri sua sponte; deprehenderunt tamen ad omnia honesta inpelli nos genio et numine quodam familiari, quod nobis nascentibus datur, prava vero nostra mente nos cupere et desiderare; nec enim potest fieri ut prava numinum voluntate cupiamus, quibus nihil malum constat placere. Vnde nunc hic ortus est sensus; hoc enim dicit Nisus: o Euryale, dine nostris mentibus cupiditates iniciunt et desideria, an deus fit ipsa mentis cupiditas? MENTIBVS ADDVNT bene ‘addunt’: nam animus sui natura prudens est, sed ei additur ut aliquid inpatienter desideret. 185 DIRA magna. 186 ALIQVID MAGNVM scilicet per hostes transitum. 187 AGITAT molitur. QVIETE modo otio, non somno; nam in vigiliis fuerat collocatus. 188 CERNIS QVAE R. H. FIDVCIA R. ipsius desiderii vult esse rationabiles causas. 189 SOMNO VINOQVE alterum pendet ex altero. 190 PORRO hortantis est. 191 QVID DVBITEM id est cogitem: omnis enim cogitatio in dubitatione est ante sententiam. 192 POPVLVSQVE PATRESQVE transfert in Troianos Romanam consuetudinem, ut solet plerumque: prius enim iubebat aliquid populus, postea confirmabat senatus. 193 REPORTENT portent: nam ‘re’ vacat.

506 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

194 SI TIBI QVAE POSCO P. poscere est secundum Varronem quotiens aliquid pro merito nostro deposcimus; petere vero est cum aliquid humiliter et cum precibus postulamus. Et bene quod Euryalum nolit dicere latenter ostendit. 196 MOENIA PALLANTEA ubi nunc credit esse Aenean. 199 SVMMIS ADIVNGERE REBVS ‘summum’ et extremum dicimus et laudabile. Bene ergo in re dubia sermone usus est dubio; nam hoc dicit: non debes me nec a tua gloria nec a periculis segregare. 201 GENITOR BELLIS ADSVETVS ipse puer est necdum probatus; unde se et a belli temporibus et a patris virtute commendat. 202 ARGOLICVM TERROREM quem Graeci inferebant. 203 SVBLATVM susceptum. 205 EST HIC EST ANIMVS ‘hic’ potest esse et adverbium demonstrantis, ut sit ‘est hic’, id est in meo pectore. Potest et ‘sic’ accipi, ut dicas: ‘est hic animus lucis contemptor’, hoc est iste animus. Ergo ‘hic’ et produci potest et corripi. ISTVM QVI VITA B. C. E. Q. T. HONOREM qui istum honorem, quo tendis, id est ad quem niteris, libenter emat vita, id est vitae pretio. 207 NIHIL TALE VEREBAR quale tu suspicaris. 209 HAEC humana negotia, vel quae loquitur. 214 MANDET HVMO multi hic distinguunt; alii iungunt ‘mandet humo solita’, ut ‘commendet in terra’. ‘Solita’ autem ‘fortuna’, quae piis invidere consuevit. Statius, hinc trahens colorem, ait «invida fata piis et fors ingentibus ausis rara comes». 215 ABSENTI FERAT INFERIAS hoc est cenotaphion faciat et inpleat honorem sepulcri.

digilibLT 507 Seruius

217 E MATRIBVS e nobilibus; nam matres non nisi nobiles dicimus, unde et matronae dictae sunt. Scimus autem non omnes mulieres in Sicilia remansisse: nam legitur in undecimo «et maestum Iliades crinem de more solutae». 219 ILLE AVTEM hunc locum esse interruptum oratione Nisi intellegimus. 221 VIGILES SIMVL EXCITAT qui vigiliarum officium habebant. 222 SERVANTQVE VICES hic distinguendum est, alias sensus non procedit. 223 REGEMQVE REQVIRVNT regis filium, ut «magnum reginae sed enim miseratus amorem». 224 CAETERA PER TERRAS OMNES exaggerat more suo vigilantum laborem. 227 CONSILIVM SVMMIS R. D. R. H. Lucilii versus uno tantum sermone mutato; nam ille ait «consilium summis hominum de rebus habebant». 228 IAM NVNTIVS ESSET ‘iam’ aut cito, aut cum nullum invenirent. 229 ADNIXI HASTIS ostendit iam eos diurna statione fatigatos. Quod autem ‘stant’ et Romani moris est et bellicae necessitatis. Hunc autem standi habitum et Sallustius commemorat, ut «fessi arma sua quisque stantes incumbere». 230 CASTRORVM ET CAMPI MEDIO in medio campi spatio, qui campus castrorum medius fuit. 232 REM MAGNAM PRETIVMQVE MORAE FORE dicebant se adferre rem magnam, cuius mora pretium posset adferre, id est poenam; Terentius «ego pretium ob stultitiam fero»; ut sit sensus: si tardius mittamus ad Aenean, luemus hostibus poenas. Alii sic intellegunt: scimus quidem adventum nostrum moram vestris adferre consiliis, verum huius morae erit pretium, id est remuneratio: namque hoc offerebant quod illi cogitabant, ut diximus supra ‘quisve Aeneae iam nuntius esset?’.

508 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

233 ACCEPIT TREPIDOS festinos, more suo. 235 NEVE HAEC NOSTRIS SPECTENTVR AB ANNIS bene excusat, quia scit de aetate puerorum posse dubitari, dicens non ex suggerentum persona, sed sua vi consilia ponderanda. 238 PORTAE QVAE PROXIMA PONTO apparet, ut supra diximus, castra Troiana in Ostiensi fuisse, siquidem nullus alter locus in Laurolavinati hinc fluvio cohaeret, hinc pelago: et nunc dicit ‘portae quae proxima ponto’, item paulo post dicturus est «opposuere aciem: nam dextera cingitur amni». 239 INTERRVPTI IGNES supra aliter «lumina rara micant». FVMVS ERIGITVR signum est sopitorum ignium quotiens maior fumus erigitur. 240 FORTVNA occasione. 241 QVAESITVM ut quaeramus. 242 CVM SPOLIIS hinc est quod supra Euryalo dixit «me referat tibi magnus ovantem Iuppiter», respiciens ad id quod posset fortiter facere. 243 NEC NOS VIA FALLIT bene ubique cuncta cum amico communicat. 244 OBSCVRIS PRIMVM SVB VALLIBVS VRBEM nos in obscuris vallibus positi vidimus primam urbem, hoc est primam partem urbis; nam Palatium in monte est, non in vallibus. 245 TOTVM AMNEM hoc est regionem amnis. 246 ANNIS GRAVIS ATQVE ANIMI MATVRVS A. Sallustius de Philippo «qui aetate et consilio ceteros anteibat». 248 NON TAMEN OMNINO T. D. P. ac si diceret: licet irascamini ad tempus, hinc apparet non velle vos penitus delere Troianos, quod tales animos nostris iuvenibus datis.

digilibLT 509 Seruius

250 VMEROS DEXTRASQVE T. A. hoc ad adfectum retulit; nec enim simul fieri potest. Intellegimus autem quod et singulos, et membratim amplectebatur. 251 VVLTVM LACRIMIS ATQVE ORA R. poetice iunxit, et modo unum significant: est autem iteratio. Interdum recipiunt discretionem. 252 PRO LAVDIBVS id est virtutibus: ab eo quod praecedit id quod sequitur. 254 DI MORESQVE DABVNT V. Ciceronis est, tractum de philosophia, qui dicunt sufficere ad gloriam bene facti conscientiam. 255 ACTVTVM confestim, sine dilatione: et est adverbium temporis. INTEGER AEVI adulescens, cui aetas integra superest, unde Ennius «deos aevi integros» dicit quibus multum aevi superest. 256 MERITI praestiti, ut «merui quoque», item «quique sui memores aliquos fecere merendo». 258 EXCIPIT ASCANIVS id est subsequitur, et a Poeta dictum est. 259 CANAE VESTAE venerabilis, antiquissimae. 260 OBTESTOR adiuro, et est ordo: ‘immo ego, cui sola salus genitore reducto, vos obtestor per deos, revocate p.’. FORTVNA FIDESQVE EST id est quicquid casu, quicquid consilio egero, vobis committam: nam per fidem consilia significat, per fortunam opes, imperium, cuiuslibet rei possibilitatem. 262 NIHIL ILLO TRISTE R. subaudis ‘erit’. 264 DEVICTA G. Q. C. ARISBA atqui secundum Homerum Arisba Troianis misit auxilia et ab Achille subversa est. Sed accipimus, aut ante bellum Graecorum Arisbam a Troianis captam et in amicitiae foedus admissam; aut certe pocula haec data ab Heleno, qui in Achillis bona per Pyrrhi successerat hereditatem, ut sit ‘quae cepit’ pro ‘quae accepit’ devicta Arisba, scilicet ab Achille.

510 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

265 DVO MAGNA TALENTA bene addidit ‘magna’, nam varium apud diversas gentes pondus est talenti: unde talentum potest et breve aliquid et magnum significare. Nam ut supra diximus, secundum Plautum talentum septuaginta librarum est: qui cum dixisset deberi centum quadraginta libras, paulo post intulit duo talenta, per iocum dicens «debentur talenta tot quot ego et tu sumus». Item Homerus talentum breve quiddam ostendit, quippe quod accepit victus, cum victori levia data sint munera. 268 DICERE SORTEM statuere. Alii proprie ‘ducere’ legunt, quod est sortium, ut «stat ductis sortibus urna». 271 EXCIPIAM SORTI praeter sortem dabo. 274 INSVPER HIS super haec. CAMPI QVOD REX H. IPSE L. mos fuerat ut viris fortibus sive regibus pro honore daretur aliqua publici agri particula, ut habuit Tarquinius Superbus in campo Martio, quod spatium ab Homero τέμενος dicitur. Hoc ergo, quod Latinus pro honore de republica habuit, ab Ascanio intellegamus esse promissum. 276 PECTORE TOTO omni adfectu. 279 RERVM VERBORVMQVE FIDES et rem publicam tibi committam et tecum omne communicabo consilium. 281 ME NVLLA DIES TAM F. A. D. A. ab hoc officio et ab hac audacia accessu temporis inferior non probabor, qualiscumque fortuna comitetur. 282 TANTVM tantummodo hoc possum de me promittere, ut semper audeam, semper velim fortiter facere: nam hoc est quod dicit «fortibus ausis dissimilem arguerit». Tantum ergo meum est hoc promittere, sive prospera, sive adversa fortuna comitetur: nam ‘aut’ disiunctiva particula est, non negantis adverbium. 283 SVPER OMNIA DONA ultra omnia. 284 PRIAMI DE GENTE V. de familia. Et bene eam etiam ex cognatione commendat: nam Ascanius nepos est Priami per Creusam.

digilibLT 511 Seruius

285 MISERAM quae sic inpatienter diligit filium. 286 MECVM EXCEDENTEM ut «ille meum comitatus iter»: vult enim intellegi, sui causa matrem secutam. 287 QVODCVMQVE PERICLI EST syllempsis, nam subaudis ‘periclum’. 288 INQVE SALVTATAM LINQVO insalutatam; et est tmesis, ut «inutilis inque ligatus cedebat». 289 QVOD NEQVEAM L. P. P. excusat, ne videatur crudelis; unde sequitur matris eius tragicus et miserabilis ille conquestus: «potuisti linquere solam crudelis» et alia. 290 INOPEM modo auxilii egentem. 292 IN CASVS OMNIS ut supra «fortuna secunda aut adversa c.». 293 PVLCHER IVLVS incongruum epitheton pulchritudinis posuit, cum res sit in hoc loco religionis. 294 STRINXIT P. I. praestrinxit, momordit, admonuit. Sensus autem est: aut postquam vidit istum sic amare matrem, paternae pietatis virtutem coepit agnoscere; aut certe coepit etiam ipse sic in pietatem moveri, ut eius consueverat pater; aut certe exemplo Euryali avidius coepit amare patrem etiam ante dilectum. 298 NEC PARTVM GRATIA TALEM P. M. debet ab omnibus coli quae talem creavit. 299 CASVS FACTVM QVICVMQVE SEQVETVR satis congrue: praemia enim non debentur eventui, sed voluntati. 300 PER QVOD PATER ANTE SOLEBAT alii volunt ideo ‘ante’, quia absens est Aeneas: sed iurare possumus etiam per absentis filii caput. Alii ad causam religionis trahunt, quae praecepit, ut filii imitentur in omnibus rebus suos parentes; ut nunc quasi imitatio sit iuris iurandi, ut dicat Ascanius ‘iuro per caput meum’, sicut praesens pater per suum caput iurare consueverat quotiens fidem suam confirmare

512 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

cupiebat. Alii volunt ideo dictum ‘ante’, quia pontificibus per liberos iurare non licebat, sed per deos tantummodo, ut sit ‘ante’ antequam pontifex esset Aeneas. 301 REDVCI REBVSQVE S. mira arte moratur in prosperis, et ea iterat; tacet adversa et magis intellectui et subauditioni relinquit. Cum enim non dicat ‘si non redieris’, ait «matrique tuae generique manebunt». Hoc autem secundum morem Romanorum dicit, apud quos ita praemia decernebantur ‘illi liberisque eius’, ut darentur liberis quae accipere non potuissent parentes. 304 LYCAON GNOSIVS Cretensis; et est laus ab artifice. Hunc autem gladium Euryalo datum intellegimus: nam Nisus accepit pellem et galeam. 306 PELLEM HORRENTISQVE LEONIS EXVVIAS τὸ αὐτὸ dixit, hoc est bis idem, ut «bellum etiam pro caede boum stratisque iuvencis, Laomedontiadae». 307 GALEAM FIDVS P. A. aliae enim sunt explorantum, sicut etiam Homerus ostendit. 309 PRIMORVM genetivus hic venit et ab eo quod est ‘hic primus, hi primi’, et ab eo quod est ‘hi primores’, sicut ‘hi proceres’: quorum nominum nominativus singularis non invenitur, licet dicamus ‘huius primoris, huius proceris’. 310 VOTIS aut cum votis, aut pro reditu vota facientes. 313 ET NVBIBVS INRITA D. Vt ipse «partem volucres dispersit in auras». 315 CASTRA INIMICA non tantum hostilia, sed et perniciosa; nam cum dolore dictum est ‘inimica’, unde scilicet redituri non erant, quod ex sequentibus comprobatur: dicendo enim «multis tamen ante futuri exitio» ostendit perniciosa esse castra quae ipsis mortem fuerant adlatura. 319 VINA SIMVL vasa vini, scilicet in quibus vina ponuntur. ORE LOCVTVS non est perissologia: nam secundum Homerum exploratores quae volunt, plerunque nutu plerumque sibilo significant. 320 AVDENDVM DEXTRA quia audemus et cursu et animo.

digilibLT 513 Seruius

321 HAC ITER EST per hostium caedem et audaciam nostram. 323 HAEC EGO VASTA DABO de quibus dixit «corpora fusa vident». 328 SED NON AVGVRIO POTVIT D. P. ostendit per transitum fati necessitatem nulla peritia posse depelli. Est autem Homericus versus. 329 TEMERE passim, fortuito, neglegenter. 330 PREMIT opprimit. SVB IPSIS EQVIS circa ipsos. 331 PENDENTIA quasi ebriorum. 333 SINGVLTANTEM cum singultu animam efflantem. 335 PLVRIMA LVSERAT pro ‘plurimum’. 337 DEO vino, vel somno. 339 PER OVILIA TVRBANS perturbans ovilia: nam tmesis est. 341 MVTVMQVE METV scilicet pecus: nam male quidam accipiunt «mutum fremit» de leone, quod si dixeris, vacat ‘metu’. 342 INCENSVS ET IPSE P. exemplo Nisi. 343 SINE NOMINE PLEBEM bene expressit et bellatoris peritiam et tironis inconsideratam aviditatem: nam Nisus reges interimit, Euryalus saevit in plebem; Sallustius «ex insolentia avidus male faciendi». ‘Sine nomine’ autem dixit sine gloria, quorum per humilitatem non sunt omnibus nota nomina. 345 RHOETVM VIGILANTEM hoc loco non solum Rhoeti timor, sed et Euryali audacia comprobatur.

514 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

348 ET MVLTA MORTE RECEPIT PVRPVREVM multi hic distinguunt, ut sit sensus talis: ‘eduxit gladium multo cruore purpureum’. Alii «multa morte recepit», ut sit: ‘eduxit gladium cum multo cruore’, et sic inferunt «purpuream vomit ille animam» secundum eos qui animam sanguinem dicunt. RECEPIT eduxit, ut «hastamque receptat ossibus haerentem». 350 VINA REFERT proprie, quae paulo ante potaverat. HIC FVRTO FERVIDVS I. scilicet Euryalus, qui saeviebat latenter, ut sit ‘furto’ nocturno proelio: nam fures ideo dicti sunt, quod furvo, id est nigro tempore furta committunt. Aut re vera ‘furto fervidus’, quia Messapi galeam sustulit, Rhamnetis phaleras. 352 RELIGATOS non solutos, sed diligenter ligatos: unde addidit ‘rite’, id est ex militari consuetudine optime ligatos. 355 LVX INIMICA proditrix. 356 POENARVM EXHAVSTVM SATIS EST bene ‘exhaustum’, ut ostendat eos avidos caedis fuisse et cruoris hostilis. VIA FACTA PER HOSTES ut «haec ego vasta dabo et lato te limite ducam». 359 EVRYALVS PHALERAS RHAMNETIS ET A. B. C. TIBVRTI phalerae ornamenta equorum sunt. Et est sermo Graecus. ‘Cingulum’ autem hominum generis neutri est, nam animalium genere feminino dicimus ‘has cingulas’. 360 TIBVRTI REMVLO DITISSIMVS OLIM QVAE M. D. consuetudo erat apud maiores ut inter se homines hospitii iura mutuis muneribus copularent, vel in praesenti vel per internuntios. Sensus ergo nunc talis est: Caedicus quidam Tiburti Remulo, cum eum sibi absens hospitio vellet adiungere, misit phaleras et cingula, bullis aureis, hoc est clavis insignita. Remulus moriens nepoti suo cognomini haec reliquit, qui postea victus a Rutulis est et occisus; post cuius mortem apud Rhamnetem Rutulum ab Euryalo haec reperta sunt munera. Quod autem dixit ‘Tiburti Remulo’, aut Tiburtino intellegamus, hoc est de Tibure, ut sit dativus ab appellativo veniens hic Tiburs; aut ‘Tiburti’, hoc est filio Tiburti ab eo quod est hic Tiburtus, huius Tiburti, ut sit ‘Tiburti Remulo’ sicut «Deiphobe Glauci». 362 SVO MORIENS DAT H. NEPOTI Remulo, quem supra avo cognominem diximus: nam quotiens aperte non ponitur nomen filii vel nepotis, cognominem

digilibLT 515 Seruius

eum esse intellegimus avo vel patri, quorum nomen aperte positum invenimus; et e contra, si filii vel nepotis positum nomen fuerit, praetermissum autem parentum, cognomines eos esse intellegamus necesse est. 363 POST MORTEM scilicet Remuli, secundum supra dictum sensum: nam Donatus dicit «post mortem Nisi et Euryali bello potiti sunt Rutuli», quod non procedit, si diligenter advertas. Sane sciendum locum hunc esse unum de duodecim Vergilii sive per naturam obscuris, sive insolubilibus, sive emendandis, sive sic relictis, ut a nobis per historiae antiquae ignorantiam liquide non intellegantur. 364 NEQVIQVAM non fruiturus; et est ‘nequiquam aptat’, non ‘nequiquam fortibus’. 365 GALEAM MESSAPI non occisi Messapi abstulit galeam, nam dimicaturus est paulo post, sed invenit iacentem et sustulit. CRISTISQVE DECORAM bene praemittit dicens ‘decoram’: nam eius splendore prodente Euryalus capitur. 366 EXCEDVNT CASTRIS Rutulorum scilicet: nam supra dixit «castra inimica petunt». 367 VRBE LATINA non est contrarium illi loco, ubi ait «saepsit se tectis rerumque reliquit habenas», quod modo a Latina urbe auxilia venire commemorat: intellegimus enim Lati- num in principio discordiae et tumultus paululum se abstinuisse, postea tamen nec suorum copias nec propria denegasse consilia; nam eum et coetui et foederibus interfuisse dicturus est. 368 LEGIO CAMPIS INSTRVCTA MORATVR proprie: nam legiones peditum sunt, turmae vero equitum. 370 TERCENTVM quia Romani equites primo trecenti fuerunt: de singulis enim curiis deni dabantur, quas triginta fuisse diximus. SCVTATI OMNES non clipeati: nam clipei peditum sunt, scuta equitum. VOLCENTE MAGISTRO proprie: nam magister equitum dicitur. 369 MVRO Troianorum. 371 LAEVO F. LIMITE respiciens situm regionis locutus est.

516 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

373 SVBLVSTRI NOCTIS IN VMBRA sublustris nox est habens aliquid lucis. Horatius «nocte sublustri nihil astra praeter vidit et undas». 374 RADIIS lunaribus. 375 HAVD TEMERE particula haec modo ‘non sine causa’ significat, alias ‘fortuito’, alias ‘male’, alias ‘inprovide’, quae pro loco intelleguntur. 377 NIHIL ILLI TENDERE CONTRA hoc est ‘nihil contra responderunt’: nam ‘tendo contra sermonem tuum’ est ‘respondeo tibi’, ‘tendo contra iter tuum’ est ‘occurro tibi’; ergo ‘nihil contra tendebant’ id est ‘nihil respondebant e contra’. 379 AD DIVORTIA ad deverticula viae militaris: Terentius «ubi ad ipsum veni deverticulum». Deverticula autem sunt semitae transversae, quae sunt a latere viae militaris. 380 ADITVM CORONANT melior est lectio ‘abitum’, quam ‘aditum’: cingunt enim silvam, ne abeant, non, ne adire possint. 383 DVCEBAT SEMITA legitur et ‘lucebat’: quod si est, ‘rara’ pro ‘raro’ accipiendum, ut sit ‘raro lucebat’, herbis scilicet in aliquibus locis intervenientibus. Si ‘ducebat’, intellegimus inter calles pecorum raram fuisse semitam, hoc est hominum viam. 385 EVRYALVM INPEDIVNT ‘inpedio te’ dicimus per accusativum, et casus mutari non potest, nisi deseras verbum, ut dicas ‘inpedimento mihi es’. Sciendum sane multas conferri in Euryalum excusationes. 386 NISVS ABIT bene meminit velocitatis, quam ei in quinto dedit, ut «primus abit longeque ante omnia corpora Nisus emicat». INPRVDENS scilicet remanentis Euryali. 387 ALBAE DE NOMINE vel porcae, vel civitatis, vel regis Albani, cui successit Procas. 390 INFELIX QVA TE R. R. se infelicem dicit qui dolet, non illum propter quem dolet.

digilibLT 517 Seruius

391 ITER OMNE REVOLVENS FALLACIS SILVAE Vrbanus huc usque verba Nisi vult esse; alii Poetae dant «rursus perplexum iter o. r.». 394 SIGNA SEQVENTVM militarem sonum dicit, qui varius est: nam interdum canit, ut insequantur eos qui fugiunt, interdum receptui. 395 NEC LONGVM IN MEDIO TEMPVS inter auditum sonum et visum Euryalum. 398 OPPRESSVM RAPIT ‘quem iam manus omnis rapit’; nam male quidam ‘videt rapi’ accipiunt: quod si admiseris, vacat «quem iam manus omnis». 401 PVLCHRAM PROPERET P. V. MORTEM gloriosum enim est pro amico perire. Et ‘pulchram’ ex persona Poetae dictum est. 404 TV PRAESENS N. S. L. non dicit ‘quae praesens es’ sed «praesens succurre», id est ilico, statim. 406 SI QVA ‘qua’ vacat et hic et in sequenti. 408 SVSPENDIVE THOLO tholus proprie est veluti scutum breve, quod in medio tecto est, in quo trabes coeunt, ad quod dona suspendi consueverant. Bene autem venatorem inducit numen invocare silvarum. 409 TVRBARE GLOBVM sana petitio: nam quia tot vincere inpossibile fuerat, petit ut saltem eos perturbet telorum beneficio. REGE TELA PER AVRAS per noctem, in qua sine auxilio numinis recti iactus esse non possunt. 410 FERRVM CONICIT HASTA de ferro ad hastam transiit. 411 CONICIT pro ‘coicit’: nam ‘conicit’ antiquum est. 412 ADVERSI IN TERGVM SVLMONIS IBIQVE FRANGITVR ‘tergum’ pro ‘tergus’ dixit, Sallustius «tergis vinciebant» pro ‘tergoribus’, ut intellegamus hastam in scutum venisse et illic esse collisam, ut ‘frangitur’ sit ‘colliditur’, fissoque scuti

518 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

ligno etiam praecordia penetrasse, aliter non procedit: nam si hastam re vera fractam accipiamus, ratione caret quod dicit «fisso transit praecordia ligno». Alii re vera in tergum volunt esse percussum, quod falsum est: nam quo modo ante fissum lignum est et sic praecordia penetrata? Sciendum tamen locum hunc unum esse de his quos diximus supra. 416 HOC ACRIOR IDEM quod latuerat et quod ei primus prospere cesserat iactus. 417 TELVM LIBRABAT AB AVRE gestus iaculantis exprimitur; aut enim ab aure, aut a latere tela iaciuntur. 418 PER TEMPVS VTRVMQVE congrue dicit telum per tempus utrumque transisse: ait enim «diversi circumspiciunt», hoc est ‘huc et illuc ora circumferunt’, per quam oportunitatem potuit telum tempus utrumque transire. Asper tamen dicit: «per tempus utrumque» hoc est ‘inter tempus utrumque’, ut e contra «hunc inter fluvio Tiberinus amoeno», id est ‘per hunc’. Quod si est, intellegamus eum in fronte esse vulneratum. 419 TEPEFACTA CEREBRO alibi «et fixo ferrum in pulmone tepescit». 422 INTEREA donec ille invenitur. 423 PERSOLVES AMBORVM aut occisorum, aut tuas et Nisi: nam duos eos fuisse novit, supra enim ait «state viri». 427 ME ME subaudis ‘interficite’; et est interrupta elocutio dolore turbati. 429 NEC POTVIT validior argumentatio ex inpossibilitate, ut «quid Troes potuere?». Item «non ea vis animo nec tanta s. v.». 430 TANTVM INFELICEM NIMIVM D. A. contra illud, cur ergo venit? Dicit: tantum amicum dilexit, ut, cum nihil posset, tamen veniret. 433 VOLVITVR EVRYALVS LETO aut septimus est, aut dativus; sed si dativus fuerit, figuratum est, id est ‘in letum’, ut «it clamor caelo».

digilibLT 519 Seruius

435 PVRPVREVS VELVTI CVM FLOS S. A. habetur ratio comparationis: videtur enim Euryalo Hyacinthum comparare, qui pulcherrimus fuit et post mortem conversus in florem est. 436 LASSOVE PAPAVERA COLLO DEMISERE CAPVT Homeri est et comparatio et figura: nam et ille sic ait, ut multorum unum diceret caput. 439 VOLCENTEM PETIT appetit: petas enim proprie dicimus impetus gladiatorum, unde Cicero «quot ego tuas petitiones ita coniectas ut vitari nullo modo possent, parva quadam declinatione et, ut aiunt, corpore e.». 441 PROTVRBANT confodiunt, unde paulo post ‘confossus’. NON SETIVS non segnius, quamquam vulneratus. 442 IN ORE CONDIDIT ADVERSO archaismos est, ut supra «pectore in adverso totum cui comminus ensem condidit». 445 PLACIDAQVE IBI DEMVM M. Q. aut proprium est mortis epitheton, aut ex affectu pereuntis dictum est, qui cum amico moriebatur. 446 SI QVID MEA CARMINA POSSVNT verecunde. 448 DOMVS familia. CAPITOLI INMOBILE SAXVM ACCOLET in urbe Roma Iovis templum non fuit; quod cum, iam devotum a Prisco Tarquinio, vellet Superbus Tarquinius aedificare, coepit auguriis captare qui mons huic templo esset aptissimus et, cum in omnibus Tarpeius esset inventus, in quo erant multa diversorum numinum sacella, actum est, ut exinde ad alia templa numina evocarentur sacrificiis, quo posset libere et sine piaculo templum Iovis exaedificare. Cumque omnes inde libenter migrassent dii, Terminus solus, hoc est limitum deus, discedere noluit, sed illic remansit. Tunc de hoc ipso sacrificatum est et deprehensum, quod Terminus cum Iove remanens aeternum urbi imperium cum religione significaret, unde in Capitolio prona pars tecti patet, quae lapidem ipsum Termini spectat: nam Termino non nisi sub divo sacrificabatur. Hinc ergo nunc dixit «Capitoli immobile saxum accolet», quia Terminus non est revulsus de loco. 450 PRAEDA RVTVLI SPOLIISQVE POTITI non solum suis armis eos exuerunt, sed etiam illa praeda quae Rutulis fuerat ante detracta.

520 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

454 SERRANOQVE NVMAQVE decima antapodosis, quae fit quotiens commemorantur ea quae non sunt ante praedicta. 455 TEPIDAQVE RECENTEM CAEDE LOCVM hypallage est, ‘tepidum locum recenti caede’, unde multi legunt «tepidumque recenti caede locum». 456 SPVMANTIS SANGVINE RIVOS spumas tunc habet sanguis cum effunditur, nam postea conquiescit: unde bene dixit «spumantes rivos», quia praemisit «seminecisque viros». 461 IAM REBVS LVCE RETECTIS supra «et rebus nox abstulit atra colorem». 463 COGIT QVISQVE SVOS scilicet comites: nam pleonasmos est «aeratasque acies». 464 ACVVNT RVMORIBVS IRAS quia duo ausi sunt per eorum castra transire. 467 EVRYALI ET NISI volunt non nulli clamorem esse militum, sed melius hoc a Poeta dictum accipimus: nam Rutuli eorum non noverant nomina, ut sit ‘quin etiam capita Euryali et Nisi praefigunt in arrectis hastis et cum magno clamore comitantur’. 469 CINGITVR AMNI ‘amne’ debuit dicere: numquam enim bene in ‘i’ exeunt nisi quae communis sunt generis, ut ‘docilis’, ‘agilis’; sed ideo ausus est ita ponere ablativum, quia, ut supra diximus, apud maiores hic et haec ‘amnis’ dicebatur. 470 TENENT FOSSAS tuentur, defendunt. 472 NOTA NIMIS MISERIS hoc plus commovebantur: quoniam etiam abscisi vultus necdum agnitionis amisissent notas. 476 EXCVSSI MANIBVS RADII bene ‘excussi’, quasi ‘nescienti’: quam si diceret ‘proiecti’. 477 FEMINEO VLVLATV ‘inpatienti’, ut «femineo praedae et spoliorum ardebat amore».

digilibLT 521 Seruius

479 PRIMA PETIT ideo ‘prima’, quia solent in extrema necessitate etiam mulieres muros ascendere, ut «ipsae de muris matres». NON ILLA VIRVM NON ILLA PERICLI unum pudoris est, aliud salutis. 481 HVNC ‘talem’. Et est conquestio matris Euryali plena artis rhetoricae: nam paene omnes partes habet de misericordia commovenda a Cicerone in rhetoricis positas. HVNC TE ASPICIO a qualitate caedis. 482 SERA MEAE R. Euander «mea sera et sola voluptas». POTVISTI LINQVERE SOLAM ab intercepto solacio. 483 CRVDELIS qui potuisti linquere solam, cum pius esses. 484 ADFARI EXTREMIS Anchises «sic o sic positum adfati discedite corpus»; Terentius «quin igitur, dum licet, loquimini mecum, Antipho?». 486 NEC TE TVA FVNERA MATER id est ‘funerea’; nam apud maiores funeras dicebant eas ad quas funus pertinet, ut sororem, matrem; nam praeficae, ut et supra diximus, sunt planctus principes, non doloris. Funeras autem dicebant quasi funereas, ad quas pertinet funus. 491 FVNVS LACERVM dilaniatum cadaver: nam ‘funus’ pro cadavere posuit. 493 SI QVA EST PIETAS si qua pietas in occidendo est, in me probetur. 494 ME PRIMAM A. F. Vnusquisque enim in propriae salutis desperatione credit universa etiam posse consumi, unde est quod modo dixit «me primam». 496 INVISVM HOC D. C. S. T. T. ‘invisum’ quidem est hoc et ‘odiosum’ caput, verum misericordiae genus est, si me etiam iratus interimas. 497 QVANDO ALITER N. C. A. VITAM hinc traxit illum colorem Iuvenalis «quod facinus dignum tam longo admiserit aevo?».

522 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

499 TORPENT INFRACTAE antea infractae, nunc tamen torpent, ut «Turnus ut infractos adverso Marte Latinos». 501 LACRIMANTIS IVLI puero dat lacrimas, cui potest sine pudore; viris fortibus tantum dolorem. 502 SVB TECTA REPONVNT honorifice, quod autem dicit ‘corripiunt’, non iniuriae est, sed celeritatis, id est raptim tollunt. 503 AT TVBA TERRIBILEM SONITVM hemistichium Ennii: nam sequentia iste mutavit; ille enim ad exprimendum tubae sonum ait «taratantara dixit». Et multa huius modi Vergilius cum aspera invenerit, mutat. Bene tamen hic electis verbis imitatur sonum tubarum. 504 INCREPVIT et insonuit et segnitiam increpavit. 505 VOLSCI non mirum quia dicit Volscos, cum et Camilla de Volscis sit, ut «Volsca de gente Camilla»: namque pars aliqua Tusciae dat Turno auxilia, cum Tuscos dixerimus specialiter Aeneae favere. Item e contra pars Venetiae auxilium praestat Aeneae, quam Turni fuisse superius diximus. TESTVDINE testudo est scutorum conexio, curvata in testudinis modum. Namque in armorum generibus milites sumunt ab animalibus nomina, ut ‘aries’, Sallustius: «in modum erici militaris». 506 FOSSAS IMPLERE PARANT vertit ordinem: nam ante est ut impleatur fossa, tollantur valli, et sic testudine accedatur ad murum. Quamquam possumus intellegere etiam ad fossas eos facta venisse testudine. 509 EFFVNDERE CONTRA proprie: tela enim non iaciuntur in subiectos, sed funduntur. Et dicendo «omne genus telorum» ostendit telum vocari omne quod iacitur. 511 ADSVETI LONGO MVROS D. B. docet usum in omnibus plurimum posse. 512 INFESTO VOLVEBANT P. infesti ponderis. 515 NEC IAM SVFFICIVNT diu iam non sustinent.

digilibLT 523 Seruius

517 ARMORVMQVE RESOLVIT TEGMINA hic ostendit armorum conexionem esse testudinem. Lucanus de testudine «at, postquam virtus incerta virorum perpetuam rupit defesso milite cratem, singula continuis cesserunt ictibus arma». 521 ETRVSCAM PINVM ipse Etruscus. 525 VOS O CALLIOPE PRECOR syllempsis per numeros: erat enim rectum ‘vos musae, aut te, Calliope’. ASPIRATE favete, ut «aspirat primo Fortuna labori». 528 ORAS EVOLVITE BELLI narrate non tantum initia, sed etiam extrema bellorum: nam orae sunt extremitates. 530 TVRRIS ERAT turris huius modi esse ad munitionem civitatum et in secundo legimus; sed hae plerumque mobiles sunt, plerumque fixae: mobiles, ut in duodecimo meminit, «subdideratque rotas pontesque et instraverat altos»; fixae, ut in secundo, «turris ac tecta domorum». 531 OPPORTVNA LOCO scilicet circa portas. 532 OPVM VI potest et hypallage esse, ut sit ‘ope virium’. 534 CAVAS patulas. DENSI pro ‘tela densa’. 536 FLAMMAM ADFIXIT adfectate: debuit enim dicere ‘adfixit’ aut facem aut malleolum, non flammam. QVAE PLVRIMA V. gliscens et magna facta per ventum. 537 HAESIT ADESIS non iam ‘adesis’, sed quos exedit adhaerendo. 538 MALORVM VELLE FVGAM honestissima elocutio. 540 PESTE incendio, ut «et toto descendit corpore pestis». 544 VNVS subaudis ‘et alter’: nam non procedit «unus Helenor et Lycus elapsi». ELAPSI scilicet non mortem, sed turris ruinam.

524 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

546 MAEONIO REGI aut proprium patris nomen est, aut cognominem eum filio intellegamus, quia, ut supra diximus, cum filii vel patris nomen praemittitur et aliud tacetur, cognomines eos esse intellegimus. FVRTIM SVSTVLERAT ex stupro educaverat: hinc est «et dulcia furta». 547 VETITISQVE AD T. M. A. secundum Donatum ‘vetitis fato’, sed melius ‘lege militari’ intellegimus, quia servi a militia prohibebantur, unde in Deiotariana purgat hoc Cicero, cum fuisset obiectum inter equites quos Deiotarus miserat Caesari unum servum fuisse: Vergilium autem novimus trahere aliqua de historia. Servos sane numquam militasse constat nisi servitute deposita, excepto Hannibalis tempore, cum post Cannense proelium, in tanta necessitate fuit urbs Roma, ut ne liberandorum quidem servorum daretur facultas. 548 ENSE NVDO id est stricto. PARMAQVE INGLORIVS ALBA quasi tiro, ut diximus supra. 556 LONGE MELIOR LYCVS ergo et Helenor bonus. INTER ‘per’, ut «hunc inter fluvio Tiberinus amoeno». 558 PRENDERE SAXA MANV quia tunc alti non erant muri, sed ad impetum tantum repellendum, ut etiam Sallustius ostendit, ubi Sertorium umeris sublatum per muros ascendisse commemorat. 559 CVRSV TELOQVE SECVTVS nimiam eius ostendit celeritatem, qui potuit telum missum consequi, nam hoc dicit, cum praemisso telo ad hostem venit; Statius «et emissum cursu comprehendere telum». 562 REVELLIT in verbo ‘vello’ facit in participio ‘vulsus’. 563 QVALIS VBI AVT LEPOREM pro ‘qualiter’. 564 PEDIBVS IOVIS ARMIGER VNCIS quia dicitur aquila in bello Gigantum Iovi arma ministrasse. Quod tamen fingitur: nam, ut supra diximus, Iuppiter et Saturnus reges fuerunt. Sed Iuppiter dum cum patre Saturno haberet de agris contentionem, ortum bellum est. Ad quod egrediens Iuppiter aquilae vidit augurium; cuius cum

digilibLT 525 Seruius

vicisset auspicio, fictum est quod ei pugnanti tela ministraverit: unde etiam a felici augurio natum est, ut aquilae militum signa comitentur. 565 QVAESITVM qui requiritur: nam praesens a passivo non habuit. Et est hysteroproteron: nam post raptum requiritur. 566 MARTIVS LVPVS aut cruentus, aut Marti dedicatus. 567 AGGERE C. agger est cuiuslibet rei coacervatio, unde fossae aut valles possunt repleri. 569 INGENTI FRAGMINE MONTIS supra dicti saxi exaggeratio est. 570 LVCETIVM solum hoc nomen est quod dictum a Vergilio in nullo alio reperitur auctore. Sane lingua Osca Lucetius est Iuppiter, dictus a luce, quam praestare hominibus dicitur. Ipse est nostra lingua Diespiter, id est diei pater: Horatius «namque Diespiter plerumque per purum». 573 CAENEA TVRNVS TVRNVS ITYN ut ait Lucilius «bonum schema est, quotiens sensus variatur in iteratione verborum. 575 PRO TVRRIBVS aut pro defensione turrium, aut sic magni, ut turres putares. 576 HASTA THEMILLAE Themillas Themillae facit, ut Aeneas Aeneae. ‘Levis’ autem ‘hasta’ pro ‘leviter veniens’: unde et ‘strinxerat’ dixit, id est paululum vulneraverat, ut «tandem etiam magno strinxit de corpore Turni». 577 DEMENS qui scutum, quo se tuebatur, abiecit. 578 ALIS pennis. 579 LAEVO ADFIXA EST LATERI ostendit vulneris locum, quem ante suppresserat, sic in quarto «infixum stridit sub pectore vulnus». 580 SPIRAMENTA ANIMAE definitio pulmonum.

526 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

582 PICTVS ACV CHLAMYDEM hoc est habens chlamydem Phrygiam, ut «et Phrygiam Ascanio chlamydem». FERRVGINE CLARVS HIBERA ferrugo coloris genus est, qui vicinus est purpurae subnigrae. ‘Hibera’ autem modo non Hispana, sed Pontica: nam Hiberia pars Ponti est, ut ostendit Horatius dicens «herbasque quas Iolcos atque Hiberia mittit venenorum ferax». 583 GENITOR QVEM MISERAT ARCENS ordo est ‘stabat Arcentis filius Arcens in armis egregiis’: nam non congruit ut huius filii praetermisso nomine, bis fiat patris commemoratio. 584 SYMAETHIA CIRCVM FLVMINA Symaethos fluvius est Siciliae, haud longe ab urbe Catinensi, circa quem sunt Palici dei, quorum talis est fabula: Aetnam nympham, Iuppiter cum vitiasset et fecisset gravidam, timens Iunonem, secundum alios ipsam puellam terrae commendavit, et illic enixa est; secundum alios partum eius. Postea cum de terra erupissent duo pueri, Palici dicti sunt, quasi iterum venientes, nam πάλιν ἵκειν est iterum venire. Hi primo humanis hostiis placabantur, postea quibusdam sacris mitigati sunt et eorum inmutata sacrificia. Ideo ergo ‘placabilis ara’, quia mitigata sunt eorum numina. 588 LIQVEFACTO TEMPORA P. D. plumbum enim iactum nimio rotatu et aeris calore dissolvitur: Statius «et arsuras caeli per inania glandes». 589 PORRECTVM EXTENDIT HARENA intellegimus eum cecidisse trans murum. Dicendo autem ‘multa’ ostendit corporis proceritatem. 593 MINOREM GERMANAM quia maior nympha fuerat, Iovis voluntate. 595 DIGNA ATQVE INDIGNA RELATV ‘indigna’ id est turpia et obscena. 596 NOVO REGNO aut nova regii generis adfinitate; aut quia etiam ipsi per regis filiam portio debebatur imperii. 597 INGENTEM SESE C. F. non erat ingens, sed se esse clamitabat ingentem. 598 ITERVM denuo: nam iam tertio obsidentur, et ‘iterum’ non nisi de duobus dicimus.

digilibLT 527 Seruius

599 BIS CAPTI PHRYGES semel ab Hercule, post a Graecis. MORTI PRAETENDERE MVROS emphasis est: ‘morti’ enim pro ‘bello’ posuit, sic supra «leti discrimina parva». 600 NOSTRA CONVBIA aut quasi Turni cognatus loquitur, aut invidiose retorquet et vult causam omnium esse communem. 602 NON HIC ATRIDAE exaggeratio vituperationis: nam non tantum se Troianis, sed etiam eorum victoribus praefert. FANDI FICTOR VLIXES aut fallax, aut logodaedalus, id est qui dolum celat sermonis ornatu. 603 DVRVM A STIRPE GENVS Italiae disciplina et vita laudatur, quam et Cato in Originibus et Varro in Gente Populi Romani commemorat. 604 GELV DVRAMVS ET VNDIS undis gelidis, et est hendiadyin, ut «hamis auroque trilicem»: nam nemo quod plus est prius dicit; si enim duo essent, ante aquam diceret, sic gelu. 605 VENATV pro ‘venatui’, ut ‘curru’ pro ‘currui’. SILVASQVE FATIGANT ipsi fatigantur in silvis; aut pro feris ‘silvas’ posuit, in quibus sunt ferae. 606 FLECTERE LVDVS EQVOS aliorum labor nostrae pueritiae ludus est. 607 AT PATIENS OPERVM P. A. I. hoc et in Georgicis laudat: nam magnae virtutis est in nimio labore parvis esse contentum. 608 TERRAM DOMAT bene bellico usus est verbo; et ne a re militari discederet, non dixit ‘terras colimus’, sed ‘domamus’, ac si diceret, cum hostes desunt, ‘terras ferro domamus’. 609 IVVENCVM TERGA F. HASTA agriculturam sine officio belli non gerimus. Est autem cacosyntheton et homoeoteleuto. 607 TARDA SENECTVS in aliis ‘sera senectus’.

528 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

611 DEBILITAT VIRES ANIMI bene ‘animi’, quia non est ausus ‘corporis’ dicere: nec enim potest fieri, ut quamvis robustus senex vires habeat prioris aetatis et suae comparetur adulescentiae. Nunc ergo licet dicat fortes esse etiam senes, bona tamen usus est temperatione, ut diceret nihil animorum vigori derogare temporis vetustatem. 614 VOBIS PICTA CROCO vituperatio Troianorum, in qua utitur argumentis, quae in rhetoricis commemorat Cicero, a gente, ab habitu, a gestu, [ab animo]. FVLGENTI MVRICE purpura. Hanc autem vitio et dedecori apud maiores fuisse constat: Iuvenalis «peregrina ignotaque nobis ad scelus atque nefas quaecumque est, purpura ducit». 615 DESIDIAE CORDI vobis sunt. CHOREIS servavit hoc loco naturam syllabae, quam in sexto metri causa corripuit, ut «pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt». 616 ET TVNICAE MANICAS tunicae vestrae habent manicas, quod etiam Cicero vituperat, dicens «manicatis et talaribus tunicis»: nam colobiis utebantur antiqui. ET HABENT REDIMICVLA MITRAE illud dicturus fuerat, habetis in pilleis redimicula, quod convertit in vituperationem maiorem, dicens religatas habetis mitras: nam pillea virorum sunt, mitrae feminarum, quas calauticas dicunt. Mitra autem proprie Lydorum fuit, ut «Maeonia mentum mitra», quem habitum imitati sunt Troiani. 617 O VERE PHRYGIAE ipsos vituperaverat Phryges, nunc ad maiorem iniuriam ‘Phrygias’ non ‘Phryges’ dicit. ALTA DINDYMA montes matris deum. 618 BIFOREM DAT TIBIA CANTVM bisonum, inparem. Et servavit eis tibiarum suarum naturam. Nam tibiae aut Serranae dicuntur, quae sunt pares et aequales habent cavernas; aut Phrygiae, quae et inpares sunt et inaequales habent cavernas. Ergo ‘biforem’ dissonum, dissimilem; non enim sunt pari modulatione compositae: ut enim ait Varro «tibia Phrygia dextra unum foramen habet, sinistra duo, quorum unum acutum sonum habet, alterum gravem». 619 BVXVSQVE VOCAT BERECYNTIA a monte Berecynto. Dicitur autem et ‘haec buxus’ et ‘hoc buxum’, ut «et torno rasile buxum», unde superfluo quidam arborem generis feminini esse volunt, cum hoc loco etiam de ligno generis feminini habeamus exemplum.

digilibLT 529 Seruius

620 ET CEDITE FERRO aut ferrum relinquite, et est iteratio; aut ‘caedite ferro’, id est cum viri non sitis, abscidite partem virorum. 621 IACTANTEM de suorum gloria. DIRA CANENTEM ad iniuriam Troianorum. 624 ANTE IOVEM SVPPLEX P. V. P. atqui Apollinem debuit invocare iaculaturus sagittas, sed dicimus ideo Iovem invocatum, quia omne initium Iovi debetur, ut «ab Iove principium Musae». Vnde nunc Ascanius non quid faciat, cogitat, sed quod primum: inde invocat Iovem. 625 IVPPITER OMNIPOTENS hoc epitheton interdum ad gloriam numinis ponitur, interdum ad causam dicentis. Namque hoc loco dicendo ‘omnipotens’ ostendit eum etiam his qui per se minus valent, praestare posse virtutem. 626 FERAM SOLLEMNIA DONA ‘feram’ de iuvenco non dicimus, sed ‘adducam’. Intellegimus ergo alia dona eum ferre promisisse: singulis enim numinibus certa sunt dona quae offeruntur, inde est «strueremque suis altaria donis», id est congruis. 627 STATVAM ANTE ARAS aptam se daturum victimam ostendit; alibi «et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram»: quotiens enim victima reluctabatur, ostendebat se inprobari; Lucanus «discussa fugit ab ara taurus». ‘Iuvencum’ autem secundum Romanas caerimonias dixit: nam Iovi de tauro non immolabatur, ut etiam in tertio diximus, nisi cum triumphi nomine suovetaurium fiebat, quod tamen ideo admissum est, quia non tantum Iovi, sed et aliis diis, qui bello praesunt, sacrificabatur. AVRATA FRONTE ita enim victimae ornari consueverant. 628 CANDENTEM candidum: Iuvenalis «duc in Capitolia magnum cretatumque bovem». CAPVT CVM MATRE F. aequalem matri, nondum patri: Iuvenalis «quem iam pudet ubera matris ducere, qui vexat nascenti robora cornu». 630 DE PARTE SERENA ut non causae sit, sed augurii. 631 INTONVIT LAEVVM prosperum: ut enim etiam supra diximus, quae sinistra nobis videntur, intuentibus caelum, illic dextra sunt; non quod sinistra bona sunt, sed quod dextra caeli nobis sinistra sunt. SONAT VNA F. A. simul ut cognovit augurium.

530 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

632 ET FVGIT melius ‘effugit’ legitur. 633 PERQVE CAPVT REMVLI VENIT figmenta haec vulnerum plerumque non sine ratione ponunt poetae: nam modo hunc ideo in capite dicit esse percussum, quia eum supra vaniloquum introduxerat et superbum, quod vitio capitis evenit, Horatius «attollens vacuum plus nimio gloria verticem». Sic Homerus Thersiten a tergo vulneratum dicit usque ad praecordia, nam ait μετάφρενα, quia eum stultum induxerat. Item de Achille dicit πόδας ὠκὺς Ἀχιλλεύς, quem legimus in talo esse vulneratum. 634 VIRTVTEM INLVDE ‘inludo tibi’ et ‘insulto tibi’ dicimus: nam ‘inludo te’ figuratum est, ut hoc loco, item ‘insulto te’; Sallustius «multos a pueritia bonos insultaverat». 636 HOC TANTVM ASCANIVS et dixit et fecit. 637 ANIMOSQVE AD S. T. aut suos, aut Ascanii, per favorem. 640 NVBE SEDENS sicut solent numina: Iuno «nec tu me aeria solam nunc sede videres digna indigna pati». 641 MACTE magis aucte, adfecte gloria. Et est sermo tractus a sacris: quotiens enim aut tus aut vinum super victimam fundebatur, dicebant «mactus est taurus vino vel ture», hoc est cumulata est hostia et magis aucta. NOVA VIRTVTE aut magna, ut «Pollio et ipse facit nova carmina»; aut re vera ‘nova’ quantum ad bellum. 642 DIS GENITE propter Venerem. GENITVRE DEOS propter Iulium Caesarem et Augustum. IVRE merito. 643 GENTE SVB ASSARACI sub gente Romana: Assaracus enim pater est Capyos, avus Anchisae. FATO VENTVRA magna: haec enim bella sunt gravia, quae fatali ratione contingunt, ut Troiana et Thebana. 644 NEC TE TROIA CAPIT maioris meritis es, quam civitas in qua nunc es: Lucanus de Caesare «plus patria potuisse sua».

digilibLT 531 Seruius

645 SPIRANTES vitales, quibus spiramus et vivimus. 646 PETIT notandum ‘petit’ sine insidiis dictum. 648 FIDVSQVE AD LIMINA CVSTOS aedituus fuit, quod, ut supra diximus, in ingenti honore apud maiores fuit. Illic enim et epulabantur et deos colebant; census etiam omnis illic servabatur, quod et Plautus docet in Asinaria, in qua inducit Sauream, servum atriensem, in tota familia plurimum posse. 651 SAEVA SONORIBVS ARMA strepitu terribilia. 652 ARDENTEM desiderio dimicandi, unde «animosque ad sidera tollunt» melius Ascanii intellegimus, sicut Statius de Menoeceo «et laudibus implet honestis». 653 AENIDE patronymicon hoc non venit ab eo quod est ‘hic Aeneas’: nam ‘hic Aeneades’ et ‘o Aeneade’ faceret. 654 PRIMAM HANC TIBI MAGNVS APOLLO dicendo ‘primam hanc’ pollicetur et aliam. Concedere autem se ideo dixit, quia sagittarum deus est, et licet eum Iuppiter iuverit, Apollo tamen sibi suum officium vindicat, quod dicit se concessisse, quia non prohibuit. Ea enim quae ab aliis numinibus poscimus, tunc implentur, si non adversantur numina quorum propria sunt quae poscimus, unde et in quarto Iuno ait «adero et, tua si mihi certa voluntas», hoc est quod in me est, iungam eos: restat ut et tuum inpleri velis officium. 655 PARIBVS NON INVIDET ARMIS pari gloriae: nam ut Apollo puer, occiso Pythone, ultus est matris iniuriam, sic Ascanius, occiso Numano, Troianorum castra iniuriasque defendit. ‘Paribus’ ergo ‘armis’, id est similibus, non peritia, sed genere victoriae. 656 CETERA deinceps, et est adverbium. ORSVS modo locutus, alias coepit, quod magis est proprium, ut «sic Venus, et Veneris contra sic filius orsus». 657 MEDIO SERMONE ideo ‘medio’, quia non respondit Ascanius.

532 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

660 FVGA abscessu. PHARETRAMQVE F. S. SONANTEM quia dixit supra «et saeva sonoribus arma». 661 DICTIS propter auditam orationem. NVMINE propter agnitum deum. 665 INTENDVNT ACRES ARCVS pro ‘ipsi acres’: ut enim et in primo diximus, arcum unusquisque habet pro viribus suis. AMMENTAQVE TORQVENT pro ‘tela ammentis torquent’: nam ammentum est lorum, quo media hasta religatur et iacitur. 667 FLICTV pro adflictu, id est ictu: nam detraxit more suo praepositionem. 668 PLVVIALIBVS HAEDIS supra tauri cornua est signum, cui auriga nomen est: hunc cum tauro una clara stella coniungit. Retinet autem auriga stellas duas in manu, quae Haedi vocantur, quorum et ortus et occasus tempestates gravissimas facit. Oriuntur autem cum scorpio mense Octobri. 670 IVPPITER aer, ut «manet sub Iove frigido venator» Horatius. 674 MONTIBVS AEQVOS Idae, vel eius arboribus exaequandos. 675 DVCIS IMPERIO COMMISSA scimus quod Mnestheo et aliis ducibus imperaverat Aeneas, ad petenda proficiscens auxilia, ne portas aperirent, ut «castra modo et tutos servarent aggere muros». Item legimus Mnesthea et Serestum ductores fuisse et rerum magistros, non Pandarum et Bitiam: unde apparet quia hunc locum male intellexit Donatus, dicens «commissam portam, id est creditam, Pandaro et Bitiae» qui duces non erant! Cornutus vere et melius sensit, dicens «portam quae “ducis imperio commissa” fuerat, hoc est clausa, eam aperuerunt. Commissura enim dicitur tabularum coniunctio, sicut Cicero in Fundaniana meminit». Ergo melius est ut commissam dicamus clausam, quam creditam Pandaro et Bitiae. 677 PRO TVRRIBVS aut vice turrium, aut pro defensione. 678 ARMATI FERRO aut bene instructi armis, aut, ut Asper dicit, «ferrea corda habentes, id est dura et cruenta cogitantes»: ut Ennium sit secutus qui ait «succincti corda machaeris».

digilibLT 533 Seruius

679 LIQVETIA FLVMINA iuxta Padum et Athesin, Venetiae flumina, est etiam fluvius Liquetius, quem nunc commemorat. Ergo ‘Liquetia’ proprium est nomen, non epitheton, ne incipiamus a generalitate ad speciem reverti; quod vitiosum est, ut si dicas ‘circa flumina nascuntur arbores’, et sic inferas ‘circa Tiberim vel Anienem’: sufficit dixisse ‘circa flumina’ generaliter. Vnde apparet quia ‘Liquetia’ legendum est, non ‘liquentia’. 681 INTONSAQVE CAELO A. C. hoc ad supra dictas cristas refertur. GEMINAE QVERCVS non quia tantum duae nascuntur, sed ad istorum similitudinem respexit, id est quando similes elevantur quercus. 684 PVLCHER AQVICVLVS ARMIS ut ‘pulcher vestibus’, sic ‘pulcher armis’, hoc est per arma: quod erat armorum retulit ad personam. 685 PRAECEPS ANIMI figurate genetivo iunxit: nam dicimus ‘praeceps furore’. 686 AGMINIBVS TOTIS deest ‘ab’: et significat eos primo fugatos esse, mox occisos; aut certe aliquos fugatos, aliquos interemptos. 688 ANIMIS DISCORDIBVS hostilibus, scilicet Troianorum, qui a Rutulis discordabant. 695 FRATRESQVE S. quos supra dixit portam tenere. 696 SE PRIMVS AGEBAT ‘se agebat’, hoc est ‘incedebat’, ut «sese Palinurus agebat». Tractus autem sermo est a ratione physica: nam agitur corpus animi iudicio, unde Terentius «quo te agis?». 697 SARPEDONIS ALTI id est nobilis. 698 ITALA CORNVS telum de Itala cornu factum. 699 STOMACHO Graecus sermo est. 700 SPECVS VVLNERIS poetica exaggeratio.

534 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

702 ERYMANTA MANV ‘manu’ id est gladio comminus ferit: nam illi de quibus superius dixit, manu occisi sunt, sed misso iaculo. Ergo ad differentiam teli iacti accipe ‘manu’, id est gladio. 703 ARDENTEM OCVLIS ANIMISQVE F. et gestu corporis et mente commotum. 704 VITAM DEDISSET pro ‘reddidisset’. 705 FALARICA VENIT de hoc telo legitur quia est ingens, torno factum, habens ferrum cubitale, supra quod est veluti quaedam sphera cuius pondus etiam plumbo augetur. Dicitur etiam ignem habere adfixum. Hoc autem telo pugnatur de turribus, quas falas dici manifestum est: Iuvenalis «consulit ante falas delphinorumque columnas». Ergo a falis dicta est falarica, sicut a muro muralis. Sane falaricam Lucanus dixit nervis mitti tortilibus et quadam machina, ut «hunc aut tortilibus vibrata falarica nervis obruat» Vergilius vero ait Turnum manu iaculari potuisse: unde apparet aut a Lucano ad auxesin illius qui occidendus fuerat esse dictum, aut a Vergilio ad laudem Turni, qui talem hastam manu iaculatus est. 706 FVLMINIS ACTA MODO amat tela cum impetu venientia fulminibus comparare. TAVREA TERGA usurpavit pro ‘taurina’, alibi «taurinis follibus»: unde, sicut et Plinius dicit, derivationes firmas non habent regulas, sed exeunt prout auctoribus placet. Bene autem per transitum eius arma descripsit. 707 DVPLICI SQVAMA ET AVRO id est duplicibus squamis aureis. Squamae autem sunt loricarum catenae in modum squamae compositae. Sane squama et splendorem significat, si a piscibus veniat, et sordes, si a squalore; sed in Vergilio splendorem ubique significat. 709 ET CLIPEVM SVPER INTONAT INGENS aut ipse ingens super clipeum intonat, aut ingens clipeum supra ipsum tonat: nam lectum est etiam ‘hoc clipeum’, ut probat Caper, quod magis debemus accipere; nam Homerum imitatus est qui ait ἀράβησε δὲ τεύχε᾿ ἐπ᾿ αὐτῷ. 710 EVBOICO BAIARVM LITORE bene ‘Baiarum’ addidit, ne Euboeam insulam intellegeremus, unde Chalcidenses venerunt, qui condiderunt Cumas, quae sunt Bais vicinae.

digilibLT 535 Seruius

712 RVINAM PRONA TRAHIT ita enim exaedificatur. 715 PROCHYTA ALTA TREMIT atqui haec insula plana est, sed epitheton de praeterito traxit; nam, ut dicit Plinius in naturali historia, Inarimes mons fuit qui terrae motu de ea fusus alteram insulam fecit, quae Prochyta ab effusione dicta est. Fundere enim est ἐκχέειν. ‘Prochyta’ ergo ‘alta’ quondam scilicet. DVRVMQVE CVBILE mortiferum, ad poenam statutum. 718 STIMVLOS ACRES saeviendi scilicet: nam sunt et timoris et libidinis stimuli. Notanda quoque prooeconomia, quae id agit ut verisimile sit, Turnum victorem evasisse de castris. 720 VNDIQVE CONVENIVNT illi sine dubio, quibus Mars iniecit audaciam, inventa oportunitate inruperunt castra Troiana. 726 DVRO IN CERTAMINE LIQVIT sine spe evadendi. 727 AST ALIOS SECVM INCLVDIT Statius «par operis iactura lucro, namque hoste recepto exclusere suos». 728 DEMENS hoc ex affectione sua posuit Poeta: alibi «cava dum personat aequora concha, demens, et c. v. in c. d.». 729 VLTRO insuper. 737 DOTALIS REGIA AMATAE tibi data per dotem. Et bene ‘Amatae’, quae illum sola generum esse cupiebat. Notandum sane quia id agit, ut ostendat se non per inprudentiam Turnum inclusisse, sed illum per temeritatem sibi minime profutura castra penetrasse. 740 OLLI SVBRIDENS magnam confidentiam virtutis ostendit. 742 PRIAMO NARRABIS ACHILLEM propter illud Sibyllae «alius Latio iam partus Achilles». Et dictum est, ut illud «degeneremque Neoptolemum narrare memento».

536 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

743 RVDEM NODIS non levem, nec pulchram, sed fortem. CORTICE CRVDO viridi: nam hastae plerumque torrentur. 745 VVLNVS SATVRNIA IVNO D. V. plerique, sed non idonei commentatores, dicunt hoc loco occisum Turnum, sed causa oeconomiae gloriam a Poeta Aeneae esse servatam, quod falsum est: nam si veritatem historiae requiras, primo proelio interemptus Latinus est; inde ubi Turnus Aenean vidit superiorem, Mezentii imploravit auxilium, secundo proelio Turnus occisus est, et nihilo minus Aeneas postea non comparuit; tertio proelio Mezentium occidit Ascanius. Hoc Livius dicit et Cato in originibus. 747 TELVM hoc loco ‘telum’ gladium dixit a longitudine: unde et mustela dicitur, quasi mus longus. Telum autem posuisse pro gladio illud significat, quod infert paulo post «consurgit in ensem». 748 IS talis, par, similis. 749 ALTE CONSVRGIT IN ENSEM genus feriendi Gallicanum: Sallustius «regressi ad faciliores ictus locos quaerebant». 759 BELLO GENTIQVE FVISSET duo dicit: et bellum finiri potuit omnibus interemptis, et gens penitus fuisset extincta occiso Ascanio, a quo Romani ducunt originem. Ideo ‘bello gentique’ dixit, quia plerumque bellum finitur gente superstite, ut in bello Troiano contigit. 760 CAEDISQVE INSANA CVPIDO excusat Turnum, cur non a porta fugatis Troianis, penitus deleta sint castra. 762 PRINCIPIO intra castra, post Troianorum fugam. SVCCISO POPLITE GYGEN EXCIPIT ordo est: excipit et succidit poplitem: nam ante fuit ut eum circumveniret insidiis. ‘Poples’ autem ‘po’ correpta est, sicut in Sereno legitur, sed producitur positione. 763 HINC nec loci est, nec temporis, sed ordinis; id est ‘deinde’. RAPTAS autem de hostilibus cadaveribus: nam quod dicit Donatus «ab armigero», non procedit; nec enim lectum est.

digilibLT 537 Seruius

764 IVNO VIRES ANIMVMQVE MINISTRAT ne sit incongruum unum tot occidisse, dat Iunonis auxilium: Horatius in arte poetica «nec deus intersit, nisi dignus vindice nodus inciderit». 767 ALCANDRVMQVE H. N. P. Homeri versus, tantum coniunctione mutata, unde apparet non ad historiam, sed ad ornatum poematis haec nomina pertinere. 768 TENDENTEM CONTRA in se facientem impetum. 771 CVM GALEA LONGE IACVIT CAPVT ad exprimendam celeritatem praeterito usus est tempore. Potuisse autem caput cum galea longe iaci, praemissa loci altitudo significat: ergo eum comminus percussum intellegamus, sed tantam vim ictus fuisse, ut longe caput excuteret. 772 FELICIVS peritius: nam in ungendis telis non est felicitas, sed peritia. Sane nec ‘ungo’ nec ‘ungentum’ u recipit, excepto uno nomine, ut ‘unguen’; unde est «et pingues unguine ceras». 773 FERRVMQVE ARMARE V. speciose dictum ‘armabat ferrum’, quo nos armare consuevimus. 774 AMICVM CRETHEA MVSIS poetam lyricum. Et tale est schema per repetitionem, ut «sequitur pulcherrimus Astur, Astur equo fidens». 776 NVMEROSQVE INTENDERE NERVIS rhythmos facere intentione nervorum: nam numeri sunt rhythmi, ut «numeros memini, si verba tenerem». Hoc ergo dicit: secundum chordas verba componebat. 778 AVDITA CAEDE SVORVM servat τὸ πρέπον, ne praesentibus ducibus Turnus tot strages fecisse videatur. 781 QVO DEINDE FVGAM aut vacat ‘deinde’, ut ‘tandem’, ‘gentium’, ‘locorum’; aut intellegimus mente eum tractasse quod de campis milites solent ad castra confugere, et sic dixisse ‘quo deinde?’. Scilicet, de castris quo fugietis ulterius? Et hoc est melius. Vnde et sequitur «quos alios muros». Et sic est dictum post cogitationem «quo deinde?». Sicut Terentius dixit «quid igitur faciam?».

538 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

783 VNVS HOMO ac si diceret ‘mortalis’. Et bona attenuatio, cum supra dixerit «Rutulum in medio non agmine r.». 786 INFELICIS PATRIAE Troiae, in qua nunc sunt. VETERVMQVE DEORVM Penates significat, quos semper coluere Troiani. 787 MISERETQVE PVDETQVE sic Pallas «nunc prece, nunc dictis virtutem accendit amaris». 792 CEV SAEVVM TVRBA LEONEM sensus hic est: haud aliter Turnus recedens petebat fluvium, ac solet leo, pressus multitudine, nec terga praebere propter iram et pudorem, nec posse, licet cupiat, in venantes impetum facere. 802 NEC CONTRA VIRES AVDET S. I. S. atqui favente numine debuit etiam contra multitudinem posse, sed hoc Iuppiter vetuit. 804 HAVD MOLLIA IVSSA FERENTEM melius quam Homerus hunc locum exsecutus est: salvo enim sensu vitavit et fabulosa et vilia; nam ille ipsas minas exsequitur. 806 ERGO quia numinis est desertus auxilio. 807 TELIS OBRVITVR Lucanus eundem sensum per declamationem «telorum nimbo peritura et pondere ferri». 810 VMBO id est scutum, nam a parte totum significat. 813 ET PICEVM NEC R. P. F. A. ordo est ‘sudor piceum flumen agit’, hoc est sordidum, quia sine respiratione pugnabat. 815 TVM DEMVM postquam se aliter evadere posse non vidit. OMNIBVS ARMIS ‘cum’ minus est. 816 ILLE SVO CVM G. F. hysterologia est cum ille eum excepit: non enim procedit ‘cum suo gurgite’, quasi posset fieri, ut eum Tiberis sine suis fluentis exciperet. Sane

digilibLT 539 Seruius

quaerunt multi cum Tiberis Aeneae faveat, cur liberaverit Turnum; sed solvitur ista ratione: nam ob hoc Turnum esse liberatum, ut maior Aeneae gloria servaretur. 1 PANDITVR INTEREA DOMVS OMNIPOTENTIS OLYMPI secundum poeticum morem hoc dicit ‘factus est dies’, quia poetae dicunt matutino tempore aperiri caelum, noctu vero claudi - unde est illud «ante diem clauso conponet Vesper Olympo» - nam et paulo post descripturus est noctem, ut «iamque dies caelo concesserat», ut intellegamus alium diem esse consumptum, et nunc eum more solito noctis praetermisisse descriptionem. Quamquam ‘panditur caelum’ etiam simpliciter possimus accipere, quovis tempore, scilicet ad numina convocanda: quod et melius est, quia ait ‘interea’, id est dum haec geruntur: nam ‘interea’ particula praeterita negotia coniungit futuris. 3 SIDEREAM IN SEDEM in astriferum circulum: non enim omnes circuli astriferi sunt, sed solus superior. TERRAS VNDE ARDVVS OMNES ut «et iam finis erat, cum Iuppiter aethere summo despiciens mare velivolum». 4 CASTRAQVE DARDANIDVM SPECTAT post generalitatem intulit speciem; consequens enim est, ut omnes terras videns, cernat etiam castra Troiana. 5 BIPATENTIBVS physice dixit: nam caelum patet ab ortu et occasu. Est autem sermo Ennianus, tractus ab ostiis, quae ex utraque parte aperiuntur: unde et modo ‘bipatentibus’ apertis intelligimus. 6 CAELICOLAE MAGNI orationis istius intentio hoc agit, ut ab odiis Troianorum Iuno revocetur. QVIANAM cur: Ennianus sermo est. 7 VERSA RETRO mutata, ut «quae te genitor sententia vertit?». CERTATIS aut contra vos, aut contra meam sententiam. 8 ABNVERAM BELLO ITALIAM CONCVRRERE TEVCRIS id est prohibueram Italiam contra Troianos bella suscipere. Atqui dixit in primo «bellum ingens geret Italia». Quod ita solvitur: aut quia cum uno deo vel dea aliter loquitur - unde est in primo «hac tibi, fabor enim, quando haec te cura remordet» -, aliter vero cum omnibus diis utilitatis causa propter removendam eorum contentionem et dissensionem: aut certe quia ait in primo «ternaque transierint Rutulis hiberna

540 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

subactis». Illic enim dixit Aenean in Italia contra Rutulos tantum esse pugnaturum, nunc autem omnis est Italia in bella commota Iunonis instinctu, quod et Allecto promisit, ut «finitimas in bella feram rumoribus urbes», et Iuno pollicita est se magis esse facturam, ut «ego, siqua super fortuna laborum est, ipsa regam». ‘Abnueram’ prohibueram, ut contra ‘adnuit’ promittit et consentit significat. 9 QVAE CONTRA VETITVM DISCORDIA prohibitionem meam. Et sic dixit ‘vetitum’, ut ‘aequum’, unde est «et servantissimus aequi». Sane sub comminatione omnium deorum maxime solam tangit Iunonem, cuius odia insequebantur hoc etiam bello Troianos: quod etiam sequentes Iovis allocutiones manifestius indicant. 10 FERRVMQVE LACESSERE pro ‘ferro se lacessere’. 11 NE ARCESSITE, TEMPVS nolite bellorum tempora praeoccupare. Et bene satis facit uxori cum prohibitione. Significat autem bellum Punicum secundum, quo Hannibal ingressus Italiam apud Cannas, vicum Apuliae, omnem populi Romani delevit exercitum. 12 OLIM quandoque. 13 ALPES IMMITTET APERTAS emphasis est; non enim dixit ‘per Alpes inmittet exercitum’; sed ‘ipsas Alpes’, quas patefecit non sibi tantum sed omnibus gentibus, quae secundum Catonem et Livium muri vice tuebantur Italiam: quas Hannibal post bella Hispaniae, quae XVII annis confecit, aceto rupit: Iuvenalis «et montem rupit aceto». Denique loca ipsa quae rupit, Poeninae Alpes vocantur. 14 RES RAPVISSE LICEBIT clarigationem exercere, hoc est per fetiales bellum indicere: nam Ancus Marcius cum videret populum Romanum, ardentem amore bellorum, et plerumque inferre bella gentibus nulla iusta extante ratione, et exinde pericula procreari, misit ad gentem Aequiculanam et accepit iura fetialia, per quae bellum indicebatur hoc modo, sicut etiam de Albanis retulit Livius. Nam siquando homines vel animalia ab aliqua gente rapta essent populo Romano, cum fetialibus, id est sacerdotibus qui faciendis praesunt foederibus, proficiscebatur etiam pater patratus et ante fines stans clara voce dicebat belli causam, et nolentibus res raptas restituere vel auctores iniuriae tradere, iaciebat hastam, quae res erat pugnae principium, et iam sic licebat more belli res rapere. Clarigatio autem dicta est aut a clara voce, qua utebatur pater patratus, aut a κλήρῳ, hoc est sorte: nam per bellicam sortem invadebant agros hostium: unde et κληρονόμοι dicuntur Graece qui iure sortiuntur bona defuncti.

digilibLT 541 Seruius

15 PLACITVM mihi scilicet. 16 IVPPITER HAEC PAVCIS habet personarum considerationem, ut superioribus personis det breviloquium, e contra inferiori potestati prolixam orationem, unde ait de Venere ‘at non Venus aurea contra pauca refert’. Item Dido quasi regina paucis locuta est, ut «tum breviter Dido». 18 O PATER O HOMINVM et Titianus et Calvus, qui themata omnia de Vergilio elicuerunt et deformarunt ad dicendi usum, in exemplo controversiarum has duas posuerunt adlocutiones, dicentes Venerem agere statu absolutivo, cum dicit Iunoni ‘causa fuisti periculorum his quibus Italiam fata concesserant’; Iunonem vero niti statu relativo, per quem ostendit Troianos non sua causa laborare, sed Veneris. O PATER generaliter ‘pater’ accipe, non tantum Veneris: nam supra ait ‘divum pater atque hominum rex’. Et bene in principiis favorem sibi arte conciliat. HOMINVM DIVVMQVE AETERNA POTESTAS hunc locum Probus quadri; sed dicit unam rem secundum physicos, alteram secundum mathematicos. Nam divum potestas est, quia ipse est aether, qui elementorum possidet principatum; hominum vero ideo, quia bona Iovis inradiatio honores hominibus tribuit. ‘Aeterna’ autem ‘potestas’ adiecit propter aliorum numinum discretionem: nam legimus et Apollinem deposuisse divinam potestatem, et Herculem vel Liberum patrem non semper deos fuisse. 19 NAMQVE ALIVD QVID SIT ac si diceret, cum paene omnes dii in favorem Iunonis concesserint: ‘namque’ enim coniunctio ostendit eam hanc habuisse cogitationem. IM- PLORARE implorare est auxilium cum miseratione deposcere, qua ratione bene dicimus ‘imploro te ut misero feras auxilium’; contra ‘imploro te ad diem festum’ non procedit. 20 CERNIS ad augendam invidiam ait ‘cernis’, ac si diceret, non est opus narratione, cum Troianorum miserias ipse conspicias. INSVLTENT RVTVLI propter illud «interea Rutuli portis circum omnibus instant». Insultare autem est inimicis irridere per cavillationem, exultare vero gloriari et laetum esse. 21 PER MEDIOS suos scilicet. INSIGNIS EQVIS propter illud «viginti lectis equitum comitatus»: nam castra non eques irruperat. SECVNDO MARTE ad illud respicit «hic Mars armipotens animum viresque Latinis addidit». 22 RVAT inruat. CLAVSA MOENIA magna invidia: scimus enim ultimum esse praesidium in castra confugere et hostilem impetum plerumque differre, sicut factum

542 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

est in bello Troiano. Modo ergo dicit ademptam esse etiam hanc aram misericordiae, siquidem intra muros hostis insultat. 23 QVIN quinetiam. IPSIS in ipsis. ‘Aggeribus’ autem munitionibus, sed abusive. Et in muris ideo, quia supra dixit «ignaros deinde in muris Martemque cientes». 24 AGGERIBVS agger proprie dicitur terra illa quae vallo facto propius ponitur, sed abusive et muros et munimenta omnia aggerem dicimus, sicut modo ‘aggeribus moerorum’ pro munimentis. MOERORVM pro ‘murorum’ antique: nam veteres pleraque eorum quae nos per ‘u’ dicimus, per ‘oe’ diphthongon pronuntiabant. Hinc est ‘moerorum’ pro ‘murorum’ et e contra ‘punio’ pro ‘poenio’, quod verbum a poena venit, hinc est et «Punica regna vides», cum Poenos ubique legerimus. Hoc autem facit orthographia Graeca: nam quam nos ‘u’ habemus, illi diphthongon habent ‘ου’: et ideo putarunt posse pro hac littera, licet non eandem, diphthongon poni. INVNDANT implent et inundare faciunt. 25 LEVARI OBSIDIONE SINES liberari: et oblique per Iovem invidiam commovet Iunoni. 28 AETOLIS SVRGIT AB ARPIS atqui non est venturus: unde accipiamus Venerem non quasi deam loqui, sed quasi unam de Troianis - ut in primo «unius ob iram prodimur», item «caeli quibus adnuis arcem» -, ne futura ignorare videatur. ‘Aetolis’ autem ‘Arpis’ sic dixit, ut Cumas Euboicas: nam de Aetolia Diomedes venit, qui Arpos in Apulia collocavit. 29 MEA VVLNERA RESTANT ut possim iterum vulnerari. 30 DEMOROR expecto, sustineo. 31 SI SINE PACE TVA si sine tua benevolentia, ut «orantes pacem», «veniamque precantes», item «exorat pacem divum»: ergo ‘pace’ benevolentia, suffragio. Dicendo autem, si ad Italiam sine deorum voluntate venerunt, dent poenas, ostendit statum esse absolutum. INVITO NVMINE TROES syllepsis per genus est. 32 LVANT PECCATA ‘luant’ id est absolvant. Dicimus autem et ‘luo poenam’ et ‘luo peccatum’; nam peccatum solvitur poena. Qui enim crimine tenetur obnoxius, poena eum a pristina liberat obligatione. Contra ‘luo poenam’ si dixeris, non procedit qua

digilibLT 543 Seruius

re poena solvatur: tamen auctoritas licenter ista confundit more, quo solet poni vel a sequenti quod praecedit, vel a praecedenti quod sequitur. 33 NEQVE ILLOS IVVERIS AVXILIO concessivus est iste modus secundum Probum; namque in artibus non invenitur. Fit autem quotiens taedio contentionis quasi videmur concedere quod tamen nolumus fieri: nam id agit Venus hoc loco, ut Iuppiter magis praestet auxilium. RESPONSA SECVTI hoc est si non solum prohibiti non sunt, sed eis etiam concessum est. 34 SVPERI ut Apollo. MANES ut Creusa et Anchises. QVISQVAM verecunde: quia apud maritum contra uxorem agit. 36 EXVSTAS ERYCINO IN LITORE CLASSES ἀντικατηγορίαν argumentum est, utrum habeat voluntatem nocendi quae nocuit. ‘Erycino’ autem in ‘litore’ secundum opinionem suam dixit; nam alii apud Caietam dicunt exusta navigia, unde et Caieta dicta est. 38 ACTAM NVBIBVS IRIM inpulsam, scilicet ut persuaderet matribus incendium navium: ut secundum artem rhetoricam rem unam in duas diviserit: nam per Irim naves exustae sunt. Sed melius est, ut non sit iteratio, ad Turnum missam intellegere: nec nos moveat ordo conversus, solent enim graviora in principiis et in fine secundum artem rhetoricam poni. NVBIBVS per nubes. 40 SORS RERVM id est regnum: nam per sortem inter se fratres mundi regna diviserunt, quae Iuno praeter inferos in Troianorum perniciem moverat. SVPERIS INMISSA ac si diceret, non iam Troianis, sed diis. Respexit autem ad illud «et caeli convexa per auras». 41 BACCHATA PER VRBES per urbes furuit: et bene ‘bacchata per urbes’, quia per simulationem sacrorum Liberi patris matres egerat in furorem. 42 SVPER IMPERIO de imperio, ut «multa super Priamo rogitans». Est autem verecunda petitio et obliqua, per quam magna Iovi invidia commovetur. SPERAVIMVS ISTA absolute dixit. 44 CONIVNX DVRA hic distinguendum, ne incipiant esse duo epitheta ‘dura fumantia excidia’: quod contra artem fit, nulla interposita coniunctione. NVLLA

544 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

autem regio invidiose dixit, ut supra «cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis», cum a sola arceantur Italia. 45 PER EVERSAE GENITOR FVMANTIA TROIAE cum dicimus ‘rogo te per deos’, hoc videmur dicere: memineris religionis curae esse petitionem meam, sicut in primo expressit «at sperate deos memores fandi atque nefandi»; cum autem dicimus ‘rogo te per miserias meas’, videmur dicere: memineris ab eo te rogari qui miserias pertulit, ut qui rogatur ad misericordiam miseriarum commemoratione flectatur, sicut est nunc in Veneris petitione: nam ideo sic rogat, ut commemoratione infelicitatis Troianae impetret misericordiam. Alias stultum est cum adiuratur Iuppiter per excidia Troianorum. 47 INCOLVMEM ASCANIVM ideo Venus pro Aenea non petit hoc loco, non quia pro eo non movetur, sed aut quia scit eum celerius esse moriturum, aut quia soli Ascanio debetur imperium, ut «cui regnum Italiae Romanaque tellus debentur». 51 AMATHVS et PAPHOS Cypri insulae civitates sunt, Veneri consecratae. CYTHERA insula Veneri consecrata. Dicimus autem ‘haec Cythera’, sicut haec Solyma, haec Artaxata. 52 IDALIVM civitas Cypri. 53 INGLORIVS sine triumphis, inmemor gloriae. 54 INDE id est ab Ascanio Tyrii nihil timebunt. Et verum est, nam Scipio vastaturus est Africam. 55 QVID PESTEM EVADERE BELLI IVVIT in fine iam agit miserabiliter, sicut egit et in principiis: nam hoc praecipit ars rhetorica, ut epilogi et principia pari argumentatione tractentur. ‘Pestem’ autem incendium significat, ut «et toto descendit corpore pestis», cum de navibus loqueretur incensis. 56 FVGISSE PER IGNES exprimit quid sit ‘pestem belli evadere’. 58 RECIDIVAQVE PERGAMA renascentia. Tractus autem sermo est ab arboribus, quae taleis sectis repullulant. Ergo illud solum recidivum dicimus, quod postea nascitur: unde modo recidiva dixit, quae renovantur ab his, qui sunt superstites Troianis periclis.

digilibLT 545 Seruius

59 CINERES PATRIAE INSEDISSE propter illud «dulcisque meorum reliquias colerem». 60 ATQVE SOLVM QVO TROIA FVIT ut in tertio «et campos ubi Troia fuit». XANTHVM ET SIMOENTA REDDE ORO MISERIS ambiguum est utrum dicat, redde nobis re vera Troiam antiquam, an, redde nobis terras in Italia ad similitudinem Troiae: novimus enim hanc fuisse consuetudinem, ut advenae patriae suae imaginem sibi redderent, ut «effigiem Xanthi Troiamque videtis». Bene ergo Venus medio usa est genere loquendi, ut utrumque significaret, et antiquae reditum Troiae et imperium Italiae, quod Troianis Iuppiter ad similitudinem Troiae fore promiserat. Et magis hoc est quod latenter desiderat atque petit. 62 ITERVMQVE REVOLVERE CASVS si ad Troiam vis referre, sic dic: da nobis Troiam per naufragia et pericula, id est patiamur denuo quae pertulimus, dumtaxat nobis Troia reddatur. si vero ad Italiam vis referre, sic intellege: redde nobis Italiam, et libenter repetimus ea quae in Troia pertulimus. 63 ALTA SILENTIA Iuno ubique silens inducitur, unde ei oratio nisi ex nimia necessitate non datur: hinc est ‘acta furore gravi’: Statius «Iunonem tacitam furibunda silentia torquent». Et notandum quia singillatim dicta Veneris hac oratione solvuntur. SILENTIA COGIS RVMPERE silentium rumpere est non tacere: unde apparet usurpative dictum esse «conposito rumpit vocem», id est loquitur: nam vocem rumpere silere est, silentium rumpere loqui. 64 OBDVCTVM DOLOREM celatum et diuturna iam cicatrice coopertum: nam obduci dicuntur vulnera, quae cicatrice clauduntur. 65 AENEAN HOMINVM QVISQVAM DIVVMQVE celans quae facta sunt ea quae non sunt facta, commemorat: nam non Aeneas, sed Turnus Iunonis instinctu bella commovit. Vtitur autem replicatione rerum obiectarum; post enim sequitur resolutio. 67 ESTO modo adverbium est concedentis: nam Graecum est: illo autem loco verbum est «esto nunc Sol testis». 68 CASSANDRAE IMPVLSVS fvriis bene ‘furiis’ plurali numero, quod de vaticinantibus non dicitur, ut videantur merito esse decepti qui Cassandrae insanienti

546 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

crediderunt: quod falso dicitur a Iunone, sicut ex verbis probamus Anchisae, qui ait «aut quem tum vates Cassandra moveret?». 69 VITAM COMMITTERE VENTIS id est incertis et inanibus rebus. 70 NVM PVERO SVMMAM BELLI exaggeratio est ab aetate. 71 TYRRHENAMQVE FIDEM inire societatem cum inimicis gentibus Turno: aut certe disrumpere foedera, quae Turnus cum Tyrrhenis inierat. Sciendum sane Turnum auxi- liorum causa ad Mezentium confugisse. GENTES QVIETAS nam licet vellent in bella prorumpere, tamen erant quietae propter illud oraculum «externos optate duces». 72 QVIS DEVS IN FRAVDEM in periculum: ita enim in iure lectum est «fraudi erit illa res», id est periculo. DVRA POTENTIA NOSTRA ad illud respicit «si nulla est regio Teucris quam det tua coniunx dura». 73 NVBIBVS IRIS propter illud «aut actam nubibus Irim». 74 INDIGNVM EST ITALOS TROIAM CIRCVMDARE FLAMMIS rhetoricum est: nam quotiens aliqua non possumus solvere, paria opponimus. Quod nunc Iuno facit: nam negare non potest nec solvere quia obsidentur Troiani: unde dicit, hoc indignum est, Troianos obsideri, aliena eos matrimonia praeripere dignum est. Sic in Bucolicis «dic, quibus in terris inscripti nomina regum». 76 PILVMNVS AVVS comparat genus Turni cum Aeneae, dicens etiam avum eius deum esse. Item ad Veneris obtrectationem dicit ‘cui diva Venilia mater’: nam Venilia nympha est. Pilumnum autem avum Turni ideo dicit, ut a vicino nobilis genere esse videatur, sicut est Aeneas: nam paulo post dictura est ipsa «Pilumnusque illi quartus pater». 77 ATRA FACE saevo bello. Et est belli definitio: non enim facibus Troiani pugnaverant. 78 AVERTERE PRAEDAS invidiose: ceterum nihil rapuerant.

digilibLT 547 Seruius

79 LEGERE furari: unde et sacrilegi dicuntur, quia sacra legunt, hoc est furantur: alibi «vel quae sublegi tacitus tibi carmina nuper». GREMIIS ABDVCERE PACTAS id est nam ante usum tabularum matrimonii cautiones sibi invicem emittebant, in quibus spondebant se consentire in iura matrimonii, et fideiussores dabant: unde admissum est ut sponsum dicamus virum a spondendo, et sponsam. Ceterum proprie sponderi puellae est: ergo sponsus non quia promittitur, sed quia spondet et sponsores dat. Sane exaggeratio est nimia in eo quod ait ‘gremiis abducere’, tamquam iam uxores. 80 PRAEFIGERE PVPPIBVS ARMA propter illud «scuta virum fluvio pictasque innare carinas», scilicet quando ad petenda navigavit auxilia. Pacem autem orare propter «centum oratores augusta ad moenia regis ire iubet». 82 PROQVE VIRO NEBVLAM ad obprobrium pro viro dixit, non pro filio, rem inanem obpositam. Dicit autem quando eum Venus a Diomede liberavit, vel Neptunus ab Achille: quod Veneri inputatur, quia in eius gratiam factum est. VENTOS INANES vacuos. Et est nebulae definitio. 83 ET POTES IN TOTIDEM CLASSEM CONVERTERE NYMPHAS licet hoc mater deum fecerit, tamen hoc Veneri inputatur, quia eius gratia factum est, ut illo loco «quas illi Philomela dapes», cum Procne fecerit, sed propter Philomelam: aut certe quia Venerem dicunt esse matrem deum. 85 AENEAS IGNARVS ABEST ea quae solvere non possumus, inridemus, ut hoc loco. Sic in Bucolicis praemisit «divini opus Alcimedontis», postea per inrisionem ait «et nobis idem Alcimedon duo pocula fecit». 87 GRAVIDAM BELLIS VRBEM alibi «populosque feroces contundet». ‘Urbem’ autem provinciam dicit, cumodo «Italiam quaero patriam». 88 NOSNE TIBI FLVXAS status relativus, per quem ostendit Venerem magis Troianis causam fuisse periculorum. FLVXAS molles, quae possent etiam sine inimicis perire. ‘Res fluxas’ fluxam rempublicam. 89 QVI TROAS ACHIVIS atqui de Venere loquitur: sed quia dei ἀρσενοθήλεις sunt, ut diximus supra, ideo sic dixit: nam in subauditione ponuntur ea quae non possumus dicere aperte.

548 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

91 FOEDERA SOLVERE FVRTO legitur in historiis quod Troiani cum Graecis foedus habuerunt. Tunc etiam Paris est susceptus hospitio et sic commisit adulterium. Ergo ‘foedera solvere furto’ amicitias adulterio dissipare: nam furtum est adulterium, unde est «et dulcia furta». Et eversi Ilii haec est vera causa: nam foedera quae inter Graecos et Troianos fuerunt, ita soluta sunt. Hercules cum expugnato Ilio filiam Laomedontis Hesionam, Priami sororem, Telamoni dedisset, profecti sunt legati cum Priamo et eam minime repetere potuerunt, illis dicentibus se eam habere iure bellorum. Vnde commotus Priamus misit Paridem cum exercitu, ut aliquid tale abduceret, aut uxorem regis, aut filiam. Qui expugnata Sparta Helenam rapuit. Hinc ergo Vergilius utrumque tangit, et istam historiam quam modo diximus, et propter iudicium Paridis: quamvis fabula sit illa res et a poetis composita. 92 DARDANIVS non propter iniuriam Aeneae hoc posuit, quia Dardanus dicitur: nam perite dubium nomen elegit, quod contumeliam communicaret Aeneae. SPARTAM EXPVGNAVIT hoc de historia est, ut diximus: nam cum sollicitata Helena Parin sequi noluisset, egressus ille civitatem obsedit. Qua eversa Helenam rapuit: unde et recipi meruit a marito. 93 TELA DEDI aut amori aut bello. 94 DECVIT METVISSE optima est elocutio, nam utrumque praeteriti est temporis. Si enim dixeris ‘decet metuisse’, incongruum est, quia ‘decet’ praesentis est, ‘metuisse’ praeteriti. SERA pro ‘sero’. 95 IACTAS ventilas. 96 ORABAT loquebatur: unde et oratores dicimus. nam ‘rogabat’ si dixeris, non procedit, quia magis conviciabatur. 97 ASSENSV VARIO quia pars Veneri favebat, pars Iunoni. 98 CEV FLAMINA PRIMA C. D. F. S. ET CAECA VOLVTANT MVRMVRA non tempestatis facit comparationem, sed signi tempestatis futurae: quadam enim arcana ratione fit ut sit murmur in silvis ante ventorum adventum: unde ait ‘caeca murmura’, quorum ratio non apparet, ut «caecique in nubibus ignes terrificant animos». Sic in Georgicis «continuo ventis surgentibus aut freta ponti incipiunt agitata tumescere et aridus altis montibus audiri fragor».

digilibLT 549 Seruius

102 TREMEFACTA SOLO TELLVS loquente Iove stupor elementorum ostenditur per naturae mutationem: nam et quicquid in aeterno motu est, quievit, et contra terra mota est, semper immobilis, unde Horatius «et bruta tellus». 104 ACCIPITE ERGO ANIMIS totus hic locus de primo Lucilii translatus est, ubi inducuntur dii habere concilium et agere primo de interitu Lupi cuiusdam, postea sententias dicere. Sed hoc quia indignum erat heroo carmine, mutavit et induxit primo loquentem Iovem de interruptis foederibus, cuius orationem interrupit Venus, post secuta Iunonis verba sunt quibus redarguit Venerem: unde nunc Iuppiter illud quod omiserat, reddit, dicens: ergo quoniam pacem esse non sinitis, ea quae sum dicturus accipite. 105 QVANDOQVIDEM bene sententiae dicendae ordinem servat: nam sicut et in Sallustio et in Philippicis legimus, ante quam dicatur sententia, eius praemittitur ratio: quod hodieque in usu est. 106 HAVD LICITVM EST et ‘licuit’ dicimus et ‘licitum est’, sicut et ‘placuit’ et ‘placitum est’: Terentius «ubi sunt cognitae, placitae sunt». 107 QVAE CVIQVE EST FORTVNA hodie specialiter Iuppiter pro Troianis agit, sed hac arte, ut videatur totum pro Iunone loqui. Et re vera verba pro Iunone sunt, sed altius intuens deprehendit Troianorum favorem: nam dicendo ‘nulli favebo’ et in eo statu fore res in quo sunt hodie, significat se favere Troianis, quorum ducis adventu statim victoria consequitur. Et vult nihil valere ea quae aut Venus conquesta fuerat de absentia Aeneae, aut Iuno de Turni parentibus dixerat, in eius scilicet commendationem. SECAT sequitur, tenet, habet, ut «ille viam secat ad naves»: unde et sectas dicimus habitus animorum et instituta philosophiae circa disciplinam. 108 FVAT futuri temporis est verbum defectivum. 109 SEV FATIS ITALVM CASTRA OBSIDIONE TENENTVR sive malo fato Italorum obsidentur castra Troiana, sive Troiani malo errore et sinistris monitis ad Italiam venerunt, neminem absolvo: unde propter amphiboliam distingue ‘Italum’ et infer ‘castra obsidione tenentur’, scilicet Troianorum; ipsi enim obsidentur, non Itali. 110 SOLVO absolvo: nam aphaeresin pertulit. MONITIS SINISTRIS propter «Cassandrae inpulsus furiis».

550 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

111 EXORSA rerum initia, actus hodierni diei. LABOREM FORTVNAMQVE periculum et felicitatem. 113 FATA VIAM INVENIENT scit enim hoc esse fatale, ut Aeneas imperet in Italia. STYGII PER FLVMINA FRATRIS hypallage est ‘per Stygia fratris flumina’. Et bene etiam iure iurando dicta confirmat. 115 TOTVM NVTV TREMEFECIT OLYMPVM Homeri est. 118 PORTIS CIRCVM OMNIBVS INSTANT instant portis omnibus circum, id est circum circa fusi: nam modo ‘circum’ adverbium loci est. 120 VALLIS intra vallos, id est fustes fossarum, qui valli vocantur: nam munitio ipsa vallum dicitur neutraliter. Et hoc dicit: tenebantur Troiani intra vallos quos ipsi posuerant, ne eorum castra facile inrumperent Rutuli. Vallum enim modo non obsidentium, sed obsessorum debemus accipere. 121 NEC SPES VLLA FVGAE fuga miserrimum et ultimum praesidium est, tamen etiam hoc carebant. 123 IMBRASIDES Imbrasi filius. HICETAONIVS Hicetaonis filius. Et bene ex varietate syllabarum quaesivit ornatum: nam patronymica aut in ‘des’ aut in ‘ius’ exeunt, quibus et uti possumus. Quae enim ‘on’ terminantur, ad nos transire non possunt. 124 SENIOR CVM CASTORE THYBRIS possumus et solum Thybrin senem accipere: possumus et Castorem, si legamus ‘et senior cum Castore’: nam amphibolia est. 125 PRIMA ACIES hoc est magni viri: et est definitio eorum qui in prima acie fuerunt: unde laudis magis est quod dixit ‘prima acies’: ordinis enim esse non potest, quia res in muro agitur. GERMANI SARPEDONIS aut inter se germani filii Sarpedonis, aut Sarpedonis fratres. 126 ALTA nobili.

digilibLT 551 Seruius

128 LYRNESIVS id est Phryx: Lyrnesos enim civitas est Phrygiae, unde fuit Briseis. 129 MENESTHEO non ‘Mnestheo’, de quo paulo post dicturus est, legendum est, ne versus non stet, sed ‘Menestheo’, ita tamen ut meminerimus in ultima syllaba esse synaeresin propter rectam scansionem. 130 HI IACVLIS Rutuli scilicet. SAXIS Troiani. 132 VENERIS IVSTISSIMA CVRA quia illi debebatur imperium. 133 CAPVT DETECTVS sine galea, quasi non pugnaturus; nam audierat «cetera parce puer bello». Erat autem inter duces quasi dux. HONESTVM pulchrum: Terentius «ita me di bene ament, honestus est». 134 MICAT scilicet Ascanius fulget qualiter gemma. 135 AVT COLLO AVT CAPITI figurate: nam ‘colli vel capitis’ erat commune. 136 ORICIA TEREBINTHO Oricos civitas est Epiri, iuxta quam nascitur terebinthus, nigrum lignum habens, folia in buxi speciem. Retulit autem comparationem ad candidum vultum, qui erat crinibus cinctus. 139 MAGNANIMAE ‘gentes’ scilicet. ISMARE modo nomen est proprium: nam ‘Ismarius’ facit appellativum a monte Ismaro Thraciae. 140 VVLNERA DIRIGERE aut vulnus pro sagitta posuit, ut «insequitur infesto vulnere Pyrrhus»: aut acerrime expressit inevitabiles sagittas, dicens eum vulnera, non tela dirigere. 141 MAEONIA Lydia, quae ante Maeonia vocabatur. 142 PACTOLVSQVE INRIGAT AVRO Pactolus et Hermus Lydiae flumina sunt, aurum sicut Tagus trahentia.

552 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

145 ET CAPYS HINC NOMEN CAMPANAE DVCITVR VRBI iste quidem dicit a Capy dictam Campaniam. Sed Livius vult a locis campestribus dictam, in quibus sita est. Sed constat eam a Tuscis conditam viso falconis augurio, qui Tusca lingua capys dicitur, unde est Campania nominata. Tuscos autem omnem paene Italiam subiugasse manifestum est. 147 CONTVLERANT nocte interveniente peregerunt. Et est explanatio rerum, quas Aeneas gessit postquam est profectus ab Euandro ad petenda auxilia, dum inter suos et Turnum bella gerebantur: rem enim ante omissam breviter exequitur. 150 QVID PETAT scilicet auxilium. QVIDVE IPSE FERAT vicissitudinem auxilii, ut supra «accipe daque fidem». MEZENTIVS ARMA QVAE SIBI CONCILIET inicit latenter timorem, ne forte possit collectis auxiliis in regna remeare, a quibus fuerat ante depulsus. 151 VIOLENTAQVE PECTORA TVRNI superba, ut «quos illi bello profugos egere superbo». 152 HVMANIS QVAE SIT FIDVCIA REBVS latenter hoc dicit: nolite putare fixam esse et stabilem felicitatem, magna est enim rerum varietas: invicem accipietis auxilia. 153 ADMONET INMISCETQVE PRECES partim rogat, partim admonet hoc solacium esse vitae humanae tutissimum, si vel mutua dentur auxilia, vel in prosperis positi etiam subiecta considerent. Et est superioris versus expressio: nam edocet, quae peterent et quod eum sollicitabat. ‘Admonet’ vero vel causa Mezentii, vel quia instabilis est et vaga fortuna. TARCHON hoc nomen ubique graece ponit, excepto uno in loco, ut «haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni»: quod metri causa fecit. 154 LIBERA FATIS exempta fatali necessitate, qua pugnare non poterant propter illud «externos optate duces». 157 PRIMA TENET more viri fortis in principiis est: alibi «princeps ante omnes densum Palinurus agebat agmen». ROSTRO PHRYGIOS SVBIVNCTA LEONES vult pro iugo rostrum navis fuisse, leones autem singulos in singulis navis partibus fuisse depictos. Sane notatur a criticis Vergilius hoc loco, quemadmodum sic cito dixit potuisse naves Aeneae

digilibLT 553 Seruius

fieri: quod excusat pictura, quam solam mutatam debemus accipere. 158 GRATISSIMA propter illinc facta navigia. 160 EVENTVS BELLI VARIOS licet haberet fortissimum militem, cogitabat tamen incerta bellorum. 162 NOCTIS ITER aut per quae nox decurrit: aut quae intuentes nautae iter peragunt noctibus. IAM modo, ut «iamque hos cursu, iam praeterit illos». 163 PANDITE NVNC HELICONA DEAE Parnasus mons Thessaliae iuxta Boeotiam, qui in duo finditur iuga, Cithaeronem Liberi et Heliconem Apollinis et Musarum. 166 MASSICVS AERATA PRINCEPS SECAT AEQVORA TIGRI licet sit catalogus in quo enumerantur hi qui venerunt de Tuscia, invenit tamen aliquam varietatem, quod hos navibus venisse commemorat, cum in septimo Turni praesidia per terram venisse commemorat. Sane sciendum amare Vergilium Italis ducibus dare nomina vel fluviorum vel montium. Vt ergo supra Almonem et Aventinum commemoravit, sic nunc Massicum dicit: nam Massicus mons est, unde et vinum Massicum dicitur. Plerique tamen Massicum nolunt proprium esse nomen, sed appellativum, dicentes Osinium esse Massicum regem: nam paulo post dicturus est «qua rex Clusinis advectus Osinius oris», et nunc dicit ‘qui moenia Clusi’. Multi alium Massicum, alium Osinium esse volunt. ‘Tigri aerata’ cuius rostrum erat in similitudinem tigridis; namque solent naves vocabula accipere a pictura tutelarum. Hinc est «hunc vehit inmanis Triton», item «et aurato fulgebat Apolline puppis». ‘Tigri’ autem secundum regulam dixit: nam Graeca nomina quae genetivum singularem in ‘dis’ mittunt, in eo tantum et in dativo crescunt, in accusativo et ablativo paria sunt nominativo, ut ‘tigris tigridis tigridi yigrin tigris a tigri’, ‘Isis Isidis Isidi Isin Isis Isi’: si aliter invenerimus, abusive dictum est, ut in Lucano «ocior et caeli flammis et tigride feta». 167 MOENIA CLVSI pro ‘Clusii’: nam Clusium dicitur: et est dictum per synizesin, sicut «nec cura peculi» pro ‘peculii’. Clusium autem est oppidum iuxta Massicum. 168 COSAS civitas Tusciae, quae numero dicitur singulari secundum Sallustium: unde apparet esse usurpationem. 169 CORYTIQVE coryti proprie sunt arcuum thecae; dicuntur tamen etiam sagittarum, quas et pharetras nominamus.

554 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

170 TORVVS terribilis. 171 FVLGEBAT scilicet puppis Apolline, armis exercitus. 172 POPVLONIA est civitas Tusciae. Matrem autem eorum qui venerant, dixit alibi «insignem quem mater Aricia misit». 173 EXPERTOS peritos: nam ‘expertes’ sunt ignari. ILVA insula adiacens Tusciae. 174 IN EXHAVSTIS CHALYBVM GENEROSA METALLIS quanto exhausta fuerit, tanto generosior. Ergo ‘in exhaustis’ non est una pars orationis: namque Plinius Secundus dicit, cum in aliis regionibus effossis metallis terrae sint vacuae, apud Ilvam hoc esse mirum quod sublata renascuntur et rursum de isdem locis effodiuntur. Varro et aliud dicit, nasci quidem illic ferrum, sed in stricturam non posse cogi nisi transvectum in Populoniam Tusciae civitatem. 175 INTERPRES HOMINVM DIVVMQVE ‘interpres’ medium est: nam et deorum interpretator, et hominum, quibus divinas indicat mentes, interpres vocatur. Et notandum quod ait Nigidius Figulus, has artes ita inter sese esse coniunctas, ut alterum sine altero esse non possit: unde his quos perfectos vult probare Vergilius, omnium divinandi artium praestat scientiam, ut hoc loco, item supra Heleno, de quo ait «Troiugena, interpres divum, qui numina Phoebi, qui tripodas, Clarii lauros, qui sidera sentis». Nigidius autem solus est post Varronem, licet Varro praecellat in theologia, hic in communibus litteris: nam uterque utrumque scripserunt. 176 FIBRAE iecoris extremitates. PARENT autem est ‘peritissime agnoscuntur’: quod ad omnia referendum est, fibras, sidera, voces avium et fulmina: nam si ‘videntur’ tantum accipias, cuiuis possunt videri, nec tamen intellegi. Item voces avium non videntur, sed agnoscuntur auditae. Nec ‘parent’ obtemperant procedit. Nam cumodo sidera vel fibrae vel aves vel fulgura possunt obtemperare? 178 RAPIT raptim ducit. DENSOS ACIE in acie constrictos et coniunctos. 179 ALPHEAE AB ORIGINE PISAE Alpheus fluvius est inter Pisas et Elidem, civitates Arcadiae, ubi est templum Iovis Olympici: ex quibus locis venerunt qui Pisas in Italia condiderunt, dictas a civitate pristina, unde addidit ‘urbs Etrusca solo’, cum praemisisset ‘Alpheae ab Origine Pisae’.

digilibLT 555 Seruius

181 EQVO FIDENS eques optimus. VERSICOLORIBVS ARMIS depictis: per quod bellicosos ostenditur. 182 TERCENTVM ADICIVNT accedunt et consentiunt eius voluntati: unde ait ‘mens omnibus una sequendi’, id est coniurati sunt. 183 QVI CAERETE DOMO ac si diceret ‘qui sunt domo Carthagine’. Caere autem, ut et supra diximus, etiam Agylla dicitur, ἀπὸ τοῦ χαίρειν. Nec videatur contrarium, quod ait «ducit Agyllina nequiquam ex urbe secutos», quasi et Turno et Aeneae praestet auxilium: nam et illi Lausum fugientem secuti sunt, hi vero communi odio in Mezentium arma commoverunt. MINIONIS fluvius est Minio. 184 PYRGI VETERES hoc castellum nobilissimum fuit eo tempore quo Tusci piraticam exercuerunt; nam illic metropolis fuit. INTEMPESTAEQVE GRAVISCAE Graviscanum oppidum alii intempestum dicunt ventis et tempestatibus carens: quod nulla potest ratione contingere. Intempestas ergo Graviscas accipimus pestilentes secundum Plinium in naturali historia et Catonem in originibus, ut intempestas intellegas sine temperie, id est tranquillitate: nam ut ait Cato, ideo Graviscae dictae sunt, quod gravem aerem sustinent. 186 CVPAVO o Cupavo: et declinatur ‘Cupavo’, sicut ‘Cicero ‘Cato’. 189 NAMQVE FERVNT LVCTV CYCNVM LVCTV PHAETHONTIS AMATI Phaethon Clymenes et Solis filius fuit. Qui cum doleret obiectum sibi ab Epapho, rege Aegypti, quod esset non de Sole, sed de adulterio procreatus, duce matre venit ad Solem et poposcit, ut si vere esset eius filius, petenda praestaret. Quod cum Sol iurasset per Stygem paludem se esse facturum, petit ille ut eius currus agitaret. Sol post iusiurandum negare non potuit. acceptis itaque curribus Phaethon, cum orbitam solis exisset, et coepisset mundus ardere, a Iove fulminatus in Eridanum cecidit, qui et Padus vocatur. Huius interitum flentes sorores, Phaethusa et Lampetusa, deorum miseratione in arbores commutatae sunt, ut hic dicit, in populos, ut in bucolicis, in alnos. Fuit etiam Ligus, Cycnus nomine, amator Phaethontis. Qui cum eum fleret extinctum, in avem sui nominis conversus est. Cuius nunc filium Cupavonem dicit habere cycni pinnas in galea ad formae paternae insigne monstrandum. CRIMEN AMOR VESTRVM Phaethontem amatum a Cycno aut pie aut turpiter, accipiamus necesse est. Si turpiter, talis est sensus: crimen vestrum est, o Cycne et Phaethon, quod sic amastis; hoc vobis tantum potest obici. Alii ‘vestrum’ pro ‘tuum’ accipiunt, et ad solum Cycnum referunt, ut «vos, o Calliope, precor». Si pie amavit, secundum

556 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

Asprum ‘crimen’ erit ‘causa’, ut alibi «et crimine ab uno disce omnes», ut sit sensus: o Phaethontiades sorores et o Cycne, causa vestrum, id est vestrae mutationis, amor est. 190 VMBRAMQVE SORORVM ambitiose dictum pro ‘inter arbores de sororibus factas’. Et est unum de his, quae habet Vergilius inimitabilia et sua propria: tale est «sinuatque alterna volumina crurum», item «cum primum sulcos aequant sata». 191 MVSA carmine, cithara, cantilena. 192 CANENTEM SENECTAM qui canentem senectam mollibus transegit in plumis. 193 SIDERA VOCE SEQVENTEM cum cantu caelum petentem: vel quod est re vera relatus in sidera, sicut videmus in sphaera. 194 AEQVALIS COMITATVS CLASSE CATERVAS per naves aequaliter habens distributas catervas. 198 OCNVS iste est Ocnus, quem in Bucolicis Bianorem dicit, ut «namque sepulchrum incipit apparere Bianoris». Hic Mantuam dicitur condidisse, quam a matris nomine appellavit: nam fuit filius Tiberis et Mantus, Tiresiae Thebani vatis filiae, quae post patris interitum ad Italiam venit. MANTVS genetivus Graecus est: nam si latine declinaveris ‘Mantonis’ facit, sicut in Plauto legimus «Ionis». 201 DIVES AVIS maioribus praepotens. SED NON GENVS OMNIBVS VNVM quia origo Mantuanorum et a Tuscis venit, qui in Mantua regnabant, et a Venetis: nam in Venetia posita est, quae et Gallia Cisalpina dicitur. 202 GENS ILLI TRIPLEX POPVLI SVB GENTE QVATERNI quia Mantua tres habuit populi tribus, quae in quaternas curias dividebantur: et singulis singuli lucumones imperabant, quos tota in Tuscia duodecim fuisse manifestum est, ex quibus unus omnibus praeerat. Hi autem totius Tusciae divisas habebant quasi praefecturas, sed omnium populorum principatum Mantua possidebat: unde est ‘ipsa caput populis’. 203 TVSCO DE SANGVINE VIRES robur totum a lucumonibus habuit.

digilibLT 557 Seruius

204 IN SE ARMAT odio sui in arma compellit. 205 PATRE BENACO VELATVS HARVNDINE GLAVCA MINCIVS I. D. I. A. PINV Benacus lacus est Venetiae, de quo fluvius nascitur Mincius. Iure ergo dux Venetus fluvium provinciae suae depinxit in navi: quem Benaci filium, quia ex ipso habet originem, dicit. 207 GRAVIS fortis, ut «ferit ense gravem Thymbraeus Osirim». CENTENAQVE ARBORE non ait remis, sed arboribus, ad exprimendam navis magnitudinem, quae plures habuit remorum ordines: unde ait Lucanus «et summis longe ferit aequora remis». 208 MARMORE mari. 209 CAERVLA ‘caerula freta’, non ‘caerula concha’, nam versus non stat. 210 HISPIDA horrida, saetosa. 211 FRONS HOMINEM PRAEFERT modo frontem primam partem hominis intellegere debemus; nam hoc dicit: a capite usque ad ima latera hominis monstrabatur effigies. 213 TER DENIS triginta accipiamus naves fuisse, non, ut quidam volunt, singulos duces tricenas habuisse: nam enumeratorum militum non convenit numerus, praesertim cum sequatur ‘subsidio Troiae’, id est parvo auxilio: nam apud maiores bella non ambitu, sed virtute constabant. 216 PHOEBE luna, sicut sol ‘Phoebus’, item ‘Titan’, et ‘Titanis’ luna. Describit autem noctem mediam et dicit finitum diem secundum Romanum ritum. Nec lunae fit sine causa commemoratio: nam aliter nymphae videri non poterant. 218 CLAVVMQVE REGIT iam ei et in quinto dedit gubernandi peritiam. 219 MEDIO IN SPATIO inter navigandum.

558 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

220 CYBEBE ALMA mater deum dicta Cybebe vel ἀπὸ τοῦ κυβίσαι τὴν κεφαλήν, quod semper Galli, per furorem motu capitis comam rotantes, ululatu futura praenuntiabant: Lucanus «crinemque rotantes sanguinei populis ulularunt tristia Galli». ‘Cybebe’ autem bacchius est; nam ‘Cybele’, anapaestus, ut «hic mater cultrix Cybele», vel a Cybelo sacerdote dicit vel a Cybelo . 223 QVOT PRIVS subtraxit ‘tot’. 225 DOCTISSIMA CYMODOCEA poetice, sicut etiam mutatio ipsa confingitur: nam stultissimum est, quod ait quidam: ideo ‘doctissima’, quia Ilionei navis fuit. 226 DORSO EMINET peritia natandi ostenditur. 227 SVBREMIGAT subnatat. 228 VIGILASNE DEVM GENS AENEA VIGILA verba sunt sacrorum; nam virgines Vestae certa die ibant ad regem sacrorum et dicebant ‘vigilasne rex? vigila’. Quod Vergilius iure dat Aeneae, quasi et regi et quem ubique et pontificem et sacrorum inducit peritum. ‘Deum gens’ propter «dis genite» et «geniture deos». 230 PINVS hoc loco secundum quartam dixit declinationem, in bucolicis iuxta secundam, «ut Maenalus argutumque nemus pinosque loquentes semper habet». NOS SVMVS loquitur per definitiones. 231 PERFIDVS qui post foedus bella commovit: hinc Latinus «ipsi has sacrilego pendetis sanguine poenas». 233 INVITAE ac si diceret: malueramus tibi potius servire, quam in nympharum numina commutari. TEQVE PER AEQVOR QVAERIMVS haec nobis vagandi est causa, ut te invenire possimus. 234 REFECIT aut ‘re’ vacat: aut quia ante in ipsis forma fuerat navium. 235 DEDIT ESSE DEAS Graeca figura, ut «donat habere viro».

digilibLT 559 Seruius

238 IAM LOCA IVSSA TENET ut et supra diximus, hoc κατὰ τὸ σιωπώμενον accipiendum est; nam intellegimus, eum equites misisse per terram. 240 NE CASTRIS IVNGANT aut ‘se’ subaudis: aut ‘iungant’ pro ‘iungantur’. 244 CRASTINA LVX MEA SI NON INRITA DICTA PVTARIS INGENTES RVTVLAE SPECTABIT CAEDIS ACERVOS ‘spectabit’ est vera lectio, et ordo est ‘si mea dicta inrita non putaris, crastina lux ingentes acervos caedis videbit’: nam male quidam ‘spectabis’ legunt et ad lucem referunt. Quod non procedit; nullus enim sic loquitur: o Aenea, nisi quae dico minime credis, o lux crastina ingentes caedis acervos videbis. 247 HAVD IGNARA MODI moderationis: quippe quae fuerat navis. 249 INDE ALIAE CELERANT inde aliae nymphae navium cursus celeriores efficiunt, sicut fecerat Cymodocea. INSCIVS rerum quas audierat; nam credere ex aperto non poterat. 250 OMINE augurio promissae victoriae. 252 ALMA PARENS IDAEA DEVM alma proprie est tellus ab eo quod nos alat, abusive tamen etiam aliis numinibus hoc epitheton datur. Terram autem constat esse matrem deum: unde et simulacrum eius cum clavi pingitur; nam terra aperitur verno, hiemali clauditur tempore. DINDYMA mons Phrygiae. 253 TVRRIGERAEQVE VRBES civitates turritae, unde et cum corona turrita mater pingitur deum. AD FRENA LEONES hoc fingitur, quod omnis feritas maternae subiacet adfectioni et subiugata est. 254 PROPINQVES familiare efficias, ut «et propius res aspice nostras». 255 PHRYGIBVSQVE ADSIS ac si diceret, et cultoribus tuis. 256 TANTVM EFFATVS breviter, ut supra ait, propter lucem iam maturam, id est plenam; nam non crepusculum, sed lux matura describitur. REVOLVTA aperta, sicut

560 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

contra involutum dicimus esse quod clausum est. RVEBAT autem oriebatur, ut «et ruit Oceano nox». Et est in sensu hysteroproteron: prius enim nox fugatur, sic dies oritur. 258 SOCIIS EDICIT secundum dicta nymphae. SIGNA SEQVANTVR vel tesserae vel tubarum, vel signa militaria. 264 QVALIS SVB NVBIBVS ATRIS altis modo. 265 STRYMONIAE vero GRVES a fluvio Thraciae Strymone, iuxta quem habitant. Haec autem comparatio non ad telorum pertinet iacum, sed ad Troianorum clamorem. 266 FVGIVNTQVE NOTOS aut quosvis ventos frigidos: nam etiam grues significant tempestatem futuram, ut in georgicis legimus «aut illum surgentem vallibus imis aeriae fugere grues»: aut re vera ‘notos’; horum enim calorem fugiunt cum revertuntur in Thraciam. 269 ADLABI CLASSIBVS AEQVOR cum classibus labi. 270 ARDET APEX CAPITI ex sequentibus intellegimus Aeneae armorum fieri descriptionem; nam dicturus est ‘at non audaci Turno fiducia cessit’, quamvis talia arma conspiceret. Si tamen primam respicias conexionem, quasi de Turno videtur dicere: quod non procedit. ‘Apex’ coni altitudo hoc loco. Est autem Homeri et locus et comparatio. Hoc autem iste violentius posuit, quod ille stellae tantum facit comparationem, hic etiam stellae pestiferae, respiciens quas clades Rutulis sit inlaturus Aeneas. 272 COMETAE SANGVINEI LVGVBRE RVBENT pro ‘lugubriter’. Cometae autem latine crinitae appellantur. Et stoici dicunt has stellas esse ultra XXXII. quarum nomina et effectus Avienus, qui iambis scripsit Vergilii fabulas, memorat. Plinius etiam Secundus dicit, cometas stellas esse naturales, quae apparent certis temporibus. Item hoc quoque commemorat, cometas fieri de planetis quinque, unde interdum bonum, interdum pessima significant. Nam si de Venere aut Iove fiant, optima praenuntiant; si de Marte aut Saturno, deteriora: nam Mercurialis semper talis est, qualis ille cui cohaeret; unde et minister deorum fingitur. Hinc est quod modo ait ‘cometae sanguinei lugubre rubent’, id est noxii.

digilibLT 561 Seruius

273 SIRIVS ARDOR Sirius stella est in ore canis, quae, ut in tertio diximus, quantum in ipsa est, pestifera est, sed pro qualitate adiacentium aut vincitur aut maioribus utitur viribus: hinc est quod, cum certo tempore semper oriatur, non semper est noxia. 275 LAEVO noxio quod autem ait ‘contristat lumine’, cum de stella loqueretur, quam armis splendentibus comparavit, bene hoc Statius ad ipsa arma transtulit, dicens «armaque in auro tristia». 279 QVOD VOTIS OPTASTIS ADEST magna ars persuadentis est, ut quod cupit fieri, in praeiudicium trahat. Sic hoc loco quia vult Turnus, ut optent pugnam eius socii, hanc eos semper dicit optasse. PERFRINGERE DEXTRA fortiter facere. Et bene verbo usus est militari. 280 IN MANIBVS non iam in votis, sed in manibus res est. Esto pro ‘sit’: tertia persona est. ‘Refero’ autem pro ‘referat’. 281 REFERTO FACTA PATRVM alii hic distinguunt, ut sit, referat modo unusquisque facta patrum et laudes. Et secutus Sallustium hoc dixit, qui ait, Hispanorum fuisse, ut in bella euntibus iuvenibus parentum facta memorarentur a matribus. Alii distinguunt ‘nunc magna referto facta’, ut duas res dixerit: nunc unusquisque et suorum factorum meminerit, et laudis parentum. 285 VERSAT QVOS DVCERE CONTRA cogitat quidem, sed non facit, ne diviso exercitu utrobique vincatur: quod sequentia indicant, nam paulo post dicturus est ‘et rapit acer totam aciem in Teucros’. 286 CONCREDERE ‘con’ vacat. 287 ALTIS ‘puppibus’, non ‘pontibus’. 288 PONTIBVS scalis navium. 289 LANGVENTIS tranquilli. BREVIBVS vadis. 290 PER REMOS id est scaphis.

562 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

291 NON SPIRANT legitur et ‘sperat’, quod et melius est: nam dum vada esse non sperat, incidit in ea. 295 TOLLITE FERTE ad celeritatem nimiam dictum est. FINDITE ROSTRIS militari felle dictum est, ut etiam terra ipsa quodam modo sentiat hostis adventum. 297 STATIONE statio est portus temporalis; nam portus est ubi hiematur. Sed modo statio siccum litus significat: hoc enim dicit: potiar terra, et navem frangere non recuso. 302 INNOCVAE innocuus est cui non nocetur, innoxius qui non novit nocere; sed hoc poetae plerumque confundunt. 303 DORSO INIQVO dorsum est durior harena, quae remeantibus fluctibus et euntibus densetur et in modum saxi durescit, quod a nautis pulvinus vocatur. INIQVO sibi nocenti. 304 FLVCTVSQVE FATIGAT subaudis ‘eam’: nam ‘fluctus’ nominativus est singularis. 305 EXPONIT IN VNDIS ideo non ‘in undas’, quia in ipso loco res agitur, nec est mutatio. 311 OMEN PVGNAE Sallustius «pugnam illam pro omine bello futuram». Ideo ergo ‘omen’, quia, sicut nunc, sic ubique vincet Aeneas. INVASIT AGRESTES quia dixit «et latos vastant cultoribus agros». 312 THERONE hoc nomen in Pindaro lectum est tantum. 314 TVNICAM SQVALENTEM splendentem loricam. HAVRIT ‘ferit’ modo significat. 316 ET TIBI PHOEBE SACRVM omnes qui secto matris ventre procreantur, ideo sunt Apollini consecrati, quia deus est medicinae, per quam lucem sortiuntur: unde

digilibLT 563 Seruius

Aesculapius eius fingitur filius; ita enim eum procreatum supra diximus. Caesarum etiam familia ideo sacra retinebat Apollinis, quia qui primus de eorum familia fuit, exsecto matris ventre natus est, unde etiam Caesar dictus est: licet varia de etymologia huius nominis dicantur, ut diximus supra. 317 QVOD LICVIT PARVO legitur et ‘cui licuit’. 321 VSQVE tamdiu, donec. 322 ECCE PHARON legitur et ‘Pharo’, ut «it clamor caelo», ut sit dativus ab eo, quod est ‘hic Pharus’. Si autem ‘Pharon’ legeris, figuratum est; nam de nominativo transit ad dativum, dicens ‘clamanti’. 324 FLAVENTEM MALAS flaventes malas habentem, primae aetatis. 325 INFELIX NOVA GAVDIA CYDON de Cretensibus accipimus quod in amores puerorum intemperantes fuerunt: quod postea in Laconas et in totam Graeciam translatum est, adeo ut et Cicero dicat in libris de re publica, obprobrio fuisse adulescentibus si amatores non haberent. Propter quod poeta Cydonem inducit amatorem. Novimus autem Cydonas Cretenses dici. Sane ‘Cydon’ quando nomen est proprium, ‘Cy’ naturaliter producit; si appellativum, corripit ‘Cy’, ut «Parthus sive Cydon, telum inmedicabile torsit». Tamen Statius etiam in proprio corripuit, ut «haec regi promissa Cydon haec Lampe dabamus»: quod fecit, abutens licentia qua utimur in propriis nominibus. NOVA GAVDIA quem tunc primum amare coeperat. 326 STRATVS id est paene. 327 MISERANDE pro ‘miserandus’; nam pro nominativo vocativum posuit, ut contra «socer arma Latinus habeto»: licet illic possit accipi ‘socer arma Latinus habeat’: nam ‘habeto’ et secunda et tertia persona est. Tamen etiam alibi nominativum pro vocativo posuit, ut «corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum». 328 STIPATA COHORS unanimiter veniens. 329 SEPTENAQVE TELA more suo pro ‘septem’, ut ‘bina’ pro duobus.

564 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

331 DEFLEXIT PARTIM S. C. ALMA VENVS male ait Donatus, hoc loco ante dictorum oblitum esse Vergilium, quod post Iovis prohibitionem bellis facit numina interesse, non respiciens, Iovem magis deos hortatum esse in foedera, quam a bellis prohibuisse: nam et paulo post tam Iuno, quam Iuturna bellis intererunt. 332 ACHATEN omnia nomina quae in ‘tes’ exeunt, vocativum in ‘a’ mittunt, ut ‘Achates Achata’, ‘ Thymoetes Thymoeta’. 333 SVGGERE TELA MIHI ordo est: suggere tela mihi, quae in campis Iliacis in Graecorum stetere corporibus: nullum enim dextera mea in Rutulos sine causa iaculabitur telum eorum, quae iam sunt caede hostium comprobata. 336 TRANSVERBERAT scindit. 339 TRAIECTO MISSA LACERTO quae fuerat missa retroacto lacerto. 340 PROTINVS iugiter, continue. TENOREM currendi modum. 341 MORIBVNDA morienti similis. Quod ita esse etiam Sallustius comprobat et ostendit, qui ait «quasi vitabundus per tramites et saltuosa loca exercitum ductare»: nam Iugurtha non vitabat legatum, sed se eum vitare simulabat. Nam quia nomen est, ideo significat similitudinem, non passionem. Quod si participialiter diceretur, a passivo veniret: omnia enim a passivo participia in ‘dus’ exeunt. MORIBVNDA similis morienti: non enim participialiter aliquid significat, sed nominis habet significationem. Nominis autem significatio similitudinem habet, non passionem. Quando dico ‘moriturus est’, vere moriturus est; moribundus autem non vere, sed similis morienti est: unde et Sallustius dixit «quasi vitabundus». 342 FRATRIS DE CORPORE RAPTO si diceret ‘fratrum de corpore’, speciosius esset: quod ideo omisit, quia hasta Alcanoris tantum vulneraverat manum, in Maeonis vero haeserat corpore. 344 FEMVR ‘femur’ dicimus, quia legitur ‘huius femoris’; illius vero ablativi non invenitur nominativus «laetus eripit a femine», licet Caper in libris enucleati sermonis dicat ‘femen’ sed non ponat exemplum. Ergo aut ‘hoc femur’, aut ‘hoc femen’: nam ‘femus’ non dicimus penitus.

digilibLT 565 Seruius

345 HIC CVRIBVS hoc est ‘tunc’. Et est ordo: tunc fidens primaevo corpore advenit Clausus. Qui Clausus ‘Curibus’, qui erat de Curibus, ut «Verres Romulia»: aut ‘fidens Curibus’, ut «ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum agmen agens Clausus». 346 RIGIDA tenens eam, non vibrans et iaciens. 350 BOREAE DE GENTE SVPREMA aut originem ducens a Zetho et Calai, qui filii Boreae et Orithyiae nymphae fuerunt, ut ‘de gente’ de genere accipiamus: aut certe in hyperboreis montibus natos, unde est origo venti Boreae. ISMARA Thraciae civitas a monte Ismaro. 354 EXPELLERE TENDVNT loco se invicem movere contendunt. 355 LIMINE id est litore. 356 MAGNO AETHERE id est aere in magno; nam venti in aethere non sunt, sed in aere: sic supra «atque aethera tranant cum sonitu» pro ‘aerem’. 359 OBNIXA OMNIA CONTRA mare mari, nubes nubibus, venti ventis. Legitur et ‘obnixi’, ut referatur ad ventos. 361 HAERET PEDE PES pro ‘pedi’; nam antiptosis est. Et est Homeri versiculus. 364 ARCADAS accusativus est pluralis, cuius ultima syllaba ideo brevis est, quia nominativus pluralis ‘es’ terminatur, ut ‘hi Arcades’, ut ‘delphines delphinas’. 365 LATIO SEQVACI pro ‘Latinis’. Alibi «invadunt urbem somno vinoque sepultam». 366 DIMITTERE QVANDO siquidem. Et est Romanae militiae: nam in locis inpeditis equos comitibus dabant et pedestri certamine confligebant. 369 QVO FVGITIS hoc amare dictum est. Et iam preces sequuntur.

566 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

370 DEVICTAQVE BELLA finita, exhausta: nam hostis vincitur, non bellum. 372 FIDITE NE PEDIBVS dativus est ‘pedibus’: nam ‘fido tibi’ dicimus. 374 HAC VOS ET PALLANTA DVCEM PATRIA ALTA REPOSCIT hoc vult patria, ut per caedes hostium revertamur. 375 NVMINA NVLLA PREMVNT argumentatur a facili, dicens, non contra deos, sed contra mortales bella tractamus. 377 ECCE MARIS quod est efficax, in fine posuit: nam dicit eos quo fugiant non habere, cum terra teneatur ab hostibus, mare autem pedibus transire non possint. Castra vero ingredi turpissimum est: aut certe etiam hoc inpossibile, si ab hostibus obsidentur, ut quidam volunt, intellegentes ‘et rapit acer totam aciem in Teucros’ scilicet suam, quam ducebat, ceteris relictis. MAGNA CLAVDIT NOS OBICE PONTVS modo usus habet, ut ‘hic obex’ dicamus, unde quidam ‘magno obice’ legunt. Antiqui etiam ‘haec obex’ dicebant, secundum quod est ‘magna obice’. Hinc est quod non nulli vitant generis dubietatem et legunt ‘magni’, scilicet ‘maris’. Caper tamen in libris dubii generis probat dici et ‘hic obex’ et ‘haec obex’, quod, ut diximus, hodie de usu recessit. 379 DENSOS PRORVMPIT IN HOSTES ut eos hortaretur exemplo. 380 FATIS INIQVIS exitum praeoccupavit futurum. 381 MAGNO PONDERE magni ponderis, ut «aere cavo clipeum» pro ‘aeris cavi’. 383 RECEPTAT ideo frequentativo usus est, quia haerentem hastam ossibus avellere facile non poterat. Ergo ‘receptat’ est frequenti concussione divellit. 384 SVPER OCCVPAT quem non desuper occupat: ideo autem ‘desuper’, quia Pallas ad evellendam hastam fuerat inclinatus. 385 NAM PALLAS ANTE RVENTEM DVM FVRIT ordo est: nam eundem Pallas ante excipit, id est dolo interimit; ille enim incautus ruebat, furens propter crudelem mortem sodalis, unde et incautus fuerat.

digilibLT 567 Seruius

387 TVMIDO IN PVLMONE et naturaliter tumido, et quia furebat. ‘In pulmone’ autem ‘recondit’ archaismos est pro ‘in pulmonem’. 388 RHOETI DE GENTE VETVSTA ANCHEMOLVM haec fabula in Latinis nusquam invenitur auctoribus. Avienus tamen, qui totum Virgilium iambis scripsit, hanc commemorat, dicens Graecam esse. Rhoetus ergo Marrubiorum rex fuerat in Italia, qui Anchemolo filio Casperiam superduxit novercam: hanc privignus stupravit. Quo cognito cum eum pater persequeretur et ad poenam vocaret, fugiens ille se ad Turnum contulit. 392 SVIS etiam suis: Lucanus «et amissum fratrem lugentibus offert». 393 DISCRIMINA differentias. 394 THYMBRE pro ‘Thymber’, metri causa metaplasmum fecit. EVANDRIVS ABSTVLIT ENSIS possessivum est modo, non patronymicon. 396 SEMIANIMESQVE MICANT DIGITI FERRVMQVE RETRACTANT Ennii est, ut «oscitat in campis caput a cervice revulsum, semianimesque micant oculi lucemque requirunt»: quem versum ita transtulit ad suum carmen Varro Atacinus. 397 TVENTES modo videntes, alibi defendentes. 398 DOLOR ET PVDOR sic Mezentio «aestuat ingens uno in corde pudor mixtoque insania luctu». 399 FVGIENTEM RHOETEA PRAETER praeterfugientem. 400 FVIT ILO subaudis: ad mortem Ili hoc spatium fuit tantum, et haec sola mora, quo minus Ilus periret. 402 TEVTHRA ab eo quod est ‘hic Teuthras huius Teuthrae’, quomodo ‘Aeneas Aeneae’. 403 TYREN ab eo quod est ‘hic Tyres’.

568 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

405 OPTATO id est ex voto: per aestatem enim venti frequenter optantur et quasi contingere videntur ex voto. 407 EXTENDITVR VNA sicut duces diversis locis commissa praelia continuaverant. 408 ACIES VVLCANIA ideo abusus est, quia comparatio ad bellum pertinet: nam de igne aciem dicere satis incongruum est: ergo ‘acies Vulcania’ vis ignis, quae late per campos effunditur. 409 VICTOR cui vota processerunt, voti compos, ἐπιτυχών. OVANTES abusio est, non proprietas. 410 COIT OMNIS IN VNVM unanimiter omnes fortiter faciunt. 411 SED BELLIS ACER ‘sed’ modo inceptiva particula est, ut in Sallustio saepius, sicut ‘at’ interdum: nam non est coniunctio ratiocinantis. 412 IN SVA COLLIGIT ARMA post scutum se clausit, alibi «et se collegit in arma». 415 ELATAM IN IVGVLVM iugulo suo vulnus minantem. 417 FATA CANENS quasi divinus. Alii ‘cavens’ legunt; secundum quod non statim et divinus: nam et ab aliis audita cavere potuerat. 418 CANENTIA LVMINA aut hypallage est pro ‘ipse canens’: aut physicam rem dixit; dicuntur enim pupillae mortis tempore albescere. 419 INIECERE MANVM PARCAE traxerunt debitum sibi. Et sermone usus est iuris: nam manus iniectio dicitur quotiens, nulla iudicis auctoritate expectata, rem nobis debitam vindicamus. 421 DA NVNC THYBRI PATER vicinum invocat numen, circa cuius ripas bella tractantur: sic supra «tu dea, tu praesens nostro succurre labori».

digilibLT 569 Seruius

423 TVA QVERCVS in tuis ripis creata. 424 AVDIIT modo exaudiit et ad effectum deduxit, paulo post tantum audiit, ut «audiit Alcides iuvenem». DVM TEXIT dum spoliat; nam tempus praesens est, non praeteritum ab eo quod est ‘tego’: sic Plautus «ego hunc hominem hodie texam pallio». 426 AT NON CAEDE VIRI TANTA PERTERRITA SINIT AGMINA subaudis ‘esse’. 428 NODVMQVE MORAMQVE bene addidit ‘moram’, ne ‘nodum’ aliud acciperemus: nam ‘nodus’ proprie est densa peditum multitudo, sicut ‘turma’ equitum, ut lectum est in disciplina militari. ‘Nodum’ ergo pro difficultate accipe, quae vix possit resolvi. 430 GRAIS INPERDITA CORPORA TEVCRI quos Graeci perdere nequiverunt. Teucros autem accipimus quos secum duxit Aeneas; nam ait «quorum de numero qui sese in bella sequantur praestantes virtute legit». Aliter non procedit: nam paulo post erupturi sunt qui obsidentur in castris. 432 EXTREMI ADDENSENT ACIES Lucanus «quantum pede prima relato constringit gyros acies». ‘Denseo’ autem secundae coniugationis est. NEC TVRBA MOVERI TELA MANVSQVE SINIT Lucanus «gladiosque suos conpressa timebat». 438 MAIORE SVB HOSTE sub hostilitate: nam sub diversis hostibus pereunt. 444 AEQVORE IVSSO pro ‘ipsi iussi’. Et est usurpatum participium: nam ‘iubeor’ non dicimus, unde potest venire ‘iussus’. Sic ergo hic participium usurpavit, ut Horatius verbum, dicens «haec ego procurare et idoneus imperor et non invitus». Ergo satis licenter dictum est, adeo ut huic loco Probus alogum posuerit. 445 TVM deinde. 448 TYRANNI regis superbi.

570 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

449 AVT SPOLIIS EGO IAM RAPTIS LAVDABOR OPIMIS AVT LETO insigni dilemma argumentum, quod est ab utraque parte firmissimum et concludit adversarium. SPOLIIS OPIMIS quae dux duci detrahit, ut diximus supra, sunt spolia opima. 452 FRIGIDVS ARCADIBVS COIT IN PRAECORDIA SANGVIS praesagio mortis futurae. 454 SPECVLA CVM VIDIT AB ALTA hoc ad currus altitudinem spectat, leo ad Turni violentiam atque feritatem. Et est ordo: utque leo advolat, talis est Turni imago venientis. 457 CONTIGVVM postquam vidit eum venisse intra iactum teli, scilicet ut posset feriri. 458 IRE PRIOR PALLAS subaudis ‘voluit’. FORS fortuna, propter illud «audentes fortuna iuvat». 461 TE PRECOR ALCIDE supra contra inferiorem hostem fluminis imploravit auxilium: nunc contra hostem maiorem viribus deum invocat virtute praestantem. 462 CERNAT SEMINECI ad illud quod ait Turnus ‘cuperem ipse parens spectator adesset’ hic dicit ‘ipse suum cernat interitum’. 463 VICTOREMQVE FERANT MORIENTIA LVMINA TVRNI Donatus dicit ‘meminerint’, sed melius est ‘sustineant’, quasi pondus et poenam: nec enim meminisse possunt oculi. 465 LACRIMASQVE EFFVNDIT INANES hic ostendit eventum futurum. 467 STAT SVA CVIQVE DIES sectis philosophorum poetae pro qualitate negotiorum semper utuntur, nec se umquam ad unam alligant nisi quorum hoc propositum est, ut fecit Lucretius, qui Epicureos tantum secutus est. Scimus autem inter se sectas esse contrarias: unde fit ut in uno poeta aliqua contraria inveniamus, non ex ipsius vitio, sed ex varietate sectarum. Illud namque quod ait in quarto «sed misera ante diem», Epicureorum est, qui casibus cuncta concedunt: nunc quod dicit ‘stat sua

digilibLT 571 Seruius

cuique dies’, stoicorum est, qui dicunt fatorum statuta servari. Sane prudenter fecit ut fluxam et vagam opinionem Epicureorum daret homini - nam illud ex persona poetae dictum -, hanc autem validam daret Iovi: nam stoici et nimiae virtutis sunt et cultores deorum. ‘Stat’ fixa est. ‘Dies’ tempus vitae; nam feminino usus est genere: cum enim masculino utimur, re vera diem significamus. BREVE TEMPVS VITAE quia quandoque finitur: ipse paulo post «Rhaebe diu, res si qua diu mortalibus ulla est, viximus», item Cicero «quid est enim hoc ipsum diu, in quo est aliquid extremum?». 468 OMNIBVS EST magna consolatio, quae ostendit non esse dolenda communia. SED FAMAM EXTENDERE FACTIS contra illud quod occurrebat, vitanda esse ardua, si brevis est vita, dicit ideo amandas esse virtutes, ut vitae brevitas fama et gloriae meritis possit augeri. 469 OPVS officium. 470 GNATI DEVM ut Achilles Thetidis, Memnon Aurorae, Ascalaphus Martis. 471 SARPEDON secundum Vergilii declinationem, ut «nothum Sarpedonis alti», paenultima habebit accentum in nominativo; secundum Homerum, qui et Sarpedontos et Sarpedonos facit, et ultima et paenultima. ETIAM SVA TVRNVM multi ‘en iam’ legunt, ut sit ‘ecce’. Et pertinet ad consolationem si cito periturus est ille qui vincit. 472 METAS fines, ut «his ego nec metas rerum nec tempora pono». PERVENIT bene ad exprimendum celerem mortis adventum praeterito usus est tempore. 473 RVTVLORVM REICIT ARVIS respiciendo fecit partem feliciorem, ut «aspice nos hoc tantum»: quicquid enim Iuppiter videt, admodum iuvat. REICIT ‘re’ naturaliter brevis est et eam pro longa posuit: sic alibi «reice, ne maculis infuscet vellera pullis»: quod licet possit excusari, quia cum facit ‘reieci’, ‘i’ inter duas vocales posita, producit superiorem, ut dicamus longam eam esse spe, quia per declinationem longa futura est: tamen quia in hac re argumentum magis est quam ratio, dicamus ectasin factam, quae poetis plerumque conceditur. 475 FVLGENTEM DIRIPIT ENSEM ne iacto telo inermis esset. 477 VIAM MOLITA hoc est cum difficultate quaesivit: per quod et soliditas clipei, et minus firmus hastae iactus ostenditur.

572 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

481 NVNC MAGE SIT legitur et ‘magis est’, unus tamen sensus est. Sed si ‘mage’ legamus, propter metrum dictum est pro ‘magis’, sicut etiam ‘pote’ pro ‘potis’: Persius «qui pote? vis dicam? nugaris, cum tibi, calve»: quod adeo in usum venit, ut etiam in prosa inveniatur: Cicero in frumentaria «mage condemnatum hominem in iudicium adducere non posse». PENETRABILE pro ‘penetrale’ dicitur: nam quod penetrat ‘penetrale’ dicitur, quod autem penetratur ‘penetrabile’. 484 CVSPIS INGENS ita accipiendum est, ne incongruum sit, de puero si dixeris ‘ingens pectus’. Sane cuspidem abusive pro hastae mucrone posuit. 485 ET PECTVS PERFORAT hic subdistinguendum, ut ‘ingens’, sicut diximus, ad superiora possit referri. 487 ANIMVSQVE SEQVVNTVR pro anima: nam animus consilii est, anima vitae. 491 REFERTE EVANDRO potest et hic distingui, potest et supra ‘referte’, ut sit ‘Euandro remitto qualem meruit filium’. 493 SOLAMEN HVMANDI EST quia solacium est viventium, humare defunctos. 494 STABVNT constabunt. PARVO non parvo periculo. 496 BALTEI potest et synaeresis esse ‘baltei’, potest et hypermetrus versus; nam sequens a vocali inchoat. Balteus autem a numero singulari masculini est tantum generis: Iuvenalis «balteus et tunicae et cristae»: in numero vero plurali et neutri: idem Iuvenalis «quotiens rumoribus ulciscuntur baltea». 497 INPRESSVMQVE NEFAS insculptum Danaidum nefas. Donatus tamen ‘inpressum’ dicit coactum, quod a patre conpulsae sunt facere. 499 CLONVS EVRYTIDES laus ab artifice, ut «mira quem fecerat arte Lycaon», item «divini opus Alcimedontis». 501 NESCIA MENS HOMINVM quia propter hunc periturus est balteum, quem nunc se sustulisse laetatur.

digilibLT 573 Seruius

502 SVBLATA elata. 503 MAGNO CVM OPTAVERIT scilicet pretio: sic alibi «et magno mercentur Atridae». Et est sensus talis: erit tempus quo Turnus optabit quovis pretio redimere, ne ipse Pallantem occidisse videatur. 505 MVLTO GEMITV cum multo gemitu. 507 O DOLOR hos duos versus plerique a poeta dictos volunt, alii a sociis qui reportant cadaver. ‘Dolor’ autem propter ‘haec te prima dies bello dedit, haec eadem aufert’, ‘decus’ propter ‘cum tamen ingentes Rutulorum linquis acervos’. 510 CERTIOR AVCTOR id est nuntius verus. 511 TENVI DISCRIMINE LETI modico mortis interstitio: per quod magna Pallantis virtus ostenditur, quo interempto omnis est in fugam conversus exercitus. 512 VERSIS fugatis. 513 LATVM LIMITEM ARDENS AGIT PER AGMEN id est facit: sic melius, quam si dicas ‘latum per agmen’. Ergo sic intelligamus, aut per ordinem, aut per hypallagen; nam et supra sic ait «haec ego vasta dabo et lato te limite ducam». 515 PALLAS EVANDER IN IPSIS OMNIA SVNT OCVLIS erat rectum: Pallas, Euander, mensae quas advena primas tunc adiit, dextraeque datae, in ipsis omnia sunt oculis. Sed perite scissa est narratio, per quam animus Aeneae perturbatus exprimitur. 519 INFERIAS QVOS IMMOLET VMBRIS inferiae sunt sacra mortuorum, quod inferis solvuntur. Sane mos erat in sepulchris virorum fortium captivos necari: quod postquam crudele visum est, placuit gladiatores ante sepulchra dimicare, qui a bustis bustuarii appellati sunt. 520 CAPTIVO SANGVINE pro ‘captivorum’, ut «captive pendent currus», item «captivaque vestis congeritur»: et est, ut diximus, speciosus ornatus.

574 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

521 MAGO dativus est, ut supra «Ilo namque procul». 522 SVBIT subsidit. 524 PER PATRIOS MANES ET SPES SVRGENTIS IVLII per eas personas rogat, propter quas precatur. 526 PENITVS DEFOSSA TALENTA multi enim divitias suas obruebant: unde Horatius «quid iuvat inmensum te argenti pondus et auri furtim defossa timidum deponere terra?» Sane melius ‘infossa’ diceret, quam ‘defossa’, ad quod est metri necessitate conpulsus: nam fugit dubiam syllabam. 528 NON HIC VICTORIA TEVCRVM VERTITVR Lucanus «non pondera rerum, nec momenta sumus». 532 GNATIS PARCE TVIS qui in Vergilium scripsit declamationes, de hoc loco hoc ait: ‘inprobus es, qui aut regi dones, aut filios exheredes’. ‘Parce’ autem est secundum antiquos ‘serva’, ut apud Lucilium et Ennium invenitur. ‘Gnatis parce tuis’, atqui supra dixit «gnatoque patrique». Quo modo ait ‘gnatis’? Non est contrarium: nam ‘liberos’ etiam unum dicimus filium, adeo ut Terentius etiam filiam ‘liberos’ dixerit, ut in Hecyra «qui illum dignum decreverunt, suos cui liberos committerent», ubi pater de filio ad uxorem loquitur. Ergo usurpavit, respiciens ad ‘liberos’, ut gnatos de uno diceret. COMMERCIA vicissitudines et ignoscendi facultatem. 537 NEC PROCVL HAEMONIDES hoc nomen licet possit esse patronymicon, quia in ‘des’ exit, ut dicamus Haemonis filius, tamen melius est ut id proprium esse dicamus, quia nusquam aliud nomen eius aut praemissum est aut secutum: ergo simile est patronymico, ut sit ‘Haemonides’ sicut Thucydides. 538 INFVLA fascia in modum diadematis, a qua vittae ab utraque parte dependent: quae plerumque lata est, plerumque tortilis de albo et cocco. 539 INSIGNIBVS ARMIS Asper sic legit et utitur Sallustii exemplo, qui ait «equo atque armis insignibus»: Probus vero ‘insignibus albis’ dicit legendum, ut vestes albas accipiamus, quae sunt sacerdotibus congruae, sicut Statius de Amphiarao dicit.

digilibLT 575 Seruius

540 CAMPO per campum. 541 IMMOLAT quasi victimam, ut ille consueverat: nam hoc verbo ad sacerdotis nomen adlusit. INGENTIQVE VMBRA TEGIT aut magnitudine corporis sui obumbrat eius cadaver: aut ‘ingenti umbra’, id est morte tegit, ut «in aeternam clauduntur lumina noctem»: aut ‘ingenti umbra tegit’ secundum usum accipiendum, id est insultatione eum opprimit et adumbrat. SERESTVS Serestos duos intellegamus, unum in castris et unum cum Aenea: nam Troiani nondum erupere de castris, ut intellegamus eum quem supra dixit. Ergo duo sunt; nec mirum, cum et ipse dixerit, quod exemplo esse possit «Assaracique duo». 542 LECTA REFERT proprie dixit: nam spolia quae aptantur tropaeis, legi dicuntur, id est eligi. TROPAEVM declinatio latina est, unde paenultima habebit accentum; in numero vero plurali quia tropaea dicimus, sicut Graeci, nec aliquid inde mutilamus, erit in antepaenultima accentus, sicut apud Graecos. 543 INSTAVRANT ACIES κατὰ τὸ σιωπώμενον ante fusas accipimus ex eo quod dixit ‘instaurant’. VVLCANI STIRPE CREATVS notandum stirpem de patre dictam, cum semper de longi generis significatione dicatur. 545 DARDANIDES patronymicon a maioribus. 547 DIXERAT ILLE ALIQVID proverbialiter dictum est, ac si diceret, non mirum sic occisum esse eum qui sibi plurimum adrogabat. 548 CAELOQVE ANIMVM FORTASSE FEREBAT forte exaequaverat caelo, ut de Aenea Drances «quibus caelo te laudibus aequem». 551 SILVICOLAE FAVNO DRYOPE QVEM NYMPHA CREARAT Faunus hoc loco quidam rusticus intellegendus est, non deus, sicut supra Anxyr, quem legimus Iovem. Nonnulli etiam nympham non deam volunt, sed graece sponsam dictam, ne incredibile sit ex duobus numinibus procreatum esse mortalem: quamquam haec numina secundum Aristotelem aliquando moriantur. 552 ILLE REDVCTA id est longa, ut «interea videt Aeneas in valle reducta». Et intellegimus protenta hasta Tarquiti arma esse inpedita. Alii ‘reducta’ retro acta dicunt, quod non procedit.

576 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

557 ISTIC NVNC sarcasmos est, id est hostilis inrisio. 558 PATRIO SEPVLCHRO etiam hinc apparet, Faunum hominem fuisse. 560 INPASTI ita avidi, ut semper credantur inpasti, sicut de harpyiis dixit «et pallida semper ora fame», quasi fame. 564 AVSONIDVM pro ‘Ausonidarum’, sicut ‘deum’ pro ‘deorum’: nam ‘Ausonidum’ a genere feminino venit ut ‘haec Ausonis’, ‘hae Ausonides’. ‘Ausonidarum’ vero venit ab eo quod est ‘hic Ausonida huius Ausonidae’. TACITIS REGNAVIT AMYCLIS inter Caietam et Terracinam oppidum constitutum est a Laconibus, qui comites Castoris et Pollucis fuerunt et ab Amyclis, provinciae Laconicae civitate, ei inditum nomen est. Lacones itaque isti cum secundum Pythagoream sectam a caede omnium animalium abstinerent - unde Iuvenalis «cunctis animalibus abstinuit qui tamquam homine» - et ex vicinis paludibus natas serpentes occidere nefas putarent, ab iisdem interempti sunt: unde Amyclas tacitas dicit, id est Pythagoreas: nam Pythagorica virtus est quinquennale silentium. Est et alia expositio: cum frequenter falso nuntiarentur hostes et inani terrore civitas quassaretur, lata lege cautum est ne quis umquam hostis nuntiaret adventum. Postea cum vere hostis veniret, nullo nuntiante, ex inproviso civitas capta est: unde tacitae Amyclae dictae sunt, quod periere silentio. Hinc est quod ait Lucilius «mihi necesse est loqui: nam scio Amyclas tacendo perisse». 565 AEGAEON QVALIS ipse est et Briareus. IGNEM PECTORIBVS ARSISSE Asper dicit, ignem hunc animae intellegendum calorem, venientem ex ferocia, ut sit ‘cum vim suae crudelitatis efflaret’. Alii ignem hunc fulminis volunt, ut sit dictum quemadmodum in primo «illum expirantem transfixo pectore flammas». Sane notandum ‘ignem arsisse’, cum igni alia res ardeat. 569 SIC ut non unam manum putares: namque ad hoc pertinet comparatio, ut intellegamus, eum multitudinis vice dimicasse. 570 INTEPVIT MVCRO nimia scilicet caede. 571 QVADRIIVGES propter homoeoteleuton noluit dicere ‘quadriiugos’, et contulit se ad aliam declinationem: nam et et ‘quadriiuges’ et ‘quadriiugos’ dicimus, sicut ‘inermis’ et ‘inermus’, ‘exanimis’ et ‘exanimus’.

digilibLT 577 Seruius

572 ATQVE ILLI equi scilicet, nam ad superiora retulit: quod sciendum est esse vitiosum; interposuit enim ‘adversaque pectora’. LONGE GRADIENTEM longis gradibus incedentem: et est militaris incessus. 575 BIIVGIS erit nominativus ‘hic biiugus’: nam biiugibus faceret, si esset tertiae formae ab eo quod est ‘hic biiugis, huius biiugis’. 581 NON DIOMEDIS EQVOS NEC CVRRVS CERNIS ACHILLIS duos obicit a quibus est victus Aeneas, nec tamen usquequaque: nam eorum impetus evitavit. 585 DICTA PARAT potest legi et ‘dicta parat contra’. 586 PRONVS PENDENS ‘pronus’ nomen est, nam et comparatur, ut ‘pronior’. Si autem participium esset, fieret vitiosa elocutio sine interpositione coniunctionis. 587 PROIECTO extento, ut «proiectaque saxa Pachyni». 592 LVCAGE NVLLA TVOS CVRRVS FVGA SEGNIS EQVORVM PRODIDIT A. V. V. E. H. V. haec adlocutio contraria est superiori, hoc enim continet: obiecisti mihi quod sim et a Diomede et ab Achille conversus in fugam; te vero, o Lucage, nec equorum tarditas prodidit, quod mihi contigit cum a Diomede occisus est Pandarus qui in eodem curru dimicabat, nec aliqua umbra equi tui sunt territi, quod factum saepius in Homero legitur, sicut paulo post Turnum cogit imago bella deserere. Potest tamen et ad illud referri quo tempore eum ab Achille nube cava Neptunus eripuit, ut in quinto commemoratur. 594 IPSE ROTIS SALIENS sarcasmos est; nam per inrisionem dictum est: ille enim vulneratus ceciderat. ‘Rotis’ curru, a parte totum. 598 SINE permitte, relinque, patere, συγχώρησον. 601 LATEBRAS ANIMAE PECTVS definitio est pectoris. 602 EDEBAT quasi ad spectaculum: unde et munerum editores vocantur.

578 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

608 VT REBARE ut arbitrabaris, verum est quod Troiani Veneris virtute nituntur. Et dictum est per ironiam: nam superfluo quidam hanc orationem simpliciter dictam volunt, ut re vera dicat Iuppiter per se nihil posse Troianos. Quod falsum est, adeo ut Iunonis oratio ad ironiam, non ad simplicia verba respondeat. NEC TE SENTENTIA FALLIT hoc per parenthesin dictum est. 609 VIVIDA fortis, ut «sed bello vivida virtus». 611 CVI IVNO SVMMISSA humilis. Et quia intellexit obliqua Troianorum accusatione inpugnari suum pudorem, etiam ipsa respondet oblique. 612 TRISTIA severa: Terentius «tristis veritas inest in vultu atque in verbis fides», item contra Vergilius «furias amnemque severum». 615 QVIN ut non: nam adfirmativa particula est. 617 NVNC PEREAT TEVCRISQVE PIO DET SANGVINE POENAS ductus est; nam non agit ut pereat, sed magis favet eius saluti. Quod autem dicit ‘pio sanguine’, Aeneae eum latenter exaequat, qui ubique inducitur cultor deorum. 618 ILLE TAMEN quamquam moriturus est, tamen a diis originem ducit. NOSTRA divina. 619 QVARTVS PATER abavus: nec est contrarium illud «cui Pilumnus avus»: potuit enim fieri ut et avus eius et abavus a Pilumno Pilumni nominarentur. 622 SI MORA PRAESENTIS LETI ex Iovis concessione quali arte egerit Iuno, cognoscitur, scilicet ut Turnus posset evadere. CADVCO morituro. 623 PONERE facere, sic Lucilius Homerum secutus, qui ait ἄλγε᾿ ἔθηκε id est fecit. 625 HACTENVS INDVLSISSE VACAT ingenti arte locutus est: nam dicendo ‘vacat’ ostendit, supra hoc breve spacium ulterius bonam stellarum inradiationem Turni fata

digilibLT 579 Seruius

differre non posse: unde non ait ‘indulsisse libet’, sed ‘vacat’, ac si diceret: iam undique in mortem truditur Turnus, hoc tantum vacat spatium. Hinc est quod et supra ait «metasque dati perenit ad aevi». 626 VENIA VLLA beneficium, quod te speras mereri. 628 QVAE VOCE GRAVARIS quae negas fato; vox enim Iovis fatum est: Statius «et vocem fata secuntur». Hoc autem dicit: utinam quae negas voce, id est fato, mente praestares. Nam si Iovis vox fatum est, potest aliud fati ordinem commutare. ‘Gravaris’ autem negas, graviter fers. Et hac elocutione non nisi per accusativum utimur, ut si dicas ‘gravor adventum tuum’, id est graviter fero, gravor praesentiam tuam: nam et ipse sic dixit ‘quae gravaris’. Aliter non dicimus in hac significatione. Similiter etiam accusativo casu utimur, cum volumus absolutam facere elocutionem et per gerundi modum aliquid dicere, ut ‘petendum mihi est equum, codicem, byrrum’ - hinc Vergilius «aut pacem Troiano ab rege petendum», Sallustius «castra sine vulnere introitum» - nam si dixeris ‘petendus est codex’, iam non per gerundi modum, sed participialiter loqueris. 629 RATA firma, perpetua. 631 VERI VANA FEROR sum veritatis ignara. 634 NIMBO SVCCINCTA nubibus, quia praemisit ‘agens hiemem’: quod nisi esset, splendorem acciperemus, qui est circa corpus deorum. 636 NVBE CAVA erit nominativus ‘haec nubes’; nam ‘nubs’ non dicimus, quod ait Livius Andronicus, qui primus edidit fabulam [Latinam] apud nos. 638 IVBASQVE propter equinam caudam, quae esse solebat in galeis, ut «cristaque hirsutus equina». 639 DIVINI ADSIMVLAT CAPITIS hoc ex persona poetae dictum est, intuentis futura: nam post mortem in numerum referetur deorum. INANIA nec a membris, nec a mente venientia. 641 OBITA sumpta, suscepta et conpleta.

580 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

643 EXVLTAT ‘exultare’ est gaudere, et per se plenum est: nam ‘insultare’ est irridere inimicos. Et dicimus ‘insulto tibi’, licet Sallustius dixerit «multos ab adulescentia bonos insultaverat»: quamvis possit illic alia esse significatio, id est in multos bonos insultaverat, hoc est impetum fecerat. 644 INRITATQVE VIRVM TELIS ideo hac arte agit Iuno et imagine decipit Turnum, quia si ei ex aperto fugam suaderet, more viri fortis ille fugae praeponeret mortem, cum praesertim ipse in sequentibus dicat «usque adeone mori miserum est?». 648 TVRBIDVS elatus adrogantia, tumens. 650 TELLVS QVAESITA PER VNDAS sic alibi «en agros et quam bello, Troiane, petisti Hesperiam metire iacens». 651 VOCIFERANS SEQVITVR sequens clamabat, non ante dixit et sic est secutus. 652 NEC FERRE VIDET SVA GAVDIA VENTOS proverbium est ‘venti ferunt gaudia’, id est laetatur incassum: sic supra «sed aurae omnia discerpunt», item «partem mente dedit, partem volucres dispersit in auras». 653 FORTE RATIS descriptio per parecbasin facta, non enim a superioribus pendet, sed ante dictis adiungitur, ut «insula Sicanium iuxta latus». Has autem descriptiones esse aptas et raras convenit, sicut etiam Horatius docet in arte poetica, dicens «purpureus late qui splendeat unus et alter adsuitur pannus»: sunt enim ornatui. CREPIDINE SAXI crepido est abrupti saxi altitudo. Sane hoc loco antiptosis facta est propter metrum: ‘coniuncta’ ergo ‘crepidine’ pro ‘crepidini’, sicut «haeret pede pes» pro ‘pedi’. 655 OSINIVS ipse est quem supra Massicum dixit. Ergo, ut diximus, [si] Osinius proprium est, Massicus appellativum: licet possit fieri ut duo nomina unius sint, ut Numa Pompilius, Alexander Magnus. CLVSINIS ORIS Tusciae civitate. 658 TRANSILIT hoc sermone festinantis celeritas indicatur. 659 RVMPIT SATVRNIA FVNEM ne deprehenso dolo ad bellum rediret.

digilibLT 581 Seruius

661 ILLVM AVTEM AENEAS ABSENTEM IN PROELIA POSCIT sic melius, quam sicut non nulli volunt – Vrbanus namque sic legit - ‘ille autem Aenean absentem in proelia poscit’, ut ‘obvia multa virum dat corpora morti’ de nautis in navi inventis intellegamus. Quod non procedit; nam absens dicitur qui recedit: quod nunc Turno congruit, non Aeneae qui interest proeliis. 665 MEDIO ad medium. TVRBO vis venti. 666 IGNARVS RERVM artis per quam evaserat. 668 OMNIPOTENS GENITOR duo antonomasiva pro uno proprio, ut «Tritonia Pallas». TANTON pro ‘tantone’. Et constat mutilatas partes orationis accentum in eodem loco habere, in quo etiam integrae habuerunt: nam moria, id est minores particulae, ut ‘que, ne, ve, ce’, quotiens iunguntur aliis partibus, ante se accentum faciunt, qualislibet sit syllaba quae praecedit, sive brevis sive longa, ut ‘musaque, huiusve, illucce, tantone’: et haec mutilata similiter proferuntur, scilicet sub eodem accentu. 670 QVEMVE REDVCIT? qualem, ut «hunc ego te Euryale aspicio?» et quasi nescius sui est in tanta rerum permutatione. 671 LAVRENTISNE ITERVM M. quasi deliberatio est. 672 QVID MANVS ILLA VIRVM? syllepsis per genus: nam a manu, id est multitudine, ad viros transitum fecit. 674 PALANTES VIDEO intellegimus eum non longe a terris fuisse: nam quod ait supra ‘medio fert aequore’, ut diximus, ‘ad medium’ accipiendum est. Aut quia medium dicitur omne quod est inter finem et initium, ut «interea medium Aeneas iam classe tenebat». GEMITVMQVE CADENTVM ACCIPIO hinc apparet de Aenea dictum ‘obvia multa virum demittit corpora morti’. 675 IMA TERRA dolet sibi etiam infelicium vota sublata: siquidem in mari constitutus optare hiatum non potest terrae. Imam autem terram prudenter dixit, quae continet maria.

582 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

676 MISERESCITE VENTI pro petentis qualitate nonnumquam etiam mors videtur esse miseratio, ut hoc loco, item supra «figite me, si qua est pietas». 677 ADORO ‘ad’ vacat, et est metri causa additum. 678 SYRTIS ubi harenosa sunt loca syrtes vocantur: ergo ‘inmittite me ad saeva vada syrtium’ aut harenosa loca, aut re vera ad syrtes, id est mundi extrema, quo me nec fama comitetur. 681 MVCRONE INDVAT aut καταχρηστικῶϛ dixit ‘induat’ pro ‘feriat’: aut hypallage est pro ‘mucronem suo induat corpore’. Si enim ‘induere’ est vestire, non mucrone corpus induitur, sed induitur mucro corpore, id est tegitur et vestitur. 682 CRVDVM crudelem, cruentum. 686 ANIMI MISERATA pro ‘animo miserata’: nam figurate locutus est, sicut «o praestans animi» pro ‘animo’, id est illa re. 688 AD VRBEM Ardeam. Et ideo sic longe, ne ex propinquo statim rediret, et ut eum adfectus retineret parentis. 689 AT IOVIS INTEREA MONITIS novimus sacrilegum esse Mezentium, Iovem etiam et hortatum esse alios deos, ut a bello desisterent, et dixisse «rex Iuppiter omnibus idem». Quomodo ergo procedit ‘at Iovis interea monitis’? Dicimus primum, Iovem iustitiae favere, non partibus: quod si est, iure Mezentium in Turni locum facit venire, ut iustum proelium inveniatur, ne una penitus pars a ducibus sit destituta. Quod autem dicitur, sacrilegum Iuppiter admonere non debuit, non admonet, ut vincat, sed ut possit perire. Illud etiam frustra quaeritur, quemadmodum numini sacrilegus obtemperare potuerit, cum Mezentium non aperte Iuppiter moneat, sed ei iniciat tale desiderium: unde est «dine hunc ardorem mentibus addunt, Euryale? An sua cuique deus fit dira cupido?» MONITIS ab eo quod est ‘haec monita’ hic venit dativus; nam et ‘hos monitus’ dicimus, ut Persius «hos pueris monitus patres infundere lippos». Sed a quarta declinatione nec singulari dativo utimur nec plurali: nam unum nomen est de his, quae licet duplicem habeant declinationem, tamen aliquibus eorum casibus propter asperitatem non utimur, ut ‘laurui lauribus’, cum et ‘huius laurus’ et ‘ab hac lauru’ dicamus.

digilibLT 583 Seruius

691 CONCVRRVNT TYRRHENAE ACIES quae specialiter odio Mezentii in bellum ruebant. 693 PRODIT IN AEQVOR extenditur: hinc Iuvenalis «quae pelago occurrunt medio longeque relinquunt Italiam». 694 PONTO contra pelagus: nam dativus est. 697 FVGACEM velocem modo. 698 LATAGVM OCCVPAT OS pro ‘Latagi os occupat’ et est Graeca figura, in Homero frequens, ut si dicas ἔκρουσεν Ἀχιλλέα τὸν πόδα, id est Achillem percussit pedem pro percussit Achillis pedem. 699 POPLITE PALMVM ea parte, qua plurimum poterat. 701 DONAT HABERE Graeca figura, ut «argenti magnum dat ferre talentum». 705 CISSEIS Hecuba filia Cissei secundum Euripidem, secundum alios Dymantis. Quod autem ait ‘face praegnas’, haec ratio est, quia antequam pareret, faculam se peperisse vidit in somnis. VRBE PATERNA OCCVBAT subaudis ‘Paris’: quod ut non diceret, metri est necessitate conpulsus. 706 IGNARVM LAVRENS HABET ORA MIMANTA scilicet casus sui; vera tamen est lectio ‘ignarum’, id est ignoratum, qui nesciretur: et est supina significatio, sicut in quarto «liquitque volatile ferrum nescius» pro ‘qui nesciebatur’. 708 ACTVS coactus in retia. 709 DEFENDIT texit, ut «hic mihi dum teneras defendo a frigore myrtos». VESVLVS mons Liguriae iuxta Alpes. Liguria autem cohaeret Tusciae, de qua fuerat Mezentius: unde satis est congrua comparatio. MVLTOSQVE pro ‘multosve’: non enim vicina est palus Laurentia monti Vesulo, ut possit unus idemque aper intellegi. LAVRENTIA pro ‘laurens’: nam recta derivatio haec est.

584 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

710 PASTVS pro ‘pastum’, nam supra ait ‘quem’: ergo antiptosis est. 711 INHORRVIT ARMOS id est armis inhorruit: aut certe in armos horruit et erexit saetas. 713 TVTIS CLAMORIBVS praeter periculum. 714 IVSTAE IRAE propter illud «mortua quin etiam iungebat corpora vivis componens manibusque manus atque oribus ora». 717 CVNCTATVR disponit se per omnes partes. TERGO scuto, ut «et venit adversi in tergum Sulmonis». 719 CORYTHI DE FINIBVS Corythus est et civitas Tusciae, et mons, et rex, pater Dardani: unde nunc ad quosvis potest referri. 720 GRAIVS HOMO oriundo quidem Graecus, sed qui nunc de Tuscia venisset ad bellum. 721 MISCENTEM perturbantem. 722 PVRPVREVM PINNIS bene galeatum, ut «purpurei cristis iuvenes», id est pulchri. PACTAE CONIVGIS hic ordo est: conciliata primo, dein conventa, dein pacta, dein sponsa. 724 VAESANA FAMES alibi «et malesuada Fames». FVGACEM velocem. 725 SVRGENTEM crescentem, cornibus eminentem. 726 COMASQVE ARREXIT naturale enim est, ut irati leones erigant iubas. 727 LAVIT ab eo quod est ‘lavo lavis’: nam hoc verbum et primae est coniugationis et tertiae, a qua nunc ait ‘lavit’, item Horatius «lavit amne crines», item «neque dulci mala vino lavere».

digilibLT 585 Seruius

731 INFRACTA aut valde fracta: aut re vera infracta. 732 ORODEN istum Oroden, virum fortem, intellegimus in fugam necessitate conversum: nam ipse paulo post dicturus est ad hortandos socios ‘pars belli haud temnenda viri, iacet altus Orodes’. 735 FVRTO insidiis. 737 HAVD TEMNENDA VIRI Asper ‘viris’ legit. ALTVS magnus, ut «sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo». 738 PAEANA SECVTI paean proprie Apollinis laus est, sed abusive etiam aliorum dicitur; unde Pindarus opus suum, quod et hominum et deorum continet laudes, paeanas vocavit. 740 NEC LONGVM LAETABERE duo dixit: nec diu laetaberis, nec me indefenso. Homeri autem more morienti dedit scientiam futurorum. LONGVM pro ‘longe’: nomen pro adverbio posuit. 742 SVBRIDENS per iracundiam ridens loquitur: unde et illud per inrisionem dictum accipitur ‘ast de me divum pater atque hominum rex viderit’, id est viderit utrum Mezentio possit nocere ille quem vos deorum et hominum creditis esse rectorem. 744 EDVXIT CORPORE TELVM quo facilius posset perire: Lucanus «non eget ingestis, sed avulsis pectore telis». 745 DVRA QVIES blandae contraria: sic dictum est et ‘somnus ferreus’. 747 CAEDICVS ALCATHOVM hoc loco est confusio in aliquibus nominibus: nam quis sit Troianus, quis Rutulus, ignoratur. 748 RAPO Rapon dicitur, sicut Tarchon; sed metri causa ‘n’ detraxit, ut possit synaliphe fieri, sicut supra «haud procul hinc Tarcho».

586 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

750 INFRENIS casu equi asperrimi, qui frenorum sperneret regimen. Infrenos autem etiam homines dicimus, ut «hinc Numidae infreni cingunt». Dicimus autem et infrenus et infrenis, sicut inermus et inermis. 751 PROCESSERAT AGIS contra Messapum dimicaturus: quod nequivit efficere, nam a Valero, ante quam ad Messapum perveniret, occisus est. 752 HAVD EXPERS non ignarus virtutis parentum. 754 IACVLO ET LONGE FALLENTE SAGITTA iactu longe fallentis sagittae: nam ἓν διὰ δυοῖν dixit, ut «hamis auroque trilicem», item «molemque et montes. 756 CAEDEBANT legitur et ‘cedebant’, id est terga vertebant, secundum quod ‘ruebant’ insequebantur significat. Si autem ‘caedebant’, id est occidebant, ‘ruebant’ id est cadebant. 758 IRAM MISERANTVR INANEM generaliter dicit omnem iram bellicam: ubi enim tam inanis iracundia est, quam in bello, ubi ut pereamus irascimur? 761 PALLIDA TISIPHONE non ipsa dea, sed effectus furiae, hoc est insania. 763 ORION CVM PEDES INCEDIT MEDII PER MAXIMA NEREI STAGNA Orion, ut etiam in primo diximus, Oenopionis regis filius fuit, ei concessus a Iove, Mercurio Neptunoque, susceptis hospitio. Hic venator inmensi corporis fuit, qui quodam tempore susceptus a rege, cum vellet eius filiam vitiare, ille iratus ei oculos sustulit. Caecus itaque Orion cum consuleret quemadmodum oculos posset recipere, responsum est ei, posse lumina restitui, si per pelagus ita contra orientem pergeret, ut loca luminum radiis solis semper offerret. Quod ille efficere ita potuit: nam cum audisset strepitum cyclopum Iovi fulmina fabricantum, sono ad eos ductus, unum de his suis humeris superposuit et eo duce oraculi praecepta conplevit. Non autem incongrue fingitur ire potuisse per medium pelagus, quasi filius pro parte Neptuni. Haec autem comparatio pertinet ad solam corporis proceritatem. NEREI STAGNA epitheto elevavit tapinosin more suo. 770 INPERTERRITVS prima est conpositio, non secunda: nam hoc est ‘perterritus’ quod et ‘territus’, et tunc est vera conpositio, cum sermonis natura corrumpitur.

digilibLT 587 Seruius

772 SPATIVM EMENSVS QVANTVM SATIS HASTAE speciosa elocutio. 774 VOVEO consecro et dico. PRAEDONIS praedones sunt qui populandam alienam invadunt provinciam, alibi «perfidus alta petens abrepta virgine praedo». 775 TROPAEVM tropaeum dictum est ἀπὸ τοῦ τρέπεσθαι, id est ab hostium conversione: unde qui hostem fugasset, merebatur tropaeum, qui autem occidisset, triumphum, ἀπὸ τοῦ θριαμβεύειν, id est ab exultatione. Sciendum sane Lauso propriam ideo nihil profuisse pietatem, quod in eum pater mente sacrilega munera transferebat deorum et ei occisorum spolia devovebat. 778 ANTOREM erit nominativus ‘hic Antores’, quomodo ‘Diores’: nam si ‘Antor’ fuerit nominativus, metri ratio non procedit: omnia enim Graeca nomina ‘or’ terminata ‘o’ in obliquis casibus corripiunt, ut ‘Hector Hectoris’, ‘Nestor Nestoris’, ‘Castor Castoris’. 781 ALIENO VVLNERE telo quod in Aenean fuerat destinatum. CAELVMQVE ASPICIT ut «alto quaesivit caelo lucem» item «hausit caelum mentemque recepit»: naturaliter enim morientes cupiunt saciari extremo lucis aspectu. 782 DVLCES MORIENS REMINISCITVR ARGOS inter physica signa moriturorum etiam hoc legitur, patriae aspectum desiderare perituros. 784 LINEA TERGA lino enim tegebantur scuta, ut posset inhaerere pictura. 785 IMAQVE SEDIT INGVINE hypallage est ‘ima hasta’ pro ‘in imo inguine’. 788 A FEMINE ut etiam supra diximus, secundum Caprum erit nominativus ‘hoc femen’, licet nusquam lectum sit, ut etiam ipse commemorat. 790 LACRIMAEQVE PER ORA VOLVTAE non viri fortis, sed filii est considerata persona. 791 OPTIMA FACTA alii legunt ‘optime’. HIC in hoc bello: nam adverbium est.

588 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

792 SI QVA FIDEM TANTO EST OPERI L. V. ‘tanto operi’ non de suis carminibus dicit - nec enim sibi adrogaret - sed ‘tanto operi’, id est pietati et virtuti tuae: nam hic est sensus: ego quidem facta tua, o Lause, et mortem ex pietate venientem non silebo, si tamen credet vetustas ex scelerato homine pium filium fuisse procreatum. 794 INQVE LIGATVS pro ‘inligatusque’: et est tmesis cum hysterologia. 795 INIMICVM HASTILE cuiusdam quasi picturae pompa describitur. 797 IAMQVE ADSVRGENTIS DEXTRAE iamque subiit mucronem Aeneae dextra adsurgentis et plagam ferentis. 798 MORANDO SVSTINVIT moram iniciendo eius impetum lusit. 800 DVM GENITOR NATI PARMA P. A. de historia est: nam Scipio Africanus cum esset vix annorum decem et septem, patrem suum defendit in bello, nec cessit viginti et septem confossus vulneribus. 804 PRAECIPITANT praecipitantur. 807 DVM PLVIT hic distinguendum: nam si iunxeris ‘dum pluit in terris’, erit archaismos; debuit enim dicere ‘in terras’. Tamen sciendum est hemistichium hoc Lucretii esse, quod ita ut invenit Vergilius transtulit. 808 EXERCERE DIEM hypallage est pro ‘ipsi per diem exerceri’. 809 NVBEM BELLI DVM DETINET bellantum impetum sustinet, donec deferveat. Et bene translationem fecit a vicina conparatione. 812 FALLIT TE INCAVTVM PIETAS TVA quod credis idcirco me pium tibi veniam posse concedere, quia et ipse pietatis intuitu dimicas pro patris salute. ‘Tua’ autem ‘pietas’ prudenter est additum, quasi non a parente descendens. 815 FILA LEGVNT proprium fuerat ‘rumpunt’; tamen ‘legunt’ aut colligunt est, aut transeunt, ut «litoraque Epiri legimus». EXIGIT ENSEM PER MEDIVM poetica

digilibLT 589 Seruius

descriptio est: nam re vera fieri non potuit, ut gladius et transiret per corpus iuvenis, et in corpore iuvenis absconderetur: nam ‘exigit’ est ‘ex eo agit trans corpus’. 817 PARMAM id est levia arma, non clipeum. ‘Minacis’ autem non Lausi; non enim ipse minatus fuerat. Ergo ordo est ‘mucro minacis’, Aeneae scilicet. 819 VITA PER AVRAS CONCESSIT MAESTA AD MANES id est anima. Et abusive dictum est; nam ad inferos simulacrum pergit, non anima. 825 PRO LAVDIBVS ISTIS quia et contra fortiorem et pro patris salute dimicare conatus est: ideo enim pluraliter ‘laudibus’ dixit. 826 PIVS AENEAS TANTA DABIT INDOLE DIGNVM propter vitandam adrogantiam tertia persona usus est. ‘Indoles’ autem est proprie imago quaedam virtutis futurae. 827 QVIBVS LAETATVS HABE TVA moris enim fuerat ut cum his rebus homines sepelirentur quas dilexerant vivi. 828 SI QVA EST EA CVRA REMITTO aut more illo dixit quo solet sepultura ad ipsa cadavera non pertinere - licet umbris, sicut in sexto legimus, prosit - ut «si qua est ea gloria signant», item de Pallante «vano maesti comitamur honore»: aut certe, si qua est ea cura Mezentio, id est patri sacrilego, qui superos inferosque contemnit. 830 AENEAE MAGNI DEXTRA CADIS sic alibi «nomen haud leve patrum manibus hoc referes, telo cecidisse Camillae». 832 COMPTOS DE MORE CAPILLOS antiquo scilicet more, quo viri sicut mulieres componebant capillos: quod verum esse et statuae non nullae antiquorum docent, et personae quas in tragoedis videmus similes in utroque sexu, quantum ad ornatum pertinet capitis. 833 INTEREA dum haec geruntur. Et omnino sic est apud poetas ‘interea’, sicut apud Sallustium ‘eodem tempore’.

590 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

834 VVLNERA SICCABAT LYMPHIS nove et physice locutus est; nam cum aqua omnia infundantur, ait siccari vulnus; fluxus enim sanguinis aquarum frigore continetur. LEVABAT inclinatione recreabat. 835 PROCVL modo ‘iuxta’ significat, ut «serta procul, tantum capiti delapsa, iacebant». 836 GRAVIA ARMA QVIESCVNT bene ‘gravia’, ut et galeam arma, sed levia intellegamus. Et talis est figura, sicut illa Sallustii «leonem atque alias feras», ergo et leo fera est. ‘Quiescunt’ autem quasi in terra posita, quoniam galea, quae pendebat, poterat et moveri. 838 COLLA FOVET sustinens se arboris trunco. FVSVS PROPEXAM IN PECTORE BARBAM barbam in pectus fusam habens. Archaismos autem est quod ait ‘in pectore’ pro ‘in pectus’, sicut alibi «mediis effusus in undis» pro ‘in medias undas’. 839 MVLTA pro ‘multum’, sicut «et pede terram crebra ferit» pro ‘crebro’. 841 SVPER ARMA FEREBANT supra scutum, ut supra «inpositum clipeo referunt Pallanta frequentes». 845 AD CAELVM TENDIT PALMAS increpans deos, quasi sacrilegus. Et sciendum uno eodemque tempore non eum potuisse et inhaerere corpori et manus ad caelum levare, licet poeta ista coniunxerit. CORPORE INHAERET aut inhaeret Lauso suo corpore: aut certe hysterologia est, ut sit ‘haeret in corpore’: melius tamen est ut sit antiptosis pro ‘corpori’, ut «haeret pede pes» pro ‘pedi’. 848 PER VVLNERA SERVOR aut re vera ‘per vulnera’, quia per totum eius corpus mucro transierat: aut invidiose ait ‘vulnera’ pro ‘vulnus’, sicut Terentius «non perpeti meretricum contumelias», cum de Thaide loqueretur. 850 NVNC DEMVM EXILIVM INFELIX NVNC ALTE VVLNVS ADACTVM solacio enim viventis filii utrumque fuerat ante tolerabile. 851 IDEM EGO qui nunc causa tuae mortis fui, feci ut et exulis et sacrilegi filius esse dicereris.

digilibLT 591 Seruius

852 PVLSVS OB INVIDIAM excusat, ne merito expulsus esse videatur. 854 OMNES PER MORTES per omnia mortis genera, id est per diversa supplicia. 857 VIS ALTO VVLNERE TARDET alti vulneris violentia. 860 ADLOQVITVR MAERENTEM tristem. Haec enim animalia secundum Homerum, cum sunt tristia, indicant dominorum mortem futuram. 861 RHAEBE DIV RES SI QVA DIV MORTALIBVS VLLA EST hoc loco notant Vergilium critici, quod homini sacrilego dedit prudentem sententiam: quam rem ratio naturalis excusat. Ea enim quae per naturam movent animos, in quamvis personam cadunt, illa vero tantum sunt prudentium, quae non nisi consilio et ratione deprehenduntur: unde et Terentius servis dat plerumque sententias prudentissimas quidem, sed quae se per naturam offerunt cunctis, ut «ne quid nimis». 862 SPOLIA ILLA CRVENTA arma Aeneae, Lausi cruore perfusa - inde intulit ‘et caput Aeneae’, per quod etiam spolia Aeneae intellegimus - nam Lauso nihil detraxerat; dixit enim ‘arma, quibus laetatus, habe tua’. 864 AVT APERIT SI NVLLA VIAM VIS aut si nullam ostendit fortitudo rationem. 865 NEQVE ENIM FORTISSIME CREDO quod dignaberis habere dominos Teucros, scilicet ignavos: nam hoc intellegimus ex eo quod dixit equo ‘fortissime’. Plerumque enim ex alterius personae vituperatione vel laude, quid de alia dicatur agnoscimus, ut hoc loco Troianos vituperatos ex equi laude cognoscimus. Item alibi e contra «et nunc ille Paris», scilicet adulter: nam illo loco ex persona Paridis vituperatur Aeneas. 867 EXCEPTVS TERGO equo se praebente susceptus: quod fieri plerumque conspicimus. 868 IACVLIS ONERAVIT A. aviditas saevientis exprimitur, ut saepius. 876 INFESTA HASTA in vulnus parata, id est protenta.

592 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

879 QVA PERDERE POSSES deest ‘me’: nam hoc dicit, nisi extincto filio nulla se ratione potuisse superari. 880 NEC DIVVM PARCIMVS VLLI quia Aeneas invocaverat deos, ut ‘sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo’. 881 DESINE scilicet mortem minari: quoniam libenter moriturus advenio. 884 VMBO scutum: nam a parte totum intellegimus. 885 LAEVOS EQVITAVIT IN ORBES secundum artem militiae: nam eques stans facillime superatur a pedite. In laevam autem partem ideo circuibat, ut Aeneae dexteram partem circumveniret, quae utique nuda erat. 889 PVGNA INIQVA pedes contra equitem. 890 MVLTA MOVENS utrum in ipsum, an in equum tela torqueret, quo vulnerato Mezentius carebat effugio. INTER TEMPORA id est in frontem. 891 BELLATORIS EQVI per quem bellum geritur. Aliter hominem dicimus bellatorem, qui bellum gerit. 894 INPLICAT inpedit. CERNVVS cernuus equus dicitur qui cadit in faciem, quasi in eam partem cadens qua cernimus: unde et pueri quos in ludis videmus ea parte, qua cernunt, stantes, cernuli vocantur, ut etiam Varro in ludis theatralibus docet. 895 CLAMORE INCENDVNT CAELVM implent. Et abusive dixit. TROESQVE gaudio. LATINIQVE dolore. 899 HAVSIT CAELVM M. R. hoc est aerem: Lucretius «in hoc caelo, qui dicitur aer». Et hoc dicit: postquam respiravit et mentem recepit post perturbationem ex equi venientem ruina.

digilibLT 593 Seruius

900 HOSTIS AMARE aspere. Et hoc Homeri est de telo dictum, quod hic ad hominem transtulit: ille enim ait πικρὸν ὀιστόν. 901 NVLLVM IN CAEDE NEFAS mori viro forti nefas non est, nec ego sic ut vincerem veni, hoc est cum voluntate procumbo. 902 NEC TECVM MEVS HAEC PEPIGIT MIHI FOEDERA LAVSVS hoc est non cum hoc pacto a te Lausus recessit, ut vitam requiram. ‘Foedera’ autem ‘pepigit’ per translationem dixit, id est non sic pugnavit Lausus, ut ullum mihi vitae relinqueret desiderium. 903 VENIA beneficium, ut «orantes veniam». 905 HVNC ORO DEFENDE FVROREM inimicorum iram et post fata saevire cupientem. ‘Defende’ autem est prohibe, ut «dum teneras defendo a frigore myrtos». Et bene petit ab Aenea, quod scit eum ultro concedere, ut probavit in filio: petit autem non de eius pietate dubitans, sed timens iram suorum. 907 HAVD INSCIVS litotes figura: non enim dicit ‘non ignarus’, sed expectans omnibus votis, ut «munera nec sperno», id est libenter accipio. In hac autem figura plus cogitatur, quam dicitur. 908 VNDANTIQVE ANIMAM DIFFVNDIT IN ARMA CRVORE ordo est ‘in arma undanti cruore animam diffundit’, cuius sedem plerique sanguinem volunt esse. Et sic est dictum, ut «una eademque via sanguis animusque sequuntur». 1 OCEANVM INTEREA SVRGENS AVRORA RELIQVIT more suo praetermisit noctis descriptionem, quam transisse indicat praesens ortus diei. Et hoc est unde ait Horatius «nec verbum verbo curabis reddere fidus interpres»: quae enim naturalia sunt omnibus patent. 2 AENEAS QVAMQVAM ET SOCIIS consuetudo Romana fuit ut polluti funere minime sacrificarent. Si tamen contingeret ut uno eodemque tempore et funestaretur

594 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

quis et cogeretur operam dare sacrificiis, elaborabat ut ante sacra compleret quam funus agnosceret: unde etiam Horatius Pulvillus in Capitolii dedicatione cum ab inimicis ei filius nuntiaretur extinctus, ait ‘cadaver sit’, nec voluit funus agnoscere, donec templa dedicaret. Secundum quem ritum etiam Aeneas inducitur ante operam dare sacrificiis, et sic ad sociorum et Pallantis sepulturam reverti. 3 PRAECIPITANT CVRAE urgent: longam enim dilationem sepultura non patitur. TVRBATAQVE FVNERE MENS EST funere Pallantis scilicet et κατ᾿ ἐξοχὴν: nam est haec consuetudo apud poetas, ut a plebe segregent duces. Sic paulo post ait «interea socios inhumataque corpora t. m.» et intulit «maestamque Euandri primus a. V. m. P.». Sic dictum est «reliquias Danaum atque inmitis Achilli», et «forsitan et Priami fuerint quae fata requiras». 4 PRIMO VICTOR antequam luctum subiret et funeraretur. ‘Primo’ autem ‘Eoo’ subaudimus ‘tempore’; nam graece ἠώς dicitur quam nos auroram vocamus: Homerus ῥοδοδάκτυλος ἠώς. Quod nomen Latini traxerunt per derivationem, ut dicerent «et laetus eois Eurus equis», item «eoasque acies». Sane ut etiam supra diximus, in hoc sermone prima syllaba naturaliter longa est, sed cum opus fuerit, corripitur Eous, aut licentia nominis proprii, aut quia eam vocalis sequitur. 6 CONSTITVIT TVMVLO ‘in tumulo’, in colle, quia tropaea non figebantur nisi in eminentioribus locis: Sallustius de Pompeio ait «devictis Hispanis tropaea in Pyrenaei iugis constituit». Ex quo more in urbibus tropaea figuntur in arcubus exaedificatis. Ideo autem nunc tropaeum ponit Aeneas, quoniam nondum plenam est victoriam consecutus, sed occiso Mezentio fugavit exercitum: plenae enim victoriae, ut supra diximus, triumphus debetur. Et persolvit vota vel propter tanti ducis interitum, vel quia fas erat ut de primitiis sacrificaretur. 7 TIBI MAGNE TROPAEVM BELLIPOTENS hoc per parenthesin dictum est. 8 APTAT apte locat et congrue. 9 TELAQVE TRVNCA VIRI praefracta; ita enim in tropaeis poni consueverunt: Iuvenalis «et fracta de casside buc. p. et curtum temone i. v. t. a.». ET BIS SEX THORACA PETITVM PERFOSSVMQVE LOCIS duodecim vulneribus adpetitum: quia, ut supra diximus, totius Tusciae populus in duodecim partes fuit divisus, ut «gens illi triplex, populi sub g. q.», qui singulis lucumonibus parebant. moris autem fuit ut interemptos duces omnis vulneraret exercitus, sicut etiam de Hectore Homerus commemorat, unde est «quae circum plurima muros a. p.».

digilibLT 595 Seruius

10 CLIPEVMQVE EX AERE figuratius, quam si ‘aereum’ diceret. 11 ENSEM COLLO SVSPENDIT EBVRNVM vaginam eburneam. Sane ‘ebur eboris’ facit, non ‘eburis’, sicut ‘murmur murmuris’: unde quia in principalitatis declinatione varietas invenitur, etiam derivatio eius varia est: nam ‘eburnus’ facit ab eo quod est ‘ebur’, ‘eboreus’ ab eo quod est ‘eboris’. 14 MAXIMA RES EFFECTA VIRI occiso tanto duce: simul etiam tropaei ostenditur causa. ABESTO absit: nam tertia persona est. 15 QVOD SVPEREST id est de reliquo: et est absoluta elocutio. ET DE REGE SVPERBO PRIMITIAE aut hoc dicit: primitiae istae quas fecimus, non de plebe sunt, sed de rege superbissimo: aut certe rege superbum Turnum accipiamus - nam de ipso legimus «at Rutulum abscessu iuvenis tunc iussa superba miratur» - ut sit sensus: haec spolia et hanc primam belli partem superbo Turno sustulimus. Nam hoc epitheton proprium Turni est, quod ei Vergilius pro ingenti dat scelere. Apud maiores enim superbia ingens facinus fuit, adeo ut Tarquinius pro multis sceleribus superbi nomen acceperit. 16 MEZENTIVS HIC EST ‘talis est’, ut «hunc ego te Euryale». MVROSQVE L. iam campestri superavimus proelio, restat ut etiam obsidione vincamus: credit enim quod sibi iam aperte nullus occurrat. Nec inaniter: nam et paulo post dicturus est Turnus «furta paro belli», et in duodecimo Latinus «vix urbe tuemur s. I.». 18 ARMA PARATE ANIMIS aut hypallage est pro ‘armis parate animos’: aut certe est mutanda distinctio, ut sit ‘animis et spe praesumite bellum’. 'Praesumite' vero 'bellum' id est mente praeoccupate, ut supra Turnus «et pugnam sperate parari». Bene autem ait ‘praesumite’, quasi rem iam sui iuris, ut ei videatur certa victoria. 19 VELLERE SIGNA ADNVERIT SVPERI ne in mora sitis, cum captatis auguriis ad bellum exire coeperimus. ‘Vellere’ autem proprie dictum, quia Romana signa figebantur in castris, et cum ad bellum eundum fuisset, captatis auguriis avellebantur e terra: nam alibi ea figi non licebat. Sed inter auguria etiam hoc habebatur, si avellentem facile sequerentur, adeo ut cum filio in Orodis bello sit Crassus occisus, qui iturus ad proelium avellere signa vix potuit. 22 INTEREA SOCIOS donec tempus obsidionis adveniat.

596 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

23 QVI SOLVS HONOS ACHERONTE SVB IMO EST propter «centum errant a. v. h. l. c.». Et bene ‘Acheronte sub imo’, quia haec res ad umbras tantum pertinet: nam apud prudentes homines nullius momenti sunt ista. 24 EGREGIAS ANIMAS ingenti arte laudat potius quam miseratur extinctos, ut praesentium animos in bella succendat. 27 QVEM NON VIRTVTIS EGENTEM Ennii versus est. 28 FVNERE MERSIT ACERBO inmaturo: translatio a pomis. 31 QVI PARRHASIO EVANDRO Arcadico a civitate Arcadiae, quam Donatus vult a parra avi dictam: quod procedit, si parra nomen est Graecum; si autem Latinum est, stulte sensit, nam Graecum nomen etymologiam Latinam non recipit. 33 IBAT pro ‘ierat’. ALVMNO alumnus est qui graece τρόφιμος dicitur: quod nomen quia in Latino non est, ut ab eo quod est nutritor, inveniamus eum qui nutritus est, transiit ad nomen aliud et alumnum dixit. 35 ILIADES CRINEM DE MORE SOLVTAE has Aeneae ancillulas intellegimus: nam omnes matres, hoc est mulieres nobiles, in Sicilia remansisse dixit, excepta Euryali matre, de qua legimus «quae te sola puer tantis e matribus ausa persequitur?». 36 VT VERO AENEAS FORIBVS naturale enim est ut intermissa lamenta repetantur, cum aliquis notus advenerit: sic in Statio ingressis ducibus denuo defletur Archemorus. 39 NIVEI FVLTVM PALLANTIS ET late patet hoc epitheton: referri enim potest et ad splendorem pristinae pulchritudinis, et ad pallorem ex morte venientem ad frigus quod proprie mortuorum est, ut «corpusque lavant frigentis et ungunt». 40 LEVI IN PECTORE pulchro, puerili, nondum saetoso. 42 TENE INQVIT iteratio est; nam supra sic ‘lacrimis ita fatur obortis’, sicut in quinto posuit «et fidam sic fatur ad aurem» et paulo post intulit «dic ait». Sane

digilibLT 597 Seruius

sciendum hanc adlocutionem talem esse, qualis illa ubi defletur Euryalus: nam locis omnibus commovet miserationem, ab aetate, a tempore, a vulnere, a spe parentis. CVM LAETA VENIRET ac si diceret: quantum noceret adversa, cum laeta talem intulit casum? Videtur autem dolere quod queri non potest de Fortunae crudelitate, quae ei uno eodemque tempore et tanta contulit beneficia, et tale intulit damnum. ‘Invidit F.’, ut «Liber pampineas inv. c. V.». 46 DISCEDENS DEDERAM κατὰ τὸ σιωπώμενον hoc intellegimus: nam abscedens nusquam est Euandrum adlocutus Aeneas. 48 CVM DVRA PRAELIA GENTE subaudimus ‘fore’. 50 FORS ET forte etiam vota suscipit. Potest et unum esse ‘forset’, ideo ‘forsitan’. CVMVLATQVE ALTARIA DONIS et sacrificat, et suscipit vota. Naturaliter autem queritur de errore mentis humanae. 51 NIL IAM CAELESTIBVS VLLIS vivi enim superorum sunt, mortui ad inferos pertinent, unde in duodecimo «vos o mihi manes este boni, quoniam s. a. v.». Superis autem debemus omnia donec vivimus, ideo quia, ut dicunt physici, cum nasci coeperimus, sortimur a Sole spiritum, a Luna corpus, a Marte sanguinem, a Mercurio ingenium, a Iove bonorum desiderium, a Venere cupiditatem, a Saturno humorem: quae omnia singulis reddere viderentur extincti. 52 VANO MAESTI COMITAMVR inani, sicut supra diximus, quantum ad vivos pertinet. 54 HI NOSTRI REDITVS id est tales, ut «manibusque meis Mezentius hic est». 55 HAEC MEA MAGNA FIDES κατὰ τὸ σιωπώμενον: quam de Pallantis reditu promiserat patri. PVDENDIS VVLNERIBVS a tergo inlatis: et est consolatio. 56 NEC SOSPITE antiptosis est pro ‘sospiti’. Et hoc dicit: si fugisset vulneratus a tergo, ipse ei optares interitum. 59 HAEC VBI DEFLEVIT hoc est postquam haec cum lacrimis dixit; ‘flere’ enim est cum voce lacrimare: unde habemus in sexto «continuo auditae voces, vagitus et ingens infantumque animae f.».

598 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

60 TOTO LECTOS EX AGMINE Troianos, Tuscos, Arcadas. 63 EXIGVA quamvis enim magna sint, orbitati patris prodesse non possunt. 64 FERETRVM graece φέρτρον dicitur, unde per diaeresin feretrum fecit: nam latine capulus dicitur: unde ait Plautus «capularis senex», id est dignus capulo, qui dictus est capulus ab eo quod corpus capiat. 65 VIMINE QVERNO sunt aliquae durae derivationes; tamen eis sic utimur ut ‘quernum vimen’, item ‘colurnum veru’, ut «pinguiaque in veribus t. exta colurnis», ‘ficulnum lignum’, ut Horatius «olim truncus eram ficulnus, i. l.», item ‘aprugnum callum’. 66 OBTENTV FRONDIS INVMBRANT veluti cameram quandam capulo ramorum extensione fecerunt. 67 AGRESTI SVBLIMEN STRAMINE hoc est supra frondes ponunt: nam hic reddit quod omiserat supra dicens ‘extructos toros’, nec addens unde. 68 DEMESSVM participium, veniens ab eo quod est ‘metor’. Sane ab eo quod est ‘meto’ praeteritum perfectum ‘messui’ facit. 70 SVA FORMA RECESSIT propria pulchritudo. 72 AVROQVE OSTROQVE RIGENTES unum ‘que’ vacat et est additum hiatus causa. 73 LAETA LABORVM figura est ‘laetus illius rei’; nam modo dicimus ‘laetus labore’, ‘laetus ingenio’. 75 DISCREVERAT depinxerat. Simul amantis adfectus ostenditur. 76 HARVM VNAM de duobus et ‘horum alterum’ et ‘horum unum’ possumus dicere: nam artigraphi hoc tantum vetant, ne de duobus ‘alium’ dicamus, quod de

digilibLT 599 Seruius

multis proprie dicitur. Sane figurate dixit ‘vestem induit’, ut «exuvias i.», cum in usu sit ‘induit illa re’, ut «indutosque iubet truncos h. a.». 77 ARSVRASQVE COMAS OBNVBIT AMICTV harum unam induit iuveni, altera caput eius velavit: nam supra duas dixit vestes esse prolatas. ‘Obnubit’ autem est velavit, translatio a nubibus quibus tegitur caelum: unde et nuptiae dicuntur, quod nubentum capita velantur. 78 LAVRENTIS PRAEMIA PVGNAE mittit praemia, quae de praeda Laurentis pugnae sustulerat: nam praeda est quae eripitur, praemium quod offertur. 80 EQVOS ET TELA QVIBVS SPOLIAVERIT HOSTEM vel Pallas, vel Aeneas: nam ambigue positum est. Spolia autem cum proprie ea tantum sint quibus hostis spoliari potest, ut lorica vel vestis, abusive iam spolium dicitur quicquid hostibus tollitur: unde est «postquam illum vita victor s. A.». 81 VMBRIS INFERIAS proprie: nam inferiae sunt sacra mortuorum. 82 CAESO SANGVINE pro ‘caesorum’, ut supra «captivoque rogi perf. s. f.»: nec enim sanguis caeditur. 84 IPSOS FERRE DVCES suos scilicet, qui illis mille praeerant. Melius tamen est, iubet truncos ferre ipsos duces, hoc est ducum spolia, ut tropaea duces ipsos dixerit: sic supra «manibusque meis Mezentius hic est» INIMICAQVE NOMINA FIGI pro ‘inimicorum’. Dicit autem adfixos tropaeis titulos cum nominibus occisorum. 85 DVCITVR INFELIX quasi qui consternatus nimio dolore ire non poterat. Et bene ex rerum permutatione expressit doloris magnitudinem, dicens ita doluisse Acoeten, ut paene carens humano sensu per se ire non posset; equum ita sensisse interitum domini, ut in humanum migraret adfectum: nam et lacrimabat et sponte sequebatur cadaver. 86 FOEDANS vel cruentans, vel lacerans. 87 TERRAE in terram.

600 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

89 POSITIS INSIGNIBVS sine faleris. Quod autem equum dicit lacrimare non mirum est, cum Homerus etiam divinitatem induxerit. AETHON nomen equi, quo etiam Aurorae equus vocatur. 91 CETERA TVRNVS VICTOR HABET κατὰ τὸ σιωπώμενον et alia eum sustulisse intellegimus, non tantum balteum, ut legimus supra. 92 PHALANX lingua Macedonum legio. Quod autem ait ‘maesta’, Arcadas intellegimus: unde inferius ‘Teucrique s. Tyrrhenique d.’. Et hoc est quod ait supra «et toto lectos ex agmine mittit mil. v.». 93 VERSIS ARCADES ARMIS lugentum more mucronem hastae, non cuspidem contra terram tenentes: scuta etiam invertentes propter numina illic depicta, ne eorum simulacra cadaveris polluerentur aspectu, ut non nullis frustra placet: nam lugentum mos est prioris habitus inmutatio. 95 GEMITVQVE deest ‘cum’. 96 NOS ALIAS HINC AD LACRIMAS ad aliam sepulturam. 97 SALVE AETERNVM MIHI MAXIME PALLA AETERNVMQVE VALE Varro in libris logistoricis dicit, ideo mortuis ‘salve’ et ‘vale’ dici, non quod aut valere aut salvi esse possunt, sed quod ab his recedimus, eos numquam visuri. Hinc ortum est ut etiam maledicti significationem interdum ‘vale’ obtineat, ut Terentius «valeant qui inter nos discidium volunt», hoc est ita a nobis discedant, ut numquam ad nostrum revertantur aspectum. Ergo cum dicitur mortuo ‘vale’, non etymologia consideranda est, sed consuetudo, quod nullis ‘vale’ dicimus nisi a quibus recedimus. 100 ORATORES legati, a perorando pro re publica nominati. VRBE LATINA pro ‘Latini’, id est de Laurolavinio. 101 VELATI RAMIS OLEAE non coronati: nec enim lugentes decebat, sed instructi et ornati, id est in manibus olivae ramos tenentes: sic Homerus στέμματ᾿ ἔχων ἐν χερσίν. ‘Velari’ autem ornari et illo loco significat «victori velatum a. v. i.», cum vittis non ut velentur aut coronentur victimae, sed ut ornentur. VENIAM PRECANTES beneficium.

digilibLT 601 Seruius

102 FERRO QVAE FVSA ‘fusa’ modo interempta, alias fugata; sed discernuntur epithetis, ut si dicas ‘ferro fusus est’, vel ‘metu fusus est’. 103 REDDERET ostendit iam campos in Troianorum esse potestate. 104 ET AETHERE CASSIS privatis, vacuis: unde et retia ‘casses’ dicimus. Sed et vestimenta araneorum casses dicuntur. Hoc autem bene addidit, quoniam victi possunt innovare certamen. 106 HAVD ASPERNANDA iusta, non contemnenda: sepulturae enim beneficium generaliter debetur universis. 107 INSVPER ADDIT accumulat verbis beneficium, dicens pacem se etiam vivis velle praestare. Aut ideo defunctis, quia ait supra «nullum cum victis c.», et mortuorum pax sepultura est. Vnde elegit verbum utrisque aptum. 108 QVAENAM quanta et qualis: nam mirantis est; nec enim dubitat, cum ipse dicat ‘indigna’. 109 INPLICVIT involvit invitos. 112 NEC VENI pro ‘nec venissem’: tempus est pro tempore. 113 NEC BELLVM CVM GENTE GERO ‘sed cum Turno’: per quod eorum captat favorem. 115 HVIC MORTI δεικτικῶς, quasi ostendit iacentes. 116 SI BELLVM FINIRE hoc est internicione: potest enim et pace finiri. 118 VIXET pro ‘vixisset’: et est syncope. DEVS AVT SVA DEXTRA victoriam vel vitam quia duplici ratione consistit victoria, aut virtute aut voluntate Fortunae.

602 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

119 MISERIS CIVIBVS quasi aliena culpa pereuntibus. 120 OBSTIPVERE SILENTES id est obstupefacti sunt et silere coeperunt, votum tantae benivolentiae et virtutis . 122 TVM SENIOR cui ab aetate praestabatur auctoritas. ODIIS ET CRIMINE aut propter suum crimen, i dest inertiam, quam semper virtuti constat esse contrariam: aut Turni crimine, qui tot viris causa mortis exstiterat. 124 ORSA REFERT coepta verba. O FAMA INGENS frustra ait Donatus, hoc nomen de his esse quae non recipiunt comparationem: nam quia augmentum recipit, et comparatur. Alia illa sunt nomina, in quibus est dubitatio utrum comparentur, ut est ‘perfectus’: quod si velis comparare, incipit ‘perfectus’ non esse ‘perfectus’. 125 CAELO AEQVEM pro his qui in caelo sunt, id est diis, ut «caeruleus Thybris c. g.». 126 IVSTITIAENE PRIVS figura Graeca ‘miror illius rei’ et ‘regno illius rei’, ut Τενέδοιό τε ἶφι ἀνάσσεις: inde Horatius ait «et qua pauper Daunus agrestium regnavit populorum» id est ‘agrestibus populis’. 128 SI QVA VIAM DEDERIT ‘viam’ rationem. Et bene cum exceptione pollicetur dicens, si voluntatem nostram fortuna comitetur. 129 FOEDERA TVRNVS vel coniugii vel amicitiarum. 130 FATALES MOLES quia audierat «nisi fata locum s. d.». 131 SAXA TROIANA ambitiose ait, quasi Troianis fataliter debita. 133 PEPIGERE DIES pacti sunt: nam ab eo quod est ‘paciscor’ et ‘pepigi’ et ‘pactus sum’ facit, sicut ab eo quod est ‘parco’ et ‘parsi’ et ‘peperci’. PACE SEQVESTRA media ac temporali; nam sequester est medius inter duos altercantes, apud quem aliquid ad tempus seponitur. ‘Pacem’ ergo ‘sequestram’ indutias dicit, id est pacem temporalem et mediam inter bellum praeteritum et futurum.

digilibLT 603 Seruius

134 MIXTIQVE INPVNE LATINI apud maiores enim magna erat cura fidei, adeo ut inter Porsennam et Romanos factis indutiis, cum ludi circenses in urbe celebrarentur, ingressi hostium duces curuli certamine contenderent et victores coronarentur. 135 FERRO BIPENNI ad epitheton transtulit nomen proprium: nam bipennis per se plenum est et securim significat, ut «crebrisque bipennibus i.». 137 ROBORA modo genus ligni est: nam est inter specialia nominatum. 138 PLAVSTRIS GEMENTIBVS sub pondere sonantibus. 141 QVAE MODO VICTOREM bene ‘modo’; uno eodemque die et fortiter fecit et periit, ut «haec te prima dies bello d.». 142 ARCADES AD PORTAS RVERE eos dicit qui intra civitatem sunt. DE MORE quia antea per noctem cadavera funerabantur cum faculis. 143 RAPVERE FACES raptim et festinanter tulerunt. 144 DISCRIMINAT dividit: unde et discrimen capitis muliebris dicitur. 147 INCENDVNT implent, ut «clamore i. c. T. L.». 148 VIS VLLA nec aetatis inbecillitas, nec severitas regia. 149 FERETRO PALLANTE REPOSTO Pallantis feretro: nam antiptosis est. 152 NON HAEC O PALLA DEDERAS PROMISSA PARENTI CAVTIVS V. S. V. T. C. M. duplex expositio est. Aut enim hoc dicit: non mihi talia promittebas, ut crederem cautius te dimicaturum; ut intellegamus proficiscentem Pallantem promisisse patri victoriam, caedem hostium, plurima spolia; qui enim haec cogitat, cautelae obliviscitur aviditate vincendi. Aut certe ‘non’ pro ‘nempe’ accipiamus, ut in Terentio «non tu hunc rus produxisse aiebas?» id est ‘nempe’, ut nunc sit sensus: nempe mihi haec dederas promissa discedens, quia cautius fueras dimicaturus.

604 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

154 IN ARMIS apud armatum, cuius consilium cupiditas victoriae plerumque conturbat. 158 VOTA parentum supra «fors et vota facit». 159 FELIX MORTE TVA ea sorte felix, qua ceteri dolentur. 160 VIVENDO VICI MEA FATA diu vivendo, ut in Bucolicis «o Lycida, vivi perv.». ‘Vici’ autem ‘mea fata’, id est naturalem ordinem vita longiore superavi: namque hic ordo naturalis est, ut sint parentibus superstites liberi. Fata ergo generaliter dixit, referens se ad naturalem ordinem, non ad fatum proprium; nam fata superare nemo hominum potest. Vnde multi sic distingunt ‘contra ego vivendo vici’ vitam scilicet filii: nam hoc est ‘superstes restarem ut genitor’: ut ‘mea fata’ per exclamationem dictum sit. Sciendum tamen, etiam inrationabilia dolentibus dari. 161 RESTAREM essem. 162 DEDISSEM reddidissem. 163 POMPA exequialis. 164 NEC VOS ARGVERIM T. exonerat eorum pudorem, ne videantur ei causa orbitatis fuisse, dicens sibi hoc fataliter debitum. 165 SENECTAE deest aetati; nam senecta aetas dicitur: Sallustius «senecta iam aetate». Per se autem plenum est si ‘senectus’ dicamus, quod metri causa minus dixit. 168 DVCENTEM IN LATIVM TEVCROS CECIDISSE IVVABIT lucrum quodammodo putat, inpendisse pro amicorum felicitate filium, qui morti fuerat acerbo funere fataliter debitus. Et est a qualitate beneficii solacium. 169 NON ALIO DIGNER TE FVNERE PALLA latenter hic Aeneae ostenditur pietas, qui in amici funus tanta contulit, ut pater amplius praestare non posset.

digilibLT 605 Seruius

173 TV QVOQVE NVNC STARES INMANIS TRVNCVS IN ARMIS sicut isti duces, de quibus haec sunt tropaea: nam supra ait «indutosque i. truncos hostilibus a. i. f. d.». 174 ESSET PAR AETAS vel mea, vel filii; nam ad utrumque potest referri. 175 TEVCROS QVID DEMOROR ARMIS ARMIS ‘ab armis’. Et hoc videtur dicere: dimittendi sunt Troiani, ut morte Turni satis fiat doloribus meis: quod etiam posteriora significant. 179 MERITIS VACAT HIC TIBI SOLVS FORTVNAEQVE LOCVS nihil est aliud quod possit vel virtus tua, vel fortuna praestare ˗ nam his rebus victoria contingit ˗ nisi ut occiso Turno et vindices filium et patrem consoleris orbatum. 181 SED NATO MANES PERFERRE SVB IMOS ac si diceret hanc esse causam, quae eum cogat ad vitae patientiam, ut filio Turni nuntietur interitus. 183 EXTVLERAT LVCEM Asinius Pollio dicit, ubique Vergilium in diei descriptione sermonem aliquem ponere aptum praesentibus rebus, ut hoc loco, quia funerum et sepulturarum res agitur, dicit ‘extulerat’: item in quarto, quia est navigaturus Aeneas et relicturus Didonem, dicit «Tithoni croceum l. A. c.». Quod licet superfluum sit, in multis tamen locis invenitur. MISERIS MORTALIBVS qui sunt subiecti tot casibus: Homerus δειλοῖσι βροτοῖσι, id est miseris mortalibus, non timidis. OPERA ATQVE LABORES ‘hoc opus’ et ‘haec opera’ tunc dicimus, quando negotium ipsum quod geritur significamus; si autem feminino genere dixerimus ‘operas’, ipsas personas quae aliquid faciunt significamus; sicut ‘custodia’ dicitur quae custodit, ut «cernis custodia qualis v.»: nam ut hi qui custodiuntur ‘custodiuntur’ dicantur, usurpatum est. Vnde male est in usu ‘custodiae audiuntur’. 185 CONSTITVERE PYRAS ‘pyra’ est lignorum congeries; ‘rogus’ cum iam ardere coeperit dicitur; ‘bustum’ vero iam extinctum vocatur. Quem ordinem servat poeta, dicens ‘constituere pyras’, item ‘subiectisque ignibus atris ter circum accensos decurrere rogos’, item postea ‘semustaque servant busta’. 186 MORE TVLERE PATRVM quia apud varias gentes diversa fuerunt genera sepulturae, inde est quod alii obruuntur, alii exuruntur, alii proprias remittuntur ad

606 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

patrias; alii per diem, ut nunc isti, alii per noctem, ut supra Pallas. Perite has varietates Vergilius posuit: namque Heraclitus qui omnia vult ex igni constare, dicit debere corpora in ignem resolvi. Thales vero qui confirmat omnia ex umore creari, dicit obruenda corpora, ut possint in umorem resolvi. IGNIBVS ATRIS atqui ignes atri non sunt; sed epitheton traxit de negotio, ut ‘atris’ diceret, hoc est funebribus, ut paulo post «maestum funeris ignem», id est funebrem: nam maestus esse non potest ignis. 187 CONDITVR IN TENEBRAS ALTVM CALIGINE CAELVM id est aer fumi obscuritate completur. 188 CINCTI FVLGENTIBVS ARMIS frustra hoc epitheton notant critici, quasi circumeuntes rogos alia arma habere debuerint. CINCTI instructi. 189 DECVRRERE pro ‘circum rogos cucurrere’. Bene autem ait ‘decurrere’, non ‘decucurrere’: namque verba quae in praeterito perfecto primam syllabam geminant, ut ‘curro cucurri’, ‘tondeo totondi’, cum composita fuerint, geminare non possunt: nam ‘decurri’ et ‘detondi’ dicimus, non ‘decucurri’ neque ‘detotondi’: exceptis tantum duobus. 192 CLANGORQVE TVBARVM ante enim mortui ad tubam deducebantur: unde Persius «hic tuba, candelae, t. b.». 193 HIC ALII SPOLIA O. secundum suae gentis ritum alii hostilia arma, alii peremptorum cremabant. 195 FERVENTESQVE ROTAS nimio scilicet cursu: alibi «volat vi fervidus axis», Horatius «metaque fervidis evitata rotis». 196 NON FELICIA TELA quibus se defendere nequiverunt. 197 MACTANTVR CORPORA MORTI aut ‘in mortem’: aut ‘Morti’ ipsi deae: Statius «in speculis Mors saeva sedet», Lucanus «ipsamque vocatam quos petat a nobis Mortem tibi coge fateri». Circa autem ideo, quia, ut Homerus dicit in morte Patrocli circa corpus extincti tam homines, quam pecora immolabantur, ut uno igni cremarentur: unde est in sexto «ossaque lecta cado t. C. a.».

digilibLT 607 Seruius

198 RAPTAS raptim advectas; nam per indutias rapere non poterant: aut certe ‘raptas’, belli scilicet tempore. 202 STELLIS ARDENTIBVS APTVM coniunctum, ἀπὸ τοῦ ἅπτεσται. 204 INNVMERAS STRVXERE PYRAS hoc loco multis rebus ostendit inmensam caedem factam esse Rutulorum. 206 FINITIMOS TOLLVNT IN AGROS qui enim e longinquo venerant, referri non poterant. VRBIQVE REMITTVNT deest ‘unicuique’. Et meminit antiquae consuetudinis: nam ante etiam in civitatibus homines sepeliebantur, quod postea Duellio consule senatus prohibuit et lege cavit, ne quis in urbe sepeliretur: unde et imperatores et virgines Vestae quia legibus non tenentur, in civitate habent sepulchra. Denique etiam nocentes virgines Vestae licet vivae, tamen intra urbem in campo scelerato obruebantur. 208 NEC HONORE quia ‘nec numero’: nam aliud pendet ex alio. 211 CONFVSA RVEBANT OSSA FOCIS aut quia dixit simul multos crematos: aut si ad honoratorum cadavera referas, ut supra diximus, ‘confusa’ propter simul animalia concremata. ‘Ruebant’ autem de cineribus eruebant. 212 TEPIDOQVE ONERABANT AGGERE TERRAE hypallage, hoc est ‘ossa tepida’. 213 PRAEDIVITIS more Graeco epitheton incongruum huic loco posuit. 214 LONGE PARS MAXIMA LVCTVS valde: et hoc est melius, quamquam legatur ‘et longi’. 215 HIC MATRES quia scit ad aliquid haec nomina pertinere, non addidit ‘deflebant filios aut maritos aut fratres’. 218 IVBENT volunt, exposcunt.

608 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

220 INGRAVAT maiorem invidiam concitat. 221 TESTATVR testificatur etiam legatorum fidem, qui cum eo fuerunt. 223 OBVMBRAT subaudis ‘Turnum’: tuetur, defendit. Translatio ab arboribus. Hoc autem dicit: amor reginae ad favorem popularem plurimum proderat Turno. 224 MERITIS SVSTENTAT FAMA TROPAEIS quia multos occiderat, ut etiam ipse dicturus est. 226 ECCE SVPER insuper, ad cumulationem malorum. MAESTI hoc sermone eos nihil egisse significat. MAGNA DIOMEDIS AB VRBE legitur et ‘magni’. 228 NIL DONA NEQVE AVRVM ordinem legationis exequitur dicens, inaniter perfecta esse omnia, quae possent efficaces legati perficere auro, precibus, promissione. 230 PACEM TROIANO AB REGE PETENDVM sicut etiam supra diximus, cum per gerundi modum aliquid dicimus, per accusativum elocutionem formemus necesse est, ut ‘petendum mihi est equum’: Lucretius «aeternas quoniam poenas in morte timendum», item Sallustius «castra sine vulnere introitum»: nam ‘castra’ accusativus pluralis est, qui multis errorem facit, ut videatur esse nominativus, quia neutra triptota sunt et similis est nominativus accusativo. 231 REX IPSE LATINVS qui aut consolari debuit, aut defendendae reipublicae aliud inire consilium. 232 FATALEM AENEAN MANIFESTO NVMINE FERRI modo perniciosum omnibus Aenean, ‘Manifesto numine’ id est manifesto deorum iudicio, ad Italiam venisse, numinum ira testatur, quam cognoscimus tantorum caede sociorum. 235 ALTA INTRA LIMINA COGIT quaeritur cur ad privatam domum convocetur senatus, qui non nisi ad publica et augurato condita loca convenire consueverit. Sed scimus domum Latini augurato conditam et eandem tam templum fuisse,

digilibLT 609 Seruius

quam curiam: namque in superioribus legimus «tectum augustum», id est augurio conditum, item paulo post «hinc sceptra accipere et primos attollere fasces regibus omen erat, hoc illis curia templum». Merito ergo ad domum regis, quasi ad locum publicum, convocatur senatus: nam ait in septimo «tali intus templo divum patriaque L. s.». Idcirco etiam in Palatii atrio, quod augurato conditum est, apud maiores consulebatur senatus: ubi etiam aries immolabatur, quod, ut in septimo diximus, Vergilius ad Latini transtulit domum. Multi dicunt perite Vergilium nec templi nec curiae hoc loco fecisse commemorationem, sed tantum dixisse ‘intra tecta regia’, ut ostenderet, consilium quod initur, non esse complendum, quia nec rite est inchoatum: ea enim quae dicit Latinus, effectu carebunt. 236 OLLI ‘illi’ secundum Ennium. RVVNT festinanter incedunt. 238 ET PRIMVS SCEPTRIS primus inter sceptriferos. Namque apud maiores omnes duces cum sceptris ingrediebantur curiam; postea coeperunt tantum ex consulibus, et signum erat eos consules fuisse. 239 AETOLA EX VRBE REMISSOS quam condiderunt hi qui de Aetolia venerunt, Graeciae provincia, unde Diomedes habuit socios de tribus eius civitatibus, quas habet Aetolia, Pleurona, Olenon, Calydona. Sic ergo dixit ‘Aetola ex urbe’, ut «tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris». 240 ET RESPONSA REPOSCIT mire ante enim rex solet a legatis universa cognoscere et sic eos praesente populo iterum omnia iubere narrare. Vnde est ‘ordine cvncta suo’: nam nihil licet praetermittere: unde et superflua narrare consuerunt. 243 VIDIMVS O CIVES DIOMEDE aut ‘Diomedem’ legendum, ut sit Latinus accusativus: et admittitur ecthlipsis, ut «multum ille et terris iactatus et alto»: aut si Graecum accusativum facere voluerimus, ‘Diomede’ legamus, et possit fieri synalipha, sicut «Euryale infelix, qua te regione reliqui?». Si autem ‘Diomeden’ dixerimus, nec Latinum est, nec Graecum, nec versus ratio constitit: numquam enim ecthlipsis fit per ‘n’ litteram. Tamen melius est ut ‘Diomede’ legamus, ut sit Graecus accusativus. Nomina enim Graeca in ‘ης’ exeuntia, quae genetivum in ‘εος’ mittunt per plenam elocutionem, cum eundem casum per synaeresin in ‘ους’ miserint, accusativum in ‘η’ mittant necesse est, ideo quia cum naturam suam servant, accusativum in vocalem mittunt, non in consonantem, et debet synaeresis plenitudinis servare rationem: ut ecce Διομήδης plena declinatio est τοῦ Διομήδεος τῷ Διομήδει τὸν Διομήδεα, per synaeresin autem facit τοῦ Διομήδους τῷ Διομήδει τὸν Διομήδη. Ergo hic accusativus ideo in ‘η’ exit, non in ‘ν’, quia cum integrum est

610 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

hoc nomen, in ‘εος’ exit et crescit eius genetivus: si enim isosyllabus sit nominativo, accusativum in ‘ν’ mittit nec habet ‘σ’ in genetivo, ut Θουκυδίδης τοῦ Θουκυδίδου τὸν Θουκυδίδην: nam Διομήδης ideo in genetivo ‘ς’ habet, quia et cum integrum est et Διομήδεος facit, habet ‘ς’ consonantem. 244 CASVS S. OMNES itineris scilicet. Et bene vilitatem singularum rerum generalitate vitavit, ne diceret flumina, latrones et cetera. 245 QVA CONCIDIT ILIA TELLVS ἐμφατικῶς dixit pro ‘urbs Ilia’: nam terra non cecidit, sed civitas. 246 ARGYRIPAM Diomedes fuit de civitate quae Argos Ippion dicitur, quia Homerus Ἄργεος ἱπποβότοιο, Horatius «aptum dicet Argos equis». Hic in Apulia condidit civitatem, quam patriae suae nomine appellavit et Argos Hippion dixit: quod nomen postea vetustate corruptum est, et factum ut civitas Argyrippa diceretur: quod rursus corruptum Arpos fecit. 247 VICTOR distingue. GARGANI CONDEBAT IAPYGIS ARVIS Iapygia pars est Apuliae, in qua est mons Garganus, qui per Calabriam usque in Adriaticum tenditur pelagus: Lucanus «Apulus Adriacas exit Garganus in undas». ‘Gargani’ autem ‘Iapygis’ figura est pro ‘Gargani Iapygii’. Et haec est Iapygia Apuliae, a qua et Iapyx ventus est nominatus: nam Iapydia Venetiae regio est, ab oppido dicta, unde est «tunc sciat aerias A. et N. s. q. c. i. t. et Iapydis». 252 O FORTVNATAE GENTES qui habitatis regna Saturnia, id est o viri semper pace gaudentes! Nam legimus «aurea quae perhibent, illo sub rege f. s., sic placida populos in pace r.». Et bene hoc laudat, quod eis persuadere desiderat. 253 ANTIQVI AVSONII quia. qui primi Italiam tenuerunt, Ausones dicti sunt. QVIETOS quibus est amor pacis a maioribus traditus propter regnum Saturni. 254 IGNOTA LACESSERE BELLA scilicet Troianorum, non omnia generaliter bella: nam legimus «captivi pendent currus curvaeque». SVADET autem ‘vobis’ subaudis: nam non potest dici ‘ suadeo te’, sed ‘tibi’. 255 VIOLAVIMVS quasi sacros: nam violare de religiosis dicimus rebus. Et ingenti arte agit, ne aut victoriam suam sileat, aut non procedendo contra eos quos

digilibLT 611 Seruius

vicit, confiteatur ignaviam, dicens non esse contra eos pugnandum, quos vincere perniciosum est. 257 QVOS SIMOIS PREMAT ILLE VIROS id est toto orbe celebris: alibi «ubi tot Simois c. s. scuta virum galeasque et f. c. v.». 258 SCELERVM POENAS EXPENDIMVS OMNES id est luimus omnes poenas, quae sunt statutae sceleribus. Alii ‘sceleris omnis’ legunt: nam ‘omnes’ non potest ad Graecos referri, quia non omnes pertulere supplicia. 259 VEL PRIAMO MISERANDA MANVS etiam Priamo, ut «carmina vel caelo possunt deducere l.». Est autem Pacuvii qui ait «si Priamus adesset, et ipse eius commiseresceret». SCIT TRISTE MINERVAE SIDVS fabula hoc habet: propter Cassandrae stuprum Graecis iratam Minervam, vel quod ei victores per superbiam sacricare noluerunt: unde eos redeuntes gravissima tempestate fatigatos per diversa dispersit: Horatius «cum Pallas usto vertit iram ab Ilio». Re vera autem constat Graecos tempestate laborasse aequinoctio vernali, quando manubiae Minervales, id est fulmina, tempestates gravissimas commovent. Vnde perite dicendo ‘sidus’ utrumque complexus est: nam sidus et tempestatem significat et re vera sidus. Haec autem numina quae inter sidera non videmus, licet sua signa propria non habent, cum aliis potestate permixta. Vt ophiuchus ipse est Aesculapius, gemini Apollinis et Herculis esse dicuntur, sic Minervae aries esse dinoscitur. 260 VLTORQVE CAPHEREVS τὸ αὐτὸ est, id est cautes Euboicae: nam Euboea insula est in qua mons Caphereus, circa quem Graeci periere naufragio. ‘Vltor’ autem dixit ideo, quia Nauplius, Palamedis pater, dolens filium suum factione interemptum, ut in secundo memoravimus, cum videret Graecos tempestate laborare, montem Caphereum ascendit et elata facula signum dedit vicini portus, qua re decepti sunt Graeci et eos inter asperrimos scopulos pertulere naufragia. 262 ATRIDES PROTEI MENELAVS Agamemnon et Menelaus uno quidem fataliter fuerunt supplicio destinati. Namque Atreus et Thyestes fratres fuerunt in se invicem saevi, adeo ut Thyestes cum Aerope, fratris uxore, concumberet: quod dolens Atreus liberos ei epulandos adposuit. Sed cum Thyestes post cognitum facinus requireret ultionem, ei Apollo respondit, posse alio scelere illius facinoris vim invicem nasci, scilicet si cum Pelopia, filia sua, concumberet. Quo facto natus est Aegisthus, fatalis in Atrei geminam subolem. Sed Iuppiter Menelai fata miseratus est propter Helenae iugale consortium, et eum per diversa errare maluit, quam Aegisthi manibus interire. Hic errans ad Aegyptum usque pervenit, ubi Proteus, deus marinus, regnaverat, cui aliquando rapta a Theseo Helena dicitur commendata:

612 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

unde quidam dicunt quod ad eam petendam Menelaus ad Aegyptum profectus sit post bella Troiana. Sunt qui volunt nec raptam esse a Paride Helenam, sed aliam causam belli fuisse Troiani, illam scilicet, quod Herculem, quaerentem Hylam, suscipere noluerunt. Qui autem volunt raptam eam a Paride, hoc dicunt, quod recepta a Proteo per Theseum ad Menelaum transitum fecerit et sic eam Paris rapuerit: secundum quod, ut supra diximus, Menelaus ad Aegyptum Iovis voluntate pervenerit, scilicet ne ab Aegistho possit interimi. Quod autem ait ‘Protei columnas’ ratione non vacat: nam columnas Herculis legimus et in Ponto et in Hispania. Hunc autem Proteum fortissimum et invinctissimum constat fuisse. Novimus autem quod omnes Hercules fortes dicebantur: unde videtur hoc adfectasse Vergilius, ut pro finibus ‘Protei columnas’ diceret, quas habuit Hercules, ut ostenderet eum etiam Herculem dictum. ADVSQVE COLVMNAS PROTEI usque ad fines Aegypti, hoc est usque ad Pharon, ante insulam, nunc partem Alexandriae: Lucanus «nunc claustrum pelagi cepit Pharon: insula quondam in medio stetit illa mari sub tempore vatis Proteos, at nunc Pellaeis est proxima muris». ‘Protei’ autem Latinus est genetivus, constrictus per synaeresin. ‘Adusque’ autem sic est dictum quemadmodum «Siculo prospexit abusque Pachyno»: nam cum praepositioni numquam cohaereat praepositio, ‘abusque’ et ‘adusque’ licenter admissum est. 263 EXVLAT proprie: nam exulare dicuntur qui extra solum sunt. Sane sciendum quia quo tempore Menelaus iit ad Aegyptum, perdidit Canobum gubernatorem, a quo vicina civitas nomen accepit, quae hodieque mutata littera Canopos nominatur. CYCLOPAS Graecae declinationis accusativus est. Vnde Graecum habebit accentum: nam latine ‘cyclopes’ dicimus; sed sic versus stare non poterat. 264 REGNA NEOPTOLEMI REFERAM subaudis ‘eversa’, quod ex posterioribus intellegitur. Pyrrho autem quid contigerit manifestum est: nam, ut in tertio legimus, cum vellet ducere Hermionen, Oresti ante desponsatam, ab eo est inter aras Apollinis interemptus: unde est «et scelerum furiis agitatus Orestes excipit incautum patriasque obtruncat ad aras». VERSOSQVE PENATES IDOMENEI Idomeneus rex Cretensium fuit: qui cum tempestate laboraret, vovit se sacrificaturum de ea re quae ei primum occurrisset. Casu ei primus filius occurrit: quem cum, ut alii dicunt, immolasset, ut alii, immolare vellet, ob crudelitatem regno a civibus pulsus est: unde est «fama volat pulsum regnis cessisse paternis Idomenea ducem». Alii dicunt quod abscedens cuidam suum commendaverat regnum, qui per eius absentiam occupavit imperium et reversum pepulit. Ergo ‘versos penates’ aut eversos et funditus dirutos accipiendum: aut certe in aliena iura conversos. 265 LIBYCONE HABITANTES LITORE LOCROS ut etiam in tertio diximus, Locri, socii Aiacis Oilei, fuerunt Epizephyrii et Ozolei; sed in tempestate divisi sunt adeo, ut Epizephyrii tenerent Bruttios, de quibus ait in tertio «hic et Narycii posuerunt

digilibLT 613 Seruius

moenia Locri», Ozolei vero deferrentur Pentapolim, de quibus nunc queritur dicens ‘Libycone habitantes litore Locros’? 268 DEVICTA ASIA SVBSEDIT ADVLTER legitur et ‘devictam Asiam’: quod si est, ita intellegimus ut ‘subsedit’ sit dolo possedit - Lucanus «subsidere regnum Chalcidos Euboicae»: unde et subsessores dicuntur, qui insidiis tauros interimunt, et hostium dolos subsessas vocamus - ut sit sensus: ab Agamemnone devictam Asiam adulter Aegisthus factione possedit. Melius tamen est ut ‘devicta Asia’ legamus, secundum quod ‘subsedit’ erit remansit, ut «extremus galeaque ima subsedit Acestes», ut sit sensus: Asia propter adulterium pertulit bella, quae remanente adultero finita esse nihil profuit, ut cum indignatione sit dictum, dum primum vindicatur adulterium, aliud rursus emersit. 267 PRIMA INTRA LIMINA in ipso limine imperii, id est in litore, quia secundum Homerum Clytemestra Agamemnoni occurrit ad litus et illic eum susceptum cum adultero inter epulas interemit: quod et Iuvenalis tangit dicens «quippe ille deis auctoribus ultor patris erat caesi media inter pocula». Alii autem dicunt quod in ipso regressu, id est prima die qua domus suae limen ingressus est, consilio Aegisthi ab uxore vestem accepit clauso capite qua inplicatus adulteri manibus interiit. 269 INVIDISSE DEOS Stheneli filius Cyllarabus Aegialiam, Diomedis uxorem, cognovit adulterio: quo comperto Diomedes reverti noluit et in Apuliae partibus sibi condidit sedes. Quod Veneris dolo dicitur esse perfectum, quam in bello Troiano vulneraverat: unde ait ‘invidisse deos’. 270 PVLCHRAM CALYDONA VIDEREM unam de supradictis civitatibus, quibus imperavit. 271 NVNC ETIAM HORRIBILI VISV P. S. hoc loco nullus dubitat fabulae huius ordinem a Vergilio esse conversum: nam Diomedis socios constat in aves esse conversos post ducis sui interitum, quem extinctum inpatienter dolebant. Hae aves hodieque Latine Diomedeae vocantur, Graeci ἐρωδιούς dicunt. Habitant autem insulam Febram sive Electridem quae est haud longe a Calabria, in conspectu Tarentinae civitatis. Quinetiam de his avibus dicitur quod Graecis navibus laetae occurrant, Roma venientibus Latinas vehementer fugiant, memores et originis suae et quod Diomedes ab Illyriis interemptus est. PORTENTA S. re vera portentum est homines in aves esse conversos. 272 ET SOCII AMISSI legunt non nulli et ‘admissis pennis’; melius est ‘amissi’.

614 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

274 LACRIMOSIS VOCIBVS dolentes vel suam mutationem, vel regis interitum: namque hoc tangit latenter. 275 SPERANDA pro ‘timenda’, ut «hunc ego si potui tantum sperare d.», et est acyrologia. 276 CAELESTIA CORPORA Martis et Veneris, quae numina vulneravit in bello. 277 VENERIS VIOLAVI VVLNERE DEXTRAM artificiose agit: nam sciens ea quae dicuntur in fine, inhaerere animis, suos casus ultimos memorat. Perite etiam Venerem tantum vulneratam a se esse dicit, Martis supprimens nomen, quod ei poterat esse gloriosius: ut videatur omnia quae pertulit, odio Veneris pertulisse, contra cuius filium nunc vocatur ad pugnam, ut negans etiam nunc paria formidare videatur. ‘Dextram’ autem secundum Homerum, qui ait ἐπὶ καρπῷ. 278 TALES INPELLITE PVGNAS quarum est periculosa victoria. 279 NEC MIHI CVM TEVCRIS VLLVM POST ERVTA BELLVM PERGAMA ne ei obiciatur illa coniuratio quam apud Aulidem Graeci inierunt, dicit in Troiae excidio sacramentum coniurationis esse conpletum; namque in Troian, non in Troianos coniuraverant Graeci: huc enim spectat quod dicit, nullum se cum Troianis habere bellum post dirutam Troiam. 280 NEC VETERVM MEMINI LAETORVE MALORVM nec meminisse volo victoriarum mearum quarum nullus oblivisci consuevit, nec laetor Troianorum malorum pro ‘Troianis malis’ quae nobis bellantibus pertulerunt: non enim potest de suis malis dicere, cum et mala sua nullus obliviscatur, et ea ipse paulo ante memoraverit. ‘Laetor’ autem ‘malorum’ figura Graeca est, sicut Horatius «agrestium regnavit populorum» pro ‘agrestibus populis’. 281 MVNERA QVAE PATRIIS AD ME PORTASTIS AB ORIS hinc iam suasio est et consilium; nam finita est auxiliorum negatio: unde et paulo post Venulus ita dividit dicens ‘et responsa simul quae sint, rex optime, regis audisti et quae sit magno sententia bello’, scilicet audisti et quemadmodum negarit auxilia, et quod nobis dederit de pace consilium. 282 STETIMVS TELA ASPERA CONTRA CONTVLIMVSQVE MANVS id est et comminus, et e longinquo inter nos bella tractavimus.

digilibLT 615 Seruius

284 QVANTVS IN CLIPEVM ADSVRGAT aut ‘quantus’ est quotiens in hostem pergens erigit scutum: aut pugnandi exsecutus est genus. Qui autem scripserunt de arte militari dicunt summum genus esse dimicandi, quotiens calcato umbone adversarii se in hostilem clipeum erigit miles et ita contra stantis vulnerat terga. 285 SI DVO PRAETEREA hoc est alios duos. 287 DARDANVS pro ‘Dardanius populus’. Et posuit principale pro derivativo; Homerus τὸν δ᾿ ἔκτανε Δάρδανος ἀνήρ. 288 CESSATVM EST tardatum: et mire quia non habet quos inputet Troianis triumphos, vult eis excidii tarditatem pro victoria cedere. 290 VESTIGIA RETTVLIT et retro acta est et repulsa. 292 HIC PIETATE PRIOR ideo Aenean plus laudat quod Latinis, pacem petituris est utile, ut eum se credant posse facilius exorare. ‘Prior’ praestantior, melior. 293 QVA DATVR qua potest, quacumque ratione permittitur. 296 PER ORA TVRBATA pro ‘per ora turbatorum’. 298 CLAVSO GVRGITE saxorum obiectione praecluso. 301 PRAEFATVS DIVOS more antiquo: nam maiores nullam orationem nisi invocatis numinibus inchoabant, sicut sunt omnes orationes Catonis et Gracchi; nam generale caput in omnibus legimus. Vnde Cicero per inrisionem ait «si quid ex vetere aliqua oratione ‘Iovem ego optimum maximum’». 302 ANTE EQVIDEM SVMMA DE RE STATVISSE LATINI latenter arguit Turnum, quod sibi non obtemperaverit, ut foedus fieret, in septimo scilicet ubi dixit «te, Turne, nefas, te triste manebit supplicium»: nam modo hoc tempus revolvit. VELLEM STATVISSE olim est quod volui his malis terminum dare. ‘Vellem’ autem ‘statuisse’ sic dixit ut ‘vellem fecisse’: et est conpendiosa elocutio, cum querimur non esse factum quod fieri debuit.

616 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

305 BELLVM INPORTVNVM coepit grandem iracundiam, et sic in haec verba prorupit. ‘inportunum’ autem est quod caret portu, id est quiete, ubi nullus portus est. Nam hoc dicit in naufragium quodammodo fertur ista contentio, quia supra audierat periculum esse etiam superare Troianos. CVM GENTE DEORVM qui a diis originem ducunt. 306 INVICTISQVE VIRIS atqui supra legimus «bis capti Phryges». Sed invictos ideo dicit, quia sequetur ‘nec victi possunt absistere bello’. ‘Possunt’ autem ‘absistere’ mire ait, ac si diceret: etiam si velint, a bellis discedere natura non patitur. 308 ADSCITIS evocatis, adiunctis. 309 SPES SIBI QVISQVE subaudis ‘sit’. SED HAEC QVAM ANGVSTA VIDETIS ut unusquisque in se tantum spem habeat quam sit augustum, videtis. CETERA absolute dixit, id est exercitus, auxilia, vires imperii: quae quia sic videtis adflicta, quid restat, nisi ut pacem petamus? 311 ANTE OCVLOS INTERQVE MANVS SVNT OMNIA VESTRAS ac si diceret, non egent narratione ‘inter manus’. 312 NEC QVEMQVAM INCVSO excusatio haec ostendit obliquam esse in Turnum orationem Latini. 313 FVIT exhausta et consumpta est. TOTO CERTATVM EST CORPORE REGNI imperii omnibus viribus. 314 DVBIAE MENTI meae, scilicet cogitanti. 316 EST ANTIQVVS AGER TVSCO MIHI PROXIMVS AMNI hoc loco Donatus erravit dicens, agrum quem Latinus donare debuit, esse in Campania iuxta Ufentem fluvium, cuius terras vicinas Tusci aliquando tenuerunt, ut inde dictum sit ‘Tusco mihi proximus amni’. Agit etiam hoc argumento, quod illic est locus qui hodieque pinetum vocatur. Sed constat omnia illa loca esse campestria, nec procedit quod dicitur ‘celsi plaga pinea montis’. Vnde sequenda est potius Livii, Sisennae et Catonis auctoritas: nam paene omnes antiquae historiae scriptores in hoc

digilibLT 617 Seruius

consentiunt. Cato enim in originibus dicit Troianos a Latino accepisse agrum, qui est inter Laurentum et castra Troiana. Hic etiam modum agri commemorat et dicit, eum habuisse iugera IIDCC. TVSCO MIHI PROXIMVS AMNI Tiberino. 317 LONGVS IN OCCASVM ea parte, qua in occidentem tenditur, longior. FINES SVPER VSQVE SICANOS usque ad fines, quos Siculi aliquando tenuerunt, id est usque ad ea loca in quibus nunc Roma est: haec enim Siculi habitaverunt, unde est «et gentes venere Sicanae saepius». 318 AVRVNCI RVTVLIQVE SERVNT subaudis a superioribus ‘mihi’: nam et supra ait ‘est mihi antiquus ager’. Ergo suum agrum pollicetur, aut quem tamquam stipendiarium habebant Rutuli et Aurunci, aut ad quem colendum quasi regi operas dabant: unde superfluum est quod ait Donatus, non potuisse fieri ut praesente Turno ager Rutulorum a Latino donaretur Aeneae. 319 DVROS EXERCENT COLLES extenuat agri meritum, quo vile videatur esse quod donat. Hinc etiam illud est ‘atque horum asperrima pascunt’, et supra ‘Aurunci Rutulique serunt’, id est nec operis suis excolitur. 321 CEDAT AMICITIAE in pretium concedat amicitiarum. 322 AEQVAS DICAMVS LEGES ut pari inter nos societate versemur, id est ut sit neuter inferior. SOCIOSQVE IN REGNA VOCEMVS non stipendiarios, ut in quarto «cuique loci leges dedimus». 325 POSSVNTQVE SOLO DECEDERE NOSTRO scit eos fataliter ad Italiam venisse: nam audiit et a Fauno «externi venient generi» et ab Ilioneo «sed nos fata deum vestras exquirere terras imperiis egere suis». Tamen propter Turnum simulat ignorantiam, ut se etiam circa eum aequum praestare videatur. Multum est autem quod ait ‘possunt’. 327 IACET OMNIS AD VNDAM MATERIES iterum extenuat. 329 NAVALIA DEMVS ‘navalia’ dicimus loca ubi naves sunt; sed modo de Graeco transtulit et ‘navalia’ posuit pro trabibus de quibus naves fiunt: nam Homerus νήιον dicit navale lignum.

618 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

331 PRIMA DE GENTE et ex numero et ex nobilitate legatorum intellegitur negotii magnitudo. 334 ET SELLAM REGNI TRABEAMQVE INSIGNIA NOSTRI bene ‘nostri’. Romanorum imperatorum insigne fuit sella curulis et trabea: nam diadema italarum gentium reges non habebant. Et sciendum sellam curulem a curru dictam, quod hi tantum ea utebantur qui triumphali curru invecti fuissent: sicut etiam palmata dicitur toga quam merebantur hi qui reportassent de hostibus palmam. 335 IN MEDIVM in commune, ut «in medium quaerebant». 337 OBLIQVA INVIDIA hoc est qui non ex aperto inpugnabat Turnum, sed eum reipublicae simulata defensione lacerabat. 338 LARGVS OPVM abundans divitiis, non qui multa donaret. 339 NON FVTTILIS AVCTOR non inanis: nam futtile vas quoddam est lato ore, fundo angusto, quo utebantur in sacris Vestae, quia aqua ad sacra hausta in terra non ponitur, quod si fiat, piaculum est: unde excogitatum est vas, quod stare non posset, sed positum statim effunderetur. Vnde et homo, commissa non retinens, futtilis dicitur, contra ‘non futtilis’ bonus in consiliis, non inanis. 340 SEDITIONE POTENS praepotens in movenda, non in conprimenda seditione. 341 INCERTVM DE PATRE FEREBAT non ignobile, sed penitus ignoratum. 342 ONERAT dictis hoc sermone ostendit, eum etiam exhortatione gravatum Latini. 343 REM NVLLI OBSCVRAM callide et oratorie agit et in omnibus adulatorie respondet dictis Latini: supra enim ille dixerat «ante oculos interque manus sunt omnia vestras». Sane quasi praeditum oratorem exprimit, quia supra de eo dixit ‘et lingua melior’. 344 O BONE REX bene addidit ‘bone’, et auxit epitheto dignitatem: ‘rex’ enim medium est; nam et bonus esse et pessimus potest.

digilibLT 619 Seruius

345 MVSSANT modo ‘verentur’ significant; alias ‘dubitant’, ut «mussat rex ipse Latinus quos generos vocet»; interdum ‘susurrant’, ut de apibus dicit «mussant oras et l.». Sed proprie ‘mussare’ est obmurmurare et muto esse vicinum. 346 FLATVSQVE tumores. Aut ponat superbiam, aut ‘nostros flatus remittat’, id est nobis respirare concedat. 347 CVIVS OB AVSPICIVM invidiose Turni auspiciis inputat quod tantus periit exercitus, ac si diceret: si malis tuis ominibus non egrederentur, possent forsitan superare virtute. Sane sciendum hunc exprimere quicquid verecunde celavit Latinus. MORESQVE SINISTROS contrarios, quia in principio Latino obtemperare noluit. 349 LVMINA DVCVM id est proceres, ut «o lux Dardaniae». 350 CONSEDISSE VRBEM in luctum esse demersam. 351 FVGAE FIDENS illuc respicit quod bella deseruit, Iunone faciente. ‘Fugae’ autem figurate dixit quod non ‘fuga fidens’. CAELVM TERRITAT armis dictum quidem Vergilii gravitati non convenit, sed perite Dranci haec data sunt verba, qui tumida uti oratione inducitur: unde ei paulo post obicit Turnus, «quae tuto tibi magna volant», item «proinde tona eloquio», item «ventosa in lingua». Deinde diximus Drancem librare se ad orationem Latini: unde nunc dicit ‘et caelum territat armis’, quia audierat ‘bellum inportunum, cives, cum gente deorum'. 352 MITTI DARDANIDIS DICIQVE I. ‘mitti’ aurum, ebur, sellam et cetera, ‘dici’ de navibus vel agro. 355 EGREGIO GENERO DIGNISQVE HYMENAEIS ergo Turnus videtur indignus. 356 AETERNO FOEDERE FIRMES natae scilicet coniunctione: nam munera et contemni poterant, generis vero coniunctione in aeternum pacis foedera firmabantur. Hoc autem dicto latenter etiam Latini pudorem exonerat, qui Turno etiam suam promiserat filiam, dicens causam reipublicae praeponderare debere et propter pacem civium Turno Aenean esse praeferendum. 357 TERROR ‘terror’ est proprie qui aliis infertur, ut si dicas ‘ille habet terrorem’, id est timendus est: unde et terribilis dicitur. ‘Metus’ autem est quem habent timentes.

620 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

sed nunc usurpative terrorem pro metu posuit, nam hoc dicit: quod si tantum Turnum timemus. 358 VENIAMQVE OREMVS AB IPSO CEDAT Asper hic distinguit. 360 QVID MISEROS TOTIENS IN APERTA PERICVLA CIVES PROICIS quasi viles et abiciendos. Et ingenti pondere universa verba sunt posita. 361 LATIO non uni civitati. CAPVT principium. Et est antiquum: Terentius «nam si hic mali est quicquam, illic huic rei est caput». 362 NVLLA SALVS BELLO plus est, quam si ‘spes’ diceret. PACEM TE POSCIMVS OMNES ‘te poscimus’, qui solus es causa bellorum: nam Aeneas iam pacem promisit. 363 SOLVM INVIOLABILE PIGNVS id est Laviniam. Et hoc est quod ait supra ‘pacem hanc aeterno foedere firmes’. 364 INVISVM QVEM TV TIBI FINGIS bene ‘quem tu tibi fingis’, ne ei tamquam inimico minime credatur. Et hoc dicit: non sum quidem inimicus, sed si velis esse, non recuso: nam hoc est ‘et esse nil moror’. 366 FVSI fugati. 367 DESOLAVIMVS AGROS vel dum occiduntur, vel dum coguntur ad militiam: nam legimus «et latos vastant cultoribus agros». 369 DOTALIS REGIA CORDI EST hoc est regnum Latini: sic alibi «non haec dotalis regia Amatae». 371 SCILICET VT TVRNO CONTINGAT REGIA CONIVNX haec cum quadam inrisione dicuntur. 372 INHVMATA INFLETAQVE TVRBA atqui sepulti sunt omnes qui in bello perierant, ut legimus supra. Sed hoc factum est Aeneae beneficio, qui sepulturae

digilibLT 621 Seruius

eorum reddidit socios. Ergo quantum ad Turnum pertinet, insepulti sunt: nam campos in sua potestate retinebat Aeneas. 373 ETIAM TV heia: nam hortantis adverbium est hoc loco. Alias ‘adhuc’ significat et est temporis, ut «etiam currus, etiam arma tenentem». Apud maiores ‘etiam’ consentientis fuerat, quod tamen in his recentibus idoneis non invenitur. VIS virtus. 377 IMO PECTORE VOCES habitum futurae orationis ostendit more suo. 378 LARGA QVIDEM SEMPER DRANCE TIBI COPIA FANDI TVM CVM BELLA MANVS POSCVNT sunt multa sua vi optima, quae quoniam per se non possunt vituperari, ab accidentibus vituperantur, ut hoc loco quoniam eloquentia per se est optima, eam culpat ex tempore, dicens: tunc incumbis eloquentiae, cum manus bella deposcunt. 379 PATRIBVSQVE VOCATIS PRIMVS ADES bella penitus ignorans atque formidans, primus es inter senes ad danda consilia. 381 MAGNA VOLANT Homerus ἔπεα πτερόεντα προσηύδα. DISTINET arcet, repellit, proprie extra tenet. Nam ‘dis’ separantis est, unde et ‘diduco’ et ‘distraho’ dicimus. 383 MEQVE TIMORIS ARGVE TV DRANCE ut «cantando tu illum»? ‘Arguo’ autem genetivum regit, ut ‘arguo te caedis, insidiarum’. Et est de Graeco: nam ita dicunt κατηγορῶ σε φόνου. 384 QVANDO siquidem. et per inrisionem in illum suas confert laudes. 386 INSIGNIS CAMPOS nobilitas, clarificas: nam verbum est ‘insignio insignis’. Et dicit exauctorari eius debere sententiam, quod de bello iudicat virtutis ignarus. 389 ISTIS δεικτικῶς. 392 PVLSVS EGO quia ille dixerat «pone animos et pulsus abi». Et agit coniectura: nam hoc vult intellegi, non posse dici merito pulsum eum, qui insequendo bella

622 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

deseruit. Aperte autem hoc dicit: potest merito credi quod pulsus sit is, cuius tot extant tropaea? 394 CVM STIRPE occiso enim Pallante interiit eius cuncta posteritas. 396 BITIAS subaudis ‘ingens’ a consequentibus. 397 MILLE finitus numerus pro infinito. 398 AGGERE SAEPTVS supra et «vestris, o cives, undique saeptus aggeribus». 399 NVLLA SALVS BELLO CAPITI CANE TALIA DEMENS DARDANIO quotiens argumentum non possumus solvere, aut contraria obiectione aut risu aut maledicto, ut hoc loco, adversario respondemus. ‘Cane’ pro ‘divina’. 400 PROINDE itaque. Et est ordo ‘nulla salus bello; proinde omnia magno ne cessa turbare metu’: cetera per parenthesin dicta sunt. 401 EXTOLLERE VIRES GENTIS BIS VICTAE CONTRA PREMERE ARMA LATINI haec est virtus eloquentiae. ‘Arma’ autem ‘Latini’ invidiose dixit: nam debuit ‘mea’ dicere. 403 MYRMIDONVM PROCERES Graecorum principes. Dicit autem Patroclum et Achillem: nam licet ipsi aliunde fuerint, tamen Myrmidonibus imperarunt. Haec autem ponit inter inpossibilia. Et utitur Graeco proverbio ἄνω ποταμοί: sic Horatius «et ante Padus Matina laverit cacumina». Et sic est modo dictum, ut in quarto «nunc Lyciae sortes, nunc et Iove missus ab ipso». 405 RETRO FVGIT AVFIDVS VNDAS Apuliae fluvius est, cadens in Adriaticum pelagus. 406 VEL CVM SE PAVIDVM CONTRA MEA IVRGIA FINGIT contra illud quod ait «det libertatem fandi flatusque remittat». Nam hoc dicit: timorem suum naturalem invidiose in meam causam retorquet, ut meae praesentiae, non illius naturae, quod timet esse videatur. Hoc est enim quod planius infert, dicens ‘et formidine crimen acerbat’.

digilibLT 623 Seruius

407 ARTIFICIS SCELVS nam sceleratorum est simulare formidinem. 409 HABITET TECVM ET SIT PECTORE IN ISTO pessima et vilis anima habitet in membris congruis: nam ‘talem’ vilem et pessimam accipimus, quam nefas est perire ea dextera, quae viros fortes tantum consuevit occidere. 410 CONSVLTA REVERTOR ‘consultor’ est qui consulit, ‘consultus’ qui consulitur, ‘consultum’ vero res ipsa de qua quis consulitur. 411 SI NVLLAM NOSTRIS VLTRA SPEM PONIS IN ARMIS insinuatione utitur, id est callido et subtili aditu ad persuadendum: vult enim dicere melius esse interire, quam pacem rogare. Quod quia aperte non audet dicere, latenter et paulatim ad hoc serpit. Namque inter principium et insinuationem hoc interest, quod principium est aperta rei enuntiatio, insinuatio autem, ut diximus, est callida et subtilis oratio. ‘In armis’ aut meis, aut Latinorum omnium generaliter. 412 SI TAM DESERTI SVMVS propter Diomedem, qui solus negavit auxilia. 413 NEQVE HABET FORTVNA REGRESSVM omnia quae sibi possunt obici, ponit, sed cum solutionibus suis; nam et fortuna non est inmutabilis, et qui semel pellitur, iterum in proelium potest reverti. Et ab auxiliis non sunt penitus destituti, et in ipsorum exercitu est adhuc plurimum spei. Est autem syllogismus. 415 QVAMQVAM O SI SOLITAE QVIDQVAM VIRTVTIS ADESSET non se inertiae arguit, sed queritur de virtute omissa per neglegentiam. ‘O’ autem dolentis est exclamatio, et intellegimus inmoratam esse illic eius orationem: nam exarsit dolore, quia aperte non potuit dicere moriendum potius esse, quam hostes rogandos: quod tamen dicit, conferens se ad alias personas et laudans eos quibus contigit perire, ne ista conspicerent. 416 ANTE ALIOS melior, omnibus praeferendus. FORTVNATVSQVE LABORVM sicut «laeta laborum»: et est Graecum. 417 TALE VIDERET vel hostes rogari: vel, quod latenter insinuat, tradi alteri sibi ante desponsatam.

624 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

418 SEMEL ORE MOMORDIT cito, confestim, id est qui tota mortis celeritate consumptus est. Vulnerati autem solent vel terram vel arma mordere, ne dolorem eorum indicet gemitus: Lucanus de Pompeio «timuit, ne quas effundere voces vellet et aeternam fletu corrumpere famam». 420 VRBES ITALAE quia Diomedes peregrinus fuerat. Nam hoc dicit: habemus robur Italum, non Graecum militem, inermem et dissolutum. SVPERSVNT superabundant, adsunt ultra quam bella deposcunt. 421 SIN ET TROIANIS CVM MVLTO GLORIA VENIT SANGVINE mire agit, post confirmatas partes suas Troianorum vires inminuens. Quid enim proderat dixisse, quod superessent Latinis auxilia, si etiam Troianorum integrae vires esse probarentur? CVM MVLTO GLORIA VENIT SANGVINE ac si diceret: non est iudicanda victoria quae per inmensa detrimenta contigit. Et hoc est unde laudat Sallustius duces, qui victoriam «incruento exercitu» reportaverunt. 422 SVNT ILLIS SVA FVNERA id est Troianis. Legitur et ‘illi’, et aut ‘Aeneae’ intellegimus, aut adverbium loci est pro ‘illic’, ut in secundo «patet isti ianua leto» pro ‘istic’. PARQVE PER OMNES TEMPESTAS sic alibi «quanta per Idaeos saevis effusa Mycenis tempestas ierit campos»: nam bello crebro comparat tempestatem. 423 INDECORES ‘decor’ decoris facit, sicut ‘auctor’ auctoris: ‘decus’ decoris, sicut ‘pecus’ pecoris. Similiter facit et in compositione ‘indecor’ indecoris, ‘indecus’ indecoris. Ergo in neutro ‘co’ brevis est, in masculino producitur: unde apparet systolen fecisse Vergilium. Nam ‘indecores’ nominativus est pluralis a masculino, ab eo quod est ‘indecor’: nam non potest ‘hic indecus’ facere: neutrum enim ‘us’ terminatum, masculinum ex se non facit. Aut certe dicamus ‘indecores’ declinationem esse, cuius nominativus singularis non invenitur. IN LIMINE PRIMO quasi in ipso initio et aditu infelicitatis: et ad illud respexit quod supra dixerat «et semel agmine verso funditus occidimus». 425 MVLTA DIES illi rei vehementer incumbit, quia dixerat «neque habet Fortuna regressum», dicens Fortunam tam labores, quam felicitates pro temporum qualitate mutare. ‘Dies’ tempus. 427 LVSIT decepit, ut «quid natum totiens, crudelis tu quoque, falsis ludis imaginibus?» ET IN SOLIDO RVRSVS FORTVNA LOCAVIT subaudis ‘multos’.

digilibLT 625 Seruius

Et est sensus: in solidum revocavit oppressos paulo ante derelictos, lusit vero et decepit felices. 428 NON ERIT AVXILIO NOBIS AETOLVS ET ARPI redit ad rem, quia occurrebat: sed negantur auxilia. Aetolum autem dicendo eius vires ex Graecae gentis commemoratione debilitat. 429 AT MESSAPVS ERIT FELIXQVE TOLVMNIVS bene duo iunxit quae quaeruntur in bello, fortitudinem et felicitatem: nam de Messapo iam legimus «quem neque fas igni cuiquam, nec sternere ferro». Vtrumque autem contra Diomedem dixit, quem dicendo Graecum, inertem significavit. Infelicitatem vero eius supra dicta legatorum verba testantur. 430 NEC TARDA SEQVETVR GLORIA litotes figura: minus enim dixit quam voluit. Nam hoc significat: Latina pubes celerrime victoriam adipiscetur, quam vix Graeci post decennium sunt adepti. 432 EST ET VOLSCORVM EGREGIA DE GENTE CAMILLA ut in septimo, segregem eam a virorum efficit moltitudine: et quoniam a sexu non potest, laudat ex gente. 434 QVOD SI ME SOLVM TEVCRI IN CERTAMINA POSCVNT quia audivit «illum aspice contra qui vocat». Etiam utitur ductu: nam oblique promittit se singulari certamine dimicare velle, cum nolit. Similiter etiam in duodecimo agit, dicens inrisorie «sedeant spectentque Latini». 435 TANTVMQVE BONIS COMMVNIBVS OBSTO et in tantum obsum commodis publicis, ut nisi solus dimicavero, concidat universa res publica. 436 NON ADEO non multum: nam verecunde dicit adsuetam manibus suis esse victoriam. 437 TANTA PRO SPE ut solus dicar servasse rempublicam. 438 IBO ANIMIS CONTRA ac si diceret, si desunt corporis vires. VEL etiam. MAGNVM PRAESTET ACHILLEM et ‘praesto illum’, idest melior illo sum, et ‘praesto illi’ dicimus: Cicero in Caesarianis «tanto ille superiores vicerat gloria, quanto tu omnibus praestitisti».

626 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

439 VVLCANI MANIBVS PARIA INDVAT ARMA bene addidit ‘paria’, nam etiam Aeneas habuit arma Vulcania: licet possimus dicere quod hoc Turnus ignoret; quod tamen non valde idoneum comprobatur. 440 VOBIS ANIMAM HANC SOCEROQVE LATINO bene sibi et favorem conciliat populi, et a soceri nominis praeiudicio Latini inplicat voluntatem. 441 VLLI VETERVM SECVNDVS dicimus et ‘secundus illi’ et ‘secundus ab illo’. 443 NEC DRANCES POTIVS SIVE EST HAEC IRA DEORVM MORTE LVAT SIVE EST VIRTVS ET GLORIA TOLLAT sensus obscure quidem dictus, sed facilis et qui de usu numquam recedat: nam ita irati de inimico dicere consuevimus ‘abeat tamen, nec bonis meis nec malis rebus intersit: nolo sit aut meae particeps gloriae, aut mihi invidiam ex infelicitatis communione commoveat’: sicut nunc de Drance dicit ‘sive est haec ira deorum, morte luat’, id est, si pereundum est iracundia deorum, nolo invidiam sustinere, si Drances pariter forte moriatur; si vero me virtus et gloria comitabuntur, nolo ignavus felicitatis alienae sit particeps, si, dum meis pugnat auspiciis, forte superarit. 446 CASTRA AENEAS ACIEMQVE MOVEBAT id est ducebat exercitum, ut «nos castra movemus»: Lucanus «Brundisium decimis iubet hanc attingere castris», decima deductione. 453 FREMIT ARMA IVVENTVS hoc fremebant ‘arma arma’. Et militaris vox est. 454 MVSSANT modo ‘queruntur’. 455 DISSENSV VARIO alii enim Turni dicta, alii Drancis probabant. 457 PISCOSOVE AMNE PADVSAE Padusa pars est Padi: nam Padus licet unus sit fluvius, habet tamen fluenta plurima, e quibus est Padusa, quae quibusdam locis facit paludem, quae plena est cycnorum. 458 STAGNA LOQVACIA hypallage in quibus habitant cycni loquaces. ‘Rauci’ autem τῶν μέσων est: nam modo canoros significat, alias vocis pessimae: Iuvenalis

digilibLT 627 Seruius

et «rauci Theseide Cordi»: sicut ‘venenum’ et de bono et de malo dicitur, ut ‘odor’ et bonus et malus vocatur. 459 ARREPTO TEMPORE inventa oportunitate. 460 SEDENTES pigri, ut «inmunisque sedens aliena ad pabula fucus». 463 ARMARI EDICE figura est, dic ut armentur. ‘Edice’ autem plenus est imperativus; nam ab omnium coniugationum infinito detracta ‘re’ ultima sillaba fit imperativus, ut ‘amare ama’, ‘docere doce’, ‘legere lege’, ‘audire audi’. Cum autem ‘fac’ vel ‘dic’ dicimus, apocopen verba patiuntur. MANIPLIS ars quidem exigebat ut ‘ma’ haberet accentum: ‘ni’enim longa quidem est, sed ex muta et liquida: quod quotiens fit, tertia a fine sortitur accentum, ut ‘latebrae’ ‘tenebrae’. Tamen in hoc sermone ut secunda a fine accentum habeat usus obtinuit. MANIPLIS signiferis, qui secundum antiquum morem in legione erant triginta: legio autem habebat cohortes decem, sexaginta centurias, licet in his rebus accessu temporis ducum varietas semper mutaverit militiae disciplinam. 464 EQVITES MESSAPVS IN ARMIS ET CVM FRATRE CORAS LATIS DIFFVNDITE CAMPIS ‘equitem in armis’, id est armatum; nam figura est. ‘Messapus’ autem ut diceret, vitavit ὁμοιοτέλευτον: nam vitiosum erat ‘Voluse’ ‘edice’ ‘Messape’. Ergo ‘Messapus’ aut antiquus vocativus est, ut «Hesperidum fluvius regnator aquarum», item «socer arma Latinus habeto»: aut certe nominativus est pro vocativo. Quamquam possit etiam nominativus esse, ut sit ‘Messapus et Coras equitem diffundite’ pro ‘diffundant’: melior tamen sensus est superior. 465 CVM FRATRE CORAS scilicet cum Catillo, nam legimus «Catillusque acerque Coras, Argiva iuventus». 467 QVA IVSSO pro ‘qua iussero’: et est antiquum. 468 ILICET confestim, ilico: quod ne diceret, metri necessitas fecit; nam ‘ilico’ dicimus. 469 MAGNA INCEPTA quia de pace cogitabat, quae inpleri non potuit. 471 MVLTAQVE SE INCVSAT pro ‘multum’. Et est Graeca figura.

628 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

472 GENERVMQVE ADSCIVERIT VRBI propter urbem. Lucanus de Catone «urbi pater est, urbique maritus». Gener autem ideo dicitur, quia ad augendum genus adhibetur. 473 PRAEFODIVNT ALII PORTAS id est ante portas fossas faciunt, quae res nimiam indicat desperationem. 474 BELLO DAT SIGNVM RAVCA CRVENTVM BVCINA bene ‘bello dat’; nam bucina insonans sollicitudinem ad bella denuntiat: sic in septimo «qua bucina signum dira dedit». Proelium autem tubae indicant, ut «at tuba terribilem sonitum procul aere canoro increpuit». 476 VOCAT LABOR VLTIMVS OMNES omnes ad laborem ultima necessitas convocat. 477 NEC NON AD TEMPLVM secundum Homerum, qui inducit in summa desperatione matres ad templa concurrere, ut victoria, quae non potest viribus, possit deorum favore conquiri. 478 SVBVEHITVR proprie: matronae enim pilentis vehebantur ad templa pergentes, ut «pilentis matres in mollibus». 479 DONA FERENS peplum scilicet, sicut dixit in primo, unde id omisit hoc loco. 480 OCVLOS DEIECTA DECOROS sicut «oculos suffusa nitentes». 482 DE LIMINE ad preces festinantium mulierum ostenditur desiderium. 483 ARMIPOTENS PRAESES BELLI TRITONIA VIRGO antonomasiva sunt pro proprio. Haec autem omnis oratio verbum ad verbum de Homero translata est. ‘Praeses’ autem ‘belli’, id est quae praeest omnibus bellis, cuius nutu semper bella tractantur. 484 FRANGE MANV TELVM aut tua manu, aut in eius manu tela confringe: Homerus ἆξον δὴ ἔγχος Διομήδεος.

digilibLT 629 Seruius

485 PRONVM STERNE SOLO Homerus πρηνέα δὸς πεσέειν. PORTISQVE EFFVNDE SVB ALTIS Homerus Σκαιῶν προπάροιθε πυλάων. Bene autem sub ipsis portis, quasi ad quas festinabat Aeneas: unde est et illud «praefodiunt alii portas». 486 CINGITVR IPSE FVRENS CERTATIM IN PROELIA TVRNVS oeconomia omnis haec est: nam Turnus ideo cum mora armatur et intecto capite circa arcem incedens admonet singulos, ut et a Lavinia possit videri, et ut sit maior causa dimicandi, dum sponsae placere contendit. ‘Furens’ amore Laviniae, quam videbat: quod etiam sequens indicat comparatio; nam dicturus est «aut ille in pastus armentaque tendit equarum». ‘Cingitur in proelia’ ut proeliari posset, ut si dicas ‘legor in advocationem’, id est ut advocatus esse possim. 487 IAMQVE ADEO aut vacat ‘adeo’: aut certe ‘sic’ significat, ut sit sensus: ‘adeo’, sic praeparatur in proelia, ut iam universa praeter galeam arma portaret. THORACA INDVTVS omnia quae in ‘ax’ exeunt Graeca masculina in obliquis casibus ‘a’ producunt, ut ‘thorax thoracis’, ‘pinax pinacis’: nam feminina corripiunt, ut ‘climax climacis’, sed ad Latinum non transeunt. Phalanx vero et aliter exit, et peregrinum est etiam apud Graecos. 490 ALTA DECVRRENS AVREVS ARCE illic enim et Amata fuerat, et Lavinia. 491 SPE IAM PRAECIPIT HOSTEM mente praeoccupat hostis adventum. 492 QVALIS VBI ABRVPTIS FVGIT PRAESEPIA VINCLIS etiam haec comparatio Homeri est, verbum ad verbum translata. 493 POTITVS venit ab eo quod est ‘potior potiris’: nam «subnixus rapto potitur», ab eo quod est ‘potior poteris’: nam, ut etiam supra diximus, verbum hoc modo tertiae, modo quartae invenitur esse coniugationis. 496 ARRECTISQVE FREMIT CERVICIBVS ALTE ‘alte arrectis cervicibus fremit’, non ‘alte fremit’, ut ‘alte luxurians’. 501 AD TERRAM DEFLVXIT dicendo ‘defluxit’ artem et quandam moderationem descendendi significavit, quae est etiam in ascendendo apud huius rei peritos.

630 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

502 SVI MERITO SI QVA EST FIDVCIA FORTI si unusquisque fortis habet aliquam confidentiam ex conscientia fortitudinis suae, et ego audere non dubito. ‘Forti’ autem bene dixit: nam ‘fortis’ communis est generis. Haec autem hoc vult dicere, non sexum considerandum esse, sed robur. 503 OCCVRRERE TVRMAE equitatui: nam partem pro toto posuit. 508 QVAS DICERE GRATES secundum rhetoricam disciplinam dicit se verba invenire non posse, quibus eius exprimat laudes, cum dixerit ‘o decus Italiae’: sic alibi «quibus caelo te laudibus aequem?» cum praemiserit «o fama ingens, ingentior armis vir Troiane». 509 SED NVNC ordo est ‘sed nunc mecum partire laborem’: nam per parenthesin dictum est ‘quando iste animus est supra omnia’, id est siquidem es magnanima. ‘Partire’ autem ideo, quia illa dixerat ‘solaque Tyrrhenos equites ire obvia contra’. 513 QVATERENT CAMPOS ad camporum perturbationem. 515 FVRTA PARO BELLI insidias: Sallustius «gens ad furta belli peridonea». 516 BIVIAS FAVCES fauces dicuntur itinera inter duos montes locata, angusta et pervia: dicta a faucium similitudine. 517 CONLATIS EXCIPE SIGNIS coniunctis ducibus quos commemoraturus est. 519 TIBVRNIQVE MANVS Catillus et Coras. DVCIS ET TV CONCIPE CVRAM sicut ego: nam non dicit, sicut Messapus aut alii, ne ei facere videatur iniuriam. ‘Concipe’ autem simul cum illis; ‘con’ enim coniunctiva particula est: unde et ‘convocari’ de pluribus dicimus. 522 VALLES metri necessitate conpellimur ut ‘vallis’ dicamus: Statius «vallis in amplexu nemorum sedet»: nam plenum est ‘valles’, sicut nunc Vergilius posuit. Quod ita esse diminutio indicat: nam ‘vallecula’ dicitur, sicut ‘turrim’ dici debere ‘turricula’ indicat, ‘vulpes’ ‘vulpecula’ facit: Horatius «moveat vulpecula risum». Ergo in ‘es’ vel in ‘is’ quando usurpative, quando naturaliter exeant nomina, sola diminutio indicat. Ea autem quae in ‘es’ exeunt, longa sunt omnia, si in genetivo non

digilibLT 631 Seruius

crescant, ut ‘labes’ ‘valles’ ‘vulpes’ ‘valles’: nam si crescant, brevia sunt, ut ‘miles militis’. 524 QVO SEMITA DVCIT legitur et ‘qua’. 525 ADITVSQVE MALIGNI proprie ‘obscuri’, ut «sub luce maligna». 527 IGNOTA scilicet Aeneae: nam de Turno dicturus est ‘huc iuvenis nota fertur regione viarum’. TVTIQVE RECEPTVS male quidam ‘recessus’ legunt: nam ‘receptus’ dicitur, quo se tuto exercitus recipit: unde et signa ‘receptui canere’ dicuntur. 528 SEV DEXTRA LAEVAQVE VELIS OCCVRRERE PVGNAE sive per valles, sive per montis radices: incertum est enim qua sit venturus Aeneas. 531 ARRIPVITQVE LOCVM raptim tenuit. INSEDIT proprie: nam ‘insidere’ est dolose aliquem exspectare: unde et insidiae nominatae sunt. 532 VELOCEM INTEREA licet ‘interea’ particula negotia semper praeteritis futura coniungat, tamen abruptus est et vituperabilis transitus. Habet autem tales transitus et in superioribus libris et in sequenti praecipue, ubi Iuppiter appellat Iunonem. OPIM ‘Opim’ quando dicimus, nympham significamus; si autem dicamus ‘opem’, auxilium intellegimus: Terentius «Iuno Lucina fer opem; serva me, obsecro»; ‘opes’ vero numero plurali censum accipimus: nam ‘Ops’ Terra est, uxor Saturni, quam Graeci Rheam vocant. 534 TRISTES VOCES habitum futurae orationis ostendit. 535 ORE DABAT pleonasmos. BELLVM AD CRVDELE CAMILLA uno verbo exitum rei docuit. 536 NOSTRIS NEQVIQVAM CONGITVR ARMIS ‘nostris’ quibus utraque gaudemus: ut etiam ipsa habeat causam doloris et maioris iracundiae. 537 NEQVE ENIM NOVVS ISTE DIANAE VENIT AMOR firmiores enim sunt antiquiores amicitiae: Terentius «per amicitiam, quae coepta a parvulis cum aetate

632 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

adcrevit simul», Iuvenalis «ille excludatur amicus iam senior, cuius barbam tua ianua vidit». 539 PVLSVS OB INVIDIAM scilicet crudelitatis; nam sequitur «neque ipse manus feritate dedisset». 540 ANTIQVA nobili urbe; nam ‘hoc Privernum’ dicitur. 544 IVGA LONGA longe posita, remotiora: Sallustius «et Metello procul agente, longa spes auxiliorum», id est longe posita. 545 SOLORVM NEMORVM desertorum: Terentius «venit meditatus aliunde ex solo loco», item ipse «nonne hunc abici oportet in solas terras?». 547 FVGAE MEDIO dum fugit, inter fugam: nam figuratum est. 550 CAROQVE ONERI TIMET Anacreon φόρτον Ἔρωτος, id est onus amoris. 551 VIX HAEC SENTENTIA SEDIT ideo ‘vix’, quia naturale est, ut, quotiens simul multa cogitamus, vix aliquid conprobemus: unde vera distinctio est ‘omnia secum versanti subito. 553 ET ROBORE COCTO aut antiquam hastam fuisse significat: nam multi temporis aliquid coctum vocatur: Horatius «plerumque recoctus scriba ex quinqueviro corvum deludet hiantem», item Persius «ut ramale vetus vegrandi subere coctum»: aut re vera ‘cocto robore’: hastae enim igni plerumque durari consuerunt. 554 HVIC scilicet telo ‘natam inplicat’. LIBRO liber dicitur interior corticis pars, quae ligno cohaeret: alibi «alta liber aret in ulmo». Vnde et liber dicitur in quo scribimus, quia ante usum chartae vel membranae de libris arborum volumina conpaginabantur. 558 IPSE PATER FAMVLAM VOVEO bene ‘ipse pater’, quia auctoramenti potestatem nisi patres non habent. ‘Voveo’ autem consecro in tuum ministerium: unde et Camilla dicta est, licet supra a matre dixerit esse nominatam. Sed illud poetice dictum est: nam ‘Camilla’ quasi ministra dicta est: ministros enim et ministras

digilibLT 633 Seruius

inpuberes camillos et camillas in sacris vocabant, unde et Mercurius Etrusca lingua Camillus dicitur, quasi minister deorum. 562 SONVERE VNDAE distinguendum. 563 INFELIX CAMILLA non eo tempore quo evasit, sed nunc infelix: plerumque enim epitheta praesentis temporis sunt, licet in peractis negotiis, ut in secundo «infelix qua se, dum regna manebant, saepius Andromache ferre incomitata solebat». 567 NON ILLVM TECTIS VLLAE NON MOENIBVS VRBES ACCEPERE non mirum a nulla hunc civitate susceptum: nam licet Privernas esset, tamen quia in Tuscorum iure paene omnis Italia fuerat, generaliter in Metabum omnium odia ferebantur. Nam pulsus fuerat a gente Vulscorum, quae etiam ipsa Etruscorum potestate regebatur: quod Cato plenissime exsecutus est. Hinc est «multae illam frustra Tyrrhena per oppida matres optavere nurum»: quod non procederet, nisi inter eos essent iura conubii. NON MOENIBVS VRBES ACCEPERE non tectis, non moenibus, hoc est nec in civitatem nec in privatam admissus est domum. Et sic ista etiam in primo separavit «urbe domo socias». Sciendum autem ‘moenia’ abusive dici omnia publica aedificia, ut «dividimus muros et moenia pandimus urbis»: nam proprie ‘moenia’ sunt tantum muri, dicta quasi ‘munia’ a munitione civitatis. 568 MANVS DEDISSET consensisset. Et hoc dicit: etiam si qui eum voluissent suscipere, ille tamen eorum consortia morum feritate fugisset. 569 PASTORVM ET SOLIS EXEGIT MONTIBVS AEVVM et pastorum aevum exegit in montibus solis, idest pastorali usus est vita. 571 ARMENTALIS EQVAE indomitae, unde sequitur ‘et lacte ferino’. 573 VESTIGIA PLANTIS INSTITERAT signa pedum primis plantis expresserat: nam haec sunt vestigia, imagines pedum, ut «semesam praedam et vestigia foeda relinquunt». 574 PALMAS ONERAVIT onus enim est quicquid teneris inponitur manibus. 576 PRO LONGAE TEGMINE PALLAE palla proprie est muliebris vestis deducta usque ad vestigia, unde ait ‘longae’: sic supra «pallam signis auroque rigentem».

634 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

580 STRYMONIAMQVE GRVEM Thraciam, a fluvio Strymone. Sane sciendum posse dici et ‘hic’ et ‘haec grus’, et ‘hic’ et ‘haec gruis’. OLOREM latine ita dicimus: nam cycni graece dicuntur. 581 MVLTAE ILLAM FRVSTRA antequam rem diceret, praeiudicavit; sic Sallustius «falso queritur de natura sua genus humanum»; nam antequam diceret ‘queritur’, dixit ‘falso’. MATRES inter matrem et matremfamilias hoc interest, quod mater est praeter illam significationem quae est ad aliquid, quae tantum convenit in matrimonium; materfamilias vero illa dicitur quae in matrimonium convenit per coemptionem: nam per quandam iuris sollemnitatem in familiam migrat mariti. 583 AETERNVM aeterne: nam nomen est pro adverbio. 585 CONATA cum conaretur. 587 FATIS VRGETVR ACERBIS ostendit etiam desideria ex fati necessitate descendere. 589 COMMITTITVR OMINE PVGNA pro ‘committetur’. 590 HAEC CAPE generaliter dixit arcum, pharetram, ut sequentia indicant: nam dicit ‘et ultricem pharetra deprome sagittam’. VLTRICEM nomina terminata ablativum singularem in ‘e’ mittunt, genetivum vero pluralem in ‘um’, exceptis his quae omnis sunt generis, ut ‘felix’; nam et ‘ab hoc felici’ et ‘horum felicium’ facit: Lucanus «felici non fausta loco tentoria ponens». Quod receptum est ideo, quia genetivus pluralis a nominativo plurali minor esse non debet, sed aut par, aut maior una syllaba. Et quia a neutro facit ‘felicia’, ‘felicum’ dicere non debemus, ne propter alia genera huic praeiudicemus. Namque ab eo quod est ‘felices’ ut ‘felicium’ dicamus, ratio patitur: una enim crescit syllaba: ab eo quod est ‘felicia’ ut ‘felicum’ dicamus non procedit, ne minor sit genetivus a nominativo plurali. Similiter et ‘ultricium’ et ‘victricium’ dicimus, licet in his neutrum genus in numero singulari non inveniatur. 591 VIOLARIT VVLNERE CORPVS quia dixerat ‘sacrum’. 592 TROS ITALVSQVE MIHI si simpliciter accipiamus, ita intellegamus: sive eam Troianus interemerit, sive aliquis de Aeneae auxiliis: namque alii volunt Arruntem

digilibLT 635 Seruius

de Turni esse partibus et indignatum, femineum sexum plus in bello potuisse, quam viros. Quam rem hic dicunt praestruxisse Vergilium: et re vera sic ubique loquitur, ut incertum sit Arruns de cuius partibus fuerit: unde est et illud «da, pater, hoc nostris aboleri dedecus armis». PARITER similiter, uno modo. Et est antiquum. 593 MISERANDAE CORPVS haec in oeconomia praeiudicia nominantur, quotiens negotii futuri exitus tollitur: vult enim nos de Camillae cadavere nihil ulterius expectare: sicut fecit in primo «tu faciem illius noctem non amplius unam falle dolo», quod praemissum sustulit commemorationem, quando vel Cupido discesserit vel Ascanius sit reversus. 594 ARMA INSPOLIATA aut indetracta, aut ipsius inspoliatae. 596 NIGRO CIRCVMDATA TVRBINE CORPVS quia ad maerorem luctumque descendit. Contra in octavo, ubi ad laetitiam descendit Venus, claro eam nimbo circumdatam dicit, ut «at Venus aetherios inter dea candida nimbos». 598 ETRVSCIQVE DVCES Etruria dicta est, quod eius fines tendebantur usque ad ripam Ttberis, quasi ἑτερούρια; nam ἕτερον est alterum, ὅρος finis vocatur. Roma enim antea unam tantum Tiberis ripam tenebat: Iuvenalis «et quae imperii fines Tyberinum virgo natavit». 599 COMPOSITI NVMERO id est rationabiliter, unde et ‘saepenumero’ dicimus, id est frequenter et rationabiliter. Hinc est «tum vero in numerum», id est in rationem, in rhythmum: unde et metra ‘numeros’ dicimus, ut «numeros memini, si verba tenerem». Sane modo generalis est descriptio equestris certaminis, paulo post descendit ad specialem, sicut fecit in quinto et de cursoribus et de navali certamine. 601 HORRET AGER terribilis est; est autem versus Ennianus, vituperatus a Lucilio dicente per inrisionem, debuisse eum dicere «horret et alget»: unde Horatius de Lucilio «non ridet versus Enni gravitate minores?». 602 CAMPIQVE ARMIS SVBLIMIBVS ARDENT resplendent. 603 CELERESQVE LATINI adludit ad militiam Romanam: namque et equites habuit Romulus, ut illo diximus loco «tercentum, scutati omnes, Volscente magistro»: quos celeres appellavit vel a celeritate, vel a duce Celere, qui dicitur Remum occidisse, in cuius gratiae vicem a Romulo fieri tribunus equitum meruit.

636 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

604 ALA CAMILLAE equitatus. ‘Alae’ autem dicuntur equites, quod alarum vice pedestrem exercitum tegunt. 608 INTRA IACTVM TELI unde possit hasta emissa in hostem venire. Hinc traxit Statius ut diceret «quale quater iaculo spatium ter harundine vincas». Et Enniana est omnis haec ambitiosa descriptio. 617 PRAECIPITAT pro ‘praecipitatur’. 619 REICIVNT PARMAS ET EQVOS AD MOENIA VERTVNT ‘reiciunt’ retro agunt. Sane nunc fugiunt, non timore, sed lege proeliandi: Sallustius «more equestris proelii sumptis tergis ac redditis». 622 MOLLIA domita, domitorum scilicet. 625 SVPERIACIT VNDAM super scopulos undam iacit: nam more suo dedit verbo detractam nomini praepositionem. 626 SINV curvatione et flexu undarum. ‘Extremam’ autem ad illud pertinet quod ait supra «penitusque datis referuntur habenis». 627 AESTV REVOLVTA RESORBENS SAXA FVGIT aestus proprie est maris incerta commotio. 628 VADO LABENTE hypallage pro ‘labens ipse per vadum’. 633 ET SANGVINE IN ALTO ἐμφατικῶς caedis ostenditur magnitudo. 637 HASTAM INTORSIT EQVO figurate: nam ‘intorqueo in equum’ dicimus, ut «in latus inque feri curvam conpagibus alvum contorsit». SVB AVRE RELIQVIT ex vulneris genere fugientem eum intellegimus esse percussum. 640 VOLVITVR ILLE EXCVSSVS HVMI ‘humi volvitur’: nam ‘excussus’ per se plenum est.

digilibLT 637 Seruius

642 DEICIT HERMINIVM nomen hoc de historia Romana est: namque cum Coclite contra Tuscos Larcius et Herminius steterunt tempore, quo pons sublicius rumpebatur; unde et eum plurimum laudat, ac si diceret: talis, qualis ille fuit. 644 TANTVS IN ARMA PATET tantum patebat in vulnera, id est in hostilia tela totus patebat. PER ARMOS abusive: nam proprie armi quadrupedum sunt. 648 EXVLTAT AMAZON suspendendum ‘exultat’, ut ‘Amazon’ intellegas quasi Amazon; nam Camilla Vulsca fuerat: sic in primo «dederatque comam diffundere ventis, venatrix», id est quasi venatrix. 651 INDEFESSA infatigabilis. Et omnia ei arma Amazonum tradit, quas Titianus unimammas vocat: nam hoc est Amazon, quasi ἄνευ μαζοῦ. 654 SPICVLA FVGIENTIA pro ‘ipsa fugiens’. 655 AT CIRCVM LECTAE COMITES subaudis ‘dimicant’, quod etiam sequens Amazonum indicat comparatio, quae inducuntur circa reginam bella tractantes. LARINAQVE VIRGO nomina haec nobilissimarum sunt Italiae feminarum. 657 ITALIDES pulchra derivatio, non vera: nam verum est ‘Italae’: ‘Italis’ autem, unde est ‘Italides’, magis patronymicon est, quam derivativum; sicut ‘Belis’, unde est ‘Belides’. QVAS IPSA DECVS ‘decus’ et ad delectas, et ad ipsam potest referri. ‘Decus’ autem si ad Camillam, nobilitas, pulchritudo; si ad delectas, ornamentum, quas sibi elegit ornamentum, id est ad ornamentum. DIA CAMILLA generosa, εὐγενής; nam Graecum est. Cuius nominis etymologiam plerique volunt venire ἀπὸ τοῦ Διός: quod si est, dicemus dissentire derivationem a principalitate: nam ‘dia’ ‘di’ producit, cum Διός corripiat: sicut e contra cum ‘lux’ producat, ‘lucerna’ ‘lu’ corripit. 658 PACISQVE BONAE BELLIQVE MINISTRAS congruum paci epitheton dedit, ut eam bonam diceret, cum bellum e contra sit pessimum: nam sine dubio et ‘belli saevi’ diceret, si ratio versus admitteret. 659 QVALES THREICIAE Tanais fluvius est, qui separat Asiam ab Europa, circa quem antea Amazones habitaverunt; unde se postea ad Thermodonta,

638 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

fluvium Thraciae, transtulerunt: quod etiam Sallustius testatur, dicens «dein campi Themiscyrei, quos habuere Amazones, ab Tanai flumine, incertum quam ob causam, digressae». THERMODONTIS plenum est ‘Thermodoon’, sed per synaeresin ‘Thermodon’ fecit: unde ‘don’ circumflexum habebit accentum. Graeca enim nomina necesse est ut circumflectantur, quotiens fit synaeresis exigente metri necessitate. Ergo si sit ‘Thermodoon’, ‘do’ acutum habebit accentum: quod si ‘Thermodon’ fecerit, et in finalem transfertur, et mutatur accentus: nam circumflexus fit. 660 PVLSANT Ennius «Musae quae pedibus pulsatis Olympum». BELLANTVR pro ‘bellant’: nam solent verba pro verbis poni: unde nunc passivam declinationem sub activa posuit significatione, sicut in georgicis «et placidam paci nutritor olivam» futurum tempus a passivo posuit pro praesenti ab activo: nam ‘nutritor’ pro ‘nutri’ posuit. Inde est e contra «nox umida caelo praecipitat». 661 HIPPOLYTEN haec Amazonum fuit regina, cui victae Hercules balteum sustulit. MARTIA aut bellicosa, aut Martis filia. 664 QVEM TELO PRIMVM DEICIS Homericum est interrogationem ad ipsum referre, qui describitur, cum musae interrogari consueverint, ut «vos o Calliope, precor, adspirate canenti». ASPERA VIRGO epitheton ad officium belli respiciens, alias incongrue virginem asperam dicimus. 666 EVNEVM quia Latina est declinatio, ideo ‘ne’ accipit accentum: nam Statius quia graece declinavit, graecum accentum posuit dicens «Euneos ante et nunc ante Thoas et Euneon audit». 667 LONGA ABIETE hasta abietali: nam arborem pro hasta posuit. 671 SVFFOSSO casuro: nam ‘suffusi’ equi dicuntur quos vulgo incespitatores vocant. Alii ‘suffuso’ legunt, id est praecipiti et iam cadenti. 672 DVM SVBIT scilicet, dum se ad sustentationem ruentis inclinat. Et vult utrumque tanta celeritate esse percussum, ut unum ictum putares: inde est enim ‘praecipites pariterque ruunt’. 673 HIS ADDIT AMASTRVM adiungit.

digilibLT 639 Seruius

678 ARMIS IGNOTIS novis, inconsuetis. IAPYGE Apulo. 679 PELLIS EREPTA IVVENCO id est lorica: nam proprie lorica est tegimen de loro factum, quo maiores in dolo uti consueverant. 682 AGRESTISQVE MANVS ARMAT SPARVS bene ‘agrestis’: nam sparus est rusticum telum, in modum pedi recurvum: Sallustius «sparos et lanceas, alii praeacutas sudes portare». 683 VERTITVR IN MEDIIS id est agit: nam graece dixit ἀναστρέφεται. TOTO VERTICE SVPRA EST Statius de Capaneo «et toto despectans vertice bellum». 684 HVNC ILLA EXCEPTVM fraude circumventum, ut «aemulus exceptum Triton». 685 TRAICIT vis iactus ostenditur. 686 SILVIS pro ‘in silvis’. Et est sarcasmos. 687 MVLIEBRIBVS ARMIS usus obtinuit, ut innuptas ‘virgines’, nuptas ‘mulieres’ vocemus: nam apud maiores indiscrete virgo dicebatur et mulier. Vtrumque enim sexum tantum significabat, ut ecce hoc loco dicit ‘armis muliebribus’, cum Camillam innuptam fuisse manifestum sit. Item in bucolicis legimus «a, virgo infelix», cum Pasiphaen constat ex Minoe ante amorem tauri liberos suscepisse: Terentius etiam mulierem post partum virginem vocat. 688 NOMEN TAMEN HAVD LEVE PATRVM MANIBVS HOC REFERES TELO CECIDISSE CAMILLAE inrisio est amaritudinis plena: nam si voluerimus simpliciter accipere, ut ita sit dictum quemadmodum supra «Aeneae magni dextra cadis», incipit contrarium esse superioribus. Vnde melius est, ut perseveremus in sensu et ita sit dictum: magnam re vera gloriam laturus est ad manes parentum, quem feminea tela superarunt. 692 SEDENTIS equitis. Sane eum ex vicino intellegimus esse. 695 INTERIOR sinisterior, breviore scilicet circulo.

640 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

698 CONGEMINAT hic distinguendum: nam nemo dicit ‘securim vulnus congeminat’, sed ‘securis’. 699 INCIDIT HVIC figurate pro ‘in hanc incidit’: Terentius «ego in eum incidi infelix locum, ut neque mihi amittendi, neque retinendi sit copia». 700 APPENNINICOLAE BELLATOR FILIVS AVNI quia Liguria maiore parte sui in Appennino est constituta. Ligures autem omnes fallaces sunt, sicut ait Cato in secundo originum libro. FILIVS AVNI Aunus scilicet: nam, ut supra diximus, cum dictis parentibus filiorum nomina supprimuntur, eos patri cognomines intellegimus, ut «Tiburti Remulo ditissimus olim». 704 VERSARE DOLOS INGRESSVS tractare ut «seu versare dolos, seu certae occumbere morti». ASTV malitia: nam proprie ‘astutos’ malitiosos vocamus: unde in Terentio postquam de domino dixit servus «astute», ille iratus ait «carnifex quae loquitur?» Cicero «ita fit ut tua ista ratio existimetur astuta, meum hoc consilium necessarium». 706 DIMITTE FVGAM equi celeritatem, cui fidis, relinque. 708 VENTOSA FERAT CVI GLORIA FRAVDEM haec est vera et antiqua lectio, ut sit sensus: pedes congredere, iam agnosces cui inanis iactantia adferat poenam: nam ‘fraudem’ veteres poenam vocabant, ut etiam in antiquo cognoscitur iure. Si autem ‘laudem’ legerimus, erit sensus: agnosces cui inanis gloria adferat laudem. ‘Ventosa’ autem ‘gloria’ est quam Graeci κενοδοξίαν vocant. 710 PARIBVSQVE RESISTIT IN ARMIS pedes, sicut etiam illum congressurum putabat. 711 PVRA PARMA tunc enim primum in bella descenderat. 713 FVGAX fugiens; nam nomen est pro participio: non enim fugacem possumus accipere quem supra legimus bellatorem. 715 VANE LIGVS aut fallax, aut inaniter iactans: nam ‘vanos’ stultos posteriores dicere coeperunt. Inde tractum est etiam in neotericis: Iuvenalis «sic libitum

digilibLT 641 Seruius

vano, qui nos distinxit, Othoni». Quid autem hoc loco ‘vane’ significet, sequentia demonstrant ‘frustraque animis elate superbis’. 716 LVBRICVS mobilis, fallax. 718 PERNICIBVS IGNEA PLANTIS modo velocibus, alias perseverantibus: nam ‘pernix’ interdum velox, interdum perseverans significat, ut ipse in georgicis «et inter dura iacet pernix instrato saxa cubili». 719 TRANSIT EQVVM CVRSV nunc hoc incredibile esse videretur, nisi praemisisset in septimo «illa vel intactae segetis per summa volaret gramina nec teneras cursu laesisset aristas». ADVERSA opposita. 721 ACCIPITER SAXO SACER ALES AB ALTO ‘sacer’ ideo, quia Marti est consecratus: aut avibus execrabilis, ut «auri sacra fames»: aut, quod verius est, Graecum nomen expressit: nam ἱέραξ dicitur, hoc est sacer: ἱερεύς enim sacerdos vocatur. Cur autem graece ita dictus sit, ratione non caret, quae nota est sacrorum peritis. 722 CONSEQVITVR PENNIS nova laus Camillae, siquidem accipiter columbam sequitur, ista hostem praecedit. Ipsa etiam avium comparatio sumpta ex contrario est: nam aequius vir accipitri, Camilla compararetur columbae. 724 TVM CRVOR ET VVLSAE LABVNTVR AB AETHERE PLVMAE ecbasis, id est excursus. 725 NON NVLLIS id est non neglegentibus: nam litotes figura est. Vult enim dicere: non leviter Iuppiter intuebatur ista certamina. 730 INSTIGAT VOCIBVS ALAS incitat et inritat ad reditum: primum enim est, ut fugere desinant, post ut in hostes impetum faciant. 731 NOMINE QVEMQVE VOCANS per hoc extrema necessitas indicatur. 732 QVIS METVS id est qualis, quantus, qui vos etiam feminam timere compellit? Vnde paulo post ‘quae tanta animis ignavia venit? Femina palantes agit’. O NVMQVAM DOLITVRI id est stulti: stultus enim est quisquis iniuria non movetur.

642 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

Et bene ‘numquam’, siquidem antea saevitiam Mezentii pertulerunt nec se ulti sunt, nunc praebent terga mulieri et ne hinc quidem commoventur dolore. 734 ATQVE HAEC AGMINA δεικτικῶς, id est multitudinem tantam. 735 INRITA inertia, quae nos ulcisci minime valent. 736 AT NON IN VENEREM SEGNES latenter hoc dicit: fugitis mulierem, quia armata est; alias primi ad hunc curritis sexum. NOCTVRNAQVE BELLA coitum: alibi «et siquando ad proelia ventum est». 737 CVRVA TIBIA symphoniacorum. BACCHI autem ideo, quia apud veteres ludi theatrales non erant, nisi in honorem Liberi patris. 738 EXPECTATE pro ‘expectatis’, modum pro modo posuit. 739 SECVNDVS HARVSPEX pro ‘secunda sacra’, id est prospera: sicut e contrario Homerus μάντι κακῶν, id est malorum divine. 740 IN ALTOS LVCOS illic enim epulabantur sacris diebus. 741 MORITVRVS ET IPSE moriturus animo: nam moriturus non est. Quod autem ait ‘et ipse’, aut ad Camillam, aut ad Venulum respicit. 742 TVRBIDVS terribilis. 743 DEREPTVMQVE AB EQVO DEXTRA COMPLECTITVR HOSTEM hoc de historia tractum est: namque Gaius Iulius Caesar, cum dimicaret in Gallia et ab hoste raptus equo eius portaretur armatus, occurrit quidam ex hostibus, qui eum nosset, et insultans ait ‘caesar, caesar’, quod Gallorum lingua ‘dimitte’ significat: et ita factum est ut dimitteretur. Hoc autem ipse Caesar in ephemeride sua dicit, ubi propriam commemorat felicitatem. 750 EXIT evitat, ut «atque oculis vigilantibus exit» in quinto. 751 VTQVE VOLANS ALTE RAPTVM Homerica comparatio.

digilibLT 643 Seruius

758 DVCIS EXEMPLVM EVENTVMQVE SECVTI et virtutem, et felicitatem. 759 MAEONIDAE Lydii, ut «o Maeoniae delecta iuventus». 760 ARTE dolo, ut «arte Pelasga». 762 QVA SE CVMQVE FVRENS MEDIO TVLIT AGMINE VIRGO, HAC ARRVNS SVBIT ut etiam supra diximus, ita poeta loquitur, ut aliquibus locis det suspicionem, quod Arruns de Turni partibus fuerit: namque et in Camillam impetum facit, et cum ipsa rursus recedit: quod nisi de socio non procedit. Donatus etiam dicit, esse manifestum signum socium fuisse, quod Apollinem Soractis invocat montis, de quo Turno auxilia constat venisse: licet possit fieri, ut alterius loci homo alterius loci invocet numen. Item ad argumentum vocat «patrias remeabo inglorius urbes»: quod etiam de hoste procedit, nam superare feminam nullam constat esse virtutem. 767 CIRCVITVM proprie: nam circumire insidiantum est: unde est «nec gregibus nocturnus obambulat». CERTAM HASTAM inevitabilem: unde est e contra «et incertam excussit cervice securim», id est infirmam, vitabilem. 768 SACER CYBELO nam montem pro numine, quod in eo colitur, posuit. Et bona occasio ad mortem Camillae, ut sacerdotem maioris numinis conetur occidere: per quod quasi exauctoratur Dianae favor, interveniente maioris numinis iracundia. 770 QVEM PELLIS AENIS IN PLVMAM SQVAMIS AVRO CONSERTA TEGEBAT catafractum eum fuisse significat. Catafracti autem equites dicuntur, qui et ipsi ferro muniti sunt, et equos similiter munitos habent: de quibus Sallustius «equis paria operimenta erant, quae lintea ferreis laminis in modum plumae adnexuerant», nunc autem pro linteo ‘pellem’ posuit, et ‘aeneas squamas’ aereas laminas intellegimus. ‘In plumam’ vero est in similitudinem plumae, ut «excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum», in antri similitudinem. Sane sciendum quod ipsos equites catafractos dicimus: Sallustius «et sequebantur equites catafracti». 773 SPICVLA TORQVEBAT LYCIO GORTYNIA CORNV Cretenses sagittas Lycio arcu dirigebat: quod etiam, ut supra diximus, ad ornatum poni consuevit. 775 CASSIDA pro ‘cassis’: nam accusativum posuit pro nominativo.

644 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

777 PICTVS ACV TVNICAS ET BARBARA TEGMINA CRVRVM ‘pictus tunicas, pictus crurum barbara tegmina’, id est habebat vestem phrygionis arte perfectam. Sane armorum longa descriptio illuc spectat, ut in eorum cupiditatem merito Camilla videatur esse succensa. 782 FEMINEO inpatienti, inrationabili, ut «femineae ardentem iraeque curaeque coquebant». 785 SVMME DEVM ex affectu colentis dicitur: nam Iuppiter summus est. SANCTI CVSTOS SORACTIS APOLLO Soractis mons est Hirpinorum in Flaminia conlocatus. In hoc autem monte cum aliquando Diti patri sacrum persolveretur - nam manibus consecratus est - subito venientes lupi exta rapuerunt. Quos cum diu sequerentur, delati sunt ad quandam speluncam, halitum ex se pestiferum emittentem, adeo ut iuxta stantes necaret: exinde est orta pestilentia, quia fuerant lupos secuti. De qua responsum est, posse eam sedari, si lupos imitarentur, id est rapto viverent. Quod postquam factum est, dicti sunt ipsi populi Hirpi Sorani: nam lupi Sabinorum lingua vocantur hirpi. Sorani vero a Dite: nam Ditis pater Soranus vocatur: quasi lupi Ditis patris. Vnde memor rei Vergilius Arruntem paulo post comparat lupo, quasi Hirpinum Soranum. 786 PINEVS ARDOR ignis περίφρασις. ACERVO pyra, coacervatione lignorum. 787 FRETI PIETATE iste quidem hoc dicit; sed Varro, ubique expugnator religionis, ait, cum quoddam medicamentum describeret, «ut solent Hirpini, qui ambulaturi per ignes, medicamento plantas tingunt». 788 MVLTA PRVNA in pruna. ‘Pruna’ autem quamdiu ardet dicitur: Horatius «praetextam et latum clavum prunaeque batillum»: cum autem extincta fuerit, carbo nominatur: Terentius «tam excoctam atque aram reddam, quam carbo est»: nam ‘pruna’ a perurendo dicta est. 790 EXVVIAS PVLSAEVE TROPAEVM exuvias occisae, pulsae tropaeum. Et proprie: nam, ut supra diximus, de occisis hostibus triumphabant, de pulsis figebant tropaea. 795 PARTEM MENTE DEDIT PARTEM VOLVCRES DISPERSIT IN AVRAS bona moderatio Apollinis inter sacerdotis preces et voluntatem sororis.

digilibLT 645 Seruius

801 NIHIL non. NEQVE AVRAS NEC SONITVS MEMOR haec est antiqua lectio; namque apud maiores trahebatur interdum a Graeco genetivus singularis. Hinc est et ‘paterfamilias’ et ‘materfamilias’, quae duo tantum nomina remanserunt: nam nec ‘huius auras’ dicimus, nec ‘huius custodias’ secundum Sallustium, qui ait «castella custodias thesaurorum» pro ‘custodiae’: ita enim etiam Asper intellegit, licet alii ‘custodias’ accusativum velint. Sane ‘paterfamilias’ quando dicimus, ‘familias’ indeclinabile est. Si autem ‘pater familiae’ dicere voluerimus, iam non erit nomen, sed locutio, et ‘familiae’ erit dativus; nam ‘pater mihi est’ dicimus: Terentius «natura tu illi pater es, consiliis ego». Multi tamen volunt in numero plurali nomen utrumque declinari, ut dicamus ‘hi patres familiae, horum patrum familiarum’. 803 PAPILLAM EXERTAM nudam. Sane ‘mamilla’ est omnis eminentia uberis, ‘papilla’ vero breve illud, unde lac trahitur. 805 DOMINAM reginam, ut «hi dominam Ditis thalamo deducere adorti». 808 VIRGINIS AVDET sic fuerat consternatus, ut etiam vulneratam timeret. 811 OCCISO PASTORE LVPVS bene pastori reginam comparat nam reges ipsi pastores vocantur: Homerus ποιμένα λαῶν. 812 CAVDAM PAVITANTEM quae timorem indicat: pro ‘ipse pavitans’. 814 TVRBIDVS modo timidus, supra terribilis, ut «Venulo adversum se turbidus infert». 817 MVCRO hinc apparet mucronem esse cuiuslibet teli acumen. 818 FRIGIDA LETO alii ‘telo’ legunt et intellegunt ‘vulnere’. 822 PARTIRI CVRAS subaudis ‘consueverat’. HAEC ITA FATVR unum abundat: nam supra ait ‘adloquitur’. 823 POTVI absolute, vel pugnare vel vivere.

646 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

826 SVCCEDAT PVGNAE animus bellatricis ostenditur, quae non se dolet lucem, sed bella deserere. 828 NON SPONTE FLVENS non ut supra «portisque ab equo regina sub ipsis desiluit, quam tota cohors imitata relictis ad terram defluxit equis». 829 PAVLATIM EXSOLVIT SE CORPORE sic in quarto «teque isto corpore solvo». 831 VITAQVE CVM GEMITV FVGIT INDIGNATA SVB VMBRAS servat hoc ubique, ut iuvenum animas a corporibus dicat cum dolore discedere, quod adhuc esse superstites poterant: quod etiam de Turno dicturus est. 832 CLAMOR Troianorum scilicet, qui exultabant. 833 CRVDESCIT crudelior fit caede multorum. 836 AT TRIVIAE CVSTOS ministra. 842 CONATA LACESSERE TEVCROS propter illud «bellum inportunum cives cum gente deorum. 843 COLVISSE DIANAM PROFVIT non deam incusat, sed fatorum necessitatem, contra quae nec numinis opitulatur auxilium. 846 SINE NOMINE sine gloria, sine fama. 847 AVT FAMAM PATIERIS INVLTAE nec invindicatae ignominiam sustinebis: quod etiam Dido dolet, dicens «moriemur inultae, sed moriamur ait». 849 MONTE SVB ALTO ut «monte sub aerio». Apud maiores nobiles aut sub montibus, aut in montibus sepeliebantur; unde natum est ut super cadavera aut pyramides fierent, aut ingentes collocarentur columnae. 854 VANA TVMENTEM plenum.

digilibLT 647 Seruius

856 DIGNA CAMILLAE PRAEMIA sic in secundo «persolvant grates dignas et praemia reddant debita», item alibi «et haec tibi porto dona prius». 857 TVNE ETIAM TELIS MORIERE DIANAE cum ingenti amaritudine dictum est: nam ei etiam genus invidet mortis. Quod autem ait ‘tune etiam’ ad Niobes numerosam pertinet subolem. 859 CORNVQVE INFENSA TETENDIT ‘cornu’ accusativus singularis est, ac si diceret ‘arcumque infensa tetendit’: nam horum dubiorum casus ex similibus vel synonymis conprobantur. 860 COIRENT INTER SE CAPITA Homerica est ista descriptio. 863 TELI STRIDOREM Homerus ἔκλαγξεν δ᾿ ἄρ᾿ ὀιστός. 864 AVDIIT VNA ARRVNS HAESITQVE IN CORPORE FERRVM celeritas iaculantis exprimitur: Statius cum iam percussum dixisset extinctum, ait «necdum certi tacet arcus Amyntae». 866 IGNOTO CAMPORVM IN PVLVERE LINQVVNT faciente numinis iracundia est relictus, ut nec sepulturam posset mereri. 869 TVRBATI FVGIVNT RVTVLI hoc ad Camillae pertinet laudem, qua amissa inmutantur fata bellorum. ACER ATINAS licet acer, fugit tamen. 870 DESOLATIQVE MANIPLI deserti signiferi: quod est nimii discriminis; namque hoc ubique dux praecipit, ut frequentes circa se sint milites, sicut in Sallustio legimus. Manipli autem dicti sunt signiferi, quia sub Romulo pauper adhuc Romanus exercitus hastis faeni manipulos inligabant, et hos pro signis gerebant; unde hoc nomen remansit. 874 LAXOS ARCVS non intentos, sed iam solutos. 878 FEMINEVM CLAMOREM impatientem: nam iam dixerat ‘matres’, per quod muliebrem clamorem poteramus accipere.

648 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

881 MISERAM MORTEM quia sequitur ‘limine in ipso’. 882 MOENIBVS IN PATRIIS scilicet ubi se iam tutos esse credebant. 884 APERIRE VIAM id est dare aditum. Et bono locutus est ambitu; nam cum portis via et aperitur et clauditur. 885 ORITVRQVE MISERRIMA CAEDES sic in secundo, ubi intulit «armorum facie et Graiarum errore iubarum». 886 DEFENDENTVM ideo ‘defendentum’ et ‘ruentum’, quia ad masculinum retulit, et ‘hi defendentes’ facit, quod et de feminino dicimus: si autem de neutro loquamur, ‘defendentium’ dicamus necesse est, quia ‘haec defendentia’ facit et, ut supra dixi, genetivus pluralis a nominativo plurali minor esse non debet. Quod si forte minorem eum aliquando invenerimus, metri necessitate fit, et incipit iam pathos esse, non declinatio. 888 PRAECIPITES FOSSAS in quas quid potest praecipitari. 889 CAECA inrationabilis, quae in clusas portas more arietis ruebat, id est bellici machinamenti. 891 SVMMO CERTAMINE in extremo discrimine, ut supra «vocat labor ultimus omnes». 893 TREPIDAE licet trepidae, tamen oblitae sexus tela iaculabantur. 895 PRAECIPITES aut festinae, aut in mortem ruentes. PRIMAEQVE MORI PRO MOENIBVS AVDENT nimii doloris est, ut «me primam absumite ferro». 896 SAEVISSIMVS IMPLET NVNTIVS ut etiam supra diximus, ‘nuntius’ est qui nuntiat, ‘nuntium’ quod nuntiatur, secundum quod nunc nec de femina, nec de re quae nuntiatur, procedit ‘nuntius’: unde multi volunt alium nuntium intellegi, Accam vero postea venisse. Sed melius est, ut ‘nuntius’ de Acca dictum intellegamus. Novimus enim poni aliqua in subauditione quae ex aperto dicere non debemus,

digilibLT 649 Seruius

ut «nec dextrae erranti deus afuit», cum necesse sit ut aut Iunonem, aut Allecto intellegamus: item Sallustius «prima quae forte venientes exciperet», cum de insidiis loqueretur, quas numeri tantum pluralis esse plus quam manifestum est. 898 DELETAS VVLSCORVM ACIES falsum est, tantum enim fugerant; sed vim exprimit nuntii, cuius mos est plus quam habet veritas nuntiare. 899 INGRVERE impetum facere, ut «ingruit Aeneas Italis». 901 ILLE FVRENS ET SAEVA IOVIS SIC NVMINA POSCVNT duplici ratione eum insidias reliquisse commemorat, dolore nimio et numinum voluntate; quod utrumque id egit, ne capi posset Aeneas. 901 SAEVA IOVIS SIC NVMINA POSCVNT Homerus Διὸς δ᾿ ἐτελείτο βουλή. 904 APERTOS vacantes insidiis. 906 AMBO AD MVROS ut tueretur Turnus, ut obsideret Aeneas. 908 FVMANTES PVLVERE CAMPOS veluti fumantes caligine pulveris. 910 SAEVVM fortem, ut «saevus ubi Aeacidae telo iacet Hector», item «nec minus interea maternis saevus in armis». 913 GVRGITE HIBERO oceano occiduo, idest Hispano. Hispaniam autem Hiberiam ab Hibero flumine constat esse nominatam. 915 CONSIDVNT CASTRIS in sua quisque digressi. MOENIA VALLANT hinc probatur quia et qui tuentur, et qui obsident vallare dicuntur. 1 TVRNVS VT INFRACTOS postquam Turnus bello defecisse videt Latinos, antea semper infractos: namque ita maior est sensus, quam si ‘infractos’ valde fractos acceperis.

650 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

2 SVA NVNC PROMISSA REPOSCI quia dixerat «ibo animis contra, vel magnum praestet Achillem». 3 SE SIGNARI OCVLIS propter illud «in te ora Latini, in te oculos referunt». VLTRO aut ‘insuper’, aut ‘antequam aliquis exposcat’. 5 SAVCIVS ILLE κατ᾿ ἐξοχὴν ‘ille leo’, id est princeps ferarum: ‘saucius’ autem ‘pectus’ saucium pectus habens. Et bene alia verba interposuit, quia ‘saucius pectus’ et sonabat asperrime et imperitis poterat soloecismus videri. GRAVI VVLNERE forti, ut «ferit ense gravem Thymbraeus Osirim». 6 TVM DEMVM novissime, id est postquam fuerit vulnere lacessitus: haec enim leonum natura est, ut nisi lacessiti irasci nequeant. MOVET ARMA vires suas experitur: nam arma sunt uniuscuiusque rei possibilitas, unde est «et quaerere conscius arma», id est dolos. 7 LATRONIS modo venatoris. Et est Graecum: nam λατρεύειν dicunt obsequi et servire mercede, unde latrones vocantur conducti milites. Moris autem erat ut hos imperator et circa se haberet et primos mitteret ad omne discrimen: unde nunc dicit latronis telo fixum leonem, quia etiam venatores operas suas locare consueverunt. Varro tamen dicit, hoc nomen posse habere etiam Latinam etymologiam, ut latrones dicti sint quasi laterones, quod circa latera regum sunt, quos nunc satellites vocant: una tamen est significatio, licet in diversa etymologia. Plautus in Pyrgopolinice aperte ostendit quid sint latrones, dicens «rex me Seleucus misit ad conducendos latrones». 8 INPAVIDVS FRANGIT TELVM Lucanus «per ferrum tanti securus vulneris exit». FREMIT ORE CRVENTO fremit, licet os habeat suo cruore perfusum. Sane ipsa comparatio exitum ostendit futurum: nam etiam Turnus ruet in mortem, ferocitate conpulsus: sic in quarto indicat futurum reginae exitum, dicens «qualis coniecta cerva sagitta». 9 GLISCIT crescit: unde et glires dicti sunt, quos pingues efficit somnus. 10 TVRBIDVS plenus terroris et perturbationis. Sane notandum ‘adfatur’ atque ‘infit’: nam iteratio est, qua frequenter est usus: licet non nulli dicant, temperare hoc interpositam coniunctionem.

digilibLT 651 Seruius

11 RETRACTENT repetant et revolvant. 13 CONGREDIOR Statius, ubi Polynicen oblique inducit loquentem «non me ullius domus anxia culpet expectentve truces obliquo lumine matres»: unde etiam supra ait poeta «se signari oculis». 15 DESERTOREM ASIAE ut «exulibusne datur ducenda Lavinia Teucris?» Vnde est praemissa illa excusatio et in tota secundi oeconomia, et in quarto, ubi dicit «me si fata meis paterentur ducere vitam auspiciis et sponte mea componere curas, urbem Troianam primum dulcesque meorum reliquias colerem». SEDEANT SPECTENTQVE LATINI ductus est, ut diximus supra: pollicetur enim se singulari certamine dimicare velle, cum nolit: nam dicens ‘sedeant spectentque’ latenter eos ignaviae arguit, quod solus, omnibus quiescentibus, dimicet: quam rem plenius sequens indicat versus ‘et solus ferro crimen commune refellam’, id est commune fugae ac timoris dedecus solus meis virtutibus conprimam. 18 SEDATO CORDE quia de Turno ait «atque ita turbidus infit». 19 O PRAESTANS ANIMI et ‘praestans virium’, et ‘praestans viribus’ dicimus. Sane magnae moderationis est haec oratio: nam et laudat Turnum quasi virum fortem, et tamen eum a singulari certamine dehortatur: dicens enim ‘praestans animi’ latenter ostendit, eum inferiorem esse virtute. 21 EXPENDERE CASVS ne ex abrupto de eius virtute desperare videatur, casuum varietatem se timere commemorat. 22 SVNT TIBI REGNA PATRIS DAVNI SVNT OPPIDA si propter regnum dimicare disponis, habes paternum; si propter gloriam, multos virtute superasti. Quod autem dicit ‘nec non aurumque animusque Latino est’ varie exponitur. Namque alii dicunt: habes regnum paternum, habes oppida; etiam a me habes aurum et promptum animum ad danda omnia praeter filiam. Alii vero sic intellegunt: si propter opes et uxorem dimicaturus es, haec non solus habeo; cuicumque enim Latino est et aurum et animus promptus in generum; ut ‘Latino’ non de se dicat, sed ‘cuicumque de Latio’. 24 LATIO ET LAVRENTIBVS ARVIS et in civitatibus, et in omni regno Latinorum.

652 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

25 NEC GENVS INDECORES quia iste regis filiam petebat. Sine me haec hoc loco intelligimus, Turnum dolore voluisse in aliqua verba prorumpere. HAVD MOLLIA FATV id est vera: nam aspera sunt quae cum veritate dicuntur; falsa enim plena solent esse blanditiis. 26 ANIMO HAVRI omni intentione percipe. 27 NVLLI VETERVM SOCIARE PROCORVM generaliter dicit prohibitum esse dari Laviniam cuilibet Latino, ut Turnus solacium aliquod habere possit doloris. 28 DIVIQVE HOMINESQVE propter Faunum et vates. 29 VICTVS AMORE TVI hoc est propter te, propter tuum amorem. Sane inter ‘tui causa feci’ et ‘tua causa feci’ haec discretio est, ut ‘tui causa’ tunc dicamus, si aliquid ipsi ad quem loquimur, praestiterimus, ut puta ‘tui causa te defendi’; ‘tua’ vero ‘causa’ tunc, cum alteri aliquid alterius contemplatione praestamus, ut ‘tua causa hominem tuum defendi’. COGNATO SANGVINE quia Venilia, mater Turni, soror est Amatae. 30 VINCLA OMNIA RVPI et religionis et foederis. 31 PROMISSAM ERIPVI GENERO verum est: nam Aeneae per legatos promiserat filiam, cui postea intulit bellum. Licet multi dicant, ante eam Turno fuisse promissam, quod falsum est. Nam Latinus numquam eam est Turno pollicitus: nam nec Faunum consuleret, si eam Turno ante promisisset: sed tantum eum esse generum Amata cupiebat, quod etiam legimus «quem regia coniunx adiungi generum miro properabat amore». 32 QVI ME CASVS excusat Turnum, ut non ipsius esse videatur quod victus est, sed suum, qui ausus fuerat contra generum bella suscipere. 33 PRIMVS praecipuus. 34 BIS MAGNA VICTI PVGNA semel, cum est occisus Mezentius; iterum, cum interiit Camilla.

digilibLT 653 Seruius

36 ALBENT usurpavit verbum ‘albeo albes’. 37 INSANIA MVTAT insania enim est illuc reverti, unde vix evaseris. 39 TOLLO finio, removeo, ut «tollite cuncta, inquit». 41 FORS DICTA REFVTET parenthesis, plena abominationis. 42 NATAM ET CONVBIA NOSTRA PETENTEM iniquissimum est eum morti opponere, qui tuam adfinitatem exoptat. 43 RESPICE RES BELLO VARIAS ne eum ignaviae videatur arguere, admonet casuum, ut supra «atque omnes metuentem expendere casus». 44 MAESTVM PATRIA ARDEA LONGE DIVIDIT ‘longe maestum’, id est valde maestum: nam ‘longe dividit’ non procedit; non enim Ardea a Laurento longo valde dissidet spatio. 46 AEGRESCITQVE MEDENDO inde magis eius aegritudo crescebat, unde se ei Latinus remedium sperabat adferre. ‘Medendo’ autem dum ei medetur: nam gerundi modus est a passiva significatione. 47 VT PRIMVM FARI POTVIT nimius enim dolor vel iracundia ei intercluserant vocem: sic de Euandro «et via vix tandem voci laxata dolori est». 48 QVAM PRO ME CVRAM GERIS HANC PRECOR OPTIME PRO ME DEPONAS bis quidem ait ‘pro me’, sed diversa adfectione: namque hoc dicit: quam pro salute mea sollicitudinem geris, hanc pro mea fama et gloria quaeso derelinquas; vir fortis enim gloriosam mortem praeponit saluti. 50 DEBILE FERRVM sic in secundo «telumque inbelle sine ictu coniecit». 51 NOSTRO DE VVLNERE quod nos inferimus: et dubie est locutus.

654 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

52 LONGE ILLI DEA MATER ERIT contra illud ‘sed matris auxilio utitur’. 54 NOVA SORTE id est magna: nam novum non est quod fuerat ante promissum. Magnam autem sortem vocavit singulare certamen. 56 PER SI QVIS AMATAE TANGIT HONOS ANIMVM si, quia te regina rogat, tuam commovet mentem: sic in septimo «siqua piis animis manet infelicis Amatae gratia». 59 IN TE OMNIS DOMVS INCLINATA RECVMBIT totum digessit ante per species, et sic se contulit ad generalitatem. Et est a ruina translatio. 60 MANVM COMMITTERE TEVCRIS ab omni eum bello, non tantum a singulari certamine dehortatur. 62 ET ME TVRNE MANENT mire agit: nam quia scit virum fortem suam mortem facile posse contemnere, deterret eum, dicens se simul esse morituram: ut qui periculum non timet, formidet invidiam. 64 ACCEPIT VOCEM ordo est: accepit vocem matris Lavinia, flagrantes genas lacrimis perfusa, id est lacrimis genas sparsas habens: Statius «et gemitu maestos imitata parentes». 65 IGNEM SVBIECIT RVBOR hypallage est pro ‘cui ignis animi subiecit ruborem’. Movebatur autem, intellegens se esse tantorum causam malorum, sic supra «causa mali tanti, oculos deiecta decoros». 67 VIOLAVERIT OSTRO SI QVIS EBVR Homeri comparatio, unde et ‘violaverit’ transtulit: ille enim ait μιήνῃ. 68 MIXTA RVBENT VBI LILIA MVLTA ALBA ROSA aut ubi multa alba lilia permixta rubent rosa, id est rosae coniunctione: naturaliter enim omnis candor vicinum in se trahit ruborem. 70 ILLVM TVRBAT AMOR invenit occasionem, qua Turnus magis moveretur in bellum.

digilibLT 655 Seruius

74 NEQVE ENIM TVRNO MORA LIBERA MORTIS duplex hoc loco est expositio. Aut enim ordo est: ne, quaeso, mater, ne me lacrimis, id est tanto mortis omine prosequaris ad duri Martis certamina proficiscentem: neque enim Turno mora libera est non eundi post iam promissum singulare certamen. Aut certe hoc dicit: noli me, mater, ad bellum euntem ominosis lacrimis prosequi: ‘neque enim Turno mora libera mortis’, id est neque enim in potestate mea est moram inferre venientibus fatis, ac si diceret: si inminet, periturus sum, etiam si minime ad bella proficiscar. Sciendum tamen est, locum hunc unum esse de insolubilibus XII quae habent obscuritatem, licet a multis pro captu resolvantur ingenii. 76 CVM PRIMVM CRASTINA CAELO PVNICEIS INVECTA ROTIS hoc loco aviditas pugnaturi exprimitur. Sane nunc non dicit oriri diem, sed designat tempus, quo vult ut uterque ad certamen singulare procedat. 79 NOSTRO DIRIMAMVS SANGVINE BELLVM bene se omnibus commendat hoc dicto, siquidem suum sanguinem pro omni bello dicit posse sufficere. 82 POSCIT EQVOS GAVDETQVE TVENS ANTE ORA FREMENTES solent enim ex equorum vel maestitia, vel alacritate eventum futurum dimicaturi colligere. 83 PILVMNO QVOS IPSA DECVS DEDIT ORITHYIA ait Horatius in arte poetica «nec quodcumque velit poscat sibi fabula credi». Vnde critici culpant hoc loco Vergilium, dicentes incongruum esse figmentum. Namque Orithyia cum Atheniensis fuerit, filia terrigenae, et a Borea in Thraciam rapta sit, quemadmodum potuit Pilumno, qui erat in Italia, equos dare? DECVS DEDIT ad ornamentum, ut «quas ipsa decus sibi dia Camilla delegit». Sane hic versus spondiazon est: nam ‘thyi’ diphthongus est Graeca. 84 QVI CANDORE NIVES ANTEIRENT CVRSIBVS AVRAS Homeri versus, verbum ad verbum. 85 PROPERI AVRIGAE festini, veloces: et erit nominativus ‘hic properus’. Aurigas autem pro agasonibus posuit: nam aurigae proprie sunt currus regentes. 87 ALBOQVE ORICHALCO apud maiores orichalcum pretiosius metallis omnibus fuit: namque sicut Lucretius dicit, cum primum homines silvas incendissent, nullarum adhuc rerum periti, terra casu fertilis omnium, ex incendii calore desudavit

656 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

metalla, inter quae orichalcum pretiosius visum est, quod et splendorem auri et aeris duritiam possideret. Namque primum de auro securis facta displicuit causa mollitiae; simili ratione et argenti contemptus est usus, mox aeris; orichalcum placuit, donec veniretur ad ferrum: unde etiam saecula ia dicuntur fuisse divisa. Orichalcum autem fuisse preciosum etiam Plautus docet, qui ait in milite glorioso «ego istos mores orichalco contra conparem». ALNBOQVE ORICHALCO auri scilicet comparatione: nam album non est. 88 CIRCVMDAT LORICAM VMERIS non armatur hoc loco, sed explorat utrum arma apte et congrue eius membris inhaereant. APTAT HABENDO ad habendum, ut congrue possit inhaerere. 89 CORNVA CRISTAE id est comas, quas Graeci κέρατα nominabant: unde et κείρειν dicunt tonderi. Cornua autem sunt proprie cincinni. 90 DEVS IPSE PARENTI FECERAT ac si diceret, non per ministros: Statius «sed plurimus ipsi sudor ibi». Et notandum quod adfectate variaverit, ut Aeneae uno loco arma describeret, Turni vero hic hastam, gladium et loricam, in septimo autem scutum et galeam. 91 STYGIA VNDA quasi inmortalem fecerat. 92 EXIM deinde: nam ordinis est adverbium. INGENTI ADNIXA COLVMNAE hastae per columnam exprimitur magnitudo, sicut in septimo equorum, ut «stabant ter centum nitidi in praesepibus altis». 93 VI virtute. 94 ACTORIS AVRVNCI SPOLIVM vel quod Actori detraxerat Turnus, vel quod Actor cuidam alteri: nam ambigue posuit. QVASSATQVE TREMENTEM quassat et tremere facit. 95 VOCIFERANS haec scilicet quae dicturus est: plerumque enim ita clamor ostenditur, ut statim ipsius clamoris verba subdantur: sic supra «torvumque repente clamat ‘io matres’». Sane nunc ita ad hastam, quasi ad aliquam personam, loquitur et ei intellectum et auditum dat, sicut Cicero verba reipublicae. Sed ille ait ‘si posset fieri’, Turnus vero quasi ad vere sentientem loquitur; nec inmerito: nam eum inducit

digilibLT 657 Seruius

furentem, ut «his agitur furiis totoque ardentis ab ore scintillae absistunt, oculis micat acribus ignis». VOCATVS HASTA MEOS invocationes et preces: nam appellatio est a verbo, quae semper aut in ‘io’ exit, aut in ‘us’; si in ‘io’ exeant, tertiae sunt formae; si in ‘us’, quartae, ut ab eo quod est ‘lego’ aut ‘lectio’ aut ‘lectus’ facit. Sed hoc nos dicimus, quod εὐφωνότερον: sicut nunc ab eo quod est ‘voco’ ‘vocatus’ fecit, non ‘vocationes’. TE MAXIMVS ACTOR antea gerere consueverat. 97 TVRNI NVNC DEXTRA GERIT eius, qui est supra maximum quasi. DA STERNERE figura Graeca, ut «donat habere viro» item «dat ferre talentum». 98 LACERARE REVVLSAM ut laceratam revellam. Laceratam autem propter illud «et bis sex thoraca petitum perfossumque locis». 100 VIBRATOS CALIDO FERRO crispatos calamistro: nam calamistrum est acus maior, quae calefacta et adhibita intorquet capillos. Vnde etiam Cicero «calamistratam comam» appellat frequenter, quae etiam vituperationi est: unde e contra ad laudem est positum ab Horatio «hunc et incomptis Curium capillis». MVRRA MADENTES unguentatos. 102 OCVLIS MICAT ACRIBVS IGNIS Homeri est. 104 TERRIFICOS CIET hinc apparet, mugitus non tantum dolentum esse, sed etiam irascentum. ‘Ciet’ modo dat, sicut in tertio legimus «lacrimasque ciebant»: nam proprie ‘ciere’ est alteri aut dolorem aut lacrimas commovere. 106 AD PVGNAM PROLVDIT praemeditatur. Cicero si «mecum in hac prolusione nihil fueris», id est praemeditatione certaminis. 107 SAEVVS fortis: more suo. Et ingentem moderationem dat Aeneae, quippe quem inducit laborantem, ut possit in iram moveri, cum Turnum ita dicat furere, ut nec Latini consiliis, nec Amatae precibus possit oboedire. 108 ACVIT MARTEM inritat se ad futura certamina. 109 COMPONI FOEDERE BELLVM finiri, ut «ante diem clauso componet vesper Olympo».

658 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

110 TVM SOCIOS MAESTIQVE METVM SOLATVR IVLI intellegimus hos spe singularis certaminis pro ducis salute esse turbatos. 111 LATINO CERTA REFERRE VIROS κατὰ τὸ σιωπώμενον etiam Latinum ad Aenean legatos misisse intellegimus: nam supra Turnus tantum dixerat «nuntius haec Phrygio mea dicta tyranno». 112 PACIS DICERE LEGES quas paulo post in ipso foedere est dicturus Aeneas. 115 LVCEMQVE ELATIS NARIBVS EFFLANT Ennianus versus est ordine commutato: ille enim ait «funduntque elatis naribus lucem». Et sciendum, nusquam diem sic patenter descripsisse Vergilium. 116 CAMPVM AD CERTAMEN totus hic de foederibus locus de Homero translatus est, ubi Alexander cum Menelao singulari est certamine dimicaturus. 117 DIMENSI RVTVLIQVE VIRI inter se per certa spatia dividentes, quae quisque loca purgaret. Et hoc loco Fauni lucum evertere Troiani: unde est «sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum sustulerant, puro ut possent concurrere campo». 118 FOCOS quicquid ignem fovet ‘focus’ vocatur, sive ara sit, sive quid aliud in quo ignis fovetur. ET DIS COMMVNIBVS ARAS di communes sunt, ut alii dicunt, Mars Bellona Victoria, quod hi in bello utrique parti possunt favere. Vt autem altioris scientiae hominibus placet, di communes sunt qui ἄζωνοι dicuntur, id est qui caeli certas non habent partes, sed generaliter a cunctis coluntur: ubique enim eos esse manifestum est: ut mater deum, cuius potestas in omnibus zonis est; nam ideo et mater deum dicitur, quod cum omnibus eius est communis potestas. Alii communes deos volunt Solem, Lunam, Plutonem, Martem: hi enim apud omnes homines inveniuntur et sunt in omnibus terris. Prior tamen sensus et simplex est et magis aptus negotio. 119 ARAS GRAMINEAS Romani enim moris fuerat caespitem arae superimponere et ita sacrificare. ‘Gramineas’ autem ideo, quia et de bello res agitur et Marti sacrificatur, cui gramen est consecratum, quod secundum Plinium in naturali historia ex humano cruore procreatur. Gramen autem herbae species est, licet omnis herba gramen vocetur, sicut robur omne lignum, cum sit et species. FONTEMQVE

digilibLT 659 Seruius

IGNEMQVE FEREBANT ‘fontem’ pro aqua posuit, a toto partem. Sane ad facienda foedera aqua et ignis adhibentur; unde econtra quos arcere volumus a nostro consortio, eis aqua et igni interdicimus, id est rebus, quibus consortia copulantur. 120 VELATI LINO atqui fetiales et pater patratus, per quos bella vel foedera confirmabantur, numquam utebantur vestibus lineis. Vnde dicemus errore factum, ut linea vestis contra morem adhiberetur ad foedera, quae firma futura non erant. Scimus enim hoc ubique servare Vergilium, ut rebus, quibus denegaturus est exitum, det etiam infirma principia. Sic in Thracia civitatem condens Aeneas, quam mox fuerat relicturus, contra morem Iovi de tauro sacrificavit. Sic senatum ad privata Latinus convocat tecta, quando eius non erunt firma consilia. Sic paulo post in augurio liberatus cycnus in fluvium concidit, quia Turnum Rutuli, licet rupto foedere, liberare non poterunt. Caper tamen et Hyginus hoc loco dicunt lectionem esse corruptam: nam Vergilium ita reliquisse confirmant ‘velati limo’. Limus autem est vestis, qua ab umbilico usque ad pedes teguntur pudenda poparum. Haec autem vestis habet in extremo sui purpuram limam, id est flexuosam, unde et nomen accepit: nam ‘limum’ obliquum dicimus, unde et Terentius «limis oculis» dicit, id est obliquis. VERBENA TEMPORA VINCTI verbena proprie est herba sacra, sumpta de loco sacro Capitolii, qua coronabantur fetiales et pater patratus, foedera facturi vel bella indicturi. Abusive tamen iam verbenas vocamus omnes frondes sacratas, ut est laurus, oliva vel myrtus: Terentius «ex ara hinc verbenas sume»: nam myrtum fuisse Menander testatur, de quo Terentius transtulit. 121 LEGIO AVSONIDVM pro ‘Ausonidarum’, quod venit ab eo quod est ‘hic Ausonida’, sicut ‘hic auriga’; nam ‘Ausonis’ generis feminini est, unde ‘Ausonidum’ facit: quod ut diceret, metri est necessitate conpulsus. 123 RVIT cum impetu venit: quod apud Graecos est ὥρμησεν. 124 INSTRVCTI FERRO bona prooeconomia et rei futurae praeparatio: ruptis enim foederibus in bella descendent. 131 VVLGVS INERMVM senum scilicet ac matrum, sicut ipse memoravit. 139 DIVA DEAM aut hypallage est pro ‘dea divam’: nam deos aeternos dicimus, divos vero qui ex hominibus fiunt. Aut bene dixit de Iunone divam, respiciens etymologiam: nam in Horatio legimus «sub divo moreris victima nil miserantis Orci», id est sub aere, quem constat esse Iunonem. Deus autem vel dea generale

660 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

est omnibus: nam quod graece δέος, latine timor vocatur, inde deus dictus est, quod omnis religio sit timoris. STAGNIS QVAE FLVMINIBVSQVE SONORIS PRAESIDET Iuturna fons est in Italia saluberrimus iuxta Numicum fluvium, cui nomen a iuvando est inditum. Cum enim naturaliter omnis aqua noxia sit extraneorum corporibus, hic omnibus saluberrimus fons est. De hoc autem fonte Romam ad omnia sacrificia aqua adferri consueverat. 142 NYMPHA DECVS FLVVIORVM sic supra «nymphae, genus amnibus unde est». ANIMO GRATISSIMA NOSTRO Homerus ἐμῷ κεχαρισμένε θυμῷ. 143 CVNCTIS PRAETVLERIM litotes figura per contrarium; plus enim dicit et minus significat. Namque alias omnes est persecuta, huic vero libenter indulsit: et dicit se hanc omnibus praetulisse, quasi etiam alias in honore habuerit. Tale est et illud Sallustianum «mare Ponticum dulcius quam cetera», cum nullum dulce sit. Sane sciendum non inmerito finxisse Vergilium, nymphae, id est parti suae, indulsisse Iunonem. 144 INGRATVM CVBILE quod gratiam eam castae non repraesentat uxori Iuppiter. Animadvertendum autem versum hunc sine caesura esse: nam hephthemimeres quam habere creditur, in synalipham cadit, ut ‘magnanimi Iovis ingratum ascendere cubile’. Terentianus «de hoc rarum concedam, fieri non posse negabo». 145 CAELI IN PARTE in parte divinitatis: nam locum numinum pro honore posuit. 147 QVA VISA EST FORTVNA PATI quatenus, in quantum permisit: et sic ait ‘qua visa est’, ut supra «coeant in foedera dextrae, qua datur». Sane latenter ostendit, favorem numinum sine concessione fatorum non posse procedere. 148 CEDERE RES LATIO feliciter cuncta procedere. 149 VIDEO CONCVRRERE pro ‘concursurum esse’: licet, quasi dea, bene praesenti usa sit tempore, quae etiam futura cernebat. 151 NON PVGNAM ASPICERE HANC OCVLIS quoniam numina, quotiens morituros viderint eos quibus favent, ab his secedunt: sic Statius Apollinem inducit Amphiaraum deserentem, ubi eum vicinum morti esse cognovit.

digilibLT 661 Seruius

152 PRAESENTIVS efficacius, vehementius: nam decet germanam inlicita etiam pro fratris salute temptare. 153 FORSAN MISEROS MELIORA SEQVENTVR ne forte possit fatorum ordo mutari. 155 TERQVE QVATERQVE M. P. P. H. quia solam doloris audiverat causam, nihil, quemadmodum fratri posset mederi: nam paulo post audiet ‘aut tu bella cie conceptumque excute foedus’. 156 NON LACRIMIS HOC TEMPVS AIT non flendi, sed subveniendi tempus est: Statius in matrum consolatione «accenso flebitis igne». 158 CONCEPTVMQVE EXCVTE FOEDVS placitum, animo praedestinatum, ut fiat. 159 AVCTOR EGO AVDENDI nomina in ‘tor’ exeuntia feminina ex se faciunt, quae ‘trix’ terminantur, si tamen a verbo veniant, ut ab eo quod est ‘lego’ et ‘lector’ et ‘lectrix’ facit, ‘doceo’ ‘doctor’ ‘doctrix’. Si autem a verbo non venerint, communia sunt: nam similiter et masculina et feminina in ‘tor’ exeunt, ut ‘hic’ et ‘haec senator’, ‘hic’ et ‘haec balneator’: licet Petronius usurpaverit «balneatricem» dicens. Tale est et ‘hic’ et ‘haec auctor’, sed tunc cum ab auctoritate descendit, ut hoc loco: cum autem venit ab eo quod est ‘augeo’, et ‘auctor’ et ‘auctrix’ facit, ut si dicas ‘auctor divitiarum’ vel ‘auctrix patrimonii’. 160 RELIQVIT INCERTAM quia, licet dederit ei consilium, dicendo ‘forsan’ eam reliquit incertam. 161 INTEREA REGES longum hyperbaton: nam ordo est ‘interea reges procedunt castris’, cetera enim per parenthesin dicta sunt: nec est eclipsis, cum sermo in omnibus congruat. INGENTI MOLE pompa, ambitu: nam modo hoc significat. 164 SOLIS AVI SPECIMEN ut etiam in septimo diximus, Latinus secundum Hesiodum in ἀσπιδοποιίᾳ Vlixis et Circae filius fuit, quam multi etiam Maricam dicunt: secundum quem nunc dicit ‘Solis avi specimen’, nam Circe Solis est filia. Sane sciendum Vergilium in varietate historiae suae etiam dicta variare. Sed de Vlixe, ut etiam supra diximus, temporum nos ratio credere non sinit. BIGIS IT TVRNVS

662 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

quotiens utimur nominibus tantum pluralis numeri et unum volumus significare, ita dicimus ‘unas bigas, unas quadrigas, unas scalas’: Sallustius «hi postquam in una moenia convenere». 166 ROMANAE STIRPIS ORIGO hoc ad laudem Augusti respicit. 168 MAGNAE SPES ALTERA ROMAE male quidam ‘magna’ legunt. 169 PVRAQVE IN VESTE SACERDOS inpolluta et pura dicitur vestis, qua festis diebus uti consueverant sacra celebraturi. 170 SAETIGERI FETVM SVIS more Romano, ut «et caesa iungebant foedera porca»: nam Homerus aliud genus sacrificii memoravit. Non praeter rationem est quod ait ‘fetum suis’, item ‘intonsamque bidentem’, id est brevem adhuc: nam in rebus, quas volebant finiri celerius, senilibus et iam decrescentibus animalibus sacrificabant, in rebus vero, quas augeri et confirmari volebant, de minoribus et adhuc crescentibus inmolabant. 173 DANT FRVGES MANIBVS SALSAS far et sal: quibus rebus et cultri aspergebantur et victimae. Erant autem probationes, utrum aptum esset animal sacrificio. Obliquum etiam cultrum a fronte usque ad caudam ante inmolationem ducere consueverant: nam hoc est quod dicit ‘et tempora ferro summa notant pecudum’. 176 ESTO NVNC SOL TESTIS bene eum primum invocat deum, quem orientem intuens vidit: nam ait «illi ad surgentem conversi lumina solem». ‘Esto’ autem multi volunt tertiam esse personam, id est ‘sit mihi Sol testis’, quia sequitur ‘et haec Terra’, ut elocutionem per nominativum factam intellegamus. Sed hoc non procedit, quia sequentia vocativum habent, ut ‘et tu Saturnia Iuno’ item ‘tuque inclite Mavors’: unde per vocativum eum omnia dixisse accipiamus, in hoc vero tantum ad nominativum fecisse transitum ‘et haec mihi Terra precanti’: licet etiam hic possit esse vocativus; nam δεικτικῶς est dictum ‘haec Terra esto mihi testis’, ac si diceret ‘o Italica terra, testis esto’. 177 QVAM PROPTER ‘ter’ habet accentum, quia est postposita praepositio. 179 IAM MELIOR IAM DIVA PRECOR ac si diceret, non Saturnia, id est iam minime nocens, sed Troianis propitia.

digilibLT 663 Seruius

180 TORQVES sustines, regis. 181 QVAEQVE AETHERIS ALTI RELIGIO post specialia intulit generalitatem. 183 CESSERIT AVSONIO SI FORS VICTORIA TVRNO si forte: et bene dubitat de hoc. Contra cum ad suum venerit nomen, dicet «ut potius reor et potius di numine firment». Sane ratione non caret quod primo de victoria Turni loquitur, post descendit ad suam: scit enim in auguriis prima posterioribus cedere. 185 REBELLES homo ‘rebellis’ dicitur, res ipsa ‘rebellio’, non ‘rebellatio’: sic Suetonius. 187 ADNVERIT NOBIS VICTORIA MARTEM hypallage pro ‘sin noster Mars adnuerit victoriam’: nam Martem Victoria comitatur. 191 INVICTAE quasi invictae. Et bene sibi conciliat populum: nam sine dubio una cum rege vincetur. 192 SACRA DEOSQVE DABO magna enim fuit apud maiores sacrorum cura, sicut diximus supra: unde nunc Aeneas id agit ne pereant. Et re vera constat, sacra Phrygia, nunc Latinis tradita, coluisse Romanos. LATINVS HABETO aut antiquus vocativus est: aut ‘habeto’ tertia persona sit. Sane sciendum quia crebra soceri commemoratione sibi favorem Latini conciliat; item dicendo ‘mihi moenia Teucri constituent’ popularem gratiam captat, quia supra dixerat Drances «saxaque subvectare umeris Troiana iuvabit». 197 TERRAM MARE SIDERA IVRO ornatior elocutio et crebra apud maiores, quam si velis addere praepositionem, ut dicas ‘iuro per maria, per terras’. ‘Eadem’ autem bene dixit: nam pro mari ille fontes et fluvios posuit, pro sideribus solem. 198 LATONAEQVE GENVS DVPLEX ac si diceret, utrumque sexum Latonae subolis. Et bene in foederibus duplicia invocat numina, quia in unum duo coituri sunt populi. IANVM quoque rite invocat, quia ipse faciendis foederibus praeest: namque postquam Romulus et Titus Tatius in foedera convenerunt, Iano simulacrum duplicis frontis effectum est, quasi ad imaginem duorum populorum. Legimus tamen Ianum etiam quadrifrontem fuisse: unde Martialis ait «et lingua pariter locutus omni»: nam ‘omnis’ de duobus non dicimus.

664 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

199 VIM duritiem, inexorabilitatem. SACRARIA DITIS sacrarium proprie est locus in templo, in quo sacra reponuntur, sicut donarium est, ubi ponuntur oblata, sicut lectisternia dicuntur, ubi homines in templo sedere consueverunt. 200 QVI FOEDERA FVLMINE SANCIT confirmat, sancta esse facit, quia cum fiunt foedera, si coruscatio fuerit, confirmantur: vel certe, quia apud maiores arae non incendebantur, sed ignem divinum precibus eliciebant, qui incendebat altaria. ‘Sancire’ autem proprie est sanctum aliquid, id est consecratum, facere fuso sanguine hostiae: et dictum ‘sanctum’, quasi sanguine consecratum. 204 SI TELLVREM EFFVNDAT IN VNDAS hypallage pro 'si undas effundat in terras’. 205 DILVVIO MISCENS aquae superfusione universa perturbans. 206 VT SCEPTRVM hoc Homeri locus, verbum ad verbum. DEXTRA SCEPTRVM NAM FORTE GEREBAT per parenthesin dictum est. Vt autem sceptrum adhibeatur ad foedera, haec ratio est, quia maiores semper simulacrum Iovis adhibebant: quod cum taediosum esset, praecipue quando fiebant foedera cum longe positis gentibus, inventum est, ut sceptrum tenentes quasi imaginem simulacri redderent Iovis; sceptrum enim ipsius est proprium. Vnde nunc tenet sceptrum Latinus, non quasi rex, sed quasi pater patratus. 208 IMO DE STIRPE ideo genere masculino usus est, quia de arboribus loquitur: nam de hominibus genere feminino dicimus, ut «heu stirpem invisam»; dixit tamen, sed usurpative, Horatius etiam de arboribus, ut «stirpesque raptas et pecus et domos». 209 MATRE CARET vel terra, ut «antiquam exquirite matrem»: vel arbore, ut «parva sub ingenti matris se subicit umbra». 210 AERE DECORO id est orichalco. 211 DEDIT GESTARE ut «dat ferre». 212 TALIBVS INTER SE FIRMABANT FOEDERA DICTIS Latinus et Aeneas. Turnum autem non inducit iurantem, quia dux est, qui praesente rege non habet

digilibLT 665 Seruius

potestatem. Et imitatus est Homerum, qui post iusiurandum Menelai Alexandrum quasi fervidum et adulescentem inducit exclusum et Priamum adhibitum ad foederis confirmationem. 213 RITE SACRATAS rite exploratas sollemnitate, quam diximus supra. 216 VIDERI ET MISCERI infiniti sunt pro indicativis. 218 PROPIVS diligentius, ut «et propius res aspice nostras». NON VIRIBVS AEQVIS eos congressuros subaudis. 219 INCESSV TACITO ‘ipse tacitus’: hypallage est. 225 CVI GENVS A PROAVIS INGENS cuius auctoritatem commendabat et origo maiorum et paterna virtus et propria fortitudo. 229 PRO CVNCTIS TALIBVS qualis etiam Turnus est: et adtendit sensum superiorem, ubi ait Turnus «et solus ferro crimen commune refellam». 230 AN VIRIBVS AEQVI NON SVMVS bene addidit ‘viribus’: nam legimus in Sallustio «memorare possum, quibus in locis populus Romanus ingentes hostium copias parva manu fuderit», Vergilius «exigui numero, sed bello vivida virtus». 231 EN OMNES ne occurreret: sed est in castris alter exercitus. 232 FATALISQVE MANVS Troianorum, qui fataliter ad Italiam venerant, ut sit iteratio. ‘Etruria’ autem ‘infensa’ pro ‘Etrusci’, qui etiam Turno inimici sunt causa Mezentii. 234 DEVOVET ARIS quia ait supra «et aram suppliciter venerans», item supra «vobis animam hanc soceroque Latino devovi»: nam ipsa iterat verba. 235 VIVVSQVE PER ORA FERETVR tamquam de vivo omnes loquentur. 237 LENTI otiosi, ut «nos patriam fugimus, tu, Tityre, lentus in umbra».

666 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

242 FOEDVSQVE PRECANTVR INFECTVM rogant, ut pro non facto sit, ne piaculum videantur admittere. 244 ET ALTO DAT SIGNVM CAELO ut religio alia religione solvatur. 245 PRAESENTIVS efficacius. 246 MONSTROQVE FEFELLIT bene ‘fefellit’: namque hoc augurium nec oblativum est nec inpetrativum, sed inmissum factione Iuturnae, quod carere fide indicat sedes negata: nam ubicumque firmum introducit augurium, dat ei firmissimam sedem, ut «ipsa sub ora viri caelo venere volantes et viridi sedere solo», item «ante sinistra cava monuisset ab ilice cornix». In hoc autem augurio liberatum cycnum cecidisse in aquam dicit, quam instabilem esse manifestum est. 248 LITOREAS AGITABAT AVES palustres: nam litus dicitur omnis terra aquis vicina, ut «viridique in litore conspicitur sus». 250 EXCELLENTEM magnum, sicut in exercitu magnus est Turnus. 252 CONVERTVNT CLAMORE FVGAM redeunt cum clamore, sicut exercitus solet. 257 AVGVRIVM SALVTANT venerantur. Et proprie: nam salutari dicimus deos: Terentius «at ego hinc deos domum salutatum pergam». 258 EXPEDIVNTQVE MANVS dimicare se velle significant: haec enim est consensio militaris: Lucanus «elatasque alte, quaecumque ad bella vocaret, promisere manus». 259 QVOD SAEPE PETIVI quasi inpetrativum hoc augurium vult videri. 260 ACCIPIO AGNOSCOQVE DEOS modo quasi de oblativo loquitur: nam in oblativis auguriis in potestate videntis est, utrum id ad se pertinere velit, an refutet et abominetur. Ergo nunc dicit se augurium libenter amplecti et agnoscere circa se favorem deorum.

digilibLT 667 Seruius

261 QVOS INPROBVS ADVENA interpretatur augurium: et confirmat id est ad praesens negotium pertinere. 262 LITORA VESTRA bona iteratio: nam supra ait «litoreas agitabat aves». 263 VI POPVLAT antique: nam veteres et ‘populo’ et ‘populor’ dicebant, nunc tantum ‘populor’ dicimus; illud penitus de usu recessit. PENITVSQVE PROFVNDO VELA DABIT ut supra de aquila «penitusque in nubila fugit». 264 DENSETE CATERVAS sicuti cycni «hostemque per auras facta nube premunt». 266 ET ADVERSOS TELVM CONTORSIT IN HOSTES hoc loco ab Homeri oeconomia recessit: ille enim inducit Minervam persuadentem Pandaro, ut iacto in Menelaum telo dissipet foedera; hic vero dicit ipsum augurem telum sponte torsisse et occidisse unum de novem fratribus. Quod pertinet ad oeconomiam: necesse enim erat, ut fratres, ex unius morte commoti, bellum moverent. Si enim vilis aliquis interiret, poterat eius mors ob foederis religionem forte contemni. 267 SONITVM DAT id est facit. 268 CERTA inevitabilis: unde ‘incerta’ est infirma et vitabilis. 270 HASTA VOLANS minus est ‘namque’. 273 HORVM VNVM ordo est: transadigit costas. Et figurate dixit pro ‘unius’. TERITVR QVA SVTILIS ALVO BALTEVS rem physicam dixit: omnia enim quibus utimur, non nos terunt, sed ea nos terimus, ut anulum, vestem. 277 ANIMOSA PHALANX quasi phalanx, id est legio. 279 CAECI salutis inprovidi. 280 INVNDANT more undae fluunt.

668 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

282 SIC OMNES AMOR VNVS HABET ‘sic’ id est dum paulatim suis invicem subveniunt, omnes in bellum coacti sunt. Sic Sallustius. 283 DIRIPVERE ARAS deiecerunt, dissipaverunt. 284 FERREVS IMBER permansit in translatione, quia dixerat ‘tempestas telorum’. 285 FERVNT auferunt: nam aphaeresis est, ut ‘temnere’ pro ‘contemnere’. 286 PVLSATOS DIVOS violatos, laesos fractis foederibus. 287 INFRENANT ALII CVRRVS id est equos, sic alibi «neque audit currus habenas». 288 SVBICIVNT IN EQVOS super equos iaciunt; sed proprie non est locutus, magisque contrarie: nam ‘subicere’ est subter aliquid iacere. 289 REGISQVE INSIGNE GERENTEM id est diadema habentem. 290 AVIDVS CONFVNDERE FOEDVS legitur et ‘avidum’; sed melius ‘avidus’, quia Messapus Turno favebat, qui erat inpar ad singulare certamen. 295 ALTVS EQVO equi magnitudinem latenter ostendit. 296 HOC HABET id est letali percussus est vulnere. Terentius «certe captus est, habet». Sane sarcasmos est de loci qualitate inventus: nam quia super aras cecidit, ait ‘haec melior magnis data victima divis’. 298 TORREM erit nominativus ‘hic torris’, et ita nunc dicimus: nam illud Ennii et Pacuvii penitus de usu recessit, ut ‘hic torrus, huius torri’ dicamus. 301 NIDOREM putorem. 309 FERREVS SOMNVS Homerus χάλκεος ὕπνος.

digilibLT 669 Seruius

312 NVDATO CAPITE scilicet ut possit agnosci. Sane quaeritur, quemadmodum ‘nudato’ dixerit, cum supra eum nusquam tecto induxerit capite: nam ‘nudatum’ est quicquid fuit ante coopertum, ‘nudum’ vero dicitur quod tectum ante non fuerat. Ergo aut ‘nudato’ pro ‘nudo’ accipiamus, ut sit pro nomine participium: aut dicamus tectum eum habuisse caput, cum descendit ad campum: nam legimus «sidereo flagrans clipeo et caelestibus armis». SVOS CLAMORE VOCABAT utrumque exercitum iam suum vocabat, ut talis fuerit eius clamor ‘cur in vos invicem ruitis mei’? 313 REPENS aut subito, ut sit adverbium, id est repente, ut «sole recens orto»: aut ‘repens discordia’ pro repentina. 316 FAXO faciam. 320 INCERTVM QVA PVLSA MANV hoc loco adhuc quidem quasi dubitat; tamen intellegimus a Iuturna inmissum quendam, qui vulneraret Aenean: quod autem paulo post Iuno dictura est de Iuturna, «non ut tela tamen, non ut contenderet arcum», minime est mirandum: nam scimus unicuique inputari quod alter in eius fecerit gratiam, sicut est «et potes in totidem classem convertere nymphas». Aenean autem ab homine vulneratum indicat Iuppiter, paulo post dicens «mortalin decuit violari vulnere divum». 327 MOLITVR regit. Et est acyrologia: nam proprie ‘molitur’ est parat. 331 HEBRI fluvii Thraciae. 332 SANGVINEVS MAVORS gaudens sanguine, αἱμοχαρής. INCREPAT sonat, alibi arguit, ut «increpat ultro cunctantes socios». 334 VLTIMA hoc est tota: si enim gemit ultima, omnis sine dubio. 338 MISERABILE CAESIS h. i. miserabiliter: nomen pro adverbio. 343 IPSE NVTRIERAT solent enim plerumque filios aliis dare nutriendos parentes.

670 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

350 AVSVS PELIDAE PRETIVM SIBI POSCERE CVRRVS difficilis hypallage: nam hoc vult dicere: qui, ut Achillis equos posset accipere, ire ausus est ad castra Graecorum. Ordo enim non procedit: qui, ut iret, ausus est petere. 352 ADFECIT PRETIO modo poena: nam pretium τῶν μέσων est: Terentius «ergo pretium ob stultitiam fero». NEC EQVIS ASPIRAT ACHILLIS ‘adspirat’ apud maiores accedit significat: Cicero «numquam adspiravit ad curiam». Sed hic figurate dixit ‘adspirat equis’ pro ‘ad equos’, id est occisus est nec ad equos Achillis accessit. Melius tamen est ut de Diomede intellegamus, ut sit sensus: Diomedes occidit Dolonem, qui equos Achillis ausus est petere, quos nec ille qui eum vicit, poposcit. 357 DEXTRAE MVCRONEM EXTORQVET quasi prooeconomia est ut non eum suo interimat gladio, ne agnoscat quod Metisci est, et iam nunc suum requirat: quo facto perire poterat sequens fracti gladii oeconomia. 359 EN AGROS quos victore Aenea te accipere posse credebas: inde enim sarcasmos factus est. Nam consuetudo erat ut victores imperatores agros militibus suis darent, ut in historiis legimus, item in Lucano «an melius fient piratae, magne, coloni». 364 STERNACIS EQVI ferocis, qui facile sternit sedentem. 365 EDONI BOREAE Thracii. Nam Edon mons est Thraciae. Sane sciendum hoc loco errasse Donatum, qui dicit ’Edonii’ legendum, ut ‘do’ brevis sit, secundum Lucanum, qui dicit «Edonis Ogygio decurrit plena Lyaeo»: namque certum est systolen fecisse Lucanum: unde ‘Edoni’ legendum est, ut sit ‘hic Edonus, huius Edoni’. Statius et Vergilium et artem secutus ait «tristius Edonas hyemes Hebrumque nivalem», non ‘Edonias’. 366 AEGAEO mari scilicet, sicut sequentia indicant ‘sequiturque ad litora fluctus’: nam male ait Donatus montem esse, unde flat Boreas, cum certum sit eum de Hyperboreis montibus flare. 371 INSTANTEM PHEGEVS aut sibi, aut omnibus. 372 AD CVRRVM pro ‘currui se obiecit’.

digilibLT 671 Seruius

373 CITATORVM aphaeresis pro ‘concitatorum’. 375 BILICEM LORICAM ‘li’ longa est et accentum habet, sicut ‘bifilum’ ‘fi’ producitur, quia et ‘fila’ et ‘licia’ dicimus. 376 DEGVSTAT VVLNERE CORPVS id est leviter tangit: unde econtra de alto vulnere ait «virgineumque alte bibit acta cruorem». 379 PROCVRSV impetu. Et est una pars orationis ‘procursus’. 387 SAEVIT scilicet, quia non potest in bella procedere. 389 ENSE SECENT LATO VVLNVS animum viri fortis expressit. 391 IAPIX aptum nomen medico: nam ἰᾶσθαι dicunt ‘curare’. 394 AVGVRIVM CITHARAMQVE DABAT vera lectio est ‘dabat’: nam non dedit. Sane per citharam scientiam indicat harmoniae. 395 VT DEPOSITI desperati: nam consuetudo erat ut desperati ante ianuas suas collocarentur, vel ut extremum spiritum redderent terrae, vel ut possent a transeuntibus forte curari, qui aliquando simili laboraverant morbo: Cicero «aegram et prope depositam reipublicae partem». 396 POTESTATES HERBARVM vim, possibilitatem. Nam in herbarum cura nulla ratio est: unde etiam ait ‘mutas artes’: licet alii mutam artem tactum venae velint, alii ‘mutas artes’ musicae comparatione. VSVMQVE MEDENDI ἐμπειρικήν scientiae, hoc est medicinam, in usu, non in ratione constantem. 397 INGLORIVS comparatione sagittarum, harmoniae, divinitatis. 401 PAEONIVM IN MOREM medicinalem, a Paeone: nam Doricae linguae est ‘Paean’, naturale est ‘Paeon’.

672 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

405 NVLLA VIAM FORTVNA REGIT nullus eventus rationem praestat. NIHIL AVCTOR APOLLO medicinae inventor: nam Aesculapius praeest medicinae, quam Apollo invenit, qui in Ovidio de se ait «inventum medicina meum est». 407 PROPIVSQVE MALVM ex fuga scilicet Troianorum. 408 STARE V. plenum esse. 411 INDIGNO DOLORE qui fuerat natus ex vulnere indigne inlato, scilicet per insidias. 412 DICTAMNVM haec herba licet ubique nascatur, melior in Creta est. 413 PVBERIBVS CAVLEM FOLIIS hoc est adultis: sic in quarto «pubentes herbae». Et est reciproca inter herbas et homines translatio: nam et pubertatem herbarum et florem iuventutis vocamus. 416 FACIEM CIRCVMDATA a parte totum corpus accipimus. 417 FVSVM AMNEM pro ‘aquam’, a toto partem: sic supra «fontemque ignemque ferebant». 419 AMBROSIAE SVCOS ambrosia est cibus deorum: nam nectar potant. PANACEAM genus herbae. Sciendum tamen Lucretium panaceam ubique salem dicere. Vnde possumus et hoc loco salem intellegere; nam omnem pellit dolorem. Sed melius herbam, quia ait ‘odoriferam’. 422 QVIPPE DOLOR quasi dolor, cuius natura haec est, ut adhibito remedio statim recedat. Nam dolor consequens res est, non principalis: unde sublata causa etiam ipse statim recedit. Hinc ait ‘quippe’, nam infusa aqua inhaerens laxare coeperat telum, quod antea inferebat dolorem. 424 IN PRISTINA in usum priorem. 429 MAIOR AGIT DEVS Apollo inventor.

digilibLT 673 Seruius

435 VERVMQVE LABOREM quem per me ipse suscipio, non qui ex aliorum virtute imperatoribus adscribi consuevit. 436 FORTVNAM EX ALIIS subaudimus ‘opta’: nec enim fortuna discitur. Et est zeugma non integrum. 437 INTER PRAEMIA ad praemia: Cicero «dico te priore nocte venisse inter falcarios», id est ad falcarios. 438 MATVRA ADOLEVERIT adulescendo matura esse coeperit. 443 ANTHEVSQVE MNESTHEVSQVE servavit τὸ πρέπον; necesse enim erat ut, vulnerato duce, multi cum eo in castra remearent. 445 MISCETVR modo ‘confunditur’: alibi ‘perturbatur’, ut «miscet agens telis nemora inter frondea turbam». 446 AGGERE TVRNVS eminentia; de via autem aggerem non possumus dicere, nisi si viae aggerem dicere voluerimus, id est viae coacervationem, quam historici viam militarem dicunt, ut «qualis saepe viae deprensus in aggere serpens». 450 ATRVM RAPIT AGMEN pulveris nube coopertum. 451 ABRVPTO SIDERE magna tempestate: ut «sorbet in abruptum fluctus», item «scit triste Minervae sidus». 452 IT MARE PER MEDIVM MISERIS H. P. L. H. C. A. Statius planius de hoc sensu «deflent sua damna coloni et tamen oppressos miserantur in aequore nautas». 454 RVET eruet et evertet. Aliter dictum est «ruit alto a culmine Troia». 456 TALIS taliter, simili modo: sic paulo post «similis medios Iuturna per hostes». RHOETEIVS Troianus, a promunturio Troiae.

674 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

457 CVNEIS SE QVISQVE COACTIS AGGLOMERANT densentur, ut cuneatim dimicent, scilicet in cuneorum modum compositi. 462 TOLLITVR IN CAELVM CLAMOR occiso eo, qui auctor disrumpendi foederis fuerat, exortus est clamor, et statim secuta fuga Rutulorum, ut ‘versique vicissim pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros’. 465 NEC TELA FERENTES INSEQVITVR id est nec fugientes, nec contra stantes dignatur occidere. Et magna Aeneae ostenditur pietas, qui nec vulneratus irascitur, ut velit contra legem foederis in bellum moveri. 468 VIRAGO virago dicitur mulier, quae virile implet officium. 474 PERVOLAT per magnas aedes volat: nam more suo verbo dedit detractam nomini praepositionem. 476 VACVIS magnis, ut «vacua atria lustrat saucius». 480 NEC CONFERRE MANVM cum Aenea: nam alios persequitur. AVIA ab ea scilicet parte, qua veniebat Aeneas. 481 TORTOS ORBES obliquas et inplicitas vias. 482 VESTIGATQVE VIRVM inquirit: translatio a canibus. DISIECTA PER AGMINA dissipata adventu Aeneae. 486 HEV QVID AGAT omne adverbium verbo cohaeret: unde ‘heu et ‘attat’ et similia, quia verbo cohaerere non possunt, separata fecerunt aliam partem orationis, scilicet interiectionem, quam sola Latinitas possidet. 488 HVIC pro ‘in hunc’. Et est ordo ‘huic dirigit’. 491 COLLEGIT IN ARMA ita se texit, ut nulla parte posset feriri.

digilibLT 675 Seruius

492 APICEM TAMEN INCITA SVMMVM galeae eminentiam, quam Graeci conum vocant, in qua eminent cristae. 496 MVLTA IOVEM ET LAESI TESTATVS FOEDERIS ARAS licet haberet iustam causam iracundiae, quod et fugiebat Turnus, et ipse adpetebatur insidiis, non tamen ante prorupit in bellum, quam Iovis fidem et laesa foedera testaretur. 498 NVLLO DISCRIMINE CAEDEM SVSCITAT indiscrete obtruncat universos, quibus ante pari pepercerat modo. 499 IRARVM HABENAS potestatem, facultatem, ut «et premere et laxas sciret dare iussus habenas». Et hic moderate locutus est: nam Ennius «effundit irarum quadrigas» dixit. 500 QVIS MIHI NVNC TOT ACERBA DEVS ac si diceret: nec musa nec Apollo sufficiunt. Statius «maior ab Aoniis sumenda dementia lucis: mecum omnes audete deae». 502 INQVE VICEM in vicem: nam ‘que’ vacat. 503 TANTON PLACVIT CONCVRRERE M. I. apostropha ad Iovem. Sane ‘tanton’ ‘ton’ circumflectitur: nam cum per apostrophum apocopen verba patiuntur, is qui in integra parte fuerat, perseverat accentus. 505 RVENTES TEVCROS quos insequebatur Sucro. 507 CRVDVM ENSEM modo ‘durum’, alias ‘crudelem’. 508 ET CRATES PECTORIS Donatus superfluam vult esse coniunctionem ut ‘et’, ut sit epexegesis: adigit ensem per costas, id est pectoris crates, ubi celerius fata complentur. Et hoc est, quod ait supra ‘haud multa moratus’. 509 AMYCVM FRATREMQVE DIOREM hi duo duces sunt etiam supra memorati, ut «nunc Amyci casum gemit», item «et nunc tertia palma Diores»: unde ad terrorem populi eorum capita religantur in curru.

676 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

511 CVRRV autem aut septimus est, aut dativus antiquus, secundum regulam, ne sit maior a nominativo plurali. 514 MAESTVM ONITEN naturaliter tristem, severum, ἀγέλαστον. Mittit autem socium supra memoratis. Sane ‘Onyten’ Donatus dicit aut gentile esse, aut patronymicon, ut nomen eius proprium sit ‘Echionius’. Sed hoc non procedit, quia neque patronymicon in ‘tes’ exit, nec ‘Onytes’ a qua gente veniat, usquam lectum est. Proprium ergo est, et sequens versus erit ‘nomen Echionium’, id est Thebana gloria, per periphrasin: nam Echionii sunt Thebani a rege Echione: unde male quidam legunt ‘nomine Chionium’. 515 MATRISQVE GENVS PERIDIAE periphrasis est, hoc est filium Peridiae. 516 lycia missos et apollinis agris vacat ‘et’: nam per epexegesin Lyciam arva Apollinis dixit, ut «nunc Lyciae sortes?». 517 EXOSVM NEQVIQVAM BELLA sic supra «iniecere manum parcae»: nam per transitum ostendit, urguentibus fatis eum ad bella deductum, quae nequiquam semper vitare cupiebat. Hunc autem Menoeten oriundo Arcada fuisse intellegimus, sed habitasse circa Argos: nam Lerna palus est Argivorum, in qua eum dicit solitum fuisse piscari: nam hoc significat ‘piscosae cui circum flumina Lernae ars fuerat’. 519 PAVPERQVE DOMVS ‘hic’ et ‘haec pauper’ dicimus: nam ‘paupera’ usurpatum est. sic Plautus «paupera est haec mulier». Sed hoc hodie non utimur. Ea enim nomina, quae ablativo singulari in ‘e’ exeunt, si feminina ex se faciunt; neque enim heteroclita, alterius declinationis esse possunt: ut puta, quia ‘ab hoc hospite’ facit, ‘hic’ et ‘haec hospes’ dicamus necesse est: Lucanus «hospes in externis audivit curia tectis»: ‘ab hoc leone’ ‘hic’ et ‘haec leo’; ‘ab hoc latrone’ ‘hic’ et ‘haec latro’; ‘ab hoc fullone’ ‘hic’ et ‘haec fullo’; ‘ab hoc nepote’ ‘hic’ et ‘haec nepos’: nam ut ‘neptis’ dicamus propter successionis discretionem admissum est. Sciendum tamen ‘hospita’ ‘paupera’ ‘leaena’ ‘lea’ usurpata a poetis. 520 POTENTVM MVNERA obsequia, quae pauperes divitibus loco munerum solvunt. 522 ARENTEM IN SILVAM pro ‘aridam’.

digilibLT 677 Seruius

524 DANT SONITVM SPVMOSI AMNES bellum semper incendio et fluminibus comparat: sic in secundo «in segetem veluti cum flamma furentibus austris incidit aut rapidus montano gurgite torrens». 527 NESCIA VINCI PECTORA Horatius «Pelidae stomachum cedere nescii». 529 MVRRANVM HIC ATAVOS ET AVORVM ANTIQVA SONANTEM NOMINA hoc est cuius maiores omnes Murrani sunt dicti et reges fuerunt, ut ‘per regesque actum genus omne Latinos’. Scimus enim solere plerumque fieri ut primi regis reliqui nomen etiam possideant, ut apud Romanos Augusti vocantur, apud Albanos Silvii, apud Persas Arsacidae, apud Aegyptios Ptolomaei, apud Athenienses Cecropidae. Vnde superfluum est quod ait Donatus, debere nos accipere interemptum esse Murranum, dum avos et atavos Turni commemorat et effert laudibus maximis. 530 PER REGESQVE ACTVM GENVS OMNE LATINOS Horatius «et nepotum per memores genus omne fastos» de Lamo. 534 NEC DOMINI MEMORVM PROCVLCAT EQVORVM domini inmemorum. 538 DEXTERA NEC TVA TE GRAIVM FORTISSIME CRETHEV ERIPVIT TVRNO NEC DI TEXERE CVPENCVM ita Aenean comparat Turno, ut eum superiorem esse significet: nam quem Turnus interimit, fortitudo sua liberare non potuit; ei vero quem occidit Aeneas, ne sua quidem numina prodesse potuerunt. Sane sciendum cupencum Sabinorum lingua sacerdotem vocari. 543 LATE TERRAM CONSTERNERE aliud ex alio ostenditur: nam per hoc corporis exprimitur magnitudo, ut «stabant tercentum nitidi in praesepibus altis». 545 EVERSOR ACHILLES separat Achillem a Graecis, ut «reliquias Danaum atque inmitis Achilli». 546 MORTIS METAE id est mors, quae meta est et finis: nam metam et fines vitae dicimus, non mortis. Sciendum tamen, ita hoc de Homero esse translatum, qui ait τέλος θανάτοιο, hoc est finis mortis: nam in ipsa morte finis est.

678 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

547 LYRNESI DOMVS ALTA Lyrnesos civitas est Phrygiae, unde fuit Briseis. Et per transitum docet, neminem posse statuta vitare. 548 CONVERSAE ACIES in bellum coactae. 552 PRO SE QVISQVE VIRI pro qualitate virium suarum: sic in quinto «pro se quisque viri et depromunt tela pharetris». SVMMA NITVNTVR OPVM VI hemistichium Ennianum. 554 MENTEM AENEAE GENETRIX PVLCHERRIMA MISIT consilium, ut «qua facere id possis nostram nunc accipe mentem». et PVLCHERRIMA perpetuum est epitheton, nec ad negotium pertinens. Sane bona usus est oeconomia, ut diceret instinctu numinis profectum esse Aenean ad civitatis excidium: nam incongruum fuerat, occupatum bello per se tale cepisse consilium. 555 VRBIQVE ADVERTERET AGMEN contra urbem. 558 ACIES CIRCVMTVLIT oculorum scilicet. Et bona occasione. 559 INMVNEM TANTI BELLI sine officio dimicandi. Nam inmunis est qui nihil praestat, quasi sine muniis. INPVNE QVIETAM quae specialiter debuit poenas luere propter foedus abruptum. 560 PVGNAE ACCENDIT MAIORIS IMAGO subaudis ‘eum’. 563 NEC SCVTA AVT SPICVLA DENSI DEPONVNT ex eo quod non est factum, quid fieri soleat indicavit, ut supra «defigunt telluri hastas et scuta reclinant». 565 ESTO sit. IVPPITER HAC STAT pro nobis religio est, quam laeserunt Rutuli ruptis foederibus. Novimus autem interfuisse foederi et deos alios, et Iovis imaginem sceptri praesentia redditam. 566 NEV QVIS OB INCEPTVM SVBITVM MIHI SEGNIOR ITO tertia persona est <‘ito’, id est> eat. Et hortatur eos, ut ita in bellum eant, quasi res fuerit ante disposita.

digilibLT 679 Seruius

Nam hoc dicit: repentinum imperium nullam vobis adferat moram: unde est paulo post «scalae inproviso subitusque apparuit ignis». 567 CAVSAM BELLI quia illic erat Lavinia. 572 HOC CAPVT O CIVES ut «o Latio caput horum et causa malorum», id est principium. 573 FOEDVSQVE REPOSCITE FLAMMIS gravitate sermonum declamationi pondus inposuit. Nam hoc dicit: flammas foederis urbis innovemus incendio: nam ‘reposcite’ est revocate, innovate. 577 DISCVRRVNT ALII AD PORTAS PRIMOSQVE TRVCIDANT subaudis ‘inproviso’: et haec simul pronuntianda sunt, ut simul facta videantur, quo vehemens vis bellica possit agnosci. 579 INTER PRIMOS inter duces, inter principes. 582 HAEC ALTERA FOEDERA RVMPI bis rumpi foedera, bis hostes Italos fieri, bis se in proelia saeva conpelli: nam varie eandem rem iterat. Bis autem foedera facta sunt, semel per Ilioneum, et paulo ante propter singulare certamen. 584 RESERARE IVBENT id est volunt, ut «iubeo Chremetem». 585 TRAHVNT MOENIA REGEM trahere volunt: nam motus animi est, non factum. ‘Trahunt’ autem scilicet ut possit inminens videre discrimen. Donatus dicit ‘trahunt in moenia’ pro ‘dilacerant in moenibus rumoribus suis’. 587 INCLVSAS VT CVM LATEBROSO IN PVMICE PASTOR paene omnia comparationis istius verba ad supra dictum pertinent bellum: nam ita apes inclusae sunt, ut homines qui obsidentur: ita civitatem timentium latebras dicimus, sicut apum sunt alvearia: item pastor est et re vera pastor et ductor exercitus, ut ποιμένα λαοῦ. 'In Pumice' autem iste masculino posuit, et hunc sequimur. Licet Catullus dixerit feminino. 588 FVMO AMARO quod elicit lacrimas.

680 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

589 TREPIDAE RERVM nescientes quid agant, ignarae auxilii. 591 ATER ODOR nove: nam in odore quis color est? Sed hoc dicit: odor atrae rei, fumi scilicet ‘ater odor’, id est pessimus, ut ‘fumoque implevit amaro’. 593 ETIAM FORTVNA casus: nam omnis casus in potestate Fortunae est. 595 TECTIS VENIENTEM PROSPICIT HOSTEM aut e tectis prospicit: aut contra tecta venientem. 596 INCESSI MVROS invadi. 599 MENTEM TVRBATA ut «oculos suffusa». 603 ET NODVM INFORMIS LETI alii dicunt, quod inedia se interemerit. Sane sciendum quia cautum fuerat in pontificalibus libris, ut, qui laqueo vitam finisset, insepultus abiceretur: unde bene ait ‘informis leti’, quasi mortis infamissimae. 605 FLAVOS LAVINIA CRINES antiqua lectio ‘floros’ habuit, id est florulentos, pulchros: et est sermo Ennianus. 606 ET ROSEAS LANIATA GENAS moris fuit ut ante rogos humanus sanguis effunderetur, vel captivorum vel gladiatorum: quorum si forte copia non fuisset, laniantes genas suum effundebant cruorem, ut rogis illa imago restitueretur. Tamen sciendum, cautum lege duodecim tabularum, ne mulieres carperent faciem, his verbis «mulier faciem ne carpito». 608 HINC TOTAM de domo regia. INFELIX FAMA rerum infelicium nuntia. 609 DEMITTVNT MENTES desperant, sicut e contra sperantes aliquid ‘erigunt mentes’. 610 CONIVGIS ATTONITVS FATIS VRBISQVE RVINA et privatis et publicis luctibus.

digilibLT 681 Seruius

611 INMVNDO PVLVERE bene ‘inmundo’ addidit: sic in georgicis monitionibus «et cinerem inmundum iactare per agros», quia etiam pulvis ille quo utuntur puellae, cinis vocatur, unde etiam ciniflones dicti sunt: Horatius «custodes, lectica, ciniflones, parasitae». 614 BELLATOR epitheton peracti temporis. 616 MINVS SVCCESSV LAETVS EQVORVM infirmitas animi ex equorum etiam tarditate veniebat. 617 ATTVLIT HVNC ILLI CAECIS TERRORIBVS AVRA naturale enim est, ut a qua parte ventus flat, inde audiatur clamor. 618 COMMIXTVM CLAMOREM ex inpugnatione, et morte reginae. ARRECTAS AVRES ad audiendum sollicitas: Terentius «arrige aures Pamphile». 622 AMENS consilii egens, nescius rei gerendae. 625 OCCVRRIT DICTIS orationi eius verbis obviam venit. 626 PRIMA VICTORIA id est primum. 630 NEC NVMERO INFERIOR PVGNAE NEC HONORE R. nec pauciores interimis, nec minor te, quam Aenean, comitabitur gloria: nam occisorum multitudo conpensat hoc, quod tu fugientes interimis. Sane sciendum, in hac omni oratione Iuturnam occurrere quaestionibus tacitis. 632 PRIMA PER ARTEM FOEDERA TVRBASTI ‘prima’ aut inchoantia: aut ‘tu prima’: nam post eius orationem Tolumnius tela contorsit. 637 NAM QVID AGO argumentum a necessario. 638 ME VOCE VOCANTEM atqui hoc nusquam legimus; sed aut κατὰ τὸ σιωπώμενον intellegimus, aut mortis est omen audire quod non dicitur, videre quod minime occurrit: sic in quarto «hinc exaudiri gemitus et verba vocantis visa viri».

682 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

639 SVPERAT vivit, ut «superatne et vescitur aura?». 641 NE NOSTRVM DEDECVS VFENS ASPICERET ac si diceret, fortasse viveret, nisi ideo voluisset occumbere, ne nos victos videret. 642 TEVCRI POTIVNTVR CORPORE ET ARMIS id est etiam sepultura caret: nam ut in Homero legimus, de virorum fortium cadaveribus erat inter hostes grande certamen. 644 DEXTRA NEC DRANCIS DICTA REFELLAM id est virtute: nam pro rei officio ipsam rem posuit, dexteram pro virtute. 646 VSQVE ADEONE MORI MISERVM EST tacitae quaestioni occurrit. 647 SVPERIS AVERSA VOLVNTAS quia, ut supra diximus, donec vivimus, curae sumus dis superis, post mortem ad inferos pertinemus, quibus se modo commendat. 648 ISTIVS INSCIA CVLPAE vel fugae, quia fuga grande crimen est apud virum fortem: vel rupti foederis et laesae religionis, a qua re se esse dicit alienum propter futura supplicia. 649 INDIGNVS AVORVM Graeca figura: nam nos ‘indignus illa re’ dicimus, contra Graeci ἀνάξιος στεφάνου, id est indignus coronae. 652 INPLORANS NOMINE TVRNVM ex multis rebus indicat perturbationem: quod festinans venit, quod per hostes, quod vulneratus, quod Turnum nomine appellat; nam contumelia est nomine superiorem vocare: sic in Georgicis «mater, Cyrene mater», cum praemisisset «et te crudelem nomine dicit». 653 TVRNE IN TE SVPREMA SALVS omnia quae supra Iuturna dixerat, oratio ista dissolvit. 654 FVLMINAT AENEAS A. exaggeratio est: sic paulo post «horrendumque intonat armis». MINATVR DEIECTVRVM ARCES quia dixerat «et aequa solo fumantia culmina ponam».

digilibLT 683 Seruius

657 MVSSAT modo dubitat. 659 PRAETEREA REGINA TVI quia occurrebat, Amatam, pro eius partibus niti. 661 SOLI PRO PORTIS contra illud «sunt alii qui tecta manu defendere possint». 665 VARIA CONFVSVS IMAGINE RERVM multiplici nuntio. 666 ET OBTVTV TACITO STETIT vultu: et obtutus est proprie. 667 PVDOR propter illud «tu currum deserto in gramine versas». INSANIA qua in hostes ferebatur. MIXTO LVCTV propter Amatae cognitam mortem. 669 DISCVSSAE VMBRAE postquam mentis caligo discessit: quod sequentia indicant ‘et lux reddita menti est’. 671 TVRBIDVS plenus perturbationis. 674 QVAM EDVXERAT IPSE quod ei maiorem creabat dolorem. 675 SVBDIDERATQVE ROTAS quo posset trahi ad ea loca, quibus hostis instabat. 678 QVICQVID ACERBVM EST MORTE PATI aut quicquid morte acerbum est placet pati, hoc est inferna supplicia: vel quae potest superbus hostis inferre, sicut de Hectore legimus: aut certe positivus sit pro comparativo: placet pati si quid etiam morte acerbius invenitur. 680 FVRERE ANTE FVROREM figura antiqua, ut ‘servitutem servit’, ‘dolet dolorem’. Et est sensus: sine me furorem bellicum ante furere, scilicet quam ad eum veniam, ut pugnam mente concipiam et instructus furore in bella prorumpam. 684 SAXVM DE VERTICE PRAECEPS CVM RVIT comparatio ipsa futurum ostendit eventum. Simul notandum quod, sicut supra in proelio, ita nunc etiam

684 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

in comparatione praefertur Aeneas: nam Turnum parti comparat montis, montibus exaequat Aenean. 685 AVVLSVM VENTIS proprie: nam et Turnus ad bellum invitus adtrahitur. 687 MONS INPROBVS pars montis: et ἐμφατικῶς dictum est, sicut supra «haud partem exiguam montis». MAGNO ACTV magno inpulsu. 690 VBI PLVRIMA FVSO SANGVINE TERRA MADET hypallage: ubi plurimo sanguine in alto. 691 STRIDVNTQVE HASTILIBVS AVRAE Homerus συρίζουσα † μακεαον ισιτιτατε λόγχη. 693 TELA INHIBETE cohibete: et est translatio a nautis. 694 ME VERIVS VNVM PRO VOBIS F. L. ‘verius’ iustius. Et sensus hic est: iustius est, me unum pro omnibus rupti foederis poenas exsolvere. 701 QVANTVS ATHON haec est vera lectio: nam si ‘Athos’ legeris, ‘os’ brevis est et versus non stat. ‘Athon’ autem dici accusativus indicat: nam ‘hunc Athona’ facit, sicut ‘Apollon’ ‘Apollona’. Quod autem Herodotus ‘hunc Athon’ et ‘hunc Apollo’ dicit, Atticae declinationis est. 702 NIVALI VERTICE SE ATTOLLENS PATER APPENNINVS Appenninus mons Italiae: de hoc Lucanus «nulloque a vertice tellus altius intumuit propiorque accessit Olympo». 704 TROES ET OMNES graece declinavit, unde brevis est ‘es’, sic supra «Troes agunt». 707 ARMAQVE DEPOSVERE vel spectaturi, vel fessi. 709 INTER SE COISSE VIROS ET CERNERE FERRO vera et antiqua haec est lectio: nam Ennium secutus est qui ait «olli cernebant magnis de rebus agentes».

digilibLT 685 Seruius

Posteritas coepit legere ‘et decernere ferro’: secundum quam lectionem synalipha opus est, sed excluso ‘s’, ut sit ‘inter se coisse viros et decernere ferro’. 714 FORS ET VIRTVS MISCENTVR IN VNVM casus in Turno, virtus in Aenea; nam in bello etiam casus plurimum valet: Cicero in Miloniana «adde casus, adde incertos exitus Martemque communem». 715 AC VELVT INGENTI SILA SVMMOVE TABVRNO Sila mons silva est Lucaniae, Taburnus mons Campaniae: Sallustius de fugitivis «in silva Sila fuerunt»: unde pessime quidam ‘silva’ legunt, quia proprium appellativo non potest exaequari. Vnde bene proprium iunxit. 717 PAVIDI CESSERE MAGISTRI proprie magistri sunt militum, pastores pecorum; sed reciprocae sunt inter se istae translationes: nam ductor militum pastor vocatur, ut diximus supra, et magistros pecorum dicimus: Cicero «quem magistrum pecoris esse dicebat». 718 MVSSANTQVE IVVENCAE dubitant, sicut «mussat rex ipse Latinus». 725 IVPPITER IPSE DVAS AEQVATO EXAMINE LANCES aut poetice dictum est et ratione caret: nam Iuppiter ignorare nihil poterat: aut certe illud quaerit, quis sibi de Turno et Aenea mortis adferat causam. Nam dicunt philosophi, mortem ad eum minime pertinere: nam bona tantum praestat, nec ad eum quae mala sunt, pertinent. Tamen sciendum, locum hunc a Vergilio ita esse translatum, ut in Homero lectus est. EXAMINE examen proprie est filum, quo trutina regitur. 727 DAMNET LABOR liberet, ut «damnabis tu quoque votis». VERGAT PONDERE LETVM bene ‘vergat’: nam morientes inferos petunt. 730 TREPIDI LATINI atqui laeti esse debuerunt. Sed nimia Aeneae ostenditur virtus: namque naturale est, ut sociis timori sit inferioris audacia: unde nunc Latini sunt territi ex eo quod superiorem ferire ausus est Turnus. 734 VT CAPVLVM IGNOTVM DEXTRAMQVE ASPEXIT INERMEM locus hic totus ad gloriam Aeneae pertinet: namque id agit, ne videatur Turnus armorum vilitate superatus. Vnde ei redditur gladius, quo etiam cum divinis armis ab Aenea possit extingui.

686 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

736 PATRIO MVCRONE RELICTO quo tempore vulneratum vidit Aenean. Sane ‘patrio’ modo ‘paterno’ significat: nam Dauni fuerat gladius, ut «ensem quem Dauno ignipotens deus ipse parenti fecerat». Alias ‘patrium’ a patria est derivativum. 740 MORTALIS MVCRO mortali manu factus. 744 VNDIQVE ENIM DENSA TEVCRI INCLVSERE CORONA strategema est: nam postquam Turnum fugere videre Troiani, clausere loca, per quae evadere poterat. 747 CVRSVMQVE RECVSANT scilicet genua, quae inpediebat vulnus inlatum. Sane satis perite facit, ut gladio non utatur Aeneas, sed hasta eminus dimicare contendat, quia inpediente vulnere nec sequi poterat nec in ictum consurgere: unde est «hic gladio fidens, hic acer et arduus hasta». 749 INCLVSVM FLVMINE comparatio Apollonii. 750 PVNICEAE SAEPTVM FORMIDINE PENNAE Lucanus «claudit odoratae metuentis aera pennae». 751 VENATOR CANIS pro ‘venaticus’. 752 INSIDIIS pennarum. 753 VIVIDVS VMBER acerrimus Tuscus: nam Vmbria pars Tusciae est. 754 IAM IAMQVE TENET ita ut videtur intuentibus: et hi duo versus verbum ad verbum sunt translati de Apollonio. 758 INCREPAT obiurgat, incusat, ut «aestatem increpitans seram». 759 EFFLAGITAT ENSEM cum clamore deposcit. 761 TERRETQVE TREMENTIS quis enim saucium non timeret instantem, cum eum integer fugeret?

digilibLT 687 Seruius

764 LVDICRA PRAEMIA vilia, digna ludo. 766 SACER OLEASTER fere omnia Latina arborum nomina generis feminini sunt, exceptis paucis, ut ‘hic oleaster’ ‘hoc siler’: Vergilius «ut molle siler». Item ‘hoc buxum’, licet et ‘haec buxus’ dicatur: nam superfluam quidam volunt facere discretionem, ut ‘haec buxus’ de arbore dicamus, ‘buxum’ vero de ligno conposito: legimus enim in Vergilio de tibiis «buxusque vocat Berecyntia matris Idaeae». Item cum de arboribus loqueretur, ait «et torno rasile buxum». 767 VENERABILE LIGNVM antiquam arborem voluit exprimere. 768 VBI FIGERE DONA SOLEBANT DONA proprie, ut ait «sacra ad fastigia fixi». 770 NVLLO DISCRIMINE sine intuitu religionis. 773 FIXAM ET LENTA RADICE TENEBAT plenum est: quam radix fixam tenebat. 778 FERRVM TERRA TENE pro ‘Tellus’, elementum pro dea posuit. 780 NON CASSA IN VOTA VOCAVIT non ad inania vota poposcit auxilium. 781 LVCTANS MORATVS ‘luctatus’ et ‘moratus’ erat integrum, quod vitavit propter ὁμοιοτέλευτον. 784 RVRSVS IN AVRIGAE FACIEM MVTATA METISCI κατὰ τὸ σιωπώμενον intellegimus Iuturnam in numen reversam, postquam Turnus currus reliquit. 786 AVDACI NYMPHAE ut supra diximus, ubicumque inducit nitentem aliquem sine effectu, audacem dicit. 788 ARMIS ANIMISQVE REFECTI sicut armis, ita et animis: nam armorum inopia animi ante utriusque torpebant.

688 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

790 CERTAMINA MARTIS ANHELI alii ‘certamine’ legunt, ut sit sensus: adsistunt contra se in Martis anheli certamine. 792 FVLVA DE NVBE de aere, de elemento suo. 793 QVAE IAM FINIS ERIT CONIVNX 'iam' denique. Verba ista quasi iam taediantis sunt ad longam Iunonis iracundiam, unde et paulo post «desine iam tandem precibusque inflectere nostris». 794 INDIGETEM AENEAN SCIS IPSA ET SCIRE FATERIS sabaudis ‘fore’. Et indigetes dii duplici ratione dicuntur: vel secundum Lucretium, quod nullius rei egeant, qui ait «nihil indiga cura»: vel certe indigetes sunt dii ex hominibus facti, et dicti indigetes quasi in diis agentes. 797 MORTALIN DECVIT VIOLARI VVLNERE DIVVM non ‘letali’, sed, aut quo mortales laborant, aut a mortali inlato. ‘Divum’ autem subaudis ‘futurum’. 798 QVID ENIM SINE TE IVTVRNA VALERET parenthesis: poterat enim excusare se Iuno, nihil fecisse commemorans, unde eam auctorem fuisse Iuppiter dicit propter illud «auctor ego audendi». 800 DESINE IAM TANDEM singula pronuntianda sunt. 801 NEC TE TANTVS EDAT TACITAM DOLOR scilicet desine odiis urgere Troianos. Sane ‘edo edis edit’ integrum verbum est, ut lego, legis, legit: nam ‘edo es est’ esse anomalum constat. 804 TROIANOS POTVISTI id est iam non potes: ideo enim praeterito usus est. 807 SVBMISSO VVLTV habitum futurae orationis ostendit. 808 QVIA NOTA MIHI TVA MAGNE VOLVNTAS IVPPITER Iuppiter necessitatem obiecerat fati, dicens ‘ventum ad supremum est’. Sed Iuno, sciens fatum esse

digilibLT 689 Seruius

quicquid Iuppiter dixerit, dicit se cedere eius voluntati: nam id agit, ut conciliet sibi eius favorem ad petitionem futuram. 811 DIGNA INDIGNA PATI id est omnia. Et proverbialiter dictum est. 814 PRO VITA ac si diceret: pro re nobis data, id est superis. 815 NON VT TELA TAMEN NON VT CONTENDERET ARCVM hoc loco quasi Iuturnam sagittam iecisse significat; sed, ut supra diximus, possumus accipere, quod alter in eius gratiam in Aenean tela contorsit. 816 ADIVRO STYGII CAPVT INPLACABILE FONTIS pro ‘iuro’, nam prothesis est. Quidam tamen volunt ‘iuro’ tunc dici debere, cum confirmamus aliquid aut promittimus, ut ‘iuro me facturum’, ‘adiuro’ vero, cum negamus, ut ‘adiuro me non posse’, ‘adiuro me non fecisse’: Terentius «adiurat, se non posse apud vos, Pamphilo absente, perdurare». Potest tamen et ‘ad’ valde significare. 817 VNA SVPERSTITIO religio, metus, eo quod superstet capiti omnis religio. REDDITA data: nam prothesis est. 819 NVLLA FATI QVOD LEGE TENETVR bene ‘fati’: nam victoriae lex est, ut victi cedant in habitum nomenque victorum. 820 PRO MAIESTATE TVORVM respexit ad Saturnum, qui in Italia aliquando regnaverat: inde ait ‘tuorum’. Nam et Latinus inde originem ducit, ut «Fauno Picus pater, isque parentem te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus auctor». 821 ESTO COMPONENT consentit, sed invita. 827 SIT ROMANA POTENS ITALA VIRTVTE PROPAGO hoc videtur dicere: si fataliter inminet ut a Troianis origo Romana descendat, Troiani Italorum nomen accipiant, ut Romani de Italis, non de Troianis videantur esse progeniti. 830 ES GERMANA IOVIS SATVRNIQVE ALTERA PROLES locus de obscuris, de quo quidam hoc sentiunt: petis paene inlicita, sed concedenda sunt, quoniam

690 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

soror Iovis es, id est Saturni filia. Quod si voluerimus admittere, erit sequens versus incongruus, ut ‘irarum tantos volvis sub pectore fluctus’. Vnde melius est ut ita intellegamus: soror Iovis es, id est Saturni filia: unde non mirum est tantam te iracundiam retinere sub pectore. Nam scimus unumquemque pro generis qualitate in iram moveri: nobiles enim etsi ad praesens videntur ignoscere, tamen in posterum iram reservant. Quod nunc Iunoni videtur obicere: nam cum se concedere diceret, petiit tamen quod graviter posset obesse Troianis. Sic Homerus inducit Calchantem dicentem de Agamemnone: regum irae ita se habent, ut, etiam si ad praesens indulgere videantur, stimulos iracundiae ad futurum reservent. 833 DO QVOD VIS bene praesenti usus est tempore: nam promissio numinis pro facto est. 836 SVBSIDENT remanebunt, latebunt, in Latinorum scilicet multitudine, ut «galeaque ima subsedit Acestes». RITVSQVE SACRORVM ADICIAM verum est: nam sacra matris deum Romani Phrygio more coluerunt. 841 MENTEM LAETATA RETORSIT iste quidem hoc dicit; sed constat bello Punico secundo exoratam Iunonem, tertio vero bello a Scipione sacris quibusdam etiam Romam esse translatam. 843 HIS ACTIS remoto a Turno auxilio. 844 DIMITTERE AB ARMIS per transitum historiae usus est verbis; nam qui ab exercitu relaxantur, ab armis dicuntur dimitti: Sallustius de Oppio, ubi eum Cotta in contione ab exercitu cogit abscedere, dicit, «se eius opera non usurum, eumque ab armis dimittit». 845 PESTES COGNOMINE DIRAE proprie ‘pestes’ vocantur, ‘dirae’ vero cognomine. Et dictae ‘dirae’, quod non nisi ante iratum Iovem videntur, ut «saevique in limine regis apparent». 846 TARTAREAM MEGAERAM bene ‘Tartaream’ addidit, ut ostendat esse et terrenam et aeriam Megaeram: nam, ut etiam in tertio diximus, volunt periti quandam triplicem potestatem esse et in terris et apud superos, sicut est furiarum apud inferos. Ideo autem dicit has ex Nocte progenitas, ut ostendat et latenter oriri et intolerabilem esse iram deorum.

digilibLT 691 Seruius

847 VNO EODEMQVE TVLIT PARTV dispositio haec poetae, quae dicit has et similes esse furiis, et cum his esse procreatas, hoc agit, ut ostendat illam prudentium opinionem, esse tam apud superos quam in terris, sicut apud inferos furias. 850 APPARENT videntur, praesto sunt ad obsequium: unde etiam apparitores constat esse nominatos. 851 LETVM HORRIFICVM volunt Iovem non esse mortis auctorem, sed posse mortis genere vel prodesse vel obesse mortalibus. 854 INQVE OMEN IVTVRNAE OCCVRRERE IVSSIT ut Iuturnae omen fraternae mortis efficeret. 856 NON SECVS AC NERVO PER NVBEM INPVLSA SAGITTA sic illa descendit, ut solet sagitta conscendere. Hinc Statius traxit ut diceret de disco iacto «similisque cadenti crescit in adversos». ‘Inpulsa’ autem proprie, sicut supra «incertum qua pulsa manu». 857 FELLE VENENI amaritudine veneni, suco noxio: aut certe periphrasticos dixit venenum, ut βίη Ηρακληείη. 859 TRANSILIT VMBRAS hyperbole est; namque umbra semper tela comitatur, hic ait, transit umbras sagitta: male enim quidem ‘auras’ legunt. 860 TALIS SE taliter. 862 COLLECTA ex nimia scilicet furiae magnitudine. 863 CVLMINIBVS DESERTIS noctuam dicit, non bubonem; nam ait ‘alitis in parvae’: bubo autem maior est. 864 SERVM CANIT triste, diuturnum, ut «seraque terrifici cecinerunt omina vates»: Sallustius «serum bellum in angustiis futurum».

692 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

866 CLIPEVMQVE EVERBERAT ALIS signa sunt ista plangentium. 869 STRIDOREM vocis scilicet sonum: nam utrumque tangit augurium, et oscinum et praepetum, quod graviter posset obesse Troianis: sic Homerus inducit Calchanta. 873 DVRAE inmiti, quae possum fratrem cernere tot laboribus subditum. 874 MONSTRO augurio ex Iovis voluntate venienti. 876 OBSCENAE VOLVCRES invidiose dixit; nam una est. 879 QVO VITAM DEDIT AETERNAM quia occurrebat, sed praestitit inmortalitatem, dicit hanc aeternam esse causam doloris. 885 GLAVCO AMICTV quasi nympha, propter undarum similitudinem. 888 INGENS ARBOREVM non sunt duo epitheta; sed Aeneas ingens telum coruscat arboreum. 891 CONTRAHE collige; est autem hostilis iracundia. 894 CAPVT QVASSANS concutiens ut «tunc quassans caput». 895 ET IVPPITER HOSTIS ordo est ‘ferox hostis’. 896 SAXVM CIRCVMSPICIT Homeri totus hic locus est. 897 CAMPO QVOD FORTE IACEBAT LIMES AGRO POSITVS secundum artem propiori respondit, sicut «est in carcere locus, quod Tullianum appellatur». 901 MANV RAPTVM TREPIDA aut festina: aut re vera ‘trepida’, quia sequitur ‘sed neque currentem se nec cognoscit euntem’. TORQVEBAT bene inperfecto usus est

digilibLT 693 Seruius

tempore, quia non est perfectum quod voluit, ut «nec spatium evasit totum neque pertulit ictum». 907 NEC SPATIVM EVASIT hic distinguendum est, ut sit ‘totum neque pertulit ictum’, id est evacuatus est impetus ipsius spatio longiore. 908 AC VELVT IN SOMNIS Homeri comparatio. 917 NEC QVO SE ERIPIAT totum enim Troiani clauserant. 920 SORTITVS FORTVNAM OCVLIS hunc locum oculis ad feriendum elegit Aeneas, quem fortuna destinaverat vulneri. 922 NEC FVLMINE pro ‘tonitru’, sine quo numquam fulmen emittitur. 923 ATRI TVRBINIS INSTAR multis utitur comparationibus ad exprimendum nimium impetum. Et ‘instar’, ut supra diximus, per se plenum est nec recipit praepositionem, licet Serenus «ad instar» dixerit, quod in idoneis non invenitur auctoribus. 926 ICTVS percussus: nam participium est, ac si diceret ‘cecidit elisus’. 931 EQVIDEM MERVI secundum artem agit rhetoricam: nam quotiens personae in invidia sunt, aliae pro his opponuntur. Vnde ita agit: ego quidem occidi mereor, sed tu debes ignoscere parentis intuitu. NEC DEPRECOR non refuto, non recuso. 932 VTERE SORTE TVA interfice hostem tuum. 933 FVIT ET TIBI TALIS ANCHISES hic distinguendum, ut duo dicat: et habuisti patrem, et pater es. 935 ET ME ordo est ‘redde meis’; sed ne ex aperto rem viro forti pudendam peteret, interpositione usus est, dicens ‘seu corpus spoliatum lumine mavis’.

694 digilibLT Commentarius in Vergilii Aeneidos libros

936 TENDERE PALMAS AVSONII VIDERE ad gloriam Aeneae pertinet, quod se Turnus cunctis praesentibus victum fatetur. 937 TVA EST LAVINIA CONIVNX quae fuerat causa certaminis. 938 VLTERIVS NE TENDE ODIIS noli velle crudelitatem tuam ultra fata protendere, sed redde corpus sepulchro. ACER IN ARMIS non tantum ad praesens refertur, sed quia semper in armis acer esse consuevit. 940 CVNCTANTEM FLECTERE SERMO COEPERAT omnis intentio ad Aeneae pertinet gloriam: nam et ex eo quod hosti cogitat parcere, pius ostenditur, et ex eo quod eum interimit, pietatis gestat insigne: nam Euandri intuitu Pallantis ulciscitur mortem. 941 INFELIX BALTEVS nulli domino felix. Et sic est dictum ‘infelix balteus’, sicut «Lacedaemoniosque hymenaeos». Et sciendum, balteum habuisse Turnum ad insultationem et iactantiam, non ad utilitatem, unde est «atque umeris inimicum insigne gerebat». 945 MONVMENTA DOLORIS proprie; nam et monumentum ab eo quod mentem moneat, dictum est. 946 HAVSIT vidit, ut «hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto Dardanus». 949 PALLAS INMOLAT et ad suae mortis et ad rupti foederis ultionem, te tamquam hostiam inmolat Pallas. 951 FRIGORE morte, ut «corpusque lavant frigentis et ungunt». 952 VITAQVE CVM GEMITV FVGIT INDIGNATA SVB VMBRAS ‘indignata’, vel quia post preces veniam non meruerat; vel quia Laviniam fore sciebat Aeneae; vel quia, ut supra de Camilla diximus, discedebat a iuvene. Nam volunt philosophi invitam animam discedere a corpore cum quo adhuc habitare naturae legibus poterat: sic Homerus

digilibLT 695 Seruius

ψυχὴ δ᾿ ἐκ ῥεθέων πταμένη Ἄΐδόσδε βεβήκει, ὃν πότμον γοόωσα, λιποῦσ᾿ ἀνδροτῆτα καὶ ἥβην.

696 digilibLT