T.C İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi

Kentsel Dönü şüm Projesi Çerçevesinde Zeytinburnu Tekstil İş çilerinin Gelece ği

Serdar NERSE 2501070694

Tez Danı şmanı Prof. Dr. Korkut TUNA

İSTANBUL 2010 T.C. İsraxıur, üNİvpnsİrısi sosYAL siıilvllBn rNsrİrüsü ııüoünıüĞü

TEZ ONAYI

Enstitiimiiz sosYoloJİ ANABİLİM Dalında ders dönemindeki Eğitim _ ögretim Programınr (KENTSELbaşa1 ile. tamamlayan 2501070694 numaralı SERDAR NERSEnnin hazırladığı oÖNÜŞÜM PRoJEsİ ÇERÇEVESİNDE zEYTiNBURNU TEKsTİ-L İşçİırnİNİN GELECEĞİ" konulu vüxsıix LİsANs/ DeI+şeR\_r€Zı ile ilgili TEZ SAVI]I{MA SINAVI, Lisansüstü Ögretim Yönetmeliği'nin l5.Maddesi uyannca 24,11j010 giinü saat 14.00'de yapılmış, sorulan Çarşamba ^sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin ...... 'ne* OYBİRLİĞİ ıovçoKLUĞUYiı. karar verilmiştir.

PROF.DR.KORKUT TUNA

PRoF.DR.HAYATi TÜFEKÇioĞLU

PROF.DR.ıSMAiL COŞKUN

YRD.DoÇ,DR.ENES KABAKÇI

YRD.DoÇ. DR.FiLiZ BaıoĞı-u

Adres: Besim Ömerpaşa Caddesi Kaptanı Derya Sokağı 34452 BeyazıUİstanbul Tel: 0212 440 00 00 / t42r9-14220-1422r-14222-14226-14227 -14243 Faxı 0212 440 03 40 e-mail; [email protected] “Kentsel Dönü şüm Projesi Çerçevesinde Zeytinburnu Tekstil İş çilerinin Gelece ği” Serdar Nerse

ÖZ

Bu çalı şmada; Zeytinburnu'ndaki riskli binaların zemin ve zemin altı katlarında bulunan deri konfeksiyon atölyelerinin Zeytinburnu Pilot Projesi (ZPP) çerçevesinde öngörülen yeni çalı şma alanlarına gidip gitmeyecekleri fikrinden hareketle, ortaya çıkacak uyum ve istihdam sorunlarına, meydana gelebilecek de ğişim ve bu de ğişimin dinamiklerine ı şık tutmayı amaçladık. Bu amaca yönelik olarak, Zeytinburnu ilçe profilini ele aldıktan sonra, meydana gelen sa ğlıksız ve riskli yapıla şma, göç sorunları sonrasında ortaya çıkan kentsel dönü şüm ihtiyacı ve Zeytinburnu deri konfeksiyon atölyelerinin durumları genel bir şekilde ele alındı. 1992'deki deri tabakhanelerinin ta şınmasıyla ortaya çıkan istihdam sorunlarının benzeri bir durum tekrar ya şanacak mı sorusunun cevabını aradık. Bu bilgilerden hareketle son olarak, çalı şma boyunca verilen teorik bilgiler alan ara ştırması verileri ile kar şıla ştırmalı bir şekilde ele alınarak deri konfeksiyon atölyelerinin sahiplerinin ve çalı şanlarının Zeytinburnu Pilot Projesi hakkındaki görüşlerini de ğerlendirdik.

ABSTRACT

In this study, the ground floor and six floors of the buildings at risk Zeytinburnu leather garment workshops in Zeytinburnu Pilot Project (ZPP) will not go to go and just as provided for under the new workspaces, integration and employment problems will arise, which may occur to shed light on the dynamics of

iii change and this change was to. For this purpose, after handling Zeytinburnu district profile, in unhealthy and risky construction, immigration issues and the need for urban transformation occurring after the leather garment workshops Zeytinburnu situations were discussed in a general way. Leather tanneries in 1992, moving to live again is a situation similar to the problems of employment emerging looked for the answer to the question. Starting from this information, finally, during the study period compared with the theoretical knowledge of field survey data by taking a leather garment workshops owners and employees' opinions about the Zeytinburnu Pilot Project were reviewed.

iv ÖNSÖZ

Bu çalı şmanın konusu, Zeytinburnu’nda zemin ve zemin altı apartman katlarında faaliyetlerine devam eden deri konfeksiyon atölyelerinin Zeytinburnu Pilot Projesi çerçevesinde tasfiye edilmesi durumunda ya şanabilecek istihdam, uyum sorunlarını tanımlamaktır. 1940’lı yılların sonlarına do ğru ilçe büyük bir şekilde göç almı ş ve yetersiz kalan konut problemini çözmek amacıyla, civardaki fabrika, tabakhane ve atölyelerde çalı şanlar barınabilecekleri gecekondular yapmı şlardır. Gecekondula şma sonrasında, ilçede gecekondudan bozma sa ğlıksız ve riskli bir yapıla şma ortaya çıkmı ştır. Özellikle 1999 Marmara Depremi’nden İstanbul’u olası bir depreme hazırlamak amacıyla çe şitli hazırlıklar yapılmaya ba şlanmı ştır. Kentsel dönü şüm projeleri de bu çerçevede de ğerlendirilebilir. Zeytinburnu’nda yapılmak istenen kentsel dönü şüm projesi pilot olması bakımından büyük bir öneme sahiptir. Bu proje çerçevesinde ta şınmaları gündeme gelen deri konfeksiyon atölyeleri ise, çe şitli avantajları bulunan Zeytinburnu’nda çalı şmalarına devam etmek istemektedirler. Bu ba ğlamda, deri konfeksiyon atölyeleri i şveren ve i şçilerinin kentsel dönü şüm çerçevesinde ne yapılmak istendi ği, nereye tasfiye edilecekleri, işveren ve i şçilerin proje hakkındaki genel görü ş ve tutumları çalı şmalardaki genel diyebilece ğimiz ele alı ş tarzlarına ba ğlı olarak de ğerlendirilecektir.

Büyük bir yo ğunluk içerisinde olmasına ra ğmen, bu çalı şmanın her aşamasında sabırla bana destek olan, bana eme ği geçmi ş olan de ğerli hocam ve tez danı şmanım Prof. Dr. Korkut TUNA’ya te şekkürlerimi sunarım. Çalı şmanın en sıkı şık anında önerileri ve fikirleriyle bana destek olan Prof. Dr. Hayati TÜFEKÇ İOĞLU’na, çalı şmanın en ba şından beri hiç sıkılmadan beni bir arkada ş gibi dinleyen ve her türlü deste ği sa ğlayan de ğerli hocam Prof. Dr. İsmail CO ŞKUN’a ve yakın ilgilerini esirgemeyen di ğer bölüm hocalarıma te şekkür ederim.

Çalı şmamı rahat yürütebilmem için büyük bir maddi destek sa ğlayan TUB İTAK’a te şekkürlerimi sunuyorum.

v Son olarak, çalı şmamın veri analizi ile di ğer a şamalarında bana yardım eden Sümeyye GÜ ŞEN’e, alan çalı şmam boyunca bana yardım eden Faysal NERSE ve aileme sonsuz te şekkür ederim.

vi İÇİNDEK İLER

ÖZ...... iii ABSTRACT...... iii ÖNSÖZ...... v İÇİNDEK İLER...... vii TABLOLAR L İSTES İ...... ix ŞEK İLLER L İSTES İ...... xi HAR İTALAR L İSTES İ...... xi RES İMLER L İSTES İ...... xi KISALTMALAR L İSTES İ...... xii

GİRİŞ ...... 1

I. BÖLÜM: ZEYT İNBURNU İLÇE PROF İLİ VE KENTSEL DÖNÜ ŞÜM ……………...... 8 A. ZEYT İNBURNU KONUMU VE TAR İHÇES İ...... 8 B. GÖÇÜN NÜFUS ÜZER İNDEK İ ETK İSİ VE GECEKONDULA ŞMA SORUNU...... 12 C. ZEYT İNBURNU İST İHDAM YAPISI VE İŞ OLANAKLARI...... 18 D. DER İ KONFEKS İYON SEKTÖRÜNÜN BARINDIRDI ĞI SORUNLAR...23 E.A ŞIRI YAPILA ŞMANIN SONUCU R İSKL İ BİNALAR VE DEPREM GERÇE Ğİ ….……………………………………………………..27 F. KENTSEL DÖNÜ ŞÜM………………………………………………...……32

II. BÖLÜM: DÖNÜ ŞÜM İHT İYACI VE ZEYT İNBURNU P İLOT PROJES İ (ZPP)……………………………………………………………40 A. ZEYT İNBURNU’NDAK İ SORUNLARA BA ĞLI DÖNÜ ŞÜM İHT İYACININ ORTAYA ÇIKI ŞI………………………………………….40 B. ZEYT İNBURNU P İLOT PROJES İ (ZPP), AMACI VE KAPSAMI….…...47

vii C. PROJEN İN UYGULANMA A ŞAMASINDA ÖNE ÇIKAN İHT İYAÇLAR………………………………………………………………..57 D. ZPP İÇİN DÜ ŞÜNÜLEN DÖNÜ ŞÜM SENARYOLARI……...…………..64

III. BÖLÜM: ZEYT İNBURNU ARA ŞTIRMASI… ……………………………..72 A. ARA ŞTIRMANIN METODOLOJ İSİ……………..………………………..72 B. ARA ŞTIRMA BULGULARI……………………………………………….75

SONUÇ……………………………………………………………………………..116

KAYNAKÇA...... 126

EK-1: ZEYT İNBURNU ARA ŞTIRMASI SORU FORMU 1 ( İş veren)...... 136

EK-2: ZEYT İNBURNU ARA ŞTIRMASI SORU FORMU 2 ( İş çi)……………...143

viii TABLOLAR L İSTES İ

1. BİRİNC İ BÖLÜM

Tablo 1: Biti ş Yılına Göre Binalar……………………………………………………..29

2. İKİNC İ BÖLÜM

Tablo 1: JICA En Kötü Senaryoya Göre Zeytinburnu………………………...... 42

3. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Tablo 1: Ya şlarına Göre İş verenlerin Da ğılımı………………………………...... 75 Tablo 2: İş verenlerin E ğitim Durumu………………………………………………….75 Tablo 3: Atölyelerin Ölçe ği……………………………………………………...... 76 Tablo 4: Atölyedeki İş çilerin Sigortalılık Durumu…………………………………….76 Tablo 5: Atölyenin Cirosu……………………………………………………...... 77 Tablo 6: Çalı şılan Binanın Türü……………………………………………………….78 Tablo 7: Atölyenin Bulundu ğu Kat………………………………….…………………79 Tablo 8: Atölyelerin Mülkiyet Durumu……………..…………………………………79 Tablo 9: Atölyenin İçinde Bulundu ğu Binanın Ya şı…………..………………………80 Tablo 10: Atölyenin İçinde Bulundu ğu Binanın Durumu……………………...... 81 Tablo 11: Atölyenin Depremden Etkilenme Durumu………………………………….81 Tablo 12: Atölyelerin Ruhsat Durumu………………………………………………...82 Tablo 13: Atölyenin Denetlenme Durumu…………………………………………….83 Tablo 14: Atölyeler Kentsel Sorunlara Yol Açıyor mu?...... 84 Tablo 15: Atölyelerin Yol Açtı ğı Kentsel Sorunlar……………………………………84 Tablo 16: Zeytinburnu’nun Deri Konfeksiyonculu ğu İçin Uygunluk Durumu………..85 Tablo 17: İş yerlerinin Çevredeki Ailelerin Ya şantısını Etkileme Durumu……………85 Tablo 18: Zeytinburnu’ndan Gidip de Dönmeyenler Kimler………………………….86 Tablo 19: İş verenler Zeytinburnu Pilot Projesi’nden Haberdar mı?...... 87

ix Tablo 20: İş verenler Kentsel Dönüşümü Nasıl Tanımlamaktadır?...... 87 Tablo 21: İş yeri sahibinin Zeytinburnu’ndan Gitmemesinin Nedeni………………….89 Tablo 22: ZPP’nin Uygulanması Durumunda Ne Yapılması Dü şünülüyor…………...90 Tablo 23: Destek Verilmesi Durumunda İş verenler Ta şınmayı Dü şünüyor mu?...... 91 Tablo 24: Ne Tür Bir Destek Beklenmektedir………………………………….,…….91 Tablo 25: İş verenler Nereye Ta şınmak İstiyor………………………………………...92 Tablo 26: Herhangi Bir Ta şınma Durumunda İş verenler İş çilerini Götürmeyi Dü şünüyorlar mı?...... 93 Tablo 27: Herhangi Ta şınma Durumunda Ne Tür Bir Zorlukla Kar şıla şılır………...... 93 Tablo 28: Kentsel Dönü şümden Bir Beklenti Var mı?...... 94 Tablo 29: Zeytinburnu’nun da Gelece ği Göz Önüne Alındı ğında Beklenenler...... 95 Tablo 30: Kentsel Dönü şüm Sonrası Zeytinburnu’nun Gelece ği………………………96 Tablo 31: İş çilerin Cinsiyeti……………………………………………………………97 Tablo 32: İş çilerin Ya şları……………………………………………………………...97 Tablo 33: İş çilerin İş yerindeki Görevi…………………………………………………98 Tablo 34: İş çilerin Sa ğlı ğıyla İlgili Bir Şikayeti Var mı?...... 98 Tablo 35: İş çiler Nerelerinden Rahatsız……………………………………………….99 Tablo 36: Sosyal Güvenlik (SSK, Ba ğ-Kur vs) Durumu……………………………..100 Tablo 37: Çalı şma Ortamının Sa ğlık Ve İş yeri Güvenli ği Açısından Uygunlu ğu……100 Tablo 38: Çalı şılan Ortamın Uygun Olmadı ğı Durumlar……………………………..101 Tablo 39: İş yerinin Ta şınaca ğı Yerin Donanım Açısından Yeterli Olabilece ği Düşünülüyor mu?...... 102 Tablo 40: İş çileri Zeytinburnu’nda Çalı şmaya Yönlendiren Etkenler………………..102 Tablo 41: Bu İş yerinden Önce Ba şka Yerde Çalı şma Durumu……………………….103 Tablo 42: İş çilerin Atölyeden Ayrılma Nedenleri…………………………………….104 Tablo 43: Zeytinburnu’nun Deri İş çili ği İçin Uygunluk Durumu…………………….105 Tablo 44: Atölyeler Zeytinburnu’nda Kentsel Sorunlara Yol Açıyor mu?...... 105 Tablo 45: Atölyeler Ne Tür Kentsel Sorunlara Yol Açıyorlar?...... 106 Tablo 46: İş çiler Zeytinburnu Pilot Projesi’nden Haberdar mı?...... 106 Tablo 47: İş çiler Kentsel Dönü şümü Nasıl Tanımlamaktadır?...... 107 Tablo 48: Zeytinburnu’nun Kentsel Dönü şüme Duydu ğu İhtiyaç……………………108

x Tablo 49: Kentsel Dönü şüm Sonrası Zeytinburnu’nun Gelece ği……………………..108 Tablo 50: Kentsel Dönü şüm İle İlgili Bir Beklenti Var mı?...... 109 Tablo 51: Atölyelerin Gelece ği İle İlgili Beklentiler………………………………….109 Tablo 52: Herhangi Bir Ta şınma Durumunda Ne Tür Bir Zorlukla Kar şıla şılır...... 110 Tablo 53: Ta şınma Durumunda Patronla Gider mi?...... 111 Tablo 54: Patronunuzla Gitmemeniz Durumunda Ne Yaparsınız?...... 112

ŞEK İLLER L İSTES İ

Şekil 1: Zeytinburnu’nda Nüfus Artı ş Oranı…………………………………………...16 Şekil 2: Kuzey Ve Güney Odakları İle Kentsel Omurga……………………………….53 Şekil 3: ZPP İçin Temel Gereksinimler………………………………………………...57 Şekil 4: Kentsel Dönü şüm Fonu………………………………………………………..60 Şekil 5: Öngörülen Konut Alanı Ve Bina Kesitleri...... 70

HAR İTALAR L İSTES İ

Harita 1: Zeytinburnu Haritası…………………………………………………………...9 Harita 2: Bandlar-Stratejik Akslar-Alt Bölgeler………………………………………..54 Harita 3: Çalı şmanın Yapıldı ğı Alan…………………………………………………...73

RES İMLER L İSTES İ

Resim 1: Zeytinburnu’ndan Eski Görünümler…………………………………………13 Resim 2: Ya şam Standartlarının Gerisinde Kalmı ş Bir Zeytinburnu…………………..46 Resim 3: Zeytinburnu’nda Yapılması Dü şünülen Liman………………………………68

xi KISALTMALAR

AB : Avrupa Birli ği ACEP : Acil Eylem Planı İBB : İstanbul Büyük şehir Belediyesi BİMTA Ş : Bo ğaziçi İnşaat Mü şavirlik Anonim Şirketi İDMP : İstanbul Deprem Master Planı İŞ AT : İstanbul Şehircilik Atölyesi JICA : Japan International Cooperation Agency/Japon Uluslar arası İş birli ği Kurumu KAP : Kaynak Aktarım Projeleri KAPFON : Kaynak Aktarma Proje Fonu METROGAR : Metropoliten Gar Kompleksi METROMOD : Metropoliten Tasarım Ve Moda Kompleksi MİA : Merkezi İş Alanı MTM : Mahalle Toplum Merkezi POP : Proje Ortaklık Payı SGK : Sosyal Güvenlik Kurumu TOK İ : Toplu Konut İdaresi ZE ŞAT : Zeytinburnu Şehircilik Atölyesi ZGO : Zeytinburnu Geli ştirme Ortaklı ğı ZPO : Zeytinburnu Proje Ortaklı ğı ZPP : Zeytinburnu Pilot Projesi

xii GİRİŞ

Zeytinburnu kendi içinde çok karma şık bir yapıya sahip ve fazla sorunu olmasına ra ğmen, kapsamlı dönü şüm için çok önemli fırsatların sunuldu ğu bir ilçe olarak dikkati çekmektedir. Zeytinburnu İlçesi, İstanbul’un merkezine yakın olup, genel geli şim stratejisi için son derece önemli bir noktadadır. Buna ra ğmen, gerek geli şmesi açısından gerekse deprem faktörü de dü şünüldü ğünde, ilçenin mekânsal ve sosyal anlamda büyük sorunları bulunmaktadır. Bu sorunların bir dönü şüm projesi çerçevesinde halledilmesi dü şünülmektedir.

“Kentsel Dönü şüm Projesi Çerçevesinde Zeytinburnu Tekstil İş çilerinin Gelece ği” konusunu ele alan çalı şmamızda, Zeytinburnu tekstil sektörü bünyesinde yer alan deri konfeksiyon atölyelerinin şu an içerisinde bulundukları ko şullar ve dönü şüm süreci sonrasında durumlarının ne olaca ğı ele alınacaktır.

Zeytinburnu Pilot Projesi (ZPP) çerçevesinde; uzun yıllardan beri ilçede yerle şmi ş bulunan ve ilçenin en önemli imalat sektörü olan, deri konfeksiyon atölyelerinin ilçeden uzakla ştırılması öngörülmektedir. Deri konfeksiyon sektörü, hem ilçe emekçileri hem de çevre ilçelerden gelen emekçiler için istihdam alanı olu şturmaktadır. Sektörün dönü şüm projesi çerçevesinde ba şka bir yere ta şınması, bölgede istihdam sorunları ba şta olmak üzere, ba şka ne tür sorunlar yarataca ğı bilinmemektedir.

Zeytinburnu’nda deri konfeksiyon atölyeleri apartmanların zemin ve zemin altı katlarını çalı şma alanı olarak seçmi ştir. 1999’da meydana gelen Marmara Depremi sonrasında yapılan bina etüt çalı şmalarıyla, bu yerlerin büyük bir bölümünün risk grubu içinde oldukları ortaya çıkmı ştır.

Bölgenin ba şka bir özelli ği de ilçenin ya şam ve kent kalitesini dü şüren işyeri-konut yapısı biraradalı ğıdır ki, deri konfeksiyon atölyelerinin hemen hemen tamamı konut alanlarının içerisindedir. Apartmanların zemin ve zemin altı katları ya

1 ticaret alanı ya da atölye olarak kullanılmaktadır. Zeytinburnu’ndaki her apartmanın zemin katında tekstil veya deri konfeksiyon üretimi yapan bir atölye görmek mümkündür. Bu durum çe şitli problemlere yol açmaktadır. Kaçak çalı şma ve çalı ştırma, trafik, gürültü kirlili ği, çevre kirlili ği, bina tahribatı gibi problemler ortaya çıkmı ştır.

İlçedeki gecekondula şmayla ba şlayan hareketler zaman içerisinde büyük problemlere yol açmı ş ve bu problemler bir dönü şüm ihtiyacını ortaya çıkarmı ştır. Özellikle Marmara Depremi’nden sonra, İstanbul’un ciddi bir deprem riski oldu ğu anla şılınca İstanbul Büyük şehir Belediyesi ( İBB) Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü tarafından 30 yıla yayılan bir dönü şüm projesi hazırlanmı ş ve bu çerçevede Zeytinburnu Pilot Bölge olarak seçilmi ştir.

ZPP ile neler yapılmak istendi ğini ortaya koyan ve İBB Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü’nün hazırlamı ş oldu ğu “Zeytinburnu Strateji Ve Eylem Planı”nı oldu ğu gibi almayı uygun gördük. Elde etti ğimiz bu bilgilerden hareket ederek, çalı şmamızda kentsel dönü şüm çerçevesinde deri konfeksiyon atölyelerinin ne olaca ğını, geleceklerini ele almaya çalı şaca ğız. Bu amaçla, ZPP’ye de ğinmeden önce; kentsel dönü şüm nedir, kentsel dönü şüm ile ne amaçlanmaktadır, dönü şüm uygulamaları ne zaman ba şlamı ştır gibi sorulara cevap bulmamız gerekmektedir.

Dünyada kentsel müdahale faaliyetleri II. Dünya Sava şı sonrasında, öncelikle sava şın yaratmı ş oldu ğu hasar ve üretim biçimindeki de ğişimlerin kent alanlarının fiziksel olarak bozulmasına yol açmasından sonra gündeme gelmi ştir. Özellikle 1960 sonrasında, sanayinin kent içindeki bölgeyi terk etmesiyle beraber, bu alanların daha sonraları çe şitli kentsel müdahalelerle tekrar sosyal ya şam ve i ş alanları olarak düzenlendi ğini görüyoruz. Kent ve kentle beraber içinde ya şayan bireyler zaman içerisinde bu müdahalelerle sürekli bir de ğişime ve dönü şüme u ğramı ştır.

Ülkemizde ise dönü şüm faaliyetlerine ihtiyaç duyulması uzunca bir göç süreciyle gelen mekânsal, sosyal ve ekonomik problemler sonucu ortaya çıkmı ştır.

2 1950’li yıllarda sanayile şme ile birlikte İstanbul, İzmir, Ankara ve Bursa gibi kentler yo ğun bir şekilde göç alarak, kontrolsüz bir biçimde büyümü ştür. 1970’lerde ise kentle şme devam ederken uydu kentler olu şmaya ba şlamı ştır.

İstanbul’daki iç göç hareketleri 1940’ların sonunda belirgin bir artı ş sürecine girmi ştir. İç göç hareketleri 1950’lerden sonra da Türkiye’deki sosyo-ekonomik yapı de ğişikliklerine ve sanayinin İstanbul’da hızla geli şmesine ba ğlı olarak artmı ştır. 1 Sanayile şme hızının yava ş olmasına ra ğmen, kentle şme hızlı bir şekilde devam etmektedir. Göçle gelen nüfusu barındırabilecek yeterli konut olmadı ğından, büyük kentler bu nüfusu emememi ştir. İş piyasası kente göç edenleri emebilme gücünden yoksun oldu ğundan, göçle gelenler kentte var olabilmek için daha çok enformel ili şki kanallarını kullanarak, enformel i ş piyasasına dahil olmu şlardır. 2 Bu ili şkiler a ğı içerisinde “gecekondu” diye tabir etti ğimiz konut birimi ortaya çıkmı ştır. Gecekondu, bir mekân problemi olup, önce kentin iskân edilmi ş bölgelerindeki bo ş alanlara yapılmı ş, daha sonra kent dı şına do ğru yayılma e ğilimi göstermi ştir. Gecekonduların göz önünde kurulması gecekonducular açısından pek istenir bir şey de ğildi. Dolayısıyla, yerle şim için kullanılan yer do ğal olarak, kentin iskân edilmi ş bölgelerinin hemen dı şındaki çevrede sahipsiz arazi olmu ştur. 3

Nitekim Zeytinburnu ilk zamanlarında tarihi İstanbul’un hemen dı şında kurulan bir sanayi bölgesiydi. Zeytinburnu gecekondula şması 1940’lı yılların sonlarına do ğru ortaya çıkmı ş ve gecekondular ilk olarak vakıf arazileri üzerine kurulmu şlardır. Zeytinburnu’nda dericilik sektörünün öncülerinden ve Derimod’un ortaklarından olan Hasan Yelmen bu durumu; “Buradaki gecekondulardan bazılarını Kazlıçe şme deri fabrikaları, Mensucat Santral, Bozkurt Mensucat, Sümer, Akın Tekstil, Aksu, Akfil gibi fabrikalarda i ş bulmak için Anadolu’dan, Trakya’dan göç eden insanlarımız ya devlet ya da Surp Pırgiç Ermeni Vakfı veya Balıklı Rum Hastaneleri’nin arazilerinde ak şamları

1 Turgay Gökçen, “Zeytinburnu Gecekonduları” , Surların Öte Yanı Zeytinburnu , İstanbul, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, Şubat 2005, s:182 2 Sema Erder, İstanbul’a Bir Kent Kondu Ümraniye, İstanbul, İleti şim Yayınları, 2006, s:17-18 3 Ça ğlar Keyder, “Enformel Konut Piyasasından Küresel Konut Piyasasına” , İstanbul Küresel İle Yerel Arasında, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006, s:175

3 ∗ yapmı şlardır. Kimi zaman bunun için i şe gelmedikleri de oluyordu ” şeklinde anlatmaktadır. Gecekondula şma bu yıllarda, formel yollardan çözülemeyen konut sorununa bireylerin getirmi ş oldukları bir çözüm ve i şçilerin sanayi alanlarına yakın yerlerde ba şlarını sokabilecekleri bir yer arayı şı olmu ştur.

Zeytinburnu gecekonduları, bölgedeki sanayile şmeye ba ğlı olarak, ortaya çıkmı ş ve 1950’li yıllardan itibaren, uzun bir geçmi şe sahip olan deri ve dokuma sanayinin bölgede yer seçmesi ile hızla dönü şüm sürecine girmeye ba şlamı ştır. Bu süreç özellikle ilçenin kuzeyindeki Maltepe ve güneyindeki Kazlıçe şme bölgelerinde a ğır sanayinin yer seçimi ile daha da hızlanmı ştır. Bu geli şmeler, bölgede gecekondula şma sürecinin hızlanmasını tetiklemi ştir. Bu hızın önü kesilememi ş, bölge giderek arsa spekülasyoncularının gözde mekânlarından biri olmaya ba şlamı ştır.

Zeytinburnu İlçesi’nde en ba şından beri gecekondula şmaya ba ğlı geli şen riskli bir yapıla şmanın meydana geldi ğini görmekteyiz. Zamanla gecekondudan bozma iki katlı yapılar ortaya çıkmaya ba şlamı ş ve yava ş yava ş apartmanla şma evresi do ğmu ştur. Kent geni şledikçe, merkezde kalan bu alanların arazi de ğerleri artmı ş, bunu apartmanla şma dönemi izlemi ştir. 4 De ğeri artan gecekondu alanları, Türkiye’de önü kesilemeyen çe şitli rantlarla, 1960’larda ba şlayarak 1970’lere kadar in şaat sahaları olmu ş ve apartmanla şmaya ba şlamı şlardır. Apartmanla şma Türkiye genelinde oldu ğu gibi Zeytinburnu’nda da sa ğlıksız bir yapıla şma şeklinde kar şımıza çıkmı ştır.

Gecekondula şma, sadece bir mekân problemi olmayıp, aynı zamanda bir dizi sosyo-ekonomik problemleri de beraberinde getirmi ştir. Bu tür problemlerin o dönem Türk sinemasında da yansımaları olmu ştur. Osman F. Seden’in yönetti ği “Bekçiler Kralı” filminde Zeytinburnu’nun 1970’li yıllardaki hali gözler önüne serilerek, mekânsal problemlerin yanında, belediye hizmetlerinin yetersizli ği, i şçi sorunları, nüfus problemleri ile bu sorunların günlük ya şama etkilerine de ğinilmi ştir. Bir bölümü

∗ 03.02.2009 tarihinde Derimod binasında Hasan Yelmen ile Zeytinburnu dericili ği hakkında yapılan görü şme. 4 Erdo ğan Bayraktar, Gecekondu Ve Kentsel Yenileme, Ankara, Ekonomik Ara ştırmalar Merkezi Yayınları, 2006, s:153

4 Zeytinburnu’nda çekilen ve Muzaffer Hiçdurmaz’ın yönetmenli ğini yaptı ğı “Çark” filminde de göç ile gelen, kente yerle şen dört arkada şın kent ortamındaki mücadeleleri, işçilik hakları, çalı şma ko şulları ele alınmı ştır. Toplumsal problemlerin bu ili şki a ğları içerisinde nasıl ortaya çıktıklarını ve birer büyük probleme dönü ştüklerini Zeytinburnu örne ğinde gözlemleyebiliyoruz. Ömer Lütfi Akad’ın ilk ödüllü filmi olan, tekstil fabrikasında i şçi bir kadının hayatının ele alındı ğı “Üç Tekerlekli Bisiklet” ile Zeki Müren, Belgin Doruk, Sadri Alı şık’ın oynadı ğı ve Belgin Doruk’un Bozkurt Mensucat Fabrikası’nda çalı şan bir kızı canlandırdı ğı “Poyraz” filmi de yine ilçedeki tekstil ya şamını ve günün ko şullarını, mekân ve sosyal ili şkileriyle beraber gözler önüne sermektedir.

Yukarıda de ğindi ğimiz sorunlar, Türkiye’deki geli şmelere paralel bir şekilde veya bu geli şmelerden etkilenerek devam etmi ştir. Buna çare olarak dü şünülen kentsel yenileme ve dönü şüm gibi uygulamalar ülkemizde 1980’li yıllarla beraber gündeme gelmi ştir. 1980’lerde küresel etkiler ile beraber Türkiye’de kentsel dönü şüm ihtiyacı ortaya çıkmı ş, mekânsal problemlerin yanında, toplumsal ve ekonomik etkiler de dönü şüm ile yenileme uygulamaları çerçevesinde ele alınmı ştır. Geli şen bu etkilerle beraber; ilk olarak gecekondu alanlarında yapısal bir de ğişimin meydana geldi ğini görüyoruz. 1980’lerin sonunda, kentsel dönü şüm projeleri belediyelerin gündeminde yer almaya ba şladı. Dikmen Vadisi Kentsel Dönü şüm Projesi, gecekondu bölgeleri için hazırlanan ilk kentsel dönü şüm projesi örne ği olmu ştur. Ayrıca küreselle şme, varo şlar, soylula ştırma, kentsel yenileme-yenile ştirme ve kentsel dönü şüm gibi çe şitli söylemler ortaya çıkmaya ba şlamıştır. Bu dönem politikaları kentle şmeyi yava şlatmak yerine, kentleri daha ya şanılabilir bir duruma getirme çabasına dayanmaktadır.

Zeytinburnu İlçesi sürekli dönü şüm problemi ya şamı ş, daha Adnan Menderes döneminden beri ilçedeki deri tabakhane i şletmelerinin ba şka bölgeye ta şınması gündeme getirilmi şse de ta şınma i şlemi 1990’lı yıllardan sonra gerçekle şmi ştir. Ancak bu durum ilçe problemlerinin çözümü için yeterli olmamı ştır. Deri tabakhanelerinin ilçeyi terk etmesinden sonra ilçe yeni bir de ğişime sahne olmu ştur. İş yerleri Tuzla ve Çorlu (Tekirda ğ)’ya ta şınmasına ra ğmen, sektörde çalı şan i şçilerin önemli bir bölümü

5 buralara gitmemi ştir. Bu i şçiler Zeytinburnu’nda kalarak zemin ve zemin altı apartman katlarında ya deri konfeksiyon atölyeleri açmı şlar ya da bu alanda açılan atölyelerde çalı şmaya ba şlamı şlardır. Ciddi bir sermaye gerektirmeyen bu küçük i şletmeler hızla yaygınla şmı ştır.

Deri tabakhaneleri bölge dı şına çıkarılmı ş, ancak bu durum Zeytinburnu’nda bir istihdam sorunu yaratmı ştır. İş çilerin önemli bir bölümü kendi yaptıkları konutları terk etmek istememi ş ve yine kendi imkânlarıyla bir i ş alanı yaratmı şlardır. Konut ve işyeri artık aynı alanda bir arada konumlanmı ştır.

1990’lı yıllarda Do ğu Sorunu’na ba ğlı olarak ortaya çıkan göç hareketi Türkiye’nin kimi bölgelerinde oldu ğu gibi Zeytinburnu’nu da hızlı bir şekilde etkilemi ştir. Nüfus çok kısa zamanda katlanarak büyümü ş ve artık Zeytinburnu nüfusu kaldıramayacak bir duruma gelmi ştir. Bu durum ilçe için bir mekân problemi olmaktan çıkmı ş, sosyal ili şkilerin denetlenemedi ği bir problem olmu ştur. Küçük ya ştaki i şçiler dahil, gelen bu yeni nüfus di ğerine eklemlenerek, riskli tekstil ve deri konfeksiyon atölyelerinde çalı şmaya ba şlamı şlardır.

Zemin ve zemin altı diye tabir edilen tekstil (özellikle deri) imalathaneleri, günümüzde şehir içinde i şçi sa ğlı ğı ve güvenli ğinden yoksun mekânlar olarak işlevlerine devam etmektedirler. Kiraları dü şük olan zemin ve zemin altı apartman katları zaman içerisinde ömrünü tamamlamı şlardır. Kent stati ğini bozan ve deprem gerçe ği kar şısında büyük bir risk olu şturdukları ortaya çıkan bu alanların ısrarla tercih edilmelerinin ba şlıca amacı enformel ili şki a ğlarının rahatça sürdürülmesidir.

1999’da meydana gelen Marmara Depremi sonrasında İstanbul’un genel durumunu ele alan deprem hazırlık çalı şmaları yapılmı ş ve de ğişik senaryolar hazırlanmıştır. Yapılan çalı şmalara göre Zeytinburnu, İstanbul’un depremden en çok etkilenecek be ş ilçesinden biri olarak ortaya çıkmı ştır. İstanbul’u depreme hazırlamak amacıyla yapılan, Japan International Cooperation Agency (JICA) ve İstanbul Deprem Master Planı (IDMP) çalı şmalarındaki sonuçlar ele alınarak, deprem riskini azaltmak ve

6 ilçeyi daha güvenilir, ya şanılabilir bir duruma getirmek amacıyla, dönü şüm projesi gündeme gelmi ştir.

Uzun yıllar sonucu eskimeye ba şlayan yapılar büyük risk olu şturmaya ba şlamı şlardır. Dolayısıyla olası bir depremde, binlerce insanın etkilenece ği öngörüsüyle Zeytinburnu’nun genelini ele alacak şekilde bir dönü şüm stratejisi geli ştirilmi ştir. İstanbul’un genel bir özeti durumunda olan Zeytinburnu, pilot bölge olarak seçilmi ştir. Zeytinburnu Pilot Projesi olarak adlandırılan proje, 17.08.2009 tarihinde ba şlatılmı ştır.

Çalı şmamızın amacı do ğrultusunda, Zeytinburnu profilini ele alan, ilçede yürütülen imalat sektörü analizleri, bunların gecekondula şma süreci ile kent yapısına etkileri ve kentsel dönü şüm olgusu ele alınmı ştır. Birinci bölümde genel olarak Zeytinburnu’nun tarihi yapısı, bölgedeki gecekondula şma süreci ile bu süreç sonunda kar şımıza çıkan kentsel dönü şüm kavramını ele almaya çalı şaca ğız. İkinci bölümde İBB Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü tarafından geli ştirilen “Zeytinburnu Strateji Ve Eylem Planı” çerçevesinde Zeytinburnu Pilot Projesi’ni tanıtaca ğız.

Yukarıda da de ğindi ğimiz gibi benzer bir tasfiye süreci 1990’lı yılların ba şında uygulanmı ş ve deri tabakhaneleri bölgeden çıkartılmı ştır. Ancak bu durum Zeytinburnu’nda yeni ve ba şka sorunların ortaya çıkmasına yol açmı ştır. Çalı şmamızda ele aldı ğımız zemin ve zemin altı deri konfeksiyon atölyeleri sorunu bu uygulamanın sonuçlarından biridir.

Günümüzde gündeme gelen ZPP birtakım sorunları çözmekle birlikte, benzer yeni sorunları ortaya çıkaracak mıdır? Halen zemin ve zemin altı katlarda çalı şan insanlar ZPP çerçevesinde öngörülen yeni çalı şma alanlarına gidecek midir? Çalı şanlar geçmi şte oldu ğu gibi gitmez veya bölgeyi terk etmezlerse bu durum ciddi bir istihdam sorunu yaratır mı? Bu ve benzer sorunlarla ilgili olarak çalı şmamızın üçüncü bölümünde, hem i şyeri sahipleri hem de i şçilerle mevcut durum ve gelece ğe dair beklentiler konusunda yapılan ara ştırmaya yer verilecektir.

7 BİRİNC İ BÖLÜM

ZEYT İNBURNU İLÇE PROF İLİ VE KENTSEL DÖNÜ ŞÜM

Zeytinburnu İlçesi, sanayi ile beraber gelen gecekondula şmadan sonrasında, apartmanla şma süreci içerisine girmi ştir. Zeytinburnu’nun kentsel dönü şümüne de ğinmeden önce, ilçenin toplumsal, ekonomik ve mekânsal boyutlarını içerecek şekilde konuyu ele alaca ğız. Zeytinburnu kent mekânı, barındırdı ğı nüfusa yarattı ğı i ş olanakları ile belirli bir çerçeve içerisinde de ğerlendirilebilir. Bu çerçevede, deprem gerçe ği de göz önüne alınarak yapılacak bir dönü şüm sonrasında, nüfusa daha iyi ya şam ko şulları sunulması gerekmektedir. Zeytinburnu, dünden farklı bir kimlik arayı şı ve tarihsel süreç içinde kaybetmi ş oldu ğu birtakım fırsatları, bugün farklı bir biçimde devam ettirme çabası içindedir. Zeytinburnu, özellikle deri, tekstil ve metal sanayi alanındaki ekonomik üretimi, Anadolu’nun çe şitli yerlerinden gelenlerin olu şturdu ğu kültürel yapısı ve İstanbul’un kentsel geli şim şeması içindeki avantajlı konumu ile farklı dinamikler ortaya çıkarmaktadır. Bunun yanında ilçe hala kentle şme ve kentlile şme sorunları ya şanmaktadır. Kentte barınmaya çalı şan ama bir türlü kentlile şemeyen bir nüfus söz konusudur. Kentsel sorunlar iyice belirlendikten sonra; “depreme kar şı ne tür önlemler alınabilir” , “ilçe nasıl bir dönü şüme uğrayacak” ve “dönü şüm için neler gerekli” gibi sorulara, Zeytinburnu’nun bulundu ğu konum ve özelliklere göre cevap verebiliriz.

A. ZEYT İNBURNU KONUMU VE TAR İHÇES İ

Zeytinburnu, Çatalca Yarımadası’nın Marmara Denizi’ne bakan yamaçlarının, bu denizle birle şti ği yerdedir. Zeytinburnu, İstanbul’un tarihi kent

8 merkezinin batısında, dikdörtgene benzeyen şekliyle 11.42 km karelik yeri kaplamaktadır. 1

Harita 1: Zeytinburnu Haritası

Zeytinburnu 1957 yılına kadar bir kısmı Fatih ve bir kısmı da Bakırköy’e ba ğlı bir yöre olarak yönetildi. İlçe 1953 yılına kadar do ğusu Fatih, batısı Bakırköy’e ba ğlıyken, yönetimi zor oldu ğundan yönetimsel bir örgüte kavu şturulmaya çalı şılmı ş ve 30.07.1953 tarihinde Fatih İlçesi’ne ba ğlı "Zeytinburnu Buca ğı" olarak örgütlendirilmi ş, batı bölümü yine Bakırköy İlçesi’ne ba ğlı olarak kalmı ştır. Nüfusu günden güne ço ğalan toplumsal, ekonomik, kültürel sorunları her geçen gün bir kat artan bir yöre olarak büyümü ştür. O yıllarda artık Fatih İlçesi’nin bir buca ğı olarak kalamayacak duruma gelmi şti. Bunun üzerine 01.09.1957 tarihinde 7033 sayılı yasa ile "Zeytinburnu İlçesi" adıyla İstanbul ilinin 14. ilçesi olarak örgütlendirilmeye ba şlandı. 2 Zeytinburnu kaza oldu ğu zaman yedi ilçesi vardı.

1 Zeytinburnu İlçe Portalı, “Zeytinburnu İlçe Profili” , http://www.zeytinburnu.com.tr , 02.06.2010 2 Zeytinburnu Belediyesi Resmi Web Sitesi, “Tarihçe” , http://www.zeytinburnu.bel.tr , 28.10.2009

9 Mevcut dokusunun sanayi dönü şümlü merkezi i ş alanı, tarihi yarımada ve surlar, deniz, hipodrom alanı ve Çırpıcı Deresi ile çevrili oldu ğunu görmekteyiz. İlçe arazisini batıda Çırpıcı Deresi, do ğuda ise Zeytinburnu'nu tarihi yarımadadan ayıran kara surları sınırlar. İlçenin güney kesimi surlardan ba şlayarak, kıyı boyunca Bakırköy İlçesi’nin sınırlarına kadar düz bir ova görünümündedir.

İlçenin güneyinden Sirkeci-Florya karayolunun yanında, “banliyö tren hattı” da geçmekte ve bu hat İstanbul’u Avrupa’ya ba ğlayan demiryoludur. Tren yolu, Zeytinburnu imalat sektöründe çalı şan i şçiler genellikle “banliyö trenleri”ni tercih etmektedirler. Topkapı’yı sahile ba ğlayan “100. Yıl Caddesi” de Zeytinburnu ula şımı için büyük bir önem arz etmektedir. Avrupa ve Asya kıtalarını ba ğlayan uluslararası “E-5 Karayolu” da ilçe sınırları içerisinden geçmektedir. Zeytinburnu, konumu ve ula şım a ğlarına entegrasyonu (deniz, kara ve hava ula şımı) ile kent dokusunda önemli bir noktada bulunmaktadır. Ula şımın kolay olması ilçenin yerle şim ve çalı şma açısından tercih edilmesindeki en önemli unsurlardan birini olu şturmaktadır.

Bu konum ve entegrasyon Zeytinburnu'nun tekstil merkezi olmasını sa ğlamı ştır. Ula şım olanaklarının çoklu ğu, ilçeye gelen i ş gücü açısından da rahatlık sa ğlamaktadır. Hatta zamanla bu yüzden i ş olanakları artmı ş ve i ş olanakları bu alanı tek katlı gecekondulardan, çok katlı rant üreten bir dokuya dönü ştürmü ştür.

Zeytinburnu İlçesi’nin tarihi yakla şık 2000 yıl öncesine dayanmaktadır. Bu kadar eski bir geçmi şe sahip olmasına ra ğmen, Zeytinburnu hakkında bilinen en yaygın kanaat, bu bölgede yerle şimin gecekondula şma ile ba şladı ğı ve sadece 50 yıl öncesine dayandı ğı yönündeki yanlı ş kanaattir. Oysa Zeytinburnu’nun geçmi ş tarihine baktı ğımızda, hem Bizans’tan kalma kiliselerin ve ayazmaların, hem de İstanbul’un birçok yerinde oldu ğu gibi, camiler, medreseler, tekkeler, zaviyeler ve Mevlevihanelerin bir arada oldu ğu bir yer olarak çok eskilere dayanmaktadır.

Zeytinburnu; Roma, Bizans ve Osmanlı dönemlerinde “ sur dı şı” olarak anılmı ştır. Tarihsel süreç içinde sur dı şında, yerle şimin ve ya şamın çok kolay

10 olmadı ğı, ancak çok farklı mekân kullanımlarının oldu ğu bilinmektedir. Günümüzde, “Zeytinburnu” adıyla bilinen ilçenin yer aldı ğı alan, Hebdomon’un bir uzantısı olarak geçer ve tarihteki yazgısını onunla payla şır, Hebdomon ise, bir proasteion, yani sur dı şında kalan bir dı ş mahalledir ve günümüzdeki Bakırköy’ün kar şılı ğıdır. 3 Zeytinburnu ismindeki "Zeytin" kelimesi Kudüslü Papazlar’ın ya şadı ğı dönemlerde ilçenin güneyinde uzanan kıyı şeridinde yeti ştirilen zeytin a ğaçlarından; "Burun" kelimesi ise Marmara Denizi kıyısında Yedikule ile Bakırköy arasında bulunan ve ilçenin güneyinde denize do ğru hafif çıkıntı yapan küçük burundan gelir. Önceleri "Zeytinli Burun" olarak anılan bu yerin ismi zamanla "Zeytinburnu" olarak söylenmeye ba şlanmı ştır. İlçe sınırları içerisinde bir çok tarihi yapı bulunmaktadır. Zeytinburnu’nda asıl adı Zoodokhos Peges olan Balıklı Ayazması, Bizans dünyasının en saygın dini merkezlerinden biri olan Meryem Ana Kilisesi, Merzifonlu Kara Mustafa Pa şa Camii, Fatih Camii, Seyit Nizam Tekke ve Camii, Merkezefendi Tekke ve Camii, Peri şan Baba Tekkesi, Yenikapı Mevlevihanesi gibi ibadethaneler, Surp Pırgiç Ermeni Vakfı Hastanesi, Balıklı Rum Vakfı Hastanesi, Yedikule Gö ğüs Hastalıkları Hastanesi, Zeytinburnu Askeri Hastanesi gibi sa ğlık kurulu şları, Kazlıçe şme İskelesi, Kazlıçe şme Mezbaha ve Tabakhaneleri gibi imalat ve sanayi alanları ve ula şım aksları bulunmaktadır.

Zeytinburnu, daimi ve yo ğun bir yerle şim sürecine özellikle II. Abdülhamid zamanında konu olmu ştur. İlçenin zamanında İstanbul’daki en önemli iki sanayi kompleksinden biri olan Fabrika-ı Hümayun’un yeri olarak tayin edilmesiyle birlikte, semt, hem imparatorluk hem de İstanbul için mühim bir yer i şgal etmeye ba şlamı ştır. 4 Osmanlı Devleti’nin ilk modern sanayi komplekslerinden biri olarak bilinen Zeytinburnu Fabrika-ı Hümayun içerisinde deri, demir, basma fabrikaları, askeri hastane, baruthane, fi şekhane, tüfekhane ve benzeri tesisler bulunmaktaydı.

3 Erendiz Özbayo ğlu, “Bizans Döneminde Zeytinburnu” , Surların Öte Yanı Zeytinburnu, İstanbul, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, Şubat 2005, s:12 4 Erol Özvar, “Osmanlıların Zamanında Zeytinburnu” , Surların Öte Yanı Zeytinburnu, İstanbul, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, Şubat 2005, s:42

11 İlçenin kimli ğinin de ğişmesinde en etkili kararlardan biri, Osmanlı döneminde tabakhanelerin Kazlıçe şme’ye yerle ştirilmesi olmu ştur. Bu tarihten sonra, deri i şçili ği denilince ilk akla gelen yer, Zeytinburnu olmaya ba şlamı ştır.

Cumhuriyet döneminde ilk dokuma fabrikasının da Zeytinburnu’nda kurulması oldukça etkili olmu ştur. Bu durum ilçenin sanayi karakterini kuvvetlendirirken, ilk gecekondu yerle şim alanlarının da bu bölgede ortaya çıkmasına sebep olmu ştur.5 Sanayile şme hızlı bir gecekondula şmayı da beraberinde getirmi ş, sa ğlıksız, riskli, kaçak yapıla şmanın ilk temelleri yava ş yava ş atılmaya ba şlanmı ştır. Böylece Zeytinburnu’nda ikinci bir döneme girildi ğini ve gecekondu sorunlarının ba şladı ğını görüyoruz.

B. GÖÇÜN NÜFUS ÜZER İNDEK İ ETK İSİ VE GECEKONDULA ŞMA SORUNU

Zeytinburnu, 1940'lardan 1960 yıllarına de ğin birçok kentsel ve toplumsal problemle kar şılaşmı ştır. İstanbul Belediyesi İmar Müdürlü ğü'nün 1947 yılında yayımladı ğı " İstanbul Sanayi Bölgelerine Ait Talimatname"nin, İstanbul'da sanayi bölgesi olarak ayrılan bölgeler arasına Zeytinburnu'nu da katması ilçenin kaderini de ğiştirir. Söz konusu kanunla beraber bölgede hızla sanayi tesisleri in şa edilmeye ba şlanır.

Zeytinburnu İlçesi, İstanbul’da gecekondula şmanın ilk ba şladı ğı yer olması bakımından her zaman ilgi çekmi ştir. İlçedeki ilk gecekondu 1947 yılı Nisan ayında “Devlet Hava Yolları Telsizi” civarında yapılmı ştır. 6 Gecekondular ilk önce Zeytinburnu-Kazlıçe şme alanlarında kümelenmi ştir. Buradaki deri ve dokuma sanayi kırdan gelenlerin toplanmasında etkili olmu ş, kente entegrasyonu sa ğlayacak ilk

5 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü , “Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı” , İstanbul , Haziran 2005 , s:16 6 Ergun Kanbir, “Zeytinburnu Gecekonduları” , İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Antropoloji Anabilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul, Eylül 1968, s:3

12 hareketlenme burada ya şanmı ştır. Hatta bunun için, 1948 yılında “Zeytinburnu- Kazlıçe şme Havalisi Gecekondularını Güzelle ştirme ve Te şkilatlandırma Derne ği” adı altında bir dernek kurulmu ştur.

Resim 1: Zeytinburnu’ndan Eski Görünümler

Gecekonduların kurulu ş yerleri şehirlerdeki i şgaller olarak ortaya çıkmı ştır. Bir gecede yapılan bu yapılarda, kiraya para vermektense kendi mülküne sahip olmaya çalı şan halk oturmu ştur. “Gecekondu ” kaçak olarak kurulan, onu yapan ve yaptıranın maddi imkânı ile in şaat bilgisine göre in şa edilen, genellikle ah şaptan olu şan yapılardır. İlk gecekondu yapanlar geni ş arazileri çevirip bu araziye sahip çıkıyorlardı. Zeytinburnu gecekonducuları da Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Vakfı, Balıklı Rum Hastanesi Vakfı ve devlet arazilerini zapt ederek, gecekondularını yapmı şlardır. 1950 yılındaki verilere baktı ğımızda, Zeytinburnu’nda 3476 gecekondu bulunmaktadır. Gecekondu sayıları 1965’te 11383, 1968’de 13750 civarına yükselmi ştir. 7 Bu tarihten sonra ilçe daha fazla nüfus almaya ba şladı ve buna ba ğlı olarak gecekondular yayılmaya devam etti. Yine aynı yıllarda konut sahipleri ile kiracılar arasındaki ili şkileri düzenleyen bir yasa çıkarıldı. Bu yasa ev sahiplerine kiracılardan diledikleri parayı alabilme, diledikleri zaman istemedikleri kiracıları konutlarından çıkarabilme konusunda sınırsız haklar tanımı ştı. Böylece gecekondu

7 Ergun Kanbir, Ibid, s:6-7

13 sahipleri, daha fazla gecekondu sahibi olarak, sahip oldukları gecekonduları kiraya vermenin pe şine dü şmü şlerdir. Daha çok arazi kapatılarak yeni gecekondular yapılmı ştır. Gecekondu bir ihtiyaç olmaktan çıkmı ş, bir rant kapısı olmu ştur. Gecekondu mafyasının da ortaya çıkmaya ba şlamasıyla i şler, enformel ili şki a ğları içinde yürümeye devam etmi ştir. Ça ğda ş ya şamın yüzkarası olarak ele alınan gecekondular, politikacıların da ilgisini çekmi ştir. Her seçimde çe şitli vaatlerle buralardan oy almaya çalı şmı şlardır.

İstanbul ve Zeytinburnu’ndaki gecekondula şma 1949 yılından sonra çıkarılan af yasaları ile artmaya devam etmi ştir. Bölge 1957 yılında ilçe oldu ğunda neredeyse tamamı gecekondulardan olu şmaktaydı. Zeytinburnu’nda ilk modernizasyon giri şimleri Adnan Menderes döneminde, özellikle Kazlıçe şme Mahallesi’nde bulunan tabakhane ve yerle şim yerlerine yönelik temizleme ve ıslah faaliyetleri şeklinde ba şlamı ş, 1960’lardan sonra ise bu çalı şmalar hızlandırılmı ştır. 1961’den ba şlayarak gecekonduların önlenmesi, temizlenmesi veya tasfiyesine yönelik giri şimler olmu ştur. 1966’da çe şitli çalı şmalar yapılmı ştır. İlk olarak, gecekondu bölgelerinin tespiti yapılmı ş ve ilgililerden beyanname almak suretiyle bu bölgelerin içinde veya dı şında kalan gecekondu binaları tespit edilmi ştir. Bu tespitin ardından ıslah, tasfiye ve önleme bölgeleri kurularak ve hukuki ve fiili i şlemlere ba şlanmı ştır. 8 Bunun için ilk olarak gecekonduların, ıslah edilmesi yoluna ba şvurulmu ştur. Islahı mümkün olan gecekondular ıslah edilmeye çalı şılmı ştır. Bundan sonra, izin verilen gecekondulara her türlü hizmetin götürülmesi yolu açılmı ştır. Islah edilemeyecek kadar kötü olan gecekonduları ise tasfiye etme, ancak gecekondulu vatanda şın konut ihtiyacının kar şılanması yoluna gidilmi ştir. Son olarak, ticaret malı olan gecekondu, ticarile şmeden kurtarılarak, istismarlara son verilmeye çalı şılmı ştır.

Aynı yıllarda çevrede bir ba şka geli şme daha meydana gelmi ştir. Dericilik sektörü sanayile şerek geli şmi ş ve bunu dokuma sektörü izlemi ştir. Öteki sanayi

8 Erdo ğan Bayraktar, Gecekondu Ve Kentsel Yenileme, Ankara, Ekonomik Ara ştırmalar Merkezi Yayınları, 2006, s:142

14 kollarının da kurulmasıyla, bölge bir endüstri bölgesi durumuna gelmi ştir. 9 Sanayile şmeyle beraber artan gecekonduların önüne geçmek için, 30 Temmuz 1966 tarihinde 775 sayılı Gecekondu Kanunu yürürlü ğe girdi. Bu kanun, bundan sonra gecekondu yapılmasını önlemek amacını güdüyordu. Bu tarihe de ğin yapılan gecekondulara dokunulmayacak, bundan sonra yapılanlar yıkılacaktı. Ancak bu yasayla gecekondu yapımının önüne geçilememi ştir.

1967 yılında Zeytinburnu’nda 16 in şaat ruhsatı alınmı ştır. 10 İlçede, İstanbul genelindeki ilk gecekondunun yapımı ile ba şlayan süreç, di ğer bir ifadeyle gecekondu ve kaçak yapıla şma 1983 yılında 2805 sayılı Af Yasası çıkana kadar devam etmi ştir. 11 Gecekondula şma esnasında ve sonrasında kat çıkma, kaçak yapıla şmalar devam etmi ştir. Yava ş yava ş kaçak apartmanlar ilçeyi sarmaya ba şlamı ştır. 1970’li yılların sonunda ortaya çıkan apartmanla şma olgusu, Zeytinburnu’nda da 1980’lerin ba şından itibaren hız kazanmaya ba şlamı ştır. Konut ve gecekondula şma süreci özellikle 1984 yılından itibaren yerini hızla apartmanla şma ve kaçak yapıla şma sürecine bırakmı ştır. 12 1980’li yıllarda apartmanla şma yakla şık iki katına çıkmı ştır. Gecekondudan bozma apartmanlar hızla artmaya ba şlamı ştır.

1940'ların ikinci yarısından itibaren Zeytinburnu’nun fazla göç almaya ba şladı ğını söyledik. Aynı tarihlerde Balkanlar'dan gelen göçmenler, 1950'lerden itibaren ülkenin çe şitli bölgelerinden İstanbul'a gelenler ve Adnan Menderes istimlâkleri esnasında Aksaray ve civarında evleri yıkılan vatanda şlar Zeytinburnu topraklarına yerle şmeye ba şlamı şlardır. Göç ile beraber toplumsal, ekonomik ve kültürel sorunlar artmı ştır. Bu sorunların en önemli nedeni her geçen gün artan nüfustur. 1955 sayımlarında 17.585 olan nüfus, 5 yıl sonra 1960 yılı sayımlarında 5 kat artarak 88.343 oldu. Bu yıllardan sonra da ilçe nüfusu artmaya devam etmi ştir.

9 Faik Akçay, Gerçek Yönleriyle Bir Gecekondu Kenti, İstanbul, Çelikcilt Matbaası, 1974, s:12-15 10 Ergun Kanbir, Ibid. , s:5 11 Sedat Murat, Halis Yunus Ersöz, Zeytinburnu’nun Sosyo-Ekonomik Ve Siyasal Yapısı, İstanbul, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, s:162 12 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü , “Bir Zamanlar İstanbul” , “Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı” , İstanbul, Haziran 2005, s:16

15

Şekil 1: Zeytinburnu’nda Nüfus Artı ş Oranı

1980 sonrasında, Zeytinburnu İlçesi hızlı göçün etkisi ile önemli bir nüfus artı şına sahne olmu ştur. 24 yılda nüfus yakla şık 2,5 katına çıkmı ştır. 1960’lı yıllarda Zeytinburnu’na gelen kiracı veya ev sahibi nüfusun ço ğunlu ğu Karadeniz Bölgesi’ndendir. 13 Ancak bu süreç zaman içerisinde de ğişmi ş ve son yıllarda Do ğu ve Güneydo ğu Anadolu Bölgesi’nden göçle gelenler ço ğunlu ğu olu şturmu şlardır. Bu süreçte, ilçede iki yönlü göç hareketi ve potansiyelinin bulundu ğunu görüyoruz. Anadolu’dan gelenlerin bir bölümü kalıcı bir di ğer bölümü ise di ğer ilçelere gitmek üzere geçici konaklama yeri olarak Zeytinburnu’na yerle şmektedirler. Özellikle 1990’lı yıllarda Do ğu bölgelerimizde artan çatı şma ortamı bu durumun olu şmasına yol açmı ştır. Her ne kadar sorunların ba şı ekonomik olarak görünse de siyasi faktörler de göçün olu şmasında etkili olmu ştur. 1990 sonrasında meydana gelen nüfus artı şını bu göçler ile açıklamak mümkündür. 2000 yılı nüfus sayımına göre 247.669 ki şi olan Zeytinburnu ilçesinin 2004 yılı itibarı ile nüfusu 280.000 ki şiye ula şmı ştır. Zeytinburnu'nun nüfusu, 2007 yılında yapılan Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi'ne göre 288.743'tür.

13 Charles W. M. Hart, Zeytinburnu: Gecekondu Bölgesi, İstanbul, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 1969, s:18

16 Zeytinburnu ilçesindeki göçten kaynaklanan bu nüfus hareketlili ği ilçedeki sosyal dokuya da zarar vermi ştir. Sosyal doku sürekli de ğişmekte, yenilenmekte ve birbirine yabancıla şmaktadır. Alt kimliklerin olu şmasıyla beraber, ili şkiler giderek zayıflamıştır. Sosyal dokunun zayıflaması mahalle veya kent içinde do ğal ili şkilerin kurulmasını da güçle ştirmi ştir. Mahalleleri birbiri içinde tutan ve yapı ştıran temel unsur hem şerilik ili şkisi olarak devam etmektedir. 14 Bu ili şki durumu aynı apartman içerisinde ya şayan aileler arasında da gözlenmekte, çoğu zaman ortak bir hareket veya bir bilinç olu şamamakta, toplu kararlar genellikle hem şeri grupları arasında alınmaktadır. İlk göçlerle ilçeye yerle şen ve gecekondula şmayı ba şlatanlardan geriye kalan ku şaklar, kendilerini Zeytinburnu’nun yerlisi olarak görmekte ve çe şitli mahalle dernekleri etrafında toplanmaktadırlar. Telsiz Mahallesi sakinlerinin bir araya geldikleri “Telsiz Mahallesi Kültür Ve Dayanı şma Derne ği” bu tür yerlerden biridir. Hem şehrilik ili şkisini yürütenlerse ya köy ya ilçe dernekleri ya da çe şitli kıraathanelerde toplanmaktadırlar. Bu da sosyal ya şamda bir parçalanmı şlı ğa neden olmaktadır. Göç alan mahallelerde, kent standartlarının üstünde nüfus yo ğunla şması ve normal standartların a şağısında ya şam ko şulları oldu ğunu görüyoruz. Göçlerin ilçenin geli şiminde etkisi oldu ğu kadar, toplumsal ayrı şmada da etkisi vardır.

Her ne kadar Zeytinburnulular arasında bir ayrı şma söz konusu olsa da Zeytinburnu’nun kırsal kesimi bulunmamakta, dolayısıyla tüm nüfusu kentsel nüfus olarak ele alınmaktadır. Zeytinburnu’nda ya şayan herkes kentli sınıfına dâhil edilmektedir.

Yo ğun göç alan bir il olması nedeniyle, İstanbul nüfus artı ş hızı Türkiye genelinin çok daha üzerinde olmu ştur. Ülke genelinde oldu ğu gibi, İstanbul’da da nüfus artı ş hızının çok yüksek ve dü şük oldu ğu dönemler olmu ştur. Benzer özelli ği Zeytinburnu için de söylemek mümkündür. (bkz. Şekil 1)

Anadolu’dan göç edildi ğinde ilk gelinen yerin Zeytinburnu olması, İstanbul’da kentlile şme sürecinin de ilk olarak burada ba şlamasına neden olmu ştur. Bu durum örgütlenme ve kentli hayata alı şma konusunda sorun yaratmaktadır. İlçe

14 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü, “Bugünkü Zeytinburnu” , “Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı” , İstanbul, Haziran 2005, s:30

17 sakinlerinin yarıya yakınının deprem tehlikesine kar şı yeterli bilinç düzeyine ula şmamı ş olması ve önlem almaması ilçenin özel durumunun dikkate alınmadı ğını göstermektedir. Zeytinburnu’nda ya şayanların deprem konusunda bilgi düzeylerinin dü şük olması ve depremin bu ki şilerce ciddiye alınmaması, Kentsel Dönü şüm Projesi için de önemli bir sorun olarak görülmektedir.

C. ZEYT İNBURNU İST İHDAM YAPISI VE İŞ OLANAKLARI

Zeytinburnu’nda sanayile şme ile paralellik arz etmeyen plansız ve programsız göçler sonucunda, bir taraftan istihdam piyasaları ile e ğitim ve insan gücü planlamalarında ciddi dengesizlikler meydana gelirken; di ğer taraftan hızlı kentle şmenin neden oldu ğu konut, gecekondu, altyapı, ula şım, çevre kirlili ği ve benzeri sorunlar ortaya çıkmaktadır. Hızla büyüyen kentlerde bu tür sorunların çözümlenebilmesi ve engellenmesi kentsel yönetimlerin gücünü a şan finans kaynaklarına sahip olunmasını gerekli kılmaktadır. Sa ğlıklı bir ya şam için gerekli olan altyapı hizmetlerinin sa ğlanamaması, ya şam ko şullarının zorla şmasına, toplumsal sorunların ortaya çıkmasına sebep olur.

Zeytinburnu nüfusu, Türkiye’nin farklı yerlerinden, Batı Trakya, Bulgaristan ve Afganistan’dan göçle gelen yerli halk ve soyda şlarımızdan olu şmaktadır. Bu nüfusun ço ğunlu ğunun emek yo ğun bir ekonomik faaliyet olan tekstil ve konfeksiyon sektöründe çalı ştı ğını görebiliriz. Zeytinburnu’nun toplumsal ve mekânsal yapısına baktı ğımızda, özellikle Güneydo ğu’dan göçle gelen nüfus Çırpıcı ve Telsiz Mahalleleri ba şta olmak üzere belli mahallelerde, hem şehrilik veya akrabalık a ğları çerçevesinde aynı yerde toplanmı şlardır. Mardin, Şırnak, Batman, Bitlis ve Bingöl’den gelen ço ğu aile bu iki mahallede ya şamakta ve genellikle deri konfeksiyon atölyeleri ya da tekstil atölyelerinde çalı şmaktadırlar.

İlçede çe şitli ve her tür ölçekten ekonomik faaliyet bulunmaktadır. Büyük, orta ve küçük ölçekli i şyerlerine ve ekonomik faaliyet alanlarına rastlamak mümkündür. Bu durum istihdam olanaklarının artmasına yol açmı ştır. İlçede

18 ta şımacılık, imalat, ticaret, sanayi ve hizmet istihdam yaratan ekonomik alanlar olarak sıralanabilir. Zeytinburnu’nda erkek ve kadın i şgücünün en fazla bulundu ğu iktisadi faaliyet alanı, “imalat sanayi” dir. İlçede ekonomik faaliyetler mekânsal olarak belirli alanlarda yo ğunla şmı ştır. Birçok sektörü sayesinde yarattı ğı de ğerlerle Türkiye’nin ekonomisine önemli etkilerde bulunan Zeytinburnu’ndaki en önemli i ş kollarının deri, tekstil ve demir-çelik oldu ğunu görüyoruz.

Zeytinburnu’ndaki en yo ğun imalat sektörünün, Osmanlı Devleti döneminden beri süregelen deri i şlemecili ği oldu ğunu görüyoruz. Osmanlı Devleti’nden ba şlayarak günümüze kadar deri i şlemecili ği büyük a şamalar geçirmi ştir. Kazlıçe şme-Zeytinburnu dericili ği kendi ba şına bir tarih olarak ele alınabilir. Fatih Sultan Mehmet İstanbul’u fethettikten sonra, ordunun mamul deri (ayakkabı, at ko şum takımları için) ihtiyacını kar şılamak için, da ğınık halde bulunan dabba ğhanelerin kullanılmak üzere temin etti ği gön, me şin, sahtiyan gibi deri ürünlerini daha kolay ve bir arada sa ğlayabilmek için, debba ğhanelerin sulak olan Kazlıçe şme’de bir araya toplanması dü şünülmü ş,15 Fatih bu bölgeye 360 adet debba ğhane ile bunların ham deri ihtiyacını kar şılamak üzere 35 adet salhane (mezbaha) in şa ettirip, debba ğhane atölyelerini debba ğlık yapmayı murat edenlere tahsis etmi ş ve kiralarını Ayasofya Vakfı’na ödemelerini emretmi ştir. 16

Cumhuriyet’e do ğru geldi ğimizde de deri i şlemecili ği ilçedeki etkinli ğini sürdürmeye devam etmi ştir. Cumhuriyet’in kurulu şundan sonra birçok gayrimüslim vatanda ş, özellikle kromlu debagat yapmak üzere Kazlıçe şme’de deri fabrikaları kurmu ştur. 17 6-7 Eylül 1957 Olayları’na dek genelde en büyük deri fabrikaları gayrimüslimlerin elindeydi. Bu tarihten sonra, özellikle Rum kökenliler Türkiye’den ayrılmı ş, Yugoslavya, Bulgaristan ve Romanya’dan gelen Türk göçmenler Kazlıçe şme’de deri imalatına giri şmi şlerdir. Bundan sonra her türlü deri imalatı Türklerin eline geçmi ştir.

15 Hasan Yelmen, “Kazlıçe şme” , Surların Öte Yanı Zeytinburnu, İstanbul, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, Şubat 2005, s:60 16 Hasan Yelmen, Bir Ömrü Deriyorum, İstanbul, Simya Reklam ve İleti şim, Ocak 2009, s:67 17 Hasan Yelmen, Ibid. , s:70

19 Zeytinburnu’nun tekstil geçmi şi de dericilikte oldu ğu gibi Osmanlı Devleti’ne dayanmaktadır. Osmanlı Dönemi’nde Çırpıcı Deresi kenarında çuha, basma, tülbent ve keçe gibi tekstil ürünlerinin üretildi ğini biliyoruz. Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında Kazlıçe şme Bölgesi’nde Bezmen Dokuma Fabrikası kurulmu ştur. Son yıllarda Telsiz ve Be ştelsiz Mahalleleri’nde Balıklı Yolu boyunca penye-tekstil atölyeleri, örme ve hazır kuma ş toptancılarının büyük firmalar haline geldiklerini görüyoruz. Özellikle Telsiz, Be ştelsiz ve Çırpıcı mahalleleri ba şta olmak üzere küçük ölçekli penye-tekstil atölyeleri bulunmaktadır. Do ğudan göçle gelen büyük bir genç nüfus bu tür i şyerlerinde çalı şmaktadır. İş yerlerinin hemen hemen tamamı zemin ve zemin altı atölyelerden olu şmaktadır.

Zeytinburnu’nda kendi ba şına; ba ğımsız binalarda veya apartmanların giri ş katlarında olmak üzere, 300 civarında toptan örme kuma ş ticareti yapan i şletme faaliyet göstermektedir. 2000 civarında da tekstil atölyesi faaliyet göstermekte, bu atölyelerden makine sayısı 15-20 arası ve üzerinde olanlar yakla şık olarak 200 tanedir. Bununla beraber kayıt dı şı çalı şanları da özellikle belirtmek gerekir. Zeytinburnu’nda 5-10 makine çalı ştıran 1000 civarı atölye bulunmaktadır. Bu küçük atölyeler genellikle aile i şletmesi olup, oturulan apartmanın ya da yakınlardaki bir apartmanın giri ş veya bodrum katında faaliyet göstermektedirler. Penye-tekstil ve konfeksiyon sektörü özellikle vasıfsız eleman ihtiyacını bölgeden kar şılamaktadır. Zeytinburnu, deprem sonrasında konut kiralarında yaşanan gerilemeyle beraber göçle gelen dü şük gelirli, ekonomik sıkıntı içindeki ailelerin u ğrak yeri olmu ştur. Bu durum bölgedeki i şletmeler için ucuz i şgücü olu şturmada kolaylıklar sağlamı ştır. Penye- konfeksiyon atölyelerinde çalı şanların %80’i Zeytinburnu ilçesinde ya şamaktadır.

İlçenin kuzeyinde yer alan Maltepe Mahallesi’nde ise 190 imalat sanayi firmasında 12.000 – 12.500 ki şilik istihdam yaratılmaktadır. Maltepe Mahallesi’nde çok yo ğun bir sanayi üretimi (büyük, orta, küçük ölçek) bulunmaktadır. Üretim alanları çok yo ğun, ula şım yetersiz, altyapı ve enerji kapasitesi sınırlıdır. Bazı noktalarda çöküntü alanları olu şmaya ba şlamı ştır. Fiziki ve mekânsal yapı itibarı ile bu alan Zeytinburnu’nun geri kalanına hiç benzememektedir. Mevcut yapının tüm karakteristik özellikleri, Bayrampa şa, Esenler, Güngören ve Ba ğcılar ile aynı

20 özellikleri göstermektedir. Bölgenin Zeytinburnu’nun ekonomik hayatına katkısı ise sınırlıdır. Giri şimciler ve çalı şanların önemli bir kısmı Zeytinburnu dı şındandır. Çalı şanların sadece yüzde 15’i Zeytinburnu’nda oturmaktadır. E-5 hattı fiziki bir sınır olu şturdu ğundan, kuzeydeki bu yo ğun üretim alanının güneydeki ekonomik ticari ve sosyal hayata katkısı sınırlı kalmaktadır. 18

Demir-çelik sektöründe ülkenin ve yakın co ğrafyanın en büyük pazar payına sahip olan Demirciler Sitesi ve Nakliyeciler Sitesi ilçenin i ş dünyasındaki önemini arttıran olu şumlardır. 19 İlçenin mekânsal özelli ğinden kopuk olan bu yerlerin de Zeytinburnu Pilot Projesi çerçevesinde tasfiye edilmesi dü şünülmektedir.

Zeyport Limanı uluslararası ta şımacılık için yapılmı ş olup, buradan özellikle Karadeniz ülkelerine ihracat malları ta şınmaktadır. İlçenin ula şım a ğları üzerinde veya bu a ğlara yakın olması i ş akı şını da rahatlatmaktadır. Zeyport Limanı, Atatürk Havaalanı, banliyö treni, metro, tramvay, otobüs, metrobüs ve minibüsler ilçeye ula şımı rahatlatmaktadır. Ekonomik üretim faaliyetleri için, ula şım a ğları ve limanlarına çok yakın olunması ve ula ştırma yollarının mevcudiyeti önemli bir avantaj sa ğlamaktadır. E-5 karayolu üzerinde olunması E-6’ya Esenler üzerinden ba ğlantı, Atatürk Havalimanı’na yakınlık ile ilçe içinde Ambarlar ve Zeyport’un bulunması büyük avantaj sa ğlamaktadır. 20

Zeytinburnu barındırdı ğı tüm bu i ş olanakları ve avantajlarına ra ğmen, nüfusun büyük bir bölümü ekonomik faaliyetlerin ihtiyaç duydu ğu niteliklere sahip de ğildir. Nitelikli i ş gücü ihtiyacının bir kısmı çevreden kar şılanmaktadır. Penye- tekstil atölyelerinde çalı şan i şçileri bu grup dı şında tutmak gerekir. Özellikle deri sektöründe çalı şanların bir bölümü çevre ilçelerden gelmektedir. Buna ra ğmen sektörde çalı şanlar, genellikle çalı ştıkları atölyelere yakın yerlerde oturmayı tercih etmektedirler.

18 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü, “Bugünkü Zeytinburnu” , “Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı” , İstanbul, Haziran 2005 , s:25-26 19 Zeytinburnu İlçe Portalı, “Zeytinburnu’nda İş Ya şamı” , http://www.zeytinburnu.com.tr , 30.10.2009 20 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü, Ibid. , s:29

21 Tekstil atölyelerinde çalı şanlar, genellikle Zeytinburnu’nda veya yakın semtlerde (Yedikule) oturan i şçilerden olu şmaktadır. İlçede yeti şmi ş kalifiye insan gücü sınırlı olup, kadınlar i ş hayatına pek katılmamakta, kız çocuklar ise hazır giyim atölyelerinde sa ğlıklı olmayan ko şullarda çalı ştırılmaktadırlar. İlçede i şsiz olan nüfusun yanı sıra, i şgücüne katılmayan büyük bir oran (özellikle kadınlar) söz konusudur. 2005 yılında, Zeytinburnu İlçesi genelinde toplam istihdam 195.360 ki şi olarak belirlenmi ştir. Bu toplamın 100.004’ünü erkek i şgücü, 95.356’sını kadın işgücü olu şturmaktadır. Verilere göre, i şgücünde olmayan toplam nüfus, 97.724 ki şi; işsiz olarak gözüken toplam nüfus ise, 13.351 ki şidir. İş gücünde olmayan ve i şsiz olarak gözüken nüfusun %33’ü, 20-39 ya ş arası grupta toplanmı ştır. İş gücünde olmayan toplam nüfusun %27’si erkek, %73’ü kadın i şgücüne, i şsiz olarak gözüken toplam nüfusun ise, %67’si erkek, %33’ü kadın i şgücüne aittir. 21 İş gücüne dahil olmama kategorileri temelde; ö ğrenci, ev kadını, emekli ve irad sahibi (ve di ğer) grupları olarak tanımlanmaktadır.

İlçenin i ş ya şamında önemli bir yere sahip olan di ğer bir alan daha Kazlıçe şme’de yer alan büyük deri konfeksiyon üreticileri, i şletme sahipleri ve ortakları olup, tamamına yakını Zeytinburnu dı şındandır. Hazır giyim işletmelerinin sahipleri ve ortaklarının büyük bir bölümü Zeytinburnu’nda ya şamaktadır. Tekstil işletmelerinin sahipleri ve ortaklarının yarısına yakını Zeytinburnu’nda ya şamaktadır. Zeytinburnu’nda ya şayan giri şimcilerin i şletmeleri küçük ölçekli, ki şisel esnaf işletmeleri niteli ğinde ve hizmet sektörü a ğırlıklıdır. Bu tür i şletmelerin sahiplerinin, büyük bir bölümü ekonomik ko şullar nedeniyle, ba şka yerlerden göçle gelenlerden olu şmaktadır.

Zeytinburnu bugün dünden farklı bir kimlik arayı şı içine girmi ştir. Tarihsel süreç içinde kaybetmi ş oldu ğu birtakım fırsatları, farklı bir biçimde devam ettirmek çabasında oldu ğunu görüyoruz. Özellikle deri, tekstil ve metal sanayi alanındaki ekonomik üretimi, Anadolu’nun çe şitli yerlerinden gelenlerin olu şturdu ğu kültürel

21 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü, “Bugünkü Zeytinburnu” , “Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı”, İstanbul , Haziran 2005 , s:35-36

22 yapısı ve İstanbul’un kentsel geli şim şeması içindeki avantajlı konumu ile farklı dinamikler ortaya çıkarmaktadır. Günden güne büyüyen Zeytinburnu’nda göçle beraber büyük bir mekan probleminin de olu ştu ğunu unutmamak gerekir.

D. DER İ KONFEKS İYON SEKTÖRÜNÜN BARINDIRDI ĞI PROBLEMLER

Zeytinburnu’na gelen göçün i ş ya şamı ve ekonomik ya şamda oldu ğu gibi mekânsal anlamda da etkileri olmu ştur. 1984’te ba şlayıp, son dönemlere do ğru gelindi ğinde yo ğun bir şekilde apartmanla şan ilçede, konut ve çalı şma alanlarının bir arada oldu ğunu görüyoruz. Sanayi ve yerle şim etkile şimi Zeytinburnu’nun mekânsal, ekonomik ve demografik çe şitlili ğini ortaya çıkarmı ştır. Binaların alt tarafları çalı şma alanları olarak ayrılmı ştır. Zemin ve zemin altı katlar tekstil ve deri konfeksiyon atölyeleri olmaya ba şlamı ştır. Adnan Menderes döneminde ba şlayıp sürekli devam eden, gündemde tutulan Kazlıçe şme dericilerinin tasfiyesi, 1992’ye do ğru gelindi ğinde gerçekle ştirilmi ştir. Kazlıçe şme’deki deri fabrikalarının tamamı hükümet gündemine alınarak kaldırılmı ştır. Buradaki fabrikaların sayısı kaldırılmadan önce 150 olarak belirlenmi ştir. Bu deri debagat fabrikalarının büyük bir bölümü Tuzla Organize Deri Sanayi Bölgesi’ne ta şınmı ştır.

Kazlıçe şme Bölgesi’nden deri tabakhanelerinin ta şınmasından birkaç yıl sonra, 1990’lı yılların sonlarından itibaren, Beyazıt ve Laleli’den ta şınan deri konfeksiyon atölyeleri Zeytinburnu’ndaki apartmanların zemin ve zemin altı katlarına yerle şmeye başlamı ştır. Kentsel ve sosyal problemler bu yıllardan sonra artmaya ba şlamı ştır. Mahalle içlerinde güvenlikten yoksun, riskli, sa ğlıksız yapılar her geçen gün artmı ştır.

1990’lı yıllardan sonra, Do ğu ve Güneydo ğu Anadolu Bölgeleri’nden göçle gelen nüfus, deri sektörüne de atılmaya ba şlamı şlardır. Do ğu’dan gelen vatanda şlar

23 da yeni atölyeler açmı ş veya bu i şyerlerinde çalı şmı şlardır. Küçük ölçekli olan atölyelerin büyük bir bölümü aile i şletmesi olarak kurulmu şlardır. Deri i şlemecili ği artık binaların giri ş ve bodrum katlarında yoluna devam etmi ştir. Bu tür i şletmelerin büyük bir bölümü ruhsatsız (bir kısmı geçici ruhsat aldıklarını belirtmekte) olarak çalı şmaktadırlar. Bunun yanında profesyonel bir şekilde deri konfeksiyon imalatı yapanlar da bulunmaktadır. Biz bu tür i şyerlerini ara ştırmamız kapsamına dahil etmedik. Bu i şletmeler konut alanının dı şında olup, zemin ve zemin altı katlarda faaliyet gösteren atölyelerden farklı, ayrı ba ğımsız birimler olarak sahile yakın kısımda konumlanmı şlardır.

Günümüzde kürk konfeksiyonu, deri ceket konfeksiyonu, deri ayakkabıcılı ğı, deri cüzdan-kemer, deri çantacılı ğının yanı sıra, di ğer deri ürün imalathane ve yan ürün üretimi yapan i şletmelerin farklı yerlerde ve şekillerde konumlandıklarını gözlemlemek mümkündür. Deri ayakkabı ve kemer, cüzdan gibi aksesuar fabrika ve imalathaneleri Beyazıt-Gedikpa şa ve İkitelli gibi bölgelerde yo ğunla şmı şken, deri hazır ceket imalathanelerinin Zeytinburnu’nda yo ğunla ştı ğını görüyoruz. Kürk konfeksiyonculu ğu da deri ceket imalathanelerinin bulundu ğu yerlere yakın yerlerde konumlanmı ştır. Deri tabakhaneleri ise Tuzla’da ve Çorlu’da imalat yapmaktadırlar. Deri imalathaneleri farklı bran şlarda uzmanla şarak yollarına devam etmektedirler. Her bir imalathanenin ihtiyaç duyabilece ği i şçiler ço ğu zaman farklılıklar gösterebilir. Zeytinburnu’nda deri imalat i şinde çalı şan ve deri konfeksiyonculu ğu yapan ki şiler ile bu ki şilerin çalı ştıkları i ş kollarını ara ştırma kısmında sordu ğumuz sorularla ele almaya çalı ştık.

Deri konfeksiyon üretimi ve ticareti ilçenin güneyinde sahil boyunca, demiryolu hattı (banliyö tren hattı) ve Kazlıçe şme’ye paralel bir şekilde; ba şta Gökalp olmak üzere, Yenido ğan, Nuripa şa, Sümer, Telsiz ve çok az olmakla beraber Ye şiltepe Mahalleleri’nde yo ğunla şmı ştır. Deri sanayi yakla şık 2000 atölye ve firma ile 15.000 – 18.000 arasında bir istihdam yaratmaktadır. İş letmeler genellikle küçük ölçeklidir. Ancak önemli sayıda orta ve büyük ölçekli i şletme bulunmaktadır. 22

22 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü, “Bir Zamanlar Zeytinburnu”, Zeytinburnu

24 Zeytinburnu deri konfeksiyonculu ğu, ilk zamanlarında küçük atölyelerde ba şladı ve bu küçük atölyelerde ba şlayanlar zamanla büyüyüp fabrikala şmı şlardır. Bunlardan bazıları Zeytinburnu sahilinden geçen Kennedy Caddesi’ne yakın yerlerde konumlandı. Derimod, Punto, Levinson ve Pahsa gibi büyük firmalar bunlardan birkaç tanesidir. Bu tür büyük i şletmelerin yanı sıra küçük atölyeler hiçbir zaman Zeytinburnu’ndan eksik olmadı. Atölyelerin bir kısmı ruhsatsız ve çalı şma ko şulları bakımından yetersiz, sa ğlıksız ko şullarda çalı şmalarına devam ederlerken, bir kısmı ise gerekli standartları yerine getirmeye çalı şmaktadır.

Deri atölyelerinin ço ğunlu ğu çalı şma ortamı bakımından yetersiz kalmaktadır. Çalı şma alanı olarak genelde zemin ve zemin altı apartman katları tercih edilmektedir. İş çiler sa ğlık açısından riskli olan yerlerde; ı şığı yetersiz, yüksek ısı, yetersiz hava, nem oranının yüksek oldu ğu şartlarda çalı şmaktadırlar. Konfeksiyon sektöründe, i şin şekli ya da içeri ği gere ği de belirli tehlikeler mevcuttur. Özellikle çalı şılan ortamın ergonomi, aydınlık, hava, bina sistemi, makine elektrik teçhizatı bakımından yetersizli ği ço ğu tehlikeyi beraberinde getirmektedir. Deprem gerçeğini de göz önünde bulundurursak, genel itibariyle bina stati ği sa ğlam olmayan bu atölyelerin büyük bir risk olu şturduklarını söyleyebiliriz. Bu tür sa ğlıksız, riskli zemin ve zemin altı apartman katlarının tercih edilmesinin ba şlıca sebebi, kiraların dü şük olmasıdır. Atölye sahiplerinin büyük bölümü kiracı konumunda olup, yer aldıkları mülkler mülk sahibi için gelir durumundadır.

Tabakhanelerin ta şınmasından sonra, Zeytinburnu bölgesinde deri üretiminde farklı alanlar ortaya çıkmı ş, deri konfeksiyon üretimi, ticaret ve ihracatı yo ğunla şmı ştır. Türkiye’deki deri konfeksiyon ihracatının be şte dördü Zeytinburnu’nda yapılmaktadır. Ülke dericilik sektörünün önemli üretim ve ticaret merkezlerinden biri olan Zeytinburnu’nda, i şlenmi ş ham deri (yarı mamul deri), deri konfeksiyon ma ğazaları ve deri konfeksiyon atölyeleri bulunmaktadır. Atölyelerde deri konfeksiyon ürünlerinin tamamına yakını ihraç için üretilmektedir. Ürünler

Stratejik Eylem Planı İstanbul, Haziran 2005, s:20

25 genellikle Laleli ve çevresinde Rusya, Ukrayna, Moldovya, Beyaz Rusya, Kazakistan, Azerbaycan gibi ülkelerden gelen ve bavul ticareti yapan turistlere satılmak üzere üretilmektedir. İhracat üretimi yapan deri konfeksiyon sektörünün başlıca sorunları; yetersiz üretim ko şulları, kayıt dı şı üretim, dü şük ücretle çalı ştırma, markala şma eksikli ği, ruhsatsız çalı şmadır.

Zemin altı kullanımlarında yo ğunla şan konfeksiyon atölyeleri, konut alanları içinde yerle ştiklerini belirtmi ştik. Atölyeler yaşam standartlarını ve fiziki çevreyi olumsuz etkilemektedir. İlçedeki bina yapısı da bu duruma uygun bir vaziyet olu şturmaktadır. İlçe bina yapısına baktı ğımızda, tamamına yakınının apartmanlardan olu ştu ğunu görüyoruz. Zeytinburnu’ndaki binaların sadece %36,1’i barınma amacıyla kullanılan konutlardan (ev veya apartman olarak ikamete ayrılmı ş yapılar) olu şurken, %10,7’si ticari faaliyette bulunulan binalardan meydana gelmektedir.

İlçede 16.030 bina bulunmaktadır. Zeytinburnu Belediyesi tarafından 2005 yılında hazırlanan istatistiklere bakacak olursak, ilçede bulunan 15.573 binadan 5.621’i konut, 7.489’u konut ve konut dı şı karı şık amaçla kullanılan binalardan olu şmaktadır. İlçe genelinde; sadece ikamete ayrılan konutların %60’a yakını Veliefendi, Seyitnizam, Telsiz, Çırpıcı ve Merkezefendi, konut ve konut dı şı karı şık binaların da yine %60’a yakını Telsiz, Be ştelsiz, Sümer, Çırpıcı ve Gökalp mahallelerindedir. 23 Asıl dikkati çeken husus tüm binaların yarıya yakın kısmının konut ve konut dı şı karı şık bina olarak kullanılıyor olmasıdır. Di ğer bir ifadeyle, bu tür binalarda hem ikamet edilmekte hem de di ğer amaçlara yönelik faaliyetler yerine getirilmektedir. Yani bina çok amaçlı kullanılmaktadır. Zeytinburnu’nda, özellikle ana arterler dı şında, mahalle içlerindeki bina giri ş ve bodrumlarının i şyeri, üst katların ise konut olarak kullanımı oldukça yaygındır. Özellikle küçük ölçekli atölye ve i şyeri sahipleri, üretim yeri veya depo olarak kullanmak üzere mahalle içindeki dü şük kiralı yerleri tercih etmektedir. 24

23 Sedat Murat, Halis Yunus Ersöz, Zeytinburnu’nun Sosyo-Ekonomik Ve Siyasal Yapısı , İstanbul, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2005, s:161 24 Sedat Murat, Halis Yunus Ersöz, Ibid. , s:167

26 Zeytinburnu’nda konut ve i şyeri iç içe bir durum göstermesine ra ğmen, eskisi gibi i şler eve götürülmemektedir. Her ne kadar mahalle ve sokak aralarında üç- be ş ki şinin çalı şmakta oldu ğu atölyecikler, i şlikler, torna-tesviye dükkânları, dökümhaneler olsa da i şlerin evlere ta şınması açısından, ev ve i şyerlerinin neredeyse tamamına yakını ayrılmı ş durumdadırlar. Aradaki fiziki yakınlık bina giri ş veya bodrumlarının i şyeri olarak kullanılmasından ibarettir. Bu tür yerler sa ğlık açısından iyile ştirildi ğinde ve daha uygun çalı şma ko şulları sa ğlandı ğında, Zeytinburnu’nun daha modern bir görünüm kazanaca ğını dü şünüyoruz.

İş yerleri ve çevresinde ya şanan sorunlar; çevrenin bakımsız ve kirli olması, altyapı yetersizli ği, ula şım, otopark yetersizli ği, gürültü ve güvenlik şeklindedir. Deri konfeksiyon atölyelerinin büyük bir kısmının konut dokusu içinde yer alması kentsel çevre kalitesini olumsuz etkilemektedir. Zeytinburnu’nda uzun yıllardan beri sanayi ve ticaret var olmu ştur. Bu nedenle işverenlerin kalıcı özellik göstermesi, mevcut işletmelerin dönü şüm projesinin uygulanması a şamasında kar şıla şılabilecek direnci arttıracakları dü şünülmektedir. İş yeri sahiplerinin kiracı olmaları ise dönü şüm için bir avantaj olarak ele alınmakta ve desantralizasyon sürecini hızlandıracak bir etken olarak de ğerlendirilmektedir. Zeytinburnu Pilot Projesi çerçevesinde deri sektörünün ilçeden tamamen tasfiye edilmemesi gerekti ği fikrini savunuyoruz. Çünkü deri sektörü ilçe kimli ğini olu şturan önemli parçalardan biri olup, ilçenin ekonomik geli şimini sa ğlayan en önemli unsurlardandır. Ara ştırmamızda ZPP çerçevesinde nasıl bir tutum takınılması gerekti ğini, proje özelliklerine de ğindikten sonra ele almaya çalı şaca ğız.

E. AŞIRI YAPILA ŞMANIN SONUCU R İSKL İ B İNALAR VE DEPREM GERÇE Ğİ

Zeytinburnu İlçesi göç ile meydana gelmi ş bir ilçe olup, son yüzyıl içerisinde inanılmaz derecede de ğişmi ştir. 1940’lı yılların sonunda gecekondula şmaya ba şlayan Zeytinburnu günden güne büyümeye ba şlamı ştır. Gecekondula şmadan sonra bir

27 apartmanla şma süreci enformel ili şki a ğları içerisinde, ilçenin mekansal yapısını olu şturmaya ba şlamı ştır. Rantla şma ve hem şehrilik a ğları içinde yürüyen bu süreç, zaman içerisinde Zeytinburnu’nu çarpık bir yapıla şmaya götürmü ştür.

İlçe kentsel geli şme sürecinde, özellikle son 30 yılda birçok defa hızlı ve köklü de ğişimler geçirmi ştir. Zeytinburnu’nun bu de ğişim süreci içinde tarihsel kimli ğinden ve özelli ğinden çok şey kaybetti ğini, ortaya bir sürü sorunun çıktı ğını görüyoruz. Gecekondula şmadan sonra hızlı bir kentle şme süreci ba şlamı ştır. Zeytinburnu, gecekondu merkezi olarak anılsa da tarihinin çok daha eskilere dayandığını ve eskiden beri süregelen bir i ş kolunun merkezi durumuna dönü ştü ğünü biliyoruz. Bina yapısı deprem açısından ciddi endi şeler yaratmaktadır. Çarpık kentle şme sonucu riskli yapılar Zeytinburnu’nun geneline hâkim olmu ş durumdadır.

Göç ve gecekondu hareketleriyle paralel giden Zeytinburnu yapıla şması, 1950 yılında mekânsal oldu ğu kadar, toplumsal açıdan da bir patlama ya şamı ştır. 1950-1959 arası dönemde yapıla şma oranı be ş katına çıkmı ştır. 1980-1989 arası dönemde de hızlı bir yapıla şma oranıyla kar şıla şmaktayız. Aynı yıllarda apartmanla şma olgusu hızla devam etmi ş ve 1980’li yılların ikinci yarısında bir toplu konut ve kooperatif furyası ba şlamı ştır. 1984 yılında kurulan Toplu Konut İdaresi kredi olanakları sunmu ştur. Kooperatifçilik ise hızlı bir trend göstererek yoluna devam etmi ştir. Ölçeklerinden ötürü daha büyük alan gereksinen kooperatif giri şimleri, ço ğunlukla kent çevresindeki ucuz arsaları tercih etmiş ve böylelikle de kentlerin desantralizasyonu sürecini hızlandırmı ştır. 25 1980’lerin ikinci yarısında ba şlayan kooperatifle şme, orta sınıfların arkalarına devlet deste ğini de alarak, kentteki rant payla şım kavgasına katılmaları olarak görülebilir. 26

25 O ğuz I şık, M.Melih Pınarcıo ğlu, Nöbetle şe Yoksulluk Sultanbeyli Örne ği, İstanbul, İleti şim Yayınları, 2008, s:132 26 O ğuz I şık, M.Melih Pınarcıo ğlu, Ibid., s:135

28 Tablo 1: Biti ş Yılına Göre Binalar (2000)

Türkiye % İstanbul % Zeytinburnu % Bina 7 838 675 100,0 869 444 100,0 15 573 100,0 -1929 171 643 2,2 22 279 2,6 82 0,5 1930-1939 102 187 1,3 5 799 0,7 28 0,2 1940-1949 205 538 2,6 10 478 1,2 98 0,6 1950-1959 425 556 5,4 28 214 3,2 513 3,3 1960-1969 799 175 10,2 65 740 7,6 1 148 7,4 1970-1979 1 566 037 20,0 151 264 17,4 2 443 15,7 1980-1989 2 134 106 27,2 247 385 28,5 4 815 30,9 1990-2000 2 361 642 30,1 327 555 37,7 6 254 40,2 Bilinmeyen 72 791 0,9 10 730 1,2 192 1,2 ∗ (Kaynak )

Zeytinburnu İlçesi’nin bina yo ğunlu ğu son yıllarda İstanbul ve Türkiye yüzdeliklerinin üzerinde bir durum göstermektedir. Günümüze do ğru geldi ğimizde Zeytinburnu’ndaki bina sayısı sürekli artmı ş ve 1990-2000 yılları arasında 16 bini geçmi ştir. 1990’lı yıllardan itibaren, Türkiye ve İstanbul’da oldu ğu gibi Zeytinburnu’nda da yo ğun bir yapıla şma meydana gelmi ştir. Ancak Zeytinburnu Türkiye ve İstanbul ortalamasını geçmi ştir. Bu durum, afet yönetimi açısından ciddi bir yo ğunluk ve risk olu şturmaktadır. Özellikle, ula şım alt yapısı bu tür yo ğunluklarda önem kazandı ğından, Zeytinburnu dar cadde ve sokaklarıyla da yetersiz kalmaktadır. Böylesi bir yo ğunlu ğun içinde güvenilir ve yapısal bakımdan güçlü olan binaların oranının, toplam bina sayısı içinde yüksek olması gerekmektedir. Çalı şma alanı içindeki betonarme karkas yapı oranı % 74.4 ve briket/tu ğla yı ğma yapı oranı % 21.7 oldu ğundan, binaların % 96.1’i bu tip iskelet ta şıyıcı sistem ve dolgu duvara sahiptir. Son otuz yıl içinde, yeni geli şen alanlar betonarme yapılardan olu şmu ştur. Bu bina yapısını Zeytinburnu’nun tüm mahallelerinde görmek mümkündür. Bu yapı tarzı daha önce de de ğindi ğimiz, de ğişik yıllarda meydana gelen göçün bir sonucudur. Göçle gelenlerin aynı yerde ve çalı şma alanlarına yerlerde iskan etmesi, belli mahallelerde konut arzını artırmı ştır.

∗ Sedat Murat, Halis Yunuz Ersöz, Zeytinburnu’nun Sosyo-Ekonomik Ve Siyasal Yapısı, İstanbul, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2005, s:172

29 İstanbul’un gündemine “ deprem riski ”nin girmeye ba şlamasıyla beraber; hızlı kentle şmenin son otuz yılda ortaya çıkardı ğı olumsuz yapıla şma ile kötü ya şam ko şullarının yeni bir yakla şımla çözümüne yönelik kapsamlı birtakım çalışmalar yapılmaya ba şlanmı ştır. Deprem gerçe ğinin iyice anla şılmasıyla beraber, kentsel yenileme ve kentsel dönü şüm uygulamalarına ihtiyaç duyulmu ştur. 1999 Marmara depremi sonrası çarpık yapıla şmanın yol açtı ğı hasarlar iyice anla şıl, İBB yeni arayı şlar çerçevesinde kurumsal örgütlenmeler olu şturmu ş ve önemli çalı şmalar ba şlatmı ştır. Bu durumun hükümet gündemine de alındı ğını görüyoruz. Nitekim Sekizinci Be ş Yıllık Plan, Marmara ve Düzce depremlerinin zararlarının giderilmesini içerecek biçimde hazırlanmı ştır. 27

Deprem sonrasında iki ara ştırma yapıldı ğını görüyoruz. İBB ve JICA tarafından yapılan ara ştırmada İstanbul farklı büyüklükteki dört deprem senaryosuna göre incelenmi ş ve riskler ortaya çıkarılmı ştır. Yapılan çalı şmaların sonucu ürkütücü derecede çıkmı ş, olası 7,5 şiddetindeki bir depremde büyük hem can ve hem de mal kayıplarının meydana gelece ği öngörülmü ştür. 28 İlçelere göre yapı hasarları da JICA raporuna göre de ğerlendirildi ğinde, Zeytinburnu ilçesinde hasarlı yapı oranlarının, İstanbul geneli yapı hasar ortalamalarının üzerinde kaldı ğı görülmektedir. Zeytinburnu bina yapısının riskli ve yo ğun bir durum arz etti ğini belirttik, bu durum İstanbul ilinin genel durumunu sunan bir özet oldu ğundan ilçenin pilot olarak seçilmesinde öncelik olu şturmu ştur. Dolayısıyla yapılacak bir eylem stratejisinin öncelikle Zeytinburnu’ndan ba şlatılması planlanmaktadır.

İstanbul’u olası depreme kar şı hazırlıklı bir duruma getirmek için çe şitli projeler geli ştirilmi ştir. Bu projelerle bölgede ya şayan nüfusun konut problemleri ile di ğer ya şam ve kentsel sorunlarının çözümlenmesi dü şünülmektedir. 2003 yılından sonra depreme dayanıksız binaların tasfiye edilmesi amacıyla iki proje hazırlanmı ş ve uygulamaya sokulmu ştur. Birincisi Zeytinburnu Pilot Projesi olup, riskli binaları sa ğlamla ştırma, konut ve i şyerlerini ayırma, yeni ya şam alanları olu şturma gibi

27 Ru şen Kele ş, Kentle şme Politikası, İstanbul, Ocak 2008, İmge Kitabevi, s:547 28 Erdo ğan Bayraktar, Gecekondu ve Kentsel Yenileme, Ankara, Ekonomik Ara ştırmalar Merkezi Yayınları, Mayıs 2006, s:190

30 amaçlar ta şımaktadır. İkincisi de “sa ğlıksız gecekondu alanları”nın tasfiye edilmesi amacıyla, Küçükçekmece’de ba şlatılan projedir. 29

İBB tarafından Orta Do ğu Teknik Üniversitesi, Bo ğaziçi Üniversitesi, Yıldız Teknik Üniversitesi ve İstanbul Teknik Üniversitesi ortaklı ğına, İstanbul Deprem Mastır Planı diye bir ba şka çalı şma hazırlatılmı ştır. Bu çalı şmada İstanbul’un yüksek risk gösteren bölgelerinde bir an önce harekete geçilmesi ve bu hareketin eylem planlaması yapılması gerekti ği vurgulanmı ştır. Bu yakla şımın nasıl gerçekle şece ğine ili şkin olarak da yasal, finansal ve örgütsel boyutları içeren yöntem ve öneriler ortaya sunulmu ştur.30

Zeytinburnu Marmara Denizi’nin sahilinde bulundu ğundan, uzmanlar olası bir depremde en çok zarar görecek be ş ilçeden biri olaca ğını söylemektedirler. Deprem ile gelebilecek zararları önlemek veya azaltmak amacıyla çe şitli çalı şmalar yapılmaktadır. Bu çalı şmalar, bir dönü şüm projesi olan ZPP çerçevesinde yürütülmektedir. Zeytinburnu’nda uygulanmak istenen proje a ğırlıklı olarak, “deprem odaklı” bir proje niteli ği ta şımaktadır. Zeytinburnu’nda 16 bin 30 bina taranıp, mevcut 16 bin 30 yapı stokunun yakla şık yüzde 14 ′ü olan 2295 ′i deprem dayanımı açısından yüksek riskli olarak tespit edilmi ştir. Buradan hareketle Zeytinburnu’ndaki riskli yapıların güçlendirilmesi için, çalı şmaların önündeki engeller kaldırılmaya çalı şılmaktadır. Ruhsatsız, güvenliksiz, risk grubundaki zemin ve zemin altı deri konfeksiyon atölyeleri de bu gruba dahil edilmi ştir. Zeytinburnu kent sorunlarını sadece zemin ve zemin altı atölyelere ba ğlarsak yanlı ş bir sonuca varmı ş oluruz. Her geçen gün artan nüfus, ilçeye gelmeye devam eden göç ve göçün yarattı ğı toplumsal problemlerin yanı sıra, ilçe stati ğini bozan çarpık yapıla şma, yol, sokak ve caddelerin dar ve düzensiz olu şu Zeytinburnu’nu bir dönü şüm süreci için hazırlamaktadır.

Zeytinburnu’ndaki sorunlar zaman içerisinde büyüyerek bir dönü şüm ihtiyacının gereklili ğini ortaya çıkarmı ştır. İstanbul’u depreme hazırlamak amacıyla

29 Serkan Gölba şı, Kentle şme ve Suç, İstanbul, 12 Levha Yayınları, Ocak 2008, s: 30 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü , “Genel” , “Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı” , İstanbul , Haziran 2005 , s:2

31 ba şlatılan ve pilot proje olma niteli ği ta şıyan ZPP, ilçe için genel dönü şüm stratejisi ta şımaktadır. Dönü şüm projesini ele almadan önce, kentsel dönü şüm ile ne demek istedi ğimizi, kentsel dönü şüm uygulamalarının ne zaman ba şladı ğını ve kentsel dönü şüme yakın kavram ile yöntemleri bilmemiz gerekir. Kentsel dönü şüm olgusunun ne oldu ğunu, bu olgu ile nelerin amaçlandı ğına de ğindikten sonra, ortaya çıktıkları dönem, amaç ve geli şimine kısa bir şekilde de ğinmeye çalı şaca ğız.

F. KENTSEL DÖNÜ ŞÜM

Kentsel dönü şüm; çe şitli nedenlerle zaman içinde eskimi ş, yıpranmı ş, kimi durumlarda terkedilmi ş ya da a şırı nüfus artı şının getirdi ği gecekondula şma ve çarpık yapıla şmayla olu şan kentsel dokunun, günün ko şulları göz önünde tutularak de ğiştirilmesi, i ş alanları, sosyal donatı ve ya şam alanlarının yeni bir perspektifle olu şturulmasıdır. Bu tür alanların tamamının yeniden yapılanması ile tekrar kent bütününe kazandırılması olarak da ifade edilebilir. Kentsel dönü şüm fiziksel, sosyal, ve ekonomik de ğişimlerden dolayı sorunlar ya şayan ve kendi kullanıcılarına sa ğlıklı ya şam çevrelerini sunmakta geri kalan bölgelerin yeniden geli ştirilmesini, katılım sa ğlamasını amaçlayan bir kentsel müdahale olarak tanımlanabilmektedir. Kentsel dönü şüm, toplum tabanlı yenile ştirme aracılı ğı ile en yoksul mahallelerde ya şayan vatanda şların ko şullarının iyile ştirilmesi ve aynı zamanda do ğal ve yapıla ştırılmı ş tarihi çevrenin korunması ve kentsel alanların çevresel performanslarının iyile ştirilmesine ili şkin ölçüler aracılı ğıyla kentsel yapıla şmanın/geli şmenin olumsuz çevresel etkisini azaltan, kent ve kasabaların ekonomik yarı şabilirli ğini destekleyen ortaklık tabanlı eylem planlarını uygulamayı hedefleyen, bütünle ştirilmi ş kamu sektörü öncülü ğünde yürütülen bir süreçtir. 31

Kentsel dönü şümün amacı ya şanılabilir, sürdürülebilir alanların olu şturulmasıdır. Bunun için fiziksel de ğişimin yanında, ekonomik geli şmi şlik de önemli bir etkendir. Kentsel dönü şüm; her ülkede, her şehirde, her bölgede farklı

31 Arzu Kocaba ş, Kentsel Dönü şüm (/Yenile ş(tir)me): İngiltere Deneyimi ve Türkiye’deki Beklentiler, İstanbul, Literatür Yayınları, Ekim 2006, s:10

32 uygulamalar gerektirdi ğinden, anlam olarak da de ğişkenlik göstermektedir. Ancak genel olarak bu kavram, “zamanla niteli ğini kaybeden, fiziksel ve çevresel yönlerden bozulmu ş ve köhnele şmi ş, sosyal ve ekonomik açıdan dı şlanmı şlıkla kar şı kar şıya olan kentsel alanların belli programlarla yenilenerek/dönü ştürülerek kente kazandırılması” olarak tanımlanabilir. 32 Bu kazanım sırasında halkı zor durumda bırakmadan, uygun yollardan dönü şüm uygulamasının halledilmesi gerekmektedir.

Kentsel dönü şüm uygulamalarında ilkeleri ve hedefleri açı ğa çıkaracak, bunlara dayanarak projelerin nasıl yürütülece ğini belirleyen stratejiler söz konusudur. Ekonomik, sosyal, fiziksel, çevresel ve yönetsel olan bu stratejiler ço ğu yerde birbiriyle ilgili durumlardır. Kentsel dönü şüm projeleri tasarlanırken, kamuya fazla yük getirmeyecek modellerin uygulanması ve bu kapsamda geli şmi ş, ya şanabilir ve güvenilir ya şama mekânları olu şturulması, sosyolojik uyum çalı şmalarının yapılması ve finansman modellerinin geli ştirilmesi gereklidir. 33 Kentsel dönü şümün bugün sahip oldu ğu konumu açıklamak için, geçirmi ş oldu ğu süreçleri iyi bilmeliyiz.

Kentsel dönü şüm kavramının farklı farklı adlar altında daha önceleri kullanıldı ğını görebiliyoruz. Çöküntüye u ğrayan, eskiyen bir kentsel alan parçasındaki yapıların ve fiziksel ö ğelerin tümüyle yıkılıp yerine yenilerinin yapılması i şlevi için “ alansal temizleme ”, “ yeniden canlanma/canlandırma ” ise; yerle şim alanları ve kentsel altyapının fiziksel açıdan iyile ştirilmesi anlamı içermenin ötesinde, ya şayan bir kentteki ekonomik rekabeti ve o kentin sosyo-ekonomik ko şullarını iyile ştirecek birçok ölçütten yalnızca birini belirten geni ş kapsamlı bir kentsel politikadır. 34 “Soylula ştırma ”, yönteminde de genel olarak üst ve orta sınıfların kent içinde dar gelirli ve yoksul kesimlerin ya şamakta oldu ğu köhnele şmeye yüz tutmu ş tarihi konut alanlarına yerle şmeleri, bu alanları yenileyerek kendi ya şam standartlarına uygun hale getirmeleri süreci takip edilir. “ Kentsel yenileme/yenilenme ”; bir kent parçası, bir alanın belirli bir kısmının, bir yapının belirli bir bölümünün teknik ve usulüne uygun olarak bakımını yapıp yenile ştirme

32 Erdo ğan Bayraktar, Gecekondu ve Kentsel Yenileme, Ankara, Ekonomik Ara ştırmalar Merkezi Yayınları, Mayıs 2006, s:235 33 Erdo ğan Bayraktar, Ibid, s:237 34 Pelin Pınar Özden, Ibid., s:168

33 faaliyetidir. “Yeniden geli ştirme ”; iyile ştirilmesine olanak vermeyecek ölçüde kötüle şmi ş olan yoksul konutlarının yıkılmasını ve bunların olu şturdu ğu kent bölümlerinin yeni tasarımlama düzeni içinde imar edilmesini gerektiren kentsel müdahale şekli olarak ifade edilmektedir. “ Esenle ştirme ” ; yerle şim yerlerinin belirli bir kısmında ya da tümünde bozulma, köhneme, sa ğlıksızla şma ve benzeri niteliksiz geli şmeler meydana gelmesi durumunda, kendine has nitelikleri barındıran bu tür yerlerin, eski haline kavu şturulmasıdır. Son olarak “ kentsel koruma ” yönteminde de eskimeye yüz tutmu ş yapı ve kent dokularının günümüzde de i şlevlerini devam ettirmesi amacıyla günün sosyo-ekonomik ko şullarına göre fonksiyon yüklenilmeye çalı şılır. Müdahale şekilleri farklı alanlara yönelik, de ğişik müdahale tipleri olarak hazırlanmı ş oldu ğundan, farklı isimler almı şlardır. Ancak genelde bu giri şimler, kenti de ğiştirme ve geli ştirerek, daha kullanı şlı bir duruma getirme amacı ta şımaktadırlar.

Kentsel yenileme ve kentsel dönü şüm uygulamalarının ilk olarak II. Dünya Sava şı sonrasında, Avrupa’nın yıkılmaya ve çökmeye ba şlayan bölgelerini toparlamak amacıyla ortaya çıktı ğını, küreselle şme çabalarıyla beraber Türkiye’de de uygulandı ğını görüyoruz. Kentsel dönü şüm uygulamaları özellikle son otuz yılda küreselle şme çabalarının etkisinde ya şanan ekonomik ko şullarla farklı formlarda kar şımıza çıkmı ştır. Kent ortamı küreselle şme ile beraber de ğişmi ş; site ya şamı, alı şveri ş merkezleri, temalı parklar, süper marketler, fastfood restorantlar tüm kent ortamına hakim olmu şlardır. Kent tarihinin sonlarına do ğru küreselle şme ile beraber, etkiler sorgulanmaya ba şlandı ğında, bu etkilerin kentsel dönü şüm ile aynı anlamlar ta şıdı ğını görmek mümkündür. Küreselle şme ile beraber, kente ve kent ara ştırmalarına daha çok ilgi duyulmu ş, fiziksel, sosyal ve ekonomik olarak kent de ğişimleri gözlemlenmi ştir. Yenilenmesi dü şünülen kent üstünde farklı senaryolar hazırlanmakta, uygulamalar yapılmakta ve kent yeni ba ştan bir forma sokulmak istenmektedir. Nitekim gecekondula şma, çarpık yapıla şma, altyapı sorunları gibi kentsel sorunların yanında, göç, yoksulluk, statü farkı, suç gibi toplumsal sorunları, kaynakların yetersizli ğini de göz önüne alarak dü şündü ğümüzde, yenileme, dönü şüm gibi fikirlerin giderek daha çok önem kazandı ğını görüyoruz.

34 Son dönemlerde dünya çapında ya şanan de ğişikler ülkemizi de etkilemi ştir. Kentsel dönü şüm uygulamalarının farklı yerlerde, kimi zaman küçük kimi zaman büyük olacak şekilde ve de ğişik formlarda kar şımıza çıktıklarını görüyoruz. Kentsel dönü şüm; bir alanın içerisinde küçük bir bölge; bir liman, bir kanal, bir endüstri mahallesine uygulandı ğı gibi, şehrin büyük bir bölümü, hatta bazen tamamını seçerek, seçilen bölgeye yönelik akıllıca olu şturulmu ş bir plan uygulamaya geçirilerek, o bölgeye farklı bir fonksiyon kazandırılmaktadır. Eskiden liman, kanal, endüstri i şlevi gören bir bölge, zamanla nüfusun artması ve konut alanlarının geni şlemesi sonucu içerde kalmaya ba şlamaktadırlar. Kentsel dönü şüm ile beraber bu tür yerler tamamen fonksiyon de ğişikli ğine u ğrayabilmektedir. 35

Avrupa’da sanayinin kent içini bo şaltması sonrasında, kent içinde kalan de ğerli arsaların dönü şüm ve yenilenme süreci ba şlamı ştır. Avrupa’da kentsel dönü şüm ve mahalle yenile ştirmesi evriminin dinamik süreci, İngiltere deneyiminden sonra yava ş yava ş ortaya çıkmaya ba şlamı ştır. İngiltere’den sonra endüstrile şme sürecine giren ülkelerde tarihi binaların korunması, konut alanları a ğırlıklı mahalle yenile ştirmesi programlarından önce olu şturulmu ştur. Kentsel dönü şüm uygulamalarının ilk örnekleri İngiltere’de ba şlatılmı ştır. Bu örneklerden bazıları; The London Thames Gateway, Paddington ve Elephant & Castle gibi dönü şüm projeleridir. İngiltere ile Avrupa arasında ekonomik açıdan büyük bir öneme sahip olan “Thames Gateway ”, Londra’nın büyük alanlarından biridir. Zamanla bu alanda çöküntü mahalleleri, alanlar arasındaki dengesizlikler, toplumsal kutupla şma ve çatı şma gibi sorunlar ortaya çıkmaya ba şlamı ştır. Çevre, ula şım, sürdürülebilir konut, sürdürülebilir, sa ğlık, e ğitim, beceri ve istihdam problemlerini çözmek amacıyla 2003 yılında kentsel dönü şüm projesi ba şlatılmı ştır. Elephant & Castle bölgesinin de Londra’ya yakın olmasına ra ğmen yatırım yapılmaması ve bu nedenle istihdam olanaklarının dü şmesi, aynı zamanda bu bölgeyi artan suç oranı ile kar şı kar şıya getirmesi sonucu kentsel dönü şüme ihtiyaç duyulmu ştur. Uygulamadan sonra, bölgenin bir ticaret merkezi haline getirilmesi dü şünülmektedir.

35 Ergin Uçarlı ile Zeytinburnu İkinci Binası İmar ve Planlama Müdürlü ğü’nde 15.04.2009 günü yapılan mülakattan.

35 Hollanda ilk ba şlarda, kentsel korumanın tarihi çekirdek adı verilen 7000 birimlik bir alan ile sınırlandırıldı ğını görüyoruz. Portekiz ise; 1990’ların ortalarında 50.000 sa ğlıksız konutu(/slums) 10 yıllık bir süreçte yıkıp temizlemek için toplum tabanlı ve katılımcı bir program ba şlattı. El Salvador’a ba ğlı bir bölge olan La Paz’da da “Deprem Sonrası Yeniden Yapılanma Programı ” adıyla, afetlerde yapım için bölgelerin dikkatli seçimi, uygun tesislerin kurulması ile tahribatın en aza indirgenmesini amaçlayan toplum tabanlı bir proje uygulanmı ştır. La Paz Projesi ile depreme dayanıklı hale getirilen binalar, imece usulü yardımla şmalarla yapılmı ştır. Olası bir depremde yıkılmamasını sa ğlayacak evlerin yapımı uzun erimli çalı şmalar ve katılım süreçleri sayesinde ba şarılmı ştır.

Türkiye’de ise 1950’li yıllardan itibaren katlanarak büyüyen kentle şme, konut ve gecekondu sorunlarının çözümü do ğrultusunda uygulanan politikaların sonuç vermedi ği a şikârdır. 2000’li yıllara gelindi ğinde de, ortada devasa bir sorun vardır ve kar şısında bu sorunu çözecek nitelikte bütüncül uygulanabilir, kararlı bir politika yoktur. 36 Türkiye’deki konut ve kentle şme sorununun çözümü, dikkatimizi “Gecekondu Dönü şüm/Kentsel Yenileme Projeleri”nin önemine çekmektedir. Bir ba şka deyi şle, bir yandan bundan sonra kentlerin planlı, denetimli ve modern dünyanın gerçeklerine uyumlu geli şmesi sa ğlanmalı, öte yandan şehrin güvenli ğini tehdit eden denetimsiz bölgeler yenilenmelidir. Bu açıdan son yüzyıl içersinde ya şanan kent de ğişimlerini iyi gözlemlemek gerekir. Türkiye’de son yıllarda kentsel dönü şüm uygulamaları önem kazanmı ş, özellikle büyük şehirlerde uygulanmaya ba şlanmı ştır. İstanbul, Ankara, Bursa ve İzmir gibi büyük şehirler için konum ve co ğrafya göz önünde bulundurularak, mekâna özgü kentsel dönü şüm projeleri geli ştirilmi ştir. Kentsel dönü şüm projelerinin son dönemde geli şen, de ğişen, birçok kültürel miras barındıran ve büyük bir nüfus yo ğunlu ğuna sahip kentlerimizde, eskimi ş veya i şlevlerini kaybetmeye ba şlayan kent parçalarının dönü şümünü sa ğlamak amacıyla ba şvurulan önemli araçlar oldu ğunu söyleyebiliriz. Kentsel dönü şümün Türkiye’deki prati ğine baktı ğımızda, içerdi ği önceliklerin yasa dı şı yapıla şma alanlarının dönü ştürülmesi, tarihsel kent bölgelerinin korunması, depreme

36 Erdo ğan Bayraktar, Gecekondu Ve Kentsel Yenileme, Ankara, Ekonomik Ara ştırmalar Merkezi Yayınları, Nisan 2006, s:192-201

36 dayanıklı kesimlere dönük yeniden yapılanmaların geli ştirilmesi gibi önemli farklılıklar ta şıdı ğını görüyoruz. Bu durum büyük ölçüde geli şmi şlik a şamalarına ve küresel sistemle olan farklı entegrasyon düzeylerine ba ğlı olarak, kentlerimizde ya şanan öncelikli sorunların de ğişik olmasından kaynaklanıyor. 37 Türkiye ölçe ğindeki örneklere baktı ğımız zaman kentsel dönü şüm uygulamalarının ya mahalle ya da ilçe bazında gerçekle ştirildiklerini görüyoruz.

Dünyanın bir çok ülkesinde oldu ğu gibi Türkiye’de de gerçekle ştirilmi ş ve sonucu de ğerlendirilebilecek kentsel dönü şüm projeleri vardır. Benzer projeler İstanbul ölçe ğinde de uygulanmaktadır. Daha çok eski kent dokularının korunarak kültür de ğerlerinin canlandırılmasına yönelik bina ölçe ğinde uygulanan kentsel dönü şüm projeleri gerçekle ştirildi ğini görüyoruz. Zamanla çöküntü merkezi olan yerlerde, çarpık yapıla şmanın hakim oldu ğu ve depremden zarar görmü ş alanlarda da kentsel dönü şüm projeleri uygulanmaktadır. İstanbul’un sosyal ve fiziki problemleri de göz önünde bulundurularak, olası bir Marmara depreminin risklerini en aza indirmek için İstanbul’da yapılması dü şünülen ba şlıca kentsel dönü şüm projelerinin gerçekle ştirilece ği alanlar; Tarihi Yarımada, Avcılar, Zeytinburnu, Ka ğıthane, Bo ğaziçi, Bakırköy, Beyo ğlu, Gaziosmanpa şa, Kartal ve Ümraniye Bölgeleri olarak ele alınmaktadır. “Tarihi Yarımada ”da; eskimeye ba şlayan, bozulan, ba şka fonksiyonlar yüklenmeye ba şlayan alanların yenilenmesi, rehabilite edilmesi gerekmektedir. Bunun yanında yeniden olu şum ve soylula ştırma gibi kentsel müdahale tiplerine ba şvurulmalıdır. İstanbul Tarihi Yarımada ve Eminönü İlçeleri Sit Alanları 1/5000 ve 1/1000 ölçekli Koruma-Yenileme-Dönü şüm Kapsamında Ekonometrik Model olu şturulması Kentsel Tasarım Projesi 38 çerçevesinde dönü ştürülmektedir. Detaylı eylem planları ve kent tasarımlarıyla Müze Kent Projesi veya ilçe açısından bakacak olursak, yine İDMP çerçevesinde eskimi ş ve yıkılmaya yüz tutmu ş yapıların yıkılarak yerlerine yenilerini yapmak amacıyla da projeler geli ştirildi ğini görmekteyiz. “ Ka ğıthane Bölgesi ”nde kaçak, plansız, denetimsiz

37 Polat Sökmen, “Kentsel Dönü şüm İçin Kaynak Yaratıcı Sürdürülebilir Bir Planlama Çerçevesi”, Kentsel Dönü şüm Sempozyumu , İstanbul, Yıldız Teknik Üniversitesi Basım-Yayın Merkezi, Haziran 2003 38 Arzu Kocaba ş, Kentsel Dönü şüm (/Yenile ş(tir)me): İngiltere Deneyimi ve Türkiye’deki Beklentiler, İstanbul, Literatür Yayınları, Ekim 2006, s:133

37 yapıla şmadan kaynaklanan kalitesiz fiziksel çevrenin ıslahı gereklili ği, belli bölgelerin yeniden i şlevlendirilerek canlandırılması sorunu, bo ş alanların kentsel alt bölgelere ayrılarak yeniden ele alınıp düzenlenmesi gereklili ği, donatı alanlarının yetersizli ği gibi nedenlerden dolayı, rehabilitasyon, yenileme, yeniden olu şum ve canlandırma ihtiyacı ortaya çıkmı ştır. Benzer sorunları “ Ümraniye ” , “ Kartal ” ve “Gaziosmanpa şa” bölgelerinde de kaçak, denetimsiz, plansız yapılaşmadan kaynaklanan kalitesiz fiziksel çevrenin ıslahı, bo ş alanların kentsel alt bölgelere ayrılarak yeniden ele alınıp düzenlenmesi gerekliliğinde rehabilitasyon, yenileme, yeniden olu şum ve canlandırma yöntemlerine ba şvurulmaktadır.

“Bo ğaziçi Bölgesi ” ve ona yakın noktalarda bulunan yerler, yeniden canlandırma yönelimli kentsel yeniden üretim şeması ile sosyo-mekânsal yıpranmı ş mahalle soka ğından, sosyo-ekonomik ve mekansal olarak yükseltilmi ş tarihi sokak, meydan ve alan haline dönü ştürülmektedir. Yine benzer şekilde “Tarihi Beyo ğlu” da kültür mirasının tahribine kar şı soylula ştırmaya ba şvuruldu ğunu görüyoruz.

Depremin yol açaca ğı zararları önlemek amacıyla hazırlanan senaryolar da bulunmaktadır. “ Avcılar ” ve “ Bakırköy ” bölgelerinde de deprem riski altında bulunan konut alanlarının yenilenmesi, yapılanmamı ş ya da deprem sonucu yıkılan binalardan bo ş kalan parsellerde yeni yapılanma ko şullarının tanımlanması, ula şım politikalarının gözden geçirilmesi, ticaret yo ğun alanlar için yeni çar şı tasarımları geli ştirilmesi gibi nedenlerden dolayı kentsel dönü şüm projeleri hazırlanmaktadır.

Yukarda saydı ğımız bölge ve bu bölgelere yönelik müdahale tiplerinden bazıları hazırlık, bazıları da uygulama a şamasındadır. Kentsel dönü şüm uygulanmadan önce, dönü şüme u ğrayacak yerlerde ya şayan halka konut veya i şyeri bedelleri verilerek kendi istekleriyle ba şka yerlere gitmeleri istenecek, anla şmanın sa ğlanamadı ğı durumlarda da 5393 Sayılı Belediye Yasası’nın “Kentsel Dönü şüm ve Geli şim Alanı” ile ilgili 73. maddesine dayanılarak, bu alanlar kamula ştırılacaktır. Dönü şüm sonucunda da küçük veya büyük çaplarda, il içerisine veya dı şına iste ğe ba ğlı ya da zorunlu bir göç meydana gelmektedir. Oysa kentsel dönü şümün, bir kent için ba şlıca iki amacı olmalıdır. Bunlardan biri; kentin ekonomisini canlandırmak,

38 geli ştirmek ve gelece ğe dönük süreklili ği sa ğlamak, di ğeri ise; istihdam yaratmaktır. 39 Bu iki amaç do ğrultusunda halkın yararı gözetilmelidir.

İstanbul’da son yirmi yıldır kentsel dönü şüm ve yenileme uygulamaları yo ğun bir şekilde ele alınmaktadır. Çarpık bir yapıla şmanın uzun yıllar İstanbul kentle şmesine hâkim olması, yapı stokunun %60’ının depreme kar şı dayanıksız durumda olması gibi nedenlerden sonra kentsel dönü şüm süreci üzerinde daha çok durulmaktadır. İBB’nin çe şitli birimleri ba şta olmak üzere problemlerin çözümüne yönelik projeler geli ştirilmektedir. İstanbul için pilot proje olma özelli ği ta şıyan ZPP de İstanbul Şehircilik Atölyesi (İŞ AT) ile Zeytinburnu Şehircilik Atölyesi (ZE ŞAT) tarafından hazırlanmı ştır.

39 Tarihi Kentler Birli ği Seminerleri, “TKB Yeni Çıkarılan Kentsel Dönü şüm Yasasını Beypazarı’nda Masaya Yatırdı” , www.tarihikentlerbirligi.org/doc/basin/seminersonrasi_bulten.doc , Ankara, 25-26 Kasım 2006,

39 İKİNC İ BÖLÜM

DÖNÜ ŞÜM İHT İYACI VE ZEYT İNBURNU P İLOT PROJES İ (ZPP)

Bu bölümde, İBB Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü tarafından hazırlanan Zeytinburnu Pilot Projesi’ni ele aldık. Bunun yanı sıra İŞ AT ve ZE ŞAT tarafından yapılan hazırlıklar, Zeytinburnu Belediyesi’nin elde etmi ş oldu ğu istatistiklerden yararlandık. ZPP’nin basılı halde bir metni veya elektronik ya da dijital ortamda bir kopyası bulunmadı ğından, orijinal çalı şmayı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü’nde kopyaladıktan sonra yararlanmaya çalı ştık. Bu bölümde ele alacaklarımızın büyük bir bölümü, bu çalı şmadan alınmı ştır.

A. ZEYT İNBURNU’NDAK İ SORUNLARA BA ĞLI DÖNÜ ŞÜM İHT İYACININ ORTAYA ÇIKI ŞI

Bir yerde yapılması dü şünülen kentsel çalı şmaların ba şlıca amacı, sa ğlıksız ko şullarda ya şayan halkın bilinçli bir politika ile bu bölgelerde, daha ya şanabilir, ye şil alanların ço ğunlukta oldu ğu bir çevrede, sa ğlıklı modern konutlarda yerle şmelerinin te şviki olmalıdır. Bu amaç gerçekle ştirilirken halkın talepleri göz önünde tutulmalıdır. Zeytinburnu’nda uygulanacak proje de bu çerçeve içinde dü şünüldü ğünde, İstanbul’un otuz yıl içerisinde meydana gelebilecek olan büyük depreme hazırlık aşaması olarak planlanmaktadır. Ancak ZPP nüfusun genel refahını planlayan bir proje olmalıdır.

Zeytinburnu’nun İstanbul içindeki mekânsal ve ekonomik konumuna bağlı ve kendi sınırları içerisinde dönü şüm stratejisi geliştirilmelidir. Gecekondula şma

40 sonrasında, ikinci nesil hisseli mülkiyetler, kaçak parselasyon ve yapıla şma süreçlerinden dolayı ortaya çıkan; niteliksiz çevre, küçük imar ve ada parselleri, kaçak ve standartları dü şük yapılar, güvensiz yapı stoku ve yüksek yapı yo ğunlu ğu, dar sokaklar, zemin altı ve zemin üstü sanayi/imalat alanları, düzensiz şekilde da ğılmı ş sanayi alanları, yetersiz kamusal alan gibi kentsel sorunlara yol açmı ştır. Eğitim seviyesinin dü şüklü ğü, gelir ve refah düzeyi dengesizli ği ve kalifiye i şçi sayısının azlı ğı gibi toplumsal sorunlar da ortaya çıkmı ştır. Tüm bu problemlerden dolayı kapsamlı bir dönü şüm programına ihtiyaç duyulmaktadır. ZPP’ye de ğinmeden önce dönü şüme neden ihtiyaç duyuldu ğunu iyi bilmek gerekmektedir. ZPP kapsamında deprem riski, binaların kullanım ve yapısal durumları ile yo ğunluklarına de ğindikten sonra, kentsel açıdan eksik olan donatılar ile yapıyı bozucu etmenlerin neler oldu ğunun iyice irdelenmesi gerekmektedir.

Yo ğun Yapıla şma Ve Deprem Riski

ZPP çalı şmasına göre, Zeytinburnu İstanbul’daki 37 ilçe içinde geli şme potansiyeli olan en şanslı ilçelerimizin ba şında gelmektedir. Deprem, Marmara Denizi’ne yakın yerlerde daha etkili oldu ğundan, ilçenin alınacak önlemler açısından ilk sıralarda bulunması gerekmektedir. Gecekondu bölgesi olarak kurulan Zeytinburnu’nda binalar önce 4 kata, daha sonraları kaçak yapıla şma sonucunda 7-8 kata kadar yükselmi ş ve risk olu şturmaya ba şlamı şlardır. A şırı yo ğunluk, zemin yapı dengesizli ği, fay hattına yakınlık gibi nedenlerden dolayı, ilçe İstanbul’un “Birinci Derecede Riskli Alanlar” kapsamında de ğerlendirilmi ştir. İDMP sonuçları da bu gerçe ği göstermektedir.

Projede ifade edildi ği üzere, Zeytinburnu İlçesi’nin Kuzey Anadolu Fayı’nın Marmara Denizi kısmına olan uzaklı ğı 10–15,5 km arasındadır. Faya olan yakınlı ğı ve zemin özellikleri nedeniyle Zeytinburnu, İstanbul’un en riskli bölgeleri arasındadır. JICA ve İDMP çalı şmaları ile ortaya çıkan sonuca göre, muhtemel bir depremde Zeytinburnu’nun en riskli bölgeler arasında oldu ğunu belirtmi ştik.

41 Zeytinburnu’nda mevcut 16.030 yapı stokunun yapılan mühendislik çalı şmaları sonucunda yakla şık % 14,3’ü olan 2295 adedinin çok riskli olarak tespit edilmesi, olası bir depremde acil ula şım ve tahliye yollarının yeterli olmaması riski daha da artırmaktadır. JICA raporuna göre, Zeytinburnu’ndaki riskli bina ortalaması (%14,3), İstanbul ortalamasının (%7) oldukça üzerinde çıkmı ştır.

∗ Tablo 1: JICA en kötü senaryoya göre Zeytinburnu (Kaynak )

Yönetmeli ğe uyumlu olmayan binaların oranı ile gerçekte yıkılan veya a ğır hasar gören binaların oranı arasındaki büyük farklar dikkate alındı ğında, depremde yıkılma veya a ğır hasar görme riskine sahip olan mevcut binaların belirlenmesi için öncelikle etkili ve basit, hızla uygulanabilir bir yönteme ihtiyaç oldu ğu açıktır. 1 Bu amaçla Zeytinburnu Belediyesi tarafından her bir binanın kimli ğini ortaya çıkaran çalı şmalar yapılmı ştır. Yapı denetim ve kullanım izinlerinin çıkarılması, projelerin imara aykırı olması durumunda, bu tür yapıların veya kaçak katların yıkılması ve yerel yönetimlerin imarla ilgili sorunlarından kurtulmaları amacıyla 5216 sayılı

∗ İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü , “Genel” , “Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı” , İstanbul , Haziran 2005 , s:11 1 Haluk Sucuo ğlu, VI. Ulusal Deprem Mühendisli ği Konferansı, “Kentsel Yapı Stoklarında Deprem Risklerinin Sokaktan Tarama Yöntemi İle Belirlenmesi”, www.e-kutuphane.imo.org.tr/pdf/2675.pdf , 12.06.2010

42 Büyük şehir Belediyesi Kanunu, 5393 sayılı Belediye Kanunu ile 5366 sayılı Tarihi ve Kültürel Varlıkların Korunması Hakkında Kanun’ların çıkarıldı ğını görüyoruz. Bu kanunlar ile riskli ve imar mevzuatına aykırı yapıla şmalara artık izin verilmemektedir. Büyük şehir Belediyesi Kanunu’na dayanılarak, İBB tarafından ya şayan kentsel i şlev alanlarının yeniden de ğerlendirilmeleri, yapıların güçlendirmeleri, kaçak, çarpık, riskli yapıla şmı ş alanlar ve Islah İmar Planları ile yasalla şmı ş alanların yenilenmeleri, donatıları yasal standartların altında bulunan yerle şim alanlarının iyile ştirilmeleri, gerekli yolların genişletilerek tahliye koridorlarının açılması, toplanma mekânları olu şturulması, kentsel dönü şüm planlaması ve projelendirilmesi, finansal destek sağlanması ve yönetilmesi, proje ortaklıklarının kurulması konularında kurallar konulmu ştur. Bu projelerin gerçekle ştirilmelerini sa ğlamak, gerçekle ştirmek üzere hazırlıklar yapılmıştır.

1999 Marmara Depremi sonrasında yapılan ara ştırmalar, Zeytinburnu’nun depreme kar şı dayanıksız yapı stokuna sahip oldu ğunu ortaya çıkarmı ştır. Bu durum dönü şüm ihtiyacını kuvvetlendirmi ştir. Başlangıç olarak, Zeytinburnu’nun yapısal açıdan en riskli binalarının bulundu ğu Sümer Mahallesi’nin bo şaltılması öngörülmü ştür. Bina sahiplerinin deprem bilincinde olmaması, yapıla şmanın büyük bir bölümünün imara aykırı olması, sosyal donatı alanları ve ya şam standardını artıran bölgelerin az olması önemli sorunlar olarak ortaya çıkmı ştır. Zeytinburnu İlçesi’nde olası bir depreme hazırlık amacıyla çe şitli çalı şmalar yürütülmektedir. Çalı şmalar hazırlanırken ve uygulanma a şamasında ilçenin sosyal ve mekansal dokusuna dikkat edilmelidir. Mevcut sosyal yapıya zarar vermeden, mevcut yapılar depreme dayanıklı hale getirilmelidir.

Kent Stati ğini Bozan Etmenler, Yol Açtı ğı Sorunlar Ve Hazırlık Aşaması

Zeytinburnu İlçesi’nin genel durumuna bakıldı ğında, ilçe genelinde bakımsız ve kirli çevre, yetersiz altyapı, konut/üretim/ticaret alanlarının biraradalı ğı, otopark

43 yetersizli ği, gürültü kirlili ği ve güvenlik, i ş ve yatırım ortamı açısından ciddi riskler ve sınırlamalar olu ştu ğu görülmektedir. Üretim ve konut alanlarının iç içe geçmi ş olması kentsel çevre kalitesini dü şürürken i ş verimlili ğini de önemli ölçüde azaltmaktadır. Zeytinburnu’nun arazi kullanım çe şitlili ği ve kullanımların mekânsal da ğılımı çok farklı bir yapı ortaya koymaktadır. Zeytinburnu’nda deri ve tekstil konfeksiyonu ile metal e şya sektörünün mekânsal da ğılım açısından ilçeye hâkim oldu ğunu görmekteyiz. İlçenin a ğırlıklı i ş kollarından biri olan konfeksiyon üretimi uygun olmayan yerlerde, konutların giri ş veya bodrum katlarında, sıhhi olmayan ve küçük ölçekli (i şyeri ve üretim standardı ve izni olmayan) yerlerde yapılmaktadır. Zeytinburnu’nda konut alanlarının büyük bir bölümü üretim fonksiyonlarını içeren i ş alanları ile aynı yerdedir. Yerle şim bölgesinde, bina kullanımları zemin, zemin altı ve zemin üstü şeklinde de ğerlendirilmi ştir. İlçede zemin kat bina kullanımı yo ğundur. Küçük sanayi baktı ğımızda, konut alanları içerisinde zemin altı bir fonksiyon göstermektedir. Yine mahalleler açısından bakıldı ğında, tekstil sektörünün yo ğun oldu ğunu görüyoruz. Dericilik sektörü, Gökalp, Nuripa şa ve Yenido ğan’da yo ğunla şmı ştır. Bu alanlarda önemli ölçüde kayıt dı şı üretim yapılmaktadır. İş gücü açısından da çalı şma ko şulları bu yerlerde çok uygun de ğildir. Maltepe ve Kazlıçe şme Mahalleleri hariç ilçenin di ğer bölgelerinde de konut-işyeri kullanım alanları bir arada bulunmaktadır. Bu da nüfus da ğılımını önemli ölçüde etkilemektedir.

ZPP çalı şmasına göre, ilçenin merkez ve batı mahallelerinde nüfus çok yüksek ve yo ğunluk hem uluslararası standartların hem de imar planlarının öngördü ğü rakamların çok üzerindedir. İlçede nüfusun en yüksek oldu ğu mahalleler sırası ile Telsiz, Sümer, Çırpıcı ve Veliefendi’dir. Nüfusun en yo ğun oldu ğu mahalleler ise sırası ile Ye şiltepe, Çırpıcı, Nuripa şa, Telsiz ve Be ş Telsiz’dir. Buna kar şın, Maltepe ve Kazlıçe şme Mahalleleri nüfus da ğılımı açısından iki önemli karakteristik göstermektedir. İlçenin sanayi alanı olan Maltepe’de nüfus çok azdır. 1980 yılından sonra nüfus her iki mahallede de 1000’in altına dü şmü ştür. Zamanla Kazlıçe şme Mahallesi tamamen bo şalmı ş ve hiç konut alanı kalmamı ştır. Bu durum kent stati ği ve yerle şim bakımından uygun olmayan bir durumdur.

44 İlçeye göç ile gelen ve farklı ili şki kanalları ile emek piyasasına katılma imkânı bulan nüfus, sosyal göstergeler açısından belirli bir düzeyin altında görünmektedir. Bölge genelinde e ğitim seviyesi dü şük ve bununla ili şkili olarak nüfusun ço ğunlu ğu herhangi bir mesleki nitelik gerektirmeyen i şlerde istihdam edilmektedir. Ayrıca kadın nüfus içerisinde okuma-yazma bilmeyenlerin oranı yüksektir. Bu durum sadece ilçenin sosyal açıdan yaşam seviyesini dü şürmemekte, aynı zamanda ekonomik potansiyellere göre gerçekle ştirilebilecek bazı yapısal de ğişimlere yanıt verememe ve var olan durumdan daha üst seviyelere do ğru hareket edememe sonucunu da do ğurmaktadır. İlçede i şsiz olan nüfusun yanı sıra, i şgücüne katılmayanların da (özellikle kadın eme ği) ço ğunlukta olması, yeti şmi ş ve kalifiye insan gücünün oldukça sınırlı, i şgücü vasfı ve niteli ğinin zayıf, üretim için di ğer ilçelerden çalı şanların gelmesi, ilçenin sosyo-geli şmi şlik statüsünün dü şüklü ğüne ba şka bir örnek olarak sunulabilir. Sosyal doku ile ekonomik geli şmi şlik arasında yakın bir ili şki bulunmakta ve ço ğu zaman kar şılıklı olarak birbirini olumsuz etkilemektedirler. Çevre kalitesinin de oldukça dü şük oldu ğunu belirtmi ştik. Konut ve işyerlerinin (üretim yerlerinin) iç içe geçmesi nedeni ile ciddi bir çevre sorunu ya şanmaktadır. Bazı sanayi alanlarında gece nüfusunun olmaması bu alanlarda çevre kirlili ğine, güvenlik sorununa ve sınırlı da olsa çöküntü alanlarının do ğmasına yol açmaktadır. 2

Genel olarak Zeytinburnu’ndaki Yenidoğan, Ye şiltepe, Telsiz, Nuripa şa, Gökalp, Veliefendi, Çırpıcı, Seyitnizam, Be ştelsiz ve Merkezefendi Mahalleri’ndeki donatım alanları oldukça yetersizdir. İlçede ye şil alanların çok yo ğun oldu ğu belirli alanlar bulunmakta ve bir bütün halinde ilçenin batı, güney ve do ğu şeridinde uzanmaktadır. Konut alanlarında ise ye şil donatı (aktif-pasif) yok gibidir. İlçe genelinde yeşilin da ğılımı çok orantısızdır. Bu tür alanların azlı ğı, özellikle çocuklar ve ya şlılar ba şta olmak üzere, ilçe halkının gezebilmesi ve dinlenebilmesi için büyük bir problem olu şturmaktadır. Ye şilin yo ğun oldu ğu alanlara ula şım ise ço ğunlukla

2 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü,“Analiz ve De ğerlendirme: Bugünkü Zeytinburnu” , “Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı” , İstanbul, Haziran 2005, s:39

45 yürüme mesafesinin üzerinde olup, büyük bölümü pasif kullanım alanları olarak düzenlenmi ştir. 3

Resim 1: Ya şam standartlarının gerisinde kalmı ş bir Zeytinburnu (Kaynak ∗)

İlçe gecekondula şma sürecinden sonra, hızlı ve yo ğun bir şekilde apartmanla şmı ştır. Apartmanla şan bölgede tek tük gecekondular görülebilmektedir. Gecekondulardan sonra, birbirine yakın apartmanlar hızla tüm ilçeye yayılmı ştır. Apartmanların birbirine yakın ve yo ğun bir durum olu şturmasından dolayı dar, kullanı şsız yol ve sokaklar ortaya çıkmı ştır. Zeytinburnu genelinde geni ş ve güvenli tahliye koridorlarının açılması gerekmektedir. Ayrıca metro, tramvay, metrobüs, banliyö treni, otobüs ve minibüslerle ula şımın rahatça sa ğlanması, bir avantaj olarak görünse de bu durum her zaman geçerli de ğildir. İlçe bu ula şım kanallarının yanında, E5 ve di ğer otoyollarının da üzerinde oldu ğundan İstanbul’un iki yönlü trafi ğinde geçi ş yeri olarak kullanılmaktadır. Bu durum ilçe ula şım kanallarının tıkanmasına neden olmaktadır. Ço ğu zaman çalı şma ve üretim birimlerinin ula şımında sorunlar ortaya çıkmaktadır. Yol ve caddelerin sınırlı ve dar olması sorunları artırmaktadır.

İBB Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü’nün hazırlamı ş oldu ğu “Zeytinburnu Stratejik EyLem Planı”nı için hazırlıkların konut-işyeri alanlarının

3 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü, Ibid., s:55 ∗ İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü, “Zeytinburnu Genel Geli şim Stratejisi” , Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı İstanbul, Haziran 2005, s:136

46 ayrılması dü şüncesi ile yapıldı ğını görmekteyiz. İş yeri konut alanlarının bir arada olması ilçe içinde nüfus da ğılımı açısından oldu ğu kadar, kentsel anlamda da bazı düzensizliklere yol açmaktadır. Eylem planı çerçevesinde ve i şyerlerinin daha güvenli olmalarını sa ğlamak amacıyla, Zeytinburnu Belediyesi tarafından yeni açılan ve yönetmeli ğe aykırı olan deri konfeksiyon atölyelerine 23 Mart 2010’a kadar ruhsat verilmedi ğini görüyoruz. Bu tarihten önce ve sonra ruhsat verilen atölye veya di ğer risk grubu içindeki üretim birimlerinin tahliye edilmesi ve dönü şüm senaryosunun içine alınması dü şünülmektedir. Zeytinburnu’nda acil bir dönü şüm ihtiyacı ortaya çıkmı ştır. Böylece konut ve i şyeri alanlarını birbirinden ayırarak, dengeli bir nüfus da ğılımının ortaya çıkarılması dü şünülmektedir. Ayrıca i ş alanlarında i şçi sa ğlı ğı ve işyeri güvenli ğini artırıcı önlemler alınmaya ba şlanmı ştır.

Tekstil üretimi Zeytinburnu’nun i ş ya şamında önemli bir yere sahiptir. Tekstil üretimi yapılan atölyelere yakın alanlarda kurulan baskı atölyeleri de a ğır kimyasal maddeler ve ısı ile çalı şmaktadır. Bu atölyeler çevre için zararlı oldu ğundan, “Demirciler Sitesi”ne tasfiye edilmi şlerdir. Kısa bir süre içerisinde Demirciler Sitesi’nin de dönü şümden geçirilmesi dü şünülmektedir. Bu ve benzeri sorunlar kentsel dönü şüm ihtiyacını kuvvetlendirmi ştir. Bu dü şünceyle yapılan hazırlık çalı şmalarının, “Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı” çerçevesinde ele alındı ğını ve İBB Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü tarafından yapılan ara ştırmalarda mevcut oldu ğunu belirtmek gerekir.

B. ZEYT İNBURNU P İLOT PROJES İ (ZPP), AMACI VE KAPSAMI

İstanbul’da kentsel dönü şüme en çok ihtiyaç duyan bölgelerden biri, sa ğlıksız yapıla şmanın hâkim oldu ğu Zeytinburnu İlçesi’dir. Deprem gerçe ği de göz önüne alınarak hazırlanacak ilk proje Zeytinburnu Pilot Projesi’dir. JICA ile İBB ortaklı ğıyla hazırlanan çalı şma ve bu çalı şmanın önerileri do ğrultusunda İBB’si tarafından Orta Do ğu Teknik Üniversitesi, Bo ğaziçi Üniversitesi, Yıldız Teknik Üniversitesi ve İstanbul Teknik Üniversitesi ortaklı ğına hazırlatılan İDMP öngörüleri

47 do ğrultusunda ülkemizde ilk kez, ilçe ölçe ğinde ulusal ve uluslararası boyutta örnek olabilecek bir kentsel dönü şüm projesi hazırlanmaktadır. ZPP, İBB-İŞ AT yürütücülü ğünde, belediye i ştiraki olan Bo ğaziçi İnşaat Mü şavirlik Anonim Şirketi (BİMTA Ş) tarafından yürütülmektedir. Zeytinburnu’nda uygulanacak proje çerçevesinde geli ştirilen yakla şım, model ve yöntemlerin, ba şta İstanbul’un di ğer ilçeleri olmak üzere, deprem riskinin yüksek oldu ğu Anadolu’daki kentlerimiz için de örnek olarak kullanılması dü şünülmektedir.

İDMP çerçevesinde, Zeytinburnu İlçesi’nin pilot proje alanı olarak seçilmesinin ba şlıca sebepleri bulunmaktadır. Bu sebeplerden birincisi; Zeytinburnu’nda her gruptan riskli yapının bulundu ğundan ve yapısal özelli ği İstanbul’un bir özeti oldu ğundan seçilmi ştir. İkinci neden; Zeytinburnu Belediyesi tarafından her daire ve birime birer numara verilerek, adres bilgileri tamamlanmı ş, böylece kısa zamanda yapılarla ilgili ne tür bir bilgi isteniyorsa elde edilebilmesi dolayısıyla pilot proje olarak seçilmesinde belki de en önemli neden olmu ştur. 4 Üçüncü neden ise, uzun yıllardan beri göçün toplandı ğı ve sa ğlıksız yapıla şmanın devam etti ği ilçenin, İstanbul’un merkezinde bir avantaj bölgesi olarak yeniden yaratılmak istenmesi olarak gösterilebilir. Bu nedenler do ğrultusunda ZPP’nin genel geli şim stratejisi geli ştirilmi ş ve ba şlıca hedefler ortaya konulmu ştur.

Zeytinburnu Pilot Projesi, “ İstanbul’un yeniden dünya kenti olması ” vizyonu çerçevesinde, merkezi konumu ve sahip oldu ğu potansiyel dikkate alınarak uygulanmaktadır. Bu genel amacın dı şında, projenin amaçlardan biri de 2023 yılına kadar tarihi de ğerleriyle bütünle şik, deprem riskinin en aza indirildi ği, korunmu ş, ya şanmaya de ğer örnek bir ilçenin yaratılmasıdır. 2010 yılına kadar güvenli olmayan yapılar güvenli hale getirilmeye ve geni şletilmi ş yol a ğları ile acil durum hizmetlerine ve tahliye alanlarına eri şim sa ğlanmaya çalı şılarak, yapılacak örnek uygulamalar ile riskin en aza indirilmesi amaçlanmaktaydı. ZPP’nin planlanan tarihin ve sayılan hedeflerin çok gerisinde kaldı ğını gözlemlemekteyiz. Haziran 2005 itibariyle

4 Ergin Uçarlı ile Zeytinburnu Ek Binası İmar ve Planlama Müdürlü ğü’nde 15.04.2009 günü yapılan “ZPP” hakkındaki mülakattan.

48 çalı şmalara ba şlayan İstanbul Büyük şehir Belediyesi Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü İstanbul Şehircilik Atölyesi hedefin gerisinde kalmı ş durumdadır. Her geçen gün depremin getirece ği riskler bakımından büyük felaketlere sebebiyet verebilir. Belirlenen vizyonun bir an önce gerçekle ştirilmesi gerekmektedir. Bu vizyon, Avrupa Birli ği (AB)’nin standart hedefleri, İBB’nin eylem planları ve Zeytinburnu’nun kendine özgü ko şullarıyla beraber değerlendirilmelidir. Bu do ğrultuda kentsel dönü şüm projesinin amacının ana sınırları içerisinde, İŞAT tarafından Zeytinburnu Eylem Planı dahilinde bazı hedefler belirlenmi ş, bu hedeflere ba ğlı strateji ve eylemler geli ştirilmi ştir.

Zeytinburnu kentsel dönü şümünün kapsamlı bir eylem planı içerisinde ele alınması önemli bir konudur. ZPP, İstanbul için hazırlanan ilk “İlçe Ölçe ğinde Kentsel Yenile ştirme Strateji ve Eylem Planı ”dır. Eylem Planı’nın hedefi, İstanbul Metropoliten Stratejik Geli şme Çerçevesi içinde, Zeytinburnu dönü şüm politikalarının belirlenmesini ve öncelikler çerçevesinde kısa, orta ve uzun vadeli projeleri öngörmektedir. ZPP’nin sorun ve çözüm a şamaları tespit edildikten sonra, bunu bir eylem planı dâhilinde kamuoyunun görü ş ve önerilerine sunarak, tüm kesimlerin görü ş ve önerilerini bu çalı şmaya katması beklenmektedir. Böylece uygulamaya yönelik ortak bir plan ortaya çıkacaktır. ZPP’si planlama, yasal, finansal ve örgütsel boyutta bir çerçeve çizmektedir. ZPP’sinin amacı, geli ştirilen tüm stratejiler ve eylem planları sayesinde, Zeytinburnu’nun İstanbul’un önemli ve ayrılmaz dinamik bir parçası olması ve insanların güven içinde ya şayabilecekleri bir yerle şme haline gelmesini sa ğlamaktır. Bu da ba şlıca üç amaca i şaret etmektedir. Bu amaçlar sırasıyla;

• Kentsel mekân yeni tasarım ilkeleri do ğrultusunda geli ştirilerek, deprem riskinin en aza indirildi ği daha güvenli, ya şanabilir, kentsel standardı yüksek bir çevre yaratılacaktır. • İlçenin ekonomik çe şitlili ği gözetlenerek, bu çe şitlili ğe dayalı dengeli bir büyümenin sa ğlanacak, üretim ve ticaret fonksiyonlarıyla geli şen bir ekonomi ortaya çıkarılacaktır.

49 • Ayrı şmanın önüne geçerek, uzla şmaya dayalı kentsel, toplumsal bir geli şme ve bütünle şme sa ğlanacaktır.

Zeytinburnu kendi içinde çok karma şık ve aynı zamanda dönü şüm için çok kapsamlı fırsatlar sunmaktadır. Yukarıda ele alınan üçlü genel amacın, dünyada uygulanan ba şlıca kentsel dönü şüm örneklerinin amaçlarıyla paralellik gösterdi ğini ve sosyal refahı artırmaya yönelik oldu ğunu biliyoruz.

ZPP’de halkın proje sonrasında yine aynı alanda ikamet etmesine gayret edilecek ve hak sahiplerine sahip oldukları mülk paylarının küçük bir oranda kesilmesi ve eski de ğerinin üstünde bir konutun iadesi ilkesi benimsenmiştir. Bu nedenle proje yarı korumacı bir yakla şımla stratejisini geli ştirmi ştir Uygulama aşamasında haksızlı ğa yol açmamak için, genel amaçların dı şına çıkılmaması ve bunların yerine getirilmesine dikkat edilmelidir. Bu amaçlardan biri de de ğindi ğimiz gibi, “ ilçenin ekonomik çe şitlili ği gözetlenerek, bu çe şitlili ğe dayalı dengeli bir büyümenin sa ğlanması, üretim ve ticaret fonksiyonlarıyla geli şen bir ekonomi yaratılması ”dır. Buradan hareketle, ilçedeki imalat canlılı ğının kaybolmaması ve Zeytinburnu’nun tarihi süreci içerisinde sürekli var olan deri i şçili ği ve onun devamı deri konfeksiyon i şçili ğinin yeniden üretim a şaması içine sokulması gerekmektedir. Buradan hareketle “deri konfeksiyon atölyeleri”nin durum ve gelece ğini tezimizin konusu olarak ele aldık, bu sorun üzerinden konumuza e ğilmeye çalı ştık. Zemin ve zemin altı katlarda çalı şan, ruhsatsız atölyelerin ço ğu deprem kar şısında büyük bir risk olu şturmaktadır. Risk durumları ile sa ğlıksız çalı şma ko şullarının çevre üzerindeki etkilerinden hareketle, projenin uygulanması durumunda nasıl bir tutumun ele alınması gerekti ğine ara ştırmamızda de ğindik. Bu konuyu açmadan önce, ele aldı ğımız sorunları çözmeye yönelik, İŞ AT ve ZE ŞAT tarafından yürütülen çe şitli hazırlıklar oldu ğunu ve bazı çalı şmalar yapıldı ğını belirtmek gerekir. Bunların bir kısmı da üretim ve ticaret fonksiyonlarıyla ilgili olup, özellikle imalat sektörüne (deri konfeksiyon i şçili ği, tekstil vs.) yönelik hazırlanan senaryolardır. Yürütülmekte olan bu çalı şma ve hazırlık senaryolarını ele almaya çalı şaca ğız.

50 Deprem Riskini Azaltmak İçin Yapılan Çalı şmalar

Zeytinburnu hem konumu hem de bina yo ğunlu ğundan dolayı, olası bir depremde büyük bir risk ta şımaktadır. ZPP çerçevesinde yapılan hazırlıklara göre, risk durum analizi ile en riskli yapılar hızla tespit edilmeye çalı şılmı ş ve mikro bölgeleme çalı şmalarına ba şlanmı ştır. Risk durumlarının tespiti için, yapı denetiminden geçirilen 16.030 binanın temel sa ğlamlık, demir-beton ya şı ve tahmini ya ş durumları gibi kıstaslara göre ölçülmü şlerdir. Tespit edilen riskli yerlerin bo şaltılması, geçici yer ve bölgelerin olu şturulması, daha hızlı ve koordineli bir şekilde hareket için tahliye koridorlarının açılması, zarar görmü ş kamu kurumlarının onarımı ve güçlendirilmesi, tehlikeli bölgelerin tasfiyesi, acil yardım sa ğlanması için “Acil Eylem Planı (ACEP)” olu şturulmu ştur.

Uygulama a şamasında hem zorunluluk hem de örnek olu şturma açısından önemli bir çalı şma olarak görülen “ Mahalle Yenileme Programı ” ile ba şta yüksek riskli yapılar ve tahliye ile toplanma alanlarında bulunan yakla şık 15.000 birimin yenilenmesi için kısa ve orta vadeli bir dönü şüm programı ba şlatılacaktır. Bu kapsamda, transfer için geçici yerle şim alanlarının olu şturulacak ve pilot çalı şmalar için öncelikli alanlar seçilecektir. Konut alanları belirlenecek, geçici yerle şim yerleri tasarlanacak ve örnek yerle şim alanları (Sümer, İETT Blokları) gerçekle ştirilecektir. 5 Bundan sonraki a şamada bilgilendirme ve e ğitim amacıyla halkla ili şki kurma, onu bilinçlendirme yoluna gidilecektir. Böylece herhangi bir deprem afeti kar şısında zararlar en aza indirilecektir.

Sosyal Refahı Artırıcı Ya şam Ve Geli şim Alanları İçin Yapılan Çalı şmalar

Ya şam alanlarını sosyal açıdan daha ya şanılabilir duruma getirmek amacıyla, farklı ve özgün kullanım politikalarıyla yeni ya şam alanlarının olu şturulması

5 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü, “Zeytinburnu Genel Geli şim Stratejisi” , Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı İstanbul , Haziran 2005 , s:144

51 dü şünülmektedir. Çırpıcı Deresi’ne yakın yerler bo şaltılmaya ba şlanmış ( henüz tam olarak bo şaltılmı ş de ğil) ve Çırpıcı Vadisi sosyal donatı ile rekreasyon alanı olarak ayrılmı ştır.

ZPP’nin kendi içerisinde parçalı yakla şımla ele alındı ğını görüyoruz. ZPP’nin ba şlangıç a şaması ve küçük bir pilot çalı şması olarak ele alınan “Sümer Mahallesi Deprem Odaklı Dönü şüm Projesi” de bu parçalardan biridir. Ba şlangıç aşamasından hareketle bölgede bulunan riskli alanlar bo şaltılmı ş ve olu şturulacak donatı alanları çalı şma kapsamı içine alınmı ştır.

Her mahallenin nüfus ve istihdam gelişimi gibi özellikleri için, Mahalle Yenileme Programı ba şlatılarak, konutların transfer edilece ği alanların tespiti yapılacak, sanayi-konut-ticaret alanları ayrılarak alternatiflerin geli ştirilmesi dü şünülmektedir. Yeni ya şam ve i ş e ğitim programlarıyla halk bilinçlendirilecek, böylece gelir ve refah düzeyi dengesi sa ğlanacaktır.

ZPP çerçevesinde turistik ve kültürel aktiviteler düzenlenerek, e ğitim programlarıyla bu alanlara yönelik ilçe halkını istihdam programları olu şturulması dü şünülmektedir. Kıyı bandı turizm a ğırlıklı bir bölge olarak ayrılacak ve ilçe halkı için yeni istihdam alanları yaratılacaktır. Zeytinburnuluların deniz ile ba ğlantısını sa ğlayan kıyı bandı, kamu ve özel sektör arsaları ile yüksek dönü şüm potansiyeli olan bir alandır. Kıyı bandında İstanbul ölçe ğinde geli ştirilecek turizm ve ticaret odaklı projelerin hem Zeytinburnu hem de İstanbul için yarataca ğı de ğer ve yaratılan de ğerin bir bölümünün kaynak aktarma yöntemi ile özellikle mahalle yenileme projeleri kapsamında geli ştirilecek toplumsal ve ekonomik projeler için kullanılması yeni bir yakla şım olarak benimsenmelidir. Bu bölgede turizm a ğırlıklı olarak; kafe, otel, rekreasyon alanları olu şturulacaktır.

ZPP’de öngörüldü ğü şekilde yeni ya şam ve i ş alanları olu şturulacak, hatta bu amaçla “Mahalle Toplum Merkezleri(MTM) ”nin kurulması beklenmektedir. Bu merkezlerde i ş hayatına yönelik e ğitimin verilmesi dü şünülmektedir. Şu anda

52 bölgenin ihtiyacını kar şılamakta yetersiz kalan nitelikli i ş gücünün bu MTM projesi ile artırılması dü şünülmektedir. Bu proje deri konfeksiyon üretiminin gelece ği bakımından da kullanı şlı bir proje olarak de ğerlendirilebilir. MTM’lerin ba şlıca amacı halkın e ğitim seviyesinin artırılması olacaktır.

ZPP çerçevesinde daha çok ye şil ve sosyal donatı, e ğlence alanlarının olu şturulması dü şünülmektedir. Kentin tarihi ve kültürel ö ğeleri korunmaya çalı şılırken, kıyı bandı, Çırpıcı bandı (bunun için 2500 binanın transferi sa ğlanacak), Tarihi Sur bandı, Kültür Vadisi için projeler üretilecektir. Tarihsel ve kültürel de ğeri yüksek olan bu alanlarda koruma odaklı geli ştirilecek proje ve yatırımlar, Zeytinburnu’nun dönü şümünü tetikleyecek ve özellikle turizm, kültür, sa ğlık ve rekreasyon odaklı geli şen banlar daha verimli kullanım sa ğlayacaktır. İstanbul ölçe ğinde kullanımların yer alaca ğı bir Kültür Vadisi yaratma giri şimi, Zeytinburnu’nun dönü şümünde önemli ve tetikleyici bir unsur olacaktır.

E5, tramvay, metro, metrobüs, marmaray ve deniz yolu ula şım a ğları ilçenin kuzeyi ve güneyinde yapılacak birer merkezi odak noktası ve bu odakları birbirine ba ğlayan bir omurga ile bütünle ştirecektir. Zeytinburnu’nun İstanbul içindeki stratejik konumu tüm ula şım noktalarının bölgede yer almasını sa ğlamaktadır. Önemli olan, bu ula şım noktaları arasındaki entegrasyonu do ğru sa ğlamak ve bunun sa ğlayaca ğı potansiyellerden yararlanacak projeler geli ştirmektir. Güvenlik odaklı trafik sistemi geli ştirilerek toplu ta şımacılık iyile ştirilecek ve böylece kara, deniz ile demir yolu ula şımının birle ştirilmesi dü şünülmektedir.

Zeytinburnu’nun kuzeyi ve güneyinde geli ştirilecek iki adet kentsel odak geli şim için önemli projeler olacaktır. Hem kaynak yaratma hem de yeni bir imaj açısından ilçenin giri ş kapıları niteli ğini ta şıyacak şekilde, kuzeyde “Metropoliten Tasarım ve Moda Kompleksi (Metromod)” ve güneyde “Metropoliten Gar Kompleksi (Metrogar)” adı verilen kentsel odaklar ve bu odaklar arasında kurulacak bir “ kentsel omurga ” ile ilçenin iyi tasarlanması ve proje geli ştirme anlayı şının farklı ortaya

53 konulması dü şünülmektedir. 6 Kuzey-Güney Omurgası ile ba ğlantılı altı tane aksın (Sümer-Yedikule Aksı,Sümer-Çırpıcı Aksı, Çırpıcı-Topkapı Aksı,Sümer-Kentsel Omurga Aksı, Veliefendi-Kentsel Omurga Aksı, Kentsel Omurga-Belgradkapı Aksı) olu şturulması öngörülmektedir. İlçeye ula şım bu akslar aracılı ğıyla sa ğlanacaktır.

Şekil 1: Kuzey-Güney Odakları İle Kentsel Omurga

Zeytinburnu’nun batısı ile do ğusu arasından geçirilecek olan bu kentsel akslara dikkat edilerek, mahalle aralarında yo ğun bir şekilde kullanımda olan zemin ve zemin altı imalat yerleri için de strateji geli ştirilmesi dü şünülmektedir. Bu akslar üzerinde bulunan ve Zeytinburnu konut dokusu içinde yer alan ve özellikle afet anında yüksek risk ta şıyan i şyerlerinin ta şınması için gerekli çalı şmaların yapılması amaçlanmaktadır. Kullanım tipi ve sayısı verilen i şyerlerinin ruhsat durumları belirlenecek, ruhsatsız olanların tebli ğ i şlemi yapıldıktan sonra kapatılacak, ruhsatlı olanlara ise yer gösterilecek ve te şvik sa ğlanacaktır.

6 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü, Ibid. , s:144

54 Harita 1: Bandlar-Stratejik Akslar-Alt Bölgeler (Kaynak ∗

Omurgalar üzerinde ba ğlantılı kültürel bantlar için de projeler olu şturulacaktır. Zeytinburnu’nda ye şil alanlar, parklar ve benzeri mekânlar çok azdır, ça ğda ş kent ya şamın gere ği olan park, ye şil alanlar artırılacaktır. Tüm bu çalı şmalar Kuzey-Güney Odakları arasındaki omurgayla ba ğlantılı geli ştirilecektir. Sa ğlık, spor, eğitim gibi kamu hizmet alanları artırılacak ve halk yararlandırılacaktır.

Üretim Birimlerinin Kümelenmesiyle Ekonomik Çe şitlili ğin Canlandırılması

Zeytinburnu’nun en büyük potansiyeli deri, konfeksiyon ve metal e şya faaliyetlerinin çe şitlili ği ve zenginli ğidir. Uzun yıllardan beri, bölge kimli ğiyle özde şle şen deri debagat üretimi, yerini deri konfeksiyon üreticili ğine bırakmı ştır. Son yıllarda, hızlı bir şekilde ço ğalan ve zemin-zemin altı katlarda çalı şmaya ba şlayan deri konfeksiyon atölyelerine ruhsat verilmedi ğini ve Mart 2010’dan itibaren tekrar

∗ İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü, “Zeytinburnu Genel Geli şim Stratejisi” , Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı İstanbul, Haziran 2005, s:174

55 ruhsat i şlemlerinin ba şladı ğını belirtmi ştik. İlçenin sahip oldu ğu bu üretim birimlerinin kümelenerek dönü şüm projesi kapsamında canlandırılması dü şünülmektedir. Özellikle deri sektörü için, “Deri Ara ştırma Ve Teknoloji E ğitim Merkezi ”nin kurulması öngörülmektedir. Merkezi İş Alanı (M İA)’nı olarak dü şünülen Maltepe Mahallesi’nin plan ve programı da bu kapsamda olu şturulacaktır. Bu bölgede, tarihsel geçmi şinden günümüze kadar süregelen, bölge ile bütünle şmiş olan ve buraya kimli ğini veren; deri ve tekstil sektörlerine yönelik uluslararası düzeyde bir “ Moda Merkezi ”nin kurulması dü şünülmektedir. Bu fonksiyonu destekleyecek ve tamamlayacak; konaklama, ticaret, hizmet, e ğitim, kültür ve e ğlence sektörleriyle bölgenin yeniden yapılandırılmasının hem İstanbul hem de Zeytinburnu için büyük önem ta şıyaca ğı öngörülmektedir.

Proje sürecinde in şaat sektörü ve projelerin hayata geçmesi ile ortaya çıkacak olan turizm, ula şım ve hizmet sektörlerinin yarataca ğı yeni i ş olanaklarından Zeytinburnuluların yararlanabilmeleri için iyi bir e ğitim ve sertifika programının hazırlanması dü şünülmektedir. ZPP kapsamında i şsizlerin yeni bir i şe ve dü şük gelir grubu çalı şanların ise, daha yüksek gelirli bir i şe kavu şmalarını sa ğlayacak ortamlar yaratılmaya çalı şılacaktır. 7

Bugün Zeytinburnu’ndaki ekonomik aktivitelere baktı ğımızda, kendi ba şlarına mal ve hizmet üretimi yaptıklarını ve kendi mü şteri profili içinde satı şlarını gerçekle ştirdiklerini görürüz. Hem üretim hem de pazarlama satı ş a şamalarında ekonomik faaliyetler arası i şbirli ği yapılması, hem sektörler için hem de dönü şüm alanının geneli için ilave katma de ğer ve gelir yaratacaktır. Bu amaçla dönü şüm alanında; turizm ile tarih kültür varlıkları arasında, turizm ile do ğal varlıklar (ye şil) arasında, turizm ile hazır giyim-deri-tekstil sektörü arasında, deri sektörü-hazır giyim sektörü-tekstil sektörü arasında birbirini tamamlayıcı unsurları nedeni ile geni ş işbirli ği alanlarının kurulması dü şünülmektedir. M İA’da olu şturulacak i şbirli ğinin özellikle hizmet üretimi ile satı ş ve pazarlama alanlarında yo ğunla şabilece ği öngörülmektedir.

7 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü, Ibid. , s:150

56 Halk-Proje Ortaklı ğı-Yasa Uzla şmasıyla Getirilen Çözüm Anlayı şı

Proje çerçevesinde ülke genelinden başlayarak, ilçenin özeline do ğru, kamu, özel sektör, sivil toplum örgütleri ve yerel halk arasında bir i şbirli ği ortamı yaratılacaktır. Yeni bir yasa çerçevesinde, kar şıla ştırmalı bir şekilde ZPP’nin geli ştirilmesi dü şünülmektedir. Öncelikle Zeytinburnu Belediyesi ve İstanbul Büyük şehir Belediyesi arasında bir koordinasyon kurulacak, bundan sonra kamu-özel sektör ve sivil toplum arasındaki i şbirli ği ortamları yaratılacaktır. Bu projeye katılacak ortaklıkların; “proje geli ştirme”, “mahalle geli ştirme” ve “yerel ortaklıklar” olarak kurulması dü şünülmekte, projenin finans ve kaynaklarının nasıl temin edilece ği yolları tespit edilmeye çalı şılmaktadır. Bu amaçla uluslararası fon, kaynak geli ştirme projeleri ve bireysel borçlanma seçeneklerine ba şvurulması dü şünülmektedir. Proje kapsamında kalan mülklerin toplula ştırılması ve kamula ştırılması için de sa ğlam bir yasaya ihtiyaç duyulmaktadır. Mülk sahipleriyle ekspertiz de ğerleri belirlenen yapılar için uzla şı yoluna gidilecektir.

Yukarıdaki hedefler çerçevesinde ZPP’nin yerine getirilebilmesi için, proje sa ğlam bir çerçeveye oturtulmaktadır. Bu açıdan yasal ve kurumsal dayanaklarının iyice belirlenmesi, hükümet eliyle yeni bir yasanın çıkarılması gerekmektedir.

C. PROJEN İN UYGULANMA A ŞAMASINDA ÖNE ÇIKAN İHT İYAÇLAR

Bu projede, yeni bir kurumsal çerçevenin olu şturulmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Çerçevenin genel hatlarından ba şlayarak özele do ğru ele alınması gerekmektedir. Genel geli şimi sa ğlayacak çerçeve olu şturulduktan sonra, projenin maliyet ve finansman konularının halledilebilmesi için, ortaklık ve giri şimciler nasıl bir araya getirilecek, projenin uygulanabilmesi için de maddi kaynak nasıl sa ğlanacak iyice bilinmelidir. İzlenecek yatırım programı ve uygulama a şaması için, sa ğlıklı, halkla uzla şı içinde uygulamaların devam ettirilece ği, güvenilir bir yasa olu şturulması

57 dü şüncesi üzerinde duruldu ğunu görüyoruz. Bu a şamada Zeytinburnu Pilot Projesi için şöyle bir çerçeve ortaya çıkmaktadır:

Şekil 2: ZPP İçin Temel Gereksinimler

ZPP’nin sa ğlıklı yürüyebilmesi, İstanbul ve Zeytinburnu düzeyinde hazırlanacak çalı şmaların, şeffaf, e şgüdümlü, kararlı, i şbirli ğine dayalı, uygulanabilir yeni bir proje yakla şımıyla ele alınması gerekir. Özellikle deprem riski yüksek kentlerimizin ön gerekirliklerinin belirlenmesinde pilot olacak bu projede ortaklıkların, kurumsal ve yasal çerçeveler ile finansal anlayı şın iyice belirlenmesi gerekmektedir. Şimdi sırasıyla bu gerekliliklerin neler oldu ğunu ele almaya çalı şaca ğız.

Temel Geli ştirme Tabanlı Kurumsal Çerçeve Olu şumu

ZPP için kurumsal bir çerçeve olu ştururken, kapsamlı bir dönü şümün gere ği olarak, projenin genel hatlarından ba şlayıp özele do ğru ele alınması gerekmektedir. Bu açıdan hükümet, il, ilçe, mahalle düzeyinde yukarıdan a şağıya ve aynı şekilde

58 aşağıdan yukarıya do ğru bir örgütlenme modeli olu şturulmalıdır. Zeytinburnu İlçesi ölçe ğinde çe şitli çalı şmalar yapılırken, bunu benimseyip destekleyecek bir tabanın olması gerekir. Kentsel dönü şüm projelerinde güven ortamı olu şturularak, katılan kurum, kurulu ş ve ortaklıklar ile toplumun projeyi benimsenmesi sa ğlanabilir. Böylece uygulama a şamasında ilerleme hızlı bir şekilde meydana gelir.

Zeytinburnu Pilot Projesi’yle kurumsal veya kurumsal olmayan bir örgütlenme çerçevesi içerisinde, kamu ve özel sektör ortaklı ğının gerçekle ştirilece ği “Zeytinburnu Proje Ortaklı ğı (ZPO)” sayesinde proje yatırımlarının belirlenmesi, finansman yaratılması, e şgüdümün sa ğlanması ve ortak altyapının geli ştirilmesi konularında stratejik kararların alınması amaçlanmaktadır. Mahalle ölçe ğinde geli ştirilecek toplumsal ve ekonomik dönü şümü dikkate alan, “Zeytinburnu Geli ştirme Ortaklı ğı (ZGO)” adı verilen ikinci ortaklık modelinde ise, mahalleler arası sosyal e şitsizli ği azaltan ve ekonomik geli şmeyi te şvik eden projelerin geli ştirilmesinde, yerel halkın aktif katılımı sa ğlanacaktır. ZGO organizasyonu altında, projelerin geli şiminde, sosyal ve ekonomik programların uygulanmasını sa ğlayan “Mahalle Toplum Merkezleri” kurulacaktır. Söz konusu merkezler aracılı ğı ile bölge için nitelikli i şgücünün olu şturulması dü şünülmektedir. Deri konfeksiyon işçileri de bu grup içinde de ğerlendirilecek ve böylece sektörün emek ihtiyacı ilçeden kar şılanacaktır. Ayrıca proje kapsamında; proje karar kurulu, danı şma kurulu, sekretarya ve proje liderinin yanı sıra %80’i mahallede ya şayanlardan, %20’si ise belediye ( İBB ve Zeytinburnu Belediyesi) ile gönüllü kurulu şlardan meydana gelen bir “Mahalle Forumu (Meclis)” olu şturularak, mahallede ya şayanlar, muhtar, dernekler ve benzeri kurulu ş ile ki şilerin katılımı sa ğlanmaya çalı şılacaktır.

Finansman Modelleri Ve Yatırım Programı

Kentsel arsanın yeniden üretimi, klasik imar planı anlayı şı yöntemlerinin dı şında, “Proje Ortaklık Payı (POP) ” yakla şımıyla de ğerlendirilmesi ve kamu ile özel sektör ortaklıklarının geli ştirilmesi dü şünülmektedir. Böylece proje uygulama aşamasında bir artı de ğer yaratma yoluna gidilerek, toplumsal ile ekonomik projeler

59 geli ştirilecek ve yerel halkın ilçede kalması için finans deste ği olarak kullanılacaktır. İlçenin ta şımı ş oldu ğu geli şme dinami ği, kaynak yaratımı ve kaynak transfer geli şimi sayesinde, kentsel odaklar (Kuzey ve Güney Odakları), kentsel omurga, stratejik akslar, bandlar (Çırpıcı, Sahil, Sur ve E5 Bandı), Maltepe Merkezi İş Alanı için ZPP’de “Kaynak Aktarım Projeleri (KAP)” belirlenmiştir.

ZPP’si ba şta mahalle yenileme ve geli şme alanlarında uygulanacak projeler için; Toplum Tabanlı Yeniden Yatırım, Fon Tabanlı Yeniden Yatırım, Proje Ortaklı ğı Tabanlı Yeniden Yatırım olmak üzere 3 adet finansman modeli önermektedir. Ancak, her bir model kendi içinde uygulanabilece ği gibi ortakla şa da uygulanabilecek şekilde geli ştirilmi ştir.

• Toplum Tabanlı Yeniden Yatırım Modeli ’yle tüm imar haklarının toplula ştırılması ve yeniden da ğıtımı yoluyla, mülk sahibi ucuz ama uzun dönemli bir borçlandırmaya sokulacaktır. Bu sayede ilçe sakinlerinin depreme dayanıklı yapılarda oturmaları amaçlanmaktadır. Bu modelde, yıkım maliyetleri için hurda ile ödeme yoluna gidilecek, arsa maliyeti söz konusu olmadı ğından sadece in şaat maliyetleri olu şacaktır. Belediye tarafından harç ve vergilerin kaldırılması, ayrıca maliyetler için hazine ve İBB kefaletinin alınması söz konusudur. Yakla şık 18 ay kadar sürmesi dü şünülen üretim süresinde yerinden edilen hane halkı ve i şyerlerinin alternatif barınma mali- yetlerinin de bireysel maliyet ve borçlanma hesaplarına alınması planlanmaktadır.

• Fon Tabanlı Yeniden Yatırım Modeli ’nde; dönü şüm kapsamında evi güçlendirilecek ya da dönü şüme u ğrayacak vatanda şın, öz kayna ğının ve kredi çekme potansiyelinin bulunmaması durumunda, hazine, banka ve kullanıcı arasında “ Kentsel Dönü şüm Fonu ” adı verilen iki bölümlü bir finansal sistemin devreye sokulması dü şünülmektedir. Birinci bölüm, “Dönü şüm Sigorta Fonu” olarak dü şünülmektedir. Burada banka kredilerine ba şvurulacaktır. Hazine, İBB ile kullanıcı kefaletiyle verilen krediyi

60 borçlunun ödeyememesi durumunda, kredi sa ğlayan bankaların %15-20’lik bir riski göze almaları gerekmektedir. “Proje Geli ştirme Fonu” denilen ve hazine, Toplu Konut İdaresi (TOK İ) ile İBB’nin kaynaklık etmesi planlanan ikinci bölüm ise Güçlendirme Kredisi ve Konut Yenileme Kredisi olarak dü şünülmü ştür. Projelerin finansmanında kullanılmak üzere, kullanıcılara orta ve uzun vadeli kredi verilmesi amaçlanmaktadır. Proje Geli ştirme Fonu ile riskli alanlarındaki yapı stokunun devralınarak, yeni kullanımların altyapı ve proje finansmanında kullanılacaktır. Güçlendirme Kredisi orta vadeli olup, gayrimenkulün ipotek edilmesi kar şılı ğında verilecek ve gayrimenkulün sigorta ettirilmesi şartı da eklenecektir. Uzun vadeli olan Yeni Konut Kredisi ise uzun vadeli olup, konum ve mülkiyet durumu belirlenen konut banka kredisi ile finanse edilecektir. Yeni konut teslim edildikten sonra da eski konut fona teslim edilecektir.

Şekil 3: Kentsel Dönü şüm Fonu

• Proje Ortaklık Tabanlı Yeniden Yatırım Modeli ; kamu ve özel sektör ortaklı ğına dayalı bu yakla şım, özellikle Kaynak Aktarım Projeleri’nde daha yaygın kullanılabilecektir. Yakla şımın amacı, kamu ve özel sektörün projenin tasarlanmasından, pazarlamasına kadar geçen süre içinde i şbirli ği içinde olması, projeden elde edilen artı de ğerin “ Kaynak Aktarma Proje Fonu (KAPFON) ”nda biriktirilmesi ve kaynakların di ğer projelerin finansmanında kullanılmasıdır. Söz konusu modelin i şlemesi için ZPO’lı ğı tarafından

61 geli ştirilmi ş proje alanlarının özel sektörün i şbirli ğine sunulur hale getirilmesi gerekmektedir. Proje Ortaklık Tabanlı Yeniden Yatırım Modeli özellikle yabancı yatırımcıların vizyon projeleri için fon ve kaynak ayırmaları açısından önemi vardır. Zeytinburnu Proje Ortaklı ğı tarafından sunulan projelerin, yabancı yatırımcıların fon ve kaynakları çekilerek, tasarlanma a şamasından sunulma a şamasına kadar bu projelerle kamu ve özel sektörün işbirli ği içinde hareket etmesi planlanmaktadır.

Yatırım modellerine baktı ğımız zaman, her üç modelde de mülk sahipleri proje kapsamında taraf olarak alınmı ştır. Bölgede çalı şanlara (i şçiler), kiracılara ve geçici konumda olan di ğer kesimlere yönelik bir tasfiye söz konusu olaca ğından, bu gruplar için bir maliyet de ğerlendirmesine giri şilmemi ştir. Ele aldı ğımız deri konfeksiyon atölyelerinde çalı şan i şçilerin büyük bir bölümü de bu gruba girmektedir. İstihdam edilen i şçilerin büyük bir bölümü ba şka ilçelerden geldikleri için, bu grup için de bir de ğerlendirme yapılmamı ştır. Deri konfeksiyon atölyelerinin mülkiyet durumunu ellerinde bulunduranlar, söz konusu yatırım model ve programlarından yararlanabileceklerdir.

Yeni Bir Yasal Çerçevenin Olu şturulması

Bugünkü yasal çerçeve kentsel dönü şüm uygulamaları için yeterli de ğildir. Yasanın AB kriterleri kapsamında de ğiştirilip, deprem gerçe ğiyle paralel bir duruma getirilmesi dü şünülmektedir. Ancak yasa de ğiştirilirken, belediyelerin istedi ği gibi sorunsuz hak tanıma yasaları olmamalıdır. Halkın istek ve görü şleri do ğrultusunda bir yasa çıkarılmalıdır. Bunun için mevzuat hem deprem hem de kentsel dönü şümü içine alacak şekilde geni şletilmelidir. İŞ AT’ın görü şlerine göre, İmar Kanunu Tasarısı Tasla ğı, İpotekli Konut Finansmanı Konut Tasarısı ve Kamu-Özel Ortaklıkları Kanun Tasarıları geni ş hükümler içermelerine ra ğmen, ilerde kanunla ştıkları takdirde Anayasa’ya aykırılık engeliyle kar şıla şabilirler. Anayasa’nın bu engelini ortadan kaldırmak amacıyla, “Devlet, şehirlerin özelliklerini ve çevre şartlarını gözeten bir

62 planlama çerçevesinde, konut ihtiyacını kar şılayacak tedbirleri alır, ayrıca toplu konut te şebbüslerini destekler” 8 kanununun 57. maddesine bir paragraf eklenmesini istemektedir. Böylece ortaya çıkan önerilere dayanarak, proje alanlarında “ortaklıklar ” idari ve mali özerklik alarak, lehlerinde kamula ştırma ve gayrimenkul takası yapılabilecek, fon olu şturulabilecek ve belediyeler koordinatörlü ğünde TOK İ ve Kültür Bakanlı ğı’nın da katılımları sa ğlanarak, dönü şüm projelerini birlikte yürütebileceklerdir.

İstanbul Büyük şehir Belediyesi Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü’nün istedi ği yasal düzenleme, ortaklıklar ve belediyeler lehine düzelmeler sa ğlarken, halkı zor duruma sokacak sonuçlar do ğurmaktadır. Bo şaltma, yıkım ve kamula ştırma da anla şma yolu açık tutulmu ş olsa da anla şmanın sa ğlanamadı ğı durumlarda zorunlu kamula ştırmaya ba şvurulacaktır. Böyle bir durumda belediyeler gayrimenkulün deprem riski ta şıyor olmasına bakmaksızın, dönü şüm ve yenileme projesi çerçevesinde kamula ştırmaya başvurabilecektir. Bölgenin kentsel dönü şüm alanı içerisinde de ğerlendirilmesi yeterli bir şart olarak görünmektedir.

Getirilmesi dü şünülen yasa ile afet riski ta şıdı ğı ve yıkılması gerekti ği bilimsel bir raporla belirlenen (Mühendislik Grubu raporu ile belirlenebilir) ve belediyenin teknik birimi tarafından da karara ba ğlanan bir yapının yıkımı için, mülk sahibi veya hak sahibi olanlarla anla şma yoluna gidilmeyecektir. Belediye Encümeni kararıyla yıkım yapılabilecektir. Kamula ştırılacak yapının ruhsatlı ve iskânlı olması veya olmaması fark etmeyece ği gibi, bunlara bir tazminat verilmesi de söz konusu olmayacaktır. Bu şekilde yıkılan yapının yerine, İmar planı ile verilen fonksiyona ve yapılanma ko şuluna uygun yapı yapılacaktır. Ancak, binaların bulundu ğu alan, afet riski ta şıyan bir alan ise ve bu alana hiçbir yapı yapılmayıp, kamu hizmetine tahsis edilecekse, o zaman yasal ruhsatlı ve iskânlı olan binalar, arsaları ile birlikte kamula ştırılabileceklerdir. Ruhsat alınmadan yapılmı ş ve iskânı bulunmayan yapılar için kamula ştırma bedeli ödenmeyip, sadece arsa bedeli ödenecektir. Yasa tasarısına göre, yasal olarak yapıla şmı ş alanlar dâhil, tüm ülke (askeri alanlar hariç) dönü şüm

8 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, “Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” , Beta Yayıncılık, İstanbul, s:40-41

63 alanı olarak tespit edilip, burada ya şayan insanlar buradan sürgün edilebilmekte, mülkleri üzerindeki tasarruf hakları ellerinden alınabilmektedir. Böyle bir haksızlı ğın olu şmaması için, yasa toplumun refahını isteyen, sa ğlıklı fiziki mekânlar yaratan ve ülke topra ğını gelecek ku şaklara devredebilen plancı bir yakla şımla ele alınmalıdır.

D. ZPP İÇİN DÜ ŞÜNÜLEN DÖNÜ ŞÜM SENARYOLARI

Zeytinburnu için dü şünülen dönü şüm programı mekânsal düzenlemeye dayalı olup, parçalı ve kapsamlı dönü şüm yakla şımlarıyla ele alınmaktadır. İlk olarak “Parçalı Yakla şımlar ” üzerinde durmamız gerekmektedir. Bu yakla şımda iki farklı yol takip edilecektir. Bunlar; Deprem Odaklı Senaryo ve Parçalı Geli ştirme Senaryosu’dur. Deprem Odaklı Senaryo’da yıkılacak 2295 yapının tasfiye edilmesi, tahliye yollarının açılması, ula şım, acil yardım paketi ve benzeri durumlar ele alınacak, Parçalı Geli ştirme Senaryosu’yla da ilçenin 25.000 ki şilik birimler halinde tasfiyesi ve yeniden yerle ştirilmesi politikaları takip edilecektir. “Kapsamlı Yapılandırma Ve Dönü şüm Senaryosu ”nda da sürdürülebilirli ğin kanıtı olan toplumsal, ekonomik ve mekansal boyutların kapsamlı dönü şümü ele alınacaktır. Bu iki yakla şım çerçevesinde İstanbul Şehircilik Atölyesi ( İŞ AT) tarafından ZPP için geli ştirilen senaryoları şu şekilde ele alabiliriz:

Parçalı Yakla şımlar

• “Deprem Odaklı Senaryo ” ile yerle şme dokusunun sa ğlıkla ştırılması ve afet sonrası can kaybının azaltılmasına yönelik acil önlemlerin alınması, halkın sosyal ve ekonomik yapısının iyile ştirilmesi amaçlanmaktadır. Bunun için ACEP çerçevesinde tespit edilen 2295 yüksek riskli binanın yer de ğiştirme modeli ile üç yıllık bir periyotta yıkılması ve yer de ğiştirmesi öngörülmektedir. İlk olarak, tahliye koridorları ve toplanma alanları olu şturulacaktır. Mevcut yolların geni şletilmesiyle aks ve bulvarlardan elde edilecek asgari geni şlik ile tüm binaların toplanma alanlarına belirli bir

64 uzaklıkta olması sa ğlanacaktır. Proje ba şladıktan sonra, toplanma alanlarının ana akslara belirli bir uzaklıkta olan her yere ulaşacak tahliye koridorları ağının 3 yıl içinde tamamlanması dü şünülmektedir. “Riskli binaların ayıklanması modeli” kullanılarak tahliye koridoru binalar yıkılacaktır. Koridorların açılması sırasında yapılacak bina ayıklanmalarında Kamula ştırma, Trampa ve Kira Yardımı, Geçici Yerle şim Alanları gibi uygulama araçları kullanılarak mülk sahiplerine alternatifler sunulacaktır. İkinci öncelik ise pilot mahalle dönü şümü eylem alanları ile potansiyel alanlar eylem planlarında yer alan yüksek risk ta şıyan binalara verilmi ştir. Zeytinburnu konut dokusu içinde yer alan ve özellikle afet anında yüksek risk ta şıyan tüp satı ş birimi, kimyevi madde üretim birimi ve akaryakıt istasyonu gibi yanıcı, patlayıcı madde bulunduran i şyerlerinin Maltepe İş Alanı’na ta şınması için gerekli çalı şmaların yapılması amaçlanmaktadır.

Ayrıca ZPP kapsamında, afet sırasında geçici barınmanın ve yüksek riskli binaların yıkımı sonucunda gerekli olan yerle şimin sa ğlanması için, geçici yerle şim alanları olu şturulması gerekmektedir. ZPP’sinin 33 geçici yerle şim alanı içerisinde; 13 adet geçici konut alanı, 5 adet kalıcı konut alanı, 4 adet ya şam destek merkezi, 6 adet çadır alanı ve 1 adet deprem öncesi hizmetler, 2 adet depolama da ğıtım merkezi ve 1 adet afet yönetim merkezinin kurulması tasarlanmı ştır. 9 Bu senaryonun sonlarına do ğru yeni kullanım kararları çerçevesinde, Maltepe Bölgesi ile bütünleşecek deri ve tekstil sektörlerine yönelik uluslar arası düzeyde bir “ moda merkezi ” kurulması ve Sur Bandı’na yakın bölgede sa ğlık alanının geni şletilmesi öngörülmektedir. Deri konfeksiyon sektörü Maltepe Mahallesi’ne ta şınarak, burada bir deri üretim merkezinin yanı sıra, deri konfeksiyon üretiminin markala şması yolunda bir geli şim sa ğlaması için “moda merkezi”nin kurulması öngörülmektedir.

9 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü, “Zeytinburnu Eylem Planları Ve Projeler” , Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı İstanbul, Haziran 2005, s:180

65 • “Parçalı Geli ştirme Senaryosu ”nda ilçenin geneline yayılmı ş niteliksiz çevre ko şulları yerine, uzun vadeli bir süreci içine alan kapsamlı bir proje ile daha ya şanılabilir ve dü şük yo ğunluklu bir yer yaratılması planlanmaktadır. Aşamalı olarak gerçekle ştirilecek olan senaryoda, yıkıp-yeniden yapma modeliyle ilk a şamada İstanbul civarında 25.000 ki şilik yeni bir şehir kurulması dü şünülmektedir. Bu şehir 8–9 km karelik alana dü şük bir yo ğunlukla yayılacak, ayrıca ilçenin etrafında 1,5 km karelik alanda ye şil bir ku şak olu şturulacaktır. Kurulacak yeni şehrin 6 mahalleden olu şması beklenmekte ve her mahallenin 4 bin veya 4 bin 500, toplamda ise 25.000 ki şiden olu şması amaçlanmaktadır. 6000 ki şinin özelliklerine göre yarısının hizmet sektörüne (e ğitim, sa ğlık, idari, kültür vb), di ğer yarısının sanayi sektörüne da ğıtılarak çalı şmaları beklenmektedir. Yeni şehirde yapılan planlama öngörülerine ba ğlı olarak, 3.000 sanayi çalı şanı için 12.000–15.000 arasındaki aile nüfusunun gelir düzeyi, aile yapıları, konut talepleri, çalı ştıkları sektör bilgileri ile tespit edilmeli ve nakli planlamalıdır. Hizmet sektöründe çalı şacak 3.000 ki şi için de yine toplam hane halkı nüfusu yakla şık 5.000–10.000 arasında olacaktır. Geriye kalan yaklaşık 2.000 ki şi de kamu çalı şanları ve idari çalı şanlar ile ailelerinden olu şacaktır. 10 Her mahallede 1000 konut olacak ve bu konutlar, bir ve iki katlı konutlar ile bunların % 15’i oranında üç katlı konutlar, bahçeler, yapı yolları, çıkmazlar, meydanlar ve ta şıt yolları olacaktır. Mahalle merkezlerinde ilkö ğretim okulu, yuva, sa ğlık oca ğı, kitaplık-okuma salonu, çok amaçlı salon, küçük bir mescit, 2–3 adet dükkân-atölye, spor tesisleri ve otopark alanları olacak. Şehir merkezinin ise; kültür merkezi, merkezi kitaplık, merkez camii, ticaret merkezi, dükkânlar, ma ğaza ve büro binalarından olu şması amaçlanmaktadır.

Depremde hasar görecek veya yıkılarak felakete sebep olacak yapıları deprem vuku bulmadan bo şaltarak, nüfusu ve i şyerleri do ğru planlanmı ş yeni şehirlere yerle ştirme çalı şmasının ikinci a şamasını ise, bo şaltılan Zeytinburnu’nun yeniden yapıla şması olu şturmaktadır. Zeytinburnu’nda

10 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü, “Zeytinburnu Genel Geli şim Stratejisi” , Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı İstanbul , Haziran 2005 , s:158

66 bo şaltılan 25.000 ki şilik nüfusun yerine, yeni konut alanları yapılarak 40.000 ki şinin barındırılması amaçlanmaktadır. Burada da nüfus dengesi izlenerek i ş ve konut alanları ayrılacaktır.

Bo şaltılacak alanda fiziki planlama ve arazi kullanım kararları alınmadan önce yeni nitelikler ve tasarım ilkeleri belirlenmektedir. Modern konutların ve ya şam alanlarının olu şturulması, konut, sosyal donatı, ye şil donatı, i ş alanları uyumunun sa ğlanması, tarihi ve kültürel de ğerlerin ön plana çıkarılması, ula şımın rahatlatılması, şehrin di ğer alanları ile etkin bir bütünle şme, kötü yapıla şma ve çarpık sanayile şmeden kurtulma ana nitelikler olacaktır. İlçenin kuzeyinde kalan alan ise, ilçe yapısına uygun az katlı Merkezi İş Alanı olarak tasarlanmı ştır.

Kapsamlı Yapılandırma Ve Dönü şüm Senaryosu

Bu senaryo çerçevesinde, Zeytinburnu halkının yerinde kalmaları dü şünülerek, hem sürdürülebilir bir mahalle dönü şüm programı uygulanacak hem de yeniden yapılandırılma ile ilçede yeni yatırım potansiyelleri ve geli şim aksları çerçevesinde halk örgütlendirilecektir. Yukarda da de ğindi ğimiz gibi, ilçe geli şmesine, “iki odak” ve bu odaklar arasındaki “kentsel omurga” hakim olacaktır. Bu ikisi arasında Zeytinburnu dokusunun dönü şmesini hızlandıracak, yapıla şma yo ğunlu ğunu azaltacak, ticaret, hizmetler ve rekreasyon kullanımını özendirecek bir “Kent Omurgası” yapılarak, uluslararası yatırımları çekecek konsorsiyumların kurulması (bkz. Şekil 2) öngörülmektedir. 11 METROMOD’da deri konfeksiyonunu canlandıracak ve markala şmasını sağlayacak birimler kurulacaktır. Ayrıca bu kısım, MİA’ya yakın olaca ğından, deri konfeksiyon birimlerinin de sa ğlıkla ştırılıp daha güvenli bir şekilde üretimlerine devam etmeleri sa ğlanacaktır. Zeytinburnu’nda metropoliten ölçekli iki büyük yatırım merkezinin (Metrogar ve Metromod) yarataca ğı çekim gücüyle, söz konusu iki odak arasında kalan yakla şık 1500 metre

11 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü, Ibid. , s:161

67 uzunlu ğundaki bir band boyunca Zeytinburnu’nun derinli ğinde hızlı bir de ğişim ya şanması beklenmektedir. Güney Oda ğı (Metrogar)’nın bulundu ğu yer aynı zamanda Marmaray’ın çıkı ş istasyonu olacaktır. Bu durum Zeytinburnu’nun büyük de ğer kazanmasına yol açacak ve yakın gelecekteki biçimlendirecek ve asıl güç merkezi olarak kaderini belirleyecektir.

Senaryo çerçevesinde Kıyı Bandı; turizm, rekreasyon ve ula şım, Haliç’e kadar uzanan Sur Bandı; yine turizm, ye şil alan, Çırpıcı Bandı; park ve ye şil alan, E5 Bandı ise; iki tarafında metropoliten karayolu ula şımını sa ğlayacak i şlevlerle donatılacaklardır. Bu bandların yanı sıra, olu şturulacak olan “Mahalle Yenileme Programı” çerçevesinde 6 adet stratejik aksın yanı sıra, 6 alt bölge (bkz. Harita 2) belirlenecektir. Zeytinburnu yerle şim dokusu içinde belirlenen 6 adet alt bölge içindeki yapı yo ğunlu ğunun yüksek olması ve yapıların altında zemin-zemin altı ve zemin üstü ticaret, küçük sanayi ve depo kullanımlarını içeren faaliyetlerin yo ğunluklu ve sa ğlıksız ko şullar içinde yer alması konut-işyeri, ya da konut-üretim ili şkisini yeniden düzenlemeyi gerektirmektedir. Küçük ölçekli sanayi birimleri (deri konfeksiyon atölyeleri, tekstil atölyeleri ve benzeri) kesinlikle bu bölgeden ta şınacaktır. Eskiden Telstilkent, İkitelli Organize Sanayi Bölgesi, Tuzla gibi yerlere ta şınmaları gündeme alındıysa da deri ve tekstil konfeksiyonculu ğunun bölge için bir kazanç olu şturması ve ilçe ekonomisini canlandırması bakımından, son zamanlarda yapılan çalı şma ve hazırlıklarla M İA bölgesinde bir araya getirilmeleri dü şünülmektedir. Böylece deri konfeksiyon üretimi ilçe içinde bir kazanç unsuru olarak barınmaya devam ederken, belirli bir kontrol mekanizması da getirilmi ş olacaktır.

Yeni yerle şim dokusu içinde özellikle Çırpıcı Vadisi’ne cepheli yakla şık 2 km’lik hat üzerinde, 3,000 konutu ve ticari fonksiyonları içeren bir “Proje Vitrin”i yaratılacaktır. Ayrıca Kıyı Bandı’nda da Zeyport Liman’ı yapılacak ve Marmaray’ın çıkı ş yerinden itibaren, banliyö tren hattının yenilenmesi çalı şmaları yapılacaktır. Bu bir anlamda, ilçeye gelecek emek gücü ile yatırımcıların ula şım açısından rahatlamasına yol açacaktır.

68

Resim 2: Zeytinburnu’na Yapılması Dü şünülen Liman (Kaynak ∗)

“Kültür Odakları”yla, Merkez Efendi, Yenikapı Mevlevihanesi, Seyitnizam ve Balıklı Ayazma ve Kilisesi ile bir kültürel çekim merkezi yaratmaktadır. Somut ve somut olmayan kültürel mirasın korunması ve geli ştirilmesi Zeytinburnu’nun dönü şümünde en etkili araçlardan biri olacaktır. 12

Zeytinburnu Pilot Projesi çerçevesinde yapılacak çalı şmalar çok önceden ba şlatılmı ş, Sahil Bandı üzerinde bulunan atıl sanayi tesisleri tamamen tasfiye edilmi ş, bölge temizlenmi ştir. Bu alanda, turizm ve ticaret amaçlı yapıla şmaya izin verildi ğinden, sadece iki otel in şa edilmi ştir. Sahil Bandı’nın do ğu sınırını, bo şaltan deri fabrikalarının sahiplerinin olu şturdu ğu Kazlıçe şme Dericiler Kooperatifi ile İstanbul Büyük şehir Belediyesi mülkiyetindeki Kazlıçe şme’de yeniden yapılanma alanı olu şturulacaktır. Zeytinburnu’nda gerek mevcut tekstil ve deri sektörlerinin iç ve dı ş rekabetlere kar şı dirençli kılınması, gerekse büyüme potansiyeli gösteren turizm sektörünün i şgücü gereksinmelerinin kar şılanması için Mahalle Toplum Merkezleri’nde organize e ğitim projeleri uygulanacak, yeti ştirilen elemanlarla i ş yürütülecektir.

∗ İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü, “Zeytinburnu Eylem Planları Ve Projeler” , Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı İstanbul, Haziran 2005, s:199 12 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü, Ibid. , s:161

69

Hazır giyim sektörü bugünkü yapısı ile orta-uzun vadede rekabet gücünü kaybederek, üretim i şlevini kaybedecektir. Atölyelerde ve konut altlarında yapılan hazır giyim (tekstil, baskı) atölyelerinin tasfiyesi veya İkitelli/Giyimkent gibi yerlere nakliyesi önerilmektedir. Deri sektörü konfeksiyon üretimini yine küçük atölyeler halinde dönü şüm alanında ve daha nitelikli küçük sanayi sitelerinde devam ettirebileceklerdir. Pazarlama-satı ş için ise modern ve toplula ştırılmı ş alı şveri ş merkezleri önerilmektedir. Üretimin ta şınması halinde istihdam kaybı meydana gelecektir. Pazarlama satı ş alanındaki yenile şmeyle nitelikli (yabancı dil bilen) işgücüne yeni istihdam alanları yaratılması amaçlanmaktadır. Deri sektörü uluslararası ve bölgesel niteli ği ve i şlevi en yüksek sektör konumunda oldu ğundan, deri sektörünün uluslararası nitelikleri güçlendirilecektir. Tasarım, moda, ar-ge faaliyetleri geni şletilecek, yabancı ortaklıklar ile üretim ve pazarlamada nitelik geli ştirilecek, satı ş ve pazarlamada aktif faaliyetlere geçilecektir. Bu amaçla ilçedeki zemin ve zemin altı atölyeler kapatılarak, M İA’da kompleksler oluşturulacaktır. Deri Üretim Sitesi, Deri Moda Merkezi, Ara ştırma Merkezi, E ğitim Merkezi, Pazarlama, Fuar, Show-Room Alanları, Deri Show Merkezi ve Perakende Satı ş Deri Çar şısı gibi yerler açılması dü şünülmektedir.

Konut stokunun dönü ştürülmesinde, Zeytinburnu’nun bugünkü küçük ve biçimsiz yapı adalarından olu şan ve deprem tehlikesi kar şısında büyük kentsel riskler içeren uygunsuz kent dokusu yerine, daha uygun ve kullanı şlı yapı blokları yapılması gerekir. Konut alanı içerisinde en riskli bölge seçilen Sümer Mahallesi’nde 38 riskli bina bulunmaktadır. Örnek proje olarak ba şlatılan, “Sümer Mahallesi Deprem Odaklı Kentsel Dönü şüm Projesi” çerçevesinde 171 bin metrekarelik konut alanı ve 46 bin 500 metrekarelik dükkân alanını kapsayan, mahalle dokusu korunarak, 1+1, 2+1, 3+1 ve 4+1 olmak üzere toplam 1280 konut ve i şyerinin yapılması planlanmaktadır. Projenin içinde iç bahçelerin, spor tesislerinin, çocuk oyun alanlarının ve kapalı otoparkların da bulundurulması öngörülmektedir. Her daireye kapalı bir otopark verilecektir. 2 yılda tamamlanması dü şünülen kentsel dönü şümün ilk etabında, 642 adet daire, 22 adet i şyeri yapılacak ve 400 milyon TL’ye mal olacaktır.

70 Şekil 5: Öngörülen Konut Alanı Ve Bina Kesitleri

Zeytinburnu Pilot Projesi kapsamında yapılar bo şaltılıp, yıkılması için mülk sahipleriyle anla şma yolu açık tutulmaktadır. Anla şma olmadı ğı takdirde kamula ştırmaya ba şvurulacaktır. İstimlâk edilecek binalarda yer alan ba ğımsız birimlerin konut, ticaret, küçük sanayi, i şyeri fonksiyonlarına göre ayrı ştırılarak envanteri çıkarılmı ş, birimler 100 metre kare üzerinden hesaplanmı ştır. Konut alanı için 500 $/m² ve i şyeri ile sanayi alanı için ise 1000 $/m² istimlâk bedeli hesaplanmı ştır. Böyle bir durumda ço ğu mülk sahibi mülklerini sattıkları takdirde zararla, satmayanlar da kamula ştırma tehdidiyle kar şıla şmaktadırlar.

Zeytinburnu’nda 800 küçük sanayi birimi, 2900 ticaret birimi ve 15000 ba ğımsız konut birimi sa ğlıksız bir yapıla şma arz etmekte ve olası bir deprem durumunda büyük risk olu şturmaktadırlar. Dolayısıyla bu birimlerin yıkılması zorunlu görülmü ş ve kamula ştırma maliyeti toplamda 1.359.850.000 dolar ($) olarak belirlenmi ştir.

71 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ZEYT İNBURNU ARA ŞTIRMASI

A. ARA ŞTIRMANIN METODOLOJ İSİ

Günümüzde kent merkezleri ve merkeze yakın yerler büyük bir hızla de ğişmekte ve dönü şmektedir. Son yıllarda İstanbul, özellikle de Zeytinburnu yo ğun bir şekilde göçe maruz kalmı ştır. Kent alanının plan ve programlardan yoksun bir şekilde de ğişime u ğradı ğını görüyoruz. Değişim sonucu ortaya çıkan toplumsal, mekânsal ve ekonomik problemleri çözmek için dönü şüm projesi uygulama aşamasına sokulmu ştur. Dönü şüme u ğrayacak alanda yaşayan veya çalı şan nüfusun ya bir kısmı ya da tamamının tasfiye edilmesi, ilçe sınırları içerisinde ba şka bir bölgeye nakledilmesi dü şünülmektedir. Sanayi alanları ile imalat yapan di ğer işyerlerinin çalı şma ko şulları açısından yeterli olmaması, kent merkezine zarar vermeleri veya çirkin bir durum olu şturmaları, özellikle deprem ve sa ğlık açısından yetersiz olmaları tasfiye sürecini hızlandırmı ştır. Batılı ülkelerdeki uygulamalarda da ba şta büyük ölçekli sanayi ve i şletmeler olmak üzere, son yıllarda orta ve küçük ölçekli i ş alanlarının da kent merkezinden tasfiye edildi ğini ya da bunların belirli bölgelerde bir araya getirildi ğini görmek mümkündür.

“Kentsel Dönü şüm Projesi Çerçevesinde Zeytinburnu Tekstil İş çilerinin Gelece ği” konusunu ele aldı ğımız çalı şmamızda, özellikle i şveren ve işçilerin şu anki durumlarından hareketle, dönü şüm sonrasında bölgedeki tekstil i şçilerinin ne olaca ğı, onların nereye tasfiye edilece ği, i şçilerin ne yapmak istedikleri, nasıl davrandıkları, dönü şüm kar şısındaki tavırlar, tutum alı şlarına kar şılık bulmaya çalı şaca ğız.

Ara ştırma alanımızı, deri konfeksiyon i şçilerinin yo ğun olarak çalı ştı ğı ve Zeytinburnu Pilot Projesi kapsamında büyük bir bölümü “dönü şecek bölgeler (M İA, Sahil Bandı) ” olan; Gökalp, Yenido ğan, Nuripa şa, Sümer ve Telsiz Mahalleleri olarak belirledik.

72 Harita 3: Çalı şmanın Yapıldı ğı Alan

Alanımızı belirledikten sonra, sıra çalı şmamız kapsamında ele alaca ğımız deri konfeksiyon atölyelerine geldi. Deri konfeksiyon atölyelerinin büyük bir bölümü zemin ve zemin altı apartman katlarında kaçak olarak çalı ştı ğından, atölyeleri belirlemek oldukça zor oldu. Atölyelerin büyük bir bölümü belediyeden ruhsat alamadıkları için, ruhsatsız çalı şmaktadırlar. Ruhsatlı çalı şanlar da eski ruhsat sahipleridir. Belirlenmeleri oldukça zor olan bu atölyeler enformel bir şekilde çalı şmaktadır. Ço ğu işçinin de sosyal güvenli ği yoktur. Ara ştırmamızı kaçak çalı şan ve risk grubu içinde bulunan ve belirledi ğimiz be ş mahalledeki (Telsiz, Gökalp, Yenido ğan, Nuripa şa ve Sümer) atölyelerde yaptık. Mahalle, cadde ve sokaklar taranarak, atölyelerin bulundu ğu adreslerin bir listesini olu şturduktan sonra çalı şmamıza ba şladık.

Ara ştırma evrenimizi olu ştururken deri konfeksiyon i şçilerinin istihdam oranlarından yararlandık. “Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı” çerçevesinde yürütülen saha çalı şmalarının sonuçlarından elde edilen verilere göre, Zeytinburnu’nda yakla şık

73 2000 civarında olan deri konfeksiyon atölye ve firmaları 15.000–18.000 arasında bir istihdam yaratmaktadır. Be ş mahallenin ara sokaklarında ve banliyö treninin hattı boyunca sahile paralel uzanan standartları dü şük ve kalite belgeleri de çok eksik olan 900’ün üzerinde atölye tespit ettik. Atölyelerin büyük bir bölümü ya tamamen ya da sezon dolayısıyla kapanmış oldu ğundan veya i şverenlerin itirazlarından dolayı çalı şma alanına alınamamı ştır. İş verenlerin büyük bir bölümü resmi kurumlarca yapılmı ş ve yapılmakta olan ara ştırmalara kar şı olduklarından, önyargılı davrandıklarından ara ştırmamıza katılmamı şlardır. Çalı şma yapmak için belirledi ğimiz atölyelerden bazılarında kimi zaman beş kere atölye sahibiyle görü şülmek istenmi ş fakat cevap alınamamı ştır.

Sonuç olarak tüm grubu yansıtabilecek atölyelerde ara ştırma yapmaya ba şladık. Ara ştırmamızı deri konfeksiyon i şiyle u ğra şan 60 atölyede, mahallelerde bulunan atölye yo ğunlu ğuna ba ğlı olarak; Gökalp Mahallesi’nde 22, Yenido ğan Mahallesi’nde 16, Nuripa şa Mahallesi’nde 12, Sümer Mahallesi’nde 6 ve Telsiz Mahallesi’nde de 4 atölyede yaptık.

Ara ştırma için belirledi ğimiz atölyeleri; çalı şma ko şulları, çalı ştırılan ki şi sayısı ve mahallelerde bulunan atölye yo ğunlu ğuna göre, 60 i şveren ve 500 işçiyi tesadüfi örneklem ile belirledik. Seçti ğimiz işveren ve i şçilerle yüz yüze görü şerek, çoktan seçmeli sorulardan olu şan bir soru formu yönelttik. Ara ştırma kapsamına aldı ğımız 60 i şverene, i şverenin ki şisel bilgilerinin yanında, çalı şılan bina ve atölyenin özellikleri ile mülkiyet durumundan sonra, kentsel dönü şüme dair bilgi ile şu anki tutum ve gelecekteki görü şlerini ö ğrenebilece ğimiz 32 soruluk bir soru formu yöneltildi. 500 i şçiye yöneltti ğimiz 26 soruluk soru formunda ise, ki şisel sorular ve görevleri ile ilgili soruların yanı sıra, çalı şılan ortamın sa ğlık ve donanım açısından özellikleri ve i şçilerin sa ğlıklarıyla ilgili sorular, Zeytinburnu’nun çalı şma ko şulları açısından önemi, i şçilerin kentsel dönü şüme dair tutum, görü ş ve bilgiler soruldu.

Ara ştırma kapsamında görü şülen i şçi ve i şverenlerin büyük bir bölümü Zeytinburnu veya Zeytinburnu’na yakın yerlerde oturan ki şilerden, kalan az bir kısmı

74 da ba şka ilçelerde oturup Zeytinburnu’nda çalı şan ve yatırımlarda bulunan ki şilerden seçilmi ştir. Bunun ba şlıca sebebi; ula şım, yakınlık gibi faktörleri ölçmek içindir. İş çi seçiminde de aynı yola ba şvurulmu ştur. İlçe dı şından gelen emek gücünün fazla oldu ğunu belirtmemiz gerekir.

Ara ştırmamızda öncelikle i şverenlere yöneltti ğimiz soruların, daha sonra işçilerin cevaplarını analiz etmeye çalı ştık. Yorumlama a şamasında analiz için kullanılmak üzere, her mülakattan sonra ne dü şündüklerini açık bir şekilde belirtmeleri istendi. Anket formlarının kodlamaları yapıldıktan sonra, SPSS programı ile çe şitli frekans tabloları olu şturulmu ştur. Ayrıca yapılan çapraz tablolar ile farklı de ğişkenlerin etkileri sınanmı ştır.

B. ARA ŞTIRMA BULGULARI

Zeytinburnu, İstanbul’un fethinden sonra deri i şleme ve üretim yeri olmu ş, 1950’li yıllar ile beraber gecekondula şmayla beraber hızlı bir yerle şme bölgesi olmu ştur. Ara ştırmamızda görü ştü ğümüz çalı şanların büyük bir bölümü, 1990’lı yıllardan itibaren deri konfeksiyon sektörünün üretim kapasitesini hızla arttırdı ğını ve sektörün dünyanın en büyük deri imalat merkezi olduğunu belirtmi şlerdir. Yüksek maliyet ve ucuz i ş gücünden hareketle, sa ğlıksız ko şullarda ruhsatsız ve denetimsiz çalı şmaya devam etmi şlerdir. İstanbul'u i şhanlarının ve apartmanların bodrum katlarını saran ruhsatsız binlerce konfeksiyon atölyesi tehlike saçmaktadır. Yaptı ğımız ara ştırmada da bu durum ortaya çıkmı ştır.

İlkö ğretim ça ğındaki çocuklar ile yine okul ça ğındaki genç kızların çalı ştı ğı atölyelerde saat ücreti uygulanmaktadır. Kaçak i şçi çalı ştıran i şyerleri, çalı şanlara sigorta yapmadı ğı için devlet ciddi vergi kaybına neden oluyor. Konfeksiyon atölyelerinin sayısı da tam olarak bilinmemektedir. Zeytinburnu, Bayrampa şa, Ba ğcılar ile Bahçelievler'de neredeyse her evin ve i şyerinin bodrum katında bir atölye bulunmaktadır. Ço ğu ruhsatsız ve i ş sa ğlı ğı ko şullarına uygun de ğildir. İstanbul'da konfeksiyon atölyelerinde çocuk ve kadın yakla şık 700 bin ki şi sigortasız ve sa ğlıksız

75 ko şullarda çalı şıyor. Deri sektöründeki durum ise içler acısıdır. Sektördeki 250 bin işçinin yüzde 60'ı sigortasız çalı ştırılıyor. Zeytinburnu, kayıt dı şılı ğın en yüksek oldu ğu yerlerden biridir. 1

İş veren ve i şçilerin büyük bir bölümü, bu sorunlara ra ğmen herhangi bir tasfiyeye ya da i ş alanlarının ilçeden uzakla ştırılmasına kar şı çıkmaktadırlar. Çalı şanlara göre, deprem dayanımı açısından tespit edilen 2300 riskli binanın zemin katlarında atölyeler bulundu ğundan, yıkılmaları çe şitli istihdam sorunlarına yol açacaktır. Çalı şmamızda ele aldı ğımız i şçi ve i şverenlerin büyük bir bölümü, ortaya çıkaca ğı dü şünülen yer, istihdam, sa ğlık, maliyet, sigorta problemlerinin bir an önce halledilmesini istemektedirler. İş veren ve i şçilerin verdi ği cevaplar neticesinde elde etti ğimiz bilgilerden, ne tür problemlerin ya şandı ğını ve mümkün çözüm yollarının ne olması gerekti ğini ele almaya çalı ştık.

İş veren Anketlerinin Analizi

İş verenlere yöneltti ğimiz sorulardan olu şan bu bölümde, i şverenlerin işyerleri ile ilgili verdikleri bilgiler, i şçilerine dair görü şler, ZPP hakkındaki bilgileri, ZPP uygulanmadan ve uygulandıktan sonraki a şamada dü şündükleri ve yapmak istedikleriyle ilgili bilgiler ele alınıp, yorumlanmaya çalı şıldı.

Tablo 1: Ya şlarına Göre İş verenlerin Da ğılımı Frekans Yüzdelik 30 ya ş ve altı Ya ş 30 yas ve altı 20 33,3 31-40 yas arası 26 43,3 31-40 ya ş arası Aralık 41-50 yas arası 13 21,7 51-60 yas arası 1 1,7 41-50 ya ş arası ları TOPLAM 60 100,0 51-60 ya ş arası

1 Güngör Karaku ş, Zülfikar Ali Aydın, “ İstanbul’u A ğ Gibi Saran Merdiven Altı İş letmeler” , Sabah Gazetesi, http://arsiv.sabah.com.tr/2008/02/02/haber,57A326FF21964C33BB6E1DB150D1C244.html , İstanbul, 02.02.2008

76 İş veren ya ş da ğılımları, i şverenlerin büyük bir bölümünün genç denilebilecek ya şlarda oldu ğunu göstermektedir. 40 ya ş ve altı ya ş da ğılımına baktı ğımız zaman, işverenlerin büyük bir bölümünün bu ya ş grubu içerisinde yer aldı ğını görüyoruz. Bu sektörün genç ki şiler tarafından devam ettirilmesi, sektörün gelece ği ve devamı açısından da olumlu görünmektedir.

Tablo 2:İş verenlerin E ğitim Durumu

Frekans Yüzdelik Okur- Okur-yazar 6 10,0 yazar En son İlkö ğretim 31 51,6 İlkö ğretim mezun Mezunu Lise 16 26,7 Lise oldu ğu M.Y.O 3 5,0 Mezunu okul Fakülte 4 6,7 M.Y.O Mezunu TOPLAM 60 100,0 Fakülte Mezunu

Ara ştırmaya katılan i şverenlerin yarısından fazlası ilkö ğretim mezunudur. Deri konfeksiyon atölyelerinin çok az bir bölümü yüksek ö ğretim almı ştır. Zemin ve zemin altı katlarda çalı şmalarına devam eden i şyeri sahiplerinin büyük bir bölümü erken ya şta okulu bırakıp, i ş hayatına atılmı şlardır. İş verenlerin ço ğunun genç oldu ğunu belirtmi ştik. İş verenlerinin ya şının genç ve e ğitim durumlarının dü şük olması, ilçe profiline yakın bir durum göstermektedir.

Tablo 3: Atölyenin Ölçe ği

Frekans Yüzdelik 10 ki şiden az 10 ki şiden az 32 53,3 Atölye 10-30 ki şi ara. 20 33,3 10-30 ki şi Ölçe ği arası 30-50 ki şi ara. 8 13,3 30-50 ki şi TOPLAM 60 100,0 arası

İş yerlerinin ölçeklerine baktı ğımızda, görü şmeye gitti ğimiz yerlerin yarısından fazlası, 10 ki şiden az i şçi çalı ştırmaktadır. Dönü şüm sürecinde atölyelerin ölçe ğine ba ğlı kalınarak, bir tasfiyenin zor olmayaca ğını söyleyebiliriz. Zeytinburnu’ndaki deri konfeksiyon i şiyle u ğra şan ço ğu atölye daha az ki şi çalı ştırarak i şlerine ba şlamı ş zamanla, istihdamı arttırmı şlardır. Zamanla atölyelerde

77 çalı şan i şçi sayıları 30-50’ye kadar yükselmi ştir. Atölyelere baktı ğımızda, genellikle bunların sokak aralarında birkaç ki şi ile çalı ştıklarını görebiliriz. Bu durum temel bir özellik halini almı ştır.

Tablo 4: Atölyedeki İş çilerin Sigortalılık Durumu Frekans Yüzdelik İş çilerin Evet 25 41,7 Evet sigort alılık Hayır 26 43,3 Hayır durumu Bir kısmı 9 15,0 TOPLAM 60 100,0 Bir kısmı

Deri konfeksiyon sektöründe sigortalama sorunu, i şverenler için ba şta gelen sorunlardan biridir. İş verenlerin büyük bir kısmı, i şçileri sigortalatmayı kendileri için ayrı bir maddi külfet olarak görmektedir.

Sigortasız işçi çalı ştırıldı ğından, kimi zamanlar i şyeri sahipleri atölyelerin kapı ve pencerelerini kapatarak çalı şmaktadırlar. İş yerlerinin kapıları sigortasız işçi çalı ştırıldı ğından, vergi kaçakçılı ğından, ruhsatsız i şyeri açmaktan ve benzeri nedenlerden dolayı, belediye, maliye ve Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) görevlilerinden kaçmak için kapatılmaktadır. Dönü şüm projesi çerçevesinde Deri Üretim Merkezi’yle bu tür problemlerin denetlenmesi dü şünülmektedir. İş verenlerin bir kısmı özellikle denetimlerden kaçmak için tasfiye sürecine kar şı çıkmaktadırlar.

İş verenlerin yarıya yakını i şçileri sigortasız çalı ştırdıklarını kabul etmektedirler. Ancak bu durumu i şçilere sordu ğumuzda daha yüksek bir oranla kar şıla şmaktayız. İş yeri ölçe ği büyüdükçe, i şyeri sahibi zor durumda kalmamak için bazı i şçilerin sigortalarını yapmaktadır. Genellikle i şyerinde uzun süre çalı şmı ş olanlar ya da i şyeri sahibiyle akrabalık ba ğları olanlar sigortalıdır. Bazı i şyerleri sahipleri ise, akrabalarını sigortalatıp i şçi olarak göstermektedir.

78 Tablo 5:Atölyenin cirosu Frekans Yüzdelik 100 binden az 14 23,3 İş yerine 100-200 bin arası 12 20,0 200-400 bin arası 10 16,7 Ayrılan 400-600 bin arası 8 13,3 Ciro 600bin-1 milyon arası 4 6,7 Miktarları 1-1,5 milyon arası 6 10,0 1,5 milyondan fazla 6 10,0 TOPLAM 60 100,0 100 binden az 100-200 bin arası 200-400 bin arası 400-600 bin arası 600 bin- 1 milyon arası 1-1,5 milyon arası 1,5 milyondan fazla

Taşınma açısından cironun sorun olu şturup olu şturmadı ğını ö ğrenmek için, bu soruyu ara ştırma kapsamına aldık. İş yerlerinin neredeyse 1/4’nün cirosu 100 bin TL’den azdır. Bu tür i şyerleri genelde küçük i şletmeler grubuna girmektedir. Herhangi bir ta şınma durumunda i şyeri büyüklü ğü de ğil, denetimlerin sıkla şması daha çok etkili olmaktadır. Deri i şçili ği aslında kârlı bir i ş olup, vergi kaçırıldı ğından cirolar dü şük tutulmaktadır. Bir önceki sorumuzda de ğindi ğimiz gibi, atölyelere kimi zamanlar maliyenin baskınları olmaktadır. Denetimlerden uzak bir şekilde i şlerin devamı istenmektedir. Milli gelire de katkısı olan deri konfeksiyon atölyelerinin denetim altına alınarak kaçmasına yol açacak yollardan çok, onu ilçede tutacak yolların aranması gerekmektedir. İş yerlerinin dengeli bir şekilde denetlenebilece ği kontrollü, güvenli bir ortamın yaratılması gerekmektedir.

Ölçek ve ciro bakımından atölyeleri kar şıla ştırdı ğımızda, atölyelerin genellikle küçük ölçekli olduklarını ve az ciro elde ettiklerini görüyoruz. Ara ştırmada dikkati çeken bir ba şka nokta ise 1/5’lik bir grubun bir milyon TL’nin üzerinde ciro elde etmesidir.

79 Tablo 6: Çalı şılan Binanın Türü Apartma Frekans Yüzdelik n Ne tür Apartman 57 95,0 Müstakil bir binada Müstakil bina 1 1,7 bina çalı şılmak- İş hanı 2 3,33 İş hanı tadır TOPLAM 60 100,0

Görü şmeye gitti ğimiz atölyelerin hemen hemen tamamı apartmanların zemin ve zemin altı katlarında bulunmaktadır. Bu aslında bir zorunlulu ğun sonucudur. Zeytinburnu’nda i şhanı eksikli ğinin olması veya çalı şmaya uygun müstakil yerlerin bulunmamasından, apartmanların zemin katları tercih edilmektedir. İş verenler genellikle, “hatboyu ” diye tabir edilen, tren hattına paralel uzanan Zübeyde Hanım Caddesi üzerindeki apartmanlarda ya da buraya yakın olan Gökalp, Yenido ğan, Nuripa şa, Sümer ve Telsiz Mahalleleri’nin ara sokaklarındaki apartmanların zemin ve zemin altı katlarını tercih etmektedirler.

Tablo 7: Atölyenin Bulundu ğu Kat Frekans Yüzdelik Bodrum 37 32,5 İş yeri hangi Zemin / Giri ş 51 44,7 Birinci Kat 15 13,2 katlarda İkinci Kat 4 3,5

Üçüncü Kat 3 2,6 bulunmakta Dördüncü Kat 1 0,87 dır Be şinci Kat 1 0,87 Bodrum Zemin/Giri ş Altıncı Kat 2 1,75 Birinci Kat İkinci Kat ve Üstü Üçüncü Kat Dördüncü Kat TOPLAM 114 99,99 Be şinci Kat Altıncı kat ve üstü

“ İş yerinin hangi katta bulundu ğu” sorusunu yöneltti ğimiz 60 i şverenden, içinde bulundukları binanın kat sayısı ve kiraladıkları-mülkiyetini ellerinde bulundurdukları katların sayısına ba ğlı olarak, 114 farklı cevap aldık. İşverenlerin büyük bir bölümü zemin ve zemin altı (bodrum) katlarda çalı ştıklarını belirtmi şlerdir. Bazı i şverenler, zemin ve zemin altı katların yanı sıra üst katlarda da çalı şmaktadırlar. Bunlar zaman içersinde büyümeye ba şlayan ve yüksek cirolar elde eden yerlerdir.

80

Mahalle aralarında küçük sanayi i şletmeleri olarak örgütlenen deri konfeksiyon atölyeleri, konut alanları içerisinde zemin altı fonksiyonu olarak kar şımıza çıkmakta, dolayısıyla atölyelerin büyük bir ço ğunlu ğunun zemin ve zemin altı atölyeler olması tezimizi de do ğrulamaktadır. İş verenin i şi büyüdükçe, i ş alanı da artmakta ve geni şlemektedir. İş alanı geni şledikçe yatırımlar da artmaktadır. İlçede yatırım yapan i şverenler, herhangi bir dönü şüm kar şısında bulundukları yerleri bırakmak istememektedirler.

Tablo 8: Atölyenin Mülkiyet Durumu

Frekans Yüzdelik İş yeri Mal Sahibi 24 40,0 Evet mülkiyet Kiracı 36 60,0 durumu Hayır TOPLAM 60 100,0

İş verenlerin yarısından fazlası i şyerlerinin kendilerine ait olmadı ğını belirtmi şlerdir. İş yeri olarak genelde, zemin ve zemin altı olan dü şük kiralı yerler tercih edilmektedir. İş yeri için genellikle kiralık yerlerin tercih edilmesinden dolayı, atölyelerin bulundu ğu alanda, ZPP ‘nin kolay uygulanabilece ğini dü şündürmektedir.

Tablo 9: Atölyenin İçinde Bulundu ğu Binanın Ya şı

Frekans Yüzdelik 4 ya ş ve 4 ya ş ve altı 1 1,7 altı 5-9 ya ş 5-9 ya ş arası 4 6,7 Ya ş arası 10-15 ya ş arası 30 50,0 10-15 ya ş arası aralı ğı 16-20 ya ş arası 18 30,0 16-20 ya ş arası 21-25 ya ş arası 3 5,0 21-25 ya ş 26 ya ş ve üstü arası 4 6,7 26 ya ş ve TOPLAM 60 100 üstü

Zeytinburnu bina yapısı birbirine yapı şık ve yolun iki tarafında paralel seyreden, ço ğunlu ğu deprem öncesinde yapılmı ş, eski apartmanlara dayanmaktadır.

81 Apartmanların zemin katlarında çalı şan atölyelere baktı ğımızda, deprem açısından büyük bir risk ta şımaktadırlar. Ara ştırma alanı olarak seçti ğimiz atölyelerin neredeyse tamamı 1999 Marmara Depremi’nden önce yapılmı ş ve ömrünü tamamlamı ş binalarda faaliyet göstermektedirler.

Zeytinburnu yollarının dar, binaların yan yana ve eski olması deprem açısından büyük bir risk olu şturmaktadır. Yol geni şlikleri İstanbul iline ba ğlı ilçeler bazında incelendi ğinde, bir dizi afet yönetim riski içermekte oldu ğu görülmektedir. JICA raporunda dar yol etkisi olarak tanımlanan söz konusu parametre özellikle acil durumlarda ya şam hattı (life-line) olarak nitelenen, ya şamsal aksların tıkanma riskini gündeme getirmektedir. Acil durumlara müdahalede, özellikle do ğal afetlerin en yıkıcılarından biri olan depremde, yolların kapanma riski önemli bir lojistik sorun yaratmaktadır. Tahliye, acil sa ğlık, yangın ve arama kurtarma müdahale birliklerinin ula şımının sa ğlanmasında önemli etkisi olan yol geni şli ği parametresi açısından, Zeytinburnu ilçesinin şanslı oldu ğunu söylemek olanaksızdır.

Tablo 10: Atölyenin İçinde Bulundu ğu Binanın Durumu

Frekans Yüzdelik Evet Bina Zarar Evet 11 18,3 Görmü ş mü? Hayır 49 81,7 Hayır TOPLAM 60 100,0

Atölyelerin bulundu ğu binaların neredeyse tamamı depremden önce yapılmı ş, eski ve risk ta şıyor olmalarına ra ğmen, i şyeri sahiplerine “ Binanız Depremde Zarar Görmü ş/Yıkılacak Binalar Arasında mı Yer Alıyor? ” diye sordu ğumuzda, işverenlerin büyük bir bölümü “ hayır ” demiştir. “Hayır”ın bu kadar baskın çıkmasının sebebi, “buraların yıkılmasına gerek yok, belediye, di ğer yerel ve kamu görevlileri bizi rahat bıraksın” anlamını ta şımakla beraber, i şyerlerini ellerinden almaya çalı şanlara kar şı bir güvenlik olarak de ğerlendirilebilir. Büyük bir kesim işyerlerinin yıkılmasına kar şı çıkmaktadır.

82 Deprem riski yüksek bir bölge olarak bilinmesine ra ğmen, günlük ya şama ola ğan şekilde devam edilmesi, sadece kaderci bir anlayı şla açıklanabilir. Dönü şüm çerçevesinde deprem bilinci kazandırılarak yeniden bir yapılanma sürecine girilmesi gerekmektedir.

Tablo 11: Atölyenin Depremden Etkilenme Durumu Frekans Yüzdelik Deprem öncesi bakımlı 32 53,3 Bina Deprem sonrası bakımlı 5 8,3 durumuna Deprem öncesi bakımsız 21 35,0 ili şkin Deprem sonrası bakımsız 0 0,0 bilgi Depremden zarar görmü ş 2 3,3 TOPLAM 60 100,0

Deprem öncesi bakımlı Deprem Sonrası Bakımlı Deprem Öncesi Bakımsız Deprem Sonrası Bakımsız Depremden Zarar Görmü ş

Görü ştü ğümüz i şverenlerin yarısından fazlası, binaların büyük bir bölümü depremden önce yapılmı ş olmasına ra ğmen, atölyelerin bakımlı oldu ğunu ve zarar görmedi ğini belirtmi şlerdir. Bu soruya verilen cevaplar, bir önceki soruyla paralellik göstermektedir.

JICA raporuna göre, Zeytinburnu İlçesi’nde bina hasar durum tahminleri ortadayken, i şverenlerin binalar için sa ğlam demesi, herhangi bir tasfiye tehdidini bertaraf etme çabası olarak görülebilir. Kendileriyle görü şülen i şverenlerin 2/5’si işyerlerinin depremden herhangi bir zarar görmedi ğini söylemi ştir. Ruhsatları olmayan ve neredeyse tamamı kiralık olan bu atölyelerin, i şverenlerce bu kadar savunulmasının sebebi, benzer bir i ş ortamının bulunmasının zor olaca ğı kaygısı olarak de ğerlendirilebilir.

83 Tablo 12: Atölyelerin Ruhsat Durumu Frekans Yüzdelik Ruhsat Geçici ruhsata sahibim 16 26,7 Tam ruhsata sahibim 14 23,3 durumu Yeni ba şvurdum/ba şvuraca ğım 9 15,0 Ruhsatım yok 21 35,0 TOPLAM 60 100,0

Geçici ruhsata sahibim Tam ruhsata sahibim Yeni ba şvurdum/ba şvuraca ğım Ruhsatım yok

Zeytinburnu Belediyesi son birkaç yılda deri konfeksiyon atölyelerine çalı şma ruhsatı vermemi ştir. Ruhsatlara sahip olanlar da genellikle eski atölyelerdir. Atölye sahipleri tasfiye dolayısıyla ruhsat verilmedi ğini dü şünmektedir. Kendilerinin geçici ruhsata sahip oldu ğunu söyleyenler ço ğunluktadır.

Zeytinburnu Belediyesi Ruhsat ve Denetim Müdürlü ğü tarafından yayınlanan 2007 yılına ait faaliyet raporlarında deri i şiyle u ğra şan toplam 215 işyerine ruhsat verilmi ş olup, bu i şyerleri arasında deri atölyeleri, deri i şleme atölyeleri, deri konfeksiyon atölyeleri, deri finisaj atölyeleri ve daha ba şka deri atölye ile ma ğazaları da bulunmaktadır. Rapor verilen i şyerlerinden 116 tanesi deri konfeksiyon atölyeleridir. Bu durum şunu göstermektedir ki, 2007 yılından sonra kurulmu ş ya da bu yıl içinde veya öncesinde kurulmu ş olmalarına ra ğmen ruhsat almamı ş ve kaçak çalı şmı şlardır. Belediye tarafından deri konfeksiyon atölyelerine ruhsat verme i şlemleri belirli bir süre durdurulmu ş, 20.03.2010 tarihinde Zeytinburnu Belediyesi resmi web sitesinde yayınlanan habere göre, Ruhsat Denetim ve İktisat Müdürlü ğü, i şyeri açma-çalı şma ruhsatlarına ili şkin yönetmelik ve belediye kanunları uyarınca sıhhi ve gayrisıhhî i şyerlerini denetleyip ve ruhsat verme i şlemlerine tekrar ba şlamı ştır. Mimari projeye göre çizilen sıhhi tesisat, elektrik tesisatı ve ısı yalıtım projelerinin uygunlu ğunu kontrol edip onayladıktan ve işyerlerinde kullanılmakta olan asansör, vinç, kompresör, buhar kazanı ile benzeri basınçlı kapların periyodik

84 muayene i şlemlerini yapıp, cihazların kullanılabilece ğine dair muayene raporu tanzim ettikten sonra, işyeri açma ve çalı şma ruhsatı, hafta tatili çalı şma ruhsatı ile ısı yalıtım ve tesisat uygunluk raporu verilmesi i şlemlerine ba şlanmı ştır.

Tablo 13: Atölyenin Denetlenme Durumu Frekans Yüzdelik Denetlenme Evet 41 68,3 Evet durumu Hayır 19 31,7 Hayır TOPLAM 60 100,0

İş verenlere “ İş yeriniz denetleniyor mu? ” diye sordu ğumuzda, i şverenlerin büyük bir bölümü “evet” diye cevap vermi şlerdir. Kaçak olmalarına ra ğmen, maliye veya belediye görevlileri tarafından denetlendi ğini söylemi şlerdir. Bir önceki soruyla kar şıla ştırdı ğımızda, yarısı kaçak olan bu yerlerin bir bölümünün vergi levhası da bulunmamaktadır. Sosyal Güvenlik Kurumu’ndan sigorta takibi, maliyeden vergi kaçakçılı ğını önlemek gibi durumlar dolayısıyla, kimi zaman çalı şma bölgelerine ani baskınlar da yapılmaktadır. Geçici ruhsat verilen veya ruhsatsız i şyerlerinin ço ğundan çöp vergisi alınmakta, su ve elektrik faturaları kesilmektedir. Ayrıca ço ğu i şyerinde de elektrik ve su kaçak olarak kullanılmaktadır.

Tablo 14: Atölyeler Kentsel Sorunlara Yol Açıyor mu? Frekans Yüzdelik Evet Kentsel Evet 27 45,0 sorunlara yol Hayır 33 55,0 açma durumu TOPLAM 60 100,0 Hayır

İş yeri sahiplerine “ Sizce bu tür i şyerleri Zeytinburnu’nda çe şitli kentsel sorunlara yol açıyorlar mı? ” diye sordu ğumuzda, işverenlerin neredeyse yarısına yakını deri atölyelerinin Zeytinburnu’nda çe şitli kentsel sorunlara yol açtı ğını dü şünmektedir. Deri konfeksiyon atölyelerinin tamamı konut dokusunun içerisinde yer almakta ve bu durum kentsel çevre kalitesini olumsuz etkilemektedir. Üretim ve

85 konut alanlarının iç içe geçmi ş olması kentsel çevre kalitesini dü şürürken i ş verimlili ğini de önemli ölçüde azaltmaktadır.

Tablo 15: Atölyelerin Yol Açtı ğı Kentsel Sorunlar Yüzdelik Frekans Trafik sorunu Trafik sorunu 9 10.46 Hangi Çevre kirlili ği 20 23.25 Çevre kirlili ği Gürültü 25 29.06 Gürültü kentsel Hava kirlili ği 7 8.13 Hava kirlili ği Kaldırım i şgali 10 11.62 sorunlar Kaldırım i şgali Bina tahribatı 5 5.81 Görüntü kirlil. 10 11.62 Bina Tahribatı TOPLAM 86 100 Görüntü kirlili ği

İş yeri çevresinde ya şanan sorunlar; çevrenin bakımsız ve kirli olması, altyapı yetersizli ği, ula şım, otopark yetersizli ği, gürültü ve güvenlik olarak ele alındı. Deri konfeksiyon atölyelerinin Zeytinburnu’nda çe şitli kentsel sorunlara yol açtı ğını dü şünen 27 ki şi birden fazla cevap verdikleri için, 86 farklı cevap alınmı ştır. Burada dikkati çeken nokta, i şverenlerin en çok “gürültü ”yü Zeytinburnu’ndaki en büyük sorun olarak görmesidir. Gerçekten gürültü büyük bir sorun olarak kar şımıza çıkıyor. Apartmanların zemin katlarında, sabahın erken vaktinden, ço ğu zaman gece yarılarına kadar 10 ile 50 arası diki ş makinesi, pres, ütü ve kesim aletleri beraber çalışmakta ve gürültülü bir ortam olu şmaktadır. Bu durumun i şverenlerce de dile getirilmesi, sorunun büyüklü ğünü göstermektedir. İş verenler “gürültü” faktöründen sonra, atölyelerinin en çok “çevre kirlili ği”ne yol açtı ğını söylerken, aslında sadece geri dönü şümü olmayan maddelerin atölye önlerine veya soka ğa atılmasından bahsetmektedirler.

Zeytinburnu deri konfeksiyon atölyeleri, a ğır sanayide görülen trafik sorunlarına veya kaldırım i şgallerine yol açmamaktadır. Yani bu tür yerler ula şım açısından sorun te şkil etmemektedir. Bu sorun Zeytinburnu’nun parselasyon ve imar sorunu olarak ortaya çıkmı ş ve devam etmi ştir. Sokak ve caddelerin dar olmasından dolayı trafik sorunları ya şanmaktadır.

86 Tablo 1 6: Zeytinburnu’nun Deri Konfeksiyonculu ğu İçin Uygunluk Durumu Frekans Yüzdelik Uygun Evet 52 86.7 Evet olma Hayır 8 13.3 durumu TOPLAM 60 100 Hayır

Tablo 17: İş yerlerinin Çevredeki Ailelerin Ya şantısını Etkileme Durumu

Frekans Yüzdelik Çok kötü İş yerleri Çok kötü etkiliyor 1 1,7 etkiliyor Kötü etkiliyor nin Kötü etkiliyor 11 18,3 aileleri Etkilemiyor 18 30,0 Etkilemiyor etkileme İyi etkiliyor 29 48,3 İyi etkiliyor durumu Çok iyi etkiliyor 1 1,7 Çok iyi TOPLAM 60 100,0 etkiliyor

İş verenlerin ço ğunlu ğu, Zeytinburnu’nun deri i şçili ği için uygun bir yer oldu ğunu belirtmi ştir. Zeytinburnu yüzyıllardır deri i şçili ğinin yapıldı ğı yerdir. Artık deri i şçili ği denilince ilk akla gelen yerlerden birisi Zeytinburnu olmaktadır. İş verenler deri konfeksiyon atölyelerinin ilçede çe şitli sorunlara yol açtı ğını söylese de büyük bir kısmı, hatta neredeyse tamamına yakını Zeytinburnu’nun uygun oldu ğunu söylemektedirler. Bu durum ilçenin ula şım, i şçi ve yer bulma, di ğer i ş bölgelerine yakınlı ğı gibi avantajlardan kaynaklanmaktadır.

Di ğer bir soruda i şverenlere “ Sizce bu tür i şyerleri çevredeki ailelerin ya şantısını nasıl etkiliyor? ” diye sordu ğumuzda ise, i şverenlerin yarısı “iyi etkiler” demi ştir. Deri konfeksiyon sektörü Zeytinburnu’nda ekonomik katma de ğer üreten ve rekabet potansiyeli ta şıyan üç sektörden biri olup, ilçeyi ekonomik olarak kalkındırmaktadır. Zeytinburnu ula şım açısından uygun bir yerde oldu ğundan i ş ortamı için avantajlı bir durum yaratmaktadır. İş verenlerin önemli bir kısmı da bu tür işyerlerinin Zeytinburnu’nu herhangi bir şekilde etkilemedi ğini söylemi ştir. 1/5’lik bir gruba göreyse bu tür i şyerleri Zeytinburnu’ndaki ailelerin ya şantısını kötü etkilemektedir.

87 Tablo 18: Zeytinburnu’ndan Gidip de Dönmeyenler Kimler? Frekans Yüzdelik Fabrikasyon üretime geçebilenler 31 29.80 Sermayesi ve dı ş anla şmaları güçlü olanlar 31 29.80

Kimler Zamanında buradan tahliye edilenler 21 20.19

Zeytinburnu’nda gelecek görmeyenler 12 11.53 Gitti Bu is ortamının kahrını çekmek istemeyenler 7 6.73 Hiç kimse gitmedi 2 1.92 TOPLAM 104 100

Fabrikasyon üretime geçebilenler Sermayesi ve dı ş anla şmaları güçlü olanlar Zamanında buradan tahliye edilenler Zeytinburnu'nda gelecek görmeyenler Bu i ş ortamının kahrını çekmek istemeyenler Hiçkimse gitmedi

Zeytinburnu’ndaki ilk tasfiyeler deri tabakhaneleriyle Adnan Menderes döneminde ba şlatılmı ştır. İlçeden daha önceleri gitmi ş olan dericilerin kimler oldu ğunu ö ğrenmeye çalı ştık. Bu soruda, i şverenlerin farklı cevaplar vermesini istedi ğimizden, i şverenler bu soruya birden fazla cevap vermi şlerdir. Dolayısıyla 60 işverenden 104 farklı cevap aldık. “ Zamanında buradan tahliye edilenler ” , Zeytinburnu’na çalı şmak üzere dönmeyenler arasında ço ğunlu ğa sahip olmalarına ra ğmen, işverenlerden aldı ğımız cevapların çok az bir bölümü bu yöndedir. İş verenlerin büyük bir bölümü, maddi durumlarını iyi olarak dü şündükleri, “fabrikasyon üretime geçebilenler-sermayesi ve dı ş anla şmaları güçlü olanlar ”ın bölgeyi terk etti ğini, daha iyi ko şullarda çalı şmak üzere ba şka yerlere ta şındıklarını söylemi şlerdir. Sermaye yönünden güçlü olanlar, fabrika kurarak daha büyük yatırımlar gerçekle ştirmi şlerdir.

Tablo 19: İş verenler Zeytinburnu Pilot Projesi’nden Haberdar mı? Frekans Yüzdelik Evet K.D.P Evet 34 56,7 hakkında Hayır 26 43,3 Bilgisi var mı Hayır TOPLAM 60 100,0

88 İş verenlerin yarısından fazlası, Zeytinburnu Pilot Projesi’nden haberdar olduklarını söylemektedir. Proje ba şlatılmı ş ve ba şlangıç noktası, dericilerin ço ğunlukta oldu ğu bölgeye yakın olmasına ra ğmen, büyük bir kısmı da henüz projeden haberleri olmadı ğını belirtmi ştir. Hem dönü şüm sürecinde hem de sonrasında halkın bilinçlendirilmesi ve e ğitilmesi gerekirken, deri konfeksiyon işverenlerinin yanı sıra yerel halkın da ço ğunun dönü şüm projesi hakkında bilgisi yoktur. Halkı bilgilendirme amaçlı e ğitim programları bir an önce ba şlatılmalıdır.

Tablo 20: İş verenler Kentsel Dönü şümü Nasıl Tanımlamaktadır Frekans Yüzdelik a- Yok olmu ş, çöküntüye u ğramı ş bir bölgenin 13 21,7 tümüyle yıkılıp yenilenmesi b- İş levini yitirmeye ba şlayan bir bölgeyi 17 28,3 Canlandırma giri şimi c- Yoksul sınıfların ya şadı ğı alanların 1 1,7 Temizlenerek orta ve üst sınıfa terk edilmesi Kentsel d- Gücü yetmeyeler için eski yapıların 1 1,7 bayındırılması Dönü şümün e- Bir alanın belirli destek ve kredilerle 17 28,3 dönü ştürülerek sahiplerine geri verilmesi Tanımı f- Çökmü ş bir alanın kamula ştırılıp, 6 10,0 temizlenerek satılması g- Kirlenmi ş, çökmü ş bir bölgenin eski sahiplerinden alınarak, canlandırılarak 2 3,3 satılması h- Bir alanın tarihi yapılarıyla korunarak 3 5,0 temizlenmesi i- Belirli bir alanın belediye tarafından i şgali 0 0,0 TOPLAM 60 100

a b c d e f g h i

İş verenlere yöneltti ğimiz soruda, şıklardan hangisinin onlara göre kentsel dönü şümü tarif etti ğini söylemelerini istedik. İş verenlerin büyük bir bölümü kentsel

89 dönü şümü, “ Bir alanın belirli destek ve kredilerle dönü ştürülerek sahiplerine geri verilmesi ” olarak do ğru bir şekilde tanımlamı şlardır. Her ne kadar tanım verilmi ş olsa da kentsel dönü şümü “işlevini yitirmeye ba şlayan bir bölge ” veya “ yok olmu ş, çöküntüye u ğramı ş bir bölge ” olarak tanımlayanlar da az de ğildir.

Kentsel dönü şümün tanımının yanlı şlı ğı tam olarak nasıl bir çalı şma yürütüldü ğünün bilinememesinden kaynaklanmaktadır. Bir önceki sorumuzda da yerel halkın ZPP hakkında yeterli bilgiye sahip olmadı ğını, sadece ilçede bazı çalı şmalar yapıldı ğını bildiklerini söyledik. İlçede nasıl bir çalı şmanın yürütüldü ğünü bilmeyen i şverenler, gelecekteki durumlarını da göz önünde bulundurarak kentsel dönü şüm projesine nasıl destek verece ğiz demektedirler. İlçede yapılmak istenen çalı şmalar, ilçe halkı ba şta olmak üzere kamuoyu ile payla şılmalı ve projenin sa ğlıklı bir şekilde yürüyebilmesi ve sonuçlandırılması için, halk bu konuda bilgilendirilmelidir. “Zeytinburnu Pilot Projesi Genel Geli şim Stratejisi”ne baktı ğımız zaman, halkın deprem hakkında bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesinin yanı sıra, konut ve i şyeri ili şki sistemini tanımlayıcı, halkla ili şkiler programının (tanıtım, bro şür, web sitesi ve benzeri gibi) hazırlanması planlanmaktadır. Ancak di ğer konularda oldu ğu gibi halkın bilgilendirilmesi a şamasında geç kalındı ğını görüyoruz.

Tablo 21: İş yeri Sahibinin Zeytinburnu’ndan Gitmemesinin Nedeni Frekans Yüzdelik Buradaki i şyerlerine fason üretim yapıyoruz 13 5,93 Çevredeki ailelere parçaba şı i ş veriyoruz 1 0,45 Ula şım açısından uygun yerde bulunuyor 31 14,15 Zeytinburnu’nda İş in yo ğun oldu ğu bir bölgede bulunuyor 32 14,61

Aynı mahallede evime yakın 24 10,95 çalı şmaya devem Daha kolay i şçi bulunuyor 22 10,04 etmesinin nedeni Denetimler daha az oluyor 7 3,19 Di ğer i ş bölgelerine yakın 43 19,63 Eskiden beri bu i şin bulundu ğu bir bölge 36 16,43 İş yerlerine uygun donanımda binalar 10 4,56 Bulunuyor TOPLAM 219 100

90 Buradaki i şyerlerine fason üretimi yapıyoruz Çevredeki ailelere parçaba şı i ş veriyoruz Ula şım açısından uygun bir yerde bulunuyor İş in yo ğun oldu ğu bir bölgede bulunuyor Aynı mahallede evime yakın Daha kolay i şçi bulunuyor Denetimler daha az oluyor Di ğer i ş bölgelerine yakın Eskiden beri bu i şin bulundu ğu bir bölge İş yerlerine uygun donanımda binalar bulunuyor

İş verenlerin bölgeyi tercih etmelerinin ba şlıca sebepleri; deri showroomları, malzemecileri, yan ürünlerin satıldı ğı i şyerleri ile konfeksiyon ürünlerinin pazarlandı ğı ma ğazaların yakın olması ve ihtiyaç duydukları zamanlarda bu yerlere kolay ula şabilmeleri gibi çe şitli avantajlardır. Ba şka bir bölgeye ta şınma durumunda bu avantajların ellerinden gidece ğini dü şünmektedirler. İş verenler, burayı seçmelerinde yukarıdaki bir veya daha çok etkenin etkili oldu ğunu belirtmi şlerdir. (Dolayısıyla çok cevap verilmi ş; 60 i şverenden 219 farklı cevap alınmı ştır.)

İş verenlerin 1/5’i bu tür yerlerin yakın olmasından dolayı, hala Zeytinburnu’nun tercih edildi ğini ve ileriki a şamalarda dönü şüm olsa dahi tercih edilece ğini belirtmi şlerdir. İlçenin uzun yıllardan beri deri merkezi olmasından dolayı tercih edilmektedir.

İlçe merkezde olup, ula şımı da rahat oldu ğundan, çevre ilçelerden gelenlere de i ş fırsatları sunmaktadır. Çalı ştırılmak üzere daha kolay i şçi bulunmaktadır. Tüm i ş çevrelerine yakın olması, i şin yo ğun oldu ğu dönemlerde ula şım sorununun büyük bir kısmını ortadan kaldırmaktadır. En önemli sebeplerden biri, ula şım olarak ortaya çıkmı ştır. İş verenlere göre iş ve konut alanlarının yakınlı ğı bir avantajdır.

İlçe bina yapısı çalı şma alanlarına uygun olmasına ra ğmen, i şverenlerin çok az bir kısmı “ işyerlerine uygun donanımda binalar bulunmaktadır ” demi şlerdir. Zemin ve zemin altı apartman katlarının atölye olarak seçilmesi, Zeytinburnu’na özgü bir durum de ğildir. Bayrampa şa, Güngören, Esenler, Ba ğcılar ve Bahçelievler’de de benzer bir durum söz konusudur. Dolayısıyla ba şka bir bölgeye geçilebilir, ancak deri

91 tabakhanelerinin bölgeden çıkarılması sonrasında görülen istihdam sorunlarının tekrar ortaya çıkaca ğı bilinmelidir.

Tablo 22: ZPP’nin Uygulanması Durumunda Ne Yapılması Dü şünülüyor Frekans Yüzdelik İsime aynen devam ederim 33 55,0 İş yerimi satar Zeytinburnu dı şında bir yere 6 10,0 Kentsel Taşınırım Ayni is malzemeleriyle Zeytinburnu dı şında bir 2 3,3 Dönü şüm yere ta şınırım İş yerimi satar Zeytinburnu’nda modern 7 11,7 Projesi teknolojiyle yeni i şyeri kurarım

Ayni is malzemeleriyle Zeytinburnu’nda uygulandı ğı 3 5,0 ba şka bir mahallede ise devam ederim

Bu i şyerini satıp Zeytinburnu’nda farklı bir i ş zaman nasıl 1 1,7 yaparım davranır Günün şartlarına göre davranırım 2 3,3 Organize bir bölgeye giderim 2 3,3 Sektör nereye giderse oraya giderim 4 6,7 TOPLAM 60 100 İş ime aynen devam ederim

İş yerimi satar Zeytinburnu dı şında bir yere ta şınırım

Aynı i ş malzemeleriyle Zeytinburnu dı şında bir yere ta şınırım

İş yerimi satar Zeytinburnu'nda modern teknolojiyle yeni i şyeri kurarım Aynı i ş malz. Zeytinburnu'nda ba şka mahallede i şe devam ederim

Bu i şyerini satıp Zeytinburnu'nda farklı bir i ş yaparım

Günün şartlarına göre davranırım

Organize bir bölgeye giderim

Sektör nereye giderse oraya giderim

Ara ştırmaya katılan i şverenlerin yarısından fazlası ZPP uygulansa dahi “işime aynen devam ederim ” veya “ Zeytinburnu’nda modern teknolojiyle yeni bir işyeri kurarım ” demi ştir. İş verenlerin büyük bir bölümü işini terk etmek istememekte ya aynı ya da farklı i ş malzemeleriyle Zeytinburnu’nda çalı şmaya devam etmek istediklerini belirtmi şlerdir. İş verenlerin 1/3’ine yakın bir kısmı ( İş yerimi satar Zeytinburnu dı şında bir yere ta şınırım / Ayni is malzemeleriyle Zeytinburnu dı şında bir yere ta şınırım/ Günün şartlarına göre davranırım/ Organize bir bölgeye giderim/

92 Sektör nereye giderse oraya giderim/ Bu i şyerini satıp Zeytinburnu’nda farklı bir i ş yaparım) tasfiye sürecinde ta şınabileceklerini belirtmi şlerdir.

İş verenler arasında herhangi bir örgütlülük yoktur. Aldı ğımız cevaplara baktı ğımızda da i şverenlerin ço ğunun bireysel hareket etti ğini gözlemlemekteyiz.

Tablo 23: Destek Verilmesi Durumunda İş verenler Ta şınmayı Dü şünüyor mu?

Frekans Yüzdelik Evet Destek alırsa Evet 19 31,7 gider mi? Hayır 41 68,3 Hayır TOPLAM 60 100

İş verenlerin tamamına, “ Kentsel Dönü şüm Projesi çerçevesinde herhangi bir destek almanız durumunda ta şınmayı dü şünüyor musunuz? ” diye sordu ğumuzda 2/3’sinden fazlası “hayır” cevabını vermi ştir. İş verenlerin ço ğunlu ğu bir önceki soruda herhangi bir şekilde tasfiye sürecine kar şı olduklarını belirtmi şlerdi. Herhangi bir destek verilmesi durumunda bile bu tasfiye sürecine olumlu bakılmamaktadır. Destek verilmesi durumunda fikrini de ğiştirenlerin oranı oldukça dü şüktür. Dolayısıyla daha önce de bahsetti ğimiz gibi, i şverenlere daha uygun veya yakın özellikleri olan ortamlarla sahip oldukları avantajlar sa ğlanırsa dönü şüm önündeki direnç küçük de olsa kırılabilir.

Tablo 24: Ne Tür Bir Destek Beklenmektedir Frekans Yüzdelik İş yerimin maddi de ğerini istiyorum 12 37,5 Ne tür bir Makine ve malzemeleri ta şımak için destek istiyorum 2 6,25 destek Makine ve di ğer malzemelerde ya şanacak kayıp 6 18,75 bekliyor - ve zararların kar şıl anmasını istiyorum sunuz Ta şınmam için yardım edilmesini istiyorum 5 15,62 İş çilerimin zararlarının kar şılanmasını istiyorum 7 21,87 TOPLAM 32 100

93 İş yerimin maddi de ğerini istiyorum

Makine ve malzemeleri ta şımak için destek istiyorum

Makine ve di ğer malzemelerde ya şanacak kayıp ve zararların kar şılanmasını Ta şınmam için yardım edilmesini istiyorum

İş çilerimin zararlarının kar şılanmasını istiyorum

“ Kentsel Dönü şüm Projesi çerçevesinde herhangi bir destek almanız durumunda ta şınmayı dü şünüyor musunuz? ” sorusuna “evet” diye cevap veren 19 işverene “ Ne tür bir destek bekliyorsunuz? ” diye sordu ğumuzda 32 farklı cevap aldık. İş verenlerin 4/5’ine yakını, i şyeri mülkiyeti ve i şyerine alınan makine ile malzemeler için harcanan sermayenin kar şılı ğını, ya şanabilecek zararların kar şılanmasını talep etmektedir. 1/5’i de böyle bir durumda i şçilerinin zarar görece ğini belirterek, işçilerinin zararlarının kar şılanmasını talep etmişlerdir. Makine ve di ğer araçlarda ya şanacak zararların kar şılanmasını isteyenler de %18,75’tir. İş verenlerin ço ğu destek verilse dahi ta şınmayacaklarını belirtse de bu taleplerinin yerine getirilmesini istemektedirler.

Tablo 25: İş verenler Nereye Ta şınmak İstiyor? Frekans Yüzdelik Ta şınma İkitelli-Organize Sanayi Bölgesi 4 21,05 Esenler-Tekstilkent 2 10,52 durumunda Tuzla 0 0 Sektör nereye giderse/nerede organize edilirse 10 52,63 uygun En yakın yer 1 5,26 görülen yerler Fark etmez neresi olursa 1 5,26 Laleli 1 5,26 TOPLAM 19 100 İkitelli-Organize Sanayi Bölgesi Esenler-Tekstilkent Tuzla Sektör nereye giderse/nerede organize edilirse En yakın yere Laleli Neresi olursa farketmez

“Destek Verilmesi Durumunda İş verenler Ta şınmayı Dü şünüyor musunuz? ” diye sordu ğumuz soruya “evet” diyenlerin büyük bir bölümü, organize olmu ş bir

94 bölgede çalı şmak istemektedirler.Deri konfeksiyon sektörünün bir yerde organize edilmesi, dönü şüm açısından en uygun seçenek olarak görülmektedir. İş verenler, MİA’da ayrı bir yer olu şturulması fikrine sıcak bakmaktadırlar. Ama bu dü şünce ara ştırmaya aldı ğımız işverenlerin sadece 1/6’sı tarafından destek görmektedir. Ta şınmayı dü şünen i şverenlerin ço ğunlu ğu İkitelli-Organize Sanayi Bölgesi fikrine sıcak bakmaktadır. Ula şım sorunu olmayan merkezi ve organize i ş bölgelerinin daha çok tercih edildi ğini görüyoruz. Tuzla merkezden uzak oldu ğundan tercih edilmemi ştir.

Tablo 26: Herhangi Bir Ta şınma Durumunda İş verenler İş çilerini Götürür mü? Frekans Yüzdelik İş çileri Evet 38 63,3 Evet götürür mü Hayır 22 36,7 Hayır TOPLAM 60 100

İş verenlerin 3/5’ü “ gidece ğim yerde i şçi sorunu ya şarım ” endi şesiyle, işçilerini götürmek zorunda olduklarını söylemektedirler. Nitekim daha önce sordu ğumuz soruda (bkz. Tablo 23) Zeytinburnu’ndan gitmemelerinin sebepleri arasında; “daha kolay i şçi bulundu ğu için” gitmek istemediklerini belirtmi şlerdir. İş verenlere göre, yeniden i şçi bulmak ve onları ba ştan e ğitmek büyük bir zaman ve maliyet kaybı olacaktır.

Tablo 27: Herhangi Ta şınma Durumunda Ne Tür Bir Zorlukla Kar şıla şılır Frekans Yüzdelik Makineleri ve di ğer araçları ta şımada zorluk ya şarım 19 8,71 Ba şka yere ta şınmak için sermayem yetmez 21 9,63 Sosyal ve ekonomik ili şkilerim,i ş ili şkilerim bozulur 52 23,85 Ya şanabi- Yatırım yaptı ğım i ş alanındaki yatırımlarımın de ğeri dü şer 25 11,46 lecek Ailem ve yakın çevrem olumsuz etkilenir 12 5,5 zorluk Ta şınaca ğım yerde uyum sorunu ya şarım 40 18,34 İş çi bulmada sorun ya şarım 48 22,01 Mü şterilere sa ğlıklı bir hizmet verilemez 1 0,45 TOPLAM 218 100

95 Makineleri ve di ğer araçları ta şımada zorluk ya şarım Ba şka yere ta şınmak için sermayem yetmez Sosyalve ekonomik ili şkilerim, i ş ili şkilerim bozulur Yatırım yaptı ğım i ş alanındaki yatırımlarımın de ğeri dü şer Ailem ve yakın çevrem olumsuz etkilenir Ta şınaca ğım yerde uyum sorunu ya şarım İş çi bulmada sorun ya şarım Mü şterilere sa ğlıklı bir hizmet verilemez

İş verenlerin ço ğunlu ğu, herhangi bir ta şınma durumunda birden fazla faktör tarafından maddi veya manevi olarak etkilenebilece ğini belirtmi şler ve 60 i şveren 218 farklı cevap vermi ştir.

Zeytinburnu’nda meydana gelecek dönü şümle beraber, deri konfeksiyon atölyelerinin ta şınması durumunda, ne tür zorlukların ortaya çıkabilece ğini işverenlere sorduk, i şverenlerin 1/5’inden fazlası “sosyal ve ekonomik ili şkilerim, i ş ili şkilerim bozulur ” cevabını verdi. Her hangi bir ta şınma durumunda, aynı i ş çevresinin tekrar kurulması büyük zaman almaktadır. Bu zaman zarfında, i şverenler mü şterilerini kaybetme, alınan sipari şlerin zamanında ve yetersiz bir şekilde ula ştırılması, kaliteyi zamanında takip edememe gibi sorunlarla kar şıla şabilir. Maddi açıdan ya şanacak kayıpların yanında, ço ğu zaman manevi kayıplar da meydana gelmektedir ki yine i şverenlerin 1/5’i de ta şınacakları yerde uyum sorunu ya şayaca ğını belirtmi ştir..

İş verenlerin bir bölümü herhangi bir ta şınma durumunda yapmı ş oldukları yatırımların zarar görece ğini belirtmektedir. Bunun için, projenin maddi külfeti vatanda şa ödetilmeden hazırlanan proje finansman anlayı şında, üretim birimlerine yönelik zararların kar şılanması veya zararları en aza indirecek bir bölümün açılmalıdır.

İş verenlerin en büyük problemlerinden biri de nitelikli i şçi bulmadaki zorluktur. Bir önceki sorumuzda da i şverenler, i şçilerin bulunması zahmetli bir i ş olaca ğından, yanlarında çalı şan i şçileri götürmeyi dü şündüklerini belirtmi şlerdir.

96 Tablo 28: Kentsel Dönü şümden Bir Beklenti Var mı? Frekans Yüzdelik Beklenti Evet 44 73,3 Evet var mı? Hayır 16 26,7 Hayır TOPLAM 60 100

Atölye sahiplerinin büyük bir bölümü, i şyerleri ve Zeytinburnu’nun gelece ği bakımından, dönü şüm çerçevesinde beklentileri oldu ğunu belirtmiş, geriye kalanlar ise böyle bir projeden umutları olmadı ğı için herhangi bir beklentileri olmadı ğını söylemi şlerdir.

Tablo 29: Zeytinburnu’nun da Gelece ği Göz Önüne Alındı ğında Beklenenler Frekans Yüzdelik Bu tür i şyerleri Zeytinburnu dı şında bir yerde bir 7 15,9 araya getir. Bu tür i şyerleri Zeytinburnu’nda bir yerde bir araya 20 45,45 Ne getir. Zeytinburnu bu tür i şyerlerinden tamamen 0 0 tür temizlenmeli Bu tür i şyerlerinin sadece bir kısmı temizlenerek bir bir araya getirilmeli 4 9 Bu tür i şyerleri desteklenerek, dönü şüm beklenti çerçevesinde temizlenerek sahiplerine geri 6 13,63 verilmeli içerisinde İş yeri sahiplerinin ta şınmasına yardımcı olunmalı 0 0 İş yerleri i şçi ve çevre sa ğlı ğı için temizlenerek/ onarılarak daha uygun hale getirilmeli 7 15,9 TOPLAM 44 100

Bu tür i şyerleri Zeytinburnu dı şında bir yerde bir araya getirilmeli Bu tür i şyerleri Zeytinburnu’nda bir yerde bir araya getirilmeli Zeytinburnu bu tür i şyerlerinden tamamen temizlenmeli

Bu tür i şyerlerinin sadece bir kısmı temizlenerek bir araya getirilmeli Bu tür i şyerleri desteklenerek, dönü şüm çerçevesinde temizlenerek sahiplerine geri verilmeli İş yeri sahiplerinin ta şınmasına yardımcı olunmalı

İş yerleri i şçi ve çevre sa ğlı ğı için temizlenerek/ onarılarak daha uygun hale getirilmeli

97 “Kentsel Dönü şüm’den bir beklentiniz var mı? ” diye sordu ğumuz soruya “evet” cevabını veren i şverenlerin yarısına yakını “ bu tür i şyerleri Zeytinburnu’nda bir yerde bir araya getirilmeli ” görü şünü savunmuştur. Tablo 25 ve Tablo 29’dan ortaya çıkan sonuçlardan hareketle, i şverenlerin M İA’da deri konfeksiyon atölyelerinin bir araya getirilmesi dü şüncesine sıcak yakla ştıklarını bir kez daha belirtmek gerekir. İş verenlerden bir kısmı “ bu tür i şyerleri desteklenerek, dönü şüm çerçevesinde temizlenerek sahiplerine geri verilmeli ” demi ş ve bir kısmı da bu tür işyerlerinin tamamen ilçeden uzakla ştırılması gerekti ğini söylemi şlerdir.

Konut ve i şyerlerinin ayrılması için, i şyerleri farklı bir yerde organize edilmelidir. Konut alanı içinde cazibeyi artıracak, ma ğaza ve alı şveri ş merkezleri kurulabilir. Kuzey ve Güney Odaklar ile Kentsel Omurga alanı içerisinde ve sahile yakın yerlerde bu tür cazibe alanlarının yapılması daha olumlu görünmektedir.

Tablo 30: Kentsel Dönü şüm Sonrası Zeytinburnu’nun Gelece ği

Frekans Yüzdelik Çok iyiye gider Çok iyiye gider 16 26,7 İyiye gider Zeytinburnu- İyiye gider 28 46,7 nun Bir fikrim yok 14 23,3 Bir fikrim gelece ği Kötü olur 2 3,3 yok nasıl olur Kötü olur Çok kötü olur 0 0 TOPLAM 60 100 Çok kötü olur

Ara ştırmaya katılan i şverenlerin ço ğunlu ğu, ZPP sonrasında Zeytinburnu’nun gelece ği iyi olur demi ştir. 1/3’ine yakını da Zeytinburnu’nun gelece ğinin çok iyiye gidece ğini dü şünmektedir. Ço ğunluk projeye kar şı olmasına ra ğmen, Zeytinburnu için kötü olaca ğını dü şünenler çok azdır. Bu durum Zeytinburnu Pilot Projesi’nin uygulanması a şamasında direncin kırılabilece ğini göstermektedir.

98 İş çi Anketlerinin Analizi

Ara ştırmamızın bu kısmında, görü ştü ğümüz 500 i şçiye özel soruların yanı sıra, görevleri, görevlerinden kaynaklanan sa ğlık problemleri, rahatsızlıklarının neler oldu ğu, deri konfeksiyon atölyesinin çalı şma açısından yeterlilik durumu, donanımı, işyerinin Zeytinburnu için yararları ve zararlarının ne oldu ğu kentsel dönü şüm projesi hakkındaki bilgi ve beklentilerle ilgili sorular sorulup, analizleri yapılmı ştır.

Görü ştü ğümüz 500 i şçinin çok az bir bölümü kadın oldu ğundan, di ğer a ğır sektörlerde oldu ğu gibi deri konfeksiyon sektöründe de erkekler ço ğunluktadır. Deri konfeksiyon i şçili ği, çok uzun çalı şmayı gerektirdi ğinden ve makine üzerinde çalı şılan a ğır bir i ş oldu ğundan, kadın i şçi oranı oldukça dü şüktür. Atölyelerde çalı şan kadınların büyük bir bölümü de el i şçileri, ilikçi/dü ğmecilerden olu şmakta veya temizlik gibi hafif i şlerde çalı şmaktadırlar. İlçede i şsiz olan nüfusun yanı sıra, özellikle kadınlar da deri i ş gücü arasına ya katılmamakta ya da çok az oranda katılım sa ğlamaktadırlar. İlçenin istihdam durumuna daha önce de de ğindi ğimiz gibi, ilçe genelinde 195.360 ki şinin 95.356’sı kadındır. İş gücünde olmayan 13.351 ki şinin %73’ü yine kadındır.

Tablo 31: İş çilerin Cinsiyeti Frekans Yüzdelik Kadın 44 8,8 Kadın Cinsiyet Erkek 456 91,2 Erkek TOPLAM 500 100

Tablo 32: İş çilerin Ya şları Frekans Yüzdelik 15 ya şından küçük 15 ya ş. küçük 4 0,8 16-20 ya ş arası 16-20 yas arası 38 7,6 21-25 ya ş arası Ya ş 21-25 yas arası 113 22,6 26-30 yas arası 149 29,8 26-30 ya ş arası Aralı ğı 31-35 yas arası 88 17,6 31-35 ya ş arası 36-40 yas arası 68 13,6 36-40 ya ş arası 41 yas ve üstü 40 8 41 ya ş ve üstü TOPLAM 500 100

99

Deri konfeksiyon atölyesinde çalı şanların yarısından fazlasını 21-30 ya ş arası işçiler olu şturmaktadır. Görü ştü ğümüz i şçilerden 2/5’si 20 ya şından küçüktür. Deri konfeksiyon atölyelerinde çalı şanların ço ğunlu ğunu gençler olu şturmaktadır. Ya ş aralıklarına baktı ğımızda, deri konfeksiyon i şinde çalı şanların sayısının küçük ya şlardan genç ya şlara do ğru arttı ğını ve ileri ya şlara do ğru azaldı ğını görüyoruz. Dolayısıyla çalı şma aralı ğının genç ya şlarda yo ğunlaştı ğını görmek mümkündür.

Tablo 33: İş çilerin İş yerindeki Görevi Frekans Yüzdelik Ustaba şı 29 5,8 Kesimci 48 9,6 Ayakçı 152 30,4 Overlokçu 30 6,0

Çakımcı 13 2,6 Atölye deki Makineci 137 27,4 Ütü/pres/baskıcı 15 3,0 Ustaba şı Kesimci görevi Çırak 29 5,8 Ayakçı Overlokçu İlikçi/dü ğmeci 26 5,2 Çakımcı Di ğer i şler 13 2,6 Makineci Ütücü/Presçi/Baskıcı Birden çok i ş 8 1,6 Çırak yapıyorum İlikçi/Dü ğmeci Di ğer i şler TOPLAM 500 100 Birden çok i ş yapıyorum

İş çiler ya gün boyunca ayakta ( ayakçı ) çalı şmakta, ya düz diki ş makinesinde, overlokta i şleri dikmekte, ya da derileri veya kürkleri kesmek için keskin bir falçata (deri kesmeye yarayan bıçak) veya razor jilet kullanarak (kesici) çalı şmaktadırlar Çalı şanların bir bölümü ütücü/presçi/baskıcı olarak çalışmakta ve gün boyunca yüksek ısıya maruz kalmaktadırlar.

İş çilerin nerdeyse tamamı gün boyunca küçük bir alanda yüksek derecede ısınmı ş, sesli/gürültülü, nemli, havasız, kimi zaman a şırı aydınlatılmı ş, kimi zaman da karanlık bir ortamda kimyasal ürünlere maruz kalarak, herhangi bir güvenlik önlemi alınmadan uzun süre çalı şmaktadırlar. Küçük ya ştan itibaren i ş hayatına atılanları da dü şündü ğümüz de çalı şma ko şullarının insanı ne kadar yıpratabilece ğini tahmin etmek zor de ğil.

100 Tablo 34: İşçilerin Sa ğlı ğıyla İlgili Bir Şikâyeti Var mı? Frekans Yüzdelik Sa ğlık Evet 352 70,4 Evet problemi Hayır 148 29,6 var mı Hayır TOPLAM 500 100,0

İş çilere “ Çalı ştı ğınız ortam veya görevinizden dolayı sa ğlı ğınızla ilgili herhangi bir şikâyetiniz var mı? ” diye sordu ğumuzda, i şçilerin büyük bir ço ğunlu ğu çalı ştıkları ortamı şikayet etmi ş ve ortamın sa ğlık açısından uygun olmadı ğını belirtmi şlerdir. İş çilerin 1/3’ine yakını herhangi bir rahatsızlıkları olmadı ğını belirtmi ştir. Çalı şma alanları sa ğlıksız oldu ğunu belirten 352 i şçiden 531 farklı şikâyet alınmı ştır. Alınan şikâyetlerin bir bölümünü “ yüksek sesten dolayı i şitme problemleri çekenler ” olu şturmaktadır. İş çiler i şin yo ğun oldu ğu dönemlerde 10 veya 16 saat boyunca, yüksek sese maruz kalmaktadırlar. İş çilerin ço ğunlu ğu vücut ağrılarından şikâyetçidir. Bunun nedeni de fazla mesai ve çalı şılan ortamın ergonomik olmamasıdır.

Tablo 35: İş çiler Nerelerinden Rahatsız Frekans Yüzdelik a- Gözüm kızarıyor 32 6,02 b- Yüksek sesten dol. i şitme prob. çekiyorum 65 12,24 c- Ba şım dönüyor 30 5,64 d- Midem bulanıyor 25 4,7

e- Nefes almakta zorlanıyorum 42 7,9 Vücudun hangi f- Boynum a ğrıyor 23 4,33 bölümlerinde g- Cildim tahri ş oluyor 23 4,33 h- Kollarım a ğrıyor/titriyor 15 2,82 rahatsızlık hissediyorsunu i- Ellerim a ğrıyor titriyor 31 5,83 z j- Belim a ğrıyor 27 5,08 k- Sırtım a ğrıyor 47 8,85 l- Omzum a ğrıyor 23 4,33 m- Bacaklarım a ğrıyor/titriyor 36 6,77 n- Ayaklarım a ğrıyor/titriyor 42 7,9 o- Tüm vücudum a ğrıyor/belirtilen tüm 39 7,34 rahatsızlıklar p- Vücudumun belirli bir bölgesi a ğrıyor 31 5,83 TOPLAM 531 100

101 a b c d e f g h

i j k l m n o p

Ayrıca ortamın kapalı, havasız, nemli olmasından ve çalı şılan kimyasal ürünlerin çoklu ğundan dolayı, ciltte tahri ş, ba ş dönmesi, göz kızarıkları, mide bulantısı ve nefeste zorlanmalar meydana gelmektedir. Atölyelerde genellikle kanserojen maddeler çok olup, çalı şılan ortam oldukça dardır. Bu durum hem i şçi hem de çevre sa ğlı ğı açısından risk olu şturmaktadır.

Tablo 36: Sosyal Güvenlik (SSK, Ba ğ-Kur vs) Durumu Frekans Yüzdelik Evet Evet 152 30,4 SGK Hayır 343 68,6 Hayır var mı İste ğe ba ğlı 5 1,0 TOPLAM 500 100,0 İste ğe Ba ğlı

Ara ştırmaya katılan işçilerin 2/3’sinden fazlasının sigortası yoktur. Sigorta küçük ölçekli ve kaçak çalı şan atölyelerde en büyük problemlerden biridir. Zemin ve zemin altı atölyelere ara sıra SGK görevlileri tarafından baskınlar olmaktadır. Ancak denetimler yetersiz kalmaktadır.

İş çilerin büyük bir bölümünün çalı ştıkları ortamdan şikayetçi olduklarını görüyoruz. Söz konusu şikâyetler arasında; deprem riskinin yüksekli ğini, i şyerinde acil çıkı şların yoklu ğu, ortamın ergonomik olmayı şı, kimyasal faktörlerin çoklu ğu, havalandırma yetersizli ği gibi bir sürü neden sayılmaktadır.

Tablo 37: Çalı şma Ortamının Sa ğlık Ve İş yeri Güvenli ği Açısından Uygunlu ğu Frekans Yüzdelik Atölyenin Evet 118 23,6 Evet sa ğlık ve Hayır 382 76,4 güvenlik Hayır açısından TOPLAM 500 100,0 uygunlu ğu

102

Deri konfeksiyon i şçilerinin büyük bir bölümü atölyelerin deprem açısından güvenli olmadı ğını ve sa ğlık açısından da yetersiz oldu ğunu belirtmi şlerdir. Bu soruyu, “ Çalı ştı ğınız ortam ve görevinizden dolayı sa ğlı ğınızla ilgili herhangi bir şikâyetiniz var mı? ” sorusuyla kar şıla ştırdı ğımızda, “evet” cevabını verenler ile atölyenin sa ğlık ve güvenlik açısından uygun olmadı ğını belirterek; “hayır” cevabını verenlerin oranlarının oldukça yakın oldu ğunu görmekteyiz. İş çiler fiziksel durumlarından dolayı, atölyelerin güvenli olmadı ğını belirtmi şler ve bu oran oldukça yüksek çıkmı ştır. Çalı şanların dörtte üçü çalı ştıkları yerin güvenli ğinden şüphelenmektedirler.

Tablo 38: Çalı şılan Ortamın Uygun Olmadı ğı Durumlar Frekans Yüzdelik Çalı şılan a- Kimyasal faktörlerin güvensizli ği 69 10,91 b- Makine ve tezgahlarda güvenlik 52 8,22 Ortamın önlemlerinin yetersiz olu şu + Elektrik tesisatının güvensiz olu şu Uygun c- Ki şisel kor. i şçiler tarafından 61 9,64

kullanılmaması veya ki şisel koruyucuların Olmadı ğı olmaması d- İş çilerin e ğitimsiz ve tedbirsiz olu şu 41 6,48

Durumlar e- Çevresel ve ortam faktörlerinin yetersiz 409 64,7 olu şu TOPLAM 632 100 a b c d e

Bir önceki soruda “hayır” cevabı veren 382 i şçiye “Çalı şılan ortamın uygun olmadı ğı durumlar nelerdir? ” diye sordu ğumuzda 632 farklı cevap alıp, verdikleri cevapları be ş grup içinde topladık. İşçilerin 2/3’si, atölyelerin çevresel açıdan veya ortam özellikleri açısından yeterli olmadıkları için i ş yeri güvenli ği açısından yeterli

103 olamadıklarını belirtmi şlerdir. Çalı şma ortamı açısından özellikle zemin altı yerlerin tercih edilmesinden dolayı, aydınlatma, ısınma, havalandırma gibi çevresel faktörlerin eksik kaldı ğını ve i şçi sa ğlı ğının tehlikeye girdi ğini belirtmek gerekir.

Atölyelerde yapı ştırıcıların yanı sıra, deri boyası ve benzeri uçucu, uyu şturucu kimyasal maddelerle uzun süreli temas eden işçiler sa ğlıklarını riske atmaktadırlar. Kimyasal maddeler çokça kullanılmasına ra ğmen, ki şisel koruyucular ya kullanılmamakta ya da yetersiz kalmaktadır. Ayrıca makine ve teçhizatlardan kaynaklanan çe şitli zararlar da bulunmaktadır. İş çilerin bir bölümünün yaptı ğı i ş açısından yetersiz niteliklere sahip olması veya i ş e ğitimi almamı ş olması da hayati riskler olu şturabilmektedir.

Tablo 39: İş yerinin Ta şınaca ğı Yerde de Donanım Açısından Yeterli Olabilece ği Dü şünülüyor mu? Frekans Yüzdelik Evet Donanım Evet 200 40,0 yeterlilik Hayır 199 39,8 Hayır durumu Cevap yok 101 20,2 Cevap yok TOPLAM 500 100

Çalı şanların 2/5’si herhangi bir ta şınma durumunda, ta şınacakları herhangi bir yerde bile, yukarda sayılan donanımların yeterli olmayaca ğını savunmaktadırlar. Buna kar şılık 2/5’si yeterli olaca ğını ve i şyerlerinin daha güvenli olaca ğını söylemektedir. En azından sa ğlık ve çevreyle ilgili faktörlerin daha uygun olacağını dü şünmektedirler.

İş güvenli ği çalı şmalarında, çalı şma ko şulları, sürekli olarak denetim altında tutulmalı, düzeltme iyile ştirme ve geli ştirme yönünde çabalar gösterilmelidir. Endüstri alanında çalı şan bireylerin i ş güvenli ği ile i ş doyum düzeyleri arasında anlamlı bir ili şki oldu ğunu bildi ğimizden, deprem riskinin azaltılması, çalı şanların işyerlerinde güvenle çalı şmasına yol açacak ve daha çok verim elde edilmesini sa ğlayacaktır. Böylece hem i şveren hem de sektör kazanacaktır.

104 Tablo 40: İş çileri Zeytinburnu’nda Çalı şmaya Yönlendiren Etkenler Frekans Yüzdelik Ula şımı rahat 181 19,69 Daha kolay i ş bulundu ğu için 172 18,71 Neden Evime yakın 145 15,77 Ücret konusunda daha uygun oldu ğu için 88 9,57 Zeytinburnu Akrabalar/hem şeriler burada oldu ğu için 56 6,09 Arkada şlarım burada çalı ştı ğı için 42 4,57 Merkezi bir yerde bulundu ğu için 82 8,92 Çalı şma ortamı rahat oldu ğu için 23 2,5 İş in merkezi oldu ğu için 130 14,14 TOPLAM 919 100 Ula şımı rahat Daha kolay i ş bulundu ğu için Evime yakın Ücret konusunda daha uygun oldu ğu için Akrabalar/hem şeriler burada oldu ğu için Arkada şlarım burada çalı ştı ğı için Merkezi bir yerde bulundu ğu için Çalı şma ortamı rahat oldu ğu için İş in merkezi oldu ğu için

Zeytinburnu’nun çalı şma alanı olarak seçilmesinde i şverenlerin sahip oldu ğu avantajların yanı sıra, i şçiler de çe şitli avantajlara sahiptir. Ya da i şçiler çe şitli nedenlerden dolayı ba şka bir bölgede çalı şmak istemediklerini görmekteyiz. e şitli İşçilerin 1/5’ine yakını Zeytinburnu’nun “ ula şımı rahat ” oldu ğu için, ilçeyi tercih ettiklerini belirtmektedirler. Deri atölyelerinde çalı şanların bir kısmı Zeytinburnu’nun yerli halkı, bir kısmı da yakın ilçelerden gelmektedir. Sektör liderleri dahil, firmaların ula şım-servis hizmeti bulunmamakta, i şçilerin ço ğu Sirkeci-Halkalı banliyö trenini kullanmaktadırlar. Ayrıca otobüs, minibüs, tramvay ve metro ula şım hatları da çevre ilçelerden emek gücünün gelmesinde kolaylık sa ğlamaktadır.

Deri sektörü büyük bir i ş alanı yaratmı ş oldu ğundan, Zeytinburnu i şçilerin rahatça i ş bulabildi ği bir yer olmu ştur. İş çilerin 1/5’lik bir kısmına yakını da daha kolay i ş bulundu ğu için burayı tercih etmektedir. Çalı şanların bir bölümü çalı ştıkları yer evlerine yakın oldu ğundan tercih ettiklerini söylemektedir. Bu yakınlı ğın yanı sıra, i şyerinde kurulan arkada şlıklar ve yakınlıklar da bölgenin tercih edilmesinde etkili olmaktadır. Çalı şanların ço ğunlu ğu pe ş peşe birkaç yıl aynı yerde çalı şmı şlardır. Aralarında dü ğmeci, el i şçisi veya çırak olarak hafif i şlerde çalı şan mevsimlik i şçiler

105 olsa da bunlar azınlıktadır. Deri i şi sezonluk olup, yılın iki sezonunda da i şçiler aynı atölyede çalı şmayı tercih etmektedirler. İş çiler açısından daha önce çalı şmı ş oldukları yer her ne kadar öncelikli olsa da zamanla ücret konusundaki sıkıntılar yüzünden anla şmazlıklar ortaya çıkmaktadır. Bu yüzden ço ğunluk sigortası olan, ücreti yüksek, evlerine yakın, ula şımı rahat olan yerleri tercih etmektedirler.

Tablo 41: Bu İş yerinden Önce Ba şka Yerde Çalı şma Durumu Frekans Yüzdelik Ba şka yerde Evet 390 78,0 Evet çalı şıldı mı? Hayır 110 22,0 TOPLAM 500 100,0 Hayır

Tablo 42: İş çilerin Atölyeden Ayrılma Nedenleri Frekans Yüzdelik Kovuldum/ İş ten çıkarıldım 80 15,65 Ücret dü şüktü 117 22,89 Ula şımı zordu 34 6,65 Sigorta yoktu 105 20,54 Ayrılma Çalı şılan ortam /donanım sa ğlık açısından uygun 28 5,47 de ğildi Nedeni İş yeri Zeytinburnu Pilot Projesi nedeniyle ta şındı 0 0 İş yeri Zeytinburnu Pilot Projesi nedeniyle kapandı 0 0 İş yeri ba şka nedenlerle kapandı 16 3,13 İş yeri ba şka nedenlerle ta şındı 7 1,36 Sezonluk i ş o ldu ğundan çıkı ş verdiler 98 19,17 Sa ğlık problemlerinden dolayı i şi bıraktım 6 1,17 Kendi iste ğimle ayrıldım 12 2,34 Anla şmazlık 8 1,56 TOPLAM 511 100

106 Kovuldum/İşten çıkarıldım Ücret düşüktü Ulaşımı zordu Sigorta yoktu Çalışılan ortam /donanım sağlık açısından uygun değildi İşyeri Kentsel Dönüşüm Projesi nedeniyle taşındı İşyeri Kentsel Dönüşüm Projesi nedeniyle kapandı İşyeri başka nedenlerle kapandı İşyeri başka nedenlerle taşındı Sezonluk iş olduğundan çıkış verdiler Sağlık problemlerinden dolayı işi bıraktım Kendi isteğimle ayrıldım Anlaşmazlık

İş çilerin ço ğunlu ğu şu anda çalı ştıkları yerden önce, ba şka bir atölyede çalı ştıklarını (bkz. Tablo 41) belirtmi şlerdir. Bu i şyerinden önce, ba şka bir i şyerinde çalı ştım diyen 390 ki şiden 511 farklı cevap aldık. Ara ştırmaya katılan i şçiler en çok ücret dü şüklü ğünden dolayı i şyerlerini de ğiştirdiklerini söylemi şlerdir. Deri konfeksiyon sektöründe çalı şanların en önemli sorunları ücret ve sigorta problemleridir. Denetimlerin yetersiz olması, i şçilerin ücretlerinin yetersiz veya dü şük ödenmesine veya büyük bir bölümünün sigortasız çalı ştırılmasına sebep olmaktadır. Bu gibi nedenlerden dolayı i şten çıkmalar ço ğunluktadır. İş çilerin bir bölümü de çe şitli nedenlerle i şverenler tarafından i şten çıkarılmaktadır. İlçe ula şım açısından uygun yerde oldu ğundan, i şçilerin çok azının ula şım nedeniyle i şlerini bıraktıklarını görüyoruz.

Tablo 43: Zeytinburnu’nun Deri İş çili ği İçin Uygunluk Durumu Frekans Yüzdelik İş e Kesinlikle uygun bir yer 122 24,4 Uygun bir yer 279 55,8 uygunluk Bilmiyorum 64 12,8 Uygun de ğil 23 4,6 durumu Kesinlikle uygun de ğil 12 2,4 TOPLAM 500 100 Kesinlikle uygun bir yer Uygun bir yer Bilmiyorum Uygun de ğil Kesinlikle uygun de ğil

107 Ara ştırmaya katılan işçilerin ço ğunlu ğu Zeytinburnu’nun bu i ş için uygun bir yer oldu ğunu dü şünmektedir. Büyük bir bölümünün böyle dü şünmesinin nedeni, daha önceki sorularımızda da belirtti ğimiz üzere ula şım, eve yakınlık durumu, ilçenin işin merkezi olması, kolay i ş bulunması, akraba ve arkada şlarına yakın olması gibi nedenler etkili olmu ştur. İş çiler deri konfeksiyon i şinin yüzyıllardır Zeytinburnu’nda yapıldı ğını, çalı ştıkları, i şin evlerine yakın olmasının kendileri için bir avantaj oldu ğunu, en azından ula şım sorununu hallettiklerini belirtmi şlerdir.

Tablo 44: Atölyeler Zeytinburnu’nda Kentsel Sorunlara Yol Açıyor mu? Frekans Yüzdelik İş yerleri Evet 351 70,2 Evet kentsel Hayır 149 29,8 sorunlara yol TOPLAM Hayır açıyorlar mı 500 100,0

Ara ştırmaya katılan i şçilerin büyük bir bölümü atölyelerin Zeytinburnu’nda çe şitli kentsel sorunlara yol açtı ğını dü şünmekte ve deri konfeksiyon atölyelerinin konut alanı içerisinde olmasını istememektedirler. İş çiler “i şyerleri ile konut alanlarının iç içe olması çirkin ve sa ğlıksız bir görüntü olu şturmaktadır” görü şünü desteklemektedir. Özellikle atölyelerde çalı ştırılan makinelerin sürekli gürültüye sebep oldu ğunu ve bina sakinlerini rahatsız ettiklerini belirtmektedirler. İş çilere göre trafik akı şı da çevre binalardaki aileleri etkilemektedir. İş çilere göre “gürültü” ilçeyi en kötü etkileyen çevresel faktördür. “Görüntü ve çevre kirlilikleri” de ilçeyi en çok etkileyen faktörlerdir.

Tablo 45: Atölyeler Ne Tür Kentsel Sorunlara Yol Açıyorlar?

Frekans Yüzdelik Trafik sorunu Traf. Sorunu 74 12,29 Çevre kirlili ği Hangi Çevre Kirli. 113 18,77 Kentsel Gürültü 165 27,4 Gürültü Sorunlar Hava Kirlili. 48 7,97 Hava kirlili ği

Kaldırım İş . 59 9,8 Kaldırım i şgali Bina Tahrib. 34 5,64 Bina tahribatı Görüntü Kir. 109 18,1 TOPLAM 602 100 Görüntü kirlili ği

108 Gürültü faktörü, hem i şçiler hem de i şverenlerce atölyelerin yol açtı ğı en büyük kentsel problem olarak gösterilmi ştir. Yine çevre kirlili ği de her iki kesim açısından ikinci problem olarak tanımlanmı ştır. İşçiler dönü şümün ba şlatılması gerektiğini dü şünmekte ve böyle bir çalı şmadan haberleri oldu ğunu belirtmektedirler.

Tablo 46: İş çiler Zeytinburnu Pilot Projesi’nden Haberdar mı? Frekans Yüzdelik K.D.P Evet 316 63,2 Evet Hakkında Hayır 184 36,8 bilgisi var mı TOPLAM 500 100,0 Hayır

İş çilerin büyük bir kısmı Zeytinburnu Pilot Projesi’nden haberdar olduklarını söylemi şlerdir. Büyük bir grubun Zeytinburnu Pilot Projesi hakkında bilgilerinin olmaması biraz dü şündürücüdür. Projeden haberleri olmayan i şçilerin oranı, işverenlerin oranından dü şük olmasına ra ğmen, bunun her iki grup için de dikkat edilmesi ve halledilmesi gereken bir problem oldu ğu ortadadır.

Tablo 47: İş verenler Kentsel Dönü şümü Nasıl Tanımlamaktadır? Frekans Yüzdelik a- Yok olmu ş, çöküntüye u ğramı ş bir bölgenin 94 18,8 tümüyle yıkılıp yenilenmesi b- İş levini yitirmeye ba şlayan bir bölgeyi canlandırma 98 19,6 giri şimi c- Yoksul sınıfların ya şadı ğı alanların temizlenerek Kentsel 48 9,6 orta ve üst sınıfa terk edilmesi Dönü şü d- Gücü yetmeyeler için eski yapıların bayındırılması 52 10,4 e- Bir alanın belirli destek ve kredilerle dönü ştürülerek 144 28,8 mün sahiplerine geri verilmesi f- Çökmü ş bir alanın kamula ştırılıp, temizlenerek 13 2,6 tanımı satılması g- Kirlenmi ş, çökmü ş bir bölgenin eski sahiplerinden 20 4,0 alınarak, canlandırılarak satılması h- Belirli bir alanın belediye tarafından i şgal edilmesi 10 2,0 i- Bir alanın tarihi yapılarıyla korunarak temizlenmesi 8 1,6 j- Hiçbiri 13 2,6 TOPLAM 500 100

109 a b c d e

f g h ı j

Ara ştırmaya katılan i şçiler de i şverenlerle aynı oranda (% 28’e yakın) kentsel dönü şümü do ğru bir şekilde tanımlamı ştır. Oranlara baktı ğımızda oldukça dü şük oldu ğu karşımıza çıkmaktadır. İş çilerin bir bölümü Zeytinburnu’nu çökmü ş bir bölge olarak görürken, 1/5’lik bir kısmı ise i şlevini yitirmi ş ve canlandırılması gereken bir bölge olarak görmektedir. İş veren ve çalı şanların neyi desteklediklerini veya neye kar şı çıktıklarını bilmemeleri, söz konusu i ş alanında projenin uygulanması açısından bir risk olu şturaca ğından, halkın dönü şüm projesi hakkında, detaylı bir şekilde bilgilendirilmesi gerekti ğini belirtmi ştik.

İş çiler, ilçede bazı çalı şmalar yapıldı ğını bilmekte, ancak söz konusunu çalı şmaların kendilerine ne kadar ve hangi açıdan etkileyece ğini tam olarak bilmemektedirler.Bu bilgi eksikli ğinden dolayı i şçilerden bir bölümü kentsel dönü şüme ihtiyaç olmadı ğını (bkz. Tablo 48) dü şünmektedir. Bu süreç içinde ya şanan bilgi eksikli ği dönü şüm hazırlıklarını yava şlatmaktadır. Buna ra ğmen i şçilerin büyük 2/3’si Zeytinburnu’nun kentsel dönü şüme ihtiyacı oldu ğunu dü şünmektedir. İş çiler yapılacak bir dönü şüme kar şı de ğiller, kar şı oldukları nokta, deri konfeksiyon atölyelerinin buradan uzakla ştırılmak istenmesidir. İş çiler çalı ştıkları i ş sahasının ellerinden alınmasına veya uzakla ştırılmasına kar şı çıkmaktadır.

Tablo 48: Zeytinburnu’nun Kentsel Dönü şüme Duydu ğu İhtiyaç Frekans Yüzdelik K.D’e Evet 335 67,0 Evet ihtiyaç Hayır 165 33,0 durumu TOPLAM 500 100,0 Hayır

110 Tablo 49: Kentsel Dönü şüm Sonrası Zeytinburnu’nun Gelece ği Frekans Yüzdelik Çok iyiye gider K.D’den Çok iyi gider 73 14,6 sonra İyiye gider 211 42,2 İyiye gider Zeytinbur - Bir fikrim yok 96 19,2 Bir fikrim yok nunun Kötü olur 92 18,4 gelece ği Çok kötü olur 28 5,6 Kötü olur nasıl TOPLAM 500 olur 100,0 Çok kötü olur

Zeytinburnu’nun dönü şüme ihtiyacı oldu ğunu dü şünen i şçilere baktı ğımızda, bir bölümü dönü şüm sonrasında gelece ğin kötüye gidece ğini dü şünmektedir. İş çiler gelecekle ilgili kesin bir bilgi vermekten kaçınmı ş, i şverenlerin gelece ğe yönelik yatırım ve projeleri, i şçilere oranla daha kesin görünmektedir. Ara ştırma yapıldıktan sonra, bunun nedenini i şçilere sordu ğumuzda, genellikle “Onların malı var, onlar bir şekilde kendilerini kurtaracaklardır, olan yine bize olacak” cevabıyla kar şıla ştık.

Tablo 50: Kentsel Dönü şüm İle İlgili Bir Beklenti Var mı? Frekans Yüzdelik Beklenti Evet 359 71,8 Evet var mı ? Hayır 141 28,2 TOPLAM 500 100,0 Hayır

Tablo 51: Atölyelerin Gelece ği İle İlgili Beklentiler Frekans Yüzdelik a- Bu tür i şyerleri Zeytinburnu dı şında bir yerde 47 13,1 bir araya getirilmeli b- Bu tür i şyerleri Zeytinburnu’nda bir yerde bir 181 50,4 araya getirilmeli Ne tür bir c- Zeytinburnu bu tür i şyerlerinden tamamen 0 0 Temizlenmeli beklenti d- Bu tür i şyerlerinin sadece bir kısmı 55 15,3 temizlenerek bir araya getirilmeli içerisinde ? e- İş çi ve ailesinin ya şayabilece ği rahat ortamlar 24 6,7 Olu şturulmalı f- Bu tür sa ğlıksız yerler tamamen uzakla ştırılmalı 5 1,4 g- İş yerleri i şçi ve çevre sa ğlı ğı için temizlenerek/ 47 13,1 onarılarak daha uygun hale getirilmeli TOPLAM 359 100,0

111 a b c d

e f g

İş çilerin büyük bir bölümü ZPP’den beklentileri oldu ğunu belirterek, 359 farklı cevap vermi şlerdir. İş çilerin yarısı, ZPP çerçevesinde bu tür i şyerlerinin Zeytinburnu’nda bir yerde bir araya getirilmesi gerekti ğini söylemi ştir. “Eğer gerçekten bir proje yapılmak isteniyorsa, bu proje Zeytinburnu’nu, Zeytinburnu’nun halkını ve çalı şanlarını dü şünerek yapılmalıdır” denilmi ştir. Ara ştırmaya katılanlardan çok azı bu tür yerlerin Zeytinburnu’ndan tamamen uzakla ştırılması ya da ilçe dı şında bir yerde bir araya getirilmesi gerekti ğini söylemi ştir. İş çilerin bir bölümü atölyelerin temizlenmesi veya sa ğlık açısından daha uygun hale getirilmesini istemektedir.

Tablo 52: Herhangi Bir Ta şınma Durumunda Ne Tür Bir Zorlukla Kar şıla şılır Frekans Yüzdelik İş siz kalırım 202 30,69 Ya şanabile - Ula şım yönünden çok sıkıntı çekerim 186 28,26 Sosyal ili şkilerim bozulur, aynı ili şkileri kuramam 80 12,15 cek Ailem ve yakın çevrem olumsuz etkilenir 70 10,63

Çalı şaca ğım yeni yerde uyum sorunu ya şarım 96 14,58 zorluk Etkilenmem 24 3,64 TOPLAM 658 100

İş siz kalırım

Ula şım açısından sıkıntı çekerim

Sosyal ili şkilerim bozulur/Aynı ili şkileri kuramam Ailem ve yakın çevrem olumsuz etkilenir Ara ştırmaya katılan 500 i şçiye “ Herhangi Bir Ta şınma Durumunda Ne Tür Bir Zorlukla Karşıla şılırsınız? ” diye sordu ğumuzda, i şçiler birden çok seçenek sıralayarak 658 farklı cevap vermi şlerdir. İş çilerin 1/3’ine yakını herhangi bir ta şınma durumunda i şsiz kalma endi şesi ta şımaktadır. Büyük bir ço ğunlu ğu, “Zeytinburnu

112 Pilot Projesi kapsamında atölyeler ba şka bir bölgeye tasfiye edilirse, i şverenler yakın yerlerden i şçi tutacak veya i şverenler daha ba şka i şler kuracaklar, o zaman da bize gerek kalmayacak” diye dü şünmektedirler. İş çiler genellikle ula şım sıkıntısı çekmeyecek şekilde, evlerine yakın yerlerde çalı şmaktadırlar. İş yerlerinin yakın olması ekonomik açıdan oldu ğu kadar sosyal açıdan da büyük önem ta şımaktadır. Ailevi sorunlarını kolay halledebilmekte, akrabalar veya arkada şlarıyla yakın ortamlarda kalmaktadırlar. Araya uzaklı ğın girmesiyle beraber, hem çevresi hem de akrabalarıyla sosyal ili şkilerinin zarar görece ğini söylemektedirler. İş çilerin önemli bir bölümü “ula şım yönünden çok sıkıntı çekerim ”diye cevap vermi ştir.

İş çilerin büyük bir ço ğunlu ğu daha önce beraber çalı ştıkları, arkada şlıkları olan ki şilerle ya da çalı şma esnasında anla şabilecekleri ki şilerle çalı şmak isterler. Özellikle ayakçı ve makineciler sürekli beraber çalı ştıkları için, i ş esnasında uyum içerisinde olmak isterler. İş çilerin bir bölümü herhangi bir ta şınma durumunda, ta şınaca ğı yerde bu tür ili şkiler ya şayamayaca ğını ve uyum sorunu ya şayaca ğını söylemi ştir. Deri konfeksiyon i şçileri sabah saat 08:00 gibi mesaiye ba şlamakta, ço ğu zaman ak şam saat 23:00’e kadar çalı şmaktadırlar. Deri sezonu ba şladı ğı zaman genellikle Cumartesi ve ara sıra da Pazar günleri çalı şmak zorunda kalıyorlar. Bu nedenle deri i şçilerinin ailelerine ayırdıkları çok kısıtlı bir zamanları oluyor.

Tablo 53: Ta şınma Durumunda Patronla Gider mi? Frekans Yüzdelik Kesinlikle giderim 113 22,6 Ta şınma durumunda Giderim 210 42,0 Duruma göre de ğişir 80 16,0 nasıl davranır Gitmem 77 15,4 Kesinlikle gitmem 20 4,0 TOPLAM 500 100,0

Kesinlikle giderim Giderim

Duruma göre de ğişir Gitmem

Kesinlikle gitmem

113

İş çilerin 2/5’si patron istedi ği takdirde gideceklerini, 1/5’ine yakını da kesinlikle gideceklerini söylemektedirler. İş çilerin bir kısmı henüz bir karar vermemi ş, sorunlarının halledilmesi durumunda gideceklerini söylemektedirler. Geriye kalanlarsa, ne olursa olsun gitmeyeceklerini, Zeytinburnu’nda kalacaklarını söylemektedir. İş siz kalmak istemeyen büyük bir grup, i şyerleri nereye ta şınırsa ta şınsın gitmeyi dü şünmektedir.

Aşağıdaki tabloya baktı ğımız zaman, i şçilerin 1/3’i Zeytinburnu’nda ba şka bir atölyede i şine devam edece ğini söylese de i şçilerin büyük bir bölümü ba şka yerde çalı şmak istememektedir.

Tablo 54: Patronunuzla Gitmemeniz Durumunda Ne Yaparsınız? Frekans Yüzdelik Zeytinburnu’nda ba şka bir i şyerine/atölyeye girerim 178 35,6 Patronla Zeytinburnu dı şında ba şka bir i şyerine girerim 89 17,8 Zeytinburnu’nda farklı bir i ş yaparım 23 4,6 gitmeme Zeytinburnu dı şında farklı bir i ş yaparım 7 1,4 Zeytinburnu’nda kendi i şimi kurarım 4 0,8 durumunda Zeytinburnu dı şında kendi i şimi kurarım 2 0,4 Ne yaparım bilemiyorum 197 39,4 TOPLAM 500 100,0 Zeytinburnu’nda ba şka bir i şyerine/atölyeye girerim Zeytinburnu dı şında ba şka bir i şyerine girerim Zeytinburnu’nda farklı bir i ş yaparım Zeytinburnu dı şında farklı bir i ş yaparım Zeytinburnu’nda kendi i şimi kurarım Zeytinburnu dı şında kendi i şimi kurarım

İş çilerin büyük bir bölümü ne yapacaklarını bilemekte ve ileriye yönelik karamsar bir tutum içindedirler. İş çilerin ortak iste ği atölyelerin Zeytinburnu’nda bir araya getirilmesidir. İş verenlere de baktı ğımızda büyük bir ço ğunlu ğu bu görü şte olduklarını belirtmi şlerdir. İş çilerin yarısı “Bu tür i şyerleri Zeytinburnu’nda bir yerde

114 bir araya getirilmeli ” demi şlerdir. İşyerlerinin sa ğlık ve güvenlik açısından da uygun hale getirilmesini isteyenler az de ğildir.

Deri konfeksiyon atölyelerinin dönü şüm çerçevesinde sa ğlıkla ştırılarak, Zeytinburnu’nda bir yerde bir araya getirilmesi genellikle ön plana çıkmaktadır. Böyle bir uygulama hem Zeytinburnu’nun hem de burada çalı şmaya devam eden ∗ nüfusun gelece ği açısından önemlidir. Mühendis Ergin Uçarlı , benzer bir çalı şma yapmak istediklerini, deri konfeksiyon i şçili ğinin ilçe için bir zenginlik kayna ğı oldu ğunu ve bunun ba şka bir bölgeye ta şınmasını istemediklerini belirtmi şlerdir.

∗ Zeytinburnu Belediyesi İmar ve Planlama Birimi Müdür Yardımcısı

115 SONUÇ

Çalı şmamızda iki temel konu üzerinde durmaya çalı ştık. Bunlardan birincisi, “Zeytinburnu ölçe ğinde uygulanacak Kentsel Dönü şüm Projesi”, di ğeri de üzerinde özellikle durdu ğumuz ve toplumsal yönleriyle irdelemeye çalı ştı ğımız “deri konfeksiyon i şçilerinin gelece ği” konusu olmu ştur. Deri konfeksiyon i şçili ği, genel olarak tekstil mesle ği içerisinde ele alınmaktadır. Tekstil denildi ği zaman, ilk olarak kuma ş akla gelse de bu i ş kolu bünyesinde çorap, deri, elyaf ve iplik, ev mefru şatı, kuma ş satıcılı ğı, penye, hazır giyim, gelinlik gibi yan kollar bulunmaktadır. Dolayısıyla, deri konfeksiyon i şçili ğini tekstil üretiminin bir parçası olarak ele almamız gerekir.

Çalı şmamızda öncelikle Zeytinburnu İlçesi’nin genel profiline değindikten sonra, kentsel dönü şümün tanımı ve uygulanan örneklerini ele aldık. Tarihi süreci içerisinde deri i şçili ği, tabakhanecili ğin nasıl önem kazandı ğı, deri imalat sektörünün geçirmi ş oldu ğu a şamalar ele alınmaya çalı şıldıktan sonra, göçle ba ğlantıları ve gelen nüfusun 1940’lı yılların sonlarından itibaren ilçeyi nasıl de ğiştirmeye ba şladı ğını göstermeye çalı ştık. Bu yıllarda ilk gecekondunun yapılmasıyla Zeytinburnu’nun kaderi bir kez daha de ğişmi ştir. Gecekondula şma döneminden sonra, zaman içerisinde ilçede meydana gelen mekânsal, toplumsal ve ekonomik de ğişimlere de ğindik. Gecekondudan bozma bir apartmanla şma modeli ortaya çıkarken, yo ğun, çarpık, kaçak ve sa ğlıksız yapıla şma birçok tehlikeyi beraberinde getirdi. İlçe genelinde bakımsız ve kirli çevre, yetersiz altyapı, konut alanları ile iç içe üretim ve ticaret yapılması, otopark yetersizli ği, gürültü kirlili ği ve güvenlik gibi sorunlar i ş ve yatırım ortamı açısından ciddi riskler ve sınırlamalar olu şturmaktadır. Üretim ve konut alanlarının iç içe geçmi ş olması kentsel çevre kalitesini dü şürürken i ş verimlili ğini de önemli ölçüde azaltmaktadır. Bu sorunlar deprem gerçe ği de göz önüne alındı ğında önemli bir risk olu şturmaktadır. Zeytinburnu’nun kar şı kar şıya oldu ğu en büyük ve öncelikli sorun olan deprem riskine çözüm aranmaktadır. Ara ştırmamızda ele aldı ğımız atölyelerin % 92’si (bkz. Tablo 9) deprem öncesi

116 yapılmı ş riskli binaların zemin ve zemin altı katlarında olmasına ra ğmen, i şverenlerin % 82’si binaların zarar görmedi ğini (bkz. Tablo 10) , hatta % 62’ye (bkz. Tablo 11) yakını da atölyelerin bakımlı oldu ğunu belirtmi ştir. Çalı şılan binaların büyük bir bölümü 1999 Marmara Depremi’nden önce yapılmı ş, deprem yönetmeli ğine göre eksik olan yapılardır.Bu durum dönü şüm sürecinde i şverenlerin, depreme kaderci bir anlayı şla yakla ştı ğını, bilimsel verilerden yararlanmadıklarını göstermektedir. E ğitim durumunun dü şüklü ğü de (bkz. Tablo 2) dönü şümü bilimsel bir çerçevede de ğerlendirmenin önüne geçmektedir. Bu öncelikli sorunun çözümüne paralel olarak niteliksiz yapı stoku ve çevre, kentsel donatı alanlarının yetersizli ği, e ğitimin eksikli ği, yetersiz ya şam ko şulları, işsizlik ve benzeri temel sorunların iyile ştirilmesine yönelik çalı şmaların da yapılması gerekmektedir.

Konut alanındaki i şyerlerine ruhsat verilmesi, bu tür i şyerlerinin formelle ştirilmesi süreci, tasfiye a şamasında zorluk çıkarabilece ği gibi, tasfiyelerinin gerçekle ştirilmemesi durumunda da Zeytinburnu’nun gelece ğinde i şyeri-konut karı şımına izin verilmi ş olunacaktır. Bu durum İstanbul Büyük şehir Belediyesi Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü’nün hazırlamı ş oldu ğu dönü şüm senaryolarına da zıt bir durumdur. Bu açıdan ilçenin kentsel refahı ve geli şimi açısından konut ve i şyeri alanlarının farklıla ştırılması gerekmektedir. Moda ve markala şmalarını kazanan, Kazlıçe şme Sahili’ne yakın büyük i şyerleri ise çalı şmalarıyla ilçe ekonomisine katkıda bulunabilir niteliktedirler. Buradaki asıl sorun, konut alanı içerisinde bulunan küçük ölçekli zemin ve zemin altı deri konfeksiyon (bunun yanında tekstil ve benzeri imalat sektörleri) atölyelerinin M İA olarak belirlenen alanda veya ilçenin ba şka, uygun bir alanında bir araya getirilmesidir.

Çalı şma alanının di ğer i ş bölgelerine yakın olması, geçmi şinin uzun yıllara dayanması, ula şımının rahat olması, i şin yo ğun oldu ğu bir bölgede bulunuyor olması ve evlerine yakın olmasından dolayı tercih edildi ğini görmekteyiz. Hatta dönü şüm sürecinde kendilerine uygun ko şullar sa ğlanmadı ğı sürece, i şlerine aynen devam edeceklerini söyleyenler büyük bir ço ğunluk (%55) (bkz. Tablo 24) olu şturmaktadır. Böyle bir durumda destek verilse dahi ta şınmayacaklarını söylemektedirler. Bu kar şı

117 çıkmaların dönü şüm sürecini yava şlataca ğını belirtmek gerekir. Atölyelerin Zeytinburnu’nda bir yerde organize edilmeleri durumundaysa, hem i şçiler hem de işverenler tasfiyeye uyup ta şınacaklarını belirtmektedirler. İş çiler atölyelerin aynı bu şartlarda devam etmesinden yana de ğiller elbette, i şçilerin %67’si Zeytinburnu’nun bir dönü şüme ihtiyacı oldu ğunu belirtmi şlerdir. Onların istedi ği, aynı ilçede daha güvenli şartlarda çalı şmaktır.

Zeytinburnu, İstanbul içinde dü şük gelir gruplu ilçelerin ba şında gelmektedir. Sosyal doku ile ekonomik geli şmi şlik arasında yakın bir ili şki bulunmaktadır. İlçede bu iki ili şkinin de geli şmi şlik düzeylerinin dü şük olması, kar şılıklı olarak birbirini olumsuz etkilemektedir. İlçenin kuzey tarafı hariç, di ğer bölgelerinde özellikle deri ve hazır giyim sektöründe yo ğunla şan konfeksiyon üretimi, konutların giri ş veya bodrum katlarında, uygun olmayan sıhhi şartlarda ve küçük ölçekli (i şyeri ve üretim standardı ve izni olmayan) yerlerde yapılmaktadır. Üretimin büyük bir bölümü kayıt dı şıdır. İlçenin genelinde apartmanların giri ş ve bodrum katları kaçak atölye olarak kullanılmaktadır. Çalı şmamızda da tablo 14’e baktı ğımızda i şyerlerinin %77’ye yakınının ruhsatsız oldu ğunu görmekteyiz. Kaçak çalı şan bu atölyelerin tamamı kaçak i şçi çalı ştırmaktadır. İş çilerin çalı şma ko şulları açısından bu yerler uygun de ğildir. Yaptı ğımız ara ştırmada i şçilerin %76’sı çalı ştıkları ortamdan şikâyetçidir. (bkz. Tablo 39)

Zeytinburnu’nda uygulanması dü şünülen dönü şüm projesinin, ilçenin deprem riskini azaltacak, şehir hayatını kesintiye u ğratmayacak, şehir ya şamı bakımından ekonomik şehircilik ve mimari standartları yüksek, konut i şyeri ili şkisi çözümlenmi ş, sosyal geli şimi olumlu etkileyecek, tarihi alanlara eklenen çirkinli ği ve insanlık dı şı kentsel mekânları tasfiye edecek, tarihi kültürel mirasların tamamlayıcısı olacak bir proje olması gerekmektedir. İş veren ve i şçilerin büyük bir oranı atölyelerin ilçe yapısına zarar verdi ğini (bkz. Tablo 15-17 ve 45) kabul etmektedir. Bu durum dönü şüm sürecini hızlandıracak bir etken olarak görünmektedir. İş çilerin % 67’si ilçede bir dönü şümün yapılması gerekti ğini söylemi ştir. ZPP önündeki engeller, projenin tam olarak neyi hedefledi ğini, i şçi ve i şverenlerin nerede çalı şmalarına

118 devam edeceklerini bilememelerinden kaynaklanmaktadır. Ayrıca i şverenlerin dile getirdikleri en büyük problemleri 1992 yılında deri tabakhanelerinin ilçe dı şına gönderilmesi örne ğinde oldu ğu gibi, nitelikli i şçilerini kaybedeceklerini, i ş bölgelerinden uzakla şacaklarını ve yatırımlarının kar şılı ğını tam olarak alamayacakları dü şünceleridir. İş çilerse, böyle bir durumda sosyal bunalımların bile ortaya çıkaca ğını belirtmi şlerdir. Henüz kente uyum süreci ya şayan büyük bir kesim aniden toplu halde ya şam ve çalı şma alanlarının de ğiştirilmesine kar şı çıkmaktadırlar. En büyük korkuları da i şlerini kaybedecekleri korkusudur.

Zeytinburnu Pilot Projesi için çe şitli geli şim senaryoları ele alınmı ştır. Bu çalı şmaları konumuz çerçevesinde geni şleterek ele alacak olursak, en önemli dönü şüm senaryosu deprem ile ilgili oldu ğunu görmekteyiz. Deprem açısından riskli bölgede kurulu sektörlerin bölgeden çıkarılması ve toplula ştırılması üzerine kurulmu ş olan ile deprem riskinin azaltılması, riskli yapıların yıkılarak tahliye edilmesi dü şünülmektedir. Nitekim deri konfeksiyon atölyelerinin büyük bir bölümü deprem riski ta şımaktadır. İş çilerin %8,54 (bkz Tablo 40) ve i şverenlerin de %38’i (bkz Tablo 13) deprem riski kar şısında güvenli olmadı ğını veya zarar gördü ğünü belirtmi ştir. Bu süreç içerisinde deri konfeksiyon atölyelerinin de sa ğlıklı ve güvenli bir bölgeye tasfiye edilmesi dü şünülmektedir. Tablo 31 ve Tablo 53’te görece ğimiz gibi, ara ştırmamızda da i şverenlerin (%45) ve i şçilerin (50,4) büyük bir bölümü “bu tür işyerleri Zeytinburnu’nda bir yerde bir araya getirilmeli” demektedir. Böylece senaryo dahilinde Zeytinburnu Pilot Projesi’ne kar şı gösterilecek direnci minimize ederek, dönü şüm projesine kar şı çıkması beklenen sektörlerin bölgedeki ekonomik imkanlarını artırmak ve böylece daha fazla gelir elde etmelerini sa ğlamak hedeflenmi ştir. İlçe içindeki kayıt dı şılık, kaçak i şçilik ve kaçak elektrik kullanımı elimine ederek kayıt dı şılı ğın önüne geçilmesi, bölgede kalifiye i şçiyi tutacak, nitelikli istihdamı artıracak, e ğitim ortalamasını yükseltecek, turizm sektörünü de devreye sokarak bölgenin siluetinin de ğiştirilmesi, Zeytinburnu’nda ya şam kalitesinin arttırılması dü şünülmektedir. Böylece bölgede faaliyet gösteren tekstil-konfeksiyon, deri konfeksiyon sektörleri ile turizm sektörünün rekabet gücü arttırılarak, Dönü şüm Projesi senaryosu ı şığında üç ayrı sektörel dönü şüm ve geli şim projesinin

119 (Zeytinburnu İlçesi Tekstil ve Konfeksiyon Sektörü Dönü ştürülmesi ile Zeytinburnu İlçesi Deri ve Konfeksiyon Sektörü Geli ştirilmesi ve Zeytinburnu İlçesi Turizm Sektörü Geli ştirilmesi) hayata geçirilmesi öngörülmektedir.

ZPP’si kapsamında geli ştirilen stratejilerin ve senaryoların temel ortak noktası Zeytinburnu için daha güvenli ve ya şanabilir bir ortamın yaratılmasıdır. Bütün bunları ba şarmak için izlenecek temel stratejinin, ticaret, sanayi, turizm ve konut geli şimi ve ula şımı ile Zeytinburnu’nda ya şayanların taleplerini içerecek bir şekilde çok boyutlu olmak zorundadır. Önerilen stratejiler ve geli ştirilen projeler, Zeytinburnu’nun gelece ğinin kurgulanmasında ve yeniden yapılanmasında önemli roller üstlenecek şekilde, en yüksek önceli ği taşıyan ve olası depremin riskini en aza indirmeyi hedefleyen riskli binaların tasfiyesi, tahliye koridorlarının açılması ve toplanma alanlarının yaratılması için kısa vadeli önlemleri ve kriterleri ortaya koyan çalı şmalar olmalıdır. Bu çerçevede, güvenli yapı ve yeterli kentsel standartların sa ğlandı ğı yeni ya şam alanlarının yaratılmasına yönelik hedefler ve projeler ortaya konularak, kapsamlı dönü şümün temel ilkeleri olan yerel ekonomin canlandırılmasına ve toplumsal kalkınmanın yaratılmasına öncelik verilerek mahalle yenilenmesine gidilmesi, i şveren ve i şçilerin iş ve ya şam alanları dönü ştürülürken görü şleri alınmalıdır.

Konut alanları içinde risk yaratan alanlar ile tarihi dokuya zarar veren Sur Sit Alanı içindeki üretim alanları da dönü şüm kapsamı içinde de ğerlendirilebilir. “Yenilenecek Bölgeler” Zeytinburnu’nun orta bölgesindeki yo ğun konut yerle şimleri içindeki çok riskli yapılar ile daha iyi sa ğlık ve e ğitim hizmetleri ile yol, ye şil alan vb gibi yetersiz bulunan kentsel servis alanlarının artırılması için mahalle ölçe ğinde büyük yenileme operasyonlarına gereksinim vardır. Mahalle içlerinde yo ğun konut-işyeri kullanımı biraradalı ğı ise i şyeri tasfiye ihtiyacını ortaya çıkarmaktadır. Bu strateji İstanbul’un alt merkez (merkezi i ş alanı) olma potansiyelini ta şıyan sanayi bölgesinin dönü şümü için İstanbul ölçe ğinde geli ştirilecek stratejiler olmalıdır. Bu amaçla deri konfeksiyon atölyelerinin tasfiye süreci ilçenin kaderi de dikkate alınarak planlanmalıdır. Yerel ekonomi ve istihdama

120 büyük katkıları olan deri konfeksiyon atölyeleri tasfiye edilirken, i şçilerin %45’inin (bkz. Tablo 31) ve i şverenlerin de %50,4’ünün (bkz. Tablo 53) bu sektörün ilçedeki bir bölgeye tasfiye edilmesi gerekti ğine az önce de ğindik. Bu sayede Zeytinburnu’nun geli şmesini tetikleyecek ve yapılacak yeni yatırımlar sayesinde yeni i ş imkanları ile çapraz proje finansmanı yaratacak alanlar ve istihdam alanları olu şturulmalıdır.

Proje kapsamında ilçenin geli şimine yönelik, iki kentsel odak ve odaklar arasındaki ba ğlantıyı sa ğlayacak bir omurganın geli ştirilmesi dü şünülmektedir. Kuzey Kentsel Oda ğı’nda deri konfeksiyon sektörünü de içine alan Moda ve tasarım Merkezleri’nin yanında Deri Ara ştırma Ve Teknoloji E ğitim Merkezi kurulması öngörülmektedir. Bu sektörün Merkezi İş Alanı (M İA)’nda toplanması fikrini yukarda ele aldı ğımız yüzdelikleri esas aldı ğımızda i şçilerce kabul edilebilirli ğinin işverenlere göre daha az oldu ğunu görmekteyiz. Bu da dönü şüm sürecinde tasfiyenin işçilerce daha az desteklenece ğini göstermektedir. MİA’ya ta şınacak i ş alanları denetim altında tutulaca ğından, i şçi sa ğlı ğı ve i şyeri güvenli ği, sigorta, vergi, ruhsat gibi durumları da göz önüne alıp inceledi ğimizde i şverenlerin i şçilere göre daha yüksek bir kabul edebilirlik oranına sahip olmaları, bir tezatlık olu şturmaktadır. Nitekim i şverenlerin büyük bir oranı dü şük kiralı, konut alanlarının içinde vergi memurları, SGK ve belediye görevlilerinin denetiminden uzak kaçak çalı şmaktadır. Bu denetimi sa ğlanmasının mümkün çözümü i şyerlerinin bir araya getirilmesiyle sa ğlanabilir. İş çilerce görülen bu tezatlı ğın sebebi i ş bölgelerinin kaybedilece ği korkusu oldu ğunu söylemi ştik.

ZPP kapsamında hazırlanan planlar, yerel halk ile payla şılmalı ve plan do ğrultusunda projeler üretilmelidir. Deri konfeksiyon atölyelerinin sahipleri (%43) (bkz. Tablo 21) ve çalı şanlarının (%37) (bkz. Tablo 48) bir bölümü ZPP’den haberlerinin olmadı ğını belirtmi şlerdir. Projenin bir an önce yaygınla ştırılması, uygulama a şaması ve ilçenin ya şam standartlarının geli şimi açısından büyük bir önem arz etmektedir.

121 Nitelikli i şgücü sorunu halledilmelidir. Sosyal geli şmenin en önemli araçlarından biri, be şeri sermaye olarak nitelendirilen i şgücünün niteliklerinin geli ştirilmesidir. İş gücü niteliklerinin geli şmesi ile mal ve hizmet üretiminde daha yüksek katma de ğer yaratılmakta böylece gelir ve ücretler yükselmekte ve bireysel refah artısı ile birlikte sosyal geli şmenin alt yapısı olu şturulmaktadır. İş gücü niteli ğinin geli ştirilmesi sadece temel e ğitim ve yüksek ö ğrenim ile sa ğlanmamaktadır. İş gücünün i ş hayatında sürekli e ğitimi önem kazanmaktadır. Bu çerçevede sosyal dönü şümün önemli bir aracı olan i şgücü niteli ğinin geli ştirilmesinin üç yönü bulunmaktadır. Birincisi; vasıfsız işgücüne bilgi ve beceri kazandırılması, meslek sahibi edinilmesi ve bu amaçla uygun ve yeterli mesleki eğitim kurslarının düzenlenmesidir. Böylece herkesin basit bile olsa belirli bir standarda ula şmı ş ve bir sertifika ile belgelenmi ş bir mesle ğinin olması sa ğlanır. İkincisi; mevcut ve çalı şan i şgücünün i şgücü niteli ğinin geli ştirilmesidir. Bu özellikle i şletmelerin yönlendirilmesinde ve kamu otoritesinin deste ği ve özel e ğitim kurumların katkısı ile planlanmalı ve yürütülmelidir. Böylece çalı şanların sürekli eğitimi ile i şgücü niteli ği yükseltilecektir. Üçüncüsü ise; belirli bir mesleğe sahip olan ancak istihdam edilemeyen veya bir i ş sahibi olmayanlar için ilave veya yeni beceri meslek e ğitimlerinin verilmesi potansiyel sahibi olanlar için giri şimcilik programlarının düzenlenmesidir.

Kentsel dönü şüm alanı içinde ekonomi politikaları i şgücü ve e ğitim planlanmasının da yönlendiricisi olacaktır. Dönü şüm alanı içinde ekonomik faaliyetlerin yeniden yapılanması ile birlikte katma de ğerin arttırılması, ekonomik faaliyetlerin dönü şüm alanındaki yerle şiklerin bireysel refahını artırması hedeflenmektedir. Bu alan içerisinde Zeytinburnu’nun ekonomik faaliyetlerinin hem yerel refaha etkisi hem de istihdama katılımı sınırlıdır. Bu nedenle temel amaç olarak ekonomik dönü şüm a şamasında öngörülen ekonomik faaliyetlerdeki yeniden yapılanmaya bağlı olarak; yeni i ş alanları için Zeytinburnu’ndan nitelikli i şgücü sa ğlanmalı ve yerle şik giri şimciler özendirilmelidir. Bu hedefe varılırken, İstanbul’un fethinden beri Zeytinburnu’nda yerle şmeye ba şlayan deri i şçili ğini

122 ilçeden temizlemek, ilçenin ekonomik geli şimini ve istihdam olanaklarını sınırlamak anlamına gelecektir.

Dönü şüm alanı içindeki ekonomik faaliyetler, yakın alanlar (kom şu ilçeler ve di ğer ilçeler) için cazibe merkezi haline getirilebilir. Ayrıca metropol ve il ölçe ğinde hizmet üretecek ve ba ğımlılık sa ğlayacak ekonomik ve sosyal i şlevlere de yer verilebilir. İlçenin şu anki ekonomik dayana ğı üretim sektörü, ticaret ve hizmet temellidir. Bunu tamamen hizmet sektörüne yönlendirmeye çalı şmak ve ilçeyi üretim, imalat sektöründen uzak tutmak yanlı ş bir tercih olacaktır.

İlçe de bulunan deri konfeksiyon ve tekstil atölyelerinin M İA’da bir araya getirilmesi dü şüncesinden hareketle, E5 karayolunun buradan geçmesi, metrobüs, metro ve otobüs gibi ula şım a ğ ve araçlarına yakınlı ğından dolayı bir avantaj olu şturaca ğını söyleyebiliriz. ZPP’de Metrogar (Kuzey Oda ğı) ve Metromod (Güney Oda ğı) arasındaki omurgaya ba ğlanan akslarla ilçenin genel ula şım altyapısının tamamlanması planlanmakta, ayrıca Marmaray’ın ilk çıkı ş yerinin Kazlıçe şme olarak belirlenmesi de sayılacak avantajlar arasındadır. Bu tür olanakların gerçekten ula şım açısından da i şçi ve i şverenlerin kolay ula şımını sa ğlayaca ğını dü şünüyoruz. Ara ştırmaya katılan i şçilerden 181’i (%19,7) Zeytinburnu’nu ula şım açısından rahat oldu ğu için tercih ettiklerini belirtmi şlerdir. Bunun yanında az önce söyledi ğimiz gibi burası i şçilerce de i ş bölgesi olarak de ğerlendirilmekte ve “ daha kolay i ş bulundu ğu için + işin merkezi oldu ğu için ” diyenleri beraber ele aldı ğımızda i şçilerin büyük bir bölümü (%33) (bkz. Tablo 42) Zeytinburnu’nun bu i şin merkezi oldu ğunu söylemektedirler. Nitekim Zeytinburnu’nun bu i ş için uygun oldu ğunu dü şünen işçilerin yüzdeli ği %80 (bkz. Tablo 45), i şverenlerinse %86’nın (bkz. Tablo 19) üzerindedir.

M İA’nın (Maltepe Mahallesi olarak dü şünüldü ğünden) mevcut i ş alanına yakın olması ta şınma durumunda ölçek açısından bir sorun olu şturmayacaktır. (bkz. Tablo 5) Ancak bazı i şyerlerinin bir milyon, bir buçuk milyon gibi büyük cirolara sahip olması (bkz. Tablo 7) desantralizasyon sürecini zorla ştırabilir.

123

İş yerlerinin M İA’da bir araya getirilmesiyle, ilçenin trafik yükü de hafifleyecektir. Bunun sonucunda da cadde ve sokakların daha kullanı şlı olmasının yanında, i şin merkezi olması bakımından da i şçilerin güvenlik ve ula şımı açısından da avantajlar sa ğlayacaktır.

MİA’da tam anlamıyla olu şturulacak bir denetim ile i şçilerin sigorta hakları daha kolay bir şekilde kontrol altına alınabilecektir. Sigortasızlık, güvenlik, ula şım yüzünden kovulma ve i ş bırakmalarının yanında, kaçak ve küçük ya şta çalı şanların oranında da azalma olaca ğını söyleyebiliriz. İş yerlerinin daha güvenli, deprem, i ş sa ğlı ğı gibi konularda daha çalı şılabilir olması gerekir. Ula şım sorununun halledilmesi, deprem durumunda tahliye koridorlarının ve acil bölgelerin bo şaltılması a şamasında da kolaylık sa ğlayacaktır.

Uzun yıllardan beri deri ve tekstil işçili ğinin merkezi olarak günümüze kadar gelen Zeytinburnu’nda atölye çalı şanları ve sahiplerinin yanı sıra tüm kesimlerce bir dönü şüm ihtiyacı oldu vurgusu yapılmaktadır. Zeytinburnu’nun tarihi süreci içerisinde gecekondula şma, apartmanla şma gibi farklı evreleri olmu ş, çarpık ve düzensiz yapıla şmanın şimdi dönü şüm ile temizlenmesi, dönü ştürülmesi süreci için hazırlanan finansman sorunlarının da halka ödetilmemesi gerekir. Mülkiyet haklarının saklı bulundurulması gerekmektedir. Kentsel Dönü şüme uygun finans yolları aranarak, halkın en az zarar görece ği bir dönü şüm maliyeti çıkarılmalıdır. Belediye tarafından hazırlanan dönü şüm senaryolarında da tüm imar haklarının toplula ştırılması ve yeniden dağıtımı yoluyla, mülk sahibi ucuz ama uzun dönemli bir borçlandırmaya sokulabilir. Evi güçlendirilmesi gereken ya da dönü şüme uğrayacak vatanda ş için de ZPP’de öngörüldü ğü üzere öz kayna ğının ve kredi çekme potansiyelinin bulunmaması durumunda, hazine, banka ve kullanıcı arasında “Kentsel Dönü şüm Fonu” adı verilen bir finansal sistem devreye sokulmalıdır. Ba şka bir şekilde de Zeytinburnu Proje Ortaklı ğı tarafından sunulan projelerin, yabancı yatırımcıların fon ve kaynakları çekilerek, tasarlanma a şamasından sunulma aşamasına kadar bu projelerle kamu ve özel sektörün işbirli ği içinde hareket

124 edilebilir. Böylece farklı fonlarla dönü şüm çerçevesinde Zeytinburnu daha ya şanılabilir bir duruma getirilebilir.

Kent planlamasında önemli bir yere sahip olan kentsel dönü şüm konusunu ele aldı ğımız çalı şmamızda, kentsel dönü şüm projelerinin, kentsel bölgelerin yasamak, çalı şmak ve yatırım yapmak için daha çekici ve ya şanabilir hale getirilmesini sa ğlamak adına büyük kentler için önemli bir ihtiyaç olarak belirdi ğini, buradan hareketle ZPP’nin Zeytinburnu İlçesi ve genelde İstanbul için, hatta Türkiye için yararlı, bir hazırlık a şaması olması gerekti ğini vurgulamak gerekir. Bu süreci bir bölü şüm sürecine dönü ştürmeden, yönetim ve planlama birimleri, STK'ları, profesyonelleri, aynı zamanda kurulu şları stratejik ve yönlendirici planların hazırlanmasını sa ğlarken planlama sürecine katmak gerekir. ZPP’nin genel amaçlarından yola çıkarak, salt yapı odaklı mekânsal alana yönelik bir dönü şüm planlanmamalı, bunun yanında ekonomik kaygıların yanında sosyal ve toplumsal kaygıların da ön plana çıkarıldı ğı bir dönü şüm planlanmalıdır. Kentsel dönü şüm projeleri farklı çıkar gruplarının ili şkilerini içerdi ğinden, çıkabilecek anla şmazlıkların önceden tanımlanması ve buna uygun yasal düzenlemelerin yapılması hem projeden etkilenen kesim ve tarafların haklarını savunan denetleyici bir çerçeve sa ğlar hem de uygulamaya yönelik yasal süreçlerin önünü açar. Çalı şmamızda dönü şüm projesi çerçevesinde hedeflenen tasfiye sürecinin önündeki engeller, sürecin nasıl gerçekle ştirilece ği ve deri konfeksiyon işçilerinin gelece ğini, ilçenin tarihi süreci içerisinde kazanmı ş oldu ğu yere ba ğlı olarak anlatmaya çalı ştık. Bu açıdan ZPP’nin bütüncül bir yakla şıma sahip, yönetsel, yasal, ekonomik, sosyal ve mekansal boyutları iyi irdelenmi ş, katılımcı örgütlenme yapılarının olu şturulmasına ba ğlı oldu ğunu bir kez daha belirtmek gerekir.

125 KAYNAKÇA

Akçay, Faik: Gerçek Yönleriyle Bir Gecekondu Kenti , İstanbul, Çelikcilt Matbaası, 1974

Akkayan, Taylan: Göç Ve De ğişme , İstanbul, İ.Ü.E.F. Yayınları, 1979

Akkayan, Taylan: “Türkiye’de İller Arası Göçler” , İ.Ü. Sosyal Antropoloji Ve Etnoloji Bölümü Dergisi , Sayı:1, İstanbul, 1971, s:59-84

Ataöv, Anlı Osmay, Sevin: “Türkiye’de Kentsel Dönü şüme Yöntemsel Bir Yakla şım” ODTÜ Dergisi , Sayı:24, Ankara, 2007, s:57-82

Atiker, Erhan: “Toplumsal Açıdan Marmara’da Deprem Riski” , Sosyoloji Dergisi, 3.Dizi-17.Sayı, İstanbul, İ.Ü.E.F. Yayınları, 2009,s:1-29

Atiker, Erhan: Bireyselle şme Ve Toplumsal Farklıla şma , İstanbul, İ.Ü.E.F. Yayınları, 1995

Avcı, Adnan: İş yerlerinde İş çi Sa ğlı ğı Ve İş Güvenli ği Mevzuatı , İstanbul, Alfa Basım Yayım Da ğıtım, 2001

Balamir, Murat: “ Aspects of Urban Regeneration in Turkey The Zeytinburnu Project ” , http://emi.pdc.org/DRMlibrary /Istanbul/ urban_ regeneration_Zeytinburnu_Istanbul.pdf , 28.10.2009

Baydar, Oya: “Ötekine Yenik Dü şen İstanbul” , İstanbul Dergisi , Sayı:23, İstanbul, Tarih Vakfı Yayınları, 1997, s:74-79

Bayraktar, Erdo ğan: Gecekondu Ve Kentsel Yenileme , Ankara , Ekonomik Ara ştırmalar Merkezi Yayınları , 2006

126 Behar, David İslam, Tolga : İstanbul’da “Soylula ştırma” Eski Kentin Yeni Sahipleri , İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006

Berman, Marshall: Katı Olan Her Şey Buharla şıyor , İstanbul, İleti şim Yayınları, 2005

Bottomore, Tom: Toplumbilim , İstanbul, Der Yayınları, 2000

CHP Somut Politikalar Ön Raporu : “Do ğu Ve Güneydo ğu’da Zorunlu Göç” , 75 Yılda Köylerden Şehirlere , İstanbul, Tarih Vakfı Yayınları, 1999, s:334-342

Durkheim, Emile: İntihar , İstanbul, Cem Yayınevi, 2002

Durkheim, Emile: Sosyolojik Yöntemin Kuralları ,İstanbul, Sosyal Yayınları1994

Engin, Vahdettin: “II. Abdülhamit’in Hususi İradeleri I şığında 1894 İstanbul Depremi Ve Gündelik Hayata Etkisi” , Tarih Boyunca Anadolu’da Do ğal Afetler Ve Deprem Semineri , İstanbul, İ.Ü.E.F. Yayınları, 2002, s:141-149

Erder, Sema: İstanbul’a Bir Kent Kondu Ümraniye , İstanbul, İleti şim Yayınları, 2006

Erder, Sema: Kentsel Gerilim , Ankara, U.M.A.G Vakfı Yayınları, 2002

Erder, Sema: “Köysüz ‘Köylü’ Göçü” , Görü ş Dergisi , Sayı 36, İstanbul, 1998, s:24-26

Erman, Tahire: “1990’lar Türkiye’sinde Kadın Ve Göç” , 75 Yılda Köylerden Şehirlere , İstanbul, Tarih Vakfı Yayınları, 1998, s:305-322

127 Erman, Tahire: “Kentteki Göçmenin Bakı ş Açısından Kent/Köy Kimli ği: Niçin Köylüyüz Hala? ”, A.Ü.S.B.F. Dergisi , Cilt:51-Sayı:1, s:289-304

Ertüzün, Serap: “Zeytinburnu Gecekondu Bölgesinde Ailelerin Sosyal Yapıları Ve Bölgeden Göç” , Sosyal Antropoloji Ve Etnoloji Dergisi , Cilt 1 , İstanbul, İ.Ü.E.F.Y , 1971, s:31-46

Evren, Burçak: Surların Öte Yanı Zeytinburnu , İstanbul, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları , 2005

Gölba şı, Serkan: Kentle şme Ve Suç , İstanbul, 12 Levha Yayınları, 2008

Görgülü, Zekai: “ Kentsel Dönü şüm Kentsel Rantın Yeni Adı Olmamalı ” , İstanbul, Cumhuriyet Gazetesi, 21 Ekim 2005

Hacıo ğlu, Sevim: “Bulgaristan Türkleri Üzerine” , Sosyoloji Yıllı ğı Kitap:11 , İstanbul, Kızılelma Yayıncılık, 2004, s:444-462

Hacısaliho ğlu, İ.Ya şar: Türkiye’nin Kentsel Geli şme Süreci Ve 1999 Marmara Depremi , İstanbul, Çantay Kitabevi, 2001

Hart, Charles W.M. : Zeytinburnu Gecekondu Bölgesi , İstanbul, İTO Yayınları, 1969

Hasol, Do ğan: Ya ğma Var! , İstanbul, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları,1997

Işık, O ğuz Pınarcıo ğlu M.Melih: Nöbetle şe Yoksulluk Sultanbeyli Örne ği, İstanbul, İleti şim Yayınları, 2008

İlgürel, Mücteba: “Zeytinburnu’nda Bir Demir Fabrikası” , Tarih Boyunca İstanbul Semineri , İstanbul, İ.Ü.E.F Yayınları, 1989

128 İ.B.B Ba şkanlı ğı Kentsel Dönü şüm Müdürlü ğü : Zeytinburnu Stratejik Eylem Planı , İstanbul , 2005

İ.M.P : Zeytinburnu Pilot Alanı Kentsel Dönü şüm Projesi , İstanbul, 2006

Kahraman, Tayfun: “ İstanbul Kentinde Kentsel Dönü şüm Projeleri ve Planlama Süreçleri” , Planlama Dergisi , Sayı:36, İstanbul, 2006, s:93-101

Kanbir, Ergun: Zeytinburnu Gecekonduları , İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Antropoloji Anabilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul,1968

Karaka ş, İlknur Turgut, Sırma : Kentsel Dönü şüm Sempozyumu , İstanbul, Yıldız Teknik Üniversitesi Basım-Yayın Merkezi , 2003

Karaman, Himmet: “Zeytinburnu İlçesi İçin Deprem Hasar Tahmini Çalı şması” , TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası 12. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı , Ankara, 2009

Karaku ş, Güngör Aydın, Zülfikar Ali: “ İstanbul’u A ğ Gibi Saran Merdiven Altı İş letmeler” , Sabah Gazetesi, http://arsiv.sabah.com.tr/2008/02/02/haber,57A326FF 21964C33BB6E1DB150D1C244.html , İstanbul, 02.02.2008

Kocaba ş, Arzu: Kentsel Dönü şüm (/Yenile ş(tir)me): İngiltere Ve Türkiye’deki Beklentiler , İstanbul, Literatür Yayınları, 2006

Kösemihal, N. Şazi: Sosyoloji Tarihi , İstanbul , Remzi Kitabevi , 2002

Kele ş, Ru şen: Kentle şme Politikası , Ankara, İmge Kitabevi, 2008

129 Kele ş, Ru şen: Kentbilim Terimleri Sözlü ğü, Ankara, İmge Kitabevi, 1998

Kele ş, Ru şen: 100 Soruda Türkiye’de Kentle şme, Konut Ve Gecekondu, İstanbul, Gerçek Yayınları, 1983

Kele ş, Ru şen: “1950-1960 Yıllarında Kent Ara ştırmaları” , Türkiye’de Sosyal Bilim Ara ştırmalarının Geli şimi , Ankara, Türk Sosyal Bilimler Derne ği Yayınları, 1986, s:269-282

Kele ş, Ru şen Ünsal, Artun : Kent Ve Siyasal Şiddet , Ankara, A.Ü.S.B.F. Yayınları, 1982

Kıray, Mübeccel: Toplumsal Yapı Ve Toplumsal De ğişme , İstanbul, Ba ğlam Yayınları, 1999

Kıray, Mübeccel: Örgütle şemeyen Kent: İzmir , İstanbul, Ba ğlam Yayınları, 1998

Kıray, Mübeccel: Ere ğli: A ğır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası , İstanbul, Ba ğlam Yayınları, 2000

Kıray, Mübeccel: Kentle şme Yazıları , İstanbul, Ba ğlam Yayınları, 1998

Koçak, Hüseyin Tolanlar, Melek : “Kentsel Dönüşüm Uygulamaları” , Afyon Kocatepe Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi , Cilt:10-Sayı:2, Afyon, 2008, s:397-415

Köktürk, Erol Köktürk, Erdal: “Deprem Ve Kentsel Dönü şüm İli şkileri” , HKM Jeodezi, Jeoinformasyon Ve Arazi Yönetimi Dergisi , Sayı: 97, TMMOB Yayınları2007/2 , s:57-64

130 Kurtulu ş, Hatice: “Kentsel Dönü şüme Modern Kent Mitinin Çökü şü Çerçevesinden Bakmak” , Planlama Dergisi , Sayı:36, İstanbul, 2006, s:7-11

Kurucu, Tekin: Zeytinburnu Gecekondularının Kurulu şu Ve Usta Te şkilatları , İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Antropoloji Ve Etnoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1964 Mills, C. Wright: Toplumbilimsel Dü şün , İstanbul, Der Yayınları, 2000

Murat, Sedat Ersöz, Yunuz Halis: Zeytinburnu’nun Sosyo-Ekonomik Ve Siyasal Yapısı , İstanbul, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2005

Ozansoy, Esin: “Bizans Kaynaklarına Göre 1200-1453 İstanbul Depremleri” Tarih Boyunca Anadolu’da Do ğal Afetler Ve Deprem Semineri , İstanbul, İ.Ü.E.F. Yayınları, 2002, s:1-27

Özçevik, Özlem Türk, Şence Beygo, Cem Ta ş, Elçin Yaman, Hakan : “ İstanbul’da Deprem Odaklı Dönü şüm Projesinin Ana Bile şenlerinin Analizi: İETT Blokları Örne ği” , İTÜ Dergisi , Cilt:6 - Sayı:1 , İstanbul, İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, 2007, s:81-97

Özden, Pelin Pınar: “Kentsel Yenileme Uygulamalarında Yerel Yönetimlerin Rolü Üzerine Dü şünceler Ve İstanbul Örne ği” , İ.Ü.S.B.F Dergisi , Sayı:23-24, İstanbul, 2000-2001

Özden, Pelin Pınar: Kentsel Yenileme , Ankara, İmge Kitabevi , 2008

131

Özer, Mehmet Nazım: “Kentleri Nasıl Dönüştürmeli!” , Planlama Dergisi , Sayı:36, İstanbul, 2006, s:169

Öztürk, Mehmet: “Türk Sinemasında Gecekondular” , European Journal of Turkish Studies Social Sciences on Contemporary Turkey , http://www.ejts.org/document94.html , 12.06.2009 Öztürk, Ziya: “Kentsel Dönüşüm Kentsel Yenilenme” , Yerel Siyaset Dergisi , Sayı:31 , İstanbul, 2008, s:31-33

Perouse, Jean François: “Kentsel Dönü şüm Halleri Hakkında Birkaç Saptama: Aman İstanbul Miami Olmasın”, İstanbul Dergisi , Sayı:57, İstanbul, Tarih Vakfı Yayınları , 2006, s:28-32

Pirenne, Henri: Ortaça ğ Kentleri , İstanbul, İleti şim Yayınları, 2003

Roberts, Peter Sykes, Sir Hugh: Urban Regeneration: A Handbook , London, The British Urban Regeneration Association, 2000

Sezer, Baykan: Asya Tarihinde Suboyu Ovaları Ve İmparatorlukları , İstanbul, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1979

Sezer, Baykan: Sosyolojide Yöntem Tartı şmaları , İstanbul, Sümer Kitabevi, 1993

Schick, İrvin Cemil Tonak, Ertu ğrul Ahmet: Geçi ş Sürecinde Türkiye , İstanbul, Belge Uluslararası Yayıncılık, 1998

So ğancı, Mehmet: “Depremler Ülkemizin Ve Halkımızın Yazgısı Olamaz!

132 Olmamalıdır! ” , İstanbul Bülten , Sayı 85, İstanbul, İMO Yayınları, 2006

Sucuo ğlu, Haluk: “Kentsel Yapı Stoklarında Deprem Risklerinin Sokaktan Tarama Yöntemi İle Belirlenmesi” , Altıncı Ulusal Deprem Mühendisli ği Konferansı , İstanbul, 2007

Şatıro ğlu, Ay şen: “Yoksulluk Sempozyumu” , Sosyoloji Dergisi , 3.Dizi-7.Sayı, İstanbul, İ.Ü.E.F. Yayınları, 2004, s:201-206

Şatıro ğlu, Ay şen: “Nöbetle şe Yoksulluk: Sultanbeyli” , Sosyoloji Dergisi , 3.Dizi- 6.Sayı, İstanbul, İ.Ü.E.F. Yayınları, 2003, s:131-137

Şatıro ğlu, Ay şen Tüfekçio ğlu, Hayati: “ İstanbul’da Enformel Yerle şim Bölgelerine Bir Örnek: Bayramtepe” , Sosyoloji Dergisi , 3.Dizi-8.Sayı, İstanbul, İ.Ü.E.F. Yayınları, 2004

Şenyapılı, Tansı: Bütünle şmemi ş Kentli Nüfus Sorunu , Ankara, ODTÜ Yayınları, 1981

Tarihi Kentler Birli ği Seminerleri: TKB Yeni Çıkarılan Kentsel Dönü şüm Yasasını Beypazarı’nda Masaya Yatırdı ,www.tarihikentlerbirligi.org, Ankara, 2006

TMMOB Şehir Plancıları Odası Yönetim Kurulu : “Kentsel Dönü şüm De ğil Rant Amaçlı Tasfiye Yasası” , Planlama Dergisi , Sayı:36, İstanbul, 2006 s:3-5

Tuna, Korkut: “Göçle İlgili Birkaç Not” , Yeniden Sosyoloji , İstanbul, Karakutu Yayınları , 2002 , s: 330-338

133 Tuna, Korkut: “ Şehirle şmemize Toplu Bir Bakı ş” , Yeniden Sosyoloji , İstanbul, Karakutu Yayınları, 2002 , s:338-346

Tuna, Korkut: Şehirlerin Ortaya Çıkı ş Ve Yaygınla şması Üzerine Sosyolojik Bir Deneme , İstanbul, İ.Ü.E.F. Yayınları, 1987

Tümertekin, Erol: “Türkiye’de Kademeli Göçler”, İ.Ü. Sosyal Antropoloji Ve Etnoloji Bölümü Dergisi , Sayı:1, İstanbul, 1971, s:46-57 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası : Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler , İstanbul, Beta Yayıncılık ,2009, s:40-41

Uçarlı, Ergin: Zeytinburnu Belediyesi İmar ve Planlama Müdür Yardımcısı ile Zeytinburnu Belediyesi Ek Hizmet Binası’nda 15.04.2009 tarihinde yapılan mülakat

Uzun, Nil: “Yeni Yasal Düzenlemeler Ve Kentsel Dönü şüme Etkileri” , Planlama Dergisi , Sayı:36, İstanbul, 2006, s:49-52

Wirth, Louis: “Urbanism as a Way of Life” , The American Journal Of Sociology , Vol.44 - No.1 , Chicago, 2007, s:1-24

Yelmen, Hasan: Bir Ömrü Deriyorum , İstanbul, Simya Reklam Ve İleti şim Hizmetleri , 2009

Yelmen, Hasan: Kazlıçe şme’de 50 Yıl ,Cilt 1-2 , İstanbul, Ezgi Ajans Yayınları, 1998

Yelmen, Hasan: Türk Dericili ği 2400 Yaşında , İstanbul, Kesi şim Yayınları, 2005

Yelmen, Hasan: 03.02.2009 tarihinde özel olarak yapılan görü şme

134 Yıldırım, Sercan Özgencil Güney, Dilay : İstanbul Topo ğrafyaları Zeytinburnu , İstanbul, Beykent Üniversitesi Yayınevi, 2005

Zeytinburnu Belediyesi Resmi Web Sitesi : Zeytinburnu Şehircilik Atölyesi (ZE ŞAT) , http://www.zeytinburnu-bld.gov.tr/bel_calismalar/index. cfm?IcerikId=528 , 28.06.2010

Zeytinburnu Belediyesi Resmi Web Sitesi : Tarihçe , http://www.zeytinburnu.bel.tr , 28.10.2009

Zeytinburnu İlçe Portalı : Zeytinburnu İlçe Profili ,www.zeytinburnu.com.tr,02.06.2010

Zeytinburnu Şehircilik Atölyesi (ZE ŞAT) Çalı şma Grubu Ve İTÜ Mimarlık Fakültesi Bilim Danı şma Kurulu : Zeytinburnu Kentsel Dönü şüm Programı Bütünle şik Etki Projesi Yönetimi , İstanbul, 2004

135 ZEYT İNBURNU ARA ŞTIRMASI SORU FORMU 1 (İş verenlere Sorulacak Sorular)

Anketin Uygulanaca ğı; İl : İlçe : Mahalle : Sokak : Bina ve Kapı No : Bina Adı :

1-) Görü şülen ki şinin adı ve soyadı? …………………………………………………..

2-) Cinsiyeti? Kadın Erkek

3-) Kaç ya şındasınız? Ya şı: 4-) E ğitim durumunuz? [ ] Okur-Yazar de ğil [ ] Okur-Yazar [ ] İlkokul mezunu [ ] Ortaokul mezunu [ ] Lise mezunu [ ] M. Y. O. Mezunu [ ] Fakülte mezunu 5-) Nerelisiniz ( Do ğum yeri )?

Memleketi ( İl): [ ] Şehir merkezinden [ ] İlçesinden [ ] Beldesinden [ ] Köyünden 6-) İstanbul dı şından gelmi şseniz kaç senedir İstanbul’dasınız? [ ] 1 yıldan az [ ] 1-5 yıl arası [ ] 5-10 yıl arası [ ] 10-15 yıl arası [ ] 15-20 yıl arası [ ] 20 yıldan fazla 7-) Zeytinburnu’nda akrabalarınız var mı? [ ] Evet [ ] Hayır 8-) Zeytinburnu’nda hem şerileriniz var mı? [ ] Evet [ ] Hayır 9-) Bu i şyerini ne zaman kurdunuz? [ ] 3 yıldan az [ ] 3-6 yıl arası [ ] 6-9 yıl arası

136 [ ] 9-12 yıl arası [ ] 12-15 yıl arası [ ] 15-18 yıl arası [ ] 18-21 yıl arası [ ] 21yıldan fazla 10-) İş yeri ölçe ğiniz nedir ( Kaç ki şi çalı ştırıyorsunuz ) ? [ ] 10 ki şiden az [ ] 10-30 arası [ ] 30-50 arası [ ] 50’den fazla

11-) İş yeri cironuz ne kadardır? [ ] 100.000’den az [ ] 100-200 bin arası [ ] 200-400 arası [ ] 400-600 arası [ ] 600 bin- 1 milyon arası [ ] 1-1,5 milyon arası 12-) Çalı şılan binanın türü? [ ] Apartman [ ] Müstakil bina [ ] İş hanı [ ] Ticaret merkezi 13-) İçinde çalı şılan binanın tamamı kaç katlıdır? [ ] Tümü [ ] Bir [ ] İki [ ] Üç [ ] Dört [ ] Be ş [ ] Altı ve üstü 14-) İş yeri hangi kattadır? ( Birden fazla seçenek i şaretlenebilir ) [ ] Bodrum [ ] Zemin [ ] Giri ş [ ] Birinci kat [ ] İkinci kat [ ] Üçüncü kat [ ] Dördüncü kat [ ] Be şinci kat [ ] Altıncı kat ve üstü

15-) İçinde çalı ştı ğınız bina kaç ya şında?

Belirtiniz:

16-) Binanın durumu nasıl? [ ] Deprem öncesi bakımlı [ ] Deprem sonrası bakımlı [ ] Deprem öncesi bakımsız [ ] Deprem sonrası bakımsız [ ] Depremden zarar görmü ş

17-) Sizden önce bu i şyeri ne olarak kullanılmaktaydı? [ ] Buraya ilk biz yerle ştik [ ] Bizden öncekiler de aynı i şi yapıyorlardı [ ] Depo olarak kullanılıyordu [ ] Farklı bir sektörde imalat yeri olarak kullanılıyordu

137 [ ] Farklı bir sektörde ticaret yeri olarak kullanılıyordu [ ] Farklı bir sektörde hizmet yeri olarak kullanılıyordu [ ] Konut olarak kullanılıyordu

[ ] Di ğer: 18-) Bu sokakta aynı sektörde çalı şan ba şka i şyeri var mı? [ ] Yok Varsa kaç tane ; [ ] 1’den az [ ] 1-3 arası [ ] 3-5 arası [ ] 5-7 arası [ ] 7 ve üstü 19-) Ruhsat durumunuz nasıl? [ ] Geçici ruhsata sahibim [ ] Tam ruhsata sahibim [ ] Yeni ba şvurdum/ba şvuraca ğım [ ] Ruhsatım yok

[ ] Di ğer: 20-) İş yeriniz denetleniyor mu? [ ] Evet [ ] Hayır 21-) Eskiye oranla i şleriniz nasıl? [ ] Çok iyi [ ] İyi [ ] Belli olmuyor [ ] Kötü [ ] Çok kötü 22-) İş yerinizin üretim şekli nedir? ( Birden fazla seçenek i şaretleyebilirsiniz ) [ ] Fason üretim [ ] Kendi ma ğazamızda satmak üzere üretiyoruz [ ] Üretip ba şka ma ğazaya veriyoruz [ ] Üretip yurt dı şına gönderiyoruz [ ] Üretip iç piyasaya sunuyoruz

[ ] Di ğer belirtiniz: 23-) İş çilerinizin sigortasını yapıyor musunuz? [ ] Evet [ ] Hayır

24-) Çevredeki ailelere/evlere parçaba şı i ş veriyor musunuz? [ ] Evet, her zaman veriyoruz

138 [ ] Evet, ara sıra veriyoruz [ ] Hayır, i şim buna müsait de ğil [ ] Hayır, i şçilikleri iyi de ğil [ ] Hayır, pahalıya geliyor [ ] Hayır, iyi yapmıyorlar

[ ] Di ğer: 25-) Sizce bu tür i şyerleri çevredeki ailelerin ya şantısını nasıl etkiliyor? [ ] Çok kötü etkiliyor [ ] Kötü etkiliyor [ ] Etkilemiyor [ ] İyi etkiliyor [ ] Çok iyi etkiliyor 26-) Sizce Zeytinburnu aile ya şamı için uygun bir yer mi? [ ] Kesinlikle uygun bir yer [ ] Uygun bir yer [ ] Bir fikrim yok [ ] Uygun bir yer de ğil [ ] Kesinlikle uygun bir yer de ğil 27-) Zeytinburnu sadece ailelerin ya şadı ğı bir yer olsa daha mı iyi olur? [ ] Çok iyi olur [ ] İyi olur [ ] Bir fikrim yok [ ] Kötü olur [ ] Kötü olur 28-) Zeytinburnu’nun günümüzdeki durumu eskiye göre nasıl? [ ] Çok iyi [ ] İyi [ ] Bir fikrim yok [ ] Kötü [ ] Çok kötü 29-) Zeytinburnu’na yatırım yapmayı dü şünüyor musunuz? [ ] Evet [ ] Hayır 30-) Zeytinburnu’ndan gidip de dönmeyenler kimler? (Birden fazla seçenek işaretlenebilir ) [ ] Fabrikasyon üretime geçebilenler [ ] Sermayesi ve dı ş anla şmaları güçlü olanlar [ ] Zamanında buradan tahliye edilenler [ ] Zeytinburnu’nda gelecek görmeyenler [ ] Bu i ş ortamının kahrını çekmek istemeyenler

139 [ ] Di ğer: 31-) Kentsel Dönü şüm Projesi hakkında bilginiz var mı? [ ] Evet [ ] Hayır 32-) Sizce a şağıdaki tanımlardan hangisi Kentsel Dönü şüm’ü tanımlamaktadır? [ ] Yok olmu ş, çöküntüye u ğramı ş bir bölgenin tümüyle yıkılıp, yenilenmesi [ ] İş levini yitirmeye ba şlayan bir bölgeyi canlandırma giri şimi [ ] Yoksul sınıfları n ya şadı ğı alanların temizlenerek orta ve üst sınıfa terkedilmesi [ ] Gücü yetmeyenler için eskimi ş yapıların bayındırılması [ ] Bir alanın belirli destek ve kredilerle dönü ştürülerek sahiplerine geri verilmesi [ ] Çökmü ş bir alanın kamula ştırılıp, temizlenerek satılması [ ] Kirlenmi ş, çökmü ş bir bölgenin eski sahiplerinden alınarak, canlandırılarak satılması [ ] Belirli bir alanın belediye tarafından i şgal edilmesi [ ] Bir alanın tarihi yapılarıyla korunarak temizlenmesi [ ] Di ğer:

33-) Kentsel Dönü şüm sonrası sizce Zeytinburnu’nun gelece ği nasıl olur? [ ] Çok iyiye gider [ ] İyiye gider [ ] Bir fikrim yok [ ] Kötü olur [ ] Çok kötü olur 34-) Size göre Zeytinburnu bu i ş için uygun bir yer mi? [ ] Evet [ ] Hayır

35-) Zeytinburnu’nda sizi i şyeri kurmaya yönlendiren etken nedir? ( Birden fazla seçenek i şaretlenebilir ) [ ] Ula şım açısından uygun bir yerde bulunması [ ] İş in yo ğun oldu ğu bir bölge olması [ ] Aynı mahallede, evime yakın oldu ğu için [ ] Daha kolay i şçi bulundu ğu için

140 [ ] Denetimler daha az oldu ğu için [ ] Di ğer i ş bölgelerine yakın olması (Malzemeci, showroomlar, deri satı ş merkezleri vs) [ ] Eskiden beri bu i şin bulundu ğu bir bölge olması [ ] İş yerlerine uygun donanımda binalar bulunması

[ ] Di ğer belirtiniz: 36-) Sizce bu tür i şyerleri Zeytinburnu’nda çe şitli kentsel sorunlara yol açıyorlar mı? [ ] Evet [ ] Hayır 37-) Cevabınız evet ise hangi kentsel sorunlar belirtir misiniz? (Birden fazla seçenek i şaretlenebilir ) [ ] Trafik sorunu [ ] Çevre kirlili ği [ ] Gürültü [ ] Hava kirlili ği [ ] Kaldırım i şgali [ ] Bina tahribatı [ ] Görüntü kirlili ği 38-) Kentsel Dönü şüm Projesi uygulandı ğı takdirde nasıl davranırsınız? [ ] İş ime aynen devam ederim [ ] İş yerimi satar Zeytinburnu dı şında bir yere ta şınırım [ ] Aynı i ş malzemelerle Zeytinburnu dı şında bir yere ta şınırım [ ] İş yerimi satar Zeytinburnu’nda modern teknolojiyle yeni i şyeri kurarım [ ] Aynı malzemelerle Zeytinburnu’nda ba şka bir mahallede i şe devam ederim [ ] Bu i şyerini satıp Zeytinburnu’nda farklı bir i ş yaparım [ ] Bu i şyerini satıp Zeytinburnu dı şında farklı bir i ş kurarım [ ] Di ğer:

39-) Kentsel dönü şüm projesi çerçevesinde herhangi bir destek almanız durumunda ta şınmayı dü şünüyor musunuz? [ ] Evet [ ] Hayır 40-) Cevabınız evet ise nereye ta şınmayı dü şünüyorsunuz?

Belirtiniz: 41-) Ta şınmanız durumunda beraberinizde işçilerinizi de götürecek misiniz?

141 [ ] Evet [ ] Hayır 42-) Herhangi bir ta şınma durumunda ne tür bir zorlukla kar şıla şaca ğınızı tahmin ediyorsunuz? (Birden fazla seçenek i şaretlenebilir ) [ ] Makineleri ve di ğer araçları ta şımada zorluk ya şarım [ ] Ba şka yere ta şınmak için sermayem yetmez [ ] Sosyal ve ekonomik ili şkilerim zarar görür, i ş ili şkilerim zarar görür [ ] Yatırım yaptı ğım i ş alanındaki yatırımlarımın de ğeri dü şer [ ] Ailem ve yakın çevrem olumsuz etkilenir [ ] Ta şınaca ğım yerde uyum sorunu ya şarım [ ] Di ğer:

43-) Kentsel Dönü şüm’den bir beklentiniz var mı? [ ] Evet [ ] Hayır 44-) Cevabınız evet ise Zeytinburnu’nun da gelece ğini göz önüne alarak ne tür bir beklenti içerisinde oldu ğunuzu belirtir misiniz? [ ] Bu tür i şyerleri Zeytinburnu dı şında bir yerde bir araya getirilmeli [ ] Bu tür i şyerleri Zeytinburnu’nda bir yerde bir araya getirilmeli [ ] Zeytinburnu bu tür i şyerlerinden tamamen temizlenmeli [ ] Bu tür i şyerlerinin sadece bir kısmı temizlenerek bir araya getirilmeli [ ] Bu tür i şyerleri desteklenerek dönü şüm çerçevesinde temizlenerek sahiplerine verilmeli [ ] İş yeri sahiplerinin ta şınmasına yardımcı olunmalı [ ] İş yerleri i şçi ve çevre sa ğlı ğı için temizlenerek/onarılarak daha uygun hale getirilmeli [ ] Di ğer:

142 ZEYT İNBURNU ARA ŞTIRMASI SORU FORMU 2 (İş çilere Sorulacak Sorular)

Anketin Uygulanaca ğı; İl : İlçe : Mahalle : Sokak : Bina ve Kapı No : Bina Adı :

1-) Görü şülen ki şinin adı ve soyadı? …………………………………………………..

2-) Cinsiyeti? Kadın Erkek

3-) Kaç ya şındasınız? Ya şı:

4-) E ğitim durumunuz? [ ] Okur-Yazar de ğil [ ] Okur-Yazar [ ] İlkokul mezunu [ ] Ortaokul mezunu [ ] Lise mezunu [ ] M. Y. O. Mezunu [ ] Fakülte mezunu

5-) Nerelisiniz ( Do ğum yeri )?

Memleketi ( İl): [ ] Şehir merkezinden [ ] İlçesinden [ ] Beldesinden [ ] Köyünden

6-) İstanbul dı şından gelmi şseniz kaç senedir İstanbul’dasınız? [ ] 1 yıldan az [ ] 1-5 yıl arası [ ] 5-10 yıl arası [ ] 10-15 yıl arası [ ] 15-20 yıl arası [ ] 20 yıldan fazla

143 7-) Kaç senedir bu i şi yapıyorsunuz? [ ] 1 yıldan az [ ] 1-3 yıl arası [ ] 3-5 yıl arası [ ] 5-7 yıl arası [ ] 7 yıldan fazla 8-) Bu i şyerindeki göreviniz nedir? [ ] Ustaba şı olarak çalı şıyorum [ ] Kesimhanede çalı şıyorum [ ] Ayakçı olarak çalı şıyorum [ ] Makineci olarak çalı şıyorum [ ] Ütücü/Presçi/Baskıcı olarak çalı şıyorum [ ] Çırak olarak çalı şıyorum

9-) Hangi vasıtayla bu i şyerinde çalı şmaya ba şladınız? [ ] Akrabaların i şi oldu ğu için [ ] Akrabalar aracı oldu [ ] Arkada şlar aracı oldu [ ] Ba şkası aracı oldu [ ] İlan üzerine ba şvurdum

[ ] Di ğer:

10-) Aldı ğınız ücret tipi nedir? [ ] Parçaba şı [ ] Haftalık [ ] Aylık

11-) Ailede ba şka çalı şan var mı? [ ] Evet [ ] Hayır

12-) Varsa kaç ki şi çalı şıyor? [ ] Bir [ ] İki [ ] Üç [ ] Dört [ ] Be ş ve üstü

13-) Kazancınız size yetiyor mu? [ ] Evet [ ] Hayır

144 14-) Ya şam ko şullarından memnun musunuz? [ ] Çok memnunum [ ] Memnunum [ ] Duruma göre de ğişiyor [ ] Memnun de ğilim [ ] Hiç memnun de ğilim 15-) Çalı şma sisteminiz nedir? [ ] Sürekli gündüz [ ] Sürekli gece [ ] Hem gece ve hem de gündüz [ ] İş durumuna göre bazen gece bazen gündüz

[ ] Di ğer:

16-) Daimi olarak mı bu i şyerinde çalı şıyorsunuz? [ ] Evet [ ] Hayır [ ] Sezona göre de ğişiyor

17-) İş oldu ğu dönemlerde fazla mesai yapıyor musunuz? [ ] Evet [ ] Hayır

18-) Görevinizden dolayı sa ğlı ğınızla ilgili herhangi bir şikayetiniz var mı? [ ] Evet [ ] Hayır

19-) Cevabınız evet ise vücudunuzun hangi bölümlerinde rahatsızlık hissediyorsunuz? ( Birden fazla seçenek i şaretlenebilir ) [ ] Gözüm kızarıyor/bozuluyor [ ] Yüksek sesten dolayı i şitme problemleri çekiyorum [ ] Ba şım dönüyor [ ] Midem bulanıyor [ ] Nefes almakta zorlanıyorum [ ] Boynum a ğrıyor

145 [ ] Cildim tahri ş oluyor [ ] Kollarım a ğrıyor/titriyor [ ] Ellerim a ğrıyor/titriyor [ ] Belim a ğrıyor [ ] Sırtım a ğrıyor [ ] Omzum a ğrıyor [ ] Bacaklarım a ğrıyor/titriyor [ ] Ayaklarım a ğrıyor/titriyor

20-) İş yerinde sa ğlık güvenceniz sa ğlanıyor mu?

[ ] Hayır [ ] Evetse belirtiniz:

21-) Çalı ştı ğınız ortam sizce sa ğlık açısından uygun mu? [ ] Evet [ ] Hayır

22-) Cevabınız hayırsa bunun nedeni nedir? ( Birden fazla seçenek i şaretlenebilir ) [ ] Ortamın havalandırması yetersiz [ ] Ortam sıcaklı ğı çalı şmaya uygun de ğil [ ] Ortamın gürültüsü çalı şmaya uygun de ğil [ ] Ortamın nemi çalı şmaya uygun de ğil [ ] Ortam aydınlatması çalı şmaya uygun de ğil [ ] Ortam ergonomik açıdan uygun de ğil ( Oturulan/Çalı şılan yerin yüksekli ği,sertli ği vb) [ ] Çalı şma sırasında kimyasallar kullanılıyor

[ ] Di ğer;

23-) Çalı şma ortamınız güvenli mi? [ ] Evet [ ] Hayır

24-) Cevabınız hayır ise nedenini belirtiniz? (Birden fazla seçenek i şaretlenebilir ) [ ] Deprem açısından güvenli de ğil

146 [ ] İş yerinde acil çıkı şlar yeterli de ğil [ ] Kimyasal faktörlerin güvensizli ği [ ] Elektrik tesisatının güvensiz olu şu [ ] Makine ve tezgahlarda güvenlik önlemlerinin yetersiz olu şu [ ] Ki şisel koruyucuların i şçiler tarafından kullanılmaması [ ] Ki şisel koruyucuların olmaması [ ] İş çilerin e ğitimsiz olu şu [ ] İş çilerin dikkatsiz ve tedbirsiz olu şu [ ] Çevresel faktörler ( aydınlatma, ısıtma, havalandırma vb.)

25-) İş yerinde olmayan veya yetersiz olan donanımları i şaretleyiniz? ( Birden fazla seçenek i şaretlenebilir ) [ ] Bütün donanım var ve sa ğlam [ ] İlkyardım malzemeleri yok/yetersiz [ ] Su tesisatı yok/yetersiz [ ] Elektrik tesisatı yok/yetersiz [ ] Telefon tesisatı yok/yetersiz [ ] Kanalizasyon tesisatı yok/yetersiz [ ] Havalandırma düzene ği yok/yetersiz [ ] I şıklık düzene ği yok/yetersiz [ ] Dı ş cephe yok/yetersiz [ ] İç cephe yok/yetersiz

[ ] Ba şka: 26-) Daha önce aynı sektörde ba şka bir i şyerinde çalı ştınız mı? [ ] Evet [ ] Hayır 27-) Cevabınız evet ise ayrılma nedeninizi belirtir misiniz? ( Birden fazla seçenek işaretlenebilir ) [ ] Kovuldum/İş ten çıkarıldım [ ] Ücret dü şüktü

147 [ ] Ula şımı zordu [ ] Sigorta yoktu [ ] Çalı şılan ortam donanım/sa ğlık açısından uygun de ğildi [ ] İş yeri kapandı [ ] İş yeri ba şka bir bölgeye ta şındı

[ ] Di ğer belirtiniz:

28-) Kaç senedir bu i şyerinde çalı şıyorsunuz? [ ] Bir seneden az [ ] İki [ ] Üç [ ] Dört [ ] Be ş ve üstü 29-) İş yerine gelip giderken daha çok hangi aracı kullanıyorsunuz? ( Birden fazla seçenek i şaretlenebilir ) [ ] Özel oto [ ] Otobüs [ ] Banliyö treni [ ] Tramvay [ ] Metro [ ] Minibüs [ ] Vapur [ ] İş yeri servisi [ ] Daha çok yaya [ ] Di ğer:

30-) İş inizle ilgili bir sendikaya ba ğlı mısınız? [ ] Evet [ ] Hayır

Evetse hangi sendika: 31-) Sizi Zeytinburnu’nda çalı şmaya yönlendiren etkenler nelerdir? (Birden fazla seçenek i şaretlenebilir ) [ ] Ula şımı rahat [ ] Daha kolay i ş bulundu ğu için [ ] Evime yakın [ ] Ücret konusunda daha uygun oldu ğu için [ ] Akrabalar/hem şeriler burada oldu ğu için [ ] Arkada şlarım burada çalı ştı ğı için [ ] Merkezi bir yerde bulundu ğu için [ ] Çalı şma ortamı rahat oldu ğu için

[ ] Di ğer:

148 32-) Size göre Zeytinburnu bu i ş için uygun bir yer mi? [ ] Evet [ ] Hayır

33-) Sizce Zeytinburnu aile ya şamı için uygun bir yer mi? [ ] Kesinlikle uygun bir yer [ ] Uygun bir yer [ ] Bilmiyorum [ ] Uygun de ğil [ ] Kesinlikle uygun de ğil 34-) Zeytinburnu’nun günümüzdeki genel durumu sizce nasıl? [ ] Çok iyi [ ] İyi Bir fikrim yok [ ] Kötü [ ] Çok kötü

35-) Sizce bu tür i şyerleri çevredeki ailelerin ya şantısını etkiliyor mu? [ ] Kesinlikle olumsuz etkiliyor [ ] Olumsuz etkiliyor [ ] Etkilemiyor [ ] Olumlu etkiliyor [ ] Kesinlikle olumlu etkiliyor

36-) Zeytinburnu sadece ailelerin ya şadı ğı bir yer olsa daha mı iyi olur? [ ] Kesinlikle daha iyi olur [ ] İyi olur [ ] Bir fikrim yok [ ] Kötü olur [ ] Kesinlikle kötü olur

37-) Sizce bu tür i şyerleri Zeytinburnu’nda çe şitli kentsel sorunlara yol açıyorlar mı? [ ] Evet [ ] Hayır

149 38-)Cevabınız evet ise hangi sorunlar oldu ğunu belirtir misiniz? (Birden fazla seçenek i şaretlenebilir ) [ ] Trafik sorunu [ ] Çevre kirlili ği [ ] Gürültü [ ] Hava kirlili ği [ ] Kaldırım i şgali [ ] Bina tahribatı [ ] Görüntü kirlili ği

[ ] Di ğer:

39-) Kentsel Dönü şüm Projesi hakkında bilginiz var mı? [ ] Evet [ ] Hayır

40-) Sizce a şağıdaki tanımlardan hangisi Kentsel Dönü şüm’ü tanımlamaktadır? [ ] Yok olmu ş, çöküntüye u ğramı ş bir bölgenin tümüyle yıkılıp, yenilenmesi [ ] İş levini yitirmeye ba şlayan bir bölgeyi canlandırma giri şimi [ ] Yoksul sınıfları n ya şadı ğı alanların temizlenerek orta ve üst sınıfa terkedilmesi [ ] Gücü yetmeyenler için eskimi ş yapıların bayındırılması [ ] Bir alanın belirli destek ve kredilerle dönü ştürülerek sahiplerine geri verilmesi [ ] Çökmü ş bir alanın kamula ştırılıp, temizlenerek satılması [ ] Kirlenmi ş, çökmü ş bir bölgenin eski sahiplerinden alınarak, canlandırılarak satılması [ ] Belirli bir alanın belediye tarafından i şgal edilmesi [ ] Bir alanın tarihi yapılarıyla korunarak temizlenmesi [ ] Di ğer:

41-) Size göre Kentsel Dönü şüm’e ihtiyaç var mı? [ ] Var [ ] Yok 42-) Kentsel Dönü şüm sonrası sizce Zeytinburnu’nun gelece ği nasıl olur? [ ] Çok iyiye gider [ ] İyiye gider [ ] Bir fikrim yok [ ] Kötü olur [ ] Çok kötü olur

150 43-) Kentsel Dönü şüm’den bir beklentiniz var mı? [ ] Evet [ ] Hayır 44-) Cevabınız evet ise Zeytinburnu’nun da gelece ğini göz önüne alarak ne tür bir beklenti içerisinde oldu ğunuzu belirtir misiniz? [ ] Bu tür i şyerleri Zeytinburnu dı şında bir yerde bir araya getirilmeli [ ] Bu tür i şyerleri Zeytinburnu’nda bir yerde bir araya getirilmeli [ ] Zeytinburnu bu tür i şyerlerinden tamamen temizlenmeli [ ] Bu tür i şyerlerinin sadece bir kısmı temizlenerek bir araya getirilmeli [ ] İş çi ve ailesinin ya şayabilece ği rahat ortamlar olu şturulmalı [ ] Bu tür sa ğlıksız yerler tamamen uzakla ştırılmalı [ ] İş yerleri i şçi ve çevre sa ğlı ğı için temizlenerek/onarılarak daha uygun hale getirilmeli [ ] Di ğer:

45-) Bu i şyerlerinin ta şınması durumunda ne tür bir zorlukla kar şıla şaca ğınızı tahmin ediyorsunuz? (Birden fazla seçenek i şaretlenebilir ) [ ] İş siz kalırım [ ] Ula şım yönünden çok sıkıntı çekerim [ ] Sosyal ili şkilerim bozulur,aynı ilişkileri kuramam [ ] Ailem ve yakın çevrem olumsuz etkilenir [ ] Yeni çalı şaca ğım yerde uyum sorunu ya şarım [ ] Di ğer:

46-) İş yeriniz buradan ta şınırsa, patronunuzla gitmeyi dü şünüyor musunuz? [ ] Kesinlikle giderim [ ] Giderim [ ] Duruma göre de ğişir [ ] Gitmem [ ] Kesinlikle gitmem

151