<<

ROMANA RELIGIO ¡ RELIGIO ROMANORUM

Diccionario Bibliográfico de Religión Romana

Santiago MONTERO - Sabino PEREA

MADRID 1999 Índice General

Introducción 5 Introduction 9 Siglas más frecuentes 11 1. REPERTORIOS BIBLIOGRÁFICOS 19 II. DICCIONARIOS Y ENCICLOPEDIAS 25 III. OBRAS GENERALES 27 IV. DICCIONARIO TEMÁTICO Y DE AUTORES 39 Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 5

INTRODUCCIÓN

Quien abra por primera vez este libro quizás quede abrumado por la densidad tipográfica y las numerosas referencias bibliográficas que en el mismo aparecen. A otros, en cambio. les parecerán insuficientes las referencias sobre determinada voz o entrada. Hay que decir, desde el principio, que este diccionario bibliográfico sobre religión romana —o mejor sobre la religión o religiosidad de los habitantes de la República y del Imperio romano— no es la panacea donde cualquier investigador encuentre respuesta a todas sus demandas de información bibliográfica; aunque sí pretende ser de utilidad al investigador, ofreciéndole para cada voz, algunas referencias fundamentales.

Un banco bibliográfico exhaustivo sobre cada una de las voces relativas a la religión de los romanos multiplicaría el número de páginas de este libro, al menos, por veinte. Estamos, pues, ante una selección de trabajos relativos a cada tema/voz, elegidos por los autores “discrecionalmente” es decir, conforme a la etimología de esta palabra, libre y prudencialmente -

La selección de títulos ha sido más generosa en una voces que en otras, pero ha de entenderse este criterio, en la mayor parte de las veces/voces, por la existencia previa de repertorios bibliográficos específicos o bien por la aparición reciente de obras que actualizan la bibliografía de su objeto de estudio. Por ejemplo, el reciente libro de F. Marco, Flamen Dialís. El sacerdotede Júpiter en la religión romana, Madrid 1996, nos exime, una vez dada su referencia, de consignar todos los estudios sobre el Flamen Día/Ls hasta el año 1996. Otro tanto podríamos decir sobre los estudios de D. Fishwick sobre el culto imperial, etc.

Este criterio aleatorio —preferencia de libros sobre artículos, y preferencia de obras recientes sobre antiguas— tiene un beneficio al que no podemos renunciar: la economía de espacio en este libro. Pero este criterio de trabajo no anula la inclusión de obras clásicas, ineludibles en su materia, con independencia de su fecha de publicación. Así, las obras de CO. Thulin sobre aruspicina (¡Ye Etruskische Disciplin, Góteborg, 1903, 3 vols.), o la de Domaszewslci sobre la religión en el ejército romano («Dic Reigion des Rómischen Heere”, West.Zeit.fiir Gesehíchíe und Kunst 14, 1895, 1-128 = ~4ufsñtze Zar rómisehen Heeresgeschichíe, Darmstadt 1972, 82-204). por poner un par de ejemplos, son referencias obligadas en sus respectivas materias para el investigador actual.

Este libro de consulta debería llevar por título algo así como Introducción al Estudio de la religión romana, o Guía de estudios para el estudianteo para el investigador. etc. • con la idea, que queremos dejar clara, que la información bibliográficaque aquí damos es selectiva y es un punto de salida y no un punto de llegada.

La necesaria economíade espacio no ha impedido, sin embargo, que demos aquí —ése ha sido nuestro deseo— una buena y suficiente representación de la “bibliografía menuda” 6 5. MONTERO -5. PEREA pertinente a cada voz indexada, que permita aquien se acerque por primera vez a un tema de estudio de religiónromana abrir las primeras fichas de sus lecturas; y si aportamos un par de títulos nuevos al especialista más lavezado, damos por buenas lasilusiones y las horas vertidas en este trabajo, que recoge unos 10.006 registros bibliográficos.

En la parte 1 se ofrecen los repertorios bibliográficos, generales o específicos, donde el investigador puede encontrar referencias sobre religiónromana. Tales obras de referencias completan necesariamente al presente libro. De igual forma, aunque los recursos de Internet para el estudio de la religión romana son todavía muy limitados, el lector podrá recurrir a algunosbancos de datos. A este fin, consúltese el trabajo: E. Diez de Velasco, «Recursos en Internet para la investigación y la docencia en Historia de las religiones», it/u, Revista de Ciencias de las Religiones, 1, 1996, 39-52.

Los diccionarios y enciclopedias consignados en la parte II, tienendesigual valor. Cada lector habrá de discernir por sí mismo, para su trabajo concreto, la importancia del tema tratado en una u otra, en la Real-Encydopó4ie éter Classischen Allertumswissenschaft, de Pauly-Wissowa-Kroll, Stuttgart 1894 ss., o en otro posterior, con otra densidad y/u otra metodología. Todas las obras referenciadas en este capitulo son susceptibles de ser utilizadas, citadas o consultadas, para obtener, cada uno en su caso, el “estado de la cuestión” u obtener una defmición de mitología y/o religión romana. Algunas de ellas, como The Encyclopedia of Religion, publicada en Nueva York, dirigida por Mircea Eliade, incluye bibliografía complementaria en cada una de las voces.

El acercamiento temático a un objeto de investigación se complete con la lectura de obras generales sobre religión romana. En la parte III damos referencia de muchas de eUas, con el criterio aséptico de su clasificación alfabética de autores, y cronológica si este autor tiene varias obras.

Cuando un trabajo, monografía o artículo pueda ser clasificado bajo un epígrafe (tema o voz> concreto, aparecerá bajo tal voz en la parte IV, que es la más amplia y prolija de este libro, que aparece con el formato Diccionario,

Cuandolas entradas (voces o temas)disponen de repertoriosbibliográficos específicos, éstos sedan al principio, siguiendo el orden cronológicode las publicaciones. A continuación, tras el signo • comienza la bibliografía particular de nuestra selección, igualmente por orden cronológico. Cundo hay varias obras en un mismo año, éstas se colocanpor orden alfabético de sus autores. Cuando una obra tiene varios volúmenes, publicados en distintos años, con el mismo título, lo clasificamos por la primera de las fechas.

Al final de muchas voces aparecen otras, seguidas de fechas y en letra mayúscula menor (,por ejemplo -*LARES -MATRIMONIO, al final de la voz PRIVATA RELIGIO), remitiendo a otras entradas que completan la información de la voz a cuyo pie aparecen.

Con el fin de evitar innumerables (e inexactas in toto) correspondencias al fmal de las voces, en muchos casos hemos incluido deliberadamente un mismo libro o trabajo en dos epígrafes. Por ejemplo, A.W.J. Hofleman, «Cicero anó the Lupercali (Caet.26~’. AC, 44, Romana Retigio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 7

1975, 198-203, aparece bajo la voz CICERÓN y bajo la voz LUPERCOS; pues es metodológicamente inexacto remitir al final de la voz LUPERCOS a-.CICERÓN, y viceversa, pues una no coniplementa a la otra.

Algunas voces de origen griego o de uso frecuente en esta lengua (en textos literarios o inscripciones) damos, entreparéntesis, su grafía griega a continuación de la voznormalizada en caracteres latinos.

Los artículos se presentan entrecomillas «». Dentro de las comillas todas las palabras en lengua moderna, así como la del latín, se presentan con letra redonda (ejemplo: A. Adriani, «Traditio romana e culto della Pides», Stud. Rom. 4,1956, 381-389), excepto cuando allí aparece el título de una obra, en cuyo caso se pone en cursiva(ejemplo: A. D’Ors, «Sacra cum pecunia. Sobre Cic. de legib. II, 19-21», Estudios Santa Cruz Tejeiro, Valencia, 1974, 137ss.>

En cuanto a los títulos de libros y de revistas seguimos la tipografía convencional en cursiva.

Aquellos que no estén familiarizados con las siglas de las publicaciones periódicas, deben consultar, para su correcta identificación, los índices de L ‘Année Philologique, del Rulletin ,tnalytique d’Histoire Romaine, publicado en Estrasburgo, y mejor aunde la reciente obra de J.L. Arcaz, J.J. Caerols y A. López, Clavis Periodicum. indice de publicaciones periódicas del mundo antiguo, Madrid, Ediciones Clásicas, 1995. No obstante, damos en páginas siguientes una relación sumaria de las siglas más frecuentes.

En toda la obra, puesto que se trata de un diccionario de autores, el nombre de los mtsmos se da en tipografía negrilla para su más rápida visualización.

Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 9

INTRODUCTION

Those who open this boolc for te first time may be overwhelmed by the typographical density and te amount of bibliographical references but some others may find insufficient ah references for a certain word or entry. We have to make clear from te beginning that tbis bibliographical dictionary on Roman religion—or even better, on te religiosity ofte Roman Republic audEmpire citizens— is not te panacea in whichany researcher can fiadan answer to all hibliographical needs. TEe purpose of this book is to offer te researcher several fundamental references for te most important tupíes ¡ti te ficíd.

An exhaustive bibliography database on each possible entry related to roman reigion would enlarge this volume unnecessarily. so we presenc a selection of worksrelated with every topic/word chosen—free and prudently— by te contributors. Tbe selection of titíes has been more generous in certain words tan oters, depending on te bibliographical collections available andalso taking into consideration tat certain recent works have already updated te bibliography on specific topics. Por instance, E. Marcos book Flamen Dialis. El sacerdote de Júpiter en la religion romana, Madrid, 1996, makes unnecesary any previous bibliographical reference. The same coníd be said about flr. Fishwicks work on te Imperial cult, etc,

These criteria —a preference for books instead of articles and newly published works berter tan oid unes— help tu save space bat they do tiot prevent

Concerning te recourses in the Net, see: E. Díez de Velasco, «Recursos en Internet para la investigación y la docencia en Historia de las religiones». ‘1/u, Revista de Ciencias de las Religiones, 1, 1996, 39-52.

Wc could bave entitied ¡bis book as Mi latroduction Lo ¡be Study of Roman Rehigion or a Guide br te student and researcher as we do not inteud as much to be te last step in a specialized search as its starting point. Saving space has not stopped us froin offering a solid choice of te ‘short bibiography” belonging to every indexed word. This will allowtose who approach te subject of Roman religion br te first time tu upen their first files on te topic; and if we contribute to te most advanced specialist with a couple of new titíes, we will be rewarded for te long hours preparing this volume. The same contain 10,000 records approxiinately. 8. MONTERO -5. PEREA

In

The tematic approach is complemented wit te reading of works ir whicb a more general focus on Roman reigion is targeted. In ¡be third part ¡bey are listed ir alphabetical order and chronologicahly if several tities of ¡be sanie autor are recorded. When a work, monograph or anide has already been classified under une concrete epigraph —topic or word—, it wifl appear again under such entry in te fourth pan, te largest and more complete of this book, organized as in a dictionary.

When specific bibliographical collections correspond tu an entry. ¡bey appear first following their ebrunological order of pubhication. New, following te symbol ~. begina ¡be panicular bibliography of our selection, likewise in chronological order. When several works edited Uxe sanie year are recordad, ¡bey are sorted by autor ir alphabetical order. When a work has severa> volumes published ir different years, we include it wit ¡be date of dxc first published volume. After several words, others are Usted followed by arrows asid iii capital letters but smaller case (for example -LARES -.MATRJMONIO aftcr PRIVATA RELIGIO). In ¡bis way we provide a system of cross-reference tu other entries in order tu complete

In order Lo avoid innumerable (and inexact in toto) correspondances at te end of each word, we have frequently included ¡be sanie work oc book under two epigraphs. Por iratance A.W.J. Holleman, «Cicero and dic Lupercali (Cael. 26)», ,IC, 44, 1975, 198-203, appears both under CICERÓN and LtJPERCOS. We do so as wc consider metlxodologically inaccurate to mention it only aftcr une of

Sume words of Greek origin, or frequently used in that language (ir literary texts or inscriptions) are referred Lo in its Greek spdliing and between brackets, followed by ita standard version ir Latir. References tu anides and titíes follow ¡he typixig conventiona of must contemporary publicationa in ¡be Humanities. Por instance A. Adriani, «Traditio romana e culto della fides», Stud. Rom. 4, 1956, 381-389; or A. D’Ors, «Sacra cum pecunia. Sobre Cic. de legib. II, 19-21», Estudios Santa Cruz Tejeiro, Valencia. 1974, 137ss.

Those who are not familiarized wit te acronyms of periodical publications can check for teir identification¡be índex of L’Année Phi/ologique. of the Rul/etin ,4nalytique d’Histoire Romaine published in Estrasbourg and te new wurk by .1. L. Arcaz, J.J. Caerois and A. López. Clavis Periodicum. Índice de publicaciones periódicasdel mundo antiguo, Madrid, Ediciones Clásicas, 1995. In orderLo help our rcadcrs Wc provide a summary hist of ¡be more frequent acronyms. Por ¡he same reason. since ¡bis is an author’s dictionary,¡beir Iirst name appears in boid. Romana Reilgio ¡ ReUgio romanorum Diccionario Bibliográfico

SIGLAS MÁS FRECUENTES

A&A Antike und Abendianá. Berlin. AAntHung. Acta Antiqua Academice Scienáarun Hungaricae. Budapest. AC L ‘Antiquité Classique. Louvain-la-Neuve. ACD Acta Classica Univ. Scientiarwn Debreceniensis. Debrecen. AEspA Archivo Español de Arqueología, Madrid. AJA American Journalof Archaeology. New York. AJPII American Journal of Philology. Baltimore. ANRW Aufstieg und Niedergang desRómischen Wel/. Berlin-New York. Ant.Afr. Antiquités Africaines. . A&R Atene e Romo. Firenze. ARW Archivfur Religion Wissinschafl. Leipzig. BCAR Bulle/tino della Commisione Archaeologica Comuna/e in Roma. Roma. BaH Bulle/fn Archéologique da Comité des Travaux HiMoriques. Paris. fi Bonner Jahrbúcher. Kóln. BRGK Bericht der Rómische Germanische Kommission. Berlin. BSAF Bu/le/itt de la Sociezé Nationales des Antiquaires de France. Paris. CISA Contábutí dell‘Istituzo di 5/oria Att/feo dell ‘Univ. del Sacro Cuore. Milano. C&M C¡assica el Medioevo/la. Kóbenhavn. CPh Classical Philology. Chicago. CQ Classical Quanerty. Oxford. CRAI Comp/es rendues de l’Acad&nie des lnscriptions et Reiles Let/res, Paris. C&S Cultura e Scuola. Roma. DArch. Dialoghi di Archaeologia. Roma. DHA Dialogues d’historie ancienne. Paris. G&R Greece

JRH Jaurnal ofReligions History. Sidney. JRS Jaurnal ofRonzan Studies. London. LEC Les Études C/assiques. Namur. LJMC Lexicon Iconographicum Mytho/ogiae Classicae, Zurich. MDAI Mí/teilungendesDeutschenArchñologischenInstituí: (A) Athens. (D) Damasco. (1) istanbul. (M) Madrid. (1?) Roma. MEE)? Mélanges d’Archéo/ogie et d’Histoire de 1 ‘tole Francraise de Rome. (A) Archeologie. Paris. MHA Memorias de Historia Antiguo. Oviedo. MSR Mélanges d’HistoireReligieuse. LiBe. PBSR Papers of the British Sehoal al Rome. London. PP La Parola del Passato. Napoli. P&P Pasí

Romana Reilgio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 15

(Orden alfabético de los Títulos de los repertorios) Las bibliografías específicas aparecen en las voces respectivas.

-L Amate Phiologique. Bibliographie Critique eí ana/ytique de l’Antiquité Gréco- Romaine. Se publica anual y regularmente en Paris. (Volúmenes con bibliografía de varios años son: el vol. 1, 1924-1926, y los correspondientes a la Segunda Guerra Mundial, 1940- 1941. 1942-1944, y 1945-1946). -«Laaportación historiográfica de Hispania Antiqua ala historia de la Antigúedad1971- 1995)», por 5. Crespo Ortiz, Hispania Antiqua 19. 1995, 397-425. -Aufs/ieg und Niedergang des Rómischen Welt (ANRW). Inhaltsverzeichnis mil Autorenregister (stand: ende

1996), por St. Schwerdtfeger. U. llchmann. Berlin - New York 1997. -“Ausgewálte Bibliographie zur lateiniscben Epigraphik der rómischen Kaiserzeit (1-3. Jh.)», por M. Clauss, ANRW, 11.1 (1974). 796-855, espec. 850-855. -«Banques de données informatisés dans le domainedes sciences de l’antiquité», Chomon, 62, 2, 1996. 190, por F. Paschoud. -Bibliografía de los Estudios Clásicos en España (¡939-1955), Madrid 1956. -Bibliografía de los Estudios Clásicos en España (1956-1965), Madrid 1968. -Bibliografía de los Estudios Clásicos en España (1965-1984), Madrid 1991, 3 vols. (A partir de estafecha, la SociedadEspañola de Estudios Clásicos publica boletines bibliográficos anuales). -Bibliografuz Aquileiese. Roma 1978 (índice los diez primeros volúmenes de Antichitá Altoadriatiche). -Bibliographie de l’Antiquité Classique (1896-1914), por 5. Launbrino, Paris 1951. La secuencia cronológica de información bibliográfica continúa con el repertorio Dix années de Marnuzean. -Bibhiographie étrusque, tome II (1 927-1950), por P. Defosse, Bruxelles 1976. -Bibliograpbit zurSynabotik, IkonographieundMythologie. lnternationalesReferateorgan, por W. Bies, H. Jung (eds.), Baden-Baden 1992 ss. Len curso de publicaciónj. -flibhiotheca classicaorientojís. Dukumenzation der altertuniswissenchaflhichen. Líteratur derSovietunion und der Volksdemokratie, serie quese publica en Berlin, bajo la dirección de 1. trmseher, desde 1956. -BulletinAnalytique d’HistoireRomaine. Strasbourg. índices pormenorizados sobre temas de religión romana. -Bulle/itt Signaltdque 527. Histoire et sciencesdes religions, XXXVII, Paris 1983. -Ctassical mythology; an annotated bibliographical survey, por Ji. Peradotto. Urbana, Illinois, American Philological Association, 1973. -The Classkal World Bibliography of Phi/osophy, Retigion and Rhe/oric, New York— London, Garland Pubí. Inc. Garland reference library of die humanities 95, 1978, 227-242. -«La contribución de Arnaldo Momigliano al estudio de las Religiones», por 5. Perea, 0 7, 1997, 32-46. Boletín de la Sociedad Española de Ciencias de las Religiones n 16 5. MONTERO -5. PEREA

-«Cristianismo y Religiones. Boletín bibliográfico», por JI. Memany, 1/u, 2,1997, 229- 257. -Dixannéesde bibliographie classique (1914-1924), por 3. Marouzeau, Paris 1927-1928, 2 vols. Continúa con Anude Philolagique. -«Early Roman Religion 1945-1952», CW, 48, 1955, 25-35 y 41-45, por A. Miejels. -Emerita. Revista de Lingúlstica y Filología Clásica. Indices de los lomos I-XiX VII, Madrid 1961. -Emerita. Revista de Lingiilstica y Filología Clásica, índices de los tomos XiXVIII-L Madrid 1989. -«Les études relatives á la religion romnain (1950-1970)», ANRW, 1.2, 1972, 317-47, por R. Schllling. -Guomon B¿bliogaphischen Datenbank In/ernationa/es Informationssystem flu¿r die k/o.ssische A/tertwnswissenschafl, por J. Malitz (cd.), Múnchen 1994. -Hispania Antiqwi. Suplementos bibliográficos: 1. 1972; II, 1973; III, 1976. Valladolid. Publicación irregular e interrumpida de estos suplementos. -Introducción a la Historia Antigua, por J.M. Roldan Hervás Madrid 1975. Istmo. -Ja.hresbericht, Uberdic Fortschritteder ClassischenA/íertumswissenschafl,serie fundada por C. Bursian en Leipzig donde se publican 285 volúmenes de bibliografía de autores y temas de la Antiguedad Clásica del periodo 1875-1944. Continúa con Lustrum. -«Lkeraturbericht fiber rómische Reigion 1925-1933», ARW 1936, 100-136, por L. Deubuer. -Lustrum, serie dirigida por J. Mette. A. Thierfelder, Góttingen, 1957 ss. -Mythologies of ¡he world:a guide lo sources, por R. Smith. Urbana, Illinois, National Council of Teachers of English, 1981. Comprende 30 repertorios bibliográficos sobre mitologías de áreas específicas. -«Nordie research in comparazive religion. A bibliography 1980-1981», coord. por C. Fleming. Temenos XVIII, 1982, 147-192. -Internaáinal bibliography of 11w hislory of religions. Bibliographie international del‘histoire des religians, Leiden 1952 ss. 2 vols., hasta 1979. Continuado por: Science of religion: absíracis

-«La situation des études relatives á la religion romaine de la République (1950-1970)», ANRWI.1, 1972, 317-347, por R. Schllhing. -La storiografla italiana de gli ultimi ven¡’anni, a cura di L. de Rosa, vol. 1, Antichita e Medioevo, Roma-Bari 1989. 386 págs. RepertoriodeArqueologtaEspaflola (=RAF2), Madrid l966hasta 1982. Contiene algunos títulos sobre religión, basados en documentos arqueológicos, artísticos o epigráficos. -Stellenbi.bliographie zur Hisioria Augusta, por E.W. Merten (ed.), 4 vols. Bonn 1985- 1987. -Tempus. Revista de actualidad cient(Aca. Madrid. -Year’s Works in Classical 5/udies, London 1907-1950. 34 vols.

II DICCIONARIOS Y ENCICLOPEDIAS

Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 2!

(Orden alfabético de Autores)

-H.Ch. Ackermann, J.R. Gísler(coord.),Lexicon IconographicumMythologiae Classicae (citado LIMfl, Zurich, 7 vols. dobles, 1981 ss. Cada volumen tiene dos tomos, uno de texto, con eatradas alfabéticas, y otro de fotografías. -L. Adklns, RA. Adkins, Dictionary ofRoman Re/igion, New York 19%. 1. Agjuion, C. Barbillon, F. Lissarrague, RAros et dieta de ¡‘Ant/quité. Guide iconografique, Paris 1994. -A. Aves et al. (eds.), Dictionary of World Biography: The Ancient World, Abingdon 1998. -OB. Barret, G.T. Kurian, T.M. Johnson, World Christian Encyc/opedia, OxfordUniv. Press 1998. 3 vols. -RE. Dell, Dicliona,y ofClassicalMythology. Syrnbols, a/tributes andassociations, Santa Bárbara, California, 1982. -R. Bianchí Baudinelil (ed.), Enciclopedia dell ‘arte antica, classica e orienta/e, Roma 19584966. 7 vols. -A. Bien aad W.M. Caldee, «lnstinct agains proof: ¡be correspondence between Ulrich vonWilamowitz-Moellendorff and Martin P.Nilsson on Religiongeshiclite (1920-193)», Etanos 89, 1991, 73-99. -Y. Bonnefoy, (dir), Diccionario de mitologías, Barcelona 1997-1998, 4 vois. A pesar del título no restringe sus estudios a aspectos mitológicos, sino también religiosos. No es un diccionario de voces (como la edición originalen francés, Dictionnaire desmythologies e!des religions des sociétes traditionelles et dii monde antique, París 1981, 2 vols.) sino que, siguiendo orden cronológico aproximado, estudia culturas y religiones temáticamente. -3. Dowker, ¡‘he Oxford Dictionary of World Rellgions, Oxford ¡ah’. Press /997. -Sol’. Brandon, Diccionario de religiones comparadas, 2 vols., Madrid 1975. -P. Brunnel , Dictionaire ¿JArehéclogie chrétienne el de liturgie, Paris 1924-1948, 8 vols. -C. Calame, Illusions de la mythologie, Limoges 1991. -A. Caldeniul, Dizionario ffi an/ichitñ greche e romane, Milano 1960. -JO. Campbell el al.. Diccionario de las Religiones, Madrid 1998-1998, 3 vols. -14. Cancik, E. Sehuelder, Der Neue Pauly. Enzyklópadie

-Ch. Daremberg y E. Saglio (eds.). Diclionnaire des anliquilés grecques el Tomaines, Paris 1877-1919. -E. Dassmann, Reallexikon jUr Antike und Chrislenhum (RLAC): Sachwórterbuch zur Auseinandersetzung des Christen¡ums mil der antiken Welt, Stuttgart 1992ss. -A. Di Berardino, Diccionario Palr/sticoy de la AntigUedad Cristiana, 2 vols. Salamanca 1997-1998. -M. Dixon-Kennedy. Dictionaiy of Greco-Roman Mvthology. Oxford 1998. -C. Falcón Martínez, E. Fernández Galiano, R. López Melero, Diccionario de mi¡ología clásica, ¡ (A-H), y 2 (I-Z), Madrid 1997. OH. Farmer, Oxford Dicíionay of Sa/irIs, Oxford 1987. -J.C. Fredoullle, Diccionario de la civilización romana, Barcelona 1996. -C. García Gual, Diccionario de Milos, Barcelona 1997. -p Grimal, Diccionario de Mitología griega y romana, Barcelona-Buenos Aires 1981. -J. Hall. Dicziona¡y of Subjects and Symbols in Art. London 1974. -N L 6 Hammond and 14.14. Sculiard (edsjj, ¡he Oxford ClassicalDictionary. Oxford 1970~. -O. Hilbrunner, Kleines Lexikon derAntike. Umfassenddiegriechisch-rómische Welt von ibren..4nfangen bis zum Beginir des Miltelallers (6. Jahnundertn Chr.. Tubingen 1995. -5, Hornhlower. A. Spawfortb (eds.), Tite Oxford Dictionary. Tite UIt/mate Reference Work on rite Cla.ssical World, Oxford l996~. -J. Humbert, Mitología griega y romana, Madrid 1993. -14. Hunger, Le.xikon der griechisciten un rómischen Mythologie: mit Hinweisen auf das Fortwirken antiker Síoffe uno! Motive in der bildenden Kunst, Literatur uno! Musik des Abenlnndes bis zur Gegenwart, Wien 1988. -FI. Kees, H. Bonnet. Real/ex//con der ¿1gypíisciten Religiosgeschicitle, 1952ss. -J F Kelly, Dictionnaire dii christianisme ancien, Brepols 1993, -A. La Regina (dirjj, Lexicon Topographicum Suburbanum. vol. 1 (A-B), Roma 1998. P. Lavedan, Dictionnaire ilhusíré

Paris 1931. Se concibió como resumen del Dictionnaire de Daremberg - Saglio. -O. Liddel, R. Scott, Greek-Enghish Les/kan, London 1940. (9’~ edition, 1996, and Rey/sed Supplement by P.G.W. Glave). -V. López Soto. Diccionario de aulores, obras y personajes de la lileralura latina, Barcelona 1991. -J. Mackillop, Dictionary of Ce/tic Mylhology, Oxford 1998. -R. Martin (diii). Diccionario de

-JO. Reíd, Tite Oxford Cuide to Classical Mytitology in tite ArIs 1300-1990s, Oxford- New York /993. 2 vds. -A. Rich, Dictionnaire des Antiquités Romaines et Grecques, Paris 1883; reed. Paris 1995. -L. Richardson, A New Topograpitical Dictionary of Anciení Rome, Baltimore-London 1992. ~MaT. Ronián, Diccionario de las religiones. Madrid 1996. -A. Room, Room ‘s classical dictionnary. Tite origins and namesofcharac¡ers in classical mythology. Londres 1983. -W.l-l. Roscher (ed.), Ausfi2hrlichestexikon dergriecitischen md rómiscitenMytitologie, Leipzig 1884-1934. 10 vols. (Olms 1992). -J. Sch¡nidt, Diccionario de mitología griega y romana, Barcelona 1995. -O. Schneider el al., Dizionario esegnico del Nuovo Testamento. Vol 1, 1995. -R. Sierra Bravo, Diccionario social de los Padres de la Iglesia, Madrid 1997. -6. Speake. A Dictionary of Ancient History, Oxford 1994. -EM. Steinby (cd.), Lexicon Topographicum Urbis Romae, vol. 1 , Roma 1996; vol. 4 (P-Z); vol. 5 (Indici analitici). -A. van Aken, L. Botté, M. Leeman. Enciclopedia de la Mitología. Dioses y héroesde las milologías griega, romana y germánica, Madrid 1967. -AM. Vázquez Ho» y O. Muñoz Martín, Diccionario de magia en el mundo antiguo, Madrid 1997. -K. Ziegler y W. Sontheimer, Der Kleine Pauly, Stuttgart 1964, y variasreediciones. Es resumen, en cinco volúmenes de la Real-Encyclopádie de Pauly-Wissowa-Kroll.

III

OBRAS GENERALES

Romana Religio ¡ Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico 27

(Obras indexadas por orden alfabético de Apellido del autor)

—W.F. Mbright, De l’age de la Pierre a la Citrétienté: le mono/heisme e/ son ¿volution itistorique, Paris 1951. A. Alfbldi, Studien zur Geschichse der Weltkrise des dril/en Ja/ir. n. Citr., Darmstadt, 1967. -F. Altheim, Griechiscite Gótier ¡ni a/ten Ram Reiigionsgeschichte, Giessen 1930. -F. Altheim, A History of Roman Religion, New York 1934. -F. Althehn, Rómiscite Religionsgeschichíe, Berlin 19562, 2 vols. -1. Alvar y otros, Ritual y conciencia cívica en el Mundo Antiguo. Homenajea Fernando Cascó, Madrid 1995. -O. Anderson, Sage. .Saint ana’ Soph¡st. Ha/y Men ciad Tite¡r Associates ¡a tite Early Roman Empire, London 1994. -C. Bailey, Pitases un tite Religion of Ancien) Rome, London 1932 (repr. Wesport, Conneticut, 1972). IT. Bakker, Living and Working with tite Gods, Amsterdam 1994. -I.P.V,D. flalsdon, ¿«e ano! Leisure ¡a Anciení Rome, London 1969. -T.D. lames, Lar/y Christianily and lite Roman Empire, 1984. -V. Basanoff, Les diei¿x des Romains, Paris 1942. -J. flayet, Croyances et rites dans la Rome antique, Paris 1971. -1. flayet, «La religion romaine de l’introduction de l’hellenisme A la fin du paganisme», ¡deologie etp/astique, Roma 1974, 125-168. -J. Bayet, La religión romana. Historía política y psicológica. Madrid 1984. -C. Bailey, Pitases in tite Religion ofAncient Rom, Berkeley 1932. -CE. Bayley (cd.), Les Amours des dieta, Paris 1991, Catálogo de la Exposición. -M. Beard, «Wrinting and Religion: Ancient Literacy and ¡be function of ¡be written word in Roman Religion», en Li/eracy in tite Roman World, Ann Arbor, 1991, 35-58. -M. Beard and M.H. Crawford, Rome un tite Late Republic, London 1985. M. Lleard, J. North, 5. Price, Religions of Rome, vol. 1, A His/oiy; vol. 2 - A Sourcebook, Cambridge Univ. Press, 1998. -1. Becher, «Antike Heilgótter und die rómische Staatsreligion», Pitilologus 114, 1970, 2lOss. -C. Bellini, «Casi di identitá, analogie e divergenze tra la testimonian monetale romana imperiale e quella di altre fonte sulla religione e sui culti», ANRW II, 16.3, 1844-1876. -G.G. Belloní, Divinitá e cultí in Roma. Fon/i scritte, monumentí e monele, Milano 1983. -G.G. Belloni, La antichita romane. L ‘momo romano: affermazionedeldominio efermenti dello spirito, Bologna 1996. -C. Bergemann, Polisik uno! Reigion ini spñlrepuhli/

-J. Bermejo Barrera, «Los objetos y los mitos. Consideraciones acerca del valor de la iconografía como fuente para el estudio de la difusión cultural en el mundo antiguo», en La religión romana en Hispania. Madrid 1981, 427437. -U, Bianchi, «Recenti studi sulla religione romana», Stud.Rom. 11, 1963. -U. Bianchi, «Gli dei delle stirpe italiche», Prosdocimi, Cli antichí popoli ita/id, Roma, 1918, 197-235. -U. Bianchí, «Concluding Remarks: The lIistory of Religions Today», ¡he Notion of Re/igion in Comparative Researcit, Roma 1994, 919-921. -E. Bickel, Der altrómiscite Gottesbegr¡ff, Leipzig-Berlin 1921. -EJ. Bikernian, Chronology of ¡he Anciení World, London 1980. -E.J. Bickernian. Religions ano! politics in tite hellenistic and Roman Periods

-J.M. Blázquez, /. Martlnez-Pinna y S. Montero, Historia de las religiones antiguas. Oriente, Grecia y Roma, Madrid 1993. -FM. Blázquez y otros: Historía de las religiones de la Europa Antigua, Madrid 1995. -J M Blázquez y otros: Cristianismo primitivo y religiones mistéricas, Madrid 1995. -14. Bloch, «The Pagan Revival in ¡be West at ¡be End of ¡be Eorth Century», Tite Conf/ict between paganism and Christianity. Oxford, 1963, 193-218. -R. Bloch, Recherches sur les religions de l’Italie antique, Genéve 1976. -R. Bloch, «La religión romana», en lECh. Puech (diij, Historia de las religiones. Las religiones antiguas, III, Madrid 1977. 224-289. -R. Bloch, «Recherches sur la reigion romaine du VI siécle el du debut du V siécle av.J.C.>’, Recitercites sur les religions de lAntiquité Classique, Paris 1980, 347-383. -G. Boissier. La religion romaine dAugu.sle auxAntonins, Paris 1874 (repr. Hildesheim 1919). -G. Bonamente, «Tendenze e metodologie negli studi sul mito classico», C&S 23, 1984, 48-53. -P. Boyancé, Études sur la réligion romaine, École Fra9aise de Rome, 1972.

-D.C. Branad, Augushus lo Nero: .4 Sourcebook on Roman Hisíory .31 D.C - AD. 68, London and Sydney 1985. -A. Brelich, «Storia deBe reigioni: reigione romana (193948)», Doxa, 2, 1949, 136-166. -J. N. Bremmer, N.M. Horsfall, Roman My/h and Mythograpity, London 1987. -L. Brisson, EinjUhnung itt

of man, sobre las transformaciones de las estructuras mitológicas en el mundo postrenacentistas). -1. Carlier, «Science divine et raison humaine», Divina/ion et Rationalité, Paris 1974. -PA. Carozal, «Due maestri di fenomenologia storica delle reigioni: Uberto Pestalozza e Mircea Eliade», Aga/he Elpís. Studi storico-religiosi orzare U. Bianchi, Roma 1994, 35-62. -J. Champeaux, La religion romaine, Paris 1998. -R. Chevalier. «L’étude de la religion romaine en Italie du Nord. Aspects methodologiques», BAL 15, 1984, llss. -P. Chini, La re/igione, Roma 1990. -1. Chirassi Colombo, «Modalitá delJ’interpretaíio cristiana di culti pagani», Mondo Classico e Cristianesimo, Roma, 1982, 29-42. -C. Ciernen, Fon/es Historiae Re/igionum ex auctoribusgraecis el latinis collectae, Bonn 920ss. 1 -C.N. Cochrane, Christianity and Classicat Culture. A Studyof Thougth and Actionfrom Augustas toAugustine, Oxford 1940 = Crisrianismnoy Cuí/ura clásica, México-Madrid-Buenos Aires 1949 y 1983. Tu. Corbishley, «La religión de los romanos», en F. Kónig (cd.), Cristo y las religiones de la tierra, Madrid 1961. 131-156. -Ti. Cornelí, Tite Beginning of Rome: Ita/y and Rome from tite BronzeAge to tite Puiric Wars

-T.J. Corneil aad /P. Matthews, Atlas of/he Romair World, Oxford 1982 = Roma, legado de un imperio, Barcelona 1989. -JA. Crook, «Political history, 30 B.C. to AD. 14», CAR, 10, 19962, 70-1 12. -E. Cuniont, Études Syriennes, Paris 1917. -P. Debord, Aspecís sociaux el écouzomiques de la vie religieuse dans l’Anatolie greco- romaine, Leiden, EPRO 88, 1982. -A. Degrassi, Scritti vari di anticititá, 4 vols. Reme 1962-71. -J. Deininger, Die Provinziallandíageder rómischen Kaiserzeit vonAugustus bis zum Ende des dritíen Jahrhunderts n. Chr., Múnchen 1965. -1. Delumeau

-U. Dumézil, La Religion romaine archaique. Avec un appendice sur la religion des ¿Irusques, Paris 1965. -O. Dumézil, Mito yEpopeya, 1, Barcelona 1977; II, Tipos épicos indoeropeos: un héroe, un brujo, un rey, México 1996; III, Historias romanas, México 1996. —F. Dunaud, P. Lévéque, Syncrétismes dans les religions de l’Antiquité, Leiden 1975. -W. Eck, Religion uno! Geseflscitaftin derr5mischen Icaiserzeií. Kolloquium von Friedrich Vittingitoff. Vienna 1989. -W. Eck, «Religion und Reigiositás in der soziopolitischen Fíihrungsschicht der hohen KaiserzeiN, Religion und Gesel/scitafi in der rómisciten Kaiserzei/, Kóln 1989, 15-51. -M. Eliade, «La religión romana desde los orígenes al proceso de las Bacanales», en su Historia de las Creencias y de tas ideas religiosas, ti, Madrid 19’78, 115-141. -P. Fabre, «La religion romaine», en M. Brillant et R. Aigrain, Histoire des Religions, tomo III, Paris 1955, 293-432. -O. Feeney, Litera/ure and Religion at Rome. Cultures, Conlext ano! Beliefs, Cambridge 1998. -E. Febrie, Die kutrísche Keuschheit ¿ni Altertuin, Giessen 1910 (repr. Berlin 1966). -E. Feil. Religio. Die Geschichte emesneuzeillichen Grundbegnffs vom Fra hcitristenuunis bis zur Reforma/ion, Górtingen 1986. -Y Ferguson, ¡he Religions of/he Ronzan Empire. London /979; lthaca 1985. -1. Ferguson. «Divinities», en M. Grant, R. Kitzinger (eds.), Civilization of/he Ancient Mediterranean. Greece ano! Rome. Vol. II, New York 1988, 847-860. —J. Ferguson, «Roman Cults», en M. Grant, R. Kitzinger (eds.), Civilization of tite Ancient Mediterranean. Greece and Rome. Vol. II, New York 1988, 909-923. —L. Filippi, «Existe una mitologia romana?», QuadernidiA va/Ion. 1, 1982-1983, 12-16. -O. Filoramo, (coord.), S/oria de//e religioni. 1.- Le religioni antiche, Bari 1994. —J.T. Fitzgerald (ed.), Greco-Roman Perspectives on Friendsitip, Atlanta, SBL, 1997. -M.Th. Fógen. Die Enteignung der Waitrsager. 5/zuñen zum itaiserlichen Wissensmonopol un der Spátantike, Frankfurt 1993. O. Forni. «Compromessi religiosi fra occidente cd oriente in etA repubblicana e all’inizio dellImpero Romano>,, Scritti vari di síoria, epigrafia e an/ichitá romane, Roma, 1994. -W.W. Fowler, Tite Roman Festivals of lite Period of/he Republic, London 1899. -W.W. Fowler, Tite religiou.s experience of Roman People, London 1911. -W.W. Fowler, Roman ideas of Dei/y in lite Lasí Century before tite <2/iristian Era, London 1914. —A. Fraschetti, «Annalistica, mitologia e studi storico-religiosi». DCIA 9-10, 1976, 604ss. -JO. Frazer, La rama dorada, México, 1951. —O. Freyburger. Sectes religieuses en Gréce et a Rome, Paris 1986. -FI. Fugier. «Religion romaine er protestation”, Arch.Soc.Relig. 12, 1967, l7ss. -J. Cagé, «Le paganisme impériale A la recherche dune téologie vers le meieu du III siécle», 4AI4M 1972, 12. -J. Gagé, Etiquetes sur les síructures sociales et religieuses de la Rome primitive, Bruxelles 1977. -MR. Cale, My/it ano! Poetry iii Lucretius, Cambridge 1994. -C. Gallini. Proles/a e integrazione ne/la Roma antica, Bari 1970. -FI. (jalsterer. Herrscitaft und Verwalhung im republikanisciten Italien. Munich 1976. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 31

-M. García Valdés (ed.), Estudios sobre Plutarco: ideas religiosas. Madrid 1994. -J.F. Gardner, Mitos romanos, Madrid 1995. -M. Gelzer, Kleine Scitr¡ften, 3 vols., Wiesbaden 1962-1964. -H. Gesche. Die Vergot/ung Caesars, Kallmuúnz 1968. -A. Giardina, Societá romana e impero tardoantico II, Roma 1986. -IL. Girard «Interpretado romana. Questions historiques et problémes de méthode Rey. Hist. e/ Pitil. Reí,, 60, 1980, 21-27. -E. Gral’, Nordioniscite Kulte. Religionsgeschicittlicheuna’ epigrapitiscite Untersucitungen zu den Kulten von Chios, Erythrai, Klazomenai una’ Phokaia, Roma 1985. -A. Grenier, El genioromano en la religión, elpensamien/oy el arte, México 1961 (orig. Paris 1925). -3. Gaudeniet, «Societé religieuse et monde laic au bas-empire». lura 10. 1959. 86-102. -J. Gaudemet, institutions de 1‘An/iquité, Paris 1967. -J. Geffcken, Der Ausgang der Grieschicit-Rómisciten Heidentums, Darmstadt 1963. -5. Georgoudi. J.P. Vernant, Mytites grees amfigure de l’anuiquiíé au baroque, Paris 1996. -M. Goodrnan, Mission and Conversion. Proselytizing itt tite Religious His/ory of tite Ronian Empire, Oxford 1995. -F.C. Grant, Aircient Roman religion, New York 1957. -A. Grenier, Les religions étrusque el romaine, Paris 1948. -ES. Gruen, Tite la.s/ Generation of tite Roman Republic. Berkeley 1974. -M. Guarduccí, Scritti scelti sulla religione greca e romana e smi cristianesimo, Leiden 1983. -J. Guillén, Iirbs Roma. Vida y costumbres de los romanos. 111: Religión y ejército, Salamanca 1980. -Ch. Guittard, «La religion romaine», en J.Martin (ed.), La Rome antique. Histoire et civilisation, Paris 1994. —R. Gunther, «Politik und Religion in Rom im 2 Jh. y. u. Z.», Klio, 68, 1986, 580-582. -R. Gunther, «Der politischen-ideologische Kampf in der rómisehen Religion in den Ietzten zwei Jahrbundert y. u. Z.», Klio, 42. 1964. 209-297. -JA. Hartung, Die Re/igion der Rómer, Erlangen 1836. -W. Helbig, Fílitrer dmrcit

-O. Koeppel, «Dic historichen reiefs der rómischen Kaiserzeit. IV. StAdrómische Denkmáler unbekannter Bauzugehórigkeit aus hadrianisclicer bis konst.Zeit», BJ. 186, 1986, 1-90. -T. Kóves-Zuiauf, Reden uno! Scitweigen. Múnchen 1972. -P. Jal, «La propagande religicuse á Rome au COUTS des guerres civiles de la fui de la République», AC, 30, 1961, 395414. -D. Janes, Paganism un tite Ronzan Empire, New haven 1981. -1. Mangas, «La difusión de la religión romana en la crisis de la República», italia e Hispania en la crisis de la República romana, sepí. 1993, Madrid 1998, 403-412. -PA. Marquardí, Le adíe diez les Romains, Paris, 1889, 2 vols. -6. Martorana, “Qu’est-ce ‘l’époque axiale pour Ihistoire des religions et des ídéologies?», Revme de la Soc. E. Renan (Paris collége de France), 41, 1991-1992, 93-109. -A. Mastrocinque, «Ricerche sulle religioni italiche”, SE, 61. 1995, 139-160. -J. Matthews, Political Life and Culture ¡ir late Roman Society, London 1985. -M. Mayer (cd.), Retigio deorum, Barcelona 1992. -5. Mazzarino, Aspe/ti sociali del quarlo seco/o, Roma, LErma, 1951 -5. Mazzarino, «Prima cathedra”, MéI.A.Piganio/. Paris, 1966, 165ss. -S. Mazzarino, Antico, Tardoantico ed era constantiniana, Bari 1974. -R. Meiggs, Roman Ostia. Oxford 1973’. -K. Meister, 5/udien zur Sp racite, Literalur und Religion der Rómer, Prankfurt aín Main 1987. Romana Retigio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 33

-O. Mensching, Das iteilige Scitweigen. Eme religionsgescitichte Unlersmcitung, Oiessen 1926. -M. Meslin, «Nationalisme, Etat et reigion A la fin du IV siécle», ASR 18, 1964, 3-20. -M. Meslin, L ‘itomme romain, des origines au Y” siécle de no/re ére. Essai dan/itropo/ogie, Paris 1978. -A.K. Michels, «Review of K.Latte, Rómiscite religionsgesciticitte»,AJP, 83, 1962, 434ss. -A.K. Micheis, «The versatility of religio», en Tite Mediterranean World. Papers preseníed in Honour of ChIten Bagnani, Peterborougb, Ontario 1976, 36-77. -JO. Mikalson, Religion in Hellenis/ic A/hens, Berkeley 1998. -F. Millar, Tite Rotnan Empine and iís Neigitbours. London 1981. -F. Millar, Tite Roman Near Ea.s/, Cambridge, Mass. 1993. -A. Momigliano, Contribulo a/la storia degli studi classici, Roma 1955; Secondo Con/riba/o, Roma 1960; Terzo Contributo al/a síonia deg/i stadi classici e del mondo antico, Roma 1966; Quarlo Contnibuto, Roma 1969; Quinto Con/riba/o, Roma 1975; Sesto Conínibato, Roma 1980; Se/timo Con/riba/o, Roma 1984; -O/lavo Contribulo, Roma 1987; Nono Con/riba/o, Roma 1992. -A. Momigliano, «Pagan and Christian Historiography in ¡be Pourth Century A.D.», en A. Momigliano (ed.), ¡he Conflic/ between Paganism and Christianity in tite Four/it Cen/ury,

Oxford 1963, 79-99 (= Terzo Con/riba/o, 87-109). (= «Historiografía pagana y cristiana en el siglo IV», Conflicto entre paganismo y cristianismo en e/siglo 1V, Madrid 1989, 95-116). -A. Moinigliano, «Popular Religious Beliefs aud ¡be Late Roman Historians», en 5/udien in Church Hisíory. vol. VIII, eds. CO.>. Cuming, O. Baker (Cambridge U.P. 1971), 1-18. A. Momigliano, «KO. Mullers Pro/egomenazu einerwissenschaftlicitenMythologie and the Meaning of Myth>’, Annali della Scuola Norma/e Superiore di Pisa, 13/3, 1983, 673-689 (=Se/timo Conínibuto, 271-286). -A. Momigilano, «Sulla religione romana», en Problemi di religione romana, RSí 96, 3, 1984, 771-783. -A. Momigliano, «The Theological Efforts of ¡be Roman Upper Classes in te Pirst Century B.C.», CPb. 79, 3. 1984, 261-277 (= O/lavo Con/riba/o, 261-277) (= De paganos, judíos y cristianos, México 1992, 99-126). -A. Momigliano, «Ancient Biography and te Study of Religion in te Roman Empire», Annali della Scmola Normale Superione di Pisa, serie III, vol. XVI, fasc. 1, 1986, 25-44 (=01/ayo Coníributo, 193-210) (= De paganos, judíos y cristianos, México 1992,261-289). -A. Momigliano, «Questioni di metodologia della storia delle religioni», Rivista 5/onica Italiana XCVIII, fasc. 1. 1986, 120-125 (“49/lavo Con/ributo, 402-407). -A. Monúgjiano, «Historiography of Religion: The WesternTradition», ¡he Encyclopedla of Religion, vol 6, New York 1987, 383-390 (=0/lavo Con/riba/o, 27-44) (= De paganos, judíos y cristianos, México 1992, 25-55). -A. Moxnigliano, «Roman religion in ¡be Empire”. Tite Encyclopediaof Religion, vol. 12, New York 1987, 452-47 1 (= O/lavo Con/ributo, 239-259)(= De paganos, judíos y cristianos, México 1992, 290-327). -A. Momigliano, «Historiografía pagana y cristiana en el siglo IV», en A. Momigliano, El conflicto entre paganismo y cristianismo en el siglo IV, Madrid 1989. 95-116. 5. Montero, La religión romana antigua, Torrejón 1990. 34 5. MONTERO -5. PEREA

-5. Montero, «La Historia de las Religiones ante la reforma de la enseñanza universitaria», en Actas del Simposio sobre didáctica de las Humanidades Clásicas, Madrid 1990, 133-140. -F. Mora, «Per una tipologia del politeismo». Tite No/ion of Religion itt Comparative Research, Roma 1994, 823-830. -F. Mora, II pensiero síonico-religioso an/ico. Amtori grecí e Roma. 1: Dionighi dAlicarna.sso, Roma 1995. -C. Moratti, Identiuy and tite Sacred, Oxford 1976. -D. Musti, Tendenzenella síoniografla romana e greca su Roma arcaica, QuadUrb 10, 1970. -R. Mfltb, “Lidea della religione romana”, 5/adí romani 7, 1959, 390-404. -R. Mflth, «Rómische Religion», Ser/a pitilo/ogica Aeniponla, 7-8, 1962. 247-271. -R. MUth, «Vom Wesen rómischer ‘reigio», ANRWII.16.1 (1978). 290-354. -R. Miith, Einflirung in die gniescitiscite und rómiscite Religion, Oarmssadt 1988. -MA. & U. Myers Imel, Goddesses itt World Mylito/ogy, Oxford 1996. -C. Nicolet. Le métierde ciloyen dans la Rome républicaine, Paris 1976. -MP. Nilsson, Historia de la religiosidad griega, Madrid 1953, 115-220. -MP. NiIsson, GeschichEe den gniechisehen Religion, 11: Die heflenisíische uno! rámiscite Zeil. Múnchen 1961. -II. N¡ssen, Orienta/ion: Studien zar Geschich/e den Retigion, 2 vols, Berlin 1906-1907. -A.O. Nock, «Reigious Developments from the close of the Republic to the death of Nero>’, Cambridge Ancient Histoy. X, 1934, 465-511. -AD. Noek, Essays on Religion aid tite Anciení World, Oxford, Clarendon Press, 1972, 2 vols. -A.O. Nock, «A Feature of Roman religion». Essays att religion ano! lite Anciení World, Oxford, Clar.Press, 1972, 1, 19-33. -JA. North, «Conservatism nad change in Roman religion». Pap. Bni/. Sch. Rome, 44, 1976, 1-12. -JA. North, «Noveltry and choice in Roman religion». JRS, 70. 1980, 186-191. -JA. North, «The development of religious pluralisin», en J. Lieu, J. North, T. Rajak,

¡he Jews among Pagans ano! Chnis/ians in lite Ronzan Empine. London - New York 1992, 174- 193 -R M Ogilvie, Los romanos y sus dioses, Madrid 1995. -M. I’allotino, Etruscologia, Milano 1968. -REA. Palmer, Roman Religion and Roman Empine. Five Essays, Philadelphia Penns. 1974. -A. Pastorino, La religione romana, Milano 1973. -U. Pestalozza, Pagine di neligione mediterranea, Milano 1945. -U. Pestalozza, Religione mediterranea: vecciti e nuovi s/udi. Milano 1951. -H. Peter, Histortcoram Romanorum Reltquiae, Leipzig 1906~142. -R M Peterson, ¡he Cul/s of Campania, Rome 1919. -U. Pettazzoni, Saggi di 5/oria del/e neligione e di milologia: la fonmazione del monoteismo, Roma 1946. -U. Pettazzoni, Italia religiosa, Bari 1952. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 35

-R. Pettazzoni, «State religion and individual religion in ¡be religious history of ltaly”. Essays oit tIte history of re/igions, Leiden, 1967. 203-214. -R. Pettazzoni. Mi/ti e leggende. 1. Itt principio: itt mile del/e onigini, Torno 1990. II. Tra dei e demoni, Torno 1990. 111. II regnodell aomo, Torno 1990. DI. L >uomo e it som destino. Torno 1990. Y Dat caos al cosmo: mi/ti aslnali, Torno 1991. Vi. Quando le cose enano vive: mili della natura, Todito 1991. -5. Penzella, Elementí di neligione romana arcaica, Roma 1974. -Ch.R. Philips, «The Sociology of Religious Knowledge in ¡be Roman Empire to A D 284”, ANRW, 11.16.3 (1986), 2677-2773. -G. Ch. Picard. Les Religions de ltlfnique Antique, Paris 1954. -G. Piccaluga, Aspe/ti e problemí della neligione romana, Firenze 1974. -O. Piccaluga, Minulal. Saggi di sioria del/e retigioni, Roma 1974. -1. Pighi, La religione romana. Tormo 1967. -T. Potter, Ronzan ita/y. London 1987. —L. Preller und II. Jordan, Rórniscite Myíitologie. Berlin 1881-1883. 2 vols. -A. Prieto, Religión e ideología en el imperio romano, Madrid 1979. —A. Prieto, <‘Ideología de las religiones romanas no oficiales. Notas sobre la función ideológica de la religión romana», en Paganismo y Cristianismo en el Occidenle (Memorias de Historia Antigua, 5,1981), 7-18. -K. Prfinan, «La religión delhelenismo», en E. Kónig (ed.), Cristo y tas religiones de la tierna, Madrid 1961, 157-231. 6. Radke, «Das wirken der rómischen Gétter”, Gymnasium 77, 1970, 23-46. -6. Radke, «Beobachtungen zu einem Gótternamen», MH. 34, 1977, 191-198. O. Radke, Die Gó/ter Ali/aliens, Múnster 1979. O. Radke, Zar Entwic/clung den Gouesvorslellung and den Goltesvereitrung itt Rom. (Impulse der Forchung 50), Oarmstadt 1987. O. Radke, «Nouveaux points de vue sur la nientalité religicuse des Romains», Kernos, 4, 1991. -E. Rawson, Inteltectual Life itt lite Late Roman Republic, London 1985. -E. Rawson, Roman cal/une ano! Sociely, Coliecled Papers, Oxford 1991. -5. Reinach, Culíes, Mylites e/ Religions. Paris, ed.Leroux, 1905, 3 vols. Reedición en Paris 1996, 1 vol., édition ¿tablie, présentée et annotée par II. Duchéne. -J. Ries, «Un regard Sur la méthodologie historico-comparative en Histoire des Religions», Agatite Elpís. Studi slorico-religiosi itt onore U.Bianciti, Roma, 1994, 121-148. -IB. Rives, Religion and Aatitorily itt Ronzan Carthagefrom Augustus lo Consíantine, Oxford 1995. -L. Robert, He/lenica XI-XII, Paris 1960. -L. Roben, Opera Minora Selecta, Amsterdam 1969-1990. -J.V. Rodríguez Adrados, Milos Clásicos, Pamplona 1992. -H.J. Rose, Pnimitive Cuí/une itt Ita/y, London 1926. H.J. Rose. «Qn ¡be Relations between Etruscan aud Roman Religion», SMSR. 4, 1928, I6lss. -II.>. Rose, Anciení Roman Religion, London 1948. -H.J. Rose, “Roman religion 1910-1960», JRS, 50. 1960, 161-72,11 36 5. MONTERO -5. PEREA

-A. Ruiz de Elvira, Mitología clásica y música occidental, Alcalá de Henares 1997. -3. Rudhardt, «Le fictif et le faux, l’authentique et le vraidans Ihistoire des religions», HRH, 213, 1996, 5-23. -O. Sabbatucci. «Patrizi e plebei nello sviluppo della religione romana», SMSR, 24-25, 1953-1954, 76-92. -O. Sabbatucci, Lo Sta/o come conquista cultura/e. Ricencasulla re/igione romana, Roma 1975. -M. Sahilus. Hislorical Metapitors and Mytitica/ Realities, Ano Arbor, Michigan, 1981. -HA. Sanders. Ronzan History aid Mytitology, New York 1910. -E.T. Salmon, Samniu,n and tite Sammiles, Cambridge 1967. -E.T. Salmon, Roman Colonization anden tite Republic, London 1969. -A.E. Samuel, Gnee/c ano! Roman Citrono/ogy, Munich 1972. -O. Sauron, Quid deum? L expression plasíiqae des ideologies politiques el rellgieuses a Rome, Roma 1994. -SM. Savage, «The cults of ancient Trastever», Men. Amen. Acao!. Rome, 17, 1940,26- 56. -K. Schefold, Die Góltersage itt den klassichen und hel/enislisciten Kunsl, Munich 1981. -3. Scheid, Religion el pieté á Rome, Paris 1985. -3. Scheid, «La parole des dieux. Loriginalité de dialogue des Romains avec leurs dieux», Opus 6-7, 1987-19&9. 125-136. —R. Scheid, La religión en Roma, Madrid 1991. -R. Schieder, Civil Religion: Die religióse Dimension den po/itisehen Ka/tan, Gñtersloh 1987. -R. Schilling, «Le Romain de la fin de la Républiqee et du début de l>Empire en face de la religion». AC. 41, 1972, 540-562 = Riles, Cuues el Dieta de Rome, Paris, 1979, 71-93. -R. Schllllng, Rites, Ca/les, Dieta de Rome, Paris, 1979. -R. Scbilhing, «Religión romana», en C.J. Bleeker y 6. Widengren (ed.), Historia neligionum, 1, Madrid 1973, 435-482. -R. Schifling, Rites, cuí/es dieta de Rome (Études et Comnientaires 92). Paris 1979. -U.W. Scholz, «Me¡bodology inthe investigation of Roman reigion». AClass., 33, 1990, 77-90. -F. Schmidt, Limpensable polylheisme. Etudes dhisloriographie netigieuse

-J.Z. Smit, DrudgeryDivine. Onz tite CompanisonofEanly Christianities ano! tite Religions ofLate Antiquiry. New York 1990. -M. Sordi, “L’idea di crisi e di rinnovamento neJia concezione romano-etrusca della storia”, ANRW, 1.2 (1972), 781-793. -J. Straub, 5/udien zur Historia Augusta, Berna 1952. -3. Straub, Regeneratio Impenii. Aufsá/ze iiben Roms Kaiser/unu ano! Reich mm Spiegle den heidnisciten mnd chns/liciten Publizistik, Darmstadt 1972. -J. Straub. «Reflexion sur le religion et politique aux temps du Bas-Empire», Tnansformaíions el Conflicts au IV siécle, Bonn, 1978, 127-133. -DE. Strong, Roman Ant, Harmondsworth 1988. -K. Strobel, Das Impenium Romattum im 3 Jaitritunden, Suttgart 1933. -3. Teixidor, Tite Pagan God: PopularRe/igion un tite Greco-Roman NeanEasí, Princeton 1977. -M. TorelIl, «1 culti», Archeologia Laziale VI, Roma 1984, 412-416. -R. Turcan, Les cal/es onienlau.x daus le monde romain, Paris 1989. -R. Tunan, Religion romaine, Leiden 1988. -R. Tunan, Tite culis of/he Roman Empine, Oxford 1996. -N. Turchi, «La reigione romana all’VIII Congresso internazionale di Storia dell Reigione». 5/udRoin. 3, 1955, 447451, -N. Turchi, «La religione di Roma antica», en Sloria de Roma, Bolonia 1939. -N. Turchí, «La religione dei romaul», en Storia del/e Religioni, Firenze 1963, vol.lll, 1-123. -FI. Usener, Italiscite Mythen (1875 = Kleine Schn¡fien, II. Leipzig 1912). -K. Vierneisel, Rómiscites im Antikenma.seum, Berlin 1978. —H. Wagenvoort, Roman Dynamism. Studies itt anciení roman Thougit/, Lerzguage aid Custom, Oxford 1947. -II. Wagenvoort, 5/udies itt Reman Literature, Culture aid Religion, Leiden 1956. -FI. Wagenvoort, «Wesenzíige altrómische Religion», AMI?W 1.2 (1972), 348-376. -PL. Van flerg, Éíade cnitiqme des seuncesmylitographiques grecques el latines (saufle De dea Syria), Leiden 1972. -R. Van den Broek; T. Baarda; and J. Mausfeld, Knowledge of God in tite Graeco- Roman world, Leiden 1988. -M. Van Doren, «PeregrinaSacra. Ofrizielle Kuktúbertragungenmi alten Rom». Historia, 3, 1954, 483-497. -H. Von Ilesberg, «Archáologische DenlanAlerzu den rómiscien Góttergestalten», ANRW 11.17,2 (1981), 1032-1199. —J.B. Ward-Perkins, Pompeii AD. 79, London 1976. —A. Wardman, Religion aid S/alecrafl among tite Romans, London 1982. R. Warner, Men ano! Gods, Harmondswhorth, Middlesex, 1952. —A. Watson, Tite Sta/e, Law and Religion: Pagan Rome, Atenas 1992. -CM. Wells, ¡he Roman Empine. London 19922. -D . N. Wigtil, «The lndependent Value of Ancient Religious Translations», ANRW II, 16.3, 1986, 2052-2066. 38 5. MONTERO -5. PEREA

-E. Will, Le reliefcultuel gréco-romain. Contnibulion a (‘histoine de lar/ de (‘Empine Romain, Paris 1955. -BR. Wilson, Religion itt Sociological Penspective, Oxford 1982. -6. Wissowa, Religion uno! Ka/tus den Roznen, Múnchen 19122 tomo IV/4 del

llano!buch der klassischen Altentumwissenschajt dirigido por 1. von Miiller y W. Otto. - O Wissowa, <‘Dic rómischen StaatspristertúmeraltíateinicherGemeindekulte», Hermes, 50. 1915, 1-33. —6. Wissowa, «lnterpretatio romana. Rómisclie Gótter in Barbarenlande», ARW, 19. 1916-19. -A. Wlosok, «Rémischer Religion- und Gottesbegriffin heidnischer unO christlicher Zeir’>, Anlí/ce aid Abendland 61970, 39-53.

Varios autores:

Aga/hé Elp?s. S/adi sionico neligiosi itt onone di Ugo ¿9ianciti, a cura di O. Sfameni Gasparro. Roma 1994. Cnistianesimo latino e ca/luna greca fino al sec. IV, Alti del XXI incontro di studiosi dell ‘anticititá cristiana. Roma 1992. Le detil neligieux dans la cité anlique. Table Ronde Roma, avril 1978, Roma 1981. —Eliade-Dumézjl. Actesda colínque International, Lux embomng, avril, 1988, Luxembourg, 1988. -Eiu.s Virtutis Studiosi. Clarsical aid Posíclassica/ 5/udies in Memory of Frank Edwand Brown (1908-1988), Hanover anO London 1993 (R.T. Scott, AR. Scott). -Enciclopedia dei mili. Le gesia, i componlamenii, le melamo,fosi degli dei e degli enoi greci e romani, t9Vl. -Enfants el enfances aans les mytologies. Acies da colloqae. Nanterre 1992. -Expression da saenédans les grandes neligions, 3 vols., Louvain-la Neuve, 1978-1986. -Mélanges 1. fleurgon, L ‘Italie prénoznaine el la Rozne népublicane. Mélanges nifenís rl J. Heungons, Rome 1976. -Tite notion of ‘neligion’ in coínpanaíive nesearch. Selecled Pnoceedings of tite XVI Congress of lite Iníernational Associaiionfon lite Hislory of Reiigions, Rozne, 3-8sepíembrer 1990. Roma 1994. -La religión romana en Hispania, Madrid 1981. -Religione e cillA nel mondo antico. Con vegno di Bnessanone (Bnáen), 24-27 oíl. 1981, Roma 1984. -Roma Medio Reppuh/icana. Aspeííi cal/una/idi Rozno e delLazio mdseco/iIV e ¡¡1 a. Roma 1973. -Le simbo/isme Jons te ca/le des grandes ne/igions. Acíes da colínqme de Louvain-la Neuve, oct.1983, Louvain 1985. -Temps mythique el ieznps hisioniqae Jons les tnaditions anciennes, Bruxelles 1988. Iv DICCIONARIO TEMÁTICO Y DE AUTORES

Romana Reli,gio ¡ Rellgio romanorum Diccionario Bibliográfico 41

ABORTO: W.A. Krenkel, «Ocr abortus in der Antike», WZRostoc/c 20, 1971, 443452. E. Nardi, IIprocunatoabontonel mondo gneco-romazw, Milano 1971. S.K. Dikinson, «Abortion in Antiquity», Are/husa 6, 1973, 159-166. W.J. Watts, «Ovid,¡be law and ¡loman society on abortion<, Ada classica 16, 1973, 89-101 M T Fontanille, Avontemení et contraceptiondans la médicine grico-nomaine, Paris 1977. E. Nardl, «La donan antica riel dramma del voluto aborto», Misoginia e mas citilismo itt Grecia e itt Roma, Genova, 1981, 9-26. —.CoNTRACEPCIÓN.

ABRAXAS (A/3pa4a~j: 1-!. Leclercq. «Abraxas», Dic/Arcit. Chrétienne el de hturgie, 1. 1924, 127-155. AA. Barb, «Abraxas Studien»,Hommages W. Deonna, Bruxelles 1957, 67— 86. C. Bonner, Studies en classicalAmuleís, 1950, 123-316. L. ,lanssens, «L’apport de perse aux ¿tudes néroniennes: Abraxas, le dieu de Néron»,Neronia, 1977, II, Clermont—Ferrand, 1982, 191-222. M. LeGlay, «Abraxas». LIMCI, 1981, 2-7. T. Dimitrijevie, «Piécedeplomb gnostique Abraxas», CN, 99, 1989, 481-483. R. Merkelbach, M. Totti, Abraxas. Ausgew¿Jlíe Papyni Religiósen und Magisciten mita/ls, i, Kóln 1990. H. Harrauer, J. Chehade. «Soubrom, Abrasax, Jahwe u.a. aus Syrien», Tyche, 7, 1992. 39-44. F. Marco, «Abraxas. Magia y religión en la Hispania tardoantigun», en 3. Alvar e/al. (eds.), Héroes, Semidioses y Daimones, Madrid 1992, 485-510. MM. González, ML. Prieto, «Ein Abrasax-Ring aus ‘La Olmeda’ (Spanien)», ZPE, 97, 1993, 130. L. Janssens, «La fausse énigme de J’abracadabra. Le medicinemystique da culte dAbrasax», He¡n2anlica, 1994, 451ss. Y>. Witts, «lnterpreting tIre Brading Abraxas Mosaic», Britannia, 25, 1994, 111-117.

ABSTRACCIONES: HL. Axtel), Tite deiflca/ion of abstnact ideas itt Romon Litera/are and ¿nscn¡ptions, Chicago 1907. RL. Lind, «Roman religion and Ethical Tought abstraction arid personification». CJ, 69/2, 1974, 108-119. HL. Axtelí, Tite Deification ofAbstract Ideas itt Roman Lileratune aid Inscrip/ions, Chicago 1987. -AMOR -»BONUS EVENrUS -FELICrrAS

ABUNDANCIA (Abundantia): R. Fontán, «Significación, naturaleza y vigencia de Abundantia, divinidad del bienestar’>, AEspA 49, 1976, 103-118. 11. Fontán. «Abundantia», 0ps e/la conception di vinede l’abundamia dans la religion LIMC 1. 1981, 7-10. Y>. Pouthier. nomainejusqa ‘a la moni dAuguste, Paris 1981. D. Castriota, ¡he Ana Pacisaugustae ano! tite lmagitteryofAbundance itt Laten Greekaid EarlyRoznan ImperialAnt, Princeton 1995. -‘01>8

ACCA LARENTIA: C. Pascal, «AccaLarentia e il mito delia Tena Mater”, Bulí. Comin. 22, 1894, 348-350. W.F. Otto, «Rómische sagen III. Larentalien und Acca Larentia». meiter Síadien 35, 1913, 62-74. LII. Taylor, “TIre mother of the Lares”, AJA, 29, 1925, 299-313. U. Pestalozza, «Mater Larum e Acca Larenzia», RIL. 66, 1933, 943-944. A. Momigliano, «Trefigure mitiche: Tanaquilla, Gaia Caecilia, Acca Larenzia», Misc. Fac. Len. Torizzo, 1938 (= Quarto Contribulo, Roma 1969, 471-479). P. Mingazzini, «Oue pretese figure mitiche, Acca Larenzia e flora», Aíhenaeum, 25, 1947, 140-165. U. Pestalorza. M¿nerLarum eAcca Lanentia itt religione medilernanea, Milano 1950. 0. Sabatucci. «II mito di Acca Larentia», SMSR, 29. 1958, 41-76. 0. Radke, «Acca Larentia und die fratres Anales. Bin Sttick rómisch-sabinischer Friihgeschichte», AZVRW 1.2, 1972, 421-441. A.W.J. Ifolleman, «Larentia, Hercules and Mater Matuta (Tibíl. 5)», AC. 45, 1976,197-207. PE. Arias, «Acca 42 5. MONTERO —5. PEREA

Larentia»,LIMCI, 1981. 10-11. M. Marazzi, «AccaLarentia’>. S/rennadei Romanisti Roma 1987, 349-362. M. Beard, «AccaLarentia gains a son: Myths and Pries¡bood at Rome»,en MM. Mackenzie (cd.), Images of Aulo rity. Papens lo Joyce Reynolds. Casnbridge 1989,41— 61. -MATER LARUM

ACEITE: M. Bohrxnann. «L’buile dans le judaisme antique», DHA 15, 2, 1989, 65-74.

ACTEÓN (Aclaeon, ‘Axraúzv): 5. Ben Mansour, «Diane et Actéon», Africa, 13, 1995, 95- loo. ADIVINACIÓN: A. di Mauro Todini, Divinazione e magia nelle costitazioni impeniali del IV seco/o, Roma, sin nilo. A. Bouché-Leclercq, Hifloire de la divination duns l’An/iquité, Paris 1882. 4vols. E. Luebeck, Das Seewesen den Gnieciteruna!Rómer, Berlin 1891.2 vols. 1, Sardeila, «Prognosis e mantike ir Origine», Sogni, visioni e profezie nell’anlica cnistanesimo, Augustinianum, 29, 1989, 281. VR. Staehlin, «Oas Motiv der Mantik fin antikew Drama», RGVV, 12, 1912, lS3ss. W.R. Hafliday, Greek Divina/ion: a Study of ¡15 MetitodsandPnina~es,London 1913. M. Guarducci, «Veleda», RPM, 21.1945-1946,163- 176. JI>. Vernant, «Ladivination. Contexte et sens psychologique des rites cides doctrines», Jounna/de Psycitologie, 1948, 299-325. L. Herrmann. «Le taus prophéte á la cicogne (Julios Capitolinus, Vil.Marc.Aunelii, 13, 6)’>, Mél. ).Levy, Anninsí. Phil.Hisl. Oriental. Braxelles. 13, 1955, 179-186. 0. Neugebaner, H.B. van Hoesen, Greek Honoscopes, Ehiladelphia. 1959. 0. Brendel, «Two Fortunae: Antium and Praeneste», Amen. J. Ancit., 64, 1960, 41-47. II. Bloeh, «La adivination romaine et les livres sibyllins», BEL 1962, 118-120. E. Oswald, «Zum Problem der Vaticinia Ex Eventu», ZATW, 75, 1963, 27-44. R. Bloch, «La liberté et la determinisme dans la divination romaine>’, ¡¡omm á J. Bayel, Bruxelles 1964, 89-100. 6. Park, «Divination and its Social Contexts», Journal of Boyal Antitopological has/ita/e 93, 1963, 195-209. II. Bloch, «Liberté et determiisme dans la divination étrusque». Studi L. Ban/i, Roma 1965, 63-68. P. Vicaire, «Platon et la divination», REO, 83, 1971, 333-350. 1. Bottéro, Sympíomes, signes, escritures. Divina/ion el Rationonalité, Paris 1974. L. Brisson, «Dobon usage du derégíement», en Divinalion el Rationalité, Paris 1974. D. Grodzynski, “Par la bouche de l’empereur». en J.P. Vernant ’. Bull.Ant.Bescit., 54, 1979, 49-58. iP. Vernant (ed.),Didnazione e razionalilá, Tormo 1982. 6. Donnay. «lnstrument divinatoire d’époque romaine», Apaznér de Synie. Bitan des nechencites ancitéologiques 1973-1979. 1984, 203-210. N. Denyer. «The case against divination: an examination of Ciceros De divinotione», Proc. Camh. Philol. Soc., ns. 31, 1985, 1-10. N. Denyer. «Thc case agains divination: an exarnination of Ciceros De divinatione>,, PCPJ%S 211, 1985, 1-10. E. Cuiliaumont, «Laeva prospera. Remarques sur la droite et la gauche dans la divination romaine,’, Diléra/clAsá Pos eidon, Genéve-Paris, 1985, 159-177. E.H. ?airault, «La divination en Etrurie. Le IV”»’ siécle, période critique”, Romana Reilgio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 43

Caesanodunum 1985, suppl. 52, SQss. R. Bloch, La adivinación en la Antigaedad, México 1985. 1.1. Sayas, «Los adivinos vascones y la Historia Augusta», Symbolae. Ludovico Mit.xelena Sepí. oblalae. Vitoria, 1985, 593-666. J.P. Thuilier, «Les conséquences de la bataille d’AIalia (Herodí, 167): oracle delphique et divination étrusque», La divination dans te monde étrusco-iíalique, 1> Caesanodunam, 52, 1985, 23-32. M. Eeard, «Cicero and divination: ¡be formation of a Latin discourse», JRS, 76, 1986, 33-46. A. Magg¡ani, «La divination oraculaire», Caesarodunum 1986, supí. 56, 26 ss. A. Maggiani, «La divination oraculaire en Etrurie», La divination dans le monde étrusco-italique III, Caesarodunum, 56, 1986, 6-48. IP. Miller, «Disclaiming Divine Inspiration», WS20, 1986. lSlss. M. Schof)eld, «Cicero lot and againsí divination», JBS, 76, 1986, 47-65. Varios, Popoli e spazio romano Ira dirilto e profezia. AtU del III Seminario ln/Studi 5/or. “Da Roma a/la lerza Roma” (21-23 apnile 1983). Roma 1986. 6. Rinali, «Sognatorí e visionan ‘biblici’ nei polemisti anticristiani», Aagu.slianum, 29, 1987, 7-30. 8. Montero, «Aurelio Víctor y la adivinación», Annali della Scaola Norma/e Superione di Pisa 17, 4, 1987, 989-1000. 3. Ferguson, «Divination asid Oracles», en M. Grant and II. Kitzinger (eds.), Civilization of tite Ancient Mediterranean. Greece aid Rome. Vol. 11, New York 1988, 951-958. R.J. Hankinson, «Stoicism, Science and Divination», Apeiron, 21.2, 1988, 123-160. 5. Timpanaro. Cicerone, Delladivinazione,Milan 1988. FI. Zinser, «Vox populi vox dei: iberdie DivinationimKriege bei den Rómern», Welt desIslam 28, 1988, 628-639. HE. Davidson, Tite Seerin Cebit ano! oliter Tnadiíions, Edinburgh 1989. U. Pizzani, «Qualche osservazione sul profetismo augusteo nell’interpretazione di Orosio», Sogni, visioni e prof ezie nell’cnis/anismo antico, Augastiniattuzn, 29, 1989, 423ss. D. Sabbatucci, Divinozione e cosmologia, Milano 1989. 0. Briquel, «Divination étrusque et mansique grecque, la recherche d’une origine grecque de 1 Etrusca disciplina». La/ornas, 49, 1990, 321-342. 3. Champeaux, «Sons eL divination inspirée. Pour une préhistoire des oracles italiques», MEFRA, 102, 1990. 801-828. L. Couloubaritsis, “L’art divinatoire et la question de la vérité», Kernos, 3, 1990, 113-122. B. Decharneux, «Mantique et oracles dana l’oevre de PIrilon d’Alexandrie», Kernos, 3, 1990, 123-133. L. Desanti, Siieat Omnibus perpelan divinandi caniosilas. Indoviní e sanzioni nel din/lío romano, Milano 1990. R. Lebrun, «Quelques aspects de la divinarion en Anatolie du Sud-Ouest», Kennos 3, 1990, 185-195. J. North, «Diviners and divination at Rome», en M. BeatO anO J. North (eds.), Pagan Pniesí. Religion ano! Power itt lite Anciení World, London 1990, 49-71. II). Briquel. «Une explication du nom des Etrusques diez Isidore de Séville: aper9us sur le développement de la divination étrusque A date tardive», Genión, 9, 1991, 289- 298. 1. Champeaux, «Horace et la divination étrusco-italique», Les écrivains da si&rle d’Augas¡e el la disciplino etrusca. Caesarodunum60. 1991, 53-72. N. Valenza Mele, «FIera ed Apollo a Curna e la mantica sibillina», RÍA, 3, 14-15, 1991-1992, 5-72. P. Athanassiadi, «Dreams, Theurgy and Freelance Divination: ¡be Testimony of lamblichus», JRS, 83, 1993, 115-130. A. Grandazzi, «lntermortua jam et sepulta verba (Festus, 242 L). Les mots de la divination cha Verrius Flaccus», Caesarodunam, suppl. 63, 1993. 31-92. B. LiouGiBe, «Divinisation des mons dana la Rome ancienne», RENí 71.1, 1993.5. Montero, «Mántica inspirada y demonología: los Hanio/i»,AC, 62, 1993, 115-129.5. Montero, «Plauto. Mil. 694 y los primeros metoposcopi latinos». Dioniso. Rivista di S/udi sal teatro antico. Siracusa LXIII, fascí, 1993 (1994), 77-82. E. Domingo. «EJ ¡‘neuma comoinspiración», en Estudios sobre Pluianco: los ideas religiosas, Madrid, 1994, 51-56. 5. Montero, Diosas y adivinas. 44 5. MONThRO -5. PEREA

Mujery adivinación en la Roma antigua, Madrid 1994. 5. Montero, “Livia y la adivinación inductiva», Polis. Revista de ¡a Universidad de Alcalá 6. 1994, 255-261. S. Montero. «La gens Cornelia y la adivinación natural», en Actas del ¡II Congreso Peninsular de Historia Antigua, Vitoria 4-7julio 1994. C. Santi, «Divinazione e civitas>’, liza No/ion ofRe/igion itt Compara/he Research, Roma 1994, 327-334. D. Briquel. «Sur un fragment d’Umbricius Melior: linterprétation par un harospice de la légende de fondation de Rome ?», Caesarodunum, supí. 64, 1995, 17—26 = BAOS 1996, 32-43. N. Fick, «Divination étrusque, divinatiouitaliquedanslesarinicon», Caesarodunum,supl. 64,1995,153-158. A. Grandazal. A., «Un aspect de la divinition chez Tacite, Anna/es XII, 24: quelques remarques sur le pomerium”, Les écnivain.s e//etrusca disc4flino. Caesanodunanz, supí. 64, 1995, 38-62. Cli. Guittard, «L’errusca disciplina diez Lucain», Les écrivaitts et ¡‘etrusca disciplina. Caesarodununz, supí. 64, 1995, 94-104. 5. Montero, «La interpretación romana de las prácticas hepatoscópicas extranjeras», en Genión 13, 1995, 155-167. 5. Montero, «Adivinación y esclavitud en la Roma antigua», en ‘1/u. Revista del Instituto de Ciencias de los Religiones 0,1995, 141-156. B. Poule, «Divination et eínisca disciplina chez Quintilien et Sénéque le ¡lliéteur”, Caesaradunazn, 1995, 147-151. M. Hano «Témoignages de Plorus et de Justin sur la divination”, Les écnivains du deuxi?me siAcle et leirusca disciplina. Caesanodunum, supí. 65, 1996, 67-80. 0. Kornbiuth, «Late ¡loman Gemstone Dice: Tools Vot flivination>’, AJA, 100, 1996, 349. 5. Rihichini, «Astri, Segul, Sogní e Profezie. La divinazione nel mondo antico», Arciteo XIV/8 (162) agosto 1998, 59-91. J.R. Jannot, Devins, Dieta el Démons. Regands sur la religion de 1 ‘Étnunie aníiqae, Paris 1998. 5. Montero, «Divinazione femnúnile e predestinazione al potere nella Roma imperiale”, en Acies del Co//oque “Poavoin, divina/ion, prédes/inationJons le mondeantique», BesanQon, (en prensa). -tkRIJSPICINA —»ASTROS -*AUOURATIO -CATAPVROMANCIA —CICERÓN -*FATUM ~aFORTUtJA ?RIMIOBI’41A -“uoaÓsco~o —*ISCANOMANCIA -*MNTICA -‘OMEN —?RODIOIO -*SORTES -SIJEÑoS ‘-‘TAGES —TROFoNIO.

ADONIS (Adonis, tlów¡áq): E. Servais-Soyez, «Adonis”, L¡MC, 1, 1981, 225, 226, 228. R. RosenthaL-Heginbottoni. «The Cult of Aplirodite asid Adonis in tIre Late Antique Orient”, AJA, 98, 1994, 321. U. Hausnntnn, «Aphrodite und Adonis», Eirene, 31, 1995, 88-97. E. Whitehouse, «The rebirth of Adonis”, PBSR, 63, 1995, 215-243.

ADRIANO (Religión 1 Política religiosa de): G. Botti. «L’Apis de l’empereur Hadrientrouvé dans leSérapéomd’Alexandrie», SSAA 1899, 27ss. E. Dressel, «DieMatidiatempelaufeinezn Medalliondes Hadrianus”, Cono/la Numismatica, 1906. 16-28. F. Prechae, «Hadrian et Bona Oea», RN, 1919, 163ss. E.W. Henderson. The L Hadrian’s Policy», Mneznosyne 8. 1955, 123-144. Walton, «Religioos Trought in tIre age of Hadrian’>, Numen, 4, 1957, 165-170. F.M. S¡nallwood, «The legislarion of Romana Reilgio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 45

Hadrian asid Antoninus Pius against circumcision», Latomus, 18, 1959, 334-347. A.S. Benjamin, «Re Altars of Hadrian in Athens and Hadrian”s Panhellenic Program». Hesperia 32, 1963. 57-86. H. Castritius, «Der Phoenix auf den Aurei Hadrianus und Tacitus», JNO 14, 1964, 89-95. M. Guarducci, «La religione di Adriano», en Les empereurs romains dEspagne, Paris 1965, 209-221. 5. La¡nbrino, «Les cultes indigénes en Espagne sons Tajan et Hadrien», en Les empereures romains d’Espagne, Paris 1965, 223-42. W. Schmid, «Die Coexistenz von Serapislcult und Christentum in Hadrianbrief bei Vopiscus (Quadr. Tyr. 8)» BHAC 1964/5, Bonn, 1966, 153-184. S. Follet, «Hadrien en Egypte et en Judée», RPIZ 42, 1968, 54-77. P.J. Sijpestijn, «A new Document concerning Hadrian’s Visit to Egypt», Historia 18, 1969, 109 ss. R. Flaceilére, «Hadrien et Delphes», CRA! 1971, 160-187. A. Barattollo, «Nuove Ricerche sull’architettura nel tempio di Venere e Roma lii etA adrianea», RM 80, 1973, 243-269. 1. Harrison, Tite Official Priest of Borne itt tite Reigns of Trajan ano! Hadrian, Chapel Hill Diss, 1974. W.E. Macal!, «Hadrian, lovis Olympus», Mnemosyne, 27, 1974, 59-66. iP. Mattin. «Hadrien et le Phoenix. Propagande numismatique», Mél. W.Seslon, Paris 1975, 327-338. R. van den Roer, «Trajan’s Deification and Hadrian’s Succesion”, Anciení Society 6, 1975, 203-212. M. Le Glay, «Hadrien el l’Asklepeion de Pergame”, 1/CH, 100, 1976, 347-372. .1. De Churruca, «El rescripto de Adriano sobre los Cristianos», Estudios de Deusto 25, 1977, 398 ss. M. Peusa, «Rappresentazioni di monumenti sulle moflete di Adriano». RIN, 80, 1978, 27-78. II. ZoepiTel, «Hadrian and Numa», Chiron, 8, 1978, 391-427. H.W. Denario, A Commenlany on tite Vi/a Hadriani itt tite Historia Augasta, Ami Arbor, Michigan 1980. C. González Román, «Problemas sociales y política religiosa: a propósito de los rescriptos de Trajano, Adriano y Antonino Pío sobre los cristianos», en Paganismoy Cristianismo en el Occidente del imperio romano, (Memorias de Historio An/igaa, 5, 1981), 227-242. H. Stierling, Hadnien el larchitectune, Paris 1984. D. Golan, «Hadrian’s decisionto supplant ‘Jerusalem by ‘Aelia Capitolina’», Historia, 35, 1986, 226-239. DM. Jacobson, «Hadrianic Architecture and Geometry», AJA, 90, 1986, 69-85. MT. Boatwright, Hadnian aid tite City of Rome, Princeton 1987. 1. Mariotti, «Animula vagula blandula», Studi Anticitizá memoria Clemenflno Gatti, Milano 1987, 193-236. K. Clinton, «Hadrian Constribution to¡be Renaissnnce at Eleusis», ProceedingsXBritishMuseum Class. Colloquiam, London 1989. C. Jacob, «Reos Hermes epi Hadrianou. La mise en scéne du pouvoir impérial dans la Description de la terne habiíée de Denys d’Alexandrie”, CCGG, 2. 1991, 43-53. 5. Swain, «Plutarch, Hadrian and Delphi». Historia, 40, 1991, 318-330. 0. Alfdldy, «Hadrian als magister der frates Arvales

ADVENTUS: H. flelien, «Adventus Dei. Der Gegenwartsbezug in Vergils Darstellung der Geschichte von Cacu usid Hercules», RhM 106, 1963, 23ss. 5. Mac Corniack, «Change and 46 5. MONTERO - 3. PEREA

Continuity in Late Antiquñy: tIre ceremony of Adventus”, Hislonia, 21, 1972, 721-752. 3. Maggl, «La figura di Victoria nelle rappresentazioni di profectio e di adventus di etA imperiale», Ostnaka, 2, 1993, 81-91. Y>. Dufraique, Adven/us Augasli. Adventus Christi. Becitenche sur/’e.xploita/ion idéologique el liltéraire dan cénémonial dans lAntiqaité tardive. Pans 1994 K E Ros, «¡loman Adventos and Profectio Coins’>, ~IJA, 100, 1996, 348.

AEDES A M. Colini, «Aedes Veiovis inter Arcem et Capitolion», BCAC, 70, 1942. Sss. 0. Omnézil, Aedes rorundae Vestae, Rilue¡s indoeuropéens ñ Rome, Paris 1954. 0. flumézil, «Trois régles de l’aedes Vestae», BEl. 37, 1959, 94-107. 14. Vidal. «Le dépot “iii aede’», RHD 43, 1965, 545-587. H. Cancik, «Zur Gesehichte dar Aedes (Herculis) Musaruni auf dciii Marsfeld», MDAIR 76, 1969, 323-328. P. floyancé, «Aedes Catuli”, taeles san la ne/igion romaine, Roma 1972. 187-193. M. Martina, «Aedes 1-lercolis Musarum», Dialogi Arciteologia, n.s.3, 1, 1981, 49-68.

AEDITUUS: F. Cavazza, «II signuticato di aeditu(m)us e di suol presuntí smonimi e le relative mansioni», Lalomus .54, 1995, 58-61.

AEGRITUPO: J. Dion, «L’expérience du sacré chez Virgile: lesemple de l’aegritudo”, BAOS. 1992, 297-306.

AEGYPTIACA: 0. Lafaye, Histoire du cal/e des divinités dA/exandrie itors de 1 Égypte, Paris 1883. Th. Wideniann, Adalts ano! Citi/dern itt tite Roznan Empine, London Routledge, 1989. Th. Widemann, Die Amule/te denAlten Aegyplen, Leipzig 1910. Th. Hópfner, Fon/es ne/igionis aegyp/iaca, IL Bonn 1923. 6. Lefebure, Le iombeaa de Pelosinis, Paris, 1924. F. Len, La mogiedans 1 EgypteAntiqaer de ¡‘Ancien empinejusqa al époqae copte. Paris 1925. M. Tod, «The Scorpion la Graeco-». JEA 25, 1939, 55-61. A. Rowe, «Short repon on Excavations of ¡be graeco-roman Museum made during dic season 1942 at ‘Pompeys Pifiar. Site of the temple of Serapis...», SSRAA, 35,1942.124-161.6. Heniberg, Die Kabinen. Uppsala 1950. P. Pietrangeli. Musei Capi/olini. 1 mnonumenti dei ca/ti orienta/i, Roma, 1951. R. Rémondon, «L’Egipte el la supréme résistence au christianisme (V-VII siécles)», Bull.lnst.Franc.Arciteol.Orienl., 51, 1952, 63-78. E. .Ielinkowa-Reymond. «Recherches sur le róle des gardiens des portes” dasis ladministration générale des temples égyptiens», CdE, 28, 1953, 39-59. H. de Meulenare, «Pastoplioros et gardiens des pons», Cd’E, 31, 1956, 299-302. A. Rowe, «The great Serapeum of Alexandria», SRL, 39, 1957, 485-520. VS. Sauneron, Les prflres de t’ancienne Egyple, Paris, 1957. P. Lambrechts, «La politiqee religicuse des empereurs romalas. Leor attiwd erivers les chItes egyptiens et phrygien», NClio, 10-12, 1958-1962. 243-245. A. Hermann, “Der lelzIe Apisstier», JAC 3, 1960, 3ss. J.P. Louw, «Note sur les théraupetes et egkatochoi au Serapcum de Menphis>’, LAC, 1960. Ph. Derehain, «Lautenúcité de l’unspiration égyptienne dasis le Corpus Hermeticuin», RHR 2, 1962, 175-198. E. ¡versen, Obelisks in Exile 1, Copenhagen 1968. 1. Becher, Augustus uno! Agypíen. Síadien mr Religionspolidk uno! Propaganda in augusíeisltcer Zeil, Leipzig 1969. 0. Grhnxn, Die Zeignisse ¿iegyptisher Religion uno! Kanstelemente im rámisciten Deuísch¡and. Leiden 1969. V. Tran ‘1am ‘1mb, Le cutie des divinúés onieniates á Herculanum, Leiden 1971. M. Malaise, Inventaine préliminainedes documenis égyptietts décoavenis en halle, Leiden 1972. M. Malaise, Les condí/jons de pénéiration el de diffusion Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 47

des cuí/es égypriens en Ilalie, Leiden 1972. A. Roullet, Tite Egyptian and Egyptianizing Monaenenís of Imperial Rome, Leiden 1972. AH. Roulet, Tite Egyptian ano! Egyp/ianizing monaments of imperial Bome, Leiden 1972. M. Mainise, inventaire prélitninaire des docamenis égyptiens décoavents en ¡talie, Leiden 1972. W. Baila, Untersuchungen zar Gótllicitkeit des regierenden Kónigs: Ritas uno! Sakralkónigtum in Allágyp/ett nocit Zeugnissen den Fniizeit uno! des Alíen Reicites, Munchen 1975. C. Zaccarin, «Religione egiziana e propaganda imperiale romana: a proposito dele monete di Valeriano Cesare con la ciocca di Horus», Ann.Ist.Num. 23, 1976, 161-198. J.C. Grenier, Anubis alexandrin el romain, Leiden 1977. J.C. Grenier, Anubis alexandnin el romain, Leiden 1977. C. Aldred, Tite Temple of Dendur (Met. Mus, of Ant BalI. 36.1), New York 1978. 0. H@lbl, Zeugnisse ¿igyptisciter Religionsvons/el/ungenfl¿r Epitesas, Leiden 1978. K.A.D. Sinellk, «The Cult of ¡be Ibis in dic Greco-Roman Period, with special Attention to te Data from ¡be Papyri», M.J. Vermaseren, 5/adies in Hellenis/icReligions, Leiden 1979, 225-243. 5. Montero. «Divinidades egipcias en Estacio», Habis 10-11, 1979-1980, 241-253. F. Dunand, «Cultes égyptiens hors d’Égypte. Essaid’analyse et conditions de leur diffusion», en Re/igions, poavoir, nappor/ssociaux, Paris 1980, 71-148. M. Malaise, «Contenu et effects de l’initiation isiaque», Ant. Cla.ss., 50, 1981, 483-498. N. Lewis, Life in Egypt unden Roman Rule, Oxford 1983. L. Kakosi, «Dic ágyptische Religion under Constantinus usid seinem Nachiolgen», ActaClass. 19, 1983. 107- 112. E. Van’t Dack, «Les rélations entre l”Egypte ptolemaíque et l’ltalie. ..», Egyp/ ano! tite hel/enisticWorld, Leuven 1983, 282-407. E. flunaud. «Boubastis”. LIMC, III. 1984, 144-145. J. Leclant, «Aegyptiaca et milieux isiaques. Recherches sur la diffusion du matériel et des idées égyptienne”, ANRW, 11.17.3, 1984, 1692-1709. M. Malaise, «La diffusion des cultes égyptiens dans les provinces eoropéennes de l’empire romain», AIVRWII.17.3, 1984. 1615- 1691. J. Leciant, «Aegyptiaca et milieux isiaques. Recerches sur la diffusion du matériel et des idées égyptiennes», AA’RWII. 17.3,1984, 1692-1709. RA. Wild. «The Known Isis-Serapis Sanctuaires from ¡be Roman period”. AM?WII.17.4, 1984, 1739-1851. K.A.D. Sinelik, «Who knows not what monsters dementedEgypt worship? Opiions om Egyptian animal worship in Antiquity as part of ¡be anciení conception of Egyp», ANRW 11.17.4, 1984, 1852-200. 5. Aurigenuna, Villa Adriana, Roma 1984. F. Presedo, «Religion y magia en el Egipto greco- romano>’, Religión, superstición y magia en el mundo roznano, Cádiz, 1985, 75-100. 5. Bakhou¡n, “Aspects egyptianisants du programme monetaire dHadrien dans l’atalier dAlexandrie>’, DHA 12, 1986, 365-370. 0. Fowden, Tite Egyptian Hermes. A His/orical Appnoacit lo tite Late Pagan Mmd, Cambridge University Pres, 1986. 0. Freyburger. Sectes religieu.ses en GrAce el a Rome, Paris 1986. M. Le GLay, «Sur l”implantation des sanctuaires orientaux á Rome», L’Urbs. Espace urbain et itisloine, Roma, 1987, 545-562. M. Gflrg, «Neilos und Domitian. Fin Beitrag zur spátantiken Nilgott-lkonographie». Religion and Erbe Ágyplens. . za Ritren A. Bóitling, Wiesbaden. 1988, 65-82. Ch. EI-Mahdy. Mumuries, mytit and znogic itt anciení Egypt. London 1989. J. Marcadé, «Liniage sculptée d’Harpocrate á Délos», BAR (Beata Arts), 71, 1989, 242-276. L. Vidman, «Der ágyptischen Kult iii den Donauprovinzen», AA’RWII. 18.2, 1989, 975-1013. E. Mora. Prosopografia isiaca. 1. Corpus Prosopographicum Religionis lsiacae, Leiden 1990. J.L. Podvin, «Aegyptiaca de Picardie», CE, 65, 129,1990, 41-54. A. AMalia, «A Graeco-Roman group statueof unusual character from Dendera», iFA, 77, 1991. 189-193. L. D’Ambrosio, «Per la storia dei culti orientali: uniscrizione in greco della Pusteria”, RSAn¡., 21, 1991, 165-195. E. Kayser, «Oreilles et 48 S. MONTERO - 8. PEREA

couronnes. A propos des cultes de Canope», B¡FAO, 91, 1991, 207-217. 5. Bakboum, «Signification de limage d’Apis sur le ¡nonnayage dAlexandrie», CE, 1992, 133-142. L. flricault, «Deuxnouveaux dans j.c Nord de la Gaute», R.Nond, 74. 296, 1992, 179-183. D. Delia, «The refreshing water of Osiris», JARCE, 29, 1992, 181-190. C. DOnofrio. Oh obehisciti di Roma, Roma 1992. Varios. A/la ricerca di Iside: anahisi, studi, restauridel/’Iseo pompeiano nel Museo di Napoli, Roma 1992. B. Boyaval, «Le proscynéme dAurélius Aménóthés», CRIPEL, 15, 1993, 101-103. R.K. Ritner, Tite Mecitanics ofAncien/ Egyp/ian Magical Practice, Chicago 1993. M. de Vos, «Aegyptiace Romana», PP 49, 1994, 130-159. J. Fossum, B. GIner, «Se¡b in ¡be Magical Texts>~, ZPE, 100. 1994. 86-92. D. Hagendorn, «Zum ágyptishen Kalender unter Augustus», ZPE, 100. 1994, 211-222. 1. Jenk’¡ns. «The Masks of Dionysos/Pan-Osixis-Apis». JDA¡, 109, 1994,273-299.0. Pinch, MagicinAnciení Egyp/. London 1994. ¡‘GP. Meyboom, Tite Nile mosaic of Pa/es/rina. Lar/y Evidence of Egyptian Beligion itt Ita/y, Leiden 1995. 5. Montero, A. Pérez Largacha, «Los ‘Funerales’ de Pompeyo: una interpretación egipcia», SCO, 45, 1995. ~9-463. 0. Nacbtergael, «Une dédicaceá Harpocrate»,CE, 70, 1995, 246-251. M. Totti-Gemuend, «ZueinerHarpokrates- Ocume». ZPE, 108, 1995, 285-286. A. Bongionanni. «Culti egizi cd orientali ad Industria»,

Ad Quitttum, 9, 1996, 75-83. H.J. Thissen, «Kmeph - ein verkannter gott”, ZPE 112, 1996, 153-160. ->ECIPTo (Religión en) -*I4ORUS -*1518 *MAOIA *NEflI *NILO *OSIRIS PASTOFOROS -*SERAPIS -‘TOTIl.

AEQUITAS: 0.0. Be¡loni, «Aequitas”. LIMC, 1. 1981, 241-243.

AERACURA (otras veces Hera Kyria. Herecora, Ericura, Ercura, Veracura): M. Le Glay, «Aeracura»LIMC, 1,1981,243-244. A. Kossatz-Deiss¡nann. «Herecura»,LIMC, V, 90, 262- 264. Divinidad asociada a aveces a —“015 PATER, o a las -4,IATRES.

AETERNITAS: E. Benveniste, «Expression indo-eoropcenne de leternité», REL 38, 1937, 103-1 12. C. Koch, «Roma acterna», Gymnasiam, 59, 1952, 128-143. F. Cumont. «L’etemité des empereurs romaisis’>, Rev.Hist.Litt.Bel. 1, 1896, 435-452. MP. Charlesworth, «providentia and Acternitas», ItT/IB, 29, 1936, 107 ss. W. Deonna, «Eternité”, Homm. F. Cumon/, Paris 1949, 71 ss. F. Paschoud, Roma Aeierna. Etudes sur le patniotísme romain dans 1 ‘Occident latín ~ í ‘epoque des grandes invasions, Neuchátel 1967. W. Eisenhut, «Acternitas, actemus», K/eine Paa/y, 1, 1964, 104-105. 1. Kajanto. “Qn te Idea of Eternity la LatinEpitaphs”. A nc/os 8, 1974, 59-69. 0. Relioni, «Acternitas e annientamento dei barbari sulle monete. 1 canali della propaganda nel mondo antico», Milano, CISA. 1976, 220-228. 0.0. flelloni, «Acternitas», LIMC 1, 1981, 244249. R. Etienne. «Acternitas. Augusti- Actemitas lmperii. Quelques aper9us», Les grandesfigures neligieuses, Paris, 1986, 445-454. L. Foncher, «Aion et Aetcrnitas», La mylitologie clefde lectune. Homm. 1/Chevalier, Tours 1986,1, 131-146. MD. Dopico, «Liberalitas y acternitas principis en Plinio el Joven», Ktézna 18, 1993, 227-243. F. Vattoni, «Domus acterna», Aagustinianam, 36, 1996, 231-236. D. Dopico, «Le concept de lAternitas de Rome. Sa diffusion dans la socieré romaine», LEC 66, 1998, 159-279. -AION —“PLIJTÓN —‘TEMPUS Romana Religio 1 Rehgio romanoruin Diccionario Bibliográfico 49

AETERNUS (DEUS): V. Bozilova, «Deus Aetemus iii Novae (Moesia Inferior)», ZPE 79, 1989, 178-181. G.F. La Torre, «Una dedica all’Aterno divinizzato dal territorio di hnterpromium», Epigrapitica, 51, 1989, 129-139.

AFRICA (Deificada): M. Le Gíay, «La déese Afrique A Timgad», Hom~nages a J.Bayel, Bruselas 1964, 374-382. M. Le «lay, «Africa», LIMC, 1, 1981, 250-255.

AFRICA (Religión romana en): 5. «seIl, Histoire ancienne de l’Afrique du Nord, 8 vols. Paris 1920-1928. 0. Pesce, 1/ tempio diside itt Sabratita, Rome 1953. Ch. Plcard, Les religionsde /AftiqueAntique, Paris. 1954. P. Brown, «Religious Dissentinthe LaterRoman Empire North Africa”, His/ory 46, 1961, 83-101. M. Le «lay, Saturne afnicain. His/orire, Paris, 1966. P. Corbier, «Hercule africaun, divinité indigene?», DHA 1. 1914, lO4ss. FI. Pavis D’Escurac, «Magna Mater en Afrique», Bu//A nq. Argelienne, 6,1975-1976, 223ss. PA, Février. «Religionet domination dans l’Afrique romaine», Dial. d’Hist. .4nc., 2, 1976. 305-36. T. Kotula, «Linsurrection des Gordiesis et l’Afrique romaine», Eos 51, 1959-1960,

197-211 = Arciteologija, 29.4. 1987, 55-60. K.M.D. Dunhabin, Tite Mosaics of Boman Nortit Africa. 5/adies iii iconognaphy and Patronage [Reigious scenes and figures: 3. Magical Symbols]. Oxford, 1978. H. Pavis d’Escurac, «La publica reigio a Timgad», Centre richencite e documeníazione sull’anticitiza classica. A/ti 11. 1980-1. 321-37. E. Smadja, “Remarques sur les débuts du culte impérial en Afrique sous le régne dAuguste», en Religiotts, poavoir, rapports sociaux, Paris 1980, 151-69. R. Turcan, «Rome ¿ternelle et les conceptions gréco-romaines de l’eternité», Da Roma a/la lerza Roma, 1. Roma, 1981, 1-29. N. Ferchiou, «Un décor architectonique du II’ siécle en Afrique Proconsulaire (Tunisie): les vestiges du Capitole de Nuinlulis», Pap. Brit. Scli. Rozne, 52, 1984, 115-23. FI. Pavis D’Escurac, “La publica religio a Timgad», Religione e ciltá, Roma. 1984, 320-340. M. Barbera, «Lucerne africane nel museo nazionale romano: rfflcssioni so iconografia e ideologia», Opus, 4, 1985, 153-63. E. Sma4ja, «L’exnpercuret les dieuxen Afrique romaine», DHA, 11,1985, 541-556. M. Lenoir, «Aulisua, dieu maure de la fecondité», L ‘Africa romana. Ant III convegno statU Sassari, Sassari, 1986, III, 295-302. R.M. Cid López, El culto al empenadon en Numidia de Augusto a Diocleciano (Tesis en microficha). Oviedo 1987. D. Fishwick, “A Sacred Edict (?) at Mactar», ZPE 73, 1988, 113-115. R. Seguin, «La magie dana lAfrica romaine», en CG. Dubois (cd), Magie el li/tena/une, Paris 1989, 32-u. PH. Tilnsant, «Introdoction au phénoméne des temples á cour en Afrique romaine», RAHA, 22, 1989. 9-16. A. Bescbaouch, «Qu’est-ce qu’un iudurio? Spiritualité punique et culture latine en Afrique romaine», MEFBA, 102, 1990, 639-646. M. Khanoussi, «Mercure psychopompe en Afrique”, MEFBA, 102. 1990. 647-649. L. Ladjimi SebaY, «A propos du flaminat fémunin dans les provinces africaines», MEFRA, 102, 1990, 651-585. A. Mastino, «Un decurione dell’ala 111 Asturum praepositus castelli Tamudensis, in una nuova dedica a Giove nel dies natalis di Settisnio Severo», MEFRA, 102, 1990, 247-270. G.-C. Plcard, «Ba’al Haurmonet Saturne dans l’Afrique romaune», Semitíca, 39, 1990, 89-97. C. Rossignoli, «Persistenza del culto betilico nell’Africa romana: un’iscrizione da Thala (Tunisia)», L ‘Africa romana IX, Sassari 1991, 73-96. X. Dupuis, «Les Pontifes etíes Augures dans les cités africaines auBas- Empire», en Afrique du Nono! antique et medievale. Spectacles, vie portaaine, neligions, Paris 1992, 139-151. N. Kallala, «L”autre aspect du culte de Jupiter en Afrique», en Histoire el 50 8. MONTERO -8. PEREA

arcitéologie del ‘Afriqaedu Nond, V’ Colloque int., Paris 1992. 193-200. C. flourgeois, «Note sur le culte de leau en Afrique>’. BM, 151, 1993, 19-25. F.M. Vanni, «L’iconogratua di Ercole nelie monete di zecca Africana», Encole itt Occidente, Trento. 1993, 119-123. A. Wypustek, «The Problem of Human Sacrifices ir> Roman North Africa», Los, 81. 1993, 263- 280. Y. Le Bohee (ed.), L’Aftique, la Gaule, la Religion & l’epoque nomaine. Homm. Le O/ay, Bruxdlles [994. E. Lipinski. «Apollon/Eshmun en Afrique proconsulaire», Mélanges M. Le Glav, 1, Bruxelles, 1994. C. Ricci, «Africani a Roma. Testinionianzeepigrafiche di etA isnperiale di personaggi provenienti dal Nordafrica», Ant.Afn. 30, 1994, 189-207. D.K. Bruhart, «The African Domestic Nymphaeum», AJA, 99, 1995, 352-353. D. Parrish, «The Mosaic of Aion and the Seasons from 1-laidra (Tonisie): an lnterpretation of its Meaning an lmportance»,An. Tanel., 3, 1995, 167-191.8. Montero, «Medicinaysuperstición en el Africa romana: la hechicera Favilla», en A/ti dell’ XI Convegno Intennazionale “L ‘Africa Romana”: Lo scienza e le lecniche nt//e province nomane del Nono! Africa, Ozieri, 1996, volí, 403-408.

AFRODISIAS (DEIFICADA) (‘A~po3¿u¿a~): K.T. Eriin, «Aphrodisias», LIMC, II, 1984, 1-2. C, Augé. «Dieux et héros sur les rnonnaies dAplirodisias”, DossiersAnch. 148. 1990, 46-61.

AFRODITA (‘A~opo&$fl: M. Verzar, «Pyrgi el”Afroditedi Cipro», MEFRA . 92, 1980. FO. Majer, «Der Tempel der paphischen Aphrodite ir> der Keisery.eit”, Humanitas-Citnistianitas, Berlin, 1982, 768-777. A. Delivorrias. G.B.D. Kossatz-Deissman. «Aphrodite”, LIMC, 11, 1984, 2-151. R. Fleischer, «Aphrodite(Aphrodisias)»LIMC, II, 1984, 151-154. P.C. Maier, Al/-Papitos auf Cypern. Ausgrabungen zun Gesciticitíe von Stadt und Heilig/um (1966-1984), Mainz 1985. E. Marioni, «Silla, Delf¡ e ¡‘Afrodita de Afrodisia. Per una interpretazione di Appiano», SC 1, 97, 451-455 = S/udi Anticitilá memoria Clementina Go/ti, Milano, 1987, 193-236. M. Tomovié, «KalamisovavaAfrodita Sosandra i problein skupnog nalaza skulptura Sa Medijane 1 L’Aphrodite Sosandra de Calamis et le probléme de la découverte dii groupe de sculptures de Mciana (Nis>», Síaninan, 40.41, 1989-1990, 231-239. M. Floriani- Squarciapino, «L’Aphrodite d’Aphrodisias”, Dossíens Anch., 148, 1990, 22-25. P. Linant de flellefonds, «Héraclés A Aphrodisias”, DossiensAncb., 148, 1990, 26-37. C. Saiou, «Léda callipyge au pays d’Aphrodite. Remarques sor lorganisation, la fonction et l’iconographie d’un mosaique de Palaepaphos (Chypre>”, Synia, 67,1990, 369-375. A. Dierfrhs, «Aphrodite in Bielefeld”, Boreas, 14-15, 1991-1992, 239-242. 0. Messineo, «Una replica medita dellAfrodite di Epidauro”. BCAR, 94, 1991-1992, 301-308. M. Waegeman, «Aróriphasis. Aphrodites magical name», AC, 61, 1992. 237-242. P. Marchad, «Recherches sur les mythes et la topographie dArgos. 1. Hermés el Aphrodite”, BCH. 117, 1993. 211-223. M. Broze, «Aphrodite, Hathor, EÑe, Marie et Barbélo: A propos dii langage xnythique desécrits de Nag Hamjnadi», Kemos 7, 1994, 47-57. A. Herznary, “La date du temple d’Aphrodite A Amathonte,” BCH, 118, 1994, 321-330. R. Rosenthal-Heginbottomn. «The Cult of Aphrodite and Adonis in the Late Antique Orient”, AJA, 98, ¡994, 321. U. Hausniann, «Aphrodite und Adonis», Eirene, 31, 1995, 88-97. CM. Havelock. Tite Afrodite of Knidos and iter saccessons. A storical review oftitefemale nade itt Greek ant, Ana. Arbor. Michigaa, 1995. FO. Maier, “Le sanctuaire d’Aphrodite A Paplios”, Dossiers Arcit.. 205, 1995, 84-87. L. Frey-Asche, «Aplirodite in Mainz”, MDAJ(l), 46, 1996, 277, 286. -ARORIPHASIS —AL~UZZA -*011 ).4AURI -dIRANIA —.VENIJS. Romana Religio / Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 51

AGATODAIMON (Ayafto¿5a4¿wv): F. Dunaud, «Les représentations de l’Agathodémon. A propós de quelques bas-reliefs du Musée d’Alexandrie», filFA 0, 57, 1969, 9-48. F. Dunand, «Agathodaimon”. LIMC, ¡1981, 277-282.

AGDISTIS (Ay&arC~): M. Meslin, «Agdistis ou lAndrogynie malséante», Mélanges Venmasenen, 11, Leiden, Brill, 1978, 765-776. L. Roben, «Stace, les carrieres et les monflaies de Dokimeion, Allis et Agdistis», A ínavers lAsie Mineure. Paris 1980, 221-256.

AGER: P. Catalano, “Aspetti spaziali del sistema giuridico-religioso romano. Mundus, templom, orbs, ager, Latium, Italia”, ANRW 11.16.1, 1978, 440-553.

AGLIBOL (En el arte romano): M. Le Glay, «Aglibol», LIMC. 1, 1981, 298-302. F. Chausson, «Vel lovi vel Soli: quatre étudesautour de la Vigna Barberii (191-354)», MEFRA, 107, 1995, 661-765. -*PALMIRA, RELIGIÓN DE.

AGNOSTOS THEOS (Ayrwaroc Oeóg): A. von Harnack, «Der Vorwurfdes Atheismus in den drei ersten Jahrhunderten», Teste und Untersucitungen, 28.4, 1905, 3-16. AB. Drachniann, A/iteism in Pagan Anliqui/y. Copenhagen 1922. A.J. Festugitre, La névelation d’Herm?s Trismégiste, vol. IV, Paris 1954. N. Brox, «Zum Vorwurfdes Ateismus gegen dic alte Kirche” TníenenTiteologischezeitscitn¡fl, 75, 1966,274-82. FIS. Versnel, «Self-sacrifice, compensation and ¡be anonymous gods». Le Sacnifice dans lantiquité, 1981, 135-94. P.W. Van der Iiorst, «The Altar of te “Unknown God” in Ateas

AGONíA: L. van Johnson, «Agonia, Indigetes and the Breading of sheeps and goats», Latomus 26, 1967. 316ss.

AGRíCOLA DEUS: O. Musso, «Agricola deus (Tibí, 1, 14)». Alene e Roma, 17, 1972, 21- 24.

AGRICULTURA (RITOS AGRARIOS): AL. Broughton. «TheMettologia rustica», Class. Pititol., 31, 1936. 353-356. J. Fontaine, «Des traces de rites agraires dans un passage de Varron?». RLAug 5, 1959, 261-265. 1. Bayet. «Les ‘Fcriae Sementivae’ et lesindigations dans le culte de Cérés et de Tellus’>, Rey. ¡cUsí. Reí., 137, 1950. 172-206 = Croyances e/Bites dans la Rome aníique, Paris 1973, 9-43. J.J. O’Donnell, «Paganus: evolution and use», Classícal Folia, 31. 1977,163-9. L. CalboliMontefusco, «Cato agr. 74-121», G¡F 11, 1980, 209-228. 0. Piccaluga. «La corona e il sigillo. Agricultura scritta e sorittura agraria negli Acta Fratrum Arvalium”, Scnittunae cíviltá, 9,1985,271-284. C. Ampolo, «Romearchaiquc, Une societé pastorale%, Pastoral Economies itt Cla.ssicalAntiqaity, 1988, 120-33. R. Martin, «Agriculture et reigion: le témoinage des Agronomes latins». Res Sacrae. Homm.á H.Le Bonniec, Bruxelles, 1988, 294-305. E. Renard, “Bovidés et rites agraires A l’époque gallo- k

52 5. MONThRO -5. PEREA

romame», BSAHC, 2, 1989, 6-10. AM. Addabbo, «Ancora sul cap. 160 del de agricultura di Catone», Mene e Rome 35, 1990, 102-112. P. Veyne, «El bosque y la viña», en La sociedad romana, Madrid 1991. 139-148. JA. North, «Reigion and rusticity», en Ti. Comen and K. Lomas. (eds.), Untan Society itt Roman Italy, London 1995, 135-50. -TERRA MATER

AGRIPA (Religión de): R. Detweiler, «Historical perspectives on dxc deatb of Agripa Postumus”, CJ6S, 1969-1970, 289-295. J.H. Oliver, «OnthehellenicPolicy of Augustus and Agrippa ir> 27 B.C.”, AJP, 93, 1972, 190-197.

AGUA: C. Gioffredi, “Aqua et ignis interdictio”, AP, 9-12, 1947, 426-441. E. Keuls, Tite waten carriens itt Hades, 1974. A. Seppilli. Sacra/idi dell’acqua e sacrilegio dei pottti, Palermo 1977. RA. WiId, Watenin tite Cullic Wonsitip of Isis and Sarapis, Leiden 1981. 5. Gutel Cole, «The uses of Water in Greek sanctuaires”, Eariy Oneekcultpractice, Stockholm, 1988, 161-165. E. Simón, «Fons», LIMC, IV, 1988, 148-149. E. Rossi, «Valcanionica: le sanctuaire romanin de Breno”, Caesarodattum, 25. 1991, 175-178. J.M. Blázquez, MP. García-Gelahert, «Recientes aportaciones al culto de las aguas en la Hispania romana”, ETFj’his), 1992, 21-66. J.M. Demarolle, «Les eaux eh le sacré dans la Lorraine antique». DossiersArcit., 174, 1992, 22-31. E. Diez de Velasco. «Divinités des eaox ¡bermales dans le Nord-Ouest de la proaincia Tannaconensis eh dans le Nord de la provincia Lusitania: une approche au phénoméne du thermalisme romain dans loccidení des provinces ibériques», Caesanodanum, 26, 1992, 133-149. 5. Deyts, “Sources sacrées, stations thernjales et ex-voto de guérison en Gaule romaine”, Caesarodunum, 26, 1992, 55-66. N. Dupré, M.J. Pérex Agorreta, «Thennalisme et religion dans le nord de l’Hispania (des Pyrénécs á l’Ébrc)», Caesanodunam, 26, 1992, 151- 169. E. Kuenzl, 5. Kuenzl. «Aqoae Apollinares/Vicarello (Italien)>’, Caesanodunum, 26. 1992, 273-296. 0. Moitriex, «Hercule et le culte des sources en Lorraine. Les exemples de Thil, Dogny et Deneovre», Caesanodunum, 26, 1992. 67-76. A. Sartre, <‘Le nymphée et les adductions d”eau á Soada-Dionysias de Syrie au Ile siécle ap. J.C.”, Ku~ma, 17, 1992,133-151. A. Bourgeois. .1. Pujol, iP. Séguret, «Le sanclunire gallo- romain des Easiols á Saint-Eeauzély (Aveyron)”, Gallia. 50, 1993. 139-179. C. Bourgeois, «Note sur le culte de l’eauen Afrique», BM. 151, 1993, 19-25. M. Hazndi Sayar. «Weilung an den Flussgoít Kalykadnos”. Aniteologí Dengisi. 2, 1994, 121-122. A. flounni, «La permanence des lieux de culte en Syrie. Lexemple do site de Qadboon», Topoi, 7, 2, 1997, 777-789. F. Díez de Velasco, Termolismo y Religión. La sacna/ización del agua termal en la Península Ibérica y el non/e de Africa en el mundo antiguo, Madrid 1998. -t&PONUS -AQUILEGES -ARVALES -*DIVONA -*FoNS.

AGUAS «SULTO A LAS): P. Aebischer, «Notes er soggestion concernant le culte des eaox», SILín. 6, 1932, 123ss. V. Boldi. «11 culto delle acque e le síipi votivi salutari”, A/ti Petrarca, 1938. B. Cabouret. «Liconographie de la source Castalie de Dapliné (Syrie)». Kantitago, 22, 1988-t989, 63-68.

AGUSTÍN, SAN (Religión de/en): C. Andresen, BibliognafiaAugusliniano, Darmstadt 1950. ~ J. Martin, Sainí Augus/in, Paris 1907. H.P. Marrou, Sainí Augustin el l’histoine de la cal/une antique. Paris 1938. P. Courcelle, “Source chrétienne el allusions palennes de l’episode du Tolle, lege (Saint Augustin, Confessions VIII, 12, 29)», RHPitR, 32, 1952, 171- Romana Retigio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 53

200. J. Straub, «Augustinus Sorge um dic regeneratio imperii. Das impenum als civitas terrena», HJ 73, 1954, 36-60. G. Lefonte, «L’Occentatio de la loi des Douze Tables d’aprés Saint Augustin et Ciceron», RIDA, 31 serIl, 1955, 287-302. A. Mandouze, «Saint Augustin et la reigion ronxaine», RecitercitesAugustiniennes, 1, Paris, 1958, 127-223. E. Gilson, Las metamórfosis de la Ciudad de Dios, Madrid 1965. P. Brown. Augustine of H¿»po. A Biograpity, London and Berkeley 1967. A. Cameron, «Rutilius Namatianus. St. Augnstine, and ¡be date of ¡be De Reditu», JRS, 57, 1967, 31-39. RA. Markus, Saeculum: History opena, /ein/erprelazioni, l’influsso, 1996. JE. Merdinger, Rozne ano! tite Cituncit itt tite Time ofAgustine, New Haven y Londres 1997.

AION: AL). Nock, «A vision of Mandulis Aion», HTitR, 27, 1934, 53-104. ECE. Owen. «AlónandAjónjos»,HarvardTiteol. Review, 37, 1936,265-283. E. Benveniuste, «Expression indo-européene de l’eternité», Bulletin Soc. de linguis/ique de Paris, 38, 1937. 103-112. D. Levi, «Aion», Hesperia 13, 1944, 269-314. Al. Festugiére, «Le sens phiosophique du mot Aión» Parola del Pasrato 11, 1949. 172. Al. Festugiére, «Les cinq sceaux de l’AiOn alexandrin», Revue d’Egypíologie, 8, 1951, 63-70. Al. Festugiére, La névélation d’Hermts Trismégiste, IV, Paris 1954, 152-199. R. Pettazzoni, «Aión(-Kronos) Chronos in Egypt», Essays itt tite llistony of Religiotts 1954, 171-179. 1. Charbonneaux, «Aión et Philippe l’Arabe», MEFRA 1960, 253-272. L. Kakosi, «Osiris-Aion», OriensAntiqaus 3, 1964, 15-25. R. Chevalier, AJON. Le temps citez les Roznains, Paris 1976. A. Alróldi, «From ¡be Aion Plutonios of ¡be Ptolemics to ¡be Saeculum Frugilerum of [he Ruinan Emperors», Siudies F. Scitacitenmeyr, 1977, 1-30. A. Alfbldi, «Aión Plutonios-Saeculum frugiferum», en Greece ana! tite Las/em Mediterranean in Anciení Histo>y and Preitis/o¡y, Siudies presented lo F.Scitacitenzneyn, 1977, 1-30. M. Le Glay. «Ajon», LIMC, 1, 1981, 399-411. L. Foucher, 54 S. MONTERO -5. PEREA

«Aion et Aeternitas», La myíitologie clefde lectune. Homm. R. Citevalien, Tours 1986,1, 131- 146.0. Zuntz,Aiott, GottdesRómenneichs,Heidelberg, 1988.0. Zuntz, «AlONPluthonios», Hermes, 116, 1988,291-303.0. Zuntz, «Aion, Gott des Rijmerreich», ,411AW1989.2, 11-67. 0. Parrish, «The Mosaic of Aion and [he Seasons from Haidra (Tunisie): an lnterpretation of its Meaningan Importance». Att. Tana!., 3, 1995, 167-191. MS. Gelsom¡ni. «Sul mosaico sentmate conAión conservato nella Glittoteca di Monaco,’. Picas, 16-17, 1996-1997, 75-114. -‘CRONOS -‘SAECULUM -‘PLUTON

AIUS LOCUTIUS: A. Dubourdieu, «Paroles des dieox ~ Rome», BSAF, 1994, 50-51.

ALEJANDRÍA (DEIFICADA) ( AXeEav~5pn=cx):MD. Jentel, «Alexandria»,LIMC, 1,1981, 488-494.

ALEJANDRÍA (Religión romana en) (A V~avSp~&x iróhc): J.C. Richard, «Mausoleum: d’lzlalicarnase á Rome, puis á Alexandrie”, Latomas, 29, 1970, 370-388. M. Stead, «The High Priest of Alexandria and Ml Egypt”, Proc. of ihe XVI International Congness of Papynology

ALEJANDRO DE ABONUTEICO: E. Zeller, «Alexander und Peregrinos, ein Betrílger und ein Schwármer», Vortnáge und Abitandlungen, ¡1, 1877, 154-188. E, Babelon, «Le faux prophéte Alexandre d’Abonotichos», RNam. 4. 1900, 1-30. A. Thimme, «Alexander von Abonuteichos. Em Beitrag zur Glahw(iirdigkeit Lucians”. Pitilologus 49, 1890. 507-514. F. Cu¡nont, ‘’, RNum. 4. 1900, 1-30. 0. Weinreich, «Alexandros der Lúgenprophet und seine Stellung in der Religiositál des 2 3W n.Chr.», Neuejbb, 47, 1921, 129-151 (Ausgew. Scitn(ftett, 1969, 520-551). P. Cumont, «Alexandre d’Abonoutichos et le Néo-Pylbagorisme», REíR 86, 1922, 202-210. A. Stein, “ZuLukians Alexander», Sirena Bahiciano, 1924, 257-265. De Paye, «Alexandre d’Abonuteichos a-t-il été un chalian ou un fondateur de religions?», RHP/IB 5. 1925, 201-207. A. Stein, ‘

ALEJANDRO MAGNO (Imitación ¡ Mitologización de) ( AX¿$o~8poC): 1’. Troves, 1/mito di Alessandno e la Roma di Augusto. Milano 1953. L. Cracco Ruggini, «Sulla cristianizzazione della cultura pagana. II muto greco e latini di Alessandro dall’etá antonia al medievo»,Atitenaeum 43, 1965,3-80.D. Michel,Alexanderals Vonbilo!flinPompeius. Cáesan uno! Marcus Antonius, Bruxelles 1967. 0. Weippert, Alexanden-Imitatio ansI nñmische Politik in nepablikottisciten Zeit, Wñrzburg, 1972. P. Groen, «Caesar and Alexander. Aemulatio, indtatio, comparatio”, AJAH, 1978, 1-26. 0. Gresci Marrone, ‘

Pigna, il colossus divi Augusti e limitatio Ajexandri in etA giulio-claudia», MEFRA, 98, 1986, 2ss. F.W. Walbank, «Kónige als Gótter. Sberlegungen zum Herrscherlcult von Alekander bis Augustus», Citiron, 17. 1987. 365-382. 5. Montero, «La religiosidad de Alejandro en la historiografía latina: el testimonio de Q. Curcio», en Actes du IV Co//oque international de la SIEN. Nenonia IV: Alejandro Magno, modelo de emperadoresromanos, Bruxelies 1990, 144- 160. F.J. Gómez Espelosín, «Los elementos religiosos de la Vi/a Alexandni», en Estudios sobre Plutarco: las ideas religiosas, Madrid 1994, 169-178. N. BifIl, «E il dio si ravvide. Dioniso da Antonio a Ottaviano», QC44, 1996, 147-157.

ALEJANDRO SEVERO (Religión ¡ Politica religiosa de): A. Momigliano, «Severo Alessandro ancitisynagogu.s. Una conferma alia Historia Augusta», Atitenaeum ns. XII, fasc. 2, 1934, 151-153 (=Quarto Con/riba/o, 531-533). 5. Dusanic, «Sevenis Alexander as Elagabalus’associate»~ Historia 13, 1964, 487-498. J. Straub, «Severus Alexander und die Mathematici”, BHAC 1968-1969, Bonn, 1970, 247ss=Regenenatio Imperii, Darmstadt, 1972, 383-409. R. Soraci, Opera legislativa e amminis/ra/iva dell’Impenaíone Severo Alessandro, Catania 1974. G. Tedesehi Grisanti. «II nymphaeum Alexandri sulie monete di Alessandro Severo del 226 d.C.”, Rend.Poní.Aca4., 1, 1977-1978, 165-177. F. Coarelil, «La situazione ediizia di Roma sotto Severo Alessandro”, L‘Unbs. Espace tirbain el itistoire, Roma 1987, 429-456. E. dal Covolo, «Una domos ecclesiae a Roma sotto l”impero di Alessandro Severo?,,, LpitemeridesLi/ungicae, 102, 1, 1988, 64-71. MA. Villacazupa, El valor itistórico de la Vi/a Alexano!ri Severi en los Sa/pIones HA., Zaragoza 1988. J. Linderski. “Heliogabalus. Alexander Severus aad ¡be ius confarreationis’: A note on ¡be ¡U». Historia Teslis, Méloifenís Tadeasz Zawasdski, Freiburg. 1989, 207-216. C. Bertrand-Dahenbach, Alexandre Sév~ne el l’Histoire Augur/e, Bruxelles 1990.

ALLAT (‘AXXáO) H J W Drijvers, «De matre inter leones sedente. lconography and characteroftheArab Goddess AlíAs«, HommagesdM.J. Venmaseren,Leiden 1978, 331151. J. Teixidor, Tite Pantiteon of Palmyna, Leiden 1979, 53-62. J. Starcky, «Allath», LIMC. 1, 1981, 564-570. M. Gawlinowski, «Re A¡bena of Pahnyra», Arciteologia (Varsovia), 47, 1996, 21-32. -‘ATENEA -‘PALMIRA. RELIGIÓN DE.

ALPANU: 1. Cagó, «Alpanu, la Némesis etrusque et l”extispiciu¡n du siége de Veies», MEFRA 66, 1954, 39-78. U. Briquel. ‘

ALPES (Religión romana en la región de los): L. Pauli. «Einheimische Gótter und Opferbráuche im Alpenraum», AA’RWII.18.1, 1986, 816-871.

ALQUIMIA: M. Berthelot, Collection des anciens alcitimistes grecs, Paris 1887, 3 vols. E.O. von Lippmann. Entsteitung andAusbneiíungderAlcitemie, 1919-1931,2 vols. Varios, Catalogue desmattuscnits alcitimiques gnecs, Bruxelies 1924ss. M. Berthelot, Les origines de l’alcitimie, Paris 1938. P. Festugiére, «Alchymica>’, AC 8,1939, 71-95. 56 S. MONTERO -8. PEREA

ALTAR: G. Wissowa, «Constitutio arae», Hermes 39, 1904, 156-160. (3. Gatti, «Ala marmorea del “vicus Statae Matris”», Bali. Comm. Ancit. Roma, 1906, 186-197. M. Crosby, «fle Altar of¡be Twelve Gods in Athens», Hesperia. Supí. 8, 1949, 82-103. W. Ilermann, Rámiscite GÓ/tenaltáne, Kallmúnz 1961. 1. Gag, «Les notels de Titus Tatuus. Una variante sabine des rites diutégration dans les curies?», Li/alíe prérroniaine el Rome Républicaine, Mél. J. Heungon, Paris 1976, 1, 309-322. B. Candida, A/íari e cippi nel Museo Nazionale Bomano, Roma 1979. Laffi«La lex arae lovis Salonitonae», Athenoeam, 58, 1980, 119-127. P. Noelke. «Ata et aedicula. Zwei Gattungen von Votivdenkmálem in den germanischen Provinzen», BJ, 190, 1990, 79-124. PO. Spann, «Altars on ¡be Via Augusta: Thc Stations Ad Aras of the Vicarello Cups”, AJA, 95, 1991, 337. R. Turcan, «Les autels du culte nthriaque”. en L‘espace sacrtfiel dans les civilisations méditenranéenes de 1 ‘antiquilé, Paris 1991, 217-25. W. Van Andringa, «A propos d’un aotel votif dédié á Carpentus», RComntinges, 104, 1991, 21-32. 0. Dr~ger, Retigionem Sign

AL-UZZA: F. Zayadine. “AI-’Uzza Aphrodite>’ LIMC, II, 1984. 167-169. F. Zayadine,

«L”icoaographiedal-’Uzza-Aphrodite» . Mytitologiegnéco-romaitte, mythologiespéripiténiqaes, Paris 1981, 113-118.

AMATA 1 AMITA: P.F. Burke, «Virgils Anata», Vergilius 22, 1976, 24-29. J. Gagé, Ma/ronalia. Essai sur les dévotions el les onganisa/ions caltaelles desfemmes dans 1 ‘ancienne Rozne, 1963, 235-239. J.L. Voisin, «Nodum informis Ieti» Acta classica 19, 1976, 77-81. J.L. Voisin, «Pendus, crucifiés, oscilla dans la Rome palenne” BEL, 57, 1979, 254-266. J.L. Voisin, «Anata», LIMC, 1, 1981, 585.

AMBARVALES IIOSTIAE: A. Momnigliano, «Asnbarvales Hostiae», Mala ns. XV, fascí, 1963, 47-48 (=Terzo Con/riba/o, 657-659).

AMBROSIO, SAN (Religión de/en): J .R. Palanque, Sain/ Ambrose el l’Empire Romain. Con/riba/ion á 1 ‘itistoire des rapponts de Sainí Ambrosee/ 1 ‘Etal á la fin du 1V’ si?cle, Paris 1933. J.H. van Ilaeringen, «De Valentiniano 11 et Ambrosio. Illustratur et Dirigentur Res Anno 386-Oestae»~Mnemosyne5, 1937, 28-33, 152458 y 229-240. A. Parodi, Ambrogio e la sua etá, Milano 1941.5. Calafato, La proprietá privala itt SantAmbrogio, Torno 1958. L. Cracco Ruggini, «II Vescovo Ainbrogio e la Historia Augusta: attualitá di un topos politico-letterario», A/ti col/oqaio pa/avino sulla HA, Roma 1963, 67-79. F. Canfora. Simmaco eAmbnogio o di un ‘antica controversiasulla tolenanza e salí ‘intolenanza, Bari 1970. F. Ijeinx. «Le ¡béme de la ‘victorie sans combat’ chez Ambroise”, en Y.M. Duval (ed.), Ambroisede Mi/att, Paris 1974, 276-281. M. Sordi, «L’atteggiamento di Asnbrogio di fronte a Roma eal paganesimo». Ambrosius Episcopas. A/ti Congnesso¡nst.Stadi Ambnogiani, Milano 1976. 203-229. P. Meloni, «II rapporto fra impegno politico e Vede religiosa in Simmaco e Ambrogio>’. Sandolion, 1, 1918, 153-169. M. Forlin, «II tema politico della Victoria e della croce in Ambrogio e nella tradizione ambrosiana», en Panadoxos Politeia. Studi palnis/ici itt onore di G.Lazza/i, Milano 1979, 406-418. Varios, Ambrosias Epis copas. A/ti del Congnesso Internazionale di s/udi ambnosiani nel XVI centenario dell ‘elevazione di San ‘Ambrogio a/la catedra episcopale. Milano 1976. 0. Zecchini, «8. Ambrogio e le origini della vittoria Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 57 incruenta”, Riv. SIonCitiesa itt Italia, 38, 1984, 391-404. 5. Mazzarino, S/oria socia/e del vescovoAmbrogio, Roma 1989. R. Lizzi, «Ambroses contemporaries and¡be Christianization of northern Italy», JBS, 80, 1990, 156-73. EJ. Lomas Sahuonte, «Teodosio, paradigma de príncipe cristiano. Consideraciones de Ambrosio, Ruino de Aquileya y Agustín sobre la imperial persona», 5/udia Historica. Historia Antigua 8, 1990. 149-165. Varios, Milano, capítale dell ‘Impero romano, 286-402 d.C., Milano 1990. FE. Consilino, «Teodosio e el ruolo del principe cristiando dal De obíta di Ambrogio alle storie sclesiastiche», Cr. 5/., 15, 1994, 257-277. N.B. MacClynn, AmbroseofMilan. Citarcit ano! Coanlina Citristian Capital, Berkeley 1994. D. Doucet, «L’époux des ámes. Porphyre, Ambroise et Augustine De bono martis, 14-20; De ondine, 1. 8,24», RAag.. 41, 1995, 231-252.S. Pricoco, «Non regno sed fide princeps. Limperatore Teodosio, Ambrogio e Paolino di Nola» en R. Teja y C. Pérez (eds.), La Hispania de Teodosio, Segovia 1997, 1, 207-216.

AMIANO MARCELIÑO (Religión de/en): EA. Thompson, Tite itistorical Work of Aznmianus Marcellinus, Cambridge 1947. MC. di Spigno, «Studi su Ammiano Marcelino: il regno di Costanzo II», Helikon 3,1963, 301-303. A. Cameron, «The Roman friends of Animianus>,, JRS 54, 1964, 15-28. L. Warren-Bonfante, «Emperor, God and man ir ¡be IVth. Century: Julian ¡be Apostate and AmTnianus Marcellinus», PP. 19, 1964, 401-424. W. Seyfarth. «Glaube und Aberglaube hei Ammianus Marcellinus», Klio. 46, 1966, 373-383. E. Funke, «Majestáts-und Magieprozesse bei Ammianus Marcellinus», ibA CíO, 1967. 145-175. K. Rosen, Sludien zar Danstellungskun.sí and Glaabwñrdigkei/ des Ammianus Marce/linar, Bonn 1970. M. Meslin, «Le mervilleux comme langage politique chez Ammien Marcellin», Mél. W.Seston, Paris. 1974, 353-363. 0. Sabbah, La Mélliode d’Am¡nien Mance/lin, Paris 1978. E. Pleikner, Vonzeiciten, Tnáume uno! Pnopitezeiitangen bei Ammianas Marcel/inus, Innsbruck, 1979. EL. Rike,Ape.x omnium. ReligionintiteRes GesíaeofAmmianus, Berkeley 1987. N. Santos Yanguas, «Presagios, adivinación y magia en Anuniano Marcelino». Helmantica. 30, 1979, 5-49. J.B. Cíen, «A propos dAnimien 23, 6. 25: une prétendue profession de foi on l’astrologie», en HISTORIA TESTIS. Mélanges d’epigrapitie, ditisloire ancienne el de pitilologie offerís a Ta4earz Zawa4zki, Fribourg, 1989, 167-174. iP. Matthews, Tite Roman Empine of Ammianus, London 1989. P. Siniscalco, «Le sacré et l’experience de Ihistoire: Asnmien Marceline et Paule Orose», BAGB 48, 1989, 355-366. 0. Sabbah. «Castum, incesttnn: éléments dune éthique sexuelle dans l’Histoire dAinmien Marcellin», Latomus, 53, 1994, 317-339.

AMOR: H. Fliedner, Amor and Cupido. Unlensacitungen liben den rómisciten Liebesgotl, 1974. N. Blanc, F. Gury, «Amor, Cupido», LIMC, III. 1986, 952-1049. -‘CUptflo

AMULETOS: P. Wolters, «Faden und Knoten als Amulett», ARW, 8, 1905, lOss. E.A.W. Budge, Amulets ano! Superstitions, London 1930 y 1978”t E. Taveuner, Tite Amule/ itt Ronzan Cana/ive Medicine, St.Loois 1938. C. Bonner, «Magical Amulets», HTitR 39. 1946, 25-53. C. Bonner, Síadies itt Magical Amulets citieffly gnaeco-egyptiatt, Ana Arbor 1959. 1. Riviére, Amuletos, talismanes y panlacles, Barcelona 1974. -‘GEMAS -‘MAGIA -MEDICINA -‘PIEDRAS MÁGICAS 58 8. MONTERO -8. PEREA

ANALÍSTICA: J.P. Weiss, «Die Sácularspiele der Republick eme annalitisclie Fiktion? Em Beitrag zum Verstándnis der kaiserzietlichen Ludi saeculares”, MDAIcR), 80, 1973, 205-217. M. Chassignet, “L’annalistique aucienne et moyenne et la religion romaine archaique, Eapitnosyne 25, 1997, 85-98. J.J. Caerois, «La religión en los primeros analistas», en Historiogra/iay biognafla, Madrid 1997, 91-104.

ANCILIA: L. Aigner Foresti, «Oggetti di profezia politica: gli ancilia del collegium Saliontm>’, CISA, 19, 1993, 159-168. E. Borgna, «Ancile e arma ancilia. Osservazioni sullo scudo dei Salii”, Oslnaka 2,1993, 9-42.

ANDRÓMEDA (En el arte etrusco y romano): K. Schauenburg, «Androrneda 1», LIMC, 1, 1981, 778-784, 786.

ANFIARAO (‘Ag

ANFITEATRO Y RELIGIÓN: (3. Jenníson, Attimals fon Sitow ano! Pleasares itt Ancient Rome, Manchester 1937. U. Hónle, A. Henze, Rózniscite Ampitititea/en und Síadien- Glodiatonenk/Jmpfe und Cincasspiele, Berlin, 1981. A. Manodori, Anfiteatri, cinciti e stadi di Roma, Roma 1982. Varios, Anfiteatro Flavio. Imniagine Teslimonianze Spetlacoli. Roma 1988. P. Plass, Tite Gazne of Deaíit in Anciení Rome: Areno Sport aid Political Suicide, Wisconsin, Univ.Press 1995.

ÁNGELES (~yyEXXoO: F. Cumont, “Les anges do Paganisme», RHR 62, 1915, 159ss. M. Guarducci, «Angelos», SMSR. 15, 1939, 79-89. M. Guarducel, «Ancora intonso ad Angelos», SMSR, 16, 1940, 119. E. Sokolowski, «Sur le coite d’angelos dans le paganisme grec et romain», HT¡R, 53, 1960, 225-229. R. Schilling, «Genios et ange», Rites, calles el dieta de Rome, Paris 1979, 415-441. CM. ‘I’ernes, «Y a-t-il une demonologie romaine?», en J.Ries (ed.). Anges el démoas. Liége, 1989, 253-268.

ANGERONA: U. Wagenvoort, «Diva Angerona», Mnemosyne 9. 1941. 215-217. 1. Hubeaux, «Angerona».AC 13, 1944,37-43. P. Lambrechts. «Diva Angerona», AC13, 1944, 45-49. AL. Prosdocimi, «Summanus e Angerona: ona solidaritA strutturale nel calendario romano”, Travaux offenles á M.Lejeune, Paris 1978, 199-207. E. Cancianí, «Angerona», LIMC, 1. 1981, 792-793. -‘DAIMoNES

ANIBAL: (3. Picard, “La religion d’I-{annibal”, RUR, 163/1, 1963, 123-124. R. Bloch, «Hannibal et les dieux de Rome», Recitercites sun les religion.s de 1 ‘Italie antique, Genéve 1976, 40-41. R. flloch, Religion romaine el religion paniqae á 1 époqae d’Hanttibal, Paris

1976. (3. Brizzi, «11 culto di Mcm e la seconda guerra punica: la funzione di un’astrazione nella lotta ad Annibale”, Mdonges M.Le Glay. 111, 1994. -‘CARTAGO

ANIMA: A.J. Festugiére, «La doctrinc des “viri novi’ sor l”origine et lc sort des Ames”, Méinorial Lagnange, Paris 1940, 97-132. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 59

ANIMALES: R. De Block, «Le loup dans les mythologies de la Grece et d’ltalie anciennes», Rey. ¡nst. Publ.Belgique 20, 1877, 145-158. L. Hopf. Thienorakel und Orakel/itiere in a/ten ano! neaen Zeis, Stttutgart, 1888. R. BUliard, «Notes sur I’abeílle et 1’apiculture dans lAntiquité», BaliSoc Centre Apiculane el Insect. 1900, lss. E. Kuster, Die Scitlange itt den griecitíscite Kanst aid Religion, Giessen 1913. 5. Eitrem, “Ocr Skorpion in My¡bologie und Reigionsgeschichte», S07, 1928, 53-87. MO. Howey, Tite Ca/itt tite Mysteries ofReligion aid Magic, London, 1930. A. Moniigliano, «Ancora sul culto degli elefanti per la luna», Atitenaeum ns. Xl, fasc. 3. 1933. 267-268 (“‘Nono Contribulo, 115-226). 1’. Mentz, «Die klassischen Hundernamen”, Pitilologar 88, 1935, 104-129; 181-202; 415-422. E. Albertiní, «Les loups de Car¡bage», Mélanges Goatitien, Paris 1935, 1-4. Giennison, AnimalsfonSitow aid Pleasaresin Ancient Rome. Manchester 1937. M. Tod, «The Scorpion ni Graeco-Roman Egypt”, iFA 25, 1939, 55-61. J. Capart, «Chats sacrés», CdE 18. 1943, 35-37. W. Richmann, Tiene in den Zoaberpapyni, Diss. Berlin, 1946. C. Puech, «Le cerf et la serpent», CaitiensAncitéologiqaes 4, 1949, llss. C. Gallini, «Animali e al di lá», SMSR 30, 1959, 65. M. Lurker, «Adíer und Schlange”, Antaios 5. 1964, 344ss. U. Le Bonniec. «Les renards aux Cerialia>’, Mél. J. Cancopino. Paris 1966, 605-612. B. Lunn, On tite Simbolism of severed attimolheads. Somedocumenís, Wiss. Buchges, 1967. J. André,Lesnom.sdoiseauxenlatin, Paris 1967. W.L. Duliere, «Protection permanente contre des animaux nuissibles assuré par Apollonios de Tyane dans Eyzance et Antioche. Evolution de son my¡be», BZ 63, 1970, 247- 277. H.H. Scullard, Tite Elefaní itt tite Roman World, Londres 1974. D. Briquel, «Les jumeaux A la love et les jumeaux A la ch&vre, á la jument, a la chienne, á la vache”, Recitenchessan/a religiond’Iíalieantiqae, Paris- Genéve 1976,73-97.0. Briquel, «L’oiseau ominal, la buye de Mars, la truie féconde», MEFRA, 88, 1976, 31-50. (3. Capdeville, « et bos mas”. Mélanges J. Heargon, Roma 1976, 115-123. F. Capponi, <‘Avifauna nella divinazionee nel mito», ¡alomar 36, 1977, 440-456. V. Dierauer, Tien uttd Mensch im Damken den Antike, Amsterdam 1977. L. Bodson, HIERA ZOlA. Conínibution a l’étude de lo place de l’animal datts la neligion gnecque ancienne. Bruxelles 1978. F. Capponi, Onnilitologia latina, Genova 1979. F. Capponi. «Avifaona e magia», Latomar 40. 1981. 292- 304, R. Adam, 0. Briquel. «Le miroir prénesrin de lAntiqoarium Communale de Rome et la légende des jumeaux divins en milieu latin A la fin du IVéme s. av.J.-C.”, MEFRA, 94, 1982, 33-65. PP. Corsetti, «Columelle et les dents du cheval», Mémoines III. Médicins el Médicine dans l’An/iqaité, SEtienne, 1982, 7-24. K.A.0. S.nelik, «Who knows not what monsters demented Egypt worship? Opinions om Egyptian animal worship in Antiquity as part of che ancient conception of Egypt’>. ANRW 11.17.4. 1984, 1852-200. EI-Khashab, «‘¡‘he Cocks, the Cnt, and [he chariot of tite Sun», ZPE 55. 1984, 21 5-222. LE. Nicholson. «Hoowulf and tite pagan colt of tite Stag», S/udi Medievalí, 27, 2, 1986, 637-669. G. Camps, «Le coq a la coquille», BCTH22, 1987-1989, 35-61. 5. Curletto. «II contesto mitico-religioso antenato/ anima/ ucello/ strega nel mondo greco-latino». Maia 39. 1987, 143-156. É. Renard, «Bovidés et rites agraires A l’époque gallo-romaine», RSAHC, 2,1989, 6-10. 0. Zwierlein, «Jupiter und dic Fróscite”, Hermes, 117/2, 1989, 182-191. É. Bernand, «Le culte du lion en Basse Egypte daprés les documents grecs», DHA. 16.1. 1990, 63-94. A. Charron, «Massacres d’animaux á la Basse Époque», REg., 41, 1990, 209-213. L. Criscuolo, <‘Un’epigrafe augurale su testa di coccodrillo», Aegyptar. 70, 1990, 87-88. M. Sa~el Kos, «Orneo andthe Sorvival of theSerpcntCultinthe Central Balkans”, Tycité. 6,1991,183-192. 60 8. MONTERO -8. PEREA

Varios, Homme el animal datas 1 ‘Antiquité Romaine, Actes do Colloque de Nantes, 1991. P. Meniel, Les sacntficesd’animaux chezles Gaulois, Paris 1992. Mi. Rayen, «A criocephalous Crocodile», Oud. Med.. 73, 1993, 43-53. A. Ruiz de Elvira, «Palomas de Venus y cisnes de Venus», AJP,% 115, 1994, 103-112. E. Benard, «Bovidés et rites agraires A l’époque gallo- romaine». Caesardunam, 1995, 435-443. V. Bonet, «Les animaux occidentaux dans la pharmacopée de Pline», Caesanodunum, 1995, 163-172. J. Carabla, «Sorciéres, loups et brigands au les dangers des voyages”, Pallas 42, 1995, 83-102. M. Patrice, «Les aniinaux dans les offrandes funéraires de sept nécropoles de la période romaine”, Caesanodunumit.s., 1995, 145-162. 0. Briquel. «Leta~reau sur les monuaies des insurgés de la guerre sociale: á la recherche d’un symbole pour Iltalie», RE, 74, 1996, 108-125. J.M.C. Toynbee, Animals in Ronzan Life ano! Ant, Baltiniore 1996. 8. Tramonti, «Lantica festivitá dei Consualia e ji ruolo degil animail da trasporto nella fase piñ antica della storia di Roma». Pallas, 44, 1996,101-107. M. Bouvier, «Légendes et symboles do liévre», Arcitéologia, 335, 1997, 48-55. J.M. Pailler, «La vierge et le serpent de la trivalence A lambigúité», MEFRA 109. 1997,513-575. A. Tammisto, Rírds itt Mosaics. A Síady on tite Representa/ion of Birds itt I-.Iellenistic aid Romano-Campanian Tessellaíed Mosaics lo tite Ron/y Augastan Age, Roma 1997. -‘MAGIA -‘LUPA ROMANA -‘SACRIFICIO -‘PERRO.

ANNA: (3. Pugliese Carratelil, <‘Sul culto delle Paides o di Anua in Acre», PP. 6,1951. 68- 75. M. Guarducci, «L”cpigraphia greca della celeste Anua nel Museo Oliveriano», Soliv. 12, 1964, 27-35.

ANNA PERENNA: EA. Alton, «Arma Perenna und Mamurius Veturius», Henmathena 42, 1920. lOOss. 0. In,misch, «Ocr Ram der Ansia Perenna», Pitilologus 93, 1928, 183-192. M. Guarduccí, «II coito latino di Anua Perenna», SMRS 1936, 25-50. (3. Pugliese Carratelli, «Sul culto delle Paides o di Anua in Acre”, PP, 6. 1951, 68-75. R. Lamnaechia, «Annae festum geniale Perenne», PP, 13, 1958, 381-403, E. Griset, «La leggenda di Anua, Didone cd Enea”, RSC 9, 1961, 302-307. M. Guarducci, «L”epigraphia greca della celeste Anua nel Museo Oliveriano», Soliv. 12, 1964, 27-35. 0. Pone, «Anua Peremia, Bonne eh heureuse année!?», BPh 45, 1971, 282-291. PE. Arias, «Anna Perenna», LIMC, 1,1981. 794-795. .1.M. Carter. «The ¡des of March and Anua Perenna’, Class.Motttitly 7, 1982, 89ss, IL. Moles, «‘¡

ANNALES MAXIMI: B. Rawson. «Tite prodigy List and¡be ose of Anuales Maximi», CQ, 21, 1971. 158-169. (3.8. Bucher, «Tite Atino/es Maximí in [he light of Roman Me¡bods of Keeping Records», AJAR, 12, 1987. 3-61. L. Cantarelli, «Origine deglí Anuales Maximi», RFIC 26. 1898, 290ss. lEA.. Crake, «TiteAnnals of tite Pontifex Maximus”, CPit, 35,1940, 375-386. L. Alfonsi, «Annales Maximi», Studi filologici e stonici in onore V. De Falco, Napoli. 1971. 1 lSss. E.W. Frier, Libri Annales Potificum Maximonazn. Tite Onigins of/he Annalistic Tradition, Roma 1979. AM. Woodward, Libní AnnalesPon/¡ficum Maxinzonam:/he origitis of lite Annalislic Tradition, Roma 1979. R. Drews, «Pontifs, Prodiges and [he disappearance of[he Anuales Maximi”, CPb 83,4,1988,289-299. 8W. Erier,Libniannoles Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 61

pon4ficum maximon¿m. Tite Oñgins of tite Annallsíic Tradiñon. Rome 1988. 1. Riipke, «Livius, Priesternamen und die Anuales Maximi», Klio 74, 1993, 155-179. -‘PONTIFICES.

ANNONA: D. Daspar. «Die farbige dea Annona(?) ini rómischen Heiligtum von Thun- Allmendingen BE», Arch. Suisse, 19, 64, Grabunen, 1995, 5-33.

ANQUISES: P. Grinial, «Jupiter, Anchise et Vulcain: trois révélations sur le destin de Rome». Studies in itonoar CO. Brink, Cambridge, 1989, 1-3. A.E. Gordon, «Vergil’s Funeral Game br Anchises», Class.WorltI 84, 1990-1, 46. -‘ENEAS

ANTINOO (Antvooc): W. Weber, Att/naos-Hermes. Drei Untersucitungen zunñgyptischett Religion, II, Heidelberg 1911. A. Herrmann, «Antinous lnfeix», Mullas. Festschr. Tu. Klaaren, 1, 1964, 155-167. Ch.W. Clairnmont, Die Rilttisse des Antinoas. Em Bei/rag zar Por/ nálplastikanden Kaiser Hadnian, 1966. F. De la Man, Att/mao. El último dios delmundo clásico, 1966. Ph. Derchain, «A propos de l’obeisque dAntinoús», Le Monde Grec. Honunagesá Clame Préaux, Paris 1975, SOSss. F. Coarelli, «Latombe d’Antinous áRome», MEFRA, 98, 1986, 217-53. E. Equini Schneider, «Sul tempio di Antinoo a Bolu», Studi L. Breglia, BulíNumismatica, suppl.4, 1987, III, 111-118. J.L. Voisia, «Apicata, Autinoús. Notes depigraphic sur la mort volontaireá Rome», MEFR, 99,1,1987,257-280. iL. Voisin, «Antinoús, Varius, Multiplex. Multuformis», Mélanges M. Le Glay, 111, Bruxelles, 1994. C. Evees, «Les portraits d”Antinoús», AJArq. 8, 1995, 447-451.

ANTIOQIJIA (Arn¿xacx) DEIFICADA: J.Ch. Balty, «Antiocheia», ¡¡MC, 1, 1981, 840- 851.

ANTIOQUíA, CIUDAD: 0. Haddad, Aspects of social life itt An/iacit itt tite Hellenistic- Roznan period, Chicago 1949. P. Petit, Libaniar el la vie municipaJeá Antiocite au ¡Ve si=cle aprés J.C., Beyrouth-Paris 1955. A.J. Festugiére, Antiocitepalenne el citétienne. Libanius, Citrysostome e/les moines de Syrie, Paris 1959. 0. Pasquato, Gli spettacoli in 5. Ciavanni Cnisostomo. Paganesimo e cristianesimo ad Antioquía e Constan/inopoli nel IV seco/o. Roma 1976. RE. Brown, J.P. Mejer, Aníiocit aid Bome, London 1983. 0. Bejor, «Antiochin, metropoil di Asia”, en ASciavone (dir.). 5/oria di Boma ¡¡1. L etá tardoan/ica: i laogiti e la callana, Torno 1993, 137-142.

ANTONINO PIO (Religión / Política religiosa de): EM. Sn,allwood, «The legislation of Hadrian and Antoninus Pius against circunicision», Latomar, 18, 1959, 334-347. (3.0. Pflaum. «Les pites do culte imperial sons le regne dAntonin le Pieux«, CRAI, 1967, 195- 208. L. Vogel, Tite Colunm of Antoninas Piar, Cambridge, Mass. 1973. C. González Ronián, «Problemas sociales y política religiosa: a propósito de los rescriptos de Trajano, Adriano y Antonino Pío sobre los cristianos», en Paganismo y Cristianismo en el Occidente del Imperio romano, (Memorias de Historia Antigua, 5, 1981), 227-242. C. Perassi, ‘

ANTONINOS ’, 5/adies itt Antiquila/es of Stobi (ed.J.Wiseman), Belgrado 1973,1, 143-183. St.J. Simon, Tite GreatenOificial Pries/ ofRozne andentite Flavien arto!Antonine Emperors , Chicago 1973. P. Keresztes, «‘¡‘he Imperial Roman (3overnmentandthe Cliristian Church. 1 From Neroto[heSeveri”,A.NRWII.23.1, 1979, 247- 315. (3. Ffrpo, «Limperatore circonciso (D.Cass 79, 11. JerMegí, 11) e la pace religiosa dele esA antonina eseveriana», Miscellanea greca e ramona 11,1987, 145-187. JA. Garzón Blanco, «Los símbolos numismáticos de la Edad de Oro de los Antoninos: Felicitas, Fortuna, Hilaritas y Laetitia», 5/udia Historica 7, 1989, 153-162. F.P. Arata, «Lo ‘Hercules infans dracones duos stragulans’ del Museo Capitolino. Contributo alliconografia d’etA antonia», ECAR, 95, 2, 1993, 73-96. 3. floulogne. «Henotéisme et polythéisme sous les Aatonins. Limaginaire religicuz de Plutarque”. Euphnosyne25, 1997, 281-293. N.J. Norinan, «Imperial Triumph and Apotheosis on the Antonine Column”, AJA. 101. 1997, 389.

ANTROPOLOGÍA: A. Mornigliano, «From Bachofen to Cumont», Saggi di Storia della Religione, S/adi e Lezioni 1983-1986, Brescia 1988 (= Nono Contrita/o, 593-607). A. Momigliano, “Bachofen tra misticismo e antropologia”. Annali della Scuola Monino/e Saperiore di Pisa, 13/2. 1988, 601-620 (“’Nona Contribulo, 767-782).

ANUBIS (‘Avov0¿g): R. Paribení, «Divinitá straniere in abito militare romano», Ball.Alex. 13. 1910, 177-183. J.C. Grenier, Anubis Alexano!ritt et Romain, Leiden 1977. J. Leclant, «Anubis», LIMC, 1. 1981, 862-873. T. Duchesne, Jackol al tite Shoman’s Cate. A Stuo!y of Anubis Lord of Rasezawe with tite conjura/ion lo chtonic Orilles (PGM XXIII; POxy. 412>. Texí, Tnanslation aid Commentary aid Annotated Bibliognapity of tite Anubis Arcitetype, Oxford 1971. T. Duquesne, Demeten, Anubis aid tite Eleasinian Mysteries. Oxford 1990. D. Montserrat, «Tite Kline of Anubis”, JEA, 78, 1992, 301-307. L. Bricault, Mynionymi. Les epicléses gnecqaes el latines d Isis, de Sanapis el o! Anabis, Stuttgart 1996.

APADEVA: P. Derks. «Die Kólner Góttin Apadeva”, RitV. 54, 1990. 240-250.

APAMEA DE FRIGIA ( Ar&MC¿a): 5.0. von Hoerschelniann. «Apameia», LíMC, 1, 1981, 874. Th. Drew-Bear. Th.. «LocalColts in Graeco-Roman Phrygia”, GRES17, 1976, 247-268.

APPARITORES: N. Purceil, «The Apparitores: a study in social mobility», ftp. Bril. Scit. Borne, 51, 1983, 125-73.

APEX: KA. Esdaille, «Tite Apez or Tutulus in Roman Art», ¡RS 1,1911, 212ss. Romana Reilgio 1 Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico 63

APIANO DE ALEJANI)RIA (Religión de/en) (‘A xnar¿g): R. flloch, «La religion romaine jusqu’au en 475 environ, App. livre II», Tite-Live, Paris 1961,118-121. M. Sordí, «La guerra di Perugia e la forne del l.V dei Bella Cid/o di Appiano>, La/omus, 44, 1985, 301-316.

APIO CLAUDIO: E. Ferenczy, «Tite Career of Appius Claudios Caecus añer tite Censorship”. Ac/a.Ant.ilung 18, 1970, 71-103.

APIS (tlr¿g): O. flotti, «L’Apis de lempereur Hadrien trouv¿ dans le Sérapéum d’Alexaudrie», BSAA 1899, 27ss. O. Hemberg. Die Kahiren, Uppsala 1950. A. Hermanu, «Der letzte Apisstier», JAC 3, 1960, 3ss, O.J.F. Kater-Sibbes, M.J. Vermaseren, Apis. 1? Tite Monumentsof/he Hellenistic-Boman Periodfnom Egypt, Leiden 1975; Apis II. Monumenis from theouíside Egyp/. Leiden 1975; Apis III. Inscniplions, Coins aid Adilenda, Leiden 1977. L. Kákosy. «From Fertility to cosmic Symbolim. Outlines of tite history of [he eult of Apis», ACD, 26. 1990, 3-7. Mi. Verniaseren. «Apis”. LIMC, 11, 1984, 177-182. 8. Bakhouxn, “Signification de limage d”Apis sur le monnayage d’Alexandrie», CE, 1992, 133-142.

APISTIA: J. Ch. Balty. «Apistia”, LIMC, 11, 1984, 182.

APLU ¡ APLIJN 1 APULU: 1. Krauskopf, «ApIo», ¡¡MC. II, 1984, 335-363.

APOLO (‘A,róXXwv -oPOQ): A. Monuigliano, «Mantoe1’oracolo di Apollo Clario», RF¡C ns. XII, fasc.3, 1934, 313-321. K. Pink, O. Elmer, «Apollo Arnazi», JDAL 1937, 104-110. M. Longití, «Veijove cd Apollo”, Capito/iam 15, 1940, 789-802, J. Fonterose, «Apollo aud tite Sun-god ir Ovid», AJPIt 61, 1940, 429-444. P. Lambrechts. «La politique apolliniénne dAuguste et le culte impérial», NC/lo, 5, 1953, 65-82. J. Gagé, Apollon romain. Essaissur le calle dApollon el le dévelopment da ‘nitar graecus ti Rome des origines ti Auguste, Paris 1955. .l.H. flishop, «Palatine Apolo», CJQ 6, 1956, 187-192. M. Guarducci, «Apolo e le Ninfe”, Retid. Accad. ¿yaz. Lincei 17, 1962, 69-74. 1>. Boyancé, «Apollon solaire», Mélanges Carcopino, Paris 1966, 149-170. F. Maraspin, «11 culto di Beleno-Apollo ad Aquilein», CSD¡B. 1,1967-1968,145-161. A. Altbldi, «luppiter-Apollo und Veiovis», Citiron 2, 1972, 1972, 215-230, 0. Carettoni, «Le b&yle dans le culle d”Apollon el autres divinités áRonie», REL 51, 1973, 32-35. D. Mannsperger, «ApollongegenDionysos. Numismatisciten Beitráge ni Ocravians Rolle als vindcx Libertatis». Gymnasium, 80. 1973, 381-404. A. AIfóldi. «Apollo oriA dic Sibylle ir der Epoche Burgerkriegc», Chiron 5, 1975, 165-192. ZI. Goéeva, “Epi¡beta des Apolo in Thrakien”. Thracia 4, 1977, 207-223. A. Laronde, «Neron, Apollon et Cyrene», MéI. L.Sédan Sengitor. Dakar, 1977, 201-214. E. Simon, «Apolo ini Rom”, Jdl. 93, 1978, 202-227. E. Simon, «Apollo in Rom», idI, 93, 1978, 202-227. H.W. Rítter, «Das Heiligtum des Apollo Pallatinus in der Augustusteischen Múnzprágung», Actes 9 Congnes.¡ttt.Numis., Berre, 1979, 1, 365-370. J. Gagé, «Apollon impérial, garant des Pata Romana», A/VRWII.17.2, 1981, 561-630. E. Mfroux, «Sur quelques épithétes d’Apollon et dArsémis”, DHA 7, 1981, 107-125. J. Mangas, «Dumus. asociación religiosa de Apolo», Hispania Atttiqaa 11-12. 1981-1985, 119-125. G. Dumézil, Apollon sonore el aa/res essass. Esqaisses de mytitologie, Paris 1982. H. Jucken, «Apolo Palatinus nud Apollo Actius auf augusteischen Múnzen>’, MH, 39, 1982, 82-100. Ji. Hatt, «Apollon guériseur en Gaule, ses 64 8. MONTERO -8. PEREA origines, son caractére, les divinités qui lui son associées», BACF, 22, 1983, 185-218. 1. Teixidor, «L’interpretation piténicienned’Hercules et dApollon», RHB, 200, 1983, 243-255. P. Zanker, «Der Apollontempel auf dem Palatin», en Ci/tá e arcitite/tuna nella Roma impeniale, Odense 1983, 21-40. E. Di Filippo, «Apollon Agyeus», LIMC, 11, 1984, 329-332. E. Simon, (3. Hauchhenss, «Apolo», LIMC, II. 1984, 363-464. ZI. Goéeva, «Apollon (iii Thracia)», ¡¡MC, 11, 1984, 332-335. B. Kellum, <‘Sculptural programs and propaganda in Augustan Rome: ¡be temple of Apollo on the Palatine», en R. Winkes (ed.), Tite Age of Augastas. Providence and Louvain-LaNeove 1985, 169-76. M. Sordí, «LApollo del promontorio Pacuno e i Ludi Apouinari”, Kleancitos. 27, 1985. 75-81. M. Detienne, «L~Apollon meurtier et les crimes de sang». QUCC n.s.22, 1986, 7-17. ME. Barnard, Tite Myth of Apollo ano! Dafne from Ovid lo Quevedo: love, agon, aid tite gro/esque, Durham 1987. A. La Rocca. «Der Apollo-Sosianus-Tempel”, en Kaiser Augustas, 1988, 121-129. M. Pagano, J. Rougetet, «Le grandi terme dette Tempio di Apolo sul lago di Averno», Pateoli, 22-23, 1988-1989, 15.1-209. P. Amandry, «La ruine du temple dApollon A Delphes”, BAB, 1989, 26-47. M. Buonocore, «Apollo nella dedica di un veterano abruzzese della seltima coortepretoria>’. RPA.A, 62, 1989-1990, 211-229. E. Lefevre, Das Bildpnogramm desApollo- Tempels aul dem Palalin, Xenia, Konstanzer AI[historische Vortráge und Forschung 24, Constance, 1989. 8. Montero, «Un orácolo del Apolo de Claros en Galicia», en Estadios sobre la Antiguedad eti Homenaje al Prof S. Montero Díaz. Anejos de Genióti II, Madrid 1989, 357-364. (3. Mader, «The Apollo Similes at Propertius 4.6.31-36», Hermes, 118, 1990, 325-334. REA. Palmer, «Cults of Hercules, Apollo Caelispex and Fortuna in and around [he roman Cattle Market>’, JR.A 3, 1990, 234-244. M. Piérart, <‘Un oracle dApollon A Argos», Kemos, 3, 1990, 319-333. C. Richard. «Plaques de marbre et dédicace apollinienue au Gué-de Sciax», BSAO. 5. 4. 1990. 79. Mi. Strazulla, ¡1 pnincipato di Apollo. Mito e propaganda nelle lastre Campana dal lempio diApollo Palatitio, Roma 1990. SM. Marengo, «Sacerdoti di Apolo a Cerene. Nuove letture di iscrizioni giá note», AELM, 24, 1991.489- 512. N. Valenza Mele, «Hera ed Apolo a Coma e la mantica sibillina», RU, 3. 14-15, 1991- 1992. 5-72. V. Bitrakova-Grozdanova, «Prilog o religii i umjetnosti u Peonijí / Contribution A l’étudede la religion et de l’art en Péonie«, ZA, 41-42, 1992. 67-77. ZI. Goéeva, «Le culte dApollon”, DHA, 18, 2, 1992, 163-171. A. Gosling. «Political Apollo: from Callimachus to tite Augustans», Mnemosyne, 45, 1992, 501-512. (3. Hafner. «Die beim Apollotempel in Rom gefundenengriechischenSkulpturen,JDAJ, 107,1992,17-32. MC. Hoff, «Augustus,Apollo, asid Athens», MR, 49, 1992, 223-232. J. Mangas, «El coito de Apolo en Hispania», Mel. P. Lévéqae, VI, Besan9on 1992, 171-192. C.J. Siinpson, «Horace, Canm., 1, 2, 30-44, Apolo Palatinos, asid allusiosis to sitrines in Octavian’s Rome», A/itenaeum, 81, 1993. 632-642. C. Cecamore, «Apollo e Vesta sul Palatino fra Augusto e Vespasiano», ECAR. 96, 1994-1995, 9-32. W. Holístein, «Apolo und Libertas in der Múnzprágung des Brutus und Cassius», JNG, 44, 1994, 113-133. E. Lipinski, «Apollou/Eshnxun en Afrique proconsulaire», MélangesM. Le Glay. 1, Bruxelles, 1994. W. Unte, «Dic Gestalt Apollos ini Handlungsablauf von Vergils Aeneis», Gymnosium, 101. 1994,204-257.S. CasaD, «Aeneas and [he doors of¡be temple of Apolo», CJ, 91/1, 1995, 1-9. T. Mavrojannis, «Apollo Delio, Atene e Augusto”, Oslraka, 4,1995. 85-102. 1. ftutherford, «Apollo”s Otiter Genre: Proclus on Nonos and His Source”, CPit., 90, 1995, 354-361. AS. Hollis, «Ovid, Metamorfitoses1,445ff.: Apollo, Dapline. and te Pythian Crown», ZPE. 112. 1996, 69-73. E. La Roca, “A[hena nella decorazione frontonale del tempio di Apolo Sosiano”, BMCR, 10. 1996, 13-33. A. Viscogliosi. II lempio Romana Reilgio ¡ Retigio romanorum Diccionario Bibliográfico 65

di Apollo itt Circo e la forniazione del linguaggio archite//onico augusteo, Roma 1996. 1. Santrot, G. Fabre, «Le voeu du visionnaire: l’Apollon lyricine au torque de la grotte de la Mate Coste á Saint-Amand-de-Coly (Dordogne)». REA, 99, 1997, 507-524. E. Suárez de la Torre, «Algunos motivos de la mitología apolínea y su transiondo religioso», en J.L. Calvo (cd.). Religión, Magia y Mitología en la AntigUedad C/dsica, Granada 1998, 283-330. -“ORÁCULOS DE APOLO.

APOLO DE CLAROS (‘AráXXwp KXo,pdoc): S. Montero, «Un oráculo del Apolo de Claros en Galicia», en Estadios sobre la AntigUedad en Homenajeal Prof 5. Momero Díaz. Anejos de Genión II, Madrid, 1989, 357-364. J. de La Geniére, «Le sanctuaire d’Apollon A Claros; uouveflesdéccuvertes”, REG, 103. 1990, 95-110. 3. de La Geni~re, «Le sanetuaire d’ApoUon AClaros,découvertesrécentes», CRAl, 1992,195-210.J. Marcadé, «Rapportpréliminairesur le groupe culturel du temple d”Apollon A Claros (état de mai 1995)», REA, 96, 3-4, 1994, 447- 463. R. Etienne, U. Varéne. «Vitruve el Claros», CRAI, 1995, 495-513. R. Merkelhach, 3. Stauber, «Die Orakel des Apollon von Klaros», EA, 27, 1996, 1-54. S. Montero, 8. Perea, «La misteriosa inscripción hispana a Zeus, Serapis y tao: su relación con la magia y con la teología oracular del Apolo de Claros», Homenaje a Lidio Gasperini. Macerata 1999 (en prensa). -‘IMiS DEABIJSQIJE (Fónnula epigráfica).

APOLO GRANNO (‘A róXX¿op Fp¿vvo~): K. flittel, «Der Tempel des Apolo Grannus ir Faimingen”, JHVF, 73, 1989, 81-97. L. llakker, «Apollo Grannus und Weintransport: zwei neue Steindenkmáler aus Augusta Vindelicuin, Stadt Augsburg, Schwaben», Arch.B.ayenn, 1990, 107-110. C. Bertaux, «Graed. Lesmonumentspublics»,DossiensArcit., 162,1991,22- 27. E. Mueller-Rettig, «Dasl-leiligtum des Apollo Granrus zu Grard (Dépí. Vosges», ZGS, 41, 1993, 41-66.

APOLO KAREIOS (‘AróXXwp Kapdoq): M. Guarduccí, «Nuove osservazioni sugli oracoli di Apolo Kareios a lerapoli nella Frigia», RFIC, 102, 1974, 197-202.

APOLO LIARBENOS (‘AxóXXwe At&p0evoc): K.M. Miller, ‘

APOLO ROIBAIUS: (3. Fatouros, «Eipate tol basilei’>, Hermes, 124, 1996, 367-374.

APOLO SORANO (Apa/lo Soranus): 1. Di Stefano Manzella, «Nuova dedica a Soranus Apolo e altre iscrizioni dal Soratte’>, MEFRA, 104, 1, 1992, 159-167. A. Comella, «Apolo Soranos? 11 programa figurativo del tempio dello Seasato di Falerii», Ostnaka, 2,1993, 301- 316.

APOLONIO DE TIANA: G.R.S. Meads, Apollonios de Tyane. Le pitilosopite r¿fonnateur da Isi&/e de no/re Ere, Paris 1901 (=Chicago 1980). E. Meyer, «Apolonius von Tiana und dic Biographie des Philostratos», Hermes, 52, 1917, 371ss. T. IIopfner, «Apollonios von Tyana ond Philostratos», Seminonjuin Kotidakovianum 4, 1931, 135-164. M. Meunier, 66 5. MONTERO -3. PEREA

Apollonios de Tyane, le sejoar d’un dieu parmi les itommes, Paris 1936. F. Grosso, «La vita di Apolonio di Tiana come fonte storica», Acme 7, 1954, 331-530. W.L. Duliere, «Protection permanente contre des animaux nuissibles assuré par Apollonius de Tyane dans Byzance et Antioche. Evolutionde son mythe», 8Z63, 1970,247-277. P. Brown, ‘, Habis, 17, 1986, 271-282 (= Oparcula selecta, Sevilla 1996. 73-80). 1. Puskás, «Myth or reality: Apollonius of Tyana in India», ACD. 27, 1991, 115-123. J. San Bernardino, «El daisnon de Apolonio de Tiana según Filóstrato», en 3. Alvar

APONUS: E. Bolisani, «II carme su Abanodi Claudiano», Men. Acad. Patavina, 73, 1960- 1961, 3-24. C. Gasparotto, Leuganeo di Apono e le sue sa/atari acque. Padova 1954. E. Cenerini, «Scritture di santuari extraurbani tra le Alpi e gli Appennin$’. MEFRA, 104, 1, 1992, 91-107.

APOTEOSIS: J. de Witte, «Lettre A M. Fr.Lenormant sur les apothéoses privées chez les anciesis», Gazelte Ancitéologique 4, 1878, 6-8. E. Cumont. «L’eternité des empereurs romains», Rev.Hist.Lia.Rel. 1, 1896, 435-452. E. Cuniont, «L’aigle funeraire des Syriens et l’apotheose des empereurs», RHB 30, 1910, 147ss. L. Deubner, «Dic Apotheose des Antoninus Pius», RM, 27, 1912, 1 ss. S. Strong, ApotiteosisaidAflerlife, 1915. E. Cuniont, «L’aigle funéraire d’Hiérapolis et l’apothéose desempereurs”, en Étadessyrienn es, Paris 1917, 35-118. E. Bickermann. «Die ró¡nische Kaiserapotheose”, ARW 27, 1929, 1-34. J. Bayet. «L’immorsalité astrale dAuguste: Manulius cominentateor de Virgile», REL 1939, 141-171. H.P. L’Orange, Apotiteosis itt Anciení Pontraiture, Oslo 1947 (“‘New York, 1982). AD. Nock, «Deification of Julian», JRS 47, 1957, 115-123. E. Bickerniann, «Dic rómische Kaiserapotheose”, ABW, 27, 1929. 1-31 = Rómisciten Kaisenkalí. Darmstadt 1978, 82-121. DM. Pippidi, «L’assomption de César daas un passage des Pastes dOvide”, Rivista clasica 1937-1938, 165-192. tAP. L’Orange, Studies on tite ¡conognapity of cosmic Kingsitip itt/he Anciettt World, Oslo 1953. Kónigstitel: Uníersucitangen ¿¿ben CaesarsAlleiniternschafl. Baden beiWien 1958. A. St. Clair, «‘¡‘he Apotheosis Diptych», ABulí. 46, 1964,205-211. P. Gros, «Rites fúnerafres eL rites d”inmortalitédans la liturgie de t”apotheosis impériale», AEHE, 1965- 1966, 477-490. J.C. Richard, «Incinérationet inhumation aux funérailles impériales: histoire do rituet de l’apo¡béose pendant le Haut-Empire”, Latomar, 25, 1966, 784-804. J.C. Richard, Romana Religio 1 Religio romanorwn Diccionario Bibliográfico 67

<‘tncineration et inhumation aux funerailles impériles. llistoire du rituel de l’apotheose pendant le haut-empire», Lato,nus, 25. 1966, 784-804. A. Alfilidí, «La divinisation de César dasis la politique d’Antoine el d’Oetavien entre 44 el 48 ay J.C.», RN 6, 1973, 99-128. U. Cracco Ruggini, «Apoteosi e politica senatoria nel lVs. d.c.: il dittico dei Symmachi al British Museum», RSI¡. 89, 1977, 425-489. J. Harmatta, «Royal Power and lmmortality», Acta Atttiqaa, 27, 1979, 395ss. R. Schilling, «La deification á Rome: tradition tatine et interference grecque», REL, 58, 1980, 137-152. F. Coarelil, «II Pantheon, l’apoteosi di Augusto e l’apoteosi di Romolo», Cí/tá e ancititeltura nella Roma impeniale, Anal. tns/.Danici, supí. X, 1983, 41-6. K. Ilopkins, Deatit ant! Renewal, Cambridge 1983. E. Dupont, «L”autre corps de l’empereur-dieu»,Le tempsde Ja réjlexion, Paris 1986, 231-252W. Kierdorf, «Punus und consecratio. Zur Terminologie und Ablaufder rómischen Kaiserapo¡beose». Citinon, 16, 1986, 43-69. DEP. Kleiner, Boman ImperialFunerany Altars witit Pontnaits, Roma 1987. B. Lion- Gilie, «Fonérailles inuite et divinisation, les funérailles de Cesar», Homin. H.Le Bonnlec, Bruxelles, 1988, 288-293. P. Arnaud. «Lapolixeose de Néron-Kosmokrator el la cosmographie de Lucain», BEL 65, 1989, 167-193. (3. flonaniente, «L’apoteosi degil imperatori nellultima storiografxa pagana latina”, Fes/schn¡fl Sínaab, Athen 1989, 19-73. (3. Bonamente. «L’apoteosi degli imperatori romani nell”Histonia Augusta XV». MaR, Roma 1990, 257-308. R. Hannah, «Praevolante nescio qua ingenti humana specie... A Reasssessment of ¡be winged Genius on íhe Base of [he Antonine Column’>, PBSB 58, 1989, 90-105. L. Luschi, “Apoteosi e mausolel imperiali». en Civiltá dei Romani. II rito e la vi/a pnivata, Milano 1992, 278-291. 8. De Maria, «Apoteosi private”. en Civiltá dei Roinani. 1/ nito e la vi/a priva/a. Milano 1992, 292-304. (3. Bonamente. «II Senato e l”apoteosi degli ixnperatori da Augusto a Teodosio il Grande», en K. Rosen, Macitt aid Kal/an un Rom den Kaisenzeit. 1994. R. Winkes, «Froin Sacrosanctitas to Apo¡beosis: Seventy-seven Years of Livia Images”, AJA. 101, 1997, 371. -‘CONSECRATIO -‘FUNERALES IMPERIALES

APULEYO: A. Abt, Die Apologie des Apaleias von Madaura aid die antike Zauberei, Giessen, 1908=Berlin 1967. P. Valette, L’ApologiedApulée, Paris 1908. J. Berreth,Studien zam Isisbuch‘Metamorpitosen. Diss.Tubingen 1931. C. Golann, Tite life ofApaleias ant! ¡tUs connection with magic, Columbia, Diss, 1952. F. Norwood, «The Magical Pilgrinage of Apuleius”, Pitoenis 1956, 1-12. 8. Lancel, «‘Curiositas’ et preocupations spirituelles chez Apulée», RHR 160, 1961, 25-46. E. Mosca. «Apulcio e la magia», CES, 9,1970, 39-45. 14. Pavis d’Escurac, «Pour une étude sociale de l’Apologie d’Apulée», Antiquilés afnicaines, 8, 1974. 89-101. J.G. Griffiths. Apaleiar ofMadaunos. Tite lsis-hook

Narratological Reading of Apaletus, Berkeley 1985. MI. Hidalgo de la Vega, Sociedad e ideología en el imperio Romano: Apuleyo de Maz/aura, Salamanca 1986. RL. Hijnians, «Apuleius, Phiosophus Platonicus», ANRWtI.36.1, 1987, 395-575. C. Moresehiul, «Alcune considerazioni sulla conversione di Lucio nelle Metamofosi di Apolcio», Aagusñnianum 27, 1987, 219-225. A. Bartalucci. «Considerazioni sulla festa del deus Risos nelle Me/amorfosi di Apulcio (II, 31-3, 18)», Civil/a Classica e Cristiano 9, 1988, 51-66. LA. Callan, «Curiositas: simbologia religiosa nelle Metamonfosidi Apulcia», Orpiteas 10, 1989, 162-166. tA. Lamarque, “Une tour donée de parole dans le Conte d’Amour et de Psyché d’Apulee», Pallas, 35, 1989, 65-68. L.F. Pizzolato, «La data delliniziazione isiaca di Apuleio», Aevam, 63, 1989, 77-79. C. Moreschini. «Divinazione e demologia in Plutarco e Apulcio», Sogni, visioni e profezie nell’antico cnistianesimo, Aagarlinianam. 29, 1989, 1-3. J,G. De Filippo, «Curiositas asid [he Platonism of ApuleiusGolden Ass”, AJPIZ, 111, 1990, 471-492. MI. Edwards, «‘¡‘he Tale of Cupid and Psyche», ZPE, 94, 1992, 77-94. SA. Frangoulidis, «HomericAllusions to¡be Cyclopeia in Apuleius’Descrlption of [he Robbers’Cave», PP. 262, 1992, 50-58. 5. Minanezi. «Outres enflées de tire. A propos de la féte du dieu Risus dasis les Métamorpitoses d’Apulée”, RUR, 209, 1992. F. Gaide. «Apulée de Mada ure a-t-il pronnoncé te De Magia devant te proconsul d’Afrique%’, LEC, 61, 1993, 227-231. BU. Hijnians, «Apulcius Orator: Pro se de magia nad florida», AAWIV 11.34.2, 1993, 1708-1784. W. Bernard, «Zur Dámonotogie des Apolcius von Madaura», R/LM, 137, 1994, 358-373. B.L. Hi~jmans, <‘Apuleius orator: Pro se de magia and Florida». ANRW, tl.34.2. 1994. 1708-84. AM. Mazzanti, «La nozione di religione in Apuleio: una qoestione antropologica?», en Agatite elpís. Stadi storico-religiosi itt onone di Ugo Bianchi, Roma, 1994, 323-325. .1.B. Rives, «The Priesthood of Apulcios”, AJPit 115. 1994,273-290.3. Annequin. «Réve, roman, initiationdans les Métamorphoses d’Apulée”, DHA 22.1. 1996. 1333-201. N. Fick, «L’etrusca disciplina chez Aputée ou tes adaptatiosis d’une sensibilité religicosenonvelle», Caesanodanuin, supí. 65, 1996, 3-12. y. Hunink, ‘

AQUELOO (‘AXEXÚoC): 5. Lagona, «II tipo del toro droprosopo a Gela» Cronacite di Anciteo/ogia e 5/oria dell arte, 7, 1968, 137-142. iR. Jannot, «Achéloos, te taoreau androcéphale et les masques cornus dasis l’Etrurie archaique», Latomar 33, 1974, 765-789. H.P. Isler, «Acheloos», LIMC, t, 1981, 12-36.

AQUILEGES: 5. Montero. «Conocimiento técnico y creencias religiosas de una profesión: los aquileges», Faventia 12/13, 1990-1991, 11-15.

AQUILES (‘AxtXXeóC, Acitilles) En el arte romano: figuras, sarcófagos, mosaicos: A. Kossatz-Deismann, «Achileus», LIMC, 1, 1981, 37-200. PA. Perotti, «Dorica castra, alius Achules (Aen. VI, 88-90)», Maia. 43, 1991, 195-198. 5.11. Okhotnikov, A. 5. Ostroverkhov, «L’ile de lenicé et le culte dAchille», Pontica, 24. 1991, 53-74. E Ghedini, «La fortuna del mito di AchUle nella propaganda tardo repubblicana ed imperiale”, La/omar, 53. 1994. 297-316. E.W. Leach, “Horace Canmen 1.8: Achilles, ¡be Campos Martius, and ¡be Articulation of Gender Roles in Augustan Rome», CPIL, 89, 1994, 334-343. T. Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 69

Mavrojannis. «L’Achilleion nel santuario di Poseidon e Anfitrite a Tenos. Un capitolo di storia della gesis Giulio-Claudia in Oriente”. Osírata, 3, 1994, 291-347. 14. Chew, «Achulle 00 Mars? Note sur un élément d’applique en bronze d’époque romaine», Ant. Nat., 28, 1996, 159-167. F. Ghedini. «Achille ‘croe ambiguo’ nella produzione musiva tardo antica», An. Taro!., 5, 1997. 230-264.

ARA MÁXIMA: D. van Bercheni, «Hercule Melqart A l’Ara Maxima», Rendic. Pon/~fAccad. Ancit. 32, 1959, 61-68. tA. Erkefl, «Varroniana. 111. Studi topografiel. 11 culto allAra Maxima. Vano, LI. V, 51-54 e VI, 54”. Opuscula Romana 16, 3, 1987, Slss. -‘HÉRCULES

ARA PROVIDENTIAE: M. Torelli, «Topografia e iconologia. Arco di Portogallo, Ma Pacis, Ma Providentise, Templum Solis», Ostralta, 1, 1992, 105-31.

ARA SATURNI: F. Coarelli, «Ara Saturni. Mondis, Senaculum. La parte occidentale del Foro in etA arcaica». DArcit. 9-10, 1976-1977.

ARA PACIS: A. Momigllano, «The Peace of the Ara Pacis», Joarnal of tite Warburg ano! Coar/laid Institutes V, 1942, 228-231. J.M.C. Toynbee, «The Ma Pacis reconsidered and hisrorical art in Roman ltaly», Proc. Bnit, Acad., 39, 1953, 67-95. 5. Weinstock, «Pax asid the Ara Pacis», JRS, 50, 1960, 44-58. 5. Wetnstock, «Pax asid [he Ara Pacis», JRS, 50, 1960, 44-58. J.M.C. Toynbee. «The Am Pacis Augustae», JRS 51. 1961, 153-156. E. Sinhon, Ana Pacis Augustae, Tílbingen 1967. E. Siinon. Ana Pacis Augustae, Tobingen 1968. DEE. Kieiner, «The greatfriezes of ¡be Ara Pacis Aogustae, Greek sources. Roman derivatives, and Augustan social policy», MEFRA. 90. 1978. 753-785. (3. Sauron, «Le message symboliqoe des rinceaux de 1’AraPacis Aoguslae”, CRAI 1982, 81-101. (3. Moretti, Ana PacisAugartae, Rome 1984. (3. Koeppel, «Maximus videtur Rex: TheCollegium Pontificum on ¡be Ata Pacis Augustae», Anciteological News 14, 1985, 17-22. C.B. Rose. «Princes and Barbariasis on ¡be Ma Neja”, AJÁ, 94, 1990, 453-457. N. Thomson de Grunnnond, «Pa Augusta aud the Horae on the Ama Pacis Aogustae», AJA, 94, 1990, 663-677. 1. Elsner, «Cult and Scuípture: Sacrifice in ¡be Ata Pacis Augustae», JRS 81, 1991, 50-61. L. Polacco, «Ata PacisAugustae: una forma, una idea», A¡V, 150. 1991-1992, 1-7. M. Torelil, «Topografia e iconologia. Arco di Portogallo. Ata Pacis, Ama Providentiae, Templum Solis», Osírak.a, 1, 1992, 105-31. R. Billows, “The retigious procession of the Am Pacis Augustae: Augustus’ supplicatio in 13 B.C.», iRA 6,1993, 89-92. 11. Sanley-Sapeth, «‘¡‘he Goddess Ceres inte Ama PacisAugustae and the Carthage Relief», AJA, 98, 1994, 65-100. Ci. Shnpson, «Prudentius asid ¡be Ma Pacis Augustae», Historia, 43, 1994, 126-129. 8. Stanley, “The Goddess Ceres in ¡be Ara Pacis Aogustae asid [he Cartage Relief”, AJA 98, 1994, 65-100. D. Castriota, Tite Ana Pacis augus¡ae ano! ¡he Imoginery of Abundance itt Laten Greek ano! Eanly Roman Imperial Art, Princeton 1995.

ARA REGINAE: M. Bonghi Jovino, «La phase plus archaique de l’Ara della Regia», en Varios, Les Élrasques, lespiar neiigieux des itommes, Paris 1991, 69-97. 70 8. MONTERO -5. PEREA

AltA VICTORIAE: L. Malunowicz, Die Ana Victoniae quomodo itt Curia romana cena/am sil, Wilno 1937. 3. Wytzer, Der Slrei/ um den Altar den Victoria, Amsterdam 1937. E. Lipani, «La controversia sull’ara Victoriae», A&B. 41, 1996, 75-79.

ARABIA (Deificada): J.M.C. Toynbee, Tite Hadrianic Scitool, Camhridge 1934, 4749. idi. flalty, LIMC, tI, 1984. 468-470.

ARABIA (Religión romana en): E. Watermack, Sanvivances paiettnes dans la civilisation maitometane, Paris 1935. Ruwwafa, «Saudi Arabia», en Le monde gnec. Honunoges á C. Pnéaux, Bmxelles 1975, 513-22. Ch. Augé, «Ares (in peripheria orientali)», LIMC, II, 1984, 493-498, F. Zayadine, «Les diex nabatéens», Dossiens Anch., 163, 1991, 42-45. NC. Moutspouies. “Observabons surles représen¡a¡ions da panthéon nabatéen», Ba/k. 5/ud, 33, 1992, 5-50. Religiones orientales en Arabia romana: M. Linder, 3. Zangerber, «Toe Re- Discovered Baityl of the Goddess Atargatis in the Siyyag Gorge of Petra (Jordan) asid its Significance for Religious Life in Nabaraea”, ZPaI. V, 109, 1993, 141-151.

ARATOS (‘Aparoq): G. de Callataij, «Quis fuit alter?: Aratos, le Palinure de l’Enéide», 8/BR, 62, 1992, 175-192. Ml. Edwards, “Quoting Aratus: Acts 17, 28», ZIVTW, 83, 1992, 266-269. E. Gee, «Parva figura poli: Ovid’s Vestalia (Fasti 6. 249468) and the Pitaenomena of Aratus», PCPit., 43, 1997. 21-40.

ARBOLES: C. floticher, Baamkul/as denRellenen, Berlin 1856. L. Herrmann, «Le ramean d’or el lernpereur Auguste», Mélanges Bidez, Bruxelles, 1934, 487-489. M. Troussel, “Arbres el plantes sacrésPalmier ct silphium”, RSAC 70, 1957-1959, 39-64. M. Paillard, Recitercites surte launiendans les rites religleus et magiques citez les nomoins, Paris 1976. (3. Vaccai, Lefeste di Roma Antica. Tormo 1927. A. Alftildi, Zwei Lorbeebáame des Aagustus, Munich 1973. Y. Vade, «Sur la materuité de chéne et de la pierre», RHR 191, 1977. 3-41. 3. Gagé, «Les superstitions de l’ecorce et le róle ritual de fúts oo de trones d’arbres dasis títatie primitive», MEFR 91, 1979. 547-570. J.M. Díaz de Bustamante, «Onerata resirgit. Notas a la tradiciónsimbólica y emblemática de la palmera”, Helnióntica 94, 1980, 27-88. R. Chevalier, «Le bois, l’arbre et la forét chez Pline”, Helmantica 37. 1986, 147ss. Ph. Moabrun, «Artemis et le palmier dattien’, Pallas, 35, 1989, 69-93. 3. de Rose Evans. «Toe Sacred Figs of Rome», La/omar 50,1991,798-808.G. Guillaume-Coirier. «Arbresetherbe. Croyances cl usages rattachés aux origines de Rome», MEFRA 104, 1,1992, 339-371. R. Merkelhach, «Em heiliger Baum der Heiden wird ahgehackt», ZPE 96 1993, 58. A. M’Charek, ‘

ARCHIGALLUS(’apy¿y&XXoc): A. Momigliano, “Archigallus»,RFICn.s. X, fasc. 2,1932, 226-229. -‘CIBELES ‘-‘GALLI

ARDUINA: M. Szabó, «Arduinna», LIMC, II. 1984, 476. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico ‘71

ARES (Apnc): Ph. Brunean, «Ates», MMC, II, 1984, 479-492. Kl. Hartswick, «‘¡‘he Reconsidered». RA, 1990, 227-283. P. Bruneau, «Le rajeunissement de l’Arés Borghése», BCH, 117. 1993, 401-405.

ARGEl: L. Deubner, «Zum Argeer-Opfer», ARW 14, 1911, 305-306. A. Groth, «Der Argeerkultus». KIlo 22. 1929, 303ss. L. Clerici, «Dic Argel», Hermes 77,1942, 89-100. 6. Maddoll, «ti rito degli Argei e le origini del culto di Hera a Roma», PP. 26,1971, 153-166. D. Pone, «La noyade rituelle de ponte, réflexions sur ta genése d’un proverbe», REL 56, 1978 (1979), 159-174. 11. Nagy. «‘¡‘he Argei puzzle», AJAH. 10, 1985. 1-27. D. Pone, «La noyade rituelle des homnes de jone», Fesí. G.Radke, Mtinster, 1986, 193-211. F. Liebricht, «Dic Argel”, Pitilciogar. 23, 1986, 179-182. MA. Marcos Casquero, «Los Argel. Una arcaica ceremonia romana», Launea corona. 5/adies in honoarof E. Coleiro, Amsterdam, 1987. 37-66.

ARIADNA (Ariadna. Aniaz/ne, ‘Ap¿&8r~): T.B.L. Webster, «The My¡b of A.riadne from Homerto Catullus», G&R, 13, 1966, 22-31. ML. flernhard, W.A. Daszewski, «Ariadna», LIMC, III. 1986, 1050-1070. F. Parise Badoni, «Arianna a Nasso: la rielaborazione di un mito greco in ambiente romano”, Dialogiti, 8.1, 1990, 73-89. (3. Tatham, «Ariadne’s Mitra: a Note on Catutius 64. 61-4», CQ, 40, 1990, 560-561. W. Kovacsovics, «Dionysos und Ariadne. Em rómisches Reliefaus Salzburg», MAGS, 5, 1991, 14-25.

ARJS Anis: (AP¿c): Jiménez Delgado, «Pro Aris eL l’ocis”, Helmantica, 23, 1972, 137-149.

ARÍSTIDES: —‘ELLO ARÍSTIDES.

ARMENIA (Religión en) (‘Ap~ev¿a): J.J. Russell, «Pre-Christian Armenian Religion», A.NRWII.18.4, 1990, 2679-2692.

ARNOBIO (Religión de/en): E. Rapisarda, Annobio, Catania 1946. tAD. Mac Donald, «The Doctrine of God in Arnobius», Síadia Patristica 9,1966, 75-81. G. Burger, Die titeologiscite Position des alteren Annobias, Heidelberg 1971. J.M PB. van der Putten, «Arnobe croyait-il á texistence des Dieuxpaiens¾,Vig.~itr. 25,1971,52-55.14. Le Bonniec, «Amobe, témoin etjugc des cultes paiens», BAUS, 1974, 201-222. R. Garosi, “Indagine sulla formazione del concetto di magia nella cultura romana». Magia. Sludi. . memoria a R. Garosi, Roma 1976. E. Garreau, «Le fondament de la vrai religion daprés Arnobe», Caitiens des Etades Anciennes 11, 1980, 13-23. R. Laurenti, «Sangue e sacrificio in Amobio», Sangae e Aninopologia Biblica nello patrística, Roma 1982,1, 455-481. A.R.C. Leaney, Annobe con/reles Gentiles. Livne 1, Paris 1982. B. Aznata, Problemi di antropología amobiana, Roma 1984. R. Laurenti, «Spunti di teologia amobiana», Orpiteas ns. 6,1985, 270-303. U. Le Bonniec, «Un témoignage d’Aruobe sur la cuisine du sacrilice romain», BEL, 63, 1985, 183-192. A. Blomart. «Frugifer: une divinité mithriaque léontocéphale décrite par Amobe», BHR, 210, 1993, 5-25. 3. Champeaux. «Arnobe lecteur de Varron (Adv. na/. ¡II)», BEAug., 40, 1994, 327-352. (3. Magazzu, «L’uso di Retigio nella polemica antipagana di Arnobio di Sicca», en Tite No/ion ofReligion in Companative Reseancit. Roma 1994, 441-446. F. Mora, Annobio e calti di mis/ero. Analisi síonico-neligiosa del V libro dell ‘Adversas Nationes, Roma 1994. 72 8. MONTERO -8. PEREA

ARNUFIS (Apvo~¿c): M. Sordi. «Le monete di Marco Aurelio e la ‘pioggia miracolosa’. Ann.Ist.Numism., 5-6, 1958-1959, 41-55. HZ. Ruhrn, «Weatber Miraeles under Marcus Aureius», Alitenaeum, 57, 1979, 357-380.

ARORIPUASIS (Apápup&uL~): M. Waegeman, «Aróriphasis. Aphrodite’s magical neme», AC, 61. 1992, 237-242.

ARRUNS: G. Salaznon. «Arruns l’Etrusqoe et l’entrée des Gaulois en Italie», RU, 65, 1989, 74-88.

ARSU: -‘PALMIRA. RELIGIÓN DE.

ARTE Y RELIGIÓN: H. Stuart Jones, A Cataloque of tite Anciení Scalptarespneservedin tite Municipal Co/lee/ion of Rome: lite Sepa/tures on tite Pa/azzo dei Conservatorí, Oxford 1926. V. Muller, «Kultbild», RE. supl.V. 1931, cots.473ss. A. Grabar, The Beginnings of Christian Art, 1967, 200-395. P. Zanker, “Der Larenaltar ini Belvedere des Vatikans”, Róm. Mití., 76, 1969, 205-18. P. Zanker, «Das Trajansforum ini Roin», Arcit. Anz., 1970,197% 499-544. P. Zanker, «Úber die Werkstáten augusteischer Larenaltáre und damit zusammenhángende Probleme der lnterpretation”. SCA CR, 82, 1970-1, 147-55. 14. Mielsch, RómísciteStnuckneliefs,(Róm.Mitt. Supp. 21), Heidelberg 1975. K. Weitzman, ME. Frazer. eds., Age ofSpirituality. Late Antiqae ant! Eorly CitnistianAní, Titino! /0 Seventit Centary. New York 1979. 8. Walker. A. Burner, Tite ¡mage of Augastar. London 1981. C. Murray, Retir/it aid Afler/ife: A Sru.dy of tite Transmmutatíon of Sorne Pagan ¡mogitteny itt Early CitnístianFuneraryArt(BAR lnt. Ser. 100), Oxford 1981. M. Torelli. Typology ant! Stru ctare of Roman Historical Reliefs. Ami Arbor, 1982. A. Burnett. «Das Bild des Augustas auf den frfihen Reichsprágungen”. Gnomon, 55, 1983, 563-565. (3M. Koeppel, «Die historisclien Reiefs dar rómischeui Kaiserzeit II», Bonner Jaitrb., 1984, 1-65. K. Fittschen, P. Zanker, Kala/og den ramisciten Porírdís itt den Capitolinisciten Mareen uid den andenen kommuno/ett Sammlangen den Stidt Rom. ¡ Te.xt., Maisiz 1985. B. Keltum, <‘Scolptural programs and propaganda in Augustan Rome: the temple of Apollo on [he Palatine», en R. Winkes (edo, Tite Age ofAugarlus, Providence and Louvain-LaNeove 1985, 169-76. A. Cameron, «Pagan ivories», Colloqae genivois sur Symmacite, t986, 41-64. T. Pekáry, «Das opfer von dem Kaiserbild», Bonner Jaitnb., 186, 1986, 91-103. ¡MC. Toynbee. Tite Roman Art Treasanes ftom tite Temple of Mitit ras, London 1986. P. Zanker, Pompejí: 5/id/tilden a/s Spíegel von Ceselíscitafluid Hennschoftsforrn, Maisiz. am Rhein 1987. E. Lefévre. Das Bild-Programmdes Apol/o-Tempels auf dem Palatin, Konslanz 1989. ES. Malbon, Tite Jconograpity of tite SarcophogusofJunius Bausas, Princeron 1990. J.R. Clarke. Tite Hoases ofRornan ¡la/y, 100 SC - AD 250: Ritual, Space. ano! decoration. Berkeley 1991. Varios, Religion, My/ito/ogie, iconograpitie. Acíes colí. intenn. Fonda/ion LIMC, tmsí ¡989, Paris 1991. 3. Arce, E. Burkhalter

Graeco-Rornan World: 5/udies in Militraism aid Re/igioar Art., Aldershot 1996. Varios, El mosaico cosmológico de Mérida, Mérida 1996.

ARThMIDORO (AprEgó5opoq): C. Blum, 5/adíes itt tite Dream-Book of Artemídonas, Diss.Upsala 1936. S.R.F. Price, «The future of dreams: from Freud to Arthemidorus», Post ano! Presení, 113. 1986, 3-37. S.R.F. Price, «‘¡‘he Future of Dreams: From Freud to Artemidorus», P&P 28, 1987, 9-31. H. Klees, «(3riechisches und Rómisches in der TraumdeutungArtemidoros Oir Herren und Sklaven», en C. Bñrker, M. Donderer (eds.), Das antíke Rom ant’! Osten, Erlangen, 1990, 53-76. T.D. Barnes, «Scolarship or Propaganda? Porphyry Againsí tite Citnisíians and his historical Setting». B¡CS, 39, 1994, 53-65.

ARTEMIS (AprEgig): Th. Hepfner, «Hekate-Selene-Artemis und Vorwandte in den griechisehen Zauberpapyriund aufdenFlochtafeln», Pisciculi.Festschr. Y. ODólger, Mtinster, 1939, 125-145. C. Ampolo, «L’Artemide di Marsigtia e la Diana dell’Aventino», PP 25, 1970, 200-210. Artemis Anaitis ¡ Anemuriam ¡ AMias ¡ Eleatitera ¡ Epitesia 1 Pergaia 1 Kyndias /Leakopityene, en Asia Menor y Siria en época romana: R. Fleiseher, Antemis von Epitesos aid verwandte Ka/tarta/uen Anatolien aid Synien, Leiden 1973. R, Oster, «The Ephesian Arremis as an opponent of early christianity”, JbAC, 19, 1976, 24-44. F. Dunand. “5cm a fonction de la féte dasis la (3réce hellénistique. Les cérémonies en l’honneur dArtémis Leucophryéné», DHA 4, 1978, 201-218. E. Miroux, «Sur quelques épithétes d’Apollon et d’Artémis», DHA 7, 1981. 107-125. L. Kahil, «Artemis”, LJMC, II, 1984, 618- 753. 1. Krauskopf, «Artumes», LIMC, II. 1984, 774-792. R. Fleischer, «Artemis Anaitis

(Hypaipa).. .» etc, en LIMC, II, 1984, 753-766. B.L. Trelí. «The temple of Artemis at Ephesos», en PA. Clayton asid Mi. Price (edsj, Tite Seven Woidens oftite Anciení World, London-New York 1988, 78-99. A. Fol, «Artenús (in Thracia)», LIMC, tI. 1984, 771-774. Ph. Monbrun. “Artemis elle palinier dattier», Pallas, 35, 1989, 69-93. L.R. Lacy. «Aktaion and a Lost Ba[h of Artemis», JHS. 1990, 26-42. (3.H.R. Horsley, «‘fue Mysteries of Artemis Ephesia in Pisidia: a New lnscribed Reief», Anal Siud., 42, 1991, 119-150. L.R. Li Donnici, «TEe tmnages of Artemis Ephesia asid (3reco-RomanWorship: A Reconsidetation», HThR., 85, 1992, 389-415. L. Pérez Vilatela, «Artemis y Dioniso tbéricos: Apelación a Plutarco», en Estudios sobre Plutarco: ideas religiosas, Madrid, 1994, 265-274. CF. Eilers, «L. Antonius, Artemis, asud Epliesus (fEph. 614 a)», EA. 25, 1995, 77-82. EA. Savostina, «Artemis Bousbatos? Toe Statue of the (3oddess froin Pantikapaion». ACScyt. Sib., 3, 1996, 169-180. -DIANA

ARSU H 3w Drijvers, Tite Religion of Palmyra. 1976. 10-14. M. Rostovtzeff, «Toe Caravan (3ods of Palniyra», JRS. 22, 1932, 107-116.

ARTILE: (3. Colonna, «Artile», LIMC. II, 1984, 855-856.

ARUSPICES: (3. Schnieisser, Beitráge zar Kenntnis den Tecitnick denrómisciten Haruspices, Berlin 1884. CO. Thulin, «Haruspex», Diz.epig., 111, Roma, 1922,64455. D.W.L. van Son, «The Disturbances inEtruria during [he Secosid PunicWar», Mnemosyne 16,1963,267-274. A. Haury. «Une querelle de clocher: Augures contre Haruspices», en Mélangesd’Arciteologie ‘74 8. MONThRO -8. PEREA et d’Histoire offerts á Ant!né Piganiol. Paris 1966. III, 1623-1633. E. Peruzzi, «Haruspices Sabinorum», PP. 24, 1969, Sss. (3. Winkler, «Eíruskische Haruspices in den Stádten von Noricum». RO, 2, 1974, 123ss. IR. Wood, Tite horuspices itt lite Roman World lo tite end oftite Republic, London 1982. M. Pietsch, «Emeneue haruspex-lnschrift aus dem Rómischen Kultbezirk von Bad Wimpfen”, Fund.Baden-Wurtenberg, 11, 198k, 285-295. E. Lucrezel, «Costantino e gli auspici”, en A/ti Accadena Science Mora/i e Politicite di Napoli 97, 1987, 171-198. 8. Montero, «Neoplatonismo y haruspicina: historia de un enfrentamiento», Genión 6, 1988, 69-84. 8.14. flraund, «Umbricios and ¡be Frogs (Juvenal, Sat. 3. 445)», CQ, 40. 1990, 502-506. B. Fechtinger, «Properz, Vates oder Haruspex? Zu seinein politischen und poetischen Setbstverstándnis», C/ass.& Med., 42,1991, 187-212. D. Briquel, «A proposito della profezia dell’aruspice veiente», C¡SA, 19, 1993, 169-185. 8. Montero, «Los honaspices y la moralidad de la mujer romana». Athenaeum, 81, 1993. 647-658, A. Uda. «L’interpretation de la foudre: une sorvivance (Diodore V, 40)», Les ecnivains da siécle d’Augu.ste. Caesarodanum 63. 1993, 154-183. 5. Montero, «Haruspicina y sacrificio mitraico», enAcías del¡1 CongressoPeninsulande Historia Antiga, Coimbra, 1993, 815-824. O. Briquel, Chrétiens el haru,spices: lo religion élrusque, dernier rempanz dii paganisme romain, Paris 1997. 8. Montero. «Aruspici e donne: doc tecuiche divinatorieopposte”, en Dic Íntegra/ion den Etraskerano! das Weitenwinken etraskischett Kulturgutes im nepubhkattisciten md itaiserzeilliciten Rom, Wien 1998, 369-384.

ARUSPICINA: P. Frandsen, Hanuspices, Berlin 1823. (3. Schmeisser, Quaestionum de Etrusca disciplina par/icula, Breslau 1 872.P. Clairin, De itanuspicibas apud Romanos, Paris 1880. 0. Schmeisser, DicEtruskis citedisciplin vom Bundesgenossenkrieg bis zum Untengang des Heidenrums, Progr.Leignitz 1881. CO. Thulin, Die Eíraskiscite Disciplin, (3óteborg 1903, 3 vols. C.C. Thulin, Die Etnuskiscite Diszip/in, (3óteborg 1906-1909. CO. Thulin, «1-laruspices», RE, 7, 1910, 2431-68. MA. Kugener, «Constantin et l’art fulguraldes haruspices”, Rev.Inst.publique en Belgique, 1913. 183-189. 11. Dragendorf, «Rappresentazione di un aruspice sopra un vaso arretino», SE 2, 1928. 177-183. Karpp, «Konstantins geselze gegen die private Haruspicen (319-321)», ZNW, 41, 1942, 145-151. A. Piganiol, «Le calendrier brontoscopique conservé dana le De Ostensis de Jean Lydus». REí. 1949, 84-85. 3. Ilubeaux, “U’aruspicine et la sentinetle», Pitoibos, 5,1950-1951, 73-85. 3. Gag, «Arrund de Clusium et l’appel siux (3alois (?). A propos dune tradition haruspicinale sor la vigne et tolivien’, RHR 143, 2, 1953, 170-208. 3. Heurgon, «La vocation étruscologiqoe de lempereur Claude», CRA¡, 1953, 92ss. 3. Heurgon, «Tarquitius Priscus et lornanisation de lordre des haruspices sous lempereor Claode”, Lo/ornas, 12, 1953,402-415. L. Deroy, «A propos do nom étrusque de l’haruspice». fn/ornas 15, 1956, 206-214. M. Pallotino, «Deorum sedes”, S/udi onoreA.Ca/derini e 1?. Panibeni, 111, Milano. 1956. 223- 234. (3. Sarchioni, “L’ispezione dci viseen nella anlichitá con particolare riguardo allaurispicina etrusca», Veterinaria, 8, 1959, l4lss. A. Haury. «Une querelle de clocher. Augures contre haruspices”, MélAPiganiol. Paris t966, 1623-1633. (3. Nenci. «Feziali e aruspici in Cicerone (Leg.ll, 9. 21)», PP. 13, 1968, 140. J. Gagé, «Une consultation d’harospices: sur les tabuesétrusqoes et la statue dite d’Horatius Cocles”, La/ornas 32/1, 1973, 3-22. L.R. Kepple, «Arnisis aud [he Death of Aeneas». AJP. 97, 1976. 344-360. 8. Rawson, «Caesar, Etruria and [he Disciplina Etrusca», JRS. 68, 1978, 132-152. E. Roncalli, «Osservazioni sui tibri ¡intei etruschi», RPM. 51-52. 1978-1980, 3-21. 1. Sgobbo. «Un Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico ‘75 episodio storico del periodo etrusco di Roma netía scena di Aruspicio dello specchio di Tuscania», ¡iAL, 1979, 215-279. (3. Colonna, «JI fegato di Piacenza e la tarda etruscitA padana>’, Studi Zaffa, Rimii 1984. (3. Colonna, «Novitá sui culti di Pyrgi», RPA¿A 57, 1984- 1985, 57ss. A. Maggiani, «Qucíche osservazione sol fegato di Piacenza», SE, 50, 1984, 54- 88. M. Ramnhaud, «L’aruspice Arruns chez Lucain, au livre t de la Pharsalia (vv.584-638)», Latomus, 44,2, 1985, 281-301. 0. Blecher, «De Extispicio capita tria», RGVVII, 4. Giessen, 1985, 171-245. 0. Briquel, «Etrusca Disciplina et origines étrusques», La divina/ion dans le monde étrusco-italique. 1. Casanodonum, 52, 1985, 3-22. E. Bloch, «Réflexions sur le destin et la divination haruspicinale en (Iréce et en Etrurie”, ¡conognaphie Classiqae el identilés régionales, BCH suppl.14, 1986, 77-85. F. Lucrezi, «Costantino e gil aruspici», AAN 97, 1986, 7lss. Ch. Guittard, «Haruspicine a devotio. ‘Caput iecineris a familiari partecaesum (Tite-Live 8, 9,1)». La divination dans le monde.. hL Caesarodunuin, supí. 56, 1986, 49-67. PH. Masga Pairault. «La divination en Etrurie. Le siécle IV, période critique», La divina/ion dates le monde étrasco-italiqae, II, Caesarodunum, 54, 1986, 56-1 12. F.H. Massa Pafrault, «La rivalité Rome Vejes et la mantique. Quelques réflexiosis», La dívination dans le monde élrusco-italiqae It, Caesarodanam, 54, 1986, 68-81. B. van der Meer, Tite BronzeLiverof Piacenza. Amsterdam 1987. A. Morandí, «Nuove osservazioni sul fegato bronzeo di Piacenza”, MEFRA, 100,1, 1988, 283-297. A. Maggiani, «lmmagini di aruspici», Atti dell! Congresso itt/em. e/rasco, Roma 1989, 1557ss. O. firiquel. «Virgite etl’Etrusca Disciplina», Les ecnivainsda siéle dAuguste et la Etrusca Disc¡~lina, Caesarodunum 60, 1990, 33-52. J.F. Bertlxet, «L’ELr-usca Disciplina daes les díegies de Properce», en Ti/mlle e/ Lygda.’nus, Les ecrivainsda si&le o! Augaste el 1 ‘Etnarca Disciplina, Caesanoduttum supí. 60, 1991, 89- 99. E. flloeh, «Les ecrivaina du siécle dAuguste et l~Etrusca Disciplina», Les ecnivains da skc/e dAuguste el la Etrusca Disciplina, Caesanodunum60, 1991, 2-4. 0. Briquel, «Virgile et l’Etrusca Disciplina», Caesarodunam, suppl. 61, 1991, 33-52. .1. Fabre-Serris, «Ovide et lEtrusen Disciplina», Les ecrivainsdusi?c/ed’Auguste el la disciplina etrusca. Caesarodunwn 60, 1991, 73-88. F. Guillaumont, «Manilius et ¡‘Etrusca Disciplina”. Les ecnivainsdasi?cle dAugaste et letnusca disc¡»/ina, Caesarodanum 60. 1991, 100-115. PH. Magsa Pairault, “Octavien, Auguste et ¡‘Etrusca Disciplina», Les ecnivains da si&le d’Aagaste el la etrusca disciplina, Caesarodunam 60, 1991, 5-32. S. Montero, Política y adivinación en el Bajo ¡npenio Romano: emperadoresy harúspices, 193 D.C. -408 D.C.), Bruselas 1991. S. Perea, «Haruspex legionis» Genión 9, 1991, 175-193. (3. Capdevilie, «Le tre Manubiae di Tinia», St.Etr. 58, 1992, lS5-170. L. Zusi, «opravvivenza dell’aruspicina in fonte tardo-antiche», Cultura e scuola, 123, 1992, 16-27. (3. Capdevitle, «Les sources de la connaisgance de l’Etrusca Disciplina diez les écrivains du Siécle d’Auguste», Les ecrivainsda si¿c/ed’Augas/e Caesanodunum, sopí. 63, 1993, 2-30. R. Chevalier, «Note sur Vitruve et l’haruspicine étrusque: problemes d’orientation, Element pour une enquéte topographique». Les ecrivains da si~cle dAuguste. Caesanodunum, 63, 1993. tI, 195-206, (3. Colonna, «A proposito degb dei del fegato di Piacenza”, Sí SIr. 59, 1993, 123ss. Ch. Guittard, “Tite-Live et l’Etrusca Disciptina.>, Les ecnivains da si&le d’Augaríe. Caesarodunum 63, 1993, 115-131. PM. Martin «Le temoignage de Denys d’Halicarnasse et l’Etrusca Disciplina», Les ecnivains du siécle d’Augarte...Caesarodanurn 63, 1993, 93-114. 5. Montero, «Haruspicina y sacrificio mitraico», en Actos dell! Congresso Peninsularde Historia Antiga, Coimbra, 1993, 815-824. O. Briquel, “La religion étrusque á la fin de la période impériale. Tagés contre Jesus», 76 8. MONTERO -5. PEREA

Mé/anges offerts a R. Citeval/ie~ Buí! Antiquités Laxemb. 23, 1994, 106-119. G.Capdevllle, «Le vocabulaire technique dana les traités d’etrusca disciplina en iangue latine», RPit 68, 1994, 51-75. II). Brkuel, «Tacite ti l’haruspicine», Caesarodunum, supí. 64, 1995, 27-37. II. Briquel, Citré/iens et Haruspices, Paris 1997. J. Chaunpeaux, «L’etrusca disciplina dana Suétone, Vies des doaze Césars», Caesaroduttam, supí. 64. 1995, 63-87. M. llano, «Le témoignage des inseriptiosis latines sur les haruspices». Les écrivains et l’etrusca disciplina. Caesanodunurn, supí. 64,1995, 184-189. J.P. Rothschild, «Haruspicine, divination, prodiges a invocation des mons daus les Punica de Silius Itaicus’, Caesanodunum. 1995, 105-114. AM. Taisné, «Slaceet l’etrusca disciplina», Caesanodanum,64, 1995, 115-127. A. Uda, «Le sentimentde Pline le Jeone sur letrusca disciplino», c’aesanoduttum, 1995, 159-172. N. Fick, «Letrusca disciplina chez Apulée ou les adaptatiosis dune sensibilité reilgicuse nouvelle’», Caesanodunarn, supí. 65, 1996, 3-12. 11. Poule, “Remarqoes sur Fronton et l’etrusca disciplina», Caesarodunum, 1996, 97-99. A. lJda, «Des haruspices étrusques dasis les Naits Altiqaes d’Aulus Gele’>, Caesanodunarn, 1996, 101-122. —‘ADIVINACION -‘ARRTIJNS -‘CICERÓN ETRUSCA RELIGION -ifULOUR -‘NIOIDIO FIGULO -‘TARQUICIO PRISCO —TAOES.

ARVALES (FRA TRES): W. Henzen, Acta Fra/mm Anva/iam, Berlin 1874. C. Hulsen, «II posto degli Arvali nel Colosseo e la capacité dei teatri di Roma antica», SC 22, 1894. Fornary, «II rito della cena allaMater Lannn sitj culto arvalico», BCAR 42,1915, 317ss. <3. Wissowa, «Zum Ritual der Arvalbrtider”, Hermes, 52, 1917, 321-347. A. Piganiol, «Observations sur le rituel le plus récent des Fréres Anales», CRA¡, 1946, 241-151. A. Pasoli, Acta Fra/am Arva/iurn qaae post annurn MDCCCLXXIX repeita sant, Bologna 1950. A. Milán de Fraboschi, «Actas de los hermanos Anales”, AHAM, 12, 1963-1965. 67-123. R. Schflling. «Dea Dia dans la liturgie des fréres Anales”, Homm.M.Renard, 11, colILatomos, 102, 1969, 675-679, (3. Radke. «Acca Larentia osid die fratres Anales. Em SÚick rómisch-sabinischer Prúhgeschichte», ANRW 1.2, 1972, 421-441. (3. Marini, A/ti e rnonarnenti defratre/lí arvali, Roma 1975. II. Scheid, Les Fn?res Arvales. Recnutemení el origine socia/e soas lesempereursjulio-claadien.s, Paris 1975. J. Puhvel, «Remus et Prater”, HR, 16, 1975, 146-157. E. Olshausen, «Uber die rómisclien Ackerbrfider: Geschichte emes Kulíes», ANRW 11.16.1, 1978, 820-832. R. Syme, Sorne Arval Brelitren, Oxford 1980. 1. Sebeid, «Les actes des fréres anales de 109, 111 et 221 aprés J.C.», Hornm.á R.Scitilling, Paris 1983, 215-230. (3. Piccaluga, «La corona e U sigillo. Agricoltura scritta e scrittura agraria negli Acta Fratrum Arvalium», Scnittuna e civillá, 9. 1985, 271-284. M. Beard, «Writing and Ritual: A Study of Diversity andExpan.sion in the Anal Acta», PBSR 53, 1985, 114-162. 14. Broise, 1. Scbeid, «Étude dun cas: le locos deae Diae á Rome», en Le Sois Sacré, Naples, 1986, 145-ISa. H. Broise, 1. Seheid, Rechencites archéologiqaes á la Magliana, LebahneumdesFn¿?nesAnvales,Rorna 1987. J. Scheid,Ro,naan/ica. 1. Reciterches arcitéologiques a la Magliana. Le balneurn des Fréres Arva/es, Paris 1987. 1. Paladino, Fra/res Ana/es. Slonia di att collegio sacendotale romano, Roma 1988. P. Arnaud, «Fragmenta des Fastes des Anales découvertes en 1985”, Epignaphica 51, 1989, 9-20. J. Seheid, Roma/as el sesfrénes. Le co/lege ana/e, un modelepoan 1 ‘¿tude e/a calle public dans la Rome des empeneurs, Roma 1989. P. Arnaud. «Fragments des Fastes des Arvales découverts den 1985», Epignaphica, 51, 1989, 9-20. J, De Lame, «Toe baíneum of the Anal brethien», JItA 3. 1990, 321-324. 3. Seheid, Le College des Frénes Anales. Eludes prosopograpitiqae da recrutemení (69-304), Roma 1990. J. Seheid, «L’investiture impériale Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 77 d’aprés les cominentaires des arvales», Caitiens Centre O. Glotz3, 1991,221-237.0. AlfWdy. «Hadrian als magister der frates Arvales (Clii VI 970>», ZPE, 100, 1994, 464-468. 0. Radke, «Metrische und sprachliche Beobachtungen zunl Arvallied», Rit. M, 138, 1995, 134-145. -‘AMBARVALES HOSTIAE —‘CARMEN ARVAL -‘CICERÓN —‘DEA DíA.

ATEÍSMO: A. von Harnack, «Der Vorwurf des Atheismus inden drei ersten Jahrhunderten», Texte ant! Untensucitungen,28.4, 1905. 3-16. A. B. Drachniann,AliteisminPaganAntiqaity, Copenhagen 1922. N. Brox, «Zum Vorwurf des Atheismus gegen dic alte Kirche” Tnierer Titeologische Zeitschn¿ft, 75, 1966, 274-82.

ASCANIO: E. Paribeni, «Askanios», LIMC, 11, 1984, 860-863.

ASCÉTICA: K.R. Sheppard, Ecstatics ano! Ascetics: Síadies in tite Function of Religicus activitiesfon women itt tite greco-Ronzan World, Ann Arbor 1990.

ASCETISMO: EA. Clark, Ascetic Piety aid Wornen’s Faitit, Lewiston, NY y Queenston, OnÉ. 1986. J.N.D. ¡

ASIA (‘Auca) Deificada: J.Ch. Balty, «Asia», L¡MC, 11, 1984, 858-859.

ASIA MENOR ROMANA

Mysteries of Artemis Ephesia iii Pisidia: a New Inseribed Reief», AnaIStud., 42,1991,119- 150. P. Graf, «An Oracle ngainst pestilence from aWestern Anatolian town», ZPE, 92,1992, 267-279. MD. Campanile, «Osservazioni sul culto provinciale di Augusto ja Asia Minore», Epigrapitica, 55, 1993, 207-211. 14. Engeln’ann, «Zum Kaiserkult in Ephesos», ZPE, 97. 1993. S.J. Friesen, Twice Neokonos. Epitesus, Asia, ano! tite Cait of tite Flavian Imperial Family. Leiden 1993.5. MiÉchelí, Anatolia, 2 vois., Oxford 1993. R. Sanz, «JulianApostata in Kleinasien”, Istanhuler Mi/tei/angen 43, 1993, 455-462. 5. flillon, «Benefactions and Honors: ¡be Portraits of a Priest of [he Imperial Cult at Ephesos». AJA, 98, 1994, 285-286. R. Lebrun, «Syncrétisme et cultes indigénes en Asic Mineure méridionale», Kernos, 7, 1994, 145-157. CM. Englhofer, «(3ñtter und Myttxen bci Oppianos von Apameia», GB, 21, 1995, 157-173. A. ~Mde Vaate, .1. W. Van Hesiten, «Jewish or Non Jewish? Sorne Remarks on the Identifícation of Jewish Inscriprion form Asia Minor”, 110, 53, 1996, 16-28. 0. Iloecksnann, «Brettspiele un Didymeion», MDA(I), 46, 1996, 251-262. V.M. Siniles, Tite Gospelaid tite Law inGalatia. Paul ‘s Response to Jewzisit-Christian Separatisrn aid tite Thneat of Galatian Apostasy, Cbllegeville 1998. -ORACLJLOS

ASILO RELIGIOSO: R.M. Errington, «Rom, Antiochos der Grosse usid dic Asylie von Teos», ZPE. 39. 1971, 279-284. (3. Freyburger, “Le droit d’asile á Rome”, EEC 60. 1992, 139-15 1.

ASKLENEIA: Ch. Habitch, Die Inschnfien des Asklepeions (Pergamon), Berlin 1969. U. Jerphagon, «Les guérisions miraculeoses dEscolapc», His/orire, 114, 1988, 815. S.B. Meshfre, Tite Atitenian Asklepieion: tite people, ítem dedications, ano! tite inventoires, Amsterdam 1989. —“ELIo ARISTIDES

ASRUEPIO/ASCLEPIO (‘A o&Xn~rCóc): -‘ESCULAPIO

ASOCIACIONES RELIGIOSAS: H. Thyiñnder, Jnscriptions da por/ d’Ostie, Lund 1952. J.S. Kloppenborg, 5(3. Wilson. Vo/antaryAssociationsin tite Graeco-Rornan World. London - New York 1966. C. Pfrtri, «Recherches sur lesdomus ecclesiae». Rey. El. Aug., 24,1978, 3-21. F.M. Ausbiittel, Untersucitangen zu den Vereinen irn Westen des ni5misciten Reicites, Kallrntinz 1982. J.M. Santero, «Toe “Cultores Augusri’ asid [he first worship of[he Ronan emperor”. A/henoeum, 61, 1983. 111-25. J.-P. Waltzing, Éíude itistoríquesur/es corponations pnofessionel/es citez les nonzains,, 4 vols., Leovain 1985-1900.

ASTROLOGÍA: LEA. Maury, La magie et 1 ‘asíno/ogie dons 1 ‘antiqaité e/aa moyen Age. Hildesheim 1877. A. flouché-Leclercq, «L’astrologie dans le monde romain”, RH6S, 1897, 241-299. Varios. Catalogar CodicumAslro/ogonumanaeconurn,Bruxelles 1898ss. A. Bouché- Leclercq, Lasinologie grecque, Paris 1899. E. BoU, Sphoera: nene griechiscite Texie uno! Un/ersacitungen nr Gesehichíe den Sternhilden, Leipzig 1903. E. Cumont. «La plus ancient géographic astrologiqoe”. Klio 9, 1909,263-273. E. Comont. As/no/ogyand Religion among tite Cree/es ano! Romans, London 1912, Thorndyke, «A Roman Astrologer as a Historial Sourcc: Julius Firruicus Maternus”. CPitil, 8. 1913, 4lSss. E. Sehennel, «Das Athenaeum in Rom”, Wocit.lcla.ys.Phil. 35, 1919, 9lss. 14. Gundel, «Kometen», RE, Xl, 2,1922,1143-1194. O. Lefebure, Le tombeau de Petosinis, Paris. 1924. P. Wuilleiumier, «Cirque et astrologie», Romana Reilgio 1 Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico ‘79

MEFR, 44, 1927, 184-209. F. BoIl-Bezoid, Sternglaube ami Sterndeutung, Berlin-Leipzig j93j4, revisada porW. (3undel. RS. Rogers, «Toe Date of Babishinení of ¡be Astrologers», CP, 1931, 203ss. E. Riess, «The Influence of in Life and Literarture at Rome», Class.Weelcly, 27. 10, 1933, 33-78. R.J. Getty. «Toe Astrology of P. Nigidius Figulus (Lucan 1, 649-65)”. CQ 35, 1941, 17-22. 14. Rahner, «Das christlitche Mysterium von sonne und Mond», Enanos 10, 1943, 305 ss. y. Stegeniann, «Doroteus von Sidon und Pirinictis Maternus», Hermes78, 1943, 113-131. Al. Festugiére. La révelationd’Herm¿s Trisnzégiste, vol. 1, Paris 1944. K. Nielsen, «Remarques sur les noms grecs et latins des venta et des régions du cid», Class & Meo!., 7, 1945, 1-114. MP. Nilsson, «Toe new conception of ¡be universe in the late (3reek paganism», Enanos, 44, 1946, 2Oss. 5. Weinstock, «Martianus Capella anO [he Cosmic System of [he Etruscan», JRS. 36, 1946, lOlss. Krogmann, «Das Kindundder Komet>’, Class. &Med., 12, 1951, 51-77. F.H. Cramer, «Toe Caesars andthe stars», Serninan 9, 1951. 9-50; 10, 1952, 1-59. EH. Cramer, Astro/ogy itt Roman Law and Politics. Philadelphia 1954. 1. Pontaine, «Isidore de Séville et l’astrologie», RAL 31, 1954, 271-300. MP. Nilsson, «Die astrale Unterblichkeit und dic kosmische Mystik», Numen 1, 1954, 106-119. M. Ruth. «Mcreorologie. astronomie cí astrologie chez Ciceron». PAL, 32, 1955, 33-35 y 200-219. A. Deman, «L’astrologie dans la loi et la politique romaines», Latornas 15, 4, 1956. 559-566. R. Mouterde. «L’astrologie A Héliopolis-Ba’albek. iupiter heiopolitanus rcx ct regulus», 11MB, 13, 1956, 7-21. Gundel, Slennglaube, Sternreligion aid Síennonaitel, Heidelberg 1959. C.D.F. Maury, Lamagie el l’astnologiedansl’An/iqaité e/aa Mayen Age, Paris 1960. D. Van fierehem, «Trois cas d’asylic arcbaTque». MM 17. 1960, 21- 33. 1. Gagé, «Tibere á Capri. Histoire, légendes et tilémes astrologiques», Rev.Etad.Ita/. 8, 1961. 1-43. DR. Dicks, «Astrology and in Horace». Hermes, 91, 1963. E. Wistrand, ‘, Paris 1977. A. Sthothers, «Is dic Supernova of A.D.185 recorded in anciení Rome literature?», Isis 68, 1977. 443-447. RL. Beck, «Sette Sfere, Selle Porte, aud te Spring Equinoxes of AD 172 and 173», en U. Bianchi (ed.), Mys/enia Mi/itrae, Leiden 1979, 515-530. W. Rohrdorf, «Le cliristianisme et la semaine planétaire», Augastinianum 19, 1979, 189 ss. N. Yalouris, “AsíraJ represeniations in [he Archaic aud Classical Periods and their connection to literary sources», AJA 84, 1980, 313-318. U. Becker, Lexikon den Astrologie, As/nonornie, Kosmotogie, Erciburg-Basel-Wien 1981. W. 80 S. MONTERO -5. PEREA

llñbner, «Astrologie dans l’Antiquité», Pa/las, 30, 1983, lss. Varios, Astres, Astro/ogie, Religions astrales dons l’Antiqui/é classique, Paris 1983. B. Lyle, «The Circus as Cosmos», Zalomas 43, 1984, 827-841W. Hiibner. «Manilius als astrologe un Dicliter”, ANRWII.32.1, 1984, 126-320. N. Horsfall, «Augustussondial: architecture, astronomy and propaganda», Omnibas, 9, 1985, 5-7. W. Iclúhner, «Dic Astrologie der Antike», Benichte zar Wissenscitaflsgeschichte8, 1985, 7-24. AM. Ioppolo. «L’astrologia nello stoicismo antico», en (3. Giannantoni (cd.), La scienza ellenistica, Napoli, 1985, 73-91. A. Le Boeuffle, «Pline et l

Donienicucci, Astra Caesaram. Astronomia, astrologia e catastenismoda Cesare a Domiziano. Testi e callana clossica, Pisa 1996. L. Magini, Le reste di Venere. Felicitá femminile e conflgunazioniastnali nel calendariodi Roma antica, Roma 1996. (3. De Callataij, «Du chaos au cosmos: l’allégorie desé¡éments dans lEnéide», BIRR, 67, 1997, 153-197. E. Gee, «Parva figura poli: Ovid’s Vestalia (Fasti 6. 249-468> and [he Pitaenornena of Aratus», PCPit., 43, 1997, 21-40. J.T, Ramsey, AL. Lich, Tite cornel 0/44 B.C. ano! Caesarsfrneral games, Atlanta 1997. 5. Perea, «Simbolismo astrológico del cuervo en la tauroctonía mithraica. A propósito de ona gema del Museo Arqueológico Nacional», Boletín MAN, 17, 1999. 5. Montero, «Astrología y esterilidad femenina en la Roma antigua», Acías de ‘Majen, ideología ypoblación’. Segundos Jornodas Internacionales de RolesSexuales y de Género (en prensa). —‘ASTRÓLOGOS ‘ASTRONOMIA -‘CLAUDIO PTOLOMEO -‘GERMÁNICO -‘HORÓSCOPO -‘MANILIO -‘MDIIRAS.

ASTRÓLOGOS: E. Cumont, «Astrologes romains et byzantins 1: Balbillus», MEFRA 37, 1918-1919, 35-54. FN. Cranier, «Expolsion of astrologes from ancient Rome», (‘Iass.& Meo!., 12. 1951, 9-50. F. Cumont, L’Egypte des Astrologues. Paris 1937. EH. Crasner, “Expulsion of Astrologers from Anciení Rome». Class & Meo!. 12, 1951, 9-50. P.J. SUpestelin, «Toe astrologer Askletarion», Mnernosyne, 43, 1990, 164-165. -‘NIOIDIO FIGULO -‘VEflO VALENTE.

ASTRONOMÍA: W.H. Seniple, “Notes on sorne astronomical passages of Claudian», CQ, 31, 1937, 161-169; 30, 1939, 1-8. D. Dicks, «Astrology and Astronomy in Horace», Hermes, 91, 1963, 60-73. 0. Neugebauer, A History ofAnciení Matitenzotical Astronomy, Heidelberg 1975. Varios. Asíronomie dans 1 Antiqaité ctassique. Actes da Col/oque Univ. Toalase 21-23 oct. 1977, Toulouse 1979. PR. Hardie. VigilsAeneid: Cosmos aid Impenium, Oxford 1986. A. Le Hoeuffle. Astronomie. Asínologie. Lexique latin, Paris 1987. A. Bartalucci, «11 lessico dei catasterismi nel De Astronomia di Igino e nei testi omologhi”. SCO, 38, 1988, 353-372. D. Liuzzi, «Un problema di geografía astronomica», L ‘astronomia a Roma nelí etá augastea, Lecce, 1989, 139-146. M. Papathanassiou, «Astronomie, Astrologie und Physik in der Rede Kaiser Julians auf Kónig Helios», Klio. 72, 1990, 498-507. 2. Mileti~, «Eléments astronomiques dans la représentation de la rauroctonie mithrieaque”, Radovi (Zodan.>, 33<20), 1993-1994, 93-108. P. Domenicucci, Asma Caesararn. Astronomia, as/rologia e cataslenismo da Cesare a Domiziano. Tes/i e callana classica. Pisa 1996.

ASTURICA DEA: J. Mangas, «Ladea Asturica», Stadia Historica, 2-3. 1984-1985, 305-314.

ATARGATIS ( ArapyarC~, ‘Arap-yang, ‘Arr~yd6~, Arrapdnfl: FR. Walton, «Atargatis», RAC, 1, 1950, 854-860. R. Fleiseber, «Atargatis (Damascus)», L¡MC, 111, 1984, 358. M. Linder, J. Zangerber. “Toe Re-Discovered Baityl of [he Goddess Atargatis in [he Siyyag (3orge of Petra (Jordan) and its Significance for Religious Lite in Nabataea», ZPaI. V, 109, 1993, 141-151. -‘OEA SYRIA. 82 5. MONTERO -5. PEREA

ATEIO CAPITO: J. Bayet, «Les malédictions du tribun C. Ateius Capito’, Hornmages á O. Damézil, 1960, 31-45.

ATENAS: P. Graindor, «Auguste et A[hénes», Phi/ologus, 77, 1922, 429ss. M. Crosby, «Toe Altar of ¡be Twelve (3ods in Athens», Hesperia, Sup1. 8, 1949, 82-103. HA. Thompson, «Toe altar ofPity inth Athenianagora», Hespenia,21, 1952,47-82.14W. Parke, TiteFeslivalsoftiteAtitettians, London 1977. 3M. Camp, 1986 Tite AtitenianAgora. London 1986. MC. ¡¡of?, «Augustus, Apolo, and Athens”, MR. 49, 1992, 223-232. A. Moinigliano, «Religion iii A¡bens, Rome and Jerusalem in rhe Firsí Century B.C.», ASNSP 1984, 873-892 (=0//ayo Contribulo, 279-296) (= De paganos, judíos y cnistianos,México 1992,127-156). JIs!. ¡

ATENEA (‘A6~vo¿&, ‘A6~v&, ‘A64v 1): J.H. Olivar. «Julia Domna as Atena Polias», i.n Atheniansíudies...W.S. Fengu.son (Hanv. Síad. Class. Pitilol. Suppl.1), CambridgeMA 1940, 521-30. M. Guarducel. «Atena oracolare», PR, 6,1951,338-355. A. Frantz, «FronPaganism lo Christianity in Ihe Temples of Albena», Dumbanton Oaks Papers 19, 1965, 187-205. 1.14. Oliver, «Julia Domna as Athene Polias”, Atitenian S/udies presented lo W.Scott Fergason, Cambridge, 1973, 521-530. 1. Aronen, ‘«A,rwuíKa’coL Oeoi nod ‘AB&pa a7rorpoxwa iii tSe ¡loman Forum: A Note on IGUR 94-95», Anclas 17, 1983. 5-11. H. Cassimatis. «Athena (in Aegypto>», LIMC. II, 1984< 1044-1048. E. Penkova, «Alliena (in Moesia, Thracia>». LIMC<

11, 1984, 1049-1050. E. Tella. «Un quadro con Bellerofonte e Atena dalIa caupona 1 . 8, 8”, RSP, 3, 1898, 105-110. -‘MINERVA -I’ALLADIUM.

ATHENAEUM: 1-1. Braunert. «Das Athenaeum zu Rom bei den ScTiptores Historine Augustaen, BIJAC 1963< Bonn 1964, 9-42.

ATHRPA: C. de Simone, «(31 lrnpresíiti (3reci in Etrusco», 5/adía Clo.ssica e Onientalia. A Pagliaro Oblata ¡1, 1969, 50. HA. Cabn. «A[hra», L¡MC, III, 1986, 1-2.

ATLAS (tArX&q-aprog). En el arte romano: F. llolí, Sp/viera. Neue griescitiche Texte uno! Untersacitangen zar Gesciticitte der 5/embuden, 1903. passim. E. Tiéche, «Atlas als personification der Weltache”. MarRe/y. 2, 1945, 67. -‘En el arte: J. Arce. L.J. Balniaseda, «Atlas», LIMC, 111, 1986, 9-lO, 13-16.

ATTIS (t4rnc, Arr’g): H. Hepding, A/lis, seine rny/hen aid sein calt, 1903. J. Careopino, «Attideia», Mé/.Ancit.Hist. 1923, 135-158 y 237-324. L. Spinazzola, «La patera di Parabiago”, Opere dArle del R. IslA ncit. e Sonia de/l’Ante, 5,1935. R. Calza. «Sculture nnvenoíe nel Santuario della Magna Mater», Menz,Pont.Acc. 6,1946,207-227. 14. GraiUot, Le cuí/e de Cybéle, M?re des dieu.x á Rome el dans 1 Empine rornain, 1912. P. Lambrechts, ‘Les f&es “phrygiennes” de Cybéle et d~Atíis’, Bul/etin del ‘Instituí itistoniqae beige de Rorne, 27, 1952, 141-170. P. Lambrecht, “Anis é Romo», Mélanges G.Smets, 1952, 461-471. M. Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 83

Van Duren, «L’évolution des myst&es phrygiens A ¡lome», Ant. Class.,22, 1953, 79-88. P. Lambrechts, Attis: van iterdesknaap lot god, Bruxelles 1962. i.A. North, «Review of Lambrechts (sc. P. Lambrechts, Allis: van itendesknoap rol god, Bruxelles 1962>», JRS, 55. 1965. 278-279. M.J. Verniaseren, Tite Legeid ofAllis in Gneek and Rornan Ant, 1966. C.A. Rubino, «Myth and mediation in the Attis poem of Catullus», Ramar, 3, 1974, 152-75. (3. Sfameni Gasparo, Sotero/ogy and MysticAspecis itt ¡he CalI of Cybe¡e ant.! Al/ls, Leiden 1974. R. Turcan, «Masques corniers d’orientaux: Attis, Ganymédes ou Arimaspes», Mel. P. Boyancé, 1974, 721-747. V. Iran 1am Tinh, “Les problémes du coIte de Cybéle et d’Attis á Pompei», Neae Fonschungen in Pompey, 1975, 279-283. DM. Cosi, «Salvatore e salvezza nei misteri di Attis», Aevam 50, 1976. 42-71. M.J. Verniaseren, Cybe/e aid Anis, lite Mytit aid/he Cali, London 1977. Mi. Verinaseren. Corpas Caltas Cybelae At/idisqae », Aquitania, 13, 1995, 179-192. J. Devreker, I.B.M. Strubbe, «Greek and Latjn lnscriptions fronx Pessinus», Epígraphica Anotolica, 26, 1996, 53-66. EL. Lane. Cybele, A/tis ano! nelaled culis. Essays itt memony of Mi. Vermosenen, Leiden-New York 1996.

ATIUS NAVIUS:L. ,Iardin, «II pozzo d’Atto Navio», Historia 4, 1930, 684-713. (3. Piccaluga, «Atrus Navus», SMSR. 40, 1969, 151-208.

AUCTORITAS: A. Magdelain, Jar, Irnpeniarn, Auctonitas (Colí. Ecole frag. de Rome 133), Paris y ¡lome 1990. M. Duerr. «Le diadéme, nxarque de l’auctoritas ou de l’imperium», GNS, 41,1991,31-47, A. Luisi, «AuctoritasepotestasdiDomiziano Pontefice Massimo», Invigilata Lucenzis 15-16, 1993-1994, 159-178.

AUGURACULUM: E. FIlnk, Auguralia aid Venwandtes, Helsingfors 1921. A. Magdelain, «L’auguraculum de l’arxA ¡lomeet dans dautres villes», RE!,, 47, 1969, 253ss. (3. Giannelil, «La leggenda dei ‘Mirabilia e lantica topografia dell’Arce Capitolina», SR 16,1978,60-71. F. Coarelli, «La doppia tradizione sulla morte di Romulo e gli auguracula deli’Arx del Quirinale». Gli etnaschi e Ronzo. incontro Pallo/mo, Roma 1981. A. Grandazzi, «Le roi et l’augure: A propos des auguracula de ¡lome», La divinotion dans le monde étrasco-ita/iqae, 84 S. MONTERO -5. PEREA

lii, Caesarodanum, 56, 1986. 112-153. A. Magdelain, «L’auguraculum de lan á Rome el dans dautres villes (1969-70)», en A. Magdelain, Jus irnpeniunz auclonilas. Étades de droil nonzain, Roma 1990, 193-207. -*INAUOURATIO.

AUGIJRATIO: L. Jardin. «II peno dAtto Navio”, Historia 4, 1930, 684-713. Rl. Rose, «De templi Romani origine». Alitenaeurn 19, 1931, 3-14. P.(3. Goidanich. «Del templuin augurale nell’ltalia antica”, Historia 8, 1934, 237. J. Liegle, «LAemilius Paullus als Augur Maximus mí Jabre 160 und das Augurium des Heils», Hermes 77. 1942, 249-312. L. Gersehel, «Structures augurales et tripartition fonctionalle daus la pensée de lancienne Rome», Psicito/ogie 1952, 47-77. D. Sabatucci, «Diritto aogurale e religione romana», SMSR, 32, 1961, 155-165. 0. García de la Fuente, «La observancia de las aves en Roma», Helman/ica 24, 1973. 135-157. J.R. Fears, «Toe coinage of Q. Cornificius and augural syrnbolism en Use Late Republican Denaril», Hisloria 24, 1975, 592-602. A. Magdelaln, ‘

AUGURATORIUM: P. Peusabene, “Auguratoriom e tempio della Magna Maten’, Archeologia Laziale, 2,1979, 67-74.

AUGURES: E. David, La dnoi/ augural ella divina/ion officiel/e des Rornain.s, Paris 1895. A. Ernout, «Augur-Augustus», MSL 22, 1921, 224-228 = Pitilologica, 1, Paris, 1946, 67-71. .1. Liegle. «L. Aemilios Paullus als Augur maxixnos ini Jabre 160 und das Augurium des Heila’. Hermes, 77, 1942, 249-312. K. Lalte, «Augur und Tenspluns iii der varronisehen Augoralformel». Pitilologas 97, 1948, 143ss. GB. Pighi, «Tripudiun»~, RAIB, 3, 1949-1950, 145-159. E. Breguet, <‘Virgile et les augures. A propós dEneide IX. 324-328». Mli 13, 1956, 54-62. E. Magotteaux, «L’auguredesdoozevautours».,AC, 25, 1956, 106-111. (3. Dumézil, «Remarques sur Augur-Augustus», REL 35, 1957, 126-151. P. Catalano. (‘ontnibati al/o .sludio del diritio augurate, Tormo 1960. (3. Crifó, “La c.d. inansovilitá dellaugur publicus P.R.Q. (A propossito di Plul. QR, 99)». Lalonzas 21. 1962, 689-710. A. Ilaury, «Une qoerelle de clecher: Augures contre baruspices». MélAPiganiol, Paris 1966, III, 1623-1633. M. Torelli, «Un templure augurale d<éiá repubblicana a Bantia’<. RAL. 21, 1966, 293-315. (3. AWóldy, “Pannoniciani Augures». AAn:Hung. 8, 1968, 145-164. (3. Piccahiga, «Amis Navus», SMSR, 40, 1969, 151-208. R. Schilling, «Laugure et la divination A Reme», AEHE, 78,1970-1971,240-242.J. Lindersky. «The aedileschip of Favonios, Curio the younger. and Cicero

AUGUSTA AETAS: E. Kornemann, «Zum Augustusjahr”, Klio, 31, 1938, 81-91. P. Gros, Aurea templa. Rechencites sant ‘anquitectune neligieuse de Rome á 1 ‘Apoque dAugaste, Paris 1976. V. Plilsch, «VirgilundAugust»,AA’RWII.31.2, 1981, 707-727. E. Dobíhoifer, «Horaz und Augustas», ANRWII.31 .3, 1981, 1922-1986. A.E. Wallace-Hadrill, «Toe golden age asid sin in Augustan ideology», Post aid Presení, 95, 1982, 19-36. H.P. Laubseher, «Motive der augusteischen Bildpropaganda», idi 89, 1984, 242ss. L. Criscuolo, «Un

AUGUSTALES: E. Mourlet, Essai sarI ‘histoire de 1 ‘Augusta/itA soas l’Empine romain, Paris 1895. L.R. Taylor, «Augustales, Seviri Augustales and Seviri», TAP/LA, 45, 1917, 231-253. E. Bickel, «Dic politische und religióse Bedeutung des Provinzialoberpriesters fin rómishcen Westen», BJ 1928, lss. A.D. Nock, «Seviri and Augustales”, Mélanges liudez. Paris 1934. 11, 627-638. AD. Nock, “Seviri and Augustales». Anttaaine de l’In.stitat de Pitilol. el d’His/. orientales ¡1, 19334, 11< 627-638. J.H. Oliver, «(3erusiae and Augustales». Historia, 7. 1958, 472-496. It. Duthoy, «Les Augustales». ANRW 11.16.2, 1978, 1254-1309. P. Kneissl, «Entsíehung und Bedeutung der Augustalitáí. Zor ln.schrift der Ara Narbonensis (CIL XII 4333>», Citinon, 10, 1980, 291-326. 0. Guadagno. «Hercolanensium Augustalium Aede», 86 S. MONTERO - S, PEREA

CnonEnc. 13. 1981, 159-173. SE. Ostrow, «Augustales along the hay of Naples: a case for their early grow[h», Historia, 34, 1985, 64-101. A. De Franciscis, ¡1 sacello degli Augartali a Miseno. Naptes 1991. M. Silvestrini, «Laugustalitá alta luce di una nuova iscrizione per Lan Augusti», QS. 35, 1992, 83-110. A. Abran>enko, Die nzattiz¿nale Mit/e/sciticitt mm kaiserzeitfl citen ¡talien. Za einem neuen i/enstándnis von Sevinal ami Aagastalilá/, Franlcfurt 1993. A. Abranienko, «Nachtr~ge zu Sevirat una Augustatitiit in den (3alia Narbonensis», ZPE, 103, 1994, 217-222. M. Buonocore. «Per uno studio sulla diffusionc degli augustales nel mondo romano: l’esempio della regio IV augustea», ZPE, 108, 1995, 123-139.

AUGUSTO (Religión / Política religiosa de): B. Gardhausen, Augasí uno! seine Zeil, 2 vols. Leipzig 1896, espee. 1, 865ss. OL. Richmond, «Toe Augustan Palatium». JRS 4, 1914,193- 226. J. Wilhelnj, Das rórniscite Saknalwesen untenAugastas aL Poniife.x Maximas, Strasbourg 1915. 1. Six, «Octavien-Mercurien”, Rev.Anch., 5, 4. 1916, 257-264. L.R. Taylor. «Ihe worship of Augustas iii ltaIy during bis Lifetime’>, TAPJ’IA, 51, 1920, 116-133. W. Deonna, «La légende dOctave-Ajiguste, dieu sauveur a maitre do monde», BHR 83, 1921. 32 y 163. P. Graindor, »Auguste el Ath~ges», Pitilotogus, 77< 1922, 429ss. Ml. Rostowtzeff, «Augustus», Iiniversiíy of Wisconsin 5/adíes itt Languaje aid Litera/une 15, 1922. M. Rostovtzeff, «Augussus», Rom.Mitt. 1923-1924, 281ss. K. Scott, «Toe identification of Augustus wi[h Romulo.s-Quirinus>, Tnans. Amen. RitUal. Ass., 56. 1925, 82-105. K. Scott, «Mencur-Augustus und Horaz can,n.l. 2», Hermes 63, 1928, lSss. J. Gagé, <‘Romulos- Augustus», MEFRJ4 47, 1930,138-181. .1. Gagé, «Divus Augustas”, Rev.Arch. 34,1931,1 lss. J. Gag, “Les sacerdoces dAuguste et ses réformes religieuses<, MEFR. 48, 1931, 75-108. J. Gagé, «Un [héme de l’art impérial romain: la Victoire dAuguste”, Mel.Arch.His/. 44, 1932, 6lss. It. Iteinze, Die augasteiscite Kaí/un, Leipzig-Berlin 19332. M. Ward, «Thc associaciíion of Augustas ‘with Juppiíer», SMSR, 9, 1933, 203ss. L. Herrinnon, «Le ranzau d’or eL lempereur Auguste”, Mélanges liudez, Bruxelles. 1934, 487-489. J. Gagé, «Actiaca”, MEFR, 53. 1936, 37-100. W. Otto. «Augustos Soter», Hernies 45, 1937, 448ss. E. Hóbí. «Der Cupido der Augustusstatue von Prima porta und der (3rosser parisiner Cameo», Klio, 31, 1938, 269-284. R. Pettazzoni< «La religione di Augusto’> en E. Paribeni (cd.), Augustas, Roma 1938, 217-250. K. Scott, “Noteson Augusíusreligious poticy”, ARW, 35, 1938, 121- 130. J. Bayct, «Linsmortalité astrale dAuguste: Manilius commentateor de Virgile», RE.!. 17, 1939, 141-171. It. Schilling, «L’Hercule romain en face de la réforíne neligicose dAuguste», Rev.Piti/., 1942, 31-57. A. Eraout. «Augur-Augustus». MSL 22, 1921, 224-228 = Pitilologíca. 1, Paris, 1946, 67-71. P. Lanlbrechts, «Auguste et la religion romaine”, Lolornas, 6.2,l947,177-191. P. Lambrechts, «L’oeuvre religicuse dAuguste». Lalomar6, 1947, 177-191. BM. Tidinan, «On the Foundation of Use Actians Games», CQ. 44, 1950, 123-125. H. Erkell, Augasías, Felicitas, Fon/una. Laleiniscite Wonistadien. (3iiteborg 1952. P. Lambrechts, «La politique apolliniénne dAuguste et le culte ixupérial”, NClio, 5. 1953, 65-82. y. Ehrenherg, iones. Documenís )l)astratittg tite Reigns of Augustas ano! Tiberius, Oxford 1955. J. Gag, «Regnuro Apollinis: Augustus elle pnirnat d’Apollon Palatin”, en su Apollon Rornoin, Roma 1955, 419-682. (3. Dumézil, «Remarques sur Augur-Augustus». RE!. 35, 1957, 126-151. H. Dragendorf, «Der Altar den Roma und des Augustas in Lugdunonw, Jaitn. Deulsciten Anch. Ins/¡íut, 52, 1957, 111-119. E. Flores, «Augusto nella visione astrologica di Manilio”, Antt.Fac.Lett.Napoii, 9, 1960. M. Rebuflat. «Les divinités dujoor sur la cuirasse d’Auguste de P.Porte”, MEFRA, 73, 1961, 161-228. (3. Picard, Augarle e Romana Retigio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 87

Néron, ¡e sécrel de ¡‘Empine, Paris 1962. Ir!. Wagenvoort, «Auguste et Vesta», Mél. Carcopino. Paris 1966, 965-978. AR. Bellinger, «Toe inmortality of Alexander and Augustus», Ya/e Class.Stadies 15, 1967, 93-100. D. Kienast, «Augustus und Alexander», Cyrnnasiam, 76, 1969, 430-456. K. Kraft, «Zuzn Capnicoraant den Munzen desAugustus”, Jaitrb. Narn. Celo!, 17, 1967, 17-27. K. Kraft, «Der Sinn des Mausoleums des Augustus». Historia, 16, 1967, 189-205. 1. Becher, Augustas and Agypten. Síadien zar Retigionspolldk aid Propaganda itt augasieisitcer Zeil, Leipzig 1969. (3. Picard, «L’anchitecture religicuse sous Augusto”, REL, 1970, 483-488. PM. Martin, «La propagande augustécane dans les AR. de Denys d’l-lalicarnasse», RE!.. 49. 1972, 162-179. M. Sordi, «Ottavianoe l’Etruria nel 44 a.C.», SE, 1972, 3ss. AD. Nock, «Toe Augustan Restauration», Essays on Retigion and tite Ancient World, Oxford, 1972, 1, 19-33. J.H. Oliver. «On ¡be hellenic Policy of Augustus aud Agrippa in 27 B.C.», AJP, 93, 1972, 190-197. (3. Radke, «Augustus usid das góttliche», An/ike uid Universdlgesciticitte. FestEStien, 1972. 257-279. A. Alffildi, Die zwei Lorbeerbáarne des Augustas, Bonn 1973. EJ. Dwyer, «Augustus asid ¡be Capnicorn», Róm.Mit/. 80, 1973, 59-67. 0. Mannsperger, «Apollon gegen Dionysos. Numismatischen Beitráge su Octaviana Rolle nís vindex Libertatis”, Gymnosiam. 80. 1973, 381-404. R. Rocca- Serra, «Une formule cultuelle ches Suetone (Divas Augustas. 98, 2)”, Mélanges offents P. Boyancé, Roma, 1974, 671-680. R. Bernhardt, «Athen, Augustus und die Eleusinischen Mystenien», AíhMití. 90, 1975, 233-237. 1. Becher, ‘

1805. AP. Wallace-Hadrill, «Image and au¡bority in ¡be coinage of Augustus», JRS, 76, 1986, 66-87. M. Bonnefond, «Transferts de fonctions et ¡nutation idéologique: le Capitole et le Forum d’Auguste», L’anbs, 1987, 251-278. C. Cogrossi, «LApollonismo augusteo e un denario con u Sole radiato di L. Aquilio Floro”, Aspe/ti dell’opinione pa/ib//ca nel mondo ant/co, Milano (CISA 5), 1987, 138-158. P. Gros, «Un programme augusíden: le centre monumental de la colonie dArles>’. Jahrb. dea:. Arcit. ¡ng., 102, 1987, 339-63. D. Mufler. «Ovid, Juppiter und Augustus. (3edanlcen zur (3óttervensaminluíig im ersten Buch der Metamorphosen», Pitilologar, 131, 2, 1987, 270-288. 1. Paladino, Fa/alis dux. Uorninifata/i efiglí della fortuna da Scipione ad Augarto, Roma, Diss.Doltorato, 1987. AP. Wallace- Hadrill, «Time for Augustus: Ovid, Augustus and ¡be Fasti», Horno Via/or, Clossical Essays fon Jo/La franz/ile, 1987, 221-230. 3.1-1. Abry, ‘,G&R. 35. 1988, 184-197. Varios, KaiserAugustas anddie verlonene Repablik, Mainz aro Rhein 1988. R. Mac Kay W¡lheln, “Cybele: [he (3reat Motter of Augustan order”, Vergilias, 34, 1988, 77-101. E. Stanley, «Toeaugustan revival of the lusus Troine: a municipal result;»’, Augustan Age. 8, 1988, 54-58. A. Brugnoli. «Augusto e il Capricornio»,L’astnologiaakonzonell’etáaugusíea,Lecce 1989. 17-31. C. Franco. «II lungo sonno di Oltaviano”, SCO 39, 1989, 257-264. MB. Flory, “Octavian anil ¡be Ornen of ¡be Gallina Alba». Classical ¡carnal 84, 3-4, 1989, 343-356. C. Franco, «II lungo sonno di Ottaviano», SCO, 39, 1989, 257-264. S.J. Hardison. «Augustus, [he poets and ¡be spolia opima», Class.Quanienly39, 1989, 408-414. U. Pinani, «Qualehe osservazionesulprofetismo augusteo nell’interpretazione di Orosio’,, Sogni, vision¿ e profezie nelt’cnislanisrno antico, Aagas¡inianum, 29, 1989, 423ss. A. Audin, O. Fisbwick, «L’aotel lyonnais de Rome et d’Auguste», La/omar, 49. 1990, 658-662. (3. Bowersock, «Toe Pontificate of Aogustus», en Be/ween Republic ami Empine: Interpretal/ons ofAugaslas ano! itis Pnincipate, Berkeley 1990, 380-394. D. Fishwick, «Prudenrius nod [he colt of Divus Augustus’>. Historia, 39, 1990, 475- 486. PH. Mutschler, «HorazundAugostus~’. WJA. 16, 1990. M. Sebilta. «ZurSonneuhrdes Augustus an dem Marsfeld”, Gvrnnasia,n 97. 1990, 432-457. (3. AWIIdy, «Augustas unil die ínschriften: Tradition un Innovation», Gyrnnasiarn. 98, 1991, 289-324. Pi. Bicknefl. «Toe Celestial Torch of 17 BC», Tite Anciení History Bulletin 5-6, 1991, 123-128. 0. Fishwick, «Ovid aud Divus Augustus», CREí., 86, 1991, 36-41. EV. Rickson. «Augustus Triomphator: Manipulation of dic Triuinphal Toeme lo [he Political Prograro of Augustus», Lalomas, 50, 1991, 124-138. T. litilseher, ~~, Mélanges P.Leveque VI, Paris 1992, 45-71. £1. Fishwick, «Qn [he temple of Divus Augustus». Pitoená (ToronJo), 46, 1992, 232-255. MB. Flory. «A note un Octavians Felicitas», ¡

ldeology’>, Anelit,tsa, 25, 1992, 113-153. MC. IIoff, «Augustus. Apollo, and Athens», MII. 49, 1992, 223-232. 1. Pollial, «Toe Tana Parnese: Augusto Imperatore Redeuní Satnrnia Regna!», AJA, 96, 1992, 283-300. Ci. Simpson, «‘Unexpected’ References to tIte Horologium Augusti atOvidArsarnatonia 1,68 and3, 388”, A/itenaeam, 80, 1992,478-484. MO. Canipanile. «Osservazioni sul culto provinciale di Augusto in Asia Minore», Epigrapitica, 55, 1993, 207-211. C.J. Simpson, «Horace, Cann., 1< 2, 30-44, Apolo Palatinus, and allusions to sbrines iii Octavian’s Rome», Athenaeam, 81, 1993, 632-642. S. Sniezewski, «Toe Divinity of Augustus in [he late Poetry of Horace and lii Elegies ofTibullus and Propertius”, Eos, 81, 1993, 61-76. M. Sordi. «Orazio e i teini della propaganda augustea>’, Acta Classica De/reo. 29, 1993, 175-180. R.A. flaumnan, «Tanaquil-Livia and ¡be Death of Augustus». Historia 43, 1994, 177-188. E. flertrand-Ecanvil, «Présages est progagande idéologique: á propos dune liste concernant Octavien-Auguste», MEFRA, 106, 2, 1994, 487-531. D. IIag?ndorn, «Zumágyptishea KalenderunterAugusrus».ZPE, 100,1994, 211-222. E. Nedergaard, «La collocazione originaria dei Fas/i Capitolini e gli archi di Augusto nel Foro Romano», fiCAR, 96, 1994-1995, 33-70. C. Weiss. «Virgo. Capricorn usid Taurus. ZurDeutung augusteischerSymbolgeminen’>, iDA!, 109, 1994, 353-369. T. Barton, «Augustas and Capricorn: astrologicalpolyvalency and Imperial Rlietoric», JRS 85, 1995, 33- 51. T. Mavrojannis, «Apollo Delio, Atene e Augusto”, Ostrako, 4, 1995, 85-102. M. Torelil, «L’immagine dell’ideologia augustea nellagora di Atene», Ostraka, 4, 1995,9-31. M. Fox, Ronzan Bis/nr/colMylhs. Tite Regal Period in Augustas Li/ero/are, Oxford 1996. N. Purceil, ~

AULISU: M. Lenoir, «Aulisua, dieu maure de la fecondité”, L’Africa nornana. Atli ¡¡1 convegno statU Sassa rl. Sassari, 1986, III, 295-302.

AURELIANO consulens», Syria, 36, 1959, 198ss. E.W. Menen, Zwei Herrsciterfestein ¿lcr Historia Aagusía. Untensacitangen za den pornpae Gallienas ano! Aurelianus, Bonn 1968. E. Clzek, L ‘emperaeurAurel/en el son temps, Paris 1994. S. Estiot, Aureliano. Ripostiglio della Venerá. Naovo catalogo illasírato, 1995.

AURELII: J.C. Richard, «Le culte de Sol a les Aurelii: A propos de Paul ex Fest. 22L», Mélanges Heargon, Roma 1976, II, 915-925. C. Santi, «A proposito della ‘vocazione solare’ degli Aurelil», SMSR< 15, 1991, 5-19.

AURELIO VÍCTOR (Religión en): J. Schlumberger, Die Epitorne ‘De caesanibus’. Untersacitangen Manchen zar iteidnischen Gesciticitts-scitniebang des 4 Jaitr. n. ~hr., 90 5. MONTERO -5. PEREA

Vestigia. 18, 1974. ¡1W. flfrd, SextasAunel/us Victor. A histoniograpiticalStady, Trowbridge 1984. 8. Montero, «Aurelio Víctor y la adivinación», ASNSP 17, 4, 1987, 989-1000.

AURI: M. Torelli, «Larappresentazione del sok neIl’arte etrusca», SI Fin. 49, 1981, 41-50.

AURORA: E. Sinion, «Aurora», LIMC, 111, 1986, 797-798.

AURUNCUS DEUS: E. Trotta, «Mars agricolo e Auruncus deus fugae», AFLP. 27, 1989- 1990,285-298.

AUSPICIOS: A. Magdelain. «Auspicia ad patres redeont», en Homnzoges ñ J. Baye/ (Cotí. Latomus, 79). Bruxelles 1964, 427-73. A. Magdelain, Recitercites sar l’Irnperium, la loi curia¡e el les auspices dinvestitare, Paris 1968. P. Catalano, «Auspicia’<, Enciclopedia Virg/liana, 1, Roma,. 1984, 423-426. E. Heim, «Les auspices publies de Constantin A Théodose”, K/érna, 13, 1988, 41-53. l.M. Valeton, “De modis auspicandi Romanoroin », Mnemosye, 17, 1989-90, 275-325. lB. Wilkins. AuspiciesandAuganies, Tite Bronze Tables of Ca/ib/o, London 1995. -ADIVINACIÓN -AUOURES.

AUSTRIA (Religión romana en): H. Kenner. “Ole (3étterwelt der Aostria Romana», ANRW 11.18.2. 1989, 875-974.

AVENTINO: A. Merlin, LAvenritt dans l’Ant/quité, Paris 1906. M. Gras, “Le temple de Diane Sur ¡‘Aventine», REA, 89, 1987, 47-61. A. M. Colini, <‘La scoperra del santuario delle divinitá Dolichene sullAventino», BCACR, 63, 1935, 145-59. A. Monuigliano, ‘ dies na(alis del santuario federale di Diana sullAventino», Reid.Lincei, ser.8, 1962, 387ss=Terzo Contribrno, Roma. 1966, 641-648. PMO. Darsy, RecitercitesancitéologiqaesáSainte-Sabine surjA ventin, Vadean 1968. IP. Poe, «Toe secular Carnes, tIte Aventine, asid te Pomerjuin in (he Campus Martius», ClassicalAntiqui/y, 3,1984, 57-81. T. Weber, <‘Atbena Archegetis unil dic Minerva auf dem Aventin. Zu ciner rómischen Bronzestatuette aus Florstadt - Ober Florstadt ¡ Wetteraukreis», AA, 1994, 261-270.

AUTOMEDÓN (A óro/s¿bwu). En el arte romano: A. Kossatz-Deissnian, «Automedon», LIMC, 111, 60-61.

AZIZOS: I-1.J.W. Druvers, «TIte cult of Azizos and Moninos at Mesa», & Orbe neligionam. Síadia Ceo widengneen oblata 1, 1972, 355-371. 1. Teixidor, Tite Pantiteon of Palmyra, Leiden 1979, 68-71. PL, de Bellefonds. «Azizos», L¡MC, 111, 1986, 69-71.

AZZANATHKONA: A. Perkins, Tite Art of Duna-Eanopos, 1973, 91-94. Chr. Augé, «Azzanathkona/1-layzanathkona», UMC, III, 1986, 71.

BAAL-AMMÓN (Ba&X- B4Xo~- Aggwv): J. Teixidor, Tite Panliteon of Pa/myna, Leiden 1979, 12-18. M. Le Glay, «Baul-llAnunon», LlMC. III, 1986, 72-75. (3.-C. Picard, «Ba’al Hamnion et Saturne dasis l’Afrique romaine», Semitica, 39. 1990, 89-97. P. Xelia, &íal- liamrnon, Roma 1991. Romana Reilgio ¡Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 91

BAALBEK (Religión en): Y. Hijjar, «Baalbek, gran centre religieux sous l

BAALSHAMIN; P. Collart, «Baalshamin», LIMC. 111, 1986, 75-78.

BABAKCIIOS (Bal3&.cxoc): A. Kossatz-Deissxnan, ‘

BACANALES: T. Frank, «TIte Bacchanalian Cult of 186 B.C.», CQ 21, 1927, 128ss. E. Friunkel, «Senatus consultum de Bacchanalibus>’, Hermes 67. 1932, 369-396. J. Keil, «Das sogennante Senamsconsultum de Bacchanalibus», Hermes, 68, 1933, 306-312. M. Gelzer, «Die Unterdrfickung der Bacehanalien bei Livius”, Hermes 71, 1936, 275-87. 0. Méauris, «Les aspeas religieux de l’affaire« des Baccbanales», REA, 42, 1940,476-85. 1.]. Tierney, «Toe senatus con.sultumde Bacchanalibus», Proc. R. InisitAc., 51, 1947, 89-117. (3. Tarditi, «La questione dci Baccauali ne> 186 nC.”, PP. 9, 1954, 265-287. 3. Ccliii, «Les vendages Dionysiaqueset la légende de Messaline (48 ap.J.C.)», Eclass. 24, 1956, 25-39. D.W.L. Van Son, Baccitanalia: Livius behoide/ing van de Baccitanotia, Amsterdam 1960. 1. Opelt, «Fínmico Materno sobre las Bacanales (De enronepnofanorarn religionam 6, 9)>’, Helmánlica. 19, 1968, 31-41. ML. Levi, “Bacehanalia. foedus e federati”. Kleancitos, 11, 1969, 15-23. R. Turcan, «Religion et politique dans l’affaire des Bacchanales», RHR, 181, 1972, 3-28. PV. Coya, «Livio eta repressione dei Baccanali”, Atitenaeum 62, 1974, 82-109.J.J. Urruela. «La represión de las Bacanales en Roma en 186 a.C.», HA, 4, 1974, 49-68. A. La Penna, «1 Baccanali di Messalina eje bacanti di Ennipide», Ma/a, 2, 1975. l2lss. 3M. Paifler, «Raptos a diis homines dici (Tite-Live, XXXIX, 13): les Bacchanales et la possession par les nymphes”, Mélanges J. Heungon, II, Rome 1976, 1976, 731-42. C. Rascon, «A propósito de la represión de las bacanales en Roma”, Estadios Alvarez Suárez, 1978, 383 ss. RS. Kraemer, «Ecstasy and Possesion: tIte atraction of Women to tIte Cult of Dionysos», HTHR 72, 1979, 55-58. .4. Luisi, «La Jex Maenia e la repres.sione dei Bnccannli ne> 186 nC.», 0 8, Milano, 1981, 190-196. A. Prieto, ME. Sanahuja, «Elpapeldelamujerenlas CISA, n bacanales romanas»• en Paganismo y Cristianismo en el Occidente (Memorias de Historia Antigua, 5)1981, 143-151, J.M. Palllard, «La spirale de l’interpretation: les Bacehanales», Annoles ESC 37, 1982. 929-952. J.M. Pailler, «Les pots cassEs des Bacchanales». MEFRA, 95, 1983, 7-54. 3M. Faflier. «Caton es les Baechanales: séduction es ténacité d’un mirage historique”, PBSR, 54, 1986, 29-39. 1. Seheid, «La thiase do Metropolitan Muscuin», Lastociation dionysiaque dans les societés anciennes’>, 1986, 275-290. J.M. Palilier, Baccitanalia. La népressionde 186 ay. J.-C. á Rome el en Italie: vestiges, imoges, tradition, Roma, BEFAR 270, 1988. R. Rousselle, «Persons in Livy

Baccitic Ca// 186-1808. C., New York 1982. A. Dubourdieu. E. Lenjirre, «La rumeur dans l

BACO (Raccitas, B&cxog): Ch. Lenonnant, «La naissance de », AnnInsí. 1833, 1, 210-218. R. Turcan, «Dionysos Diniorphos. Une illostration de la théologie de Eacchus dans l’art funéraire’>, MEFR, 70, 1958, 243-293. L. Foucher< «Le coite de Baechus sons JEmpire romain», ANRW 11.17.2, 1981, 684-702. 0. Mannsperger, ‘

BALTIS (B&krvc): Z. Kádár, Die kleineasialLscit-syrischen Ka/re zur Romerzeil in Ungann, Leiden 1962, 5-15, 56-59, 79-81. H.J.W. Drijvers, CulIs ano! Bel/efs al Mesa, Leiden 1980, 183-185. E. Will, «Baltis Augusta”. LIMC, III, 1986, 80-81,

BANQUETE: Fornary, <‘11 rito della cena alía Mater Laruro nel culto arvalico”. fiCAR 42, 1915, 317ss. W. Kroll, «lovis Epulum”,RE. tX.2, 1916, 2013-2014. M. Renard, Cnoyances, sapensíiíionsdu la/ile o!ans la ¡

BANQUETE FUNERARIO: A. Parrot, Le ‘Refnigeniurn’ dans lan-delá, Paris 1937. J. Quasten, «Vetus Supenstitio el Nova Religio. Toe problem of Refrigeriuro in [he Anoient Romana Religio ¡ Religio ronianorum Diccionario Bibliográfico 93

Church of North Africa», HTitR. 33, 1940, 253-266. PA. Fevrier, «A propos du repas flineraire: culte et sociabilit&, Cait.Arcit. 26, 1977, 29-45.

RANOS: F. Díez de Velasco, “Divinités des eaux thermales dans le nord-ouest de la provincia Tarraconensis et dans le nord de la provincia Lusitania: une approche au probléme du [hernialisme romain dans l’occidente des provinces ibériques>’, Caesarodanum, 26< 1990,133- 150. C. Bruun, «Lotores: Roznan bath-attendants», ZPE, 98, 1993, 222-228. P. Saintyves, «De l’immersion des idoles antiques aux baignardes des statues saintes dans le Clíristianisme», RHR 108, 1933. 135-183. F. Bourdy, «Du bon usage des bains d’aprés Oribase», Dossiens Arcit, 174,1992, 18-21. N. Dupré, «Le Ihermalismedes Pyrénées A l’Ebre», DossiersArch., 174, 1992, 60-70. C. Bourgeois, «Note sur le culte de l’eau en Afrique», BM, 151, 1993, 19- 25. A. flourgeois, J. Pujol, J.P. Séguret, «Le sanctuaire gallo-romain des Basiols A Saint- Beauzély (Aveyron)»4 Ga/lia. 50. 1993, 139-179. M. Kle~wegt, «Beans. Baths and ¡be Barber, A Sacred Law from Touburbo Maius», Ant.Afn. 30, 1994, 209-220. E. Sauber, «Ml lnscription from Northern ltaly, [he Roman Temple Complex in Bath, and Minerva as a Healing (3oddess in Gallo-Roman Retigion”, OJA, 15, 1996, 63-93. 8. Montero - P. Martínez Saura, «La balneoterapia en la obra de Celso”, en Tenmalismo Antiguo Actas del ¡ Congreso Peninsular, Madrid 1997, 235-240. 5. Perea, “Baños para los soldados y el culto de Fortuna» en M.J. Peréx (ed.), Termal/sino Antiguo. Actas del ¡ Congreso peninsular, Madrid 1997, 149-167. -TERMAS.

BARBELO (Rap0~Xúi): M. Broze, «Aphrodite, Hathor, Eve, Marie et Barbélo: A propos du langage mythique des écrits de Nag l-Iammadi», Kernos 7,1994, 47-57.

BARCHE (Bapx4): A. Kossatz-Deissman, «Barche», LIMC, Hl. 1986. 80.

BASTET: PH. Boussac, «Le culte de la déese Bast dans l’ltalie méridionale et particuliérment A Pompei», Recueil des Iravaza de linstitul Oriental, 37, 1915, 28-32. MO. ,Jentel, “Bastel>’, LIMC, 111,1986, 81-83.

BEL (Acad. Be/l[af B~Xog, Reías): F. Cumont, «Divinités syriennes», en É/udes Syriennes, Paris 1917, 257-262. J. Texidor, Tite Pagan God. PopalanReligion itt tite Greco Roman Near Eost, Princeron 1977. J.CIi. Balty, en Mytitologie gréco-nornaine, militologies pénzféniqaes, Paris 1981, 99-105. E. Will, «Bel’>, LIMC, III, 1986, 90-92. E.E. Schneider, «II santuario di Bel e delle divinitá di Palmira. Comunitá e tradizioni religiosi dei Palmireni a Roma», Dialogiti di Arciteologia, 5, 1987. 69-85. F. Chausson, “Vel lovi vel Soli: quatre études autour de la Vigna Barberini (191-354)», MEFRA, 107, 1995, 661-765.

BÉLGICA (Religión romana en): EM. Wightínan. «Pagan Colts in ¡be Province of Belgica”. ANRWU.l8.1, 1986, 542-589.

BELENO: E. Maraspin, «II culto di Beleno-Apollo ad Aquilcia», CSDIR, 1, 1967-1968, 145- 161. 94 5. MONTERO -5. PEREA

BELLEROFON’l

BELLONA (BEXóz’fl, M&-BeXX¿vu): E. Cumont. «Le taurobole ct le coIte de Bellone», RHistLittRel/g6, 1901, 99ss. A. Strong. «Sepulcral reliefof priest of Echona». BSR, 9,1920, 205-213. M. C,uarducci, «11 tempio de Bellona cd un epigrama greco del basso impero», Bull.Co,n. 73, 1949-1950. 55-76, M. Guarducci, ~

BENDIS (8év5¿t): ZI. Go~eva, «Le culte de la déese thrace Bendis Athenes”, Titracia 2, 1914, 81-86, Cli. Picard, ‘

BELTIS (RU-ti. ni señora; DffXrc~: fE Seyrig, «Li narPulro cié PM ~»‘~iyre.», Ant.Syn. VI, 1966, 72-79. E. WIII, «Beltis”, LIMC. III, 1986, 93-94.

BEROIE (BEPoÚ9: 0. Berger-Doer. »Beroie”, LIMC, III, 1986, 98. -‘NEREIDAS.

BES (B~ua< Rz¡a&q B4ua~, Besas): 1-ECli. Puech, «Le dico Besa et la magie hellénistique», Docurnenís Ard¡. Reau.r A cts, etc., 117, 1930, 415-425. F. .Jesi. «Bes initiateur», Aegyptus, 38, 1958. 171-183. E. ,lesi. “Bes e Sileno”, Aegvptus, 42, 1962, 257-275. E. Jesi, «Bes bifronte e Bes ernzafrot~i1o”, Aegvptus, 43, 1963, 237-255. L. Kakosi, ‘

BESIT (B,~utc): E. Bernand, inscriptions ‘nétniqu¿u de I’Egyple gréco-rornain, Paris 1969, 147. Tun ‘lun, Ilnh, «Besit”< L/MC. III, 1986, 112-114.

BETIIMS: 0. Caretton¡, «Lebéíyle dans le coIte dApollon etautres divinitésá Rome”, REL 51. 1973, 32-35. C. Rossignoli, “Persistenza del cul(o betilico nellAfrica romana: un iscrizione da Thala (Tonisia)”, L ‘Africa rornana IX, Sassari 1991, 73-96. K.S. Ereyberger.

BIBRACTE DEA: M. Lejeune, «Les premiers pas de la déese Bibracte», JS, 1990, 69-96.

BIDENTAL: P. Mingazzini. «Fulgur condituni e bidental, nonché l’etixnologia del nome bidental». CII arciteologí italiani ononi A. Maiuni. Cava dei Tirreni, 1965, 317-336. B. Albanese. «Bidental, mundus, osíium Orci nella categoria delle res religiosae», las 20, 1969, 3ss. 5. Montero, «La ciudad romana y su defensa de losfa/mina>’, enLa Cute) Meditenranea. Ereditá antica e apporto arabo-islamico salle nive del Mediternaneo occidentale e itt particolare nel Magreb. A/ti del Congresso Internazionale di Bani 4-7 moyo 1988, Napoli 1993, 175-199. 5. Montero, S. Perea. «Augusto y el bidental de Bracara (ad CIL II 2421)» en J.M. Blázquez y .1. Alvar (eda.), Lo romonizachin en Occidente (Madrid 1996). 299-315.

BITINIA (Deificada): 5.0. von Hoerschelinan, «Bithynia». LIMC, III, 1986. 118-119.

HITÓN (Bírwv): En el arte romano: C. Caprino, «Am romana con la raffigurazione della leggenda di Kleobis e Biton», Ro/jAne 38, 1953, 97-103. M. Guarducel, «Due note du Kleobis e Biton», Studi itt onore di Ugo Ennico Paoli, Firenze 1956. 365-376. P.E. Arias, «Biton”. LIMC. III, 1986, 119-120.

nONA DEA: M. Motty, De Fauno el Fauna sive Bona Dea eiasqae Mysteniis, 1840. E. Gerhard, «Ober Aga¡bodaemon und Bona Dea», A/it Berlin, 1847, 461-497. 0. Marucchi, “Di una rara staruetta rappresentante la Bona Oea», Bali (‘orn. 7, 1879. 227-236. 6. Pansa, «5. Maria d

14. Turca>,, «1-ladrien cí la Bonne Déesse”, ¡

BONUS EVENTLJS: B. Lichocka, «Bonos Eventus sor les monnaies romaines», Eludes el Travaus, 13, 1975, 237-261. PB. Arias, «Bonos Eventus», LIMC III, 1984, 123-126. L. Camilli. «Inmargine al tipo severiano del Bonus Eventus»,<4nn.lsl.Nam.< 20< 1973< 101-119. B. Lichocka, «Bonos Eventus sur les monnaies romaines», Liudes el Travaux, 13, 1975, 237- 261. (3. Alfdldy, “Epigraphica Hispanica XV. Eme Felsinschrift bei Sepulveda (Prov. Segovia)». ZPE, 100, 1994, 451-463.

BORVO DAMONA: H. Troisgros, «Offrnndes el ex-voto au couple divin Borvo-Damona dans la station ¡bennnle gallo-roznaine de Bourbonne-les-bains», CH/Al, 203, 1995, 97-108.

BOSQUES SAGRADOS: C. Ampolo, «Boschi sacri e culli federali, L

BRIGANTIA DEA: N. Joll¡ffe, «Dea Brigantia» AncitJ. 98, 1941, 36-61. M. Ilenig, «Brigantia», 1

BRITANlA (Religión romana en): M. RostovtzelT, «Comnodus-Hercules in Britain», JRS, 13, 1913, 91-105, M. Rostovtzefl. «Com¡nodus-Hercules in Britain», JRS. 13, 1913, 91-105, lA. Richmond, «Roman legionaires al Corbridge, ¡beir sopply-base, temples and religious culis», Arcitaeo/ogia Aeliana, 21, 1943, 127-224. M.i.T. Lewis, Temples itt Ronzan Sn/am, Cambridge 1966. Mi. Green, A Corpas of Small (‘alt 0/ijecls frorn lite Mi/itary Aneas of ¡

BRITANNIA DIVINIZADA: J.M.C. Toynbee, “Britannia on Roman coins of [he Seconil Cent AD.», JRS, 16, 1924, 142-157. M. Henig. «Britannia», LIMC, 111, 1984, 167-168.

BUBASTIS (Boó0~xarí~j: F. Dunaud, <‘Boubastis», LIMC, III, 1984, 144-145. EA. Savostina, «Anenis Boxisbatos? ‘The Statue ofihe Goddess from Pantikapaion». ACScyI. 51k., 3, 1996, 169-180. Romana Religio 1 Religio romanorwn Diccionario Bibliográfico 97

BYTHOS (BuOóg): i.Ch. Balty, «By[hos 1», L¡MC III, 1984, 173-174.

CABELLO: MA. Marcos Casquero, «Creencias religioso-supersticiosas dei mundo antiguo relalivas al cabello», en Estadios de religión y mito en Grecia y Rorna. León 1995, 123-153.

CABIROS (K&f3e¿pot, Ca/un): (3. Hemberg, Die Ka/unen, IJppsaln 1950. (3. Bonfante, «A note in lIte samotracian language”, Hespe nia, 24, 1955. 101-109. P.W. Lehman, «Axieros», «Axiokersa”, «Axiokersos», LIMC, 111. 1986, 66-68. ZI. Goéeva, «Le culte desCabires et des Nymphes en Asic Mineure el en Trace», Eos, 79, 1991, 199-202. U. Fernández Galiano Ruiz, «Cadnxo y Harmonía: imagen, mito y arqueología”, JRA, 5. 1992, 162-177.

CACUS (Cadas, K&xocz K&xw~j: H. Bellen, «Adventus Dei. Der Gegenwartsbezug in Vergils Darstellung der Geschichte von Cacu und Hercules». RÍIM 106, 1963, 23ss. 1. Penny- Snall, Cacus ant! Mansya.s in Etrasco-Rornan Legenó, Princeton 1982. iP. Small, Cacas ant! Mansyasin El rascan ant! Roinon Legend. Princeton 1982. i. Arce, «Cacus», LIMC, 111, 1984, 177-178. E. Marleer. «Cacus», LIMC, 111, 1984, 175-177. L. Luschi, «Cacu, Fauno e Venti», SE 57, 1991. 105-117. L. Otis ,<‘La légende de Cacus daus le fragment 7 de (3ellius», (‘EA, 29, 1995, 75-80.

CADMOS: D. Fernández Galiano Ruiz, «Cadmo y Harmonía: imagen, mito y arqueología», JRA, 5,1992, 162-177.

CAECULUS: L. Deschamps.”Caeculus»,Hotnn¡agesá¡¡Le Bonniec. Res Sacrae, Bruxelles, 1988, 148ss.

CAELESTIS: -‘DEA CAELESTIS.

CATEAS: E. Penh, «A-l-on redécouvert le tombeau du grnnd-prétre Caíphe?», MBible, 80, 1993, 42-47. i. Zias, «Human SkeletalRernains from tIte ‘Caiaphas’ Tomb», Atiqot, 21,1992, 78-80.

CALDEOS: W. Kr6ll, «Plinius und die Chaldáen’, Hermes, 65, 1930, lss. —‘MAGOS —ORACULOS CALDEOS -‘TEÚRGIA.

CALENDARIO Y FIESTAS: i. Strzygowski, Die kalenderbilderdes Citronognapiten von Jaitre 354, 1888. W. Warde Fowler, Tite Ronzan Festivals of lite Peniod of lite ¡

Weinachfesíes», ARW, 19, 1916. 1919, 54ss. MP. Nilsson, Pnimitive Time Reckoning, Lund 1920. 1. Wackernagel, «Dies alen>, ARW 22, 1923/4, 215-216. ].P. Kirsch, Den Síadírómiscite citnisí/icite Festkalender mm A/ter/am, Múnster in Westf. 1924. Hí. Rose, «De lerminalibus, regifugio. mease intercalad», Mnemosyne. 1924, 349-357. A Rehal, «Die rómische Bauernlcalender und der Kalender Caesars”, Epitamhiam II. Swoboda. Reichemberg 1927, 214ss. (3. Vaccai, Lefeste di Romo amica, Tormo 19272. K. Scott, Greek ant! Ronzan itonorzfic MonI/ss, Ynle Universiíy Press 1931.1. Whatniougb, “Thecalendarinancientltaly outside Rozne”, HarvardSt. Class.Piti/. 42, 1931, 157-79. C. Nordenfalk, Den Ka/eneJen von Jaitre 354 ant! die lateinsiscite Bacitmolerei des 4 Jh., 1936. A. AII”óldi. A Festival of isis in Rome andentite CitnistianEmperonsoftite ¡Vtit Century, Budapest 1937. SP. Corttsen, «Der Monatsname Aprilis». Gloaa 26, 1938, 270ss. RO. Fink, AS. bey, W.F. Suyder. «TIte Feriale Duranum»< Ya/e C/ass, Stad., 7, 1940, 1-222. W.F. Snyder, «Public Anniversaires in tIte Roznan Empires», YCS, 7, 1940, 225ss. F. Bónier, «luppiter ond die rómisclien Weinfeste», SM 90, 1941. 30-58. Hiinigswald, «On etruscan and latin inonlh-names”, AJPit, 62, 1941, I9lss. Hl. Rose, «The prae—caesarinn Calendan’, CJ, 40. 1944-1946, 65-75. V. Basanoff. ‘L’episode des joeurs de flOte chez Tite-Liveet les Quinquatrus, féle de Minerve», ¡<¡DA 2. 1949, 65-81. V. flasanoff. «Nonae Caprotinae”, Latomas, 8, 1949, 209-216. A.K. Michel, Tite Calendan of Narno ant! tite pre-jalian Cateador», Proc..4mer.Phi/ol.Assoc., 80, 1949, 320ss. i. Haya. ‘, ¡¡opimA. Grenier, Bruxelles, 1962, 117-178. J. Gag, «Les busta gallica: Camille el l’expulsion de Februarius», ¡¡omm. Acrenier, Bruxeiles, 1962, 707-720. A. Degrassi, ¡nscniptiones ¡taliae, vol Xiii - Fa,sti el elogia, fasc. Ii - Fasti anni Namani el ialiani. Rozne 1963. V.L. «Johnson, “Toe prehistodc Roznan Calendar», AJPII 84. 1963, 28-35. A. Magdelain. “Cinq jours ~pagoménes A Roste?>’, ¡

313-335. R. Schilling, «‘¡‘he Roman Festivais and ¡beirSigniticance», Arcit.Class., 7, 1964, 44-56. J. Colla, «L’irnportance de la comparaison des calendriers paiens et chrétiens pour l’histoire des persecutions», Vig. Citn. 19, 4, 1965, 233-236. J.P.V.D. Baisdon, «‘fle Salii and Campaigning in MarcIt and Ocloher>’, CJ 60, 1965, 267-269. (3. Piccaluga, Elemeníl spettacolani nel nitaali festivi romani, Romo 1965. PR. Abersmann, Die Pasten /ei den Oñechen ant! Rómenn, Berlin 1966. M. Media, «La féte des ¡Calendes de Janvier. Evolution dun riluel jusqu’au la fin de lEmpire romain», ¡’, St or/e religionam. 5/udia Ceo Widengren Oblata, 1, Leiden 1972,299-306. A.E. Samuel, Greek ami nomon chronology: ca/endors ant! years In classical antiqaity, MúncIten 1972. W.J. Henderson, «WhatOvid tells us about ¡be Roma» calendan>, Akroleuion, 17, 4, 1972, 9-20. Ch. Guittard, «Le calendrier romain des origines nu melieu du y s.a.C.», SAaB, 1973, 203-219. P. Marchetti, «La marche du calendrier romain de 203 a 190 (années varr.551-564)», AC, 42, 2, 1973, 473-496. E. Graf, «Zum Opferkalender des Nikomachos», ZPE 14, 1974, 139-144. E. Mayer, «Quirin ha, stollorum feriae«, AUS, 2,1974,51-57. (3. Dumézil, Fétes romainesdété etd’aatomne, saivi de dix qaesíloas nomaines, Paris 1975. P. Herz, Untersacitangen zam Festko/ender der Rómisciten Kaisenzeit nacit Datieren Weih- and Bit reninscitnften, Mainz 1975. A. Brelich, «Februarius”, Tre vaniazioni romane sal tema del/e onigini, Roma 1976, 105-144. A.J. Holleman, «End aud beginning in anciení Roznan year. A Sabine elemenls’>, RBPit 54, 1976, 52-65. H.W. Parke, Tite Festivals of tite Atitenians, London 1977. 1. Saint-Hilafre, «Le foctionneznent des Floralia sous la Répubtiqoe«. DHA, 3, 1977,253-286. D.P. Harinon, «The publie fesivals of Rozne», ANRW, 11.16.2, 1978, 1440-1468. D.P. Har¡nond, «Toe Family Feslivals of Rozne», ANRW ¡1.16.2, 1978, 1592-1603. P. Herz, «¡Ceiserfeste der Prinzipatszeit”, ANRW 11.16.2, 1978, 1135-1200. Dl’. Hermon, «TIte Publie Festivals of Romo», ANRW 11.16.2, 1978, 1440-1568. A.W.J. Holleman, «Les calendriers préjuliens A Rozne», AC, 47, 1978, 201-206. R. Schilling, «Un passage lacunaire du calendrier préjulien d’Aníium écíairé par le coznmentaire dOvide (F. 1,289-294)», RItes, cultes el dieta de ¡, AC, 53, 1984, 245-248. MA. Galosi, Feniae Lotinaes ano festa romana nel/o sfondo diana soc¡e/e) pastorale, Roma 1985. M.F. Buffa, «11 concelto di”fcriae’ e di ‘feriale” nel mondo anlico e moderno», CCC 7,1986, 245-259. P.-M. Duval, (3. Pinault Recaeil des inscnptions gauloises lii. Les calendniers, Paris 1986, J.F. Gillian,, «The Roznan Military Feriale», ¡¡iR 47. 1954, t83-196=’RomanAnnyPapens,Amsterdnzn, 1986, 123-136. M. York, Tite Roman loo S. MONTERO - S. PEREA

Festival Calendar of Alama Pompilias. New York-Berna-Frankfurt 1986. D. Baudy, «Strenarurn comxnerciusn. Uber (3eschenke und (3luckwunsche zuxn rómischen Neujahrfest”. RitM 130, 1987, 1-28. 1’. CoarelIl, II monumento di Vernio Flacco nel foro di Pi-ateste, Palestrina 1987. 1. Malitz. «Die Kalendarreform Caesars. Em Beitrag zur Gesehicúte seiner Spátzeit», Anc.Soc. 18, 1987, 103-132. N. Robertson. «Toe Nones of July and ¡be roman Wea¡ber», MR, 44, 1987, 8-41. M. Beard, «Riluel, teste, temps: Les Parilia romains», en A.M. Blondeao (cd). Essais sar/e nituel, Louva¡n 1988< 15-29. J.C. Richard, «Le calendrier prejulien. A propos de A.Kirsopp Michels , ¡

CALÍGULA (Religión 1 Política religiosa de): A. Bernardi, «L’interesse di Caligola per la succesione del rex nemorensis e l’arcaica regalitá nel Lazio”, Atitenaeam 31, 1953. 1. Gfley, “Les hains dor de Caligula, irnmensi aureorum acervi”, MEFRA, 89, 1977, 143-146. Ci. Slinpson. «The cok of Ihe Emperor Gaius”, La/ornas. 39, ¡980, 489-SIl. C. Gatti, “Considerazioni sul culto iznperiale nel qoadro della politica di (3aio», Religione epolitica nel mondo

- New York 1990. T.P. Wisewan, Death oían Emperon. E/avías Josepitas. Exeter 1991. 14. Cid, «El tilohelonismo alejandrino Oc Calígula y el culta de Drusila-Pan/heo», Kolaios 4, 1995, 345-363.

CALU~ P. Delfosse, «(3enie funéraire ravisseur (Calo) sur quelqoes urnes étrusques», Ant. Cl. 41, 1972, 487-499. 1. Krauskopf. «Aita, Calu», LIMC, IV, 1988, 394-399

CALYCADNUS DEUS: M. Hamdi Sayar, «Weilung an den Flussgoít Kalykadnos», Arkeologi De,~’¿si, 2, 1994, 121-122.

CAMENAS J.H. Waszinlc, “Camena”, Clossicn a Medinevalio 17. 1956, 139-148.

CAMILA: O. Seboenherger, «Camilla», AA, 12, 1966, 181-188. (3. Arrigoni, (‘ami/lo, amazzone e sacendotessadi Diana, 1982. F. Canciani, «Camilla”, LIMC. III 1984, 178. A. La Penna, «Cli archeíipi epici di Caznilla», Maia, 40. 1988, 3, 228-250. (3. Capdeville, «La jeunesse de Camille», MESERA, 104, 1, 1992, 303-338.

CAMILO: A. Moniigliano. «Camillos and Concord», CQ, 36, 1942, 111-120 = Secondo Contribulo, Roma 1960, 89-107. J. Hubeaux, «Commení Purina Camillus sempara de Veies’,, ArRBelgue, 1952.610-622.1. Gagt~, «Les bosta gallica: Camille et l’expolsionde Februarius», ¡¡omm. AGrenier, Bruxelles 1962, 707-720. P. Flobert, «Camille eL Ganjmnedes», Mélanges J.Heargon, Paris, 1976, 303-308. 102 S. MONTERO - S. PEREA

CAMPESTRES DII: CL. Irby-Massie, “Toe roznan ar¡ny and [he culí of¡be Campestres». ZPE, 113, 1996, 293-300.

CAMPO DE MARTE (Campas Martias): 1’. Coarelli, «II complesso pompeiano del Campo Marzio e la sua decorazione cultorea», Rendicontini dello Pontificia A ecademio Romana di Arciteologia,44, 1971-2, 99-122. E. La Rocca,Lanivaamezzaluna. (‘alá, agoni, inonamentí fieneranipresso ¡1 Tevere nel Campo Adarzio occiden/ale, Roste 1984. iP. Poe, “Tbe secular (3ames, [he Aventine, and the Pomerium ja [he Campos Martius”, Clossical Antiqukv, 3, 1984, 57-81. J.P. Small, «Campus Martius”, LI/sIC, 111, 1984, 178-179. 6. Sauron. «Le cosaplexe pompéien du Chaznp de Mars: nooveauté urbanislique á finalité idéologique», en L’ubrs (1987), 1987, 457-73. REA. Paliner, 5/udies of tite Norlitern Campas Mantius in Ancienl Rome, Philadelpbia 1990. D. Manacorda, “11 le¡npio di Vulcano in Campo Marzio», Dialoghi< 8.1< 1990, 35-51. RA. Painier, “Studies in Ihe Northera Campus Martius in Anciení Rozne», TAP/LI. 80, 1990. E.W. Leach, «Horace Carmen 1.8: Achules, [he (‘ampus Marlius, and tIte Articulation ol Gender Roles in Augustan Rozne», (‘Ph., 89, 1994, 334-343. E. Coarelil. It Campo Manzio. Dalle oniginí al/afine del/a Republica. Roma ¶998. -‘PoRO.

CANDIDA DEA: U. Fisher, «Das Weihedenlunal der Dea Candida aus Heddernheizn», StádelJS, nsJ, 1, 1967, 64-72. (3. Bauchhenss. «Candida», LJMC. 11], 1984, 179-180.

CANIBALISMO~ A. Mac Gowan, «Eaíing people: accusations of cannibalism againsí ¡be Chrisíians in [he secoad century». JECS 2, 1994, 413-442,

CANTO (Religioso yio mágico): —«MRMEN.

CAPITOLIO ROMANO: A. Zadoks .Iitta, «iuppiíer Capitolinus», JRS, 28< 1938, 50-59. AM. Colini, «Aedes Veiovis mIer Arcem et Capitolium». SCAC, 70, 1942, Sss. 1. Sfraub, «Konstaníin Verzichí auf den Gang zuin Kapiíol”, Historia, 1955, 297-313. E. Wistrand. «Vitruv tíber dem Kapitolinischen Terapel», Enanos 64, 1966. i2Sss. Th. Pekary, «Das Weihedatum des kapilolinischen Jupitertempel und Plin. 1-fN 33, 19», MDA¡(R). 76< 1969, 307ss. A.W. Lintott, «TIte Capitoline dedications lo Jupiter ant tIte Roznan people’>, ZPE, 30, 1978< 137-44. T.P. Wiseman. «Flavians on [he Capitol”, AJAR, .3, 1978, 163-178. R. SehiLIing, «Le temple de Venus Capitoline el la tradition pomériale>’. Rites, cutíes, dieta de Roma, Paris 1979, 94-102. D. Briquel, «Juppirer, Saturne el le Capitole. Essai de comparaissonindo-europeene», RHR, 198, 1981. J. Martinez-Pinna, «Evidenzadiuntempio di Giove Capitolino a Roma all

1987, 251-278. Ph. Borgenud. «Do My¡be á ¡‘ideologie: la lele do Capitole”, MII 44, 1987, 86-100. (3.B. Townend, «The Restoration of ¡be Capilol in A.D. 70>’, Historia, 36, 1987, 243-247. E. Weber. «Fine Lapa Capíto/ino-Darsleliung auf einem(3rabstein in Carnuntum», RO. 17-18, 1989-1990, 287-291. A. SirnonelIl, «La tradizione ciassica e l’origine del Capitolium». A/ene e Roma, 35, 1990. 71-77. C. Reusser, Den Fidestempel auf dem Kapilol la Rom ant! seine Aasstauung. Liii Beiírag za denAusgrabangen and den Vio delMare ant! am das Kapítol, Roma (Su//.Com. suppl.2), 1993. R. Pic, «La triade capitoline. Récil d’un sauvetage». Ancitéologia, 302, 1994, 8. M. Cadario, «Le dediche d’opere darte e i Tropaca Ligures’ nell’area Capitolina a Roma», Quad. ¿<¿ni, 1995, 83-120. E. Gowers, «Toe Anatomy of Roste from Capitol lo Cloaca», JRS 85, 1995, 23-32.

CAPITOLIOS PROVINCIALES/ CIUDADANOS: PA. Cagiane de Azevedo, «1 Capitolia deil’impero romano»,Mem.Pont.Accad. Arcit. 5,1941, 68ss. E. Coareui, «11 Comizio dalle origini alía fine delia Repubblica. Cronologia e lopografia», PP 32. 1977, 166-238. 1.M. Barton, «Capitoline temples in ltaly and [he Provinces (especially Africa)», A.NRW,l1.12.I, 1982, 259-342. A. Fraschetti, «Coslantino e l’abbandono del Campidoglio», en A. Giardina, Societó romano e impero íandoanííco, II, Roma 1986, 59-98, 412-38. P. Gros. «Sanctuaires Iraditionnels, capiloles et temples dynastiques: ruptores et continuités dans le fonctionnement et laménagemení des centres», Los asentamientos ibéricos ante la romanización, Madrid 1986, lil-117. P. André, «Larea sacra ál’Estdufonim d’Aleria»,Arcit. Corsa, 16-17, 1991-1992, 35-43. E. Blutstein-Latremoliere, “Les places capitolines dEspagne», Mélanges Caso Velozquez. 27/1, 1991. 43-64.

CAPRIO DEUS: T. Lobueseher, «Deus Caprio - Eme veschollene Weihung aus MiirienbacIt (Kr. Daun)”. Arch, Korn., 27, 1997, 159-iGl.

CARACALLA (Marcus Aurelius Antoninus) (Religión 1 Política religiosa de): .1. Giley, «Les aniniaux célesles du nouvel édil de Caracalia», GRAl, 1948, 128-130. R. Thouvenot, «Les iions de Caracalla”, REA, 1950. 284ss. A. D’Ors, «Estudios sobre la Constitutio Antonin.iana, AHypen/., 4, 1992, 207-219. SE. }iijmans, «Castor, Caracalla, and tIte so-called Statue of Sol ja tIte NortIt Carolina Museum of Art», BABesch., 69. 1994, 165- 174. C. Letta, «U ‘naufragio’ di Caracalla in Cassio Dione, nell’Histonia Augusta e nei commentari degli Arvali”< ZPE, 103, 1994, 188-190.

CARITAS: H. Seholz, Eros and Caritas, 1929. W. Trill¡nich, «Dic chanten gruppe así Grabrelief und Kneipenschild». JdJ, 98, 1983, 311-349. FR. Harrison, «CItanis, Charites», LÍA-fC, III, 1984, 191-203. R. Vollkosnmmer, «Caritas», LIMC, III, 1984, 180-181.

CARMEN ARVAL: M. Nacinovich, Carmen Arvale. Texte el comrnentaire, Roma 1933- 1934,2 veIs. F. Mentz, «Zum Carmen Arvale”, KZ, 8O,1951-1952, 222ss. A. GardaCalvo. «Una interpretacion del Carmen Arval», Emenita, 25. 1957, 387-448. R.(3. Tanner, «Toe Arval Hy¡n and Early Lalin Verse”, CQ, 11, 1961, 209-238. -ARVALES

CARMEN (MAGICUM ET/VEL RELIGIOSUM): R. ¡tutu, «Incantamenta magica e latina”, J/KlassPitil. 19, 1893, 464-575. FE. Burriss, «TIte Magic Elements in Roman Prayers>’, CF 25, 1930, 47-55. M. Desport Detienne, Carmen, vates, camena, carmen/ls, Paris 1950. M. Despors Delienne, “L’incantaíion virgilierme”, Bordeox 1952. Z. Iloffniann, “Die Dirae aid Carmen magicunw, Ac./aAní.Hung. 29, 1981, 327-336. Ch. C.uittard, «La tradition oraculaire étrusco-latine dans les rapports avec le vers satartuen et le ‘carmen’ primnitif”, La divination dans le monde étnusco-iíalíque. Caesarodanum, 52, 1985, 33-55. F. Gral, «Prayer in Magic and Religious Ritual», en C. Farnone attd D. Oblink ~eds.), Magika Hiera, Oxford, 1991, 188-215. -“MAClA -PLEC,ARiA -.SUPPt.ICATIO.

CARMEN MÁGICO~ AM. Addabbo, «Carmen magico e carmen religioso», (‘(‘(‘12, 1991, 11-27.

CARMEN RELIGIOSO: L. Herrmaon, ‘

CARMEN SAECULARE: (3K. Galinsky, «Sol aud lIte Carmen saeculare», Latomus 26, 619ss. (3. Radke. «Aspeííi religiosi cd elemenlí poliíici riel Canaco saecolare», RCCA4 1967, (Mísc.Sarcitiesi), 20. 1978. 1093-1116.

CARMEN SALlARE~ -SALIOS.

CARMENTA: A. Elter, (‘remera ant! Por/a Carmentalis, Prog.Bonn 1910. R. Pettazzoni, «Carinenta», SMSR 17, 1941, 3-18. L.L. TeIs-de-Jong, San qae¡qaes divinités romounes de la naíssance el de lo propitétie. Amsterdam 1960. J. Aronen, «luturna. Carmenla e Mater Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 105

Laruin. Un rapporlo arcaico Ira mito, calendario e topografia», Opascul.hn.st.Rom.Finl. 4, 1989, 72-73.

CARNA: R. Pettazzoni, «Cama», SE, 14. 1940, 167-172.

CARONTE (X&pov): Rocco, ¡Imito di Caronte nelí arte ene//a letíeratana, Roma 1897. 1. Bragantini, “Un nocchiere per l’aldilá. La raffigurazione di Caronte in etA romana», PP 282- 285< 1995, 395-413. L. Giardino. “La moneta in lomba, La necropoli meridionale di Herakleia di Lucania (11-1 secolo a.C.)», PP, 282-285, 1995, 264-268. —“CHARON/CHARUN -‘ULTRATUMBA

CARPENTUS: W. Van Andringa. «A propos d’un autel votif dédié A Carpentus», RComrnunges, 104, 1991, 21-32.

CARTAGO: 1’. Gaukler, ‘

CASCELIA: (3. Mussies. «Cascelia’s prayer», en U. Bianchi e Mi. Verniaseren, La solerio/ogia dei ca/ti oníentall nelí impero romano, Leiden 1982,156-67.

CASTALIA ~Kaur&Xt’&):E. Cabouret, «L’iconographie de la source Castalie de Daphné (Syrie)”. Karthago. 22, 1988-1989, 63-68.

CASTORES (Castor, Castores, (‘astur, Pu/luce, Tinas C/unia~ Tínias Cliniar, Tinas Clenan): R. Schilling, «Les Castores romanáis á la lumiére des traditions indo-européennes», ¡¡omm. G. Durnézíl, 1960, 177-192 = Riles, calles el dieta de Rome, Paris 1979, 338-353. D.D. Strong, iB. Ward Perkins, «Toe Temple of Castor in ¡be Forum Romanuni’«, PBSR, 35, 1967, 23-28. M. Albert, Le cuí/e de Castor el Po/lux en Ita/le, 1983. R.D.de Puma, «Tinas 106 5. MONTERO -5. PEREA

Cliniar”, LIMC, 111< 1984, 597-608. E. Gury< «Castores”, 1./MC, 111, 1986, 608-635. C.C. Vermeule, «Toe Rise of tIte Severan Dynasty in [he East: Young Caracalla, about Year 205, as Helios-Sol’>, Nonth Carolina Museum of Ant Sultetin, 14. 4, 1990, 30-48. 1. Nielsen, «Castor, aedes, templum». 1993, 242-245. SE. Hijmans, «Castor, Caracaila. aud ¡be so- called Statwe of Sol iii the Nonh Carolina Mwseum of Art”, BABesch., 69, 1994. 165-174. L. Nista (cd.), Castores. L ‘immagune dei dioscani a Romo, Roma 1994. —‘CASTORES DOLICUENLANOS -DIÓSCIJROS.

CASTORES DOLICHENIANOS: Ch. Picard, <‘Les Castores conservateurs assesseors de Jupiter Dolichecus». RUR, 109, 1934< 73-82. P. Merlat, «Observatiotis sur les Castores dolichéniens”, Synia 28, 1951< 229-249. P. Merlat, «Oriern, Gréce, ¡lome, un exemple de syncrétisme? Les Castores dotichénjeus”, en É/eznenís onientaus dans la re/igion gnecque ancienne, Paris 1960, 77-94. 1. Tóht, «Studia Savariensia IV. Die symbolische Darstellung der Castores Dolicheni», ActaArchHung. 28, 1976, 93-109. N. Berti, “Seipio Emiliano, Cajo Gracco e l’evocalio di Giunone di Cartagine». Aevarn, 64, 1990, 69-75.

CATACUMBAS~ (3. Lugli, Pon/es ad topographiam veleris arbis Romae pertinentes..., 8 vols., Rozne (1952-69). ¡MC. Toynbee. iB. Ward-Perkins. Tite Sitnine of St Peten ant! tite Vatícan E.rcavatíons, London 1956. H. Chadwick, «St. Peter and St. Paul in Rome: ¡be

problem of lIte Memoria Aposlolorum ad Catacumbas “, J. Titeol. Stad., n. 5. 8, 1957. 31-52. M. Guarducci, Le reliquie di Pietro so/lo la Confessiones de//a Basílica vaticana, CinA del Vaticano 1965. 1’. Testini, Le ca/acombe e g/i anticití cirnitení cnistiani in Romo, Bologna 1966. M. Guarducci, Le reliqaie di Pietro sol/o/a Confessíoaes dello Basilica vaticana: una rnessa a punto, Roma 1967. L. Reekznans, «L’implantatin monomenlale chxélienne dans la tone soburbaine de Rome du IV’ au IX’ siécle», ¡Uy, Anch. Cnisí., 44, 1968, 173-207. L. Reekmans, <‘Le développernení lopographiqoe do Vatican it la fin de 1’antiquilé el au début du moyen Age (300-850)”, en Mé/anges flircitéologie el ditisloire de lan offents aa ProfesseanJacqaes La valleye, Louvain 1970, 197-235. P.-A. Février, “Le culte des monIs dans les consmunautés chrétienres duraní le III’ siécle”, Atti delXI (‘ongnesso Internazionale di Arciteologia Cristiana, 2 veIs, 1, Vaticao 1978, 211-74. J. Stevenson, Tite Catacombs. Rediscovened Monumenís of Early C’hnislianity, London 1978. H. Brandenburg, «Úberlegungen surUrsprungund Enístehung der Katakomhen Rozns>’, en Vivaniarn. Eestscitnzfi fin Titeodor K/auser (Jahrb. Ant. Citisí, Supp. II), Múnsíer in Westfalen 1984, 11-49. R. Luciani, Roma so/teranea, Reme 1984. P. 1’ergola, «Le caracombe romane: zniti et realtA (a proposito del clinetero di Domitilla)», en A. Giardina, Societá romano e impero tandoantico, II, Roma 1986, 333-50. A. Arbeiter, AlI-S/. Peten in Gescitichíe ant! Wissenscitafl, Berlin 1988. L. Reekiuans, «Limplantatienmonumentate cárétienne dans te paysageurbainde Rome do 300 á 850», en Acles da XIe Congrñs international danchéologie citrétienne, 11, Rozne 1989, 861-915. V. Saxer. “Lulilisation par la litorgie de l’espace urbain et suburbain: l’exempie de Rome dans lantiquité el le haut moyen Age», en A cies da xi’ Congrés international d’arcitéologie citrétienne, II. Rozne 1989, 917-1033. A. Ferrua, Tite Unknown Catacomb. New Lanark 1991.

CATAPTROMANCIA: A. Delntte, La caíap/nomoncie grecque el sesdénives, Paris 1932. Romana Retigio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 107

CATILINA: E. Manni. «Religione e politica nella congiura di Catilina», Atitenaewn, 24, 1946< 55-67. L. ¡lavas, «Arriére plan religieux de la conjuration de Catilina’>, Oikoamene, 2, 1978< 191-200. (3. Zecchini, «La morte di Catone e l’opposizione intelletualle a Cesare e ad Augusto”, Alitenaeam, 58, 1980, 39-56.

CATMITE: H, Sitchtermann, «Catmite», 1.1-MC, IV, 1988, 169-170. -‘CANIMEDES.

CATÓN (Religión de/en): M. Curti. Religione e ca/ti negli scnit/oni de Re Rustica, Udine 1940. A.E. Astin, Cato tite Censor. Oxford 1978. R.P. Bond, «Antifeminism in Juvenal and Calo”, Studies in Latin ant! Romon Histoy, 1-. Bmxelles 1979, 418-447. S. Lewulllon, «La pielé d’Enée et Caton le censeur. Un probléme d’idéologie et de propagande ixnpériales». Latontus 38, 1979, 125-146. L. CalboliMontefusco. «Catoagr. 74-121”, GJE 11, 1980,209- 228. AM. E. Maroti; «Feriae in familia (Cato. agn. 139)’>, Acta conven/as, XI Lirene 1984. J.M. Pailler. «Caba et les Bacchanales: séduction el ténacité d’on mirage historique», PSSR, 54, 1986, 29-39. Addabbo, «Ancora sul cap. 160 del de agricallana di Catone», A/ene e Rome 35, 1990, 102-112.

CATULO (Religión de/en): L. Herrnxann, «Catulle el les cultes exotiques», NCtio 6, 1954, 236-246. Ci. Fordyce, Ca/u//as: A comrnentary, Oxford 1961. P. Boyancé, «Aedes Catuli», Éíat!es sur /a religion romaine, Roma 1972, 187-193. C. Doniinici, Le cenernoni nazia/i de/lan/ica Roma allnaversii canmide/poeta Ca/u/lo, Foligno 1930. TEL. Webster, «Toe Myth of Ariadne frem Homerto Catullus”. G&R, 13, 1966, 22-31. CA. Rubino, «My¡b and mediation in [he Atlis poem of Catullus”, Ramas, 3,1974,152-75. T.P. Wisenan, (‘ata/las and bis World: a Reappnaisa/, Cambridge 1985. (3. Tatha¡n, »Ariadne’s Mitra: a Note on Catullus 64. 61-4». CQ. 40, 1990, 560-561. iP. Brisson. Rome el l’age don. De Catulle a Ovide vie et mort d’an mytite, Paris 1992. MB. Skinner, «Ego mulier: ¡be construction of male sexuality in Catullus», Helios, 20< 1993, 107-31.

CAUTES Y CAUTOPATES: iR. Hinnelís, «Toe iconography of Cautes and Cautopates 1: [he datan, J. Mititnaic SIad., 1, 1976, 36-67. M. Schwartz, «Cautes and Cautopates ¡be Milhraic Terchbearers”. Mititn.Stat!. 2, 1976, 406-423. R. Beck. «TIte Mithraic lorchbearers andabsence of opposition», Echos da monde classique/C/assical Views, ns. 1,1977, 126-40. Z. Visy, «Toe Name of Caules und Cautopates». Acta C/ass. Debrecen. 15, 1979. 51-54. -MflHRAS.

CECINA (Aulas Caecina): P. Hohti. «Aulus Caecina ¡be Volterran», en 5/adies in the Romonization of Etrania, Roma 1975, 409433.

CELSO: H. Chadwick. Origen, Againsí Ce/sas, Cambridge 1953. EV. Gallagher« Divune Man orMagician? Ce/sas and Origen on Jesas, Chico, California, 1982. 0. Briquel, «Celse», en La divínolion dons le monde élrusco-italíqae. 7, 1996, 27-36.

CELTAS: 0. Nash, «Reconsírueting Poseidonius Celtic elhnography: some considerations», Bnitannia, 7, 1976< 111-26. P.D. [¡orne, «Roman or Celtic temples? A case study», en Pagan 108 5. MONTERO -5. PEREA

Gods ant! 5/trines oftite Roman Empine. 1986. 15-24. .l.L. Brunaux, Tite Ce/tic (Saals: Gods, Rites and Sancíaanies, London 1988. J.C. Meurel, «L’antique rtatuette tricéphale et ithyphalflque de Bais (lUe-el-Viiaine)>’, RAOaest, 7, 1990. 87-91. E.E. Nosenko, «Les conceptions des Celles concemaní l’au-delá (époque préchrétienne)», VDI, 1990,3, 101-112. D. Gricourt, N. Roymans, Tribal Societiesiii Non//tena acial. An Antitropolical Penspective, Amsterdam 1990. 13. Holiard. «Taranis caelestium deoruin maximus,>. DHA, 17, 1, 1991, 343-400. 1. Seheid, «Sancíuaires ct territeire dans al Colonia Augusta Treverorum», en J.L. Brunnaux, ed., Les sanctaaines ce/tiques el /ears napportsavec le mondemédi/enranéen (Actes dii colloque de SIRiquier, 8-ii Nov. 1990), Paris 1991, 42-57. L. Bourgeois, «Bennecourt. Un sauctunire celto-romain», Archéo/ogia. 284, 1992, 60-66. .1 .L. Coudrot, (3. Moitrieux, «Une noovelle représeníatien de Cernunnos et d’Hercule chez les Médiomatriques: le pilier de Metz-Saunr-Jacques (Moselle)», RAE. 43, 1992, 386-390. SR. Llewellyn, Newdocuments Illasíraling Lar/y Chistianuíy, Nor¡b Ridge 1992. G.C. Picard, “Y avait-il des sanctuaires celtiques en Gaule romaine?», SSAP, 1993, 275-283. M.J. Oreen, Ce/tic Godt!esses, London 1995. A. ¡¡usar, «The Celtic (3ods in Roznan Dacia», AMN, 32, 1995, 85-94. J. Webster, «Inrerpretaíio: Reman World Pewer and [he Cel[hic (3ods»~ linitannia, 26, 1995, 153-161. D. Fogliato, «Tracce di culti celto-iiguri nella valle di Susa in etA imperiale romana”, Ad Qainíarn, 9, 1996, 65-73. W. Rutherford, Tnat!izioni ce/licite. Star/a dei dnaidi e della loro eneditá cuí/ana/e, 1996 13. Gricourt, 13. Hollard. «Le dieu celtique Lugus sur les xnonnaies gallo-remaines do Ille siécle», DHA, 23, 1, 1997, 221-286. -‘CERNtJNNtJS -ESUS.

CENSORES: ¡lEA. Palmer, «The Censors of 312 WC. and [he SIate Religion», Historia, 14, 1965, 293-324. C. Nicolet, «Les censeurs de 61», Insulo Sacra. La /oi Gabunia Calpamia de Deles, Roma 1980. 111-125.

CENSORINO

CEREMONIAS~ 1. Scott Ryberg, «Rites of [he State Religion jo Reman Art”, MAAR, 22, 1955. (3. Piccaluga, Eiernen/i spettaco¡ani nei ni/aa/e festivi romoni, Roma 1965. 5. MacCormack, Ant and CenernonyinLateAntiqaity, Berkeley 1981. H.H. Scullard, Pestivals ant! Cerernonies of lite Reman Republic, London 1981. 3. Scheid. «Contratia lacere: Renversemení el déplacemenís dans les rites funéraires», Arciteologia e Slonia Antica, IV, Napoli 1984, il7ss. O. Piccaluga, «Mili, culíi, feste, cerimonie in relazione al Tevere nell’antichirtí”< Tevere, an ‘ant/ca via «ven il medilennaneo, Roma 1986, 97ss. D.J. Gargola. Lant!.s, Laws, ant! (Sods. Magistrales ant! Cenemony in tite Regulation of Pablic Londs iii Repablican Reme, Chapel Hill-London 1995.

CERES: 13. van Bercheni. «11 lempio di Cerere e l’ufficiedellannona a Roma», BCAR, ns., 1935, 91-95. H.J. Rose, «Keres and Lemuries», HTIIR, 41. 1948, 217ss. 3. Bayet. «Les ‘Feriae Semeníivae elles indigations dans le culle de Cérés el de Tellus», ¡kv. Hist. Reí., 137, 1950, 172-206 = Croyances el Riles dans ¡a forne ant/qae, Paris 1973. 9-43. 11. Le Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 109

Bonnice, Le calle de CérAs a Rome des origines á la fin de lo Répablique, Paris 1958. H. Wagenvoort, «De Dea Cerere deque eius mysteriis Romanis», Mnemosyne, 13, 1960, 110- 142. A. AlfUldi, «II santuario federale latino di Diana suil’Aventino e il tempio di Ceres», SMSR 32, 1961, 21-39. H. Le Bonniec. «Le cute de Céres it ¡lome: des origines á linde la Repubiique», Homm. Afinen/en, Bruxelies, 1962, 974-980. J.(3. Griffiths, «Luna andOcres», (‘¡¡‘it, 63, 1968-1969, 143-145. C. Ainpolo, ‘

CERIALIA: J. Bayet, «Les Cerialia. Altération don culte latin par le myth grec», RBPhH 29, 1951, 5-32, 341-366. K. Busehenhagen, «Das Cerialienfesí, die Robigalien md Simons Fúclise», Gymnasiam 61. 1954, 422-426. H. Le Bonnice, «Les renard aux Cerialia», Mél. J.Carcopino, Paris 1966, 605-612. 1. Bayet, «Les Cerialia: alteralion d’un coIte latin par le zny[he grec”, íd., Croyances el Rites dans lo Rome antiqae, Paris 1973, 89-129. 0. Radke, «Beobachhungen zum Namen des Fasíes der Cenialia». ¡¡omm. ¡¡Le Sonniec, Bruxelles 1988, 364-372. L. Hayne. «The firsí Cerialia», AC, 60, 1991, 130-138.

CERNUNUS: 1. De Vries, La neligion des celles, Paris 1963, 112-115. P. Pray Bober, «Cernonnos: origin and transformalion of a celtic divinity», AJA 55, 1991, 13-51. J.M. Blázquez, «Cernunnus», MMC, IV, 1988, 839-844. J.L. Coudrot, (3. Moitrieux, «Une nouveile représentationde Cernunnos el d’Hercule chez les Médiomatriques: le pilierde Mcta- Saint-Jacques (Moselle)», RAE. 43. 1992, 386-390.

CERUN: -‘flEmóN. 110 5. MONTERO -5. PEREA

CÉSAR (lulius Caesar): W.W. Fowler, «Caesar’s Concept of Fortuna», CR 17, 1903. L. Herrxnann, «Le prodige do Robicon», RFA, 1935, 435-437. DM. Pippidi, <‘L’assomption de César dans un passage des Fastes dOvide”, Rivisia clasica 1937-4938, 165-192. E. Huihl, «Das Angebol des Diadems an Cesar’, Klio 34, 1942, 92ss. A. Piganiol, “La couronne de Juuien César’, Byzantion. 13, 1938, 243-248. L.R. Taylor, «Caesars early career>, Class. Pitilol.. 36, 1941, 1113-1132. L.R. Taylor, «Caesar’s Colleagues in tIte Pontifical College», AJPit, 63, 1942, 385-412. H. Ericsson. “Caesar und sein (3lÍick», Enanos 42, 1944, 57-69. J.L. Tondriau, «Un corieux paralelléle de divinisation: Philipe II de Macedone et Jules César’, 50, 27, 1949, 128-140. LE. Taylor, “On tIte chronology of Caesar’s firsí consulship», AJPII, 72, 1951, 254-68. .1. Vogt, «Zum Herrscberkult bel Julios Caesar», en (3.E. Mylonans, O. Raymond, SíadiesPreseníedíoD.M. Rohinson, II, SI.Loois 1953, 1138- 46. R.A.(3. Carson, «Caesar and [he Monarchy», G&R ser.2, 4,1957, 46-53. U. Bianchi, «Cesare e i Lupercali del 44 a.C.», Stat!.Rom. 6. 1958, 253-259. W. Burkert. «Caesar md Romulus-Qtúrinus», Historia, 9, 1962, 356-376. y. Ehrenberg, «Caesar’s final aims», Harv. Siad. C/ass. Pitilol., 6~, 1964, 149-161. J.C. Richard, «Enée, Roznulos, César el les funérailles irripériales», Mel,Arcit.Hisí, 78, 1966, 66-78. LE. Taylor, Romon Von/ng Assembliesfnorn lite Hannihalic War lo tite Dictaíorship ofCaesar, Aun Arbor Ml 1966. KW. Welwei, “Das Angebol des Diadems an Caesar md das Luperkalicnproblern». Historia, 16, 1967, 44-69. M. Gelzer, (‘aesar. Po/it/cian ant! Síatesman, Oxford 1968. 5. Weinstock, Divus lulius, Oxford, 1971. A. Alfbldi, «La divinisalion de César dans la politique d’Antoine el dOclavien entre 44 cí 48 ay J.C,», RN6, 1973,99-128.S. lborzsak, «Ciceround Caesar: ibre Beziehungen izn Spiegel des Romulus-Mythos», en (‘iceroniana. Hornmages K.Karnaniecki, Leiden 1975, 22-35, M. Leone, «II problema del flaminato di Cesare», SiudiStonia Ant. offerti E.Manni, Roma 1976, 193-212. E. Turcan, “César el Dionysos», Hornrn.J.(’arcopino, Paris 1977, 317-325. P. Creen, ‘

Divus luluus», Symb. así., 71, 1996. 87-99. J.T. Ranisey, AL. Lich, Tite comel of 44 SC. ant! Caesonsfuneral games. Atlanta 1997. -‘ANNA PERENNA -‘VENUS.

CHARON 1 CHARUN ¡ CRAMOS: O. Waser, Citaron, Citaran, citanos, 1898. F. De Ruyt, Citaran, démon éírasqaede la ,nort, Roma 1934. (3.van lIoorn, «Charon, Chan, Kerberos», Neden/ands Kanstitnston/scit Jaarb, 1954, 141-150. Chr. Gourvinov-Inwood, «Charon 1», LJMC, 111, 1984, 216-218 y 223-225 (en el arle romana), H. Hoffmann, «Charos, CItaron, Charun», OJAl, 3,1984, 65-69. E. Marlcrr, 1. Kranskupf, «Charun», L¡MC, [II, 1984, 225- 236. R.H. Terpenning, Citaron ant! tite (‘roissing.Anciení medieval ant! renoissance Tnansforrnations of a Mylh, London 1985. C. Sourvinou-Inwood, «Charon», LIMC 111.1, 1986, 2lOss. 1 .R. ,lannot, «Chanun et Charón A propasd’un démon funéraire étrusque», CRAI 1991, 443-464. ST. Stevens, “Charon’s obol and other coins in Ancient funerary practice», Pitoenis (Toronto). 4-5, 1991, 215-229. iR. Jannot, «Charun, Tuchujeha el les nutres», Eóm.Miíí. 100. 1993.

CHIPRE (Religión romana en): T.B. Mitford, «The Cults of ¡loman Cypros’, ANRW 11.18.3, 1990, 2176-2211.

CHNUBIS (Xvot7~3~, Xvojp¿g, Xrojtuc): U. Wortmann, «Kosmogonie und Nilfunt», BJ, 166, 1966, 85-92. F.M. Scbwartz, J.H. Schwartz, «Engraved fieras in [he Col] of the American Nomismatie Society 1. Anciení Magical Axnulets”, ANSMN 24, 1979, 163-165. M. Smith, «Relations between Magical Papyri and Magical (3ems», Actes du 15 Congrés ¡ntern. de Papynologie, 1979, 134ss. C. Bonner, 5/ud/es in Magical Ama/eta, 1950, 54-60. Z. Kiss, «Chnoubis>’, LIMC, 111, 1984, 272-273.

CIBELES (K6f3iX,>, C’ybele): J. Tontain, <‘La légende de la déesse phrygienne Cybéle. Ses transfarrnaíiaos», RUR 61, 1909< 299-308. 11. CrailloL, Le (‘«1/ de Cybéle á Rorne et datas ¡‘Empine rorna/n,Paris 1912. (3.13. Badzits, «Toe Dates of theMegaiensia», TAPitA 61. 1930, 165-174. A. Momíglíano, «Archigallus», RFI(’ 60, 1932, 226-229. P. Lambrechts, «Cybéle, divinité étrangére au nationale?”, Soc/ete noyale be/ge dantropotogie el de préitistoine, 62, 1951, 44-60. T.R.S. Brougbton, «Notes on ¡loman Magistrates: Marina and tIte Magna Maten, Historia 2, 1953, 210 ss. M. Van Doren, «L’évolotion des mystéres phrygiens A ¡lome”, Ant. Closs., 22, 1953, 79-88. P. Boyancé, “Cybéle aux Mégalésies», Lalomas, 13, 1954, 337-342, B. Weil, (‘¿odia: Roms grosse Dame ant! Kunz/sane, Zurich 1960. P. Ronianelli, «Lo scavo al tempio della Magna Mater sol Palatino e nelle sue adiacenze», Mon. Ant., 46, 1963, 202-330. A. Brelich, «Oflerle e interdizianí alimentan mcl culto della Magna Mater a Roma», SMSR36, 1965,27-42. Mi. Verniaseren, Tite Legend ofA/lis in Cneekand Roman Art, Leiden 1966. R. Duthoyy, Tite Taanobotium. ils Evolatin ant! Tenrninotogy, Leiden 1969. M. Guarducci, «Cibele in un’epigrafe arcaica di Lacri Epizefini», Kilo 74, 1970, 133-138. P. Boyancé. «Cybéle aox Megalésies’. Éíades sanlo religion romo/ne, Roma 1972, 195-200. P. Boyancé. «Sur les mysléres phrygiens ‘j’ai mangé daus le íympanon, j’ai bu datas la cymbale”’, EStiajes sar/a religion nornaine, Roma 1972. 201-204. M. Guarducci, «II culta di Cibele a Locni». Alrnanocco Ca/a/mese, 1972-1973, 25-29. M.(3. Morgan, «Villa Publica and Magna Maten’, 1<1/o, 54, 1973, 215ss, fi. Sfameni Gasparo, Sotenology and 112 S. MONTERO -8. PEREA

MysticAspects in tite (‘alt of Cybele andA/lis, Leiden 1974. H. Pavis D’Escurac, «Magna Mater en Afrique’>, Ra//Arq. Angelienne, 6, 1975-1976, 223ss. M.J. Vermaseren, (‘ybele ant! Allis, Ihe Myth ant! lite (‘uit, London 1972. Mi. Vermaseren. Corpus caltas Cybeloe Attidisqae, 7 vols, Leiden 1977-87.5. Fasce, Allis e /1 culto metroacca Roma, Genova 1978. M. Meslin, “Agdistis 00 lAndrogynie malséanle», M¿longes Vennasenen. II. Leiden 1978, 765-776. 1. ltrenimer, “Re legend of Cybele’s arrival in ¡lome», en M.J. Verniaseren, 5/adies in He/len/sUc Relig/on.s, Leiden 1979, 9-23. P. Pensabene, «Auguraíorium e tempio della Magna Maten’, Arciteologia Laziale, 2, 1979, 67-74. K. Schillinger. Untersacitungen zar Entwicklang des Magna Matenkultes ini ¡Ves/en des ndrnisciten Kaisenneicites, Konstanz 1979.1. Gerard, «Légende eípolitique aulaurde la Mére des dieux», RU. 58, 1980, 153-175, M. Guarducci, «La scompaTsa di Cibele». Lo soleriologia dei culti onien¡ati nell’Impero romano, Leiden 1982< 109-122. D. Porte, «Claudia Quinta el le prabléme de la tavatio de Cybéle en 204 a.C.», Klio 66, 1984, 93-103. (3. Thomas, «Magna Mater and Allis». ANRW 11.17.3, 1984, 1500-1535. T.P. Wiseman, «Cybele, Virgil and Augustus», Poetryant! Politics in tite Age of Augastas,’1984. 117-128. 1. Jope, «Lucretius, Cybele and religion». Pitoeni.x, 39, 1985, 103-114. (3. Sfameni Gasparro, Soten/ology ant! mysíic aspecís in tite cult of Gte/e ant! Allis, Leiden 1985. M. Meslin, «La symbotique des cuRes de Cyb¿le et Mithra», Symbolisme dans le culte des grandes ne/igions, Lauvain, 1985. DM. Cosi, Casta Ma/en Icloea. Cia//ano 1 ‘Apostata el ‘etica del/a sessaali/a,Venezia 1986. Ml. Vermaseren, Corpus Ca/tus Cyheloe Atlidisqae. y Aegyp/as, Africa, Hispania, Gal//a et Bnitannia, Leiden 1986. .1 .N. Bremmer, «Slow Cybele’s arrival in Roman Myíh ant! Mytitograpity», Balí. Insí. Síad, Sapp., 1987, 105-11. F. B¿imer, “Kybele in Ram», RcYrn. Muí,, 71, 1987. 130-151. R. Mac Kay Wilhehn, «Cybele: the Oreal Matíer of Augustan arder’, Vengilius, 34. 1988, 77-101. 1. Medini, «Metranca Bumensia», Dicidora, Xl, 1989< 255-284. M. Silvestrini, «Cibele e la Oea Siria in due iscrizioni di Egnazia e Brindisi», Epignaphica, Sl, 1989, 67-84. 1. Becher, «Der KulÉ der Mater Magna in augusteischer Zeil>’, 1<1/o, 73, 1991, 157-170. C. Le Noheh, P. Rifa, D. Sehad, «Note sur un aulel découvert it Eauze ((3ers)”. Aquitania, 9, 1991, 269- 275. ML. Chaumnont, «Remarques sorIa dédicace d’un ¡nonunení (ex-voto) élevéit Cyhéle par la filIe«un rol Tigraneit Falcrii Veteres (Civitá Castellana)», Mc. Soc., 23, 1992, 43-60. X. Loriot, «Deux inscripíion métroaqoes de Cordome», BSAF< 1992< 352-353. P. Borgeaud. La m?ne des dieta: de Cyh?le ¿ la vienge Marie, Paris 1993. C. Deroux, «Le momle de médaillon d’applique írouvé it Aznay: quinze ans aprés», Latomus, 52, 1993, 389-398. 8. Adamo Muscettola, «1 Flavi Ira Iside e Cibele», PP. 274-275, 1994, 83-118. 1. Alvar. «Escenografía para una recepción divina: la introducción de Cibeles en Roma», DHA. 20, 1, 1994< 149-169. M. Beard, «The Romain and [he foreiga: Ihe cult of [he Greal Mo[her iii imperial Rozne”, en N. Thomas, C. Huniphrey. 5/jaman/sm, Hisíonyant! tite 5/ate. 1994,164- 169. A. Hanel, «Beinnadelnínitsabazios-Hándenund Kybelebúste. Zcugnissekleinasiatischer Mysterienreligionen im ré¡nischen (3ross-Gerau», Anch. ¡

(205 B.C.)», Historia 45. 1996, 36-63. 1’. Borgeaud, La Mére des dieta, de Cybele ñ lo Vienge Marie, Paris 1996. H. Desaye, «Die Topographie el monuments de Dea Augusta», Revue Drárnoise, 90, 1996, 171-197. J. Devreker, J.H.M. Strubbe, «(3reek and Latin lnscriptions from Pessinos”, Epignapitica Anatolica, 26, 1996, 53-66. A. Hagendorn, «Bin sistruni aus der vi/Ja rastica von (3rossacItsen, Rtein-Neckar-Kreis, Baden-Wúrttemberg», Germania, 74, 2< 1996, 562-571. EL. Lane, Cybele, A/lis and re/ated caUs. Essays in rnemony of Mi. Vermaseren, Leiden-New York 1996. J.M. Pailler, «Re/igio et affaires religieuses: de lexpiation dii sacrilége de Locres it l’accoeil de Cybéle», PalIos, 46, 1997, 131-146. -CLAUOIA QUINTA —flIALLI -N4EOALENSIA -»TAURoBOLIIJM

CICERÓN (Religión de/en): E.E. Burriss, “Cicero religiaus unbelief”. CW 17, 1923, 101- 103. E.E. Burriss, «Cicero and Ihe religion of his day>’, CJ 21. 1925-1926. 524-532. W. Króll, «Die Religiositití iii der Zeil de Cíceros>’, Neae Ja/ir. Wiss. Jagendhildung, 4, 1928, 519-539. P. Boyancé, É/at!es sun/e Songe de Scipion, Bordeaux 1936. P. Boyancé, Étades san le Songe de Scipion, Paris 1937. M. van den Bruwaene, La titéologie de Cicéron, Louvain 1937. K.H. Ilener, Cornitas - facilitas - liberal/tas. 5/adien zar geseltscitafiliciten Ka/tan den c/cenoniscitenZeil, Diss. Múnster 1941. J.(3. Grifflths, Temple Tneasanies.A Stady basedon lite WonksofCicero and tite Fasti’ of Ovid, Philadelphia, Diss. 1943. 1’. Boyancé, «La religion astrale de Pialan á Ciceron», REO 65, 1952, 312-350. 1’. Laznbrechts, «Les ¡‘¿les “phrygieniies” de Cybéle et dAltis”, Bulletin del ‘Instilal hislonique beIgede Rome, 27, 1952. 141-170. F.K. Dtirncr, (3. Gruber. “Die Exedra der Ciceronen», Att. Id/tí., 68, 1953, 63-76. P. Defourny. «Les fondamenís de la religion d’aprés Cicéron”, LEC 22, 1954, 241-253. 5. lannacone, «Divinazione e colla ufficiale nel pensiero di Cicerone». Latornas. 14, 1955, 116- 119. (3. Lefonte. «L’Occenlatio de la loi des Dauze Talles daprés Sainí Augustin el Ciceron>’, RIDA, 31 seríl, 1955, 287-302. M. Ruch. “Meteorologie. asíronomie et astrologie chez Ciceron”, REI.«, 32, 1955, 33-35 y 200-219. J.P.V.17I. Balsdon. «Toree Ciceronian problems. 1. Clodius’ “repeal” of [he lex Aelia Fufia”, JRS, 47, 1957, 15-16. K. Kumaniecki, «Ciceros Rede De horasp/cam responso”, 1<1/o, 37, 1959. 139ss. R.G.(3. Colenian, «TIte dreazn of Cicero», Proc. Carnb. Philol. Sae.. 190, 1964, 1-14. DR. Shackleton Bailey, Cicenos Lettens lo Alticas, 7 vois., Caznbridge 1965-70. 1. Opelt, «Ciceros Schrifl De notana Deonum bei den lateunischen Kirchenvittern’>, AntikeundAben4land 12, 1966, 141-155. (3. Nenci, »Feziali e aruspici in Cicerone (Leg.ll, 9, 21)», PP. 13, 1968. 140. Xl. Heibges, «Cicero, a hipocrite in religion», AJPit, 90, 1969, 304-312. U. Heibges, «Religion and rhetoric in Cicero’s Speeches», Lalornas, 28, 1969, 833-849. 1. Lenaghan, A Commeníary on Ciceno ‘s Onation De HaruspicarnResponso, TIte Hague y Paris 1969. A. Ben Mansour. «Aspectes dela religionde Cicéron», SAfiS 1970, 359-373. R.J. Goar, Cicenoant! tite Síale neligion. Amsterdam 1972. J. Linderski, “The Aedileship of Favonius, Curio tIte Younger and Cicero’s election to the Augurate”. HSPII, 76, 1972. 181-200. E. Rawson, «Ciceron tIte Historian and Cicero ¡be Antiquarian», JRS, 62, 1972, 33-45. J. Guillén, «El derecho religioso en Cicerón», Helmaní/ca, 24, 1973, 313-352. E. Rawson, «Toe interpretation of Cicero’s De legibus»,ANRW, l.4,1973,334-356. H. Dorrie, «Le rénouveau du platonisme it l’époque de Cicerón», RíitPh 24, 1974, 13-29. A. D’Ors, «Sacra cmiii pecunia. Sabre Cic, de /egih. II. 19-21”, Estadios Santa Cn¡*z Tejeiro, Valencia, 1974, 137ss. 5. Borzsak< «Cícero izad Caesar: ihre Beziehungen ini Spiegel des Romtdus-Mythos’>, en 114 5. MONTERO -3. PEREA

(‘iceroniana.Homrnage K.Kamaniecki, Leiden 1975, 22-35. A.W.J. Holleman, «Cicero and tIte Lupercail (Cael.26)», AC, 44, 1975, 198-203. J. Kroymann, «Cicero md die rómisehe Reigion», en AMichel el R. Verdi~re, Ciceroniana. Homrn,á K.Kumanieeki. Leiden, 1975, 116-128. E. Rawson, Ucero: a Pontrail, London 1975. 1<. Buichner, Somniam Seipionis: Qaellen, Ges/alt, Sinn. Wiesbaden 1976. J, Gailiard. ‘, RSI, 96/3, 1984, 920-952. N. I)enyer, «The case agains divination: an examination of Cicero’s Dedivinatione”, ¡‘(‘¡‘JIS 211. 1985, 1-10. M. Beard, «Cicero and divination: tIte formation of a Latin Discoorse», JRS 76, 1986, 33-46. F. Gulllaunwnt, «Cicerón el les techuiques de l’haruspicine», en La divino/ion dans le monde étrusco-italiqae. Caesarodanam, Sapp/ément 59, 1986, 121-135. M. Schofield< «Cicero for and againsí divunation», JRS, 76,1986,47-65.1. Turpin. «Cicéron, De legibus ¡-II etlareLigionromame. Une interprétalion philasophique it la veille dii principal”. ANRWII.16.3, 1986, 1877-1908. Ch. Schaublin, «Kritische ¡md exegelisdlie Bemerkungen zu Cicero, De Divinatione II», MII, 44,3, 1987, 181-190. F. Guillaumont, «Cicéron et le sacré dais la religion des philosophes», BAflil, 1989, 1, 56-71. F. Guillau¡nont. “Cicéran elles lcchniques de ¡‘hanuspicine”, La divino/ion dons le monde élrasco-ita/ique IL (‘aesarodunam, supí. 54, 1986. 3. Thnpanaro, Cicerone, De/la divinozione, Milan 1988. J, Kany-Turpin, «Cicero aud [he Aristotelian Toeory of Divination by Dreams», en Cicenos Knowledge of tite Peripatos, New Bruswick, 1989. y. Buchheit, “Cicero inspiratus-Vergilius proplieta? ZurWertong paganerAotorenbei Laktanz», Hermes 118, 1990, 357-372. .I.G.F. Powell, On Fniendship ariel Tite Dream of Seipio (ediled w/íit inínodacíjon, translotion at!n commenta,y), Warminster 1990. P. Rodríguez, «El significada de civitas en Cicerón», Veleia 7. 1990, 233-241. C. Szekeres, «Contagio ond visfatalis. Einige Eemerkungen zo Ciceros de faLo», AC’D, 26, 1990, 57-61. W.J. Tatum, «Cicero aud the Bona Dea Scandal«, (‘Ph, 85, 1990, 202-208. C. Auvray- Assayas. «Le livre 1 du De no/ura deoram et le traité De signis de Philodéme: probléznes de théologie et de logique”, REL, 69, 1991. 51-62. V. Buchheit, “Plutach, Cicero ond Livius úber dei Humanisierung ¡oms durch Kónig Nimia», Sy,nb.Os/., 66. 1991, 71-96. l.N. Mitebdil. Cicero: tite SeniorSíatesmon, New Haven - London 1991. L. Repici. «Aristolele, gli síoici e II libro dei sogni nel De Divina//aire di Ciceranc”, ATT. 125, 1991, 93-126. M. Possanza, «Twa notes on Q. Cicero’s De duodec/rn signis (FPL p. 79 Morel, plOl Búchner)», (‘¡‘Pi., 37, 1992, 44-46. A. Vasaly, Representauioris: Irnages of ¡be World in Ciceron/an Oratory. Berkeley 1993. 3. llodelón García. «Elementos religiosos en la Vida de Cicerón, según Plutarco»,en Estadios sobre Plutarco: ideas religiosas. Madrid 1994<235-246. L. Troiani, «La religión y Cicerón>’, en Cicerón, an alma ardiente, Santiago de Chile, 1994, 149-177. D. Briquel, «Cicéronet les Fínusques”. Acta (‘lass/ca Un/y. Scient. Debrecen., 31, 1995< 21-32. F. Fontanella. «L’inlerpretazione ciceroniana del culto degli eroi e delle virtó: Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 115 un contriboto debe leges de religione alía forinazione morale della élite repubblicana», RSI, 107. 1995, 5-19. T. Koeves-Zuianf, «Ciceros Todfeund Cloduus-cin SpieJverderber», ACD, 31, 1995, 141-152. H. Kowalsky, «Cicero, Augurund Politiker. Dic Theorieund Praxis der Auspizien in Ciceros Táhigkeit», ACD. 31, 1995, 125-139. E. Fontanella, «lus pontificum, uos civile e ius naíurae iii De legibus 11, 45-53”, Atitenaearn, 84, 1996, 254-260. -*ADIVR’14C10N —»CATILINA

CIENCIA: F. Sehuiz. H/sloíy of Roman Legal Sc/ence, Oxford 1946. Ch. Mugler, «Sur qoelques poinís de cantad entre la magie el les sciences appliqu¿es des Anciens”, RPit, 67, 1973, 31-37.

CILICIA (Religión en): ToS. MacKay, «The MajorSanctuaires of Pamphylia and Cilicia», ANRWII.18.3, 1990, 2045-2129. TE. Mitford, «The CulIs of ¡loman Roogh Cilicia», ANRW 11.18.3< 1990, 2131-2160.

CINCTIJS GABINIUS: A. Dubourdieu, «Demx détinitions du cinchus (3abinos chez Servuus», Hornrn. 1-ILe Bonniec, Bnuxelles 1988, 163-170. -‘DEdil.

CINISMO: F. Gascó, «Cristianos y cínicos”, Religión, sapenstición y magia en el mundo romano, Cádiz, 1985, 49-60.

CIPRIANO, SAN (Religión en/de): V. Saxer, Morís, Martyrs, ReliqaesenAfniqaech?tienne aax pn?miers si?cles. Le temoignages de Ter/al//en, Cypnien ci Aagastin, Paris 1980. (3. W. Clarke, Tite Lelters of (‘ypnian of Cantitoge. New York 1984. L. Orabona, «Etica penilenziale di Cipriano e aspeti politico-sociati del enistianesiino nel III secolo», Vet. Chnist., 27, 1990, 273-302. CM. Robeck, Propitecy in Cantitage: Perpetua. Tenía/fian ant! Cypnian, Cleveland 1992.

CIPUS: E.W. PaIm, «Cipus. Un milIte romain», BICI!? 119,1939, 82-88.

CIRCE: Martin, «Circe diez les podes latias», en CG. Dobois, Magie el 1/llera/are, Paris 1989, 17-31.

CIRCO: p. Wuilleiumnier, «Cirque el astrologie». MEFR, 44, 1927, 184-209. A. Szabo, «Lustnum md Circos», ARW36, 1939, l3Sss. O. Ville, «Lesjeuxde gladiateurs dana l’Empire chrétienne’>,MEFR, 62, 1960, 273-335. W.K. Quinn-Schofield, «Sol intIteCircus Maxinius», Homrnoges á M. Renord II, Enuxelles, 1969, 639-649. MG. Ville, “Religion et politique: comniení cnt pris fin les cambats de gladialeurs”, Arma/es, 11, 1979, 651-672. lE. Humphrey, Roman Cintases. London and Berkeley 1986. H. Pavis d’Escurac, «Magie el cirque dans la Rome Antique», Bizantiniscite Forseitangen 12, 1987, 449-467. IP. Thuillier, «Le pragramune hippique des jeux romains, une coricuseabsence», RBI... 65, 1987, 53-88. J.P. Thuillier, «Les cursores du cirqud étaiení-ils toujoors de coereors A pied?». Latomus, 47, 1988, 376-383. 5. Pennestri, «Note sull’iconogratia monetale del Circo massunio», 116 5. MONTERO -5. PEREA

Ancit.Clossica 41, 1989, 397-383. J.¡l. Jannot, «Les danseurs de la Pompa du cirque. Témoignages texíneis el iconographiques», BEL, 70, 1992. 56-68. -oqIJEcos -LTJOI.

CIRCUMAMBULATIO: W. Pax, “Circumannbolavio», RAC 3,1957, 143-152,

CIUDADES: F. de Coulanges, La cité ant/que: étade sur le cal/e, le droil, les insti/ations de la Gr?ce e/de Roine, Paris 1864 (trad. española, Lo ciudad antigua, Barcelona 1984). H. Jórdan, TopograpitiederSíat!tRorn imAlteníarn, 1-11, Roma 1878. 1907. ER. flechter, «Der ¡anzsche Tempel am Ponte Rotte in Ram”, Ram, Mití., 21, 1906, 220-279. R. Pichon, «La historia social de una montaña romana”, en Hombresy cosas de la Antigua Roma, Madrid 1928, 119-178. S.B. Píntner, T. Ashby.A topograpitical D/c/ionary ofAnc/entRorne, London [929. A. Boethius, “Vitrubuus and tIte ¡loman Architecture of his Age». FestscitnzftD.Nilsson, Lund-Leipzig 1939, 114-138. R. Valentini, (3. Zucchetti, Cae/ce topagrafico della ciltó di Roma, 4 vals., Rama [940-53. R. ‘/ielliard, Reclterches sar tea origines de la Roma citrétienne, Mácon 1941. 0. Lugli, Fon/es ad topograpitiam vetenis arbis Romae perrinernes.... 8 vals., ¡lome (1952-69). V. Spunnazola. Pampei alto tace degli acaví nuovi di li/a de//Ahitondonza (Anni 1910-23), Rozne 1953,6. Carettor,i e/al.

Alessandrine nell’urbanisíica della Roma auguslea», Rivista difilologia, 109, 1981, 414-423. P. Gautbier, «La ciíoyenneíé en Gréce a A Rozne: participation et intágration», Ktbno, 6, 1981, 167-179. N. Loraux. «La cité conune cuisine et comine partage», AnnalesESC, 1981, 614-621. L. Cracco Ruggini, «La cillA nel mando antico: realtá e idea». Romanitas- Citnistianitas, Untersacitungen. J.Sínaah zum 70 Gebanstag, Berlin 1982, 61-81. B. Anderson, Irnagined Cornmani//es:Reflel/onson tite OniginandSpreat!ofNationalism, London 1983. F. Coarelíl, Roma, ¡lome 1983. E. Greco, M. Torelli, Star/a dell’Urbanistica: /1 mondo greco, Roma 1983. J.C. Anderson, Tite Hisíon/cal Topognaphy oftite ImperialFora, Bruxelles 1984. F. Kolb, Die Stadt im Al/en/am, Múnchen 1984. 1. Seheid, «Le pr&e et le magistrat», Des andres a Rome, 1984, 243-280. (3. Tosi, «La cittñ antica e la Reigio nel De arcititectara di Vitrubio», Religione e ci/íá, Roma 1984, 425-449. Varios, Religione e c/tt&nelmont!oantico. Canvegna di Bnessa.xane 24-27a//obre 1981, Brixen 1984. Varios. Religione e ciltá nel mondo ant/co. Convegno di Snessanone (Bnixen), 24-27 ot.1981, Roma 1984. E. Ward-Perkins, Froin C/assical Ansiqaily lo tite M/t!dle Ages. Urban Pablic Bu/Id/ng in Nonhern ant! Central Ita/y AD 300-850, Oxford 1984. P. Athertou, «The City in Ancient Religious Experience”, en Al-!. Annstrong (cd.), Classical Meditennanean Sp/ritual//y, Londoa 1986, 314-336. F. Caarelli, «L

Reicites, Mainz 1991,235-49. IR. Patterson, «Thecily of ¡lame: from Republic lo Empire», JRS, 82. 1992, 186-215. A. Ziolkowski, Tite Temples of Mid-Repablican Rome and tite/y Flis/onical ant! Topognapitical Contexí, ¡amia 1992. iL. Desnier, «Omina el realia. Naissance de lUrbs sacra sévérienne <193-204 ap. J.C.)», MEFRA, 105, 2, 1993< 547-620. A. Grandazzi, «LaRoma quadrala: mythe oit réalilé», MEFRA, 105, 1993, 493-545, P. Lévéque, «El papel de la religión en la génesis de las ciudades», Rey. Occidente 143, 1993, 43-60. 5. Montero, «La ciudad romana y su defensa de los falmina», en La U/tú Meditenranea. Eneditd antica e appor/o anabo-islomico salle nive del Med//ennareo occidentale e ir pan/colore nel Magreb. A/ti del Congresso Inlennaz/onale di Bani 4-7 mayo 1988, NapaIl 1993, 175-199. EM. Steunby. Lexicon Topognaph/cum Urbis Rúmae (A-C), Rama 1993. M. Torelli, «Arqueología, rito y mita: oca lectura arqueológica de las procesas de formación urbana», Rey. Occidente 143, 1993< 5-26. J.M. Barringer, “The Mylhological Paintings in [he Macellumat Pampei», Cl. Ant, 13, 1994, 149-166. R.R. Holloway, TheAncitaeologyofEanly Rorne and La//am, London 1994. E. Polito, «Luoghi del mito a ¡lozna: ambientazione urbana iii alcuni rilievi paesisíiéi», RU. 17, 1994. 65-100. C. Santi, «Divinazione e civitas», Tite No/ion ofReligion in Comparative Research, Roma 1994, 327-334. 1. Alvar el al. Religión y conciencia cívica en el Mundo Clásico, Madrid 1995. Ji, Caerols. Sacra Via (1 a.C.-I d.C.). Estudio de los fuentes escritas, Madrid 1995. 0. Capdeville. c’My[hes el cultes de la cité d’Aptera (Créle occidentahe>”, ¡

CLAROS: -*ORÁCULoS DE APOLO.

CLAUDIA QUINTA: F. B6nier, “Claudia Quinta”, RM 71, 1964, 146 ss. M. von Albrecht, «Claudia Quinta bel Silius llalicos und Ovid», AL] 11, 1, 1968, 76-95.

CLAUDIANO (Religión de/en): A. Ludwich, «Zur griechischen Gigantomachia Klaodians», RJIM. 36< 1881, 304ss. (3. Martin, “Claudian and [he Pervigilium Veneris», CJ, 30, 1935, 531-543. W.l-1. Semple. “Notes on sorne astronomicalpassages of Claudian», CQ, 31, 1931, 161-169; 30, 1939, 1-8. E. Bernett, «Die Quellen Claudians ja De Rapta Prosenpinae», Phulologas 93, 1939, 352-376. Ph. Derchaimn. «A propos de Claudien Eloge de Súlichon II, 424-436», ZAS 81, 1956, 4-6. E.O. James. Le cuí/e de la Déesse-Méne dans IHistoire des religions. Paris 1960. 0. Martin, «Claudian an inleIlceloal pagan of tIte foorlb century», S/adie.r ir honoan of U//man, Missouri, 1960, 69-80. R.T. Bruere. «Lucan and Claudian: the invectives”, (‘Ph 59, 1964, 223-256, 1’. Cliristianseo, Tite use of Irnages ty Claudias Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 119

(‘load/anas, l-fague 1969. A. Cameron. Claudian. ¡‘oetíy ant! Propaganda a/tite CoatI of Honor/as, Oxford 1970. C. Gnilka. «Gótíer und Dámonenin den Gedichten Claudians», A&A. 18, 1973. 144-160. S. Cristo. «Toe RelationsItip of Symmachus to Stilicho and Claudian», AeR, 21. 1976, 53-59.

CLAUDIO (Religión 1 Política religiosa de): A. Monuigliano. L opera dell ‘Imperatore (‘load/o, Firenze 1932 = (‘load/as. Tite Empenor and itis Acitievemení, Oxford 1934, reeditada en 1961. con nueva bibliografía desde 1942 a 1959. 0. May, «La politique religicuse de lernpereur Claude», RD, 17, 1938, 37-45. VM. Scramuzza, Tite Emperor Cloaflias, Cambridge, Mass. 1940. J, Heurgon, “Tarqoitius Priscus et l’ornanisation de 1’ordre des harospices saus l’empereur Claude», Latomus, 12, 1953, 402-415. DR. Dudley, «The celebralion of Claudios’British victories>’, lJniv.Birmingitam Hist.Joarn. 7, 1959, 7-17. PP. Bruce, «Christianity under Claudius», Ba/letin oftite John RylandLihrazy 44, 1961-1962, 309-326. M. Rebuffat, «Un étnuscologue victime de son temps: lempereur Claude», AFLA, 43, 1967, 209-215. 5. Benko, «Toe edicí of Claudius of AD. 49 and [he inistigator Chrestus», 1hZ, 25, 1969, 406-418. D. Fishwick, «Templum Divo Claudio constitutum», Bnitannia 3, 1972. 164-181. Ji, Hatt, «Claude el le dieu Lug”, RFA, 24, 1973, 465-469. W. Seston, «L’empereur Claude el les Chrétiens», Scnipía varia, Roma, 1980, 569-598. A. Luisi, «La scansacrazione di Claudia e lApocolocyníosi di Seneca», Contnibati dell’¡sti/a/o di Stonia Antica 7, 1981, 174-182. P. RoMa. ‘

CLAUDIO II EL GÓTICO (Religión 1 Política religiosa de): P. Demerean, «Kaiser Claudius II (3othicus”, Kl/o 33, 1934.

CLAUDIO PTOLOMEO (Religión delen): 5. Fazzo, «Un’arte inconfutabile. La difesa dell’asírologia nella Telratibíos di Tolomeo», Rivisla di 5/oria dello Filosofia 46, 1991, 213- 244. 120 5. MONTERO -5. PEREA

CLAVUS ANNALIS: i. Heurgon, «L.Cincios ella loi de clavus annalis», Athenaeam, 42, 1964, 432ss. (3.Poma, “Le secessioni e u rita dellinfisione del clavus», RSA, 8, 1978, 39ss.

CLEMENCIA (Clemeniia 1 Clernení/a Caesanis):H. Dahimnan, «Clementia Caesaris», Neae

Jaitr.fl¿r wissenscit. and Jugentilt!ung , 10, 1934, 17-26. V. Knoche, «Magnitudo animi», ¡‘hilologas.supl. 27.3, 1935, 74-86. MP. Charlesworth, «Thevirtues ola RomanEmperon’. ¡‘roc.Bnit.Acad,< 23, 1937, 112-113. E. Bux, «Clemenlia Romana», W/irz O. Jh., 3, 1948, 201-231. M. Trw, «Zur Clemenlia Caesars», MU, 5, 1948, 197-217. M. Treu, «Zur Clementia Caesaris>’, Mas.Helv., 5,1948, 197-217. MA. Levi, «La clemenza di Tito”, PP. 1954, 288ss. T. Adam, Clernentia Principis. Den Einfluss hellenistisciten F/instenspiegel aaf den Versacit e/ner nec/it//citen Fand/erung des Pñnc¡»ats darch Seneca, Stuttgart 1970. T. Hólscher, “Clementia”, LJMC, III, 1984, 295-299. (3. Balazs, “Clementia and Divinitas. A Síody in the Polilical Toooghl of thc firsí Century BC”, Oikoumene 5. 1986, 243-327. EV. Smykov, «Marc Antoine el la politiqie de la Clemenlia Caesaris”, AMArkit.< 7. 1990. 56-65. M. Barden, «TIte Clemency al [he Times: CIernen 1/a on Publio andPrivale Manuinenís>’, AJA. 98, 1994, 335.

CLEMENTE DE ALEJANDRIA (Religión romana en): E. Des Places, “Les citations profanes doW St roma/e de Clémení d’Alexandrie”, RFA 90, 1988. 3-4, 389-398. L. Albinus, “(3reek demons and [he ambivalence of Cleznens Alexandrinus», Temenos 31. ¡995, 7-17.

CLEOBIS (KXéo/3¿c): -‘BITON.

CLEOPATRA VII (Religión de/en) (KVor&rp&): H. Jeanmaire, «La poliliqoe religieuse dAntoine dde Cleopatre”, Rev.Arcit. 1, 1924, 241-261. A. Levi. ‘

CLIVUS: D. Thompson, «Tbe Clivus Proxinjos”, Paro/a del Passalo 35, 1980, 123-126.

CLODIA: B. Weil. Clodia: Roms gnosse Dame and Kurt/sane, Zuxich 1960.

CLODIO PULCRO (Clodias Parciter):W.F. Mac Donal, “Clodius and[he Lex Fulja», JRS, 19, 1929, 164-179. 5. Weinstock, «Cladius and [he Lex Aelia Fufia”, JRS, 27. 1937, 215-22. i.P.V.D. Baisdon, «Three Ciceronianproblems. 1. Clodius’ “repeal” of[he lexAelia Fufia», JRS, 47, 1957, 15-16. C. Gallini, «Politica religiosa di Clodio», SMSR 33, 1962. 257-272. J.P.V.D. Baisdo», «Fabula Clodiana», Historia. 15. 1966, 65-73. Alt. Michels. «Lucretius, Clodius and Magna Mateo’, Mé/onges iCarcopino. Paris 1966, 675-680. i.-M. Flambard, «Clodius, les colléges, la plébe el les esclaves. Recherches sur la polilique populaire au milieu do 1” siécle», MFrA’?, 89, 1977, 115-56. P. Moreau, Clodiana Religio. Un proc?spolitiqae en 61 av.J.C., Paris 1982. F. Coarelli. «Iside capitolina, Clodio e i Mercanti di schiavi», Alessandnia e /1 mondo el/en/st/co-romano. S/ud/ onore A.Adniani, Roma 1984, 461s. D. Mulroy, «Toe early career of P.Clodia Pulcher: a re-examinatian of [he charges of muliny and sacrilege”. TAP/ZA, 118. 1988, 155-178. W.i. Tatum, «Cicero and the Bona Dea seandal”, Ctass, Pitil., 85, 1990, 202-8. T. Koeves-Zulauf, ‘

Spielverderber». ACD, 31, 1995< 141-152.5. Cerutti, «Clodius and tIte Stairs of[he temple of Castor’, AJA, 100. 1996, 358. M. Vinzent, «Ole frúhchristlichen Lehrer. (3nostiker und PItilosophen, un die Ziele ihres Unterrichís”, Allertam, 41, 1995-1996, 177-187. C. Virlouvet, «Une allusion varronienne aix fraudes de Clodius? A propos de Res rast/cae, III, 5, 18», MEFRA, 108, 2, 1996, 873-891. (3.5. Sumi. «Power and Ritual: tIte crowd al Clodius’ funeral», Historia 46, 1997, 80-103.

COCINA SACRIFICIAL: J. Seheid, «Sacrifice et banquet á ¡lome: qoelques problémes», MEFR, 97, 1985/1, 193-206.

COLEGIOS FUNERARIOS: IP. Waltzing, “Les colleges fínéraires chez les romains», Le Musée BeIge. 2. 1898< 281-294; 3, 1899, 130-157.

COLEGIOS RELIGIOSOS Y FUNERARIOS: ip. Waltzing, Étade itistoniqae sar les corporations profes/onelles citez les romo/ns depais les originesjusqa ‘a lo cita/e de l’empine d’Occident, Loivain 1895-1900, Roma 1968,4 vals. E. Kornemann, «Collegium», RE, 1900, 0, 1900, 349-351 y 367-369. 0. cols.380-480. IP. Waltzing, «Collegiuns”, Diz.Epigr.ll-1 Quirino, «Dedica del callegium Augustianum Maius Castrense, in due epigrafx inedite del Museo Lateranense, del tempo deIl’inxperatore Claudio”, Rend.Pon/. Accad. Arcit. 25-26, 1949-1951, 67-74. F.M. De Robertis, ¡1 Fenomeno associativo. Dai collegi dello Reppablica a/le conponazioni del Basso Impero. Napoli 1955. (3. Altdldy, «Collegiom-organizationen in Intercisa», Acta Ant.Hang. 6, 1958, 177-198. H.W. Pléket, »Collegium luvenum Nemesiarim. A note on Anciení Youth-Organisatians”, Mnemosyne 22. 1969, 281-298. F.M. De Robertis, SIonia de/le conporazioni e delnegime associativo nel mondo romano, Barí 1971. L. Cracco Ruggini, «C’ollegiarn el Corpus: la política economica nelle legislazione e nefla prassi», Instituzioni giun/dicite e tea/tú po/it/cite nel Tardo Impero (111-y sec.d. C.), Milano 1976, 63-94.. M. Jaczynowska< «Les Callegia luvenum el leírs liaison.s avec les cuRes religieux au íemps du Haul Empire Romain”, Zeszyty Naakowe Univ. 32, 1968, 23-44. 1. Arce, «El significado religiosa del estandarte romano de Pallentia (Mallorca)». enLa religión romano en Hispania, Madrid 1981, ‘75-95. 1. Mangas, «Domos, asociación religiosa de Apolo». Hispania Antiquo 11-12, 1981-1985, 119-125. 1. Kolendo, B. Sultov, «Le college des Consacrani lavanorum daus une inseriplion de Novae», Fos, 75, 2, 1987, 369-379. (3.5. Sumi, ‘, Historia, 46, 1997, 80-102.

COLEGIOS SACERDOTALES: C. Ilardt, Dic Pr/ester den y/en grossen (‘o//cg/en aus rórnische-repablikaniscitenze/t, Berlin, 1871.5. Accame, “La legislazione romana intorno ai callegi nel 1 secolo a,C.», Raíl. Mas. ¡mp. Ro,nano, 1942, 13-48. 1. Bleicken. «Oberpontifex und Ponlifikalkallegiom. Fine Studie zur rómischen Sakralverfassong», Hermes, 85, 1957, 345-366, D.F. Hahni, «Roznan Nabiliíy aud [he [hree majar Pries[hoods 218-167», TAPA, 94, 1963, 73-85. L.R. Menager. «Les collegés sacerdotaux, les tribus el la formalionprimordinle de ¡lame», MEFRA, 88< 1976, 455-543. K. Schuinacher, «Die vier hoIten rémischen Priesterkollegienínter den Flaviern, den Anloninenmd den Sevcrern», AA’RWII. 16.1< 1978, 655-819. J.M. Flainbard, “Callegia Carnpitalicia: pliénomnene associatif, cadres terriloriaux et cadres civiques». K¡émo 6, 1981, 143-166. E. Gabba, “TIte Collegia of Numa: problems 122 5. MONTERO - S. PEREA of Method and Polilical Ideas», JRS 74, 1984, 81-86. 0. Koeppel. “Maxixnos videlur Rex: Toe Collegium Pontificum an tIte Ara Pacis Augostae», Ancheological News 14. 1985, 17-22.

COLORES: MF. Armstrong, «Toe significance of certain Calors in ¡laman Ritual», Diss. Ballimnore 1917. J. André, Éíude sar/es termes de co/eans dans la /angue latine, Paris 1949. L. Gersehel, “Cauleur el tinture diez les divers peuples indo-europeens”. Anales 21, 1966, 608-631. M. Reinhold, His/ory of Purple as a Status Symtol ir Antiqai/y, Brixelles 1970. S. Montero, «Las colores de la magia romana: cl testimonio de la literatura”, en A. Vega, JA. Rodríguez. ¡l. Bausa (eds.), Esté//ca y Religión. El discurso del cuerpo y los sentidos. En Filosofo. Documentos. Barcelona 1998, 377-392.

COLUMELA: PP. Corsetti, “Columelle el les denís di cheval», Mérno/res Hl. Médicins el Médicine dans lAn//quité, SElienne, 1982, 7-24.

(‘OMITES DII: L.D. Possenti, «Le divinilá comiles”, AFLM. 28, 1995. 141-170.

COMMODIANO: J. Gagé, «Commodien el lc mouvement millenariste do III s.(258-262 ap.J.C.)”, Rev.Hist.pitiíos.relig. 41, 1961.355-378.

COMMODO M. Rostovtzeff, «Commodos-Hercules in Brilain», JRS, 13, 1913, 91-105. J. Aymnard, «Cominade-Hercule, fandaleor de Ro,ne”, REL 14, 1936, 350-364. J. Gagé, «LHercíle inipérial el ¡‘Arnazonisme de ¡lome: á pro¡~os des extravagances”, RHPhR 1954, 243-272. J. Straub, »Commodus. Dcr absolutisclie Goííkeiser«., RAC. 18, 1955, 252-266. J. Gagé, Le contera astral de l’hcracle/srne de (“omínode, Paris 1968. ]. Gagé, «L’assasinal de Comniode elles sartes Herculis», REL 46, 1968, 280-303. 5. Mazzarino, «Religione ed ecanomia sollo Caminado e i Scvcri”, Ant/co, Tardoantico cd era constanliniana, Milano, 1974. 51-73. (3. Porta, «Un caligola dell’H’4: Caminado», Al?. 20, 1975, 165-170. C.C. Veraicule, »Comrnadus, Caracalla and the Telrachs: ¡laman Emperorsas Hercules», Fest chnifl F.Bnomrnen, Mainz, 1977, 291s.s. i.H. Oliver. «Tlie Piely of Cominodus and Caracalla and tIte Fis basilea». GRBS, 19,1978.0. Vitucci, “Caminados iii subseribendo lardos etneglens», Scni/ti sal mondo ant/co ir memoria di F. Gro.sso, Roma, 1981. 621-628. MA. Levi, “Roma Colonia e Caminado ‘Condilar”’, enReligione e (‘itió, Roma 1984. 15-320. R. Hannah, «TIte emperor’s stars: [he Conservatori portrail of Comnmadus”, A,ner. J. Arch..90, 1986, 337-345. R. Pera, «Caminada ‘Olymnpias’ su aleone inonete della ciltá di Efeso”, Sladi L.Bneglia, Roma, 1987. 125-132. E. Baldwin. «Caminados dic gaod pací and goad emperor: explaining tIte inexplicable”. Gvrnnasiurn. 97. 1990, 224-231. AM. Laender. «Coinunodus wearing [he han skin. A “modern” portrail iii Slakhalni”, Opusca/a Romana. 18. 1990. 115-130. 5. Bakhouni, «Camniade: imaignage en Egypíe el monneyage alexandrin», Métanges E.Bennond. Paris 1991. El. ErkelI, «L’hnperatorc (‘ominado cd Ercolc-Melcart”, Op. Rom., 19, 1993, 39-43. M.P. Speidel, “Caminadas Ihe gad-emnperar and tIme army”, JRS, 83, 1993, 109-14. C. l)e Ranier¡, “Renovatio Tempanan e ‘rifandaziane di Roma’ míell’ideologiapolitica e religiosa di Caminado”, S(’O. 45, 1995, 329-368.

COMPITALIA: LA. Holland, «TIme shrimie of Ihe Lares Compilales”. Trans, Amen, Pitilol. Ass., 68, 1937, 428-41, (3. Niebling, “Laribus Auguslis magistri primi. Der Begiun des Romana Religio / Religio rontanorum Diccionario Bibliográfico 123

Compitalkulíes der lares und des Genios Augusti». Historia. 5, 1956. 303-331. (3. Dumnézil, «Q.X: Offrandes el dénombremení au carrefour”, La/omas 20. 1961, 262-265. (3. Itinder, «Compitalia undParilia», MH24, 1967, lO4ss. P. Boyancé. «ProperceauxFétesde Quarlier». Études sur/a neligion roma/re, Roma 1972, 291-297. J.M. Flamnbard. «Colíegia Compilalicia: pliénomene associatif, cadres terrilariaux el cadres civiques», KI?ma 6, 1981. 143-166. CIt.R. Ph’mllips, “Toe Compilalia and tIte Carmen contra Pagaros». Historia. 37, 1988, 383-384. (3. Radke, “Wollgebilde an der Compitalia, WJA 9, 1983, 173-178. 3M. Ramos Crespo, “‘Pilae’, ‘efigies’ y ‘maniae en las Campitalia romanas», He/man//ca, 39, 1988, 207-222. M. Speidel, “Comniodos tIte God-Emperor and Ihe Army”, JRS, 83, 1993, 109-114. T. Mavrojannis, «Laedicola dei Lares Compitales nel compitum degli Hermaislai a Delo», BCH, 119, 1995. 89-123. E. Marco Simón, F. Pina Polo, «Mario Gratidiano, los Compita y la religiosidad popular a fines de la República», Kl/o. 1999.

COMPITUM ACILIUTvI: A. M. Colini, «Compilum Acili”, BCACR, 78, 1961-2, 147-57. M. Dondin-Payre, ‘

CONCORDIA (O$óvoÚa): HE. Rebert, H. Marceau, «Toe Temple of Concord in [he Roman Forum», MAAR, 5, 1925, 53-77. K. Hanelí, «Das Opfer des Augustus an der Ata Pacis», OpuscRorn. 2, 1960< 103-116. A. Momigliano. «Camillas and Concord», CQ, 36,

1942. 111-120 = Secando Contnituto, Roma 1960, 89-107. M. Guarducci, «11 tempio della dea Concordia in un bassorilieva dei Musei Vaticani», Rendiconti Poní. Accad. Rom. di

Ancheol., 34, 1961-1962, 93-199. P. Jal, «Fax Civilis - Concordia», REL 39, 1961, 210-231. M. AmiÉ, “Concordia. ldéal polilique el instrumení de propagande”, ¡ura 13, 1962, 133-169. J.C. Richard. «Pax, Concordia ella religion offmcielle de Janos», MEFRA 75. 1963, 303-386. J. Béranger, «Remarques sur la Concordia dans la propagande monétaire ixnpériale el la nalure da principal», Festschr. F. A/theim, 1,1969,477-491. J.C. Richard, «Pax, Concordia ella religion roznaine de Janus”, MEFRA 75.2, 1973, 303-386. E. Levick, «Concordia at Rome», Scn¡~ía Nainmaria Romana lo U. Sutiter/and, 1978, 217-233. L. Riehardson, «Concordiaand Concordia Augusta: ¡lome and Pompei», PP 33, 1978. 260-272. C. Gasparri, Aedes ConcordiaeAagastae, Rama 1979. M. floudreau Flory, <‘Sic exempla parantur: Livias Shrine lo Concordia and Porticos Liviae”, Historia 33, 1984. 309-330. E. Cairus, «Concord and [he Aeneid of Virgil», Kl/o 67, 1985, 210-215. P. Scherrer, «Saeculum Augustuni- Concordia Fralrum. (3edankenzum PragramznderGermanaAugustea», OJH, 58, 1988. 115- 128. T. I*lscher. «Homanonia/Concordia>’, LIMC, V, 1990, 479-498. (‘.1. Simpson. «Livia and [he canstitution of tIte aedes Concordiae. The evidence of Ovid Fasti 1, 673ss.”, Historia 40, 1991, 449-455. P. Crinon, «Un anloninien dOtacilie au type inédil ‘Concordia Augusti’», BSFN, 48, 1993, 615-617. SE. Cox, “The Temple of Cancord on Tiberian Sestertii», AJA, 98, 1994, 312.

CONCORDIA APOSTOLORUM: C. Pietri, «Concordia Apostoloruin et Renovatio Urhis. Coite des martyrs el propagande ponlificale”, MEFR, 63, 1961, 275-322. 3M. Huskinson, Concordia Aposíolonum. (‘itnistian Propagando at Rorne in tite Fountt and F~fth (‘en/, Oxford 1982. 124 8. MONTERO -8. PEREA

CONDICTIO: B. Gladigow. «Condictio md Inauguralion. Em Beitrag zur rñmischen Sakralverfassung», Hermes, 98, 1970, 369ss.

CONDITUM 1 CONOERE FULGUR: -FULOUR.

CONFLICTO RELIGIOSO: B. Croke and J. Harries, Re/igious conflict ir toar/it Century Rome, Sydney -London 1982. A. Chadwick, «Oracles of Ihe Fndin[he Conflicí of Paganism and Christianity in the Fourth Century», Mémonial A.J.Fes/ugi¿res Antiquité paienne e/ citrétierne, (3eneva, 1984, 125-129. E. Montanari, ¡den//tú cal/ura/e e conf//ti neligiosinella Romo repabblicana, Rozne 1988. MB. Simn¡nons, Annobius of Sicca. Religioas Conflicí ant! Competition ir tite Age of Diocletian, Oxford 1995.

CONSECRATIO: M .R. Alfbldi. «TIte Consacration Cts of ihe Third Centumy», Ada Arcit.Hung. 4, 1955, 57-70. L. Koep. «Die Konseckralionm{inzen Kaiser Konstantins und Une religions-polilische Bedéotung”. ¡bAC, 1. 1958, 94-104. (3W. Clarke, «Toe Date of [he Consecratio of Vespasian”, Historia, 15, 1966, 318-327. Ii. Roloff, Gottdhnlicitkeit, Vergóttlicitang and Eritóitang za seligem Leben. Untensucitangen zarHerkanfldenpla/onisciten Anglaiecitang a.’t Gatt, Berlin 1970. E. llickermann, “Consecralio», Le ca/te dessoaverain.s dans lEmpire Romair, Généve 1973, 3-25. 5. Calderone, «Teologia politice, succesione dinastica e cansecratio itt etá castantiniana”, Le culte des souverains daus (‘Empine Roma/mm, Généve 1973,215-261. P. N. Sehuiten, Dic Typologie denrñmischen Konsekrat/onsprdgangen, Frankfurt 1979. II. Wrede, Consecratio in forrnam deorarn, 1981. A. Luisi, «La seonsacrazione di Claudio e l’Apocolocyntosi di Seneca”, (‘¡SA 7, 1981, 174-182. W. Kierdorf, “Finos ond consecratio. Zur Terminalogie md Ablauf der rómisclien Kaiserapatheose.», Chiron. 16. 1986, 43-69. SRI’. Price, «Fvom noblefuerais lo divine ciii: [he consecration of Roznan emperors», Ritaals of Roya/ty: Power and Ceremonial ir Tradicional Societies, 1987, 56-105. U. Grimm, «On [he mushroom thaI deified [he emperor Claudius”, Classical Qaantcrly 41, 1991, 178-182. D. Srejovic, C. Vasic, imperial Maasolca aná Consecration Memoria/s in tetis Roma//ana, Belgrado 1994. -.APOTEoSmS, —‘CULTO IMPERIAL, —*FIJNERALES EMPERmALES.

CONSTANCIO (Religión de/en): A. Solarí, Le legge di (‘estarzo contro /1 culto pagano. Bolonia 1924-1925. MC. di Spigno, “Studi su Anuniana Marcellino: il regnadi Costanzo II», Helikon 3, 1963, 301-303. RO. Edbrooke, »The visil of Constantius lIto ¡lome in 357 and its effecls on Pagan ¡laman Senatoria! Aristocracy”, AJPh 97, 1976, 40-61. R. Klein, «fler Rombesuch des Keisers Konstantius II ini Jahre 357”,Atitenoeam, 67, 1979, 98-115. J. Arce, «Los funeralesdel emperadar Constancio”, Homenajea F. RodríguezAdrados. Madrid, 1987, 25-39. T.D. Barnes, <‘Christinus and pagaus in tIte reign of Constantius», en A. Dible (ed.), Léglise et lempine aa IV sit=cle,Geneva 1989, 301-337. C. Pietri. «La politique de Cou&tancelI: Un prcmierlce.saropapismne’-au limitatia Con.stanlini¾,L ‘Cg//se et/=’Ernpineau IV si?c/e, Genéve, Hardí, 1989, 113-172.

CONSTANCIO II: (3. Marasco, «L’Exposit/o totias mandi el gen//am e la politica rcligiosa de Cantanza II», Arz. Soc., 27< 1996, 183-203. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 125

CONSTANTIA: M. Grant, «Canstantie Augusti», NC. 1950, 23-46. T. Hdlster, «Constantia», LIMC, III, 1984, 306-301.

CONSTANTINO (Religión de/en): R. Pichon, Lactance. Etade sun le moavemení pit/losopitiqae et relig/eux sous lo régne de Constantin, Paris 1906. E. Becker, «Konstantin der Grosse, der neoe Mosses. Dic Schalcht am Pons Molvius md die Katastrophe am Schilfmeer», Kincitengesch 31, 1910, 161-171. MA. Kugener, «Constanlin et 1arl fulguraldes haruspices», Rev.Inst.puhliqae en Belgiqae, 1913, 183-189. P. Battifcl, La patx constantinienne e/le catitolicisme, Paris 1914. L. Bréhier, «Constanlin et la fondation de Constanlinople», RH 119, 1915, 241-272. P. Franchi, «1 funerali ed u sepolchro di Constantino Magna», MEFR, 26. 1916-1917, 205ss. E. Martroye, «Mesures prises par Constantincantrela soperslitio”’, BSAF, 1915, 280-292. J. Burckhardt,DiezeitKonstant/ns des Gnossen, Leipzig 1925. A. Solari, «L’Unione religiosa umbro-etnxsca in un rescritto di Costanlino”, SE, 14. 1940. A. Pigan¡ol, L’Emperear ConMartin, Paris 1932. Karpp, «Konstantins geselze gegen die private Harospicen (319-321)». ZNW, 41, 1942, 145-151. 3. Gaudemet. «La législatian religieosede Constanlin», Revaeditistoinede lÉglise de France, 33, 1947, 25-61. W. Seston. «Constantine as a Bishap», JRS 37. 1947. 127-131. A. AIIUIdI, Tite Conversion of Constan//mme and Pagar Rome, Oxford, 1948 y 19982. E. Gailetier, «La mart de Maxhuien daprés le Panegyrique de 310 el la vision de Constanún aix temple d’Apollon», RFA 52, 1950, 288-299. A. Piganiol. «L’état actuel de la question constantinienne: 1939-1949», Historia 1,1950,82-96. JE. Ward-Perkins, «Constantine and Ihe origin.s of lIte Christians basilica», Pap. Bnit. Sch. Rome, 22, 1954, 69-90. K. Kraft, Keiser Kons/rartins re/igióse Ertwicklang, Tiibingen 1955. 3. Straub, «Konstantin Verzichí auf den Gang zam Kapitol”. Historia, 1955, 297-313. L. Koep, “fue Konseckratiosmíinzen Kaiser Kanstaníins und ihre religians-palitische Bedeutung>’, JI,AC, 1. 1958. 94-104. H. Dorrie. Constantire ami Re/igioas Liben/y, Yale 1960. 1’. Brezzi, La po/itica religiosa di Costar//no, Napoli 1965. M. Anstos, «Toe Fdict of Milan (313). A defence of its traditional authorship auddesignation”, REByz. 25, 1, 1967, 13-41. R. Krautbeuner< «The Constantinian basilica», Damt. Oaks Pap., 21, 1967. 115-140. R. Mac Mullen, «Constanlin and [he miracoleous», CRBS, 9, 1968, 81-96. .1. Vogt. “Toleranz und lntoleranz im constantinischen Zeiralter>’. Saecalam, 19, 1968, 344-366. R. Mac Mullen, Constan//re, London 1970. J.H. Smith, Constan/inc tite Great, New York 1971. N.H. Baynes, Constan//re and tite Citnistian Citarcit, London 19722. T.D. Barnes, «Lactantius and Cansiantine», JRS 63, 1913, 29-46. M. Guarduccí, “Le acclamazioni a Cristo e alía Croce e la visione di Costantino», Mélarges P. Boyancé, Roma 1974. 375-386. A. Fraschetti, (‘os/ant/no tra pagares/mo e cristianes/mo, Sari 1976. L. de Cosían//no e /1 mondo pagano, Napali 1977. (3. Radke, «Die Deutung der 4.Ekloge dorcIt Kaiser Kanstanlin», Presence de Virg//e. C’aesarodaram XlIIbis, Paris 1978, 147-159. DM. Novak, «Conslantineand the senate: an early phase of Ihe Christianizationof [he ¡loman aristocracy”, Anc. Soc., 10, 1979, 271-310. (3. Pugliese Carratelli, «L’imitalio Alexandri coslantiniana», FR 1979, 81-91. R.P.C. Hanson, “Toe Cliristian atíitude to pagan religions up lo [he time of Constantine tIte Great», ANRW, 11.23.2, 1980, 910-973. B.S. Rodgers, «Constaníine’s Pagan Vision», Byzar//on 50. 1980. 270-278. T.D. Baines, Constantine ci Easebius, London 1981. L. Cracco Ruggini, «Costante II, l’anti-Costantino», Scnit/i sal mondo ant/co ir memoria Futvio Grosso, Roma 1981, 543-560. R. Turcan, 126 8. MONTERO -5. PEREA

«Heliogabale précursar de Constantin?». RAGB 1981/1, 38-52. P. Keresztes, (‘ansían/inc. A Greal Citnis//an Morarch and Aposile, Amsterdam 1981. T.D. Barnes, Tite New Empine of Diocletian and Constan/inc London 1982. ML. Seevola, «Riíievi sulla religiositá di Costantino», Mem,Ist.Lomb.Lett. 37, 1982, 209-279. A. Chastagnol, «Les Quinquennalia des Irois Césars (Crispís, Licinios 11, Canstantin) en 321». Ur/ersachangen zar Ces citicitte. John Straub zarn 70 Geb., Berlin, 1982. 367-374. L. Kakosi. «Dic ágyptische Religion under Consiantinus und seinem NacItfolgen», Ac/aClass. 19, 1983, 107-112. A. Murray, «Peter Brown and te shadaw of Constatine”, JRS 73, 1983, 191-203. (‘It. Pietri, «Coxistantin en 324. Propagande el Théologie impérinles d’aprés les documenís de la Vila Canstantini», (Y/se ci redressement dans les provinces earopéenncs. Strasboarg, 1983, 83ss. T.D. Baines, «Constantines Prohibition of Pagan Sacrifice”, AJPit 105, 1984, 7Oss. O. Nicholson, «Hercules and tIte Milvian bridge: Lací. D/v.¡n.st.I, 21. 69”, La/otras, 43, 1. 1984, 133-142. A. Fraschetti, “Coslantino e labbandano del Campidoglio», en A. Giardina, Societá romana eimpero tardoantico, II, Roma 1986, 59-98, 412-38. T.G. Elliot. «Constantines Conversion: do we really need it?», Pitoenis 41< 1987. 420-438. F. Lucrezci, «Costantino e gli auspici», en A/ti Accadeno Sc/ence Mona// e Fol/tiche di Napo/i 97, 1987, 171-198. F. Corsaro, «La pace religiosa nelía ‘Realpalitik’ costantiniana», Qaad.Catanesi, 10. 1988, 243ss. F. Heim, «Les auspices pabIlos de Canstantin A Théodose», Ktérna, 13, 1988. 41-53. R. Malcon¡ Errington, «Constantine and tIte Pagans>’, GRBS 29, 1988, 309-318. U. Corsaro, «Sogni e visioni nella teolagia della viltoria di Coslantino e Licinio”, Sogni, visioni e profezie nellar/ico cristianismo, Augusta/anam 29, 1989, 333. V. KeiI, Qaellcnsammlang zar Re/igionspolitik Konstan/ins des Gnossen, Darmstadí, 1989. 5. Montero, «Las harúspicesbajo el emperador Constantino», en Att del Secando Congnesso Internoz/onale etrusco (Firenze 26 mayo - 2 jan/o 1985), Rama 1989, vol. III, 1213-1223. J. Vogt. «Paganos y cristianos en la familia de Constantino el Orande», en A. Mainigliana, El conflicto entre paganismo y cristianismo ene/siglo IV, Madrid 1989, 53-70. J. Gaudemet, «La législation anti-paiene de Constantin A Jastinien”, Cr. 5/., 11. 1990, 449-468, (3. Zecchini, «Castantino e i Natales Caesarum”, Historia, 39, 1990, 349-360. P. Bruan, Siadies in Constan//miar Namismatics. Papers frorn 1954 lo 1988, Roma 1991. W. KuhoiT, «Fin Mythas in der rómischen Gesehichte: Ver Sieg Konstaníins des Grassen ilber Maxenlius var den Taren ¡oms an 28. Olctober3l2n.Chr.», Ch/ron, 21,1991.127-174.0. Lombardi, Pensccazioni, laicitá, libeflá religiosa. Dalí ‘Eclit/o di Milono al/o Dignitatis hamanoe, Roma, cd.Sludium, 1991. L. Cracco Ruggini. “Flagabala, Castantina e i calti siriaci nella Historia Augusta». Historia Aagasta (‘úlloqa/arn, ((‘han//Uy, 2-4 jan.1990), Macerata, 1992. 123-146, Fi. Lomas, U. Devis (eds.), De Constantino a Carlomagno. Disidentes, heterodoxosy inorginados, Cádiz 1992, 121-134. M. Sordi, «Dallelmo di Constantino alía Carona Ferrea” en G. Bonamente e U. Fusco (eds.), Cosían//noiI Grande. dolí Antich/tú a/lUrnanesirnc>, Macerala 1993, 883-892. 5. Bradbury, «Canstantine and tIte problem of anti-pagan legislalion in [he fourth century», (‘mss. Pitil. 89, 1994. 120-39. 1W. Drijvers. Hetera Augusta. ThemotherofConstantinetite Creal aná the Legená of herfinding of/he ¡rae cnoss, 1995. P. Speck, “tlrbs, quan Deo donavimas. Kannantinsder Grossen Konzepl flir Kanstantinapel”, floreas, 18, 1995, 143-173. 1. Curran. «Constantine and [he Anciení CulIs of ¡lame: tIte Legal Evidence», G&R 43, 1996, 68-80. HA. Pobsander, The Emperor Constar//re, London 1996. AM. Ritter. «Constantin md dic Cliristien”, ZNTW, 87, 1996, 251-268. F. Wipszycka, «La sovvenziane costantiniaaa in favare del clero”. Retid. mor. Acc. Lincel s.9, y. 8. 1997, 483-498. Romana Religio ¡ Religio romanon¿m Diccionario Bibliográfico 127

CONSTANTINOPLA (Kwvuravru’oóroX¿g): E. Pears, «The Campaign against Paganisin AD. 324», EnglishflistoricalReview,24. 1909,1-17. L. Bréhier, «Constantinetlafondation de Constantinopla», RH 119, 1915, 241-272. Lathoud, La consécration et la dédicace de Constantlnople», Echas d’Orient 23, 1924, 289-314. C. Emerau, «Notes sur les origines et la formation de Constantinople. lesgrands centres historiques de la ville”, Rev.Arch. 21, 1925, lss. A. Frolow, «La d&Iicacede Constantinople dans la tradition byzantlne>’, RHR 127, 1944, 61-127. A. MfisIdi, «Qn te Foundation of Constaninople: afew notes», JRS 37, 1947, 10-16. M:C.J. Toynbee, «Roma and Constantinopolis in Late-Antique Art from 312 to 365», JRS, 37, 1947, 135-144. 0. Dagron, Naissance tune capirote. Con.stantinopte el ses institutions de 330 a 451, Paris 1954. N.1~l. Baynes, «The Supernatural Defenders of Constantinopla», Byzantine Studies and Other Essays, London 1955, 248-249 y 255-260. HG. Beck, «Konstantinopel, das neur Ron»>, Gymna.sium 71, 1964, 166-174.S. Pezaella, «Massenzio e la politica religiosa di Costantino>’, SMSR 1967, 38, 2, 434-450. L. Robert, «Théophane de Mytlléne á Constantinople», CRM, 1969, 42-64. 0. Pasquato, Cli spettacoli iii S. Giovanni Cñsostomno. Paganesimo e cristianesimo cid Antioquía e Constantinopolí nel IV secolo, Roma 1976. Y.M. Duval, «Des Lupercales de Constantinopla aux Lupercales de Rome», REL 55, 1977. 222-270. J.P.C. Kent, «Urb Roma and Constantinopolis medailons at the Mit of Rome», en R.A.G. Carson, CM. Kraag (eds$>, Scripta Nununaria Romana, Essays H. Shulhertand, 1978, 105-113. 0. Pasquato, «ReligiositA popolare e culto al martin, in particolare a Constantinopoli nel sece. ¡VN, tra paganesimo, eresia e ortodossia», Augushnianum 21, 1981, 207-241. E. Follieri, «La fondazione di Costantinopla: ritl pagani e cristiani», Roma, Costanllnopolí, Mosca, NapoIl 1983, 217-231. M. Vickers, «Constantinopolis», LIMC, III, 1984, 301-304. C. Mango, Le développement urbain de Constantinopte (1V-VII si&cles), Paris 1985. C. Mango, Byzantine Architecture, London 1986. Nl. Munzi, «Sufla topografia dei Lupercalia: II contributo di Costantinopoil», SIUIIí Ctassici e Orientalí, 44, 1994, 347-64,

CONSUALIA: K. Micheis, «‘¡be Consualia of December”, CPb 39, 1944, SOss. O. Dumézil, «Le flamen Quininalis auz Consualia», Ra 39, 1961, 91-93. 5. Traniontí, «Neptunalia e Consualia: a proposito di Ausonio, Ecl., 23, 19», RSAnI., 19, 1989. 107-122. J.D. Noonan, «Livy 1.9.6. ‘¡he Rape at te Consualla», CW, 83,6, 1990, 493-501. 5. Tramonti, «L’antica festivitA dei Consualia e 11 molo degli animail da trasporto nella fase piú antica della storia di Roma», Paltas, 44, 1996, 101-107. F. Berustein, «Verstándin-und Entwicldungsstufen der archaisclien Consualia. Rémisches Suhstrat und griechisehe úberlagerung», Hermes, 125, 1997. 413446. -«CONSUS.

CÓNSULES: 1. Muller-Seidel, «Q. Fabius Maxixnus und dic Konsulwahlen der J.215 und 214 v,C. Em beitrag mr religiósen Situation Roms lxxx 2 Punischen Krieg». RhM, 96. 1953, 241- 281. E. WIII, «Une figure du culte solalre dAureien. Jupiter consul vel consulens», Syria, 36, 1959, 198ss. A. Ziolkowski, «Q. Lutatius Cerco cos. 241 asid he Sortes Fortunae Prñniginiae», CYviltñ Classica e Cristiana, 8, 1987, 319-322. 1. Di Stefano Manzeila, «Accensi velati consulibus apparentes ad sacra», ZPE 101, 1994, 261-179. 128 5. MONTERO -5. PEREA

CONSUS: A. Piganiol, «Consus, dieu du Cirqwe», Revilis:. LIIRel. 6,1920, 335-349. A. Blumentha¡, «Dic lnschrift des Consus altares br Circus Maxinius”, ,IRW 33, 1936, 384. E. Dorseil!, «Consus und dic Laren», ARW 34, 1937, 384ss. P. Lambrechís, «Censas er 1’enlévement des Sabines», AC 15, 1946, 6íss. E. Ernout, «Consus-lanus-Sancus», Honun. á Nieder,nann, CoilLatomus 23, Bruxefles, 1956, 1 lSss. P. Stehouwer, Étude Sur Ops e! Censas, Groningen, Diss. 1956. U. Sehoiz. «Consus und Consualia, en Religio greco- romana», Festschrzfl WPótscher, Graz 1994, 195-213. -CONSUALIA,

CONTRACEPCIÓN: M.K. Hopkins, «Contracepelon in the Roman Empire». Comp.Stud in Socaná Mis:. 8, 1965, 124451. iT. Nonnan, Coniracepelon e: ¡narriage: évolulion ea contradiedon dans la pensée chrflienne, Paris 1969. MT. Fontanille, Avortemen! el contraception dans la médicine gréco-rolnaine, Paris 1971. -‘ABORTO.

CONVENTUS DEORIJM: J. Mangas. «Conventus deon.un y Dei Censentes”, Gerión 12, 1994, 279-286. -OODEkA THEOI. 1 Expansion of Christentum in lite Firs! CONVERSIÓN: A. von Izlarnack, Tite Mission ant Titree Centaries, London 1908 Die Mission ami aashreilung des Christenlums iii den ersíen drei Jaitritunderlen, 2 veIs., Leipzig 1924<. AD. Noek, Conversion: tite oíd ami tite new in religion ftom Alexander ¡he Crea! lo Augustine of H:~po, Oxford 1933, A. Delatte, «La conversion d’Horace (1, 34)», AC 1935, 293-307. A. Chastagnol, «Le Sénateur Volusien et la cenversion dune famile de l’aristocratie reinaine au Bas-Empire”, RFA 58, 1956, 241-253. O. flardy, La conversione al cristianesimo ml primi secoli, Milano 1975. AD. Noek, La Conversione. Societa e religione nel momio antico, Han 1985. M. Dulaey, «Songe et prephétie dans les Confessions d’Agutstin. Da réve de Menique a la conversion au jardin de Milan», Sogni, visioní e profezie. Augustinianun, 29, 1989, 379-391. G. Hardy, La conversión al cristianismo daran te los primeros siglos, Madrid 1990. J.M. Candau e!al., La conversión en Roma. Cristianismo y paganismo. Madrid 1990. MR. Salman, «The evidence fon the cenversien of the Reman ernpire te Christianity in Book 16 of me Theodesian Cede». Historia, 42, 1993, 362-78. M. Geodman, «Sadducees aud Essenes aften 70 CE’>. en SE. Poner, P. Joyce y D.E. Orton (eds.), Crossing rite BountIaries, Leiden 1994, 347-56. M.D. Goddnian, Mission an~i Conversion. Proselytizing in tite Religloas History of tite Roman Empire, Oxford 1995.

COOPTATIO: L. Mercklin. Dic Ceoptation der Rómer, Leipzig 1848. L. Sehumacher, «Staatsdienst und Kooptatien. Zar sezialen Struktur rómisclien priesterkollegien br Pninzipat’<, Epigrufia e ordine sen.a¡orio,!, Roma, 1981, 251-269.

COPIA: iP. Cerpuand, Copia, étude de mylologie romaine. Vaucluse 1884.

CORNELIO LABEÓN; 1’. Mastandrea, Un neopk¡tonico laUno: Cornelio Labeone (Testimonianze e frammenti), Leiden 1975.

CORONA L Deubner, «Dic Bedeutung des Kranzes ini klassischen Altcrtums”, ARW 30, 1933, 70 104 11 Goette, «Corona spicea, coiens dylan und Adiar», AA 1984, 573-589. 0. Romana Religio ¡Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 129

Piccaluga, «La corona e u sigilo. Agricultura scnitta e serittura agraria negli Acta Fratnum Axvalium», Scri¡tura e civiItá, 9, 1985, 271-284. F. Kayser, «Oreifles et coanonnes. A prepos des caltes de Canope». B¡FAO 91, 1991, 207-217.

COSMOLOGÍA: MR. Wrigth, Cosmology in Anliqai¡y, London 1995. C. Seholten, Antike Naturpitilosopitie ami Chrisilicite Kosmologie in der Scitrzft ‘De Op~flcio Mandi’ des Johannes Pitiloponos, Berlin 1996.

COVENTINA DEA: 5. Lambrino, «La déese Coventina de Parga (Gallee)», Rev.Fac.Lelras de Lisboa. 18, 1953, 74-87. M. Le Ola>., «Ceventina», LIMC, III, 1984, 306ss.

CRASO: E. Rawson, «Crassorum lunera», Lalomus. 41, 1981, 3, 540-549.

CRESTO: 5. Henko, «Ihe ediet of Claudias of AD. 49 and Uit instigator Clirestus», 2hZ, 25, 1969. 406-418. Mi. Edwards, «Chr?stos la a Magical Papyrus”. 2FF, 85, 1991, 232- 236. -CIUSTIANISMO -»cRísTo -*JESÚS -NAZARET EDICTO DE.

CRIMEN INCESTI: T.J. Corneil, «Sorne observatiens on dic ‘crimen ineesíl”», en Le délil religieux (1981), 1981, 27-37.

CRISÓSTOMO JUAN SN D KeIIy, GoldenMouzit. Tite Story ofJohn ChrisostomAscetic, Preachen, Bishop, 1995.

CRISTIANISMO: EA. Judge, «Antike und Christentum: Towands a Definition of dicFicid. A Eibliegraphical Survey», ANRWII.23.1, 1979, 3-58. SAI). Weíma. SE. Poner: ¡ant!

2 ‘Tesalonians ‘. an AnnotatedBibliography, Boston 1998. • E. Renan, Histoire des origines da christianisme, 8 voís., Paris 1861. A. von Harnack, Die Mission ant! Ausbreitung des Christen¡wns ¿it der erstendrel Jahrhanderten, 2 veIs. Leipzig 1906 y 1924 (= Missione e 11. 1954). C. Guignebert, «Les demi- propagazione del cristianesimo nei prbni ¡re seco ehrétiens et lean placedans lÉglise antique», RHR. 1923, 6Sss. A. von Harnack, DieMission ant! ausbreitang des Citrislentums in den ersíen drei Jaitritanderten, 2 veIs., Leipzig 1924~. F. Martroye, «L’epithete de divas appliquée aux emperears chrétiens>’, BSAF, 1928, 297 ss.A.J. Festugiére, L’idéal religieux des Grecs e! lÉvangile, Paris 1932. A. Weigall, Survivances palennes dom le monde chrP.tien, Paris 1934. Mi. Lagrange, «Les Jégendes pythagoriciennes etlÉvangiie»,Rev.Bibl. 1936, 481-511. y 1937, 5-28. A. AWdldi,A Festival ofIsis un Rome undertite CitristianEmperorsofrhelvth Centary, Budapest 1937. A.D. Nock, 5am! Paul, London 1938. R. Vielliard, Recitercites sar les origines de la Roma citrétienne, Mácon 1941. W. flieder, Ekklesia ami Polis ini Neaen Teslament und in der alíen Kircite, Zunieh 1942. lvi. Rahner, «Das chnistlitche Mysterium von Sonne und Mond», Eranos 10, 1943, 305 ss. O. flovini, «La seenedella dextrarumiunetio nell’arte cristiana», BalI. Com. 72,

1946-1948, 103-117. J. Ghellinck, Palristique el Moyen Age, Bruxelles - Paris 1948. M. Simon, Veras !sraél. Ézudes sar les relations entre chrétiens el juijs ¿Jons 1 Empire romain (13S-43S), Paris 1948. R. Walzer, Calen on Jews ant! Citristians, London 1949. R. Rénsondon, «L’Egipte et la supréme résistenee aa elinistianisme (y-VII siécles)», Bull.¡nst. 130 5. MONTERO -5. PEREA

FrancArciteol. Orlen:., 51, 1952, 63-78. W. Barman», «Zar Hellenisien¡ng des Cliristentunis», Saeculun,, 4, 1953, 274ss. IR. Launa, «Le lica dii cute ehiétien daprés les deeument littéraires primitifs», Analecta Gregoriana, 70, 1954, 39-57, M. Simon. Hercule el le Chrisiianisme, Paris 1955. 0. CuíIsa»», Diea el César, Neuchátel-Paris. 1956. R. Kisbert, «Das nur in arabisher Uberlicfening erbaltene Urteil Galcns ñber dic Christen», Orieníalia, ns. 25, 1956, 404-409. J.M.C. Toynbee, iB. Ward-Perkins, Tite Sitrine of St Peter ant! tite Vauican E.xcava¡ions, London 1956. H. Chadwick, «St. Peter and St. Paal la Rome: ¡be preblem of te Memoria Apostolomm ad Catacumbas», J. Titeo!. Siud., n. s. 8, 1957, 31-52. 3. Daniélou, Histoire des doctrines citrétiennes avan! Phcée, 1. Théologie du Judéo Citrisuian World, Paris 1957. H. Hermana, «Der Nil und dic Christen», JbAC, 1959,

30-69. P. Bamm, El reino de la fe, Barcelona 1960. E van den Mece - Chi. Mohrmnan¡I, Atla.sde l’Antiqaité citrétienne, Paris-Bruxelles 1960. 0. Ville, «Les jeuz de gladiateurs dans I’Empire ebrétienne», MEE)?, 62, 1960, 273-335. P. Brown, «Aspeets of ¡be christianization of dic Roman aristecracy», JRS, 51, 1961, 1-11. J. Daniélou, Histoire des doctrines citréliennes avan! Nicée$ II? Message évangéliqae e! culture hellénistique ata II el II siécles, Paris 1961. B. Kotting, Christtentum und iteidnische Opposition ¿a Ron, an, Ende des4.Jaitr, Múnster 1961. UF. Bruce, «Christianity under Ctauduus», BulleUn ofIhe John Ryland Lihrary 44, 1961-1962, 309-326. M. Simon, Los primeros cristianos, Buenos Aires 1961. K. Biehlmeyer, 1-1. Tuchle, Hisloire de 1 ‘Église, 1: L ‘Antiquité chrétienne, Mulhoase 1962. P. Cou¡-celle, «Anti-Chrisúan argaments and Christian Platonisin: from Arnebius te St. Ambrose», en A. Momigliano, Tite Conflict between Paganism ami Christianism in tite Foartit Cen¡ury, 1963, 151-192. L. Orabona, Crislianesimoeproprietá, Roma 1964. H. Chadwíck, «Justin Martyr’sdefenee of Christianity», Raíl, John Rylands Lib, 1965, 275-297. A. Frantz, «Fron Paganism to Christianity iii dic Temples of Athena», Dumbarlon Oaks Papers 19, 1965, 187-205. M. Guarduccí, Le reliquie di Metro sorio la confessiones della Basilica vaticana, Citú del Vaticano 1965. H. Chadwick, Early Citristian Titoagitt ant! Ibe Cíassical Tradition. Oxford 1966. R.M. Graat, Gnosticism ant! Early Chrisrianity,Paris 1964, New York t966~. J. Daniélou, Tite Titeology ofJewisit Christianity, London 1964. 0. flovini, H. Brandenburg, Reperíorim der citristlich-antiken Sarkophage, Wiesbaden 1967. H. Chadwick, The Early Churcit, London 1967. F.W. Deiehmarni, Repertoriam der chrisllich-anuiken Sarkophage 1. Rom ami Ostia. Wiesbaden 1967. A. Grabar, ‘¡‘be Beginnings of Christian Art, 1967, 200- 395. M. Guarducci, Le reliqaie di Hetrosollo la Confessiones della Basilica vaticana, una messa a punto, Roma 1967. lvi. GUlzow, «Kallist ven Rom. Fin Beitrag zar Soziologie der romísehen Gemeinde», Zeit. Neatesí. Wiss., 58, 1967, 102-21. CH. Kraeling, The E.xcavations a! Dara-Ruropos Viii? 2’ TAje Citristian Bailding, New Haven 1967. Nt Naldial, ¡1 cristianesimo in Egii¶to, Firenze 1968. P. Brown, «Sercery, demoes and the rige of ehristianity: from late Antiquity into te Middíe Ages», en Wiícitcraft C’onfessions ami accasations, 1970,17-45. R.M. GranÉ, Augustas lo Consíanline. Tite Titrus! oflite Citristian

Movemen! ¿ato lite Ronzan World, New York - London 1970. M. Meslin, Le ch rislianismne dans ¡‘Empire romain, Paris, PiJE, 1970. L. Reekmans, «Le développenent topegraphique da Vatican á la fm tIc l’antiquité et aa début da moyen áge (300-850)». en Mélanges d’arcitéologie el d’hisíoire de l’arl offerls au Professeur Jacqaes Lavalleye, Loavain 1970, 197-235. 1. SpeigI, Der rómiscite Staat und die fliristen, Amsterdam 1970. W. Ea, «Das Findringen des Christentums in den Senatorenstand bis za Konstantin d. Gr.», Chiron, 1, 1971, 381-406. KL. Noethlichs, Die gesetzgeberischenMassnahmendercitrisllichen Kaiser Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 131 des vierten Jaitritunderis gegen Háretiker, Heiden ant! Jurien, KÓIn 1971. A. Toynbee «br), El crisol del Cristianismo, Barcelona 1971. J. Vrugt-Lentz ter, «Das Christentum and dic Leberschau», Vig.Citr. 25, 1971, 17-28. R. Van den Broek, The ¡nytit of tite Phoenix according lo classical and early Citristian traditions, Leiden 1972. E. Dukes, Magic ami Witcitkrafl in lite Wrintings of lite Western Citarch Faliters, Diss.Kent State, 1972. M. Simon, A. Benoit, El judaísmo y el cristianismo antiguo, Barcelona 1972. A. Piganiol, L Rmpire citrétien (325-395), Paris 1972 (revis. de A. Chastagnol). API. Ruja, 0.1. Reinink, Paíristic Evidence for Jewish-Chrislian Seas, Leiden 1973. J. Leipoldt, W. Orsudmaun, El mundo del Nuevo Testamento, 3 vols. Madrid 1973. A. Haniman, 1 cristiani delsecondo secolo, Milano 1973. A. Perkins, Tite Art of Dura-Raropos, Oxford 1973. A. Altmann, «Horno brago dci in iewish and Christian theology», J. ofReligion, 48. 1974, 235-59. N. Brox, «Magie und Aberglaube la den Amfángen des Christentums», Trierer Titeologiscite Zeitschr«? 83, 1974, 157-180. W.M. Meeks, «The Image of the Androgyne: sorne ases of a symbol in earliest Christianity», History of Religions 13, 1974,, 165-208. G. Puente Ojea, Ideología e Historia. Laformación del cristianismo comofenómeno ideológico, Madrid 1974. J. Neusner (cd.), Christiani¡y, Jud.aism ant! Osher Greco-Roman Cults. Siadiesfor Morton Smith al Sixly, Leiden 1975, 4 veis. (recensión de A. Moniigliano en JThSt 29.2, 1978, 212- 217 =Sesto Contribulo, 773-778). C. Pietri, «Recherches sur les domus ecclesiae”, Rey. Lí. Aug., 24, 1978, 3-21. Ch. Ptetri, Roma citristiana. Reciterche Sur lEglise de Reme, son organisalion, sa politiqae, son idéologie, de Miltiade ti Sixte Iii (311-440), Roma 1976. 0. .Jossa, G¿ude¿ pagani e cristiani, Napoli 1977. R. Krautheimer. 5. Corbett, .4K. Frazer, Corpus Basilicarum Citristianaram Romae, Vatican 1977. J.H.W.G. Liebeschuetz, «Epigraphic evidence en the Christianization of Syria», Limes. Aklen des Xi internaíional.s Limeskongresses, 1977, 485-508. A.J. Malherber, Social Aspecís ofEarly Christianity, Baten Rouge and London 1977. SA. Sterz, «Christianity in dic Historia Augusta>’, Latomus, 36, 1977. 694-715. P. Brown. Tite Making of Late Anliquity, Cambridge, Mass. 1978. J. Danfrlou, Histoire des doctrines ch rétiennesavaní Nícée, HL Les origines du chrístianísme latin, Paris 1978. P.A. Février, «Le culte desmons dans les cominunautés clirétiennes darant le 111< siécle», Atli delXi Congresso internazionale di Arciteologia Cristiana, 2 veIs, 1, Vatican 1978, 211-74. 5.0. Hall, Melil of Sardis, On Pa.scha, Oxford 1979. R. Krautheimer, Early Chrislians ant! Byzantine Arcititeclare, Harmendsworth 1979. Ch. Munier, Léglise dans (‘empire ropnain (II-fil siécies), Paris 1979. DM. Novak, «Constantine and the senate: an early phase of dic Christianization of dic Reman aristocracy», Anc. Soc., 10, 1979, 271-310. W. Rohrdorf, «Le christianisme eL la semaine planétaire», Augastinianam 19. 1979, 189 ss. K. Weitzman, ME. Frazer, eds., Age ofSpirituality. Late Antiqae ami Eariy Christian Art, Titird lo Sevenlit Century, New Yerk 1979. F.M. Young, Tite Use of Sacrificial Ideas in Greefc Citrislian Writersfrom tite New Tesíamen: te John Clnysoslom, Cambridge. Mas. 1979. DE. Auné, «MagicinEarlyChristianity»,ANRWII.23.2, 1980, 1507-1557. R.P.C. ilanson, «The Christian attitude te pagan religions up te te time of Censtantine dic Greal», ANRW, ¡¡.23.2, 1980, 910-973. EA. Judge, «‘¡‘he social identity of the first Christians: a qaestion ¡be method inreligioas history”, J. Reí. Hisí., 11,1980-1981.201-17.G. Lease, «Mithraism and Christianity: Borrowings and Transformations», ANRW 11.23.2, 1980, 1306-1332. M.A. Manza, Ricitezza e Povertci nel cristianesimo primitivo, Roma 1980. Ch. Saumagne, «De la legalité da Procés de Lyon de l’année 177», AM?W 11.23.1, 1980, 316-339. W. Sehafke, 132 8. MONTERO - 5. PEREA

«FrúhchñstlicherWiderstand»,AARWII.23.1, 1980, 460-723. M. Simon, «Remarquessanes origines de la chrétienté romaine», Religion el culture dans la cité italienne. Strasboarg 1980, 4Oss. W. Wischmeyer, «Dic Aberkiosinschrift als Grabepigramm”, Jahrb. Ant. Citrisí,, 23, 1980, 22-47. T. Christensen, Citristus oderJapiter. DerKampfund die geistigen Grudlangen des ráinisciten Reicites, Berlin 1981. GUR. Ilorsie>., New Documenís lflustrating Early Christianity, 5 veIs., North Ryde N,S.W, 1981. RA. Markus, «Neoplatonism aud early christian diought», Essaysin itonoar ofAH. Armstrong, London, 1981, 20-32. C. Murra>., Rebiríh ant! Afterlife: A Study of tite Transmmuíation of Sorne Pagan linaginery in Early Citristian Funera¡y Art (BAR lnt. Ser. 100), Oxford 1981. 0. Poupon, «L’accusation de magie dans les actes apecryphes», cn F. Boyen el aL, Les acus apocrvphes des apótres. Christianismeelmondepaien, Geneva 1981, 71-93. E. Thelamon, Pajeas el Chrétiensau IV siAcle, Paris 1981. A. Barzano, «Plinio il Giovane e 1 cnistiani allal corte di Domiziano>’, RSC) 36, 1982, 408416. P. Brown, Sociey and tite Ho/y in lite Late Antiquity, New York 1982. L. Garefa Iglesias, «Paganismo y cristianismo en la España romana», La religion romana en Hispania, Madrid, 1982, 365-379. VM. Uuskinson, Concordia Aposlotorum. Chrislian Propaganda al Rome iii tAje Fouríb ami Fq’th Ceníuries, Oxford 1982, D. Rokeah, Jews, pagans ami citristians in conflic¡, Leiden 1982. Varios, Mondo clasico e crislianesimo, Roma 1982. S. Zedda, «Spiritualitá e saggezza pagana nell’etica della famiglia. Aff¡nitA e dilferenze tra San Paelo e in Congiugalia praecepta do Plutarco”, Lateranum 48, 1982. EA. Clark, Wornen in tite Early Citurcit, Wilmington 1983. W,H.C. ¡‘rend, «Eanly Christianity and Soeiety. A Jewish legacy la dic pre-Constantinian era’~, HTR 76, 1983, 53-71. W.A. Meás, The Fina Urban Christians. Tite Social World oftite Apostole Paul, New Haven and London 1983. H. Remus, Pagan-Citristian Conflicís over Miracle in tite Second Century, Cambriáge MA 1983. TU. Barnes, Eariy Citislianitv ant! ¡he Ronzan Empire, London 1984. 5. Benko, Pagan Reme ant! lite Early Citristians, Bloomington 1984. H. Clark, Miracle in Early Citrisíjan World, Yate 1984. W,H.C. Eread, Tite Risc of Citristianity, London 1984. E. Ferguson, Demonology of tite Early C’itristian Word, NewYork 1984. 0. Fishwick, «Pliny aud dic Christians, te rites ad imaginempnincipis”, AJAH,9, 1984, 123-130. W.H.C. Frend, Tite Rise of Christianity, London 1984. A.R.C. Leaney, Tite Jewish and Christian World 200 8. C. te AD. 200, Cambridge 1984. R. MacMullen, Christianizing tite Reman Empire (AD.

100-400), Yale 1984, New Haven - London 1984. R. Schllling, ‘

Tite Chrislian os liteRomanssaw!hem, Yale - New Mayen - London 1984.5. Benko, Pagan Rome ant! Early Chrisuians, London 1985. U. Bianchi (cd.), La tradizione de l’enkrateia. Motrivazioni ontologiche e protologiche, Roma 1985. E. Cascó, “Chnistianos ad leonem. Impacto y tificación de los cristianos durante los siglos II y III», la memeriam, Agustín Díaz Toledo, Granada-Almería 1985, 165-180 (~ Opuscula selecta. Sevilla 1996,49-61). E. Cascó, «Cristianos y cínicos. Una tipificación del fenómeno cristiano durante el siglo l><, en Religión, superstición y magia en e/mundo romano, Cádiz 1985, 111-119 (~ Opascula selecta, Sevilla 1996, 63-72). 3.N.D. KelIy, Early Citristian Doctrines, San Francisco 1978’. .1. 1*Coff, “La Clinistianisnie et les réves (11-VII siécles)”, en ¡ sogni riel ,nedioevo, Roma, 1985, 149-170. Romana Retigio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 133

JA. MeNamara, A New Song: Celibate Women in tite First Titree Christian Centuries, New York 1985. P. Chauv~m. “Nonnos de Pannopolis entre paganisme et christianisme», BAGB45, 1986,387-396.1. Comby, J.P. Lémonon, Vida y religiones en el imperio romano en tiempos de las primeras comunidades cristianas: Roma frente a Jerusalem, Estella 1986, 2 veIs. R. Lane Fox, Pagans ami Christians, London 1986. R. Lane Fox, Pagans ant! Citrislians, Hannondswerth y New York 1986. Pi Mac Muflen, «What difference did Cbristianity make?», Historia 35, 1986, 322-343. Di. Kyrtatas, Tite Social Síructare of tite Early Chrislian Commanities, London y New York 1987. BM. Metzger, Tite Canon of lite New Testamen:, Oxford 1987. A. Arbeiter, Alt-St. Peter in Cesciticitte ant! Wissenschafl, Berlin 1988. P. Brown, Tite Body ant! Society. Men, Women ant! Sexual Renunciation in Early Citristianily, New York 1988. M. Fedou, Christianisme et religionspa¿ennes, Paris 1988. 5. Miteheil, «Maxiniinus and the Christians in AD. 312: a new Latin inseription», JRS, 78, 1988, 105-24. M. Sor.di,Los cristianosyel imperio romano, Madrid 1988. Varios, iCristiani e l’¡mpero nel IV secolo$ ¡ Colloqaio sul cristianesimo nel mondo antico, Macerata 1988. TI). llames, «Christiarn and pagans in dic reign of Con.stantius», en A. Dihie (cd.), Léglise el ¡‘empire au IV siécle, Geneva 1989, 301-337. M. Jaczynowska, «Une religion de loyanté aa début de l’empire romain”, DHA 15.2. 1989, 159-178. P. ICeresztes, Imperial Rome ami tite Chrislians, 2 veIs, Univ. Press of America 1989. P. Lampe. Die stadtrómisciten Chmisten in den ersíen heiden Jaitritunderten, Túbingen 1989. R. Mac Mullen, La difussione del cristianesimo nell’¡mpero Romano, Roma-Bari 1989. A. Momigliano, «El cristianismo y la decadencia dcl Imperio romano”, en A. Momigliano, El conflicto entre paganismo y cristianismo en el siglo IV, Madrid 1989, 15-30. M. Pesa. «La transformaziene dci docunicnti religiosi: dagli scriíti protecristiani al canene neotestameatario» Vig. Citrisí. 26, 1989, 307-326. O. Rinaldi, “Sognatori e visionari ‘biblici’ ncipolemisti anticristiani>’, Sogni, visieni eprofezie nellantico cristianesimo, Aagustinianum, 29, 1989, 7ss. L. Reekinans, «Li¡nplantation monumenrale clirérienne datas le paysage urbain de Reme do 300 A 850». en Actes da XJe Congrés international d’arcitéolegie citrélienne, II, Reme 1989, 861-915. MR. Salzmau, «Aristocraticwomen: conductors of Christianity in the feurth ccntary”, Helios, 16, 1989, 207- 20. EA. Thompson, «El cristianismo y los bárbaros dcl Nene”, en A. Momigliano. El conflicto entrepaganismo y cristianismo en el siglo IV, Madrid 1989, 71-94. M. Adinoifl. “11 Socrate dell’Apolegia platonica e jI Pietro di Atti 4-5 di frente alía liberiA religiosa». Antonianun,, 65. 1990,422-441. K. Deschner, Historia criminal del cristianismo, 1. Barcelona 1990. G.M. Fabrini, «Dal culto pagano al culto cristiano: testúnonianze archeologiche e docurnentaire per I’area del SS. Crocfisso a Treja», Picas. 10, 1990, 107-175. F. Cascó, “Arístides y los cristianos’~, en A. González Blanco, J.M. Eláqaez. (cds.), Cristianismo y aculturación en tiempos del Imperio Romano, Murcia 1990, 99-104 (= Opascula selecta, Sevilla 1996, 195-201). H. Gitier, «Foar Magical arid Christian Aniulets”, StuzLBibi., 40. 1990, 365-374. M. Ibarra,, Mulierforuis. La mujer en las fuentes cristianas (280-313), Zaragoza 1990. RA. Markus, Tite End of Anciení Christianity, Cambridge 1990. L. Orabona, «Etica penitenziale di Cipriano e aspeti politico-seciali del cristianesinio nel III sccolo’>, VelCitrisí., 27, 1990, 273-302. P. Rousseau, «Thc development of Christianity in the Reman World: llame Pagels and Peter Brown”, Prudentia 22.2, 1990, 49-70. R. Teja, El cristianismo primiti veen la sociedad romana, Madrid 1990. M. Testard, «Javencas et le sacrédans unépisode des Evangelionun Libri IV’>, BAGB, 1990,3-31. L.M. Wbite. Built!ing 134 5. MONTERO -5. PEREA

God’s ¡loase itt tite Reman World, Architectural Adaplation among Pagans, Jews ami Citristians, Baltimere 1990. B. Wkberington, Women ami th Genesis of Christianity. Camhridge 1990. 0. Jossa, ¡ cristiani e 1 ‘impero romano. Quattre saggi salía spiriíualitá del mondo antico, Napoli 1991. ¡‘1. Koester, «Writings and he Spirit: Authority and Polities in Ancient Christianity», HTitR. 84, 1991, 353-372. MG. Mara, Riccitezza e povertá nel cristianesimoprimúivo, Roma 1991. L.C. Rugginei, «Lacristianizzazione nelle cittá deliltalia settentrionale (1V-VI secolo)». en W. Eck und 1-1. Galsterer (eds.), Die Síadí in Oberitalien ant! itt den nordwestlichen Provinzen des rórnisciten ¡¿elches, Mainz 1991, 235-49. Ml. Edwards, «Quotiag Aratas: Acts 17, 28”, ZA’TW, 83, 1992, 266-269. Mi. Edwards, «Somc Early Christian Imiaeralities», Ant. Soc., 23, 1992, 71-82. 6. Gottlieb, P. Barceló (edsj, Christen ant! Heiden itt Staat ami Geselischaft deszweiten bis vierten Jahritunderts, Múnchen 1992. A.F.J. Klijn, Jewisit-Citristian Cospel Tradition, Leiden 1992. RS. Kraemer, Her Sitare of tite Blessing: Women‘s Religion ameng Pagans, Jews, ami Citristians in tAje Greco- Ronian World, New York y Oxford 1992. 1. Lieu, 1. North, T. Rajá, Tite Jews among Pagans ant! Christians in tite Reman Empire, London- New York 1992, SR. Llewellyn, New documenís Jllastrating Lar/y Citistianity, North Ridge 1992. 1. judith, TAje Jews amongs pagans ant! Citristiansin tite Ronzan Empire, London 1992. RS. Kraemer. Hersitareofíhe blessings:women ‘s reíigions among pagans, Jews, ami Christians in ¡he Greco-Reman world, Oxford 1992. W.A. Meecks, ¡ cristiani dei primi secoli, Bolonia 1992. A. Quacquarelli, Lavoro e ascesinelmonachesimoprebenedeltinodel ¡Ve Vsecole, Sari 1992. J. Rudbardt, «Rires et soarires divins: essai sar la sensibilité religicase des Crees et des premiers chrétiens», RTJIPIt, 124, 1992, 389-405. F. Ruggiero, Lafollia dei cristiani, Milán 1992. MR. Saisman, «How dic wesr was won: ‘¡‘be Christianization of Wc Reman aristocracy in te west in the years after Constantine>’, en C. Deroax, eds,, Studies itt Latin Literatur ant! Reman Histery, Bruxelles 1992, 6, 451-79, A.F. Segal, “Jewish Christianity», Lusebius, Citristianily ami .lut!aism, 1992, 326-351. P. Sevrugian, «Prophetendarsteliungen in der frñhchristlichen Kunst», FMS, 26, 1992, 65-81. VarIos, Cristianesimo latino e cultura greca fino a! sec. PV, Atti del XXI incontro di stut!iosi dellantichitá cristiana. Reina 1992. Y.N. Youssef, «De noaveau. la christianisationde dates de fétes de l’ancienne religion égyptieime’>, SMC, 31,1992, 109-113. 0. HunÉ, «Christianisix-ig dic Roznan empire: dic evidence of dic Code”, cn J. Harries and 1. Wood (eds.), Tite It eedesian Cede, London 1993, t43-58. MR. Saiznian, «The evidenee for ¡be conversion of ¡be Reman empire te Christianity iii Bock 16 of te Theodosian Cede”, Historia, 42, 1993, 362-78. II. Teja, «Trajano y los cristianos>’, en GONZÁLEZ, 1. (ed), ¡MP. CAES. Nfit?VA tRAtANVSÁVG..Sevdla 1993, 187-204. FR. Tromble>.. Hellenic Religion ant! Citristianization C.379-529, 2 veIs., Leiden 1993. P. Dufranque, Adventas Augusti. Adventus Christi. Rechercite surI ‘expleitation idéolegique e: lilléraire dun cérémenial dans 1 ‘Antiquité tardive, Paris 1994. P.C. Finne>., Tite Invisible God. Tite Larlies! Ch rislians en Art, New York y Oxford 1994. M. Goedman, A4issien ant! Conversien, Oxford 1994. M. Goodman, «Sadducees and Esscnes afler 70 CEs, en SE. Porter, P. Joyce y DE. Orton (eds.), Crossing tite Boandaries, Leiden 1994, 347-56. W.H.G. Liebeschuetz, «Polytheistic Mythology in a Christian World>~, AJA, 98, 1994, 329. R. Stciner, El cristianismo y los misterios de la AntigUedad. Madrid 1994. 0. Woods. «‘¡‘he baptism of te emperorValens”, Class. & Med., 45, 1994, 211-221. R. Ziegler, »Aigeai, der Asklcpioskalt, das Kaiserhaus der Decier und das Christentam”, Tvche, 9, 1994, 187-212. J. Alvar el al., Cristianismo primitivo y religiones mistéricas, Madrid 1995. 1’. Brown, Aulhoritx’ ant! tite Romana Retigio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 135

Sacred: Aspecís of lite CitristianizationofliteRoman World, Cambridge 1995. P. Brown, La Formazione dell Europa cristiana. Universalismo e diversitá (200-1000 d.C.), 1995. R. Bultmann, Cristianesimoprimitivo e religieni anliche, 1995. T. Baumeister, La Teologia del martirio nella chiesa antica, 1995. B. Clausi, «La Parola stravelta. Pelemica cd esegesi biblica nel Adversas lovinianam di Gerolamo”, Vet.Citrist. 32, 1995, 21-60. B. Claus¡, «Storia sacra e strategia retorica. Osservazieni sull’aso dell’exemplum biblico nel Adversas lovinianum di Gerolamo», Cr.SI. 16, 1995, 457-484. FO. flowning, «Cosmic Eschatology ir ¡be First Century: Pagan, Jewish asid Christiaas», AC, 64, 1995, 99-109. A. Quacquarelll, “Dekane und Gliedervergottung. Altágyptiscbe Traditionenbr Apokryphon Johannis». Jb. AC, 38, 1995, 97-122. C. Bynum Walker, The Resurrectien ofBody itt Western Christianity, 200- 1336), 1996. F. Culdaut, El nacimiento delCristiattismey el gnosticismo. Propuestas. Madrid 1996. .1. JerveIl (On), Migitty Mirorities? Minorities itt Eariy Citristianity Pesitions ami Sírategies. Studies itt honaur ofiJervelí, 1996. A. Quacquarelll, «11 mito seggetto di culto e meno di comunicazione sociale nella icenograña paleocristiana dei secoli 11-1V”, Vel. Citrisp, 33, 1996, 5-24. D. Briquel, Citréíiens el haruspices: la religion étrusque, dernier remparí da paganisme romain, Paris 1997. D. Briquel, «Religien étrusqae et christianisme”, Euphrosyne. Revista de Filolegia Cl¿ssica, 25, 1997, 327-335. P. Brown, Autitority ami tite Sacred. Aspecís of tite Citristianisation of tite Roman World, 1997. 0. CalIot, «La christianisation des sanctuaires remains de la Syrie du Nord», Topoi, 7, 2, 1997, 735-750. 0W. Peterman, Paul ‘s G~fifrom Pitilippi. Contemporaíy Conventiens of G~/1 Excitange ami Citristian Giving, 1997. A. PUlcro, «Cristianismo primitivo y estado>’, en J Alvar y 1 M Blázquez (eds.), Héroesy antihéroes en la AntigUedad Clásica, Madrid 1997, 247-266. R.M. Price, A Widow Traditions in Lahe-Acís. A Feminisí-Critical Scratinity, 1997. Varios, Citristian Mysteries, 1997. E. Wipszycka, «La sovvenzionecostantiniana in favere del clero”, Rend. mor. Acc. Lincei s.9, y. 8, 1997, 483-498. 0W. Dawes, Tite Body itt Question. Metapitor ami Meaning in tite interpretation of ‘Efesians 5:21-23, Boston 1998. E. Nodet, J. Taylor, Tite Origins of Christianity. AnExploratien, Collegeville 1998. R. Sheppard, MR. D’Angelo, Women and Christian Origius. A Reader, Oxford 1998. VM. Sudies, Tite Cospel ami ihe Low itt Galalia. Paul ‘s Response te Jewish- Christian Separatism ant! tite Titrea: of Galarian Apestasy, Collegeville 1998. Pi Teja (cd.), Cristianismo marginado: rebeldes, excluido, perseguidos, 1. De los orígenes al año 1000, Madrid 1998. -‘GNOSTICISMO —JSJDMSM() -‘MARTIRIO -‘NAZARET EDICTO DE -‘PAGANISMO -‘SALVACIÓN

CRISTO: M. Guarducci, «Le acclanjazioni a Cristo e alía Crece e Ja visione di Costantine’>, Mélanges P. Boyancé, Roma 1974, 375-386. 0. Madee, «Le Christ des paiens d’aprés le De consensa Evangelistaram de saint Augastin>, Rec. Aug.. 26, 1992, 3-67. 0. Theissen,

84. D. Willers, «Dionysos und Christus - cm archáologisches Zeagnis zur ‘konfessionsangehórigkeit des Nonnes», MH, 49, 1992, 141-151. B. Migotti, «Sol lustitiae Christus est (Origenes). Eléments dc christologie solarie surdes objets paléochréticn da Nord dc la Creatie”, Diadora, 16-17, 1994-1995, 263-292. TE. Schinidt, «Mark 15. 16-32: dic narrative and the Reman triumplial precession”, NTS, 41. 1995, 1-18. 0. Fatouros, «Julian and Christus: Oeganapologetik bei Libanius?”, Historia, 45, 1996, 114-122. —‘CRESTO ‘-‘NAZARET EDICTO DE -JESÚS 136 8. MONTERO -5. PEREA

CRONOS (Xpóvog): M. llendala, «Clironos», LlMC, III, 1984, 276-278. —‘AJON

CRUZ/CRUCIFIXIÓN: E. Fulda, Kreuz ant! Kreuzigang, Breslaa 1878. E.G. Hirsch, Tite Cracj/ixion, New York 1921. E. Dinkler, Signurn crucis, túbingen 1967. iL. Voisin, «Pendas, cnucifiés, oscilla dasis la Rome palenne”, Latornas, 38, 1979, 422-450. 8. Perea, «Baioli, Signiferi» Latomus, 57, 1998, 874-880.

CUEVAS: E. Lavagne, OperesoAntra. Recherches Sur la grerteñliornede Sytlañ Hadrien, Paris 1989.

CULSANS: R. Erking, «Calsu und Vanth”, RM, 58, 1943. 56-57. 1. Kranskopf, «Culsaes”, LIMC, 111. [984, 306-309.

CULSU 1 CULSAN: E. Simon, «Culsa, Culsans, Janus”, II Cenvegne Intern. Etrusco, Roma 1989, 1271-1281.

CULTO A LOS MUERTOS M Bettini, «Culto degli antenati e culto dei znorti”, en (‘iviltá dei Remani. 11 rilo e la vito privata, Milano ¡992, 260-264.

CULTO A LOS SANTOS: F. Pfister, Das Reliqaienkalí mm Altertum, Giessen, ¡910-1912; 1974,2 vois. II. Delehaye,Les origines da culte desmartyrs, Bnuxelles 1933. 1’. Brown, Tite CaIt oftite Sainís. ItsRiseandFanction in Latin Christianily, Chicago and London 1981. SE. Wllson, Sainís ami Iheir ca/ls. Studies in religioas sociology, folklore ami itistery, London 1983. L. Lacroix, «Quelques aspects da calte des reliques dans les traditiens de la Gréce ancienne”, BAR, 75, 1989, 58-99. M. Tardieu, «Paysages-rcliques. Reates et halLes syniennes d’lsidore á Shnplicias’>, Leuvain-Paris 1990, 19-69; 105-103. PP. Burke, «Reman Rites fon dic Deadandthe Cult of theSaints», BALta., 22, 1993, 1-12. B. Poulsen, «The Dioscuriand theSaints’>,An.Rom., 21. 1993, 141-152. P. IIouIhol, «Hagiegraphicantique etdémonologic. Notes sur quelques Passions greeqaes (BEO 962 Z. 964 et 1165-66)», AB, 112, 1994, 255- 303. 1). Franldurter, «‘¡‘he calI of dic martyrs ir Egypí before Constantine: Ihe evidente of dic ceptic Apocalypse of Eiijait », Vig. Citrisí,, 48, 1994, 25-47. iB, Perkins, «me Passion of Perpetua: a Nanative of Empowerrnent», Latomus, 53, 1994, 837-847,

CULTO IMPERIAL: A .L. Tondniau, «Bibliograpbie dii calle des souverains hellenisúques et romains», BAGB, 1948, 106-125. P. llerz, «Bihliegraphie zum rómische Kaiserlcult, 1955- 1975)», ANRW 11.16.2,, [978, 833-910. M. Crant, Tite Reman Empero rs. A Biograpitical Gaide tú tite Rulen of Imperial Reme 31 B.C.-A.D,476, London 1985. • E. Martroye, «L’epithete de divas appliquée aux empcreurs chrélicns”, BSAF, 1928, 297 ss. AD. Nock, «A Diis Electa: A Chapter in die History of dic Third Century”, HTitR, 23, 1930, 251-274. M. Rostowtzeff, «Lempereur Tibére et It calte irapénial», Rey. Hin,, 163, 1930, 1-26. K. Scott, «Emperor-wership in Ovid», TAP/jA, 61, 1930, 43-69. L.R. Taylor, Tite Divinity of tite Reman Emperer, Middletown 1931. L.R. Taylor, Tite Divinity of lite Reman Emperor, Middletown 1931. K. Scott, «The Elder and Voanger Pliny en Empcror-Worship>’, lAPitA, 63, 1932, ¡56-165. K. Scott, Tite Imperial Cali ander tite Flavians, Stuttgart 1936. C. Sánchez Albornoz, ‘

5-120. Taeger, Chartsma. Stadien zar Geschicñtedesantiken Herrscherkaites,Stuttgart, 1957- 1960, 2 vols. AD. Nock, «The Emperors Divine Comes”, JRS 37, 1947, 102-116. M. Grant, «Constantia Augasti», NC. 1950, 23-46. P. Honimel, Studien za den rómisciten Figarengiebein der Kaiserzeit, Berlin 1954. M. Guarducc¡, «Sol Invictus Augustus», Rendiconti Pepa. Accad. Rom. diArciteol. 30-31, 1957-1959, 161-169. E. Beaudoin,Le calle des Empereursdans les cités de la Cauje Narbennaise, Grenoble 1891. E. Beulier, Le culte impérial: essai sur le ca/te renda ata emperearsromains, Paris 1891. F. Cumont, «L’eternité des cmpereurs romains”, Rev,Hisl.Litt.Rel. 1, 1896, 435-452. E. Kornemann, «Zar Gesch, der antiken Herrscherkulte», K/ie 1, 1901, 51-146. 1-1. Heinen, «Zar Begrandung des rómisclien Keiserkaltcs. Chrosiologische ~bersichtvon 48v. bis 14 si. Clir.>’, Kilo, 11, 1911, 129-177. AD. Nock, «Notes en Rujer Culo’, JHS, 1928, 21-43. EJ. Bickerman, «Die rómisehe Kaiserapotheosc», Archiv Reí. Wiss., 27, 1929, 1-34. M. RostovtzetT, «L’empereur Tibére ct le calte imperial’>, RH, 163, 1930, 1-36. 1. Gagé. «Divus Augustas”, Rev.Arcit. 34, 1931, lIss.O. Imnmisch, «Zum antiken 1-lerrscherkuít»,AasRomsZeitwende, Leipzig 1931. DM. Pipp¡di, «Le numen Augusti. Observations sur une forme occidentale da calte impériale», RU, 9, 1931, 83, 112. L.R. Taylor, Pie DiV¿niO’ of ¡he Ronzan Ernperors, Middletown 1931. F. Sauter, Der rómische Kiaserkultbei Martial ant! Siatius, Stuttgart 1934. AL. Abaecherli, «The institutien of the Imperial calt in the Western Provinces of te Reman Empire”, SUS)?, 1935, 153ss. MP. Cbarlesworth. «Some observations en Raler-cult, speciatly in Reme”, HTR, 18, 1935, Sss. F. Taeger, «Zum Kampf gegen den antiken Hcrrscherkulo’, ARW 32, 1935, 282ss. 1<. Scott. Tite Imperial Cuí! ande, ¡he Flavians, Stuttgart-Berlin 1936. DM. Pippidi, Recitercites sar le calle impérial. Paris 1939. M. Charlesworth, ‘’, Mélanges A. Piganiol, Paris 1966, 1565-1580. J.C. Richard, «Tombaux des empereurs et temples des ‘Divi’. Notes Sur la signification religicuse des sépultures imperiales á Reme”, Rl-IR, 170, 1966, 127-142. 0.0. Pflaum, «Les prétes du culte imperial seas le regne dAntonin le Pieax”, (‘RAI, 1967, 195- 208. iP. Giuiam, «On divi under die Scveri”, Homm. M. Renard, Bruxelles 1969, 11, 284- 289. 0. Dobeseh, «Wurde Caesar za Lebzeitcr. in Rom als Staatsgott anerkannt’?”, Beiitefte Ost,Arcit.lnst.Wien 49, 1971, 20-49. 0. Ladage, Stádtische Priester ant! Kultámter im Lateiniscite Wesí des¡mperium Romanum zar Keiserzeit, Kóln. Diss. 1971. KL. Noethlichs, Die geseizgeberisciten Massnaitmen der chrisílichen Kaiser des vierten Jaitritanderís gegen Hñretiker, Heiden ant! Juden, Kóln 1971. 0. Bowersock, «Greek lntellectuals and [he 138 5. MONTERO -5. PEREA

Imperial Cult la te Secosid Century AD.», en Le Ca/te des Seuverains dans lEmpire Roinain, Genéve 1972, 177-207. Varios, Le calte des souverains dans l’Empire Romain, Généve 1973. A. Chastagnol, «Les survivances da culte impérial dans l’Afriqae du Nord á l’époque vandale», Mél. W. Seston. Paris 1974, 87-118. R. Etienne, Le calle imperial dans la Peninsale Iberique dAuguste á Diocletien, Paris 1974. W,E. Metcalf. «lladrian. lovis Olympus”, Mnemosyne, 27, 1974, 59-66. lA. North, «Praesens Divus», JRS, 65, 1975, 171- 7. W. den Roer, «Trajan’s Deification and Hadriasis Sucession>’, Anc.Sec. 6, 1975, 203-212. L. Cracco Ruggini. «Apoteosi e politica senatoria nel IV sec.d,C.: II dittico dei Synmiachi al British Museum», RSl 89, 1977, 425-489. J.R. Fears, Princepsa diis electas: tAje Divine Election of tite Emperor asapoliticaí concepí a! Reme, Roma 1977. F. Millar, TAje Emperor iii tite Ro,nan World, London 1977. W. Pótscher, «Numen und Numen Augusti», ANRW 11.16.1, 1978, 355-392. Ii. Turcan. «Le culte iunpérialaulll’siécle».AARW, Il.16.1,, 1978, 996-1084. FI. von Hesberg, «Archáeologische Denkználer zar rémischen Kaiserkult», ANRW 11.16.2, 1978, 91 1-995. RFA. Palmer. «Severan Raler-Culí and the Meen in the City of Reme”, ANRW 11.16.29978, 1085-1120. 1’. Herz, «Keiserfeste der Prirzipatszeit”, ANRW 11.16.2,, 1978, 1135-1200. A. Pasqualini, Massimiane Herculis. Perun ‘interpretazione della figura e del/opera, Roma 1979. D. Shotter, «Geds, Emperers asid Coitas», G&R 26, 1979, 48-57. M. Simon, «Mithra er le empereurs”, en U. Bianchi, Mysíeria Mit/trae, Leiden 1979,

411-28. LX Boschung, «Tamulas Iuliorum - Mausoleum Augasti”, Hefle desArcit. Seminars der Uttiv. Bern. 6, 1980, 38-41. J. Casfargues. M. Le Ola>., “Découverte d’an sanctaaire municipal du calte ixnpérial á Lyon”, CRAI 1980, 394-414. DL. Iones. «Christianity and te Roman imperial Calo’, ANRW 11.23.2, 1980, 974-1022. S.R.F. Price, «Eetween Man and God: Sacrifice in the Reman Imperial Culo’, JRS. 70, 1980, 28-43. C.J. Sitnpson, «me ct¡lt of ¡be EnipeTor Oaius»,Laiornas, 39, 1980,489-511. E. Smadja, «Remarquessur les dábuts da culte impérial en Afrique seas le régne d’Aagaste”, en Religiens, poaveir, rapporls sociaux, Paris 1980, 151-69. C. Cogrossi, Pietápopo/are edivinizzaziene ¡tel culto de Cesare del 44, Religione e politica, Milano, 1981, 142-160. F. Dunaud, “CoIte royal et culte irsipérial en Égype. Continuité et ruptares», en Das rñmisch-byzantinische Ágypten. Mainz 1983. 11. Riernaun, «luppiter Irsiperator», RMDA¡, 90. 1983. 239ss. J.M. Santero, «The Caltores Augusti asid ¡be private worship of te Reman empero!», Atitenaeum, 61, 1983, 1-2, 111-125. D. flshwick, «‘¡‘he Temple of Caesar at Alexandria’, AJAR, 9. 1984, 131-134.?. Oros, «L’Augusteum de Nimes”, Rey. ardí, de Narbonnaise, 17, 1984, 123-34. S.R.F. Erice, Rituals ant! Power: tite Reman Imperial Cali itt Asia Minor, Cambridge-London-New York 1984. SFR. Price. «Geds asid Emnperors: The Greek Language of the Roman Imperial Calo’, JHS 104, 1984, 79-95. FI. flanlein-Scháfer, Venerado Augusti. Fine Síadie za den Tempeln des ersten rómisciten Kaisers, Roma 1985. M. .Jaczynowska, «La genesi repubblicana del culto imperiale. Da Seipione l’Africane a Giulio Cesare’>. Athenaeum, 73, 1985, 285-296. K.J. Shelton, «Imperial Tyches”, Gesta, 18, 1979, 27-38 DHA. 89, 1985, 153-1 54. E. Sn¡adja, «Lempereur et les dieux en Afrique remaine”, Dial ditisí. anc., 11, 1985, 541-55. E. Dupont, ‘Lautre corps de lempereur-diea”, Le íernps de/a réflexion, Paris 1986, 231-252. M. Jaczynowska, “Les origines republicaines du culte imperial”, AClass, 22, 1986, 53-61. M. llano, «A 1’origine da cuRe impérial: les autels des lares Aagusti. Recherches sur le théntes icenographiques et leur signification”, ANRWH.16.3, 1986, 2333-2381. T. Pekáry, “Das opfer von dciii Kaiserbild», Bonner Jahrb., 186, 1986. 91-103. kM. Cid López, El culto al emperador en Numidia de Augusto a Diocleciano (Tesis en microlicha), Oviedo 1987. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 139

D. Fishwick, Tite Imperial Cutí in tite Latin West. Stadies in tite Ruier Ca(t of tite Weslern Provinces of tite Reman Empire, 1(1-2) y 1(1-2), Leiden 1987-1992. M. Torellí, «Culto ixnperiale e spazi urbani ir etA flavia. flai reíieviHartwig all’arco di Tito’>, en L Urbs. Espace urbain el itistoire, Roma 1987, 563-582. E. Wistrand, Felicitas Imperatoria, OOthesiburg 1987. E. Dupont, «‘¡‘he emperor-ged’s other body», Fragmenísfor a History of tite Human Body (Zone-3-S), 1989, 396-419. J.M. Pailler, «Domitien, la Loi des Narbonnais et le culte impérial daus les provunces sénateriales d’Occidesio’, RAN, 22, 1989, 171-189. D. Eishwick, «Votive Offerings te ¡be Emperor?», ZPE, 1990,121-130. A. Frasehetti, Roma e ilprincipe. Reme and Bari 1990. E. Heim, «Vox exercitas, vox dei. La d6signation de lemperear charismatiqae au IVe siécle», Ra, 68, 1990,160-172. M. Christol, «Un fidéle de CaracaUa: Q. Marcius Dioga», CCGG, 2, 1991, 165-188. Ci. Classen, «Virtutes lmperatoriae», Ardes, 25, 1991, 17-39. D. Fiahwtck, «Sanctissimum numen: Emperor or Ged?», ZPE, 89, 1991, 196-200. P. Gros, «Les cultes des Caesares et leur significatien dasis l’espaee urbaindes villes julio-claudiennes», en L ‘espace sacrificiel dans les civilisalions méditerranéennes de lantiquité, Paris 1991, 179-86. J.C. Mann, «NaminibasAug.”, Britannia, 22, 1991,173-177. LS. Dobbins, «‘The Altar la dic Sanetuary of ¡be Genius of Augustas in [he Forun at Pompeii», MDAI(R), 99, 1992, 251-263. W. Eck, «Dic religiósen asid kultischen Aufgaben der rómisehen Statthalter iii der hohen Kaiserzeio’, en M. Mayer, ed., Religio deorum, Barcelona 1992,151-60. D. Fishwick, «Le numen impérial en Afrique remalae», en Histoire el archéologie de l’Afriqae da Nord, Y Col/oque inI., Paris 1992, 83-94. D. Fishwick «Seldier and emperor”, AHB, 6, 1992, 63-72. D. Fisbwick, «On dic temple of Divas Augustas», Phoenix (Toronto), 46, 1992, 232-255. 1. Gradel, «Mamia’s Dedication: Emperor and Genias: The Imperial Cult in ltaly and ¡be Genias Coloniae in Pompeii’, An.Rom, 20, 1992, 43-58. L. Luschi, «Apoteosi e mausolei imperiali», en Civiltá dei Roínani. II rito e la vito prirata, Milano 1992, 278-291. MD. Campanile, «Osservazioni su> culto provinciale di Augusto in Asia Minore», Epigraphica, 55, 1993 207-211. AB. Griffith, «The Emperer, Sol Incictas, and Mithras: Using Imperial Delusiosis of SolarOrandeur as aSurvival Tactie», AlA, 97, 1993, 316. D. Fishwick, «Naminibus Aug(ustorum>’, Brñannia, 25, 1994, 127-141. P. Le Roux, «Lévolutien da culte impérial datas les provinces occidentales d’Auguste á Domitien”, Pallas, 40, 1994, 397-411. 0. Fischwick, «Templan Divo Claudio Censtitutun”, Britannia 3,1972, 164-181. K. Fittschen, «Zar Panzerstatue in Cherchel”, JDA¡, 91, 1976, 175-210. L. Janssens, «Lapport de perse aax études néreniennes: Abraxas, le dieu de Néron”, Nerenia, 1977. II, Clerment-Ferrand, 1982, 191-222, D. Fishwick, «The Development of provincial raler Worship in [he Western Roman Empire», ANRW 11.16.2, 1978, 1201-1253. A. Chastagnol «LOrganisation da calte impériale dans la cité á la luiniére des isiscriptiosis de Retines’>, en AM. Roaanet-Liesenfelt, La civilisation des Riedones, Brest 1980, 187-99. P.J. Drur>., «te temple of Claudiusat Celchesterreeonsidered», Britannia 15, 1984, 7-50. 0. Neverov, «Nero-Helios”, en M. Henig and A. King (eds.), Pagan Gods ami Shrines of tite Reman Empire, Oxford 1986, 189-194. M. Pletrzykowski, «Dic Religionspolitik des Keisers Elagabal», ANRWII.16.3, 1986, 1806-1825. 1-lA. Pohlsanser. «The religious Policy of Decius,, ANRW 11.16.3, 1986, 1826-1842. D. Fishwick, «Votive offerings to [he Emperor?», ZPE 80, 1990, l2lss. 0. Fishwiek, «Pradentius asid ¡be cult of Divus Augustas», Historia 39, 1990, 475-486. A. Fraschetti, Roma e ilprincipe,Roma 1990. 5. De Angelis, Temptum Dlvi Vespasianí, Roma 1992. J. Fejfer, “Divas Caracafla aud Diva 140 5. MONTERO -5. PEREA

Julia Domna: a Note», AHyperb., 4, 1992. 207-219. M. Fincker, F. Tassaux, «Les grands sanetuaires ‘ruraax’ dAquitaune et le cutte impérial», MEFRA, 104, 1,1992,4l-76. MD. Dopico, <‘Liberalitas y aeternitas principis en Plinio el Joven’, Kt?,na 18, 1993, 227-243. FI. Engehnann, “Zum Kaiserkult ia Ephesos”, ZPE, 97, 1993. R. Frei-StoLba, «Dic Kaiserpriester am Altar von Lyon», BALas., 22, 1993. 35-54. M. Speidel, “Commodus dic God-Emperor asid the Army”, JRS, 83, 1993, 109-114. 5. Dillon, «Benefactiosis asid Honors: the Pertraits of a Priest of dic Imperial Cult at Ephesos”, AJA, 98. 1994, 285-286. A.J.S. Spawforth, «Corla[h, Argos, asid [he Imperial Cale Pseudo-Julian, Letters 198’>, Hesperia. 63, 1994, 211-232. E. Collas-Heddejand, «Le calte irsipérial dans la compétition des titres seas le Haat-Empire. Une lettre d’Antenin aux Ephésiens>’, REG, 108, 1995, 410-429. A. Chastagnol, «L’expressienépigraphiqae du culte impérial dans lesprevinces gauloises», RFA. 97, 1995, 593-614. J.C. Grenier, «LEmperear et le Eharaen”, ANRWII.18.5, 1995. 3181- 3 194. 0. Fishwick, «‘¡‘he lnscription of Mamia again: thc calt of [lic genius Aagasti asid [he temple of the Imperial eult en [he forum of Pempei”, Epigrapitica, 57, 1995, 17-38. E.G. Iluzar, «Emperorworship in Julio Claudian Egypt”, ANRWII.18.5, 1995, 3092-3143. VM. Zubar, «Le calle des empereurs romaisis aa Nerd de la Mer Noire», Ros. Arkit., 1995, 1, 57- 63. M. Clauss, <‘Ocas praesesis. Ocr ró¡nischer Kaiser als Gott”, Kilo, 78, 1996,400-433. 0. Fishwiek, «‘¡‘he dedication of the Ara Trium Galiaram”, Latomas, 55, 1996, 87/100. E. Hánlein-Schiifer, «Ole lkonographie des Genius Augusti im Kompital- und Hauskult der fríihenKaiserzeit’>, en Small (1996). 1996, 73-98. A. Small (cd.). Subject amiRuier: TAje Cutí of ¡he Ruling Power in Classical Antiquity, Papers presented aL a Conferente 1-leid in sMc University of Alberta en April 13-15, 1994, te celebrare [he óSth Anutversary of Dancan Fishwick, AnnArberMí 1996. E. Whittaker, “Two Notes onOctavianandthe Cult of Divas lidias”. 51mb. Osí., 71, 1996, 87-99. JA. Garriguel, <‘EL culto imperial en las tres capitales provinciales hispanas: fuentes para su estadio y estado actual dcl conocimiento”, Anales de Arqueología Cordobesa 8, 1997, 43-68. R. Lambert. Belovedant! God. TAje Story of Hadrian ami ,4ntineas, London 1997. U.M. Lietz, ¡

CU?LTORES: J.M. Santero, «The «Caltores Augusti asid [he ñrst worship of the Reman emperor”, Athenaeum, 61, 1983, 111-25.

CULTOS ORIENTALES: F. Cumont, Tite Orienta/ReligionsinRoinan Paganism, Chicago 1911 (= Las religiones orientales y el paganismo remane, Torrejón 1987). 0. La Piana, «Foreign groups in Reme daring [he ftrst centaries of [he empire», Harv. Titeol. Rey., 20, 1927, 183-403. R. Turcan, Les religions de l’Asie dans la vaflée da Ritáne, Leiden 1972. U. Bianchi, M.J. Vermaseren (cds.). La so!eriolegia dei ca/li orientali nelí ‘impero remane. Leiden 4982. F. Coarelli, «1 monu,neníi dei calti erientali ir Roma. Questioni tepografiche e crenelogiche”, en U. Bianchi e M.J. Vermaseren, La soteriologia dei ca/ti orientahi nell.impere remano, Leiden 1982, 33-6?. R. Tutean, Les cultes orientaux duns le monde romain, Paris 1989. V. Tran Tam Tinh, «Ex oriente lux: les dieux erientaux sar les lampes Romana Religio ¡ Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico 141 en terre caite de la Cainpanie”, RSP, 4, 1990, 125- 134. 1. Calzini G>.sens, E. Dutho>. «Naovi elemen.ti per ana crenologia del santuario siriaco del Gianicole”, Ostraka, 1, 1992, 133-135. 1. Tassignon, «Les témoins des cultes romano-orientaux recacillis en Eelgique et dasis le Luxembourg”. LEC, 60, 1992, 39-54. R. Turcan, «Les dieax de l’Orient dans lHistoire Augaste», JS, 1993, 21-62.

CULTOS PRIVADOS: -‘LARES -MATRIMONIO -‘NACIMIENTO -MUERTE -‘PRIVATA RELIOLO.

CUPIDO: E. Hóhí, «Der Cupido der Augustasstaíue von Prima Pena und der Orosser parisincr Carneo», Klio, 31, 1938, 269-284. H. Fliedner, Amorant! Cupido. Untersacitungen aher der rómisciten Liebesgon, 1974. M.J. Edwards, «TEe Tale of Cupid and Psyehe», ZPE, 94, 1992, 77-94. -‘AMOR -‘EROS.

CURACIÓN: E. Díez de Velasco, «Divunités des eaux diermales dans le nord-ouest de la provincia Tarraconensis et dasis le nord de la provincia Lusitania: une aproche aa probléme da tbermalisme romain dans loecidente des provinces ibériques’>, Caesarodunum, 26, 1990, 133-150. E. Bourd>’. ‘

CURCIO RUFO (Religión delen): C. Wehrli, «La place de Trogue-Pompée et de Quinte- Curce dasis l’historiographie romaine», Rfl, 39. 1961, 65ss. J. Therasse, «le moralisme de Justin (Trogue Pompée) centre Alexandre. Son influence sur loeuvre de Quinte Caree”, A C, 37, 1968, 551-588. 3. Therasse, «Le jagement de Quinte-Caree sar Alexandre. Une apréciation morale indépendante», LEC, 41, 1973, 23-45. A. Onu, «II saeculum di Curzio Rufo”, PP. 31, 1976, 215-233. A. Dosson, Etude sur Quinle-Carce, Paris 1887.

CURIO DENTATO: ML. Paladmo, «Manius Canius Dentatas e le rape”, Perennitas. Stadi onore A. Brelicit, Roma, 1980, 362-363

CURSORES: J.P. Thuillier, «Les cursores da cirque étaiesit-ils toajoars de coereurs ápied%’, Lcttomas, 47, 1988, 376-383.

DACIA (Religión romana en>: M. Le Ola>., «Saturnas Rex. Un monament du culte de Satanne Mricala découvert A Petaissa, en Dacie», BC’TH, 22, 1987-1989, 69-77. A. BodtJt, «Die griechich-rómisehen Kulte in der Previnz Dacia und das Nachwirke einheimischer Traditionen”, AA’RWII. 18.2, 1989, 1077-1164. 5. Sanie, «Dic syrischen und paftnyrenischen ‘y.

142 5. MONTERO -5. PEREA

Kalte ini rómisehen Dakien», AM? WH. 18.2, 1989, 1165-1271. N. Bnarbulescu, «La religione neUa Dacia romana”, AttiAcc.Pelont. 68, 1992, 145-157. C. Pop, «Religien etarbanisme en Dacie romaune”, Sargetia, 25, 1992-1994, 181-192. C. Popesen, M. Popescu, «Le culte de Liber Pater en Dacie romaine>’, Titraco-Dacica, 16, 1995, 227-235. Religiones orientaLesen Daciaromana: 1. Toth, «The CalI of Luppiter Sol hnvictus Deus Genitor in Dacia”, Acta Cía,ssicaDebrec. 6, 1970, 71-74. 1. Berciu, Les cultes orientaus dans la Dacie meridional, Leiden 1976.

DACIA DEIFICADA: CM. Petoleen, “Dacia», LJMC, III, 1984, 310-312.

DAFNE: AS. Hoflis. «Ovid, Metamorflieses 1445ff.: Apello, Daphne, and [he Pythian Crewn», ZPE, 112, 1996, 69-73.

DAIMONES(slag. aaÓtwv-o~oc): O. Rossbaeh, «Dámenenderunterwelt»,RitM, 1893, 592- 601W. Bousset, «ZarflámonologiederspáterenAntike»,ARW, 1915. 134ss. E. von Amin. Plutarch i.t, Charun, démon él rus que de la morí, Roma 1934. E. Langton, La démono/ogie, Paris 1971. C. Gnilka, “Oótter asid Dámonen in den Gedichten Claudians>’, AS semidiosesy daimones. Madrid 1989. A. Kossatz-Deissmann, «Janitor Orei”, LJMC, V, 1990, 615-617. J. Alvar el al., Héroes, semidiosesy daimones, (ARYS 1) Madrid 1992. J. San Bernardino, «El daimon de Apolonio de Tiana según Filóstrato”, en J. Alvar (cd.), Héroes, semidiosesy daimones, Madrid 1992, 273-281. W. Fautb, “Dardaniel (PGM LXII 12-16)”, ZPE, 98, 1993. 57-75. EA. García García, «La idea de daimon en Plutarco”, en Estudios sobre Plutarco, las ideas religiosas, Madrid, 1994, 131-136. L. Albinus, “Greek demons asid [he ambivalence of Clemens Alexandrinus”, Temenes 31, 1995, 7-17. 1. Kidd, «Sorne philosophical Demotis”, BICS, 40, 1995, 217-224. A.Ch. Giesehen. Angelomorpitic C~itristo/ogy.Antecedentsandtiar/yEvidence, Boston, Brill, 1998. J.R. Jannot. Devins, Dieux e! Démons. Regards sur la religion de l>Éírurie antique, Paris 1998. -‘ÁNGElES -‘DEMONOLOGÍA

DAMONA: M. Le Ola>.. «Damona”, LlMC, III. 1984, 325. C. Bémont, «A propos des coaples mines gallo-rornains>’, en Iconograpitie classique el identités regionales», BCH, sup.14, 1986, 134-135.

DAMNATIO MEMORIAE: R. van den Boce, «La ‘damnatio memoriae des enipereurs et la religien romaisie”, Transformations et conflicís au IV siñcle, Bonn 1978, 217-224.

DÁNAE (Danae; Aar&~): J.J. Maffre, «Danac”, LIMC, III,, 1984, 328-329 y 332-333 (en el arte romano).

DANAIDES (Ác*vai3g, t.~vaaÓ: E. Keuls, «Danaides», L¡MC, III, 1984, 332-341.

DÁRZALAS ~Lwp~aX~~,~ep~aXa~, Aep~eXa~): ZI. Goteva, “Ocr Kult des TheosMegas- Darzalas inOdessos», Wárz6.Jh. 7,1981.229-234. ZI. Goéeva, <‘Darzalas», LIMC, III, 1984, 354. Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 143

DAUNO (AaJveq, Daunus): J.D. Noonan, «Daunus/Faunus inAeneid 12», C/.Ant., 12, 1993, 111-125.

DEA CAELESTIS: M. Guarducel, «Nuovi documenti del culto di Caelestis á Roma”, BCAR, 72, 1946-1948, 11-25. A. García >. Bellido, «El culto de la Dea Caelestis en la Península Ibérica», BRAH 140, 1957, 451-486. Ch. Picard, «Pertinax et les prephetes de Caelestis”, RHR, 160, 1959, 41-62. 1. Mundle, «Dea Caelestis la der Religionpolitik des Septixnius Severas asid der Julia Doinna», Historia 10, 1961, 228-237. 0. Zecchini. «II santuario della Dea Caelestis e l’Historia Augasta», Santaari e politica nel mondo antico, Milano 1983. H. Halsberghe, «Le calte de Dea Caelestis», ANRW 11.17.4, 1984. 2203-2223. L. Vidman, «Nochinals ¿u lulia Domna= Dea Caelestis», Liste Filologické 107, 1984, 183ss. L. Cordischi, «El frentoncuno con la Oca Caelestis nei Musei Capitolini: eenni sulla divinitá e sul sao culto”, BCAR, 93, 1989-1990, 329-338. L. Cordischi, «La dea Caelestis ed il sue culto attraverso le iscriz~oni”, Arcit.Class., 42, 1990, 161-200. MC. Marín, «Oea Caelestis en la epigrafía hispana», II Congreso peninsularde Historia Antigua, Coimbra 1993, 874-845. 1. Piso, «Zum Kultus der dea Caelestis”, ZPE, 99, 1993, 223-226.

DEA DhA: 1. Chirassi Colombo, «Oea Dia e Fratres Anales”, SMSR 39, 1968, 191-291. R. Schilling, «Oca Dia dasis la liturgie des fréres Arvales”, Homm.M.Renard, II, coliLatomus, 102, 1969, 675-679. J. Seheid, H. Broise, «Le bois sacré de Oea Dia», Archeologia laziale. QuaderniCentrostudioarch.etrusco-italica, 1, Roma 1978. H. Broise, J. Seheid, «Étuded’un cas: le lacus Deae Diae ñ Reme», en Les Bois Sacrés. A ctes da Co/loque International de Naples 1989, Napoli 1993, 127-170. -‘ARVALES.

DEA PLACIDA: 5. Sanie, “Oea Placida», AMN, 11, 1974, 111-114.

DEA ROMA M Adriani, «Dea Roma”, Stadi Rom. 3,1955, 381ss. R. Melior, Dea Roma. Tite deve/opment oftite Idea oftite Goddess Roma, Princeton, Diss. 1967. 0. Mannsperger, «ROM. ET AVG.», ANRW, 11.1, 1974, 952-953. R. Mellor, Tite Worsitip of tite Coddess Roma in tite Greek World, Góttungea 1975. C. Ea>.er, ¡1 culto della dea Roma. Origine e diffi¿sione nelí ‘Impero, Roma 1977. R. Mellor, «The Goddess Roma», AA’RWII.17.2, 1981, 950-1030. R. Turcan, «L’autel de Reme et d’Auguste Ad cosifluentem’», ANRW 11.12.1, 1982, 607-644. A. Danti. «Un framinento di rilievo con la rappresentazione di Roma-Virtus nel Museo Nuevo Capitolino», BMCR, ns. 3, 1989, 23-30. V. Gotovac, “Antiéki irtvenilc sa dva natpisa iz Omih ¡ Autel antiqae avec deux unscriptions provenasit d’Omi~», Radovi (Zadar), 31(18). 1991-1992,53-61. S.L. Tuck, «From Fortuna[o Dea Roma: The Redirectien of Worship la Reman Imperial Porta», AJA, 101, 1997, 340-341.

DEA SYRIA ~Lupta OEÓC, Lupia Oca, 4 Oek 4 Lupia, Actaaupía, Dea Syria, syria Dea, Dea Sana, Saria dea, Diasuria, Diasara, Dasyra, lasara): H. Stocks, «Studien zu Lukians De Syria Oea”, Berytus, 4, 1937, 1-40. R. Mouterde, «Oca Syria en Syrie”, Mél. Beyroatit, 25, 1942-1943, 137-142. 1. Fonterose, «White Ooddessasid Syrian Oedess”, Univ. California Publicalions in Semitic Pitilology 11, 1951, 125-148. PL. van Berg, Corpas caltas Deae Syriae. Répertoire des soarces grecques et latines, Leiden 1972. PL. van Berg, Corpas 144 5. MONTERO -5. PEREA

Caltas Deae Syriae, L Les soarces littéraires (2 veIs). Leiden 1972. R. Oden, Síadies in Lucian>Ñ De Syria Dea, 1977. M. H6rig, Dea Syria. Siudien zar religiósen tradilion der Fracittbarkeitsgdttinin Verderasien, Neuldrchen-Vlayn 1979. M. Hórig, «Den Syria», ANRW, 11.17.3, 1983,1536-1581. H.J.W. Drijvers, Caltsanld BeliefsatEdesa, Leiden 1980, 76-121.

H.J.W. Drijvers, «OcaSyria», LIMC, 111, 1984, 355-358. M. H¿irig, «Dae Syria - Atargatis”, ANRWII.17.3, 1984, 1536-1581. M. Silvestrini, «Cibele e la Oea Siria in due iscrizioni di Egnazia e Brindisi», Epigrapitica, 51, 1989, 67-84. F. Chausson. “Vel lovi vel Soli: qaetre études aatour de la Vigna Barberii <191-354)>’, MEFRA, 107, 1995, 661-765. L. Dirven, «The author of De Dea Syria and lis cultural heritage”, Numen 44, 1997, 153-179.

DEANA: J. Mangas, «Deana y mulieres, Nueva inscripcióa de la provincia de Toledo’>, Gerión 10, 1992, 243-258.

DECEN?~ALIA: A. von Domaszewski, ~

DECÉNVIROS 1 QUINDECÉNVIROS (Decenviri / Qaindecenviri sacrisfaciuncis): AA. Boyce, «Tife Development of the Oecemviri sacris faciundis”, T<4 FHA 69,1930,161-187. G. Radke, «Quladeeimvirb, RE, 24, 1963, 1114-1148. P. Boyancé, «La science d’un qaindécemvir aa 1 siécle aprés J.C.», Eludes sar la re/igien romaine, Roma 1972, 347-358. O. Szemlcr, “Sacerdotes Publicí asid the ius Seoteatianí Oicendi», Hermes, 104, 1976, 53-58. C. Santi, íLibriSibyllini e idecemvirisacrisfaciandis, Roma 1985. Ji. Caerois, Los Libros Sibilinos en la itistoriografla latina, Madrid 1991. J. Cbampeaux. «Pontifes, haraspices ct décemvirs. Lespiation des prodiges de 207>’, REI~, 74, 1996, 62-91,

DEdO

DÉDALO E ICARO (Aai~aXo~, Daedatas 1 hapoc, ¡caras): TI. Dunhain, ‘

DEFIXIONES: 1,. Robert, ‘’, CR Acad. lnsc., 1978, 241- 89. FIS. Versad, «Les imprteations el le droil», RO sér.4, 65, 1982, 5-22. A. Audollent, Romana Religio ¡ Retigio romanorum Diccionario Bibliográfico 145

Defix.ionam Tabellae, Paris 1904. J. Coreil, «Defixionis tabella aus Carmona (Sevilla)”, ZPE. 95, 1993, 261-268. J. Coreil, «Drei defixionum tabellae aus Sagunt (Valencia)”, ZPE, 101, 1994, 20-286. B. Bravo, «Magia tra virgolette? Sullantelogia di defixiones pubblicata da J.G. Gager”, Atitenaeam, 83, 1995, 517-525. F. Maltoinini, «Neta alla defixio di Carmona», ZPE. 107, 1995, 297-298. E. Voutiras, «A propos d’ane tablette de malédiction de Pella”, REG 109, 1996, 678-683. 6. Bevilacqua. «Un incanrésimo per lodio in una defixio di Roma», ZPE, 117, 1997, 291-293.

DEI CONSENTES: E. WIII, «Dei Consentes», LIMC, 111,, 1986, 658-660. J. Mangas, «Conventus deorum y Dei Cementes”, Gerión 12, 1994, 279-286. E. Baratte, «Observation á propos d’une coape romaine en argcnt déceuverte en Chine», BSAF, 1995, 394-402. 6. Capdeville, «Les dieux de Martianus Capella”, Rl-IR 213, 1996, 251-299. -‘DODEKA THEOI

DELFOS (&X~ó~, De/pitas): Laurent, «Delphes ebrétien”, BCH, 23, 1899, 206-279. LB. Holland, «TEe Mantic Mechanism at Delphi”, AJArcit. 37,1933,201-214. 6. Deaux, De/pites aa 11 el ¡ skcle depais 1 ‘abaissement de (‘Etelie jusqa ‘au la paix romaine (1 91-31 av.J. C.). Paris 1936. R. Flaceliére, «Le fonctionnement de l’oracle de Delplies au temps de Platarqae», AFHEGraud 2, 1938, 69-107. 6. Soury, «Plutarqae, préte de Delphes. Linspiration prophétique”. REG 55, 1942, 50-69. EA. Thompson, «The Last Delphic Oracle”, CQ, 40, 1946, 35-36. P. Anxandr>.. La mantique apollinienne ti Delpites, Paris 1950. Ph.E. Legrand, “Propliéte et Pydiie á Delphes”, REG, 64. 1951, 296-299. R. Flaceliére, “Plularque. apologiste de Delphes”, lii 5. 1953, 97-103. H.W. Parke, D.E.W. Wormell, History of lite De/pitic Oracle, Oxford 1956. DE. Wormell, The Detpitic Oracle, Oxford 1956, 2 vols. MP. Nllsson, «Das dclphische Orakel in der neaesten Literatur”, Historia, 7,1958,237-250. AM. de Guadán, C. Láscaris, «La ‘E de Delfos”, Revista defilosofla, 1959, 465-470. J. Fonterose, «The Cult asid Myth of Pyrros at Delphi”, Cal~f Pabí. Class.Arcit. 4, 3, 1960. 191- 266. V. CUento, Diatriba isiaca e dialogiti delfici, Firenze 1962. C. Vatin, «Les empereurs da IV siécle á Oelphes”, BCH, 86, 1962, 229-241. P. Hoyle, Delpiti, London 1967. R. Flaceliére, <‘Hadrien et Delphes”, CRAI 1971. 160-187. J. Pouilloux. «Delphes et les Romains», RFA, 73, 3-4, 1971, 374-381. J. Defradas. Les Ihémes de la propagamie délphiqae, Paris 1972. C. Vatin, «Décrets de Delphes d’époqae romaine”. BCH, 96, 1972, 253-261. A. PUlcro, «Sobre la inspiración de la Pitia délfica. Breve historia de una polémica”, Darius 3, 1975, 405-416. M. Guarduccí, «Ancora salmisterioso ‘E’ de Delfo’, Epigrapitica, 38, 1976, 11-20. 6. Roux, Delpites: son oracle el ses dieta, Paris 1976. R. Flaceliére, «Ciceroná Delphes?”, BCHsuppl.IV, 1977, 159-160. J. Fonterose, The DelpiticOracle, Its responses ami operations witit a catalogue of responses, Berkeley. Calif.Press, 1978. J. Pouilloux, <‘Les épinnéletes des Aniphictions: tradition dclphique et politiqae romane”, Mél. E. Wail/eamier, Paris 1980, 281-300. T. Gregor>., “Julian asid dic Last Oracle at Delphi”, GRBS 24, 1983, 355-366. J. Pouilloux. «Delphes dans les Etitiopiques d’Heliodore”, Joarnal des Savants 1983, 259-286. E. Mariosil, «Silla, Dclii e lAfrodita dc Afrodisia. Per una interpretazione di Appiano”, BC 1, 97, 451-455 = Stadi Antichitá memoria Clementina Gatti, Milano, 1987, 193-236. M. Sordi, Los cristianos y el Imperio Romane, Madrid 1988. P. Amandr>., «La ralae da temple dApollon á Oelphes”, BAB, 1989, 26-47. A. Jacquemin. C. Vatin. O. Sauron, V. Déroche, «La fin de Delphes». DossiersArcit., 151, 1990, 72-77. L. 146 5. MONTERO -5. PEREA

Lacroix, «A propos da temoignage de Pausanias sur les origines my¡biques de Delphes». Kernos, 4, 1991. 5. Swain, «Plutarch, Hadrian asid Delphi», Histeria, 40, 1991, 318-330. O. Babut, «La composition des Dialogues Pytitiqaes de Platarque et le probléme de leur unité», JS, 1992, 187-234. JA. Fernández Delgado. “El testimonio de Plutarco y los modernos estudios sobre les oráculos de Delfos», Homenaje a Alloigado. Universidad Extremadara, 1992, 57-72. L. García Moreno, «Plutarco, Delfos y la mitología celta”, en Estudios sobre Plutarco: ideas religiosas, Madrid, 1994. 109-1 14. M. Sordi, «1 piú antichi rapporti fra Roma e Dclii», Stadi Storico-religiosi in onore U.Bianchi, Roma 1994, 203-210. B. Cabouret, «Julien et Delphes, la politique religicase de l’e¡npcrcur Jalien et le ‘deniier’ oracle”, RFA, 99. 1997, 141-158.

DELITO RELIGIOSO: H. Le Bonnice, Le dé/it religieux dans la cité antique, Rome 1981. 1. Scheid, “Le délil religieux dans la Rome tardo-repablicaine”, en Le dé/it religieux. Roma, 1981, 117-171.

DELOS (A4Xog, De/os, Delus): P. Roussel, Les caltes égyptiens ti De/os da 1ff au t siécle ay. J.-C, Paris 1916. H. Hartzfeld, Les traficants italiens dans l’Orient he/léniqae, Paris 1919. M. Bulard, La religion domestiqae dans la colonie italienne de Délos dapris les peintares murales e!les aute/¿s itistoriés, Paris 1926. Ph. Bruueau, Rechercites sur/es ca/íes de Dé/os ti l’époqae itellénisíique el ti lépoqae impériale, Paris 1971. C. Nicolet, «Les censeurs de 61», lasa/a Sacra. La /oi Gabinia Ca/purnia de De/os, Roma 1980, ll1-125. 1. Marcadé, «Limage sculptée dHarpocrate A Délos», BAR (Beata Aris), 71, 1989, 242-276. P. Bruneau, «Deliaca (IX)», BCH, 115, 1991, 377-388. N.K. Rauh, Tite Sacred Bonds of Commerce. Religion, Economy, Tras/e ant! Societyat He//enisticandRomanDe/os 16&S7BC, Amsterdam 1993. T. Mavrojannis, «Apello Delio, Atene e Augusto”, Ostraka, 4,1995, 85- 102. A. Erskine, «Delos, Aeneas and 10 XI.4. 756”, ZPE, 117, 1997, 133-136.

DELUBRO (DeLubrunO: C. Picheca, «Oelubmm tempil”. tnv.Luc. lO, 1988, 253-261.

DEMÉTER (Ai 11t4r~p. A.4p~rpa): 0. Manganaro, <‘Ricerche di antichitA e di epigrafia siceliota. 1. Per 11 culto di Demeter ja Sicilia”, ¡tIC, 17, 1965, 183-189. A. Pescblov- Bindokat, “Demeter und Persephone la der attischenKunst des 6. bis 4 Jh. y. Chr.”, LII, 87, 1972, 60-157. Ch. Benedum, «Asklepios asid Demeter”, idI, 109, 1986, 137-157. L. Beschi, «Demeten’, LIMC, IV, 1988, 844-892. H. Myrto, «Njé sanktuar antilc né periferi té Darrésit Un santaaire antique aus environs de Durrés”, Iliria, 19, 1, 1989, 87-104. T. Duquesne, Demeter, Anubis ant! tite Fleusinian Mysteries. Oxford 1990. EM. Loreti, «Demetra e Kore nei tipi monetali romani della zecca di Samaria Sebaste”, ArcAj,Class., 42, 1990, 201-224. RE. Demaris, «Demeter in Reman Corinth: Local Development in a Mediterranean Religion”. Numen, 42, 1995, 105-117, P. Pakkanen, tnterpreting Fiar/y Hel/enistic Re/igion.

A stwly based on tite mystey cali ofDemeterand CuIl of Isis, Helsinki 1996 -‘<‘ERES. -

DEMONIOS ¡ DEMONOLOGÍA: 0. Albizzati, «Qaalche nota su demoni etraschi”, Diss. Pon!. Acc.Arcit., 15,1921,233-268.0. Sour>.,Lademo/ogiede Platarque: essai sur/es idées religieasesetlesmythesd’anplatonicienéclectiqae. Paris 1942,0. Rochefort, ‘

Turcan, <‘Le démone ailéede la Villa ítem», en Hommages ti MarceiRenard. Paris 1969,111, 586-609. P. Brown, «Soreery, demosis asid ¡be rise of christianity: from late Antiqaity into [he Middle Ages”, en Witchcrafl Confessions and accusations, 1970, 17-45. J.Z. Smith, «Towards lnterpretung Demonie Powers iii Hellenistie asid Reman Antiquity», ANRW 11.16.1, 1978, 425-439. J. Puiggali, «La demonologie de l’empereur Julien étudiée en elle méme et dasis ses rapports ayee celle de Saleustios», LEC, 50, 1982, 293-314. E. Ferguson, Demenology of tite Fiar/y Citristian Word, New York 1984. J. Puiggali, «Les démons dasis IHistorire romanunede Diesi Cassias’, Latomas, 43. 4,1986, 876-883. FE. Brenk, «In the Light of dic Meen: Oemonology in Early Imperial Period», ANRWII.16.3, 1986, 2068-2145, 1300-1322. H. Kenner, «Verzeiclinis der Gótter-, Dáinosien- asid Heroennamen», ANRW 11.18.2, 1989, 1652-1655. C.M. Ternes, «Y a-t-il une demonologie remaine?», en J.Ries (ed.), Anges el démons. Liége, 1989, 253-268. R. Padel, «Women: medel for possession by greek daemosis», Images of Women in Antiqaity, London, 1993, 3-19. W. Bernard, «Zar Dámonologie des Apulcius von Madaara». Rit.M, 137, 1994. 358-373. P. Boulhol, «Hagiographie antique et démonologie. Notes sur quelques Passions greeques (EHO 962 Z, 964 et 1165-66)». AB, 112, 1994, 255-303. -‘EX’AN -SALUSTIOS.

DERECHO: T. Mominsen, Rómiscites Sírafrechí. Leipzig 1899. A. Solari, Le /egge di Costanzo contro u culto pagano, Bolonia 1924-1925. F. Stelia Maranca, “las pontificium nelle opere dei giuriseonsalti e nei Pasti di Ovidio”, Ann.Sem.GiurEcon. Univ.Bari. 1, 1927, 6ss. F. Beckmann, Zaaberei ami Recití im Roms Frúitzeit, Diss.Univ. Miinster, 1928. W. Meckamnn, Zaaberei ami Recití in Rom Friihzeit, Músister, Diss.1929. F. Martro>.e, «La repression de la magie et le culte des gentils au IV siécle», RHD, 9, 1930. 669ss. C. Pharr. «The Interdiction of Magic in Reman Law”, TAPitA, 63, 1932, 293ss. E. Massoneau, Le crimen de la magie el le droil romain, Paris 1933. AD. Nock, «Tomb Vielations asid PontificalLaw»,JoarnalofBibiicalLiterature,60. 1941, 88-95. J. C,audemet, «La législation religieusede Constantin», Revaed’itistoirede lÉglise de France. 33. 1947, 25-61. F. Schulz, C/assica/RomanLaw., Oxford 1951. R.M. Grant, Miracieaminatarallawin Graeco-roman hitought, Amsterdam, 1952. PH. Cramer, Astro/ogyin RomanLawand Po/itics, Philadelphia 1954. A. Deman, «L’astrologie dasis la loi et la politique romaines”, Latomas 15, 4, 1956, 559-566. J.P.V.D. Balsdon, «Three Ciceronian problems. 1. Clodius’ “repeal” of ¡be lex Aelia Fulja», JRS, 47, 1957, 15-16. A.E. Astin, Tite Lex Anna/is before Sal/a, Bruxelles 1958. D. Sabatucci, «Diritto augarale e religione romana», SMSR, 32, 1961, 155-165. GV. Sumner, <‘Les Acia, Lex Fagia», Amer. 3. Pitilol., 84, 1963, 337-58. A.E. Astin, «Leges Aclia et Fafia”, Latomas, 23, 1964, 421-445. JA. Crook, Law ami Lq’e of Rome, London 1967. T.D. Barnes, «Legisatien against the Cliristiasis”, JRS, 58. 1968, 32-50. F. Guizzi, Aspetti giaridici del sacerdozioromano. II sacerdozio di Ves/a. Naples 1968. J. Ziegler, Zar religiósenHa/tangderGegenkeiserim 4.Jaitr.n.Citr., Kallmfinz 1970. P. Catalano. “Latinus come sinonime di Italicas nel lingaaggio gairidico e religioso”, Stadi E. Vo/terra, IV, Milano 1971, 779 ss. 5. Tondo, «Introduzione alíe ‘leges regiae”’, SDHI, 1971, 53-64. M. Humbert, Le remariage ti Reme: étude ditistoire juridiqae el social, Milano 1972. P. Gauthier, «Générosilé rornaine et avarice grecque: sar l’oc[roi da droit dc cité», Métanges William Seston, Paris 1974, 207-215. N. Horsialí, «Labeo asid Capito», Historia, 23, 1974, 252-254. A. Retel, Laforce de/aparo/e, Divination el Rationa/ité, Paris, 1974. A. Watson, Reme of 148 s. MONTERO -8. PEREA tIte XII Tables. Persons ami Property, Princeton 1975, P. Catalano, «Aspetti spaziati del sistema giuridico-religieso romano. Mandas, templum, urbs, ager, Latium, Italia», ANRW, 11.16.1, 1978, 440-553. EJ. Guillén, «El derecho religioso en Cicerón», Helmantica 90, 1978, 313-352. A. Magdelain, La Loi ti Rome, Hisloire d’an concept, Paris 1978. D. Briquel. «Sur le mode dexécution en cas de paricide et en cas de perdaellio», MEFRA, 92, 1980, 87-102. T. Mommsen, <‘Ocr Religionsfrevel nach rómischem Recht», Historisbce Zeitscitrift, 64, 1980, 389-429. T.J. Cornelí, “Some observarions on the “crimen incesti””, enLedélitre/igieux (1981), 1981, 27-37, G.K. C.alinsky, ’, Pap. Bril, Sch. Reme, 55, 1987, 83-114. MR. Salzman. «>’, Cr. St., 11,1990, 449-468. A. Magdelain, las, ¡mperiam, Auctoritas (Colí. Ecole fray de Rome 133), Paris y Reme 1990. 0. Puglisi, «Giustizia crinninale e persecuzioni anderetiche (Prisciliano e Ursino, Ambrosio e Damaso)”,Sic. Cymn., 43, 1990, 91-137. A. Rousselle, «Vivre seas deus droits: la pratiqee familiale pely-juridiquc des citoyens remaisis juifs”, Annales FSC, 45, 1990, 839-859, J.M. Abascal, «La maerte en Roma: Fuentes, legislación y evidencias arqueológicas>’, ca Arqueología de la muerte: Metodología y perspectivas actuales, Córdoba 1991, 205-245. A.J. McGinn, «Cencubinage and (he /ex tulia en Aduttery», TAPItA, 12t, 1991, 335-375. 8. Perea, E. Figueroa, “Hospitium priva¡um y ius liberterum, Notas a propósito de una inscripción a Júpiter en Sasamón», Veleia 8-9, 1991-1992, 219-230. GE. Testa, “Legislazione centre u paganesime e crishianizzazione dci ¡emp]i (see. 1V-VI)”, Síus/Bibí., 41, 1991, 311-326. T. Freyburger, <‘Le dreit d’asileh Rome”,LEC, 60,1992,139-l51. TAJ. McGinn, “ThcSC from Larinum and ¡he Repression of Adultery al Reme”, ZPE, 93, 1992, 273-295. A. Watson, Tite Stale, Law ant! Religion: Pagan Reme, Athens, GA 1992. 0. llunt, “Christianising the Reman empire: [heevidence of [heCede”, en J. Harries and 1. Wood (eds.), ¡‘he Titeedosion Cede, London 1993, 143-58. MR. Salaman, ~‘Theevidcncefor ¡he cenversien of [he Reman empire te Chrisíianity in Bock 16 of ¡he Theodosian Cede”, Historia, 42, 1993,362-78. A. Watson, International Law in Archaic Rome: War and Re/igion, Baltimere - London 1993. 8. Bradbury, <‘Censtantine atid [he problem of aeti-pagan legislalien in thc foarth ccntury”, Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 149

Class. Pitil. 89, 1994, 120-39. L. De Ligt, «las nandinarum and imma,Ú[as inI. Manisa 523», EA, 24. 1995, 37-56. Di. Gargola, Lands, Laws, ami Gods. Magistrales ami Ceremony in tite Rega/alion of PublicLands in Repablican Reme. Chapel Hill NC. and London 1995. RA. Bauman, Crime ami Panisitment in Anciení Reme, London 1996. M.H. Crawford, Reman Síatutes. 2 veIs.. London 1996. J.B. Clere, «Theargica legibus prohibita: á prepos de l’interdiction de la ¡béurgie (Augustin, La cité de Dieu 10,9,1. 16,2; Cede Titéodosien 9,16,4)”, RFAag., 42, 1996, 57-64. F. Fontanelia, ‘

DÉRKETO (~epKero$): -‘DEA SYRLA

DERRUS DEUS: G. Fouet, «Un pyrénéen gallo-remain émigré en Lauragais”, RC’ominges, 103, 1990, 465-468.

DESULTORES: J.P. muillier, «Les desulteres de l’Italie antique”, CRAI, 1989, 33-63.

DEUS DEAVE (Fórmula invocativa): J. Alvar, «Materiaux poar létade de la formale sive deas, sive dea», Numen 32, 1985, 236-273. 5. Perea, «La fórmula epigráfica deus deaae, si deas si dea y diis deabasque», Ve/eia 15, 1998. —‘DIIS DEABUSQIJE

DEVOTIO: y. Basanoff. «La devotio de M. Curtius. eques». Latomas 8,1949, 31-36. J.G. Davies, “Was te Devotien of Septimius Severas te Serapis ¡be cause of Persecution of 202- 203?”, iVIS, 5, 1954, 73-76. P. Arnoid, «Les sacrifices humaisis et la devotio á Reme», Ogam 9,1957, 27-36. H. Versnel, «Two Types of Reman Devotio”, Mnemosyne 29, 1976, 365-410. H. Versnel, «Destruction, devotio and despair ira situation of anemy: [hemourning for Germanicus la triple perspective». Perennitas. Studi A.Bre/icit, Roma 1980, 541-618. T. Corneil, <‘Sorne ebservatiesis en dic crimen incesti”, Le dé/it religieu.x. Roma, 1981, 27-37. Ch. Guittard, <‘Tite-Live, Accias et le Rituel de la Devotio”, CRAJ, 1984. 581-600. Ch. Guittard, «Haruspicine et devotie. ‘Caput iccineris a familiari parte caesum’ (Tite-Live 8, 9, 1)», La divination dans le monde...IJL Caesarodanam, supí. 56, 1986, 49-67. L. Desanti, Sileal Omnibus perpetue divinandi curiosilas. Inc/ovini e sanzioni nel diritlo remane, Milano 1990. Devotio deciana: G. Stievano, «La supposta devotio de P. Decio Mare nel 279 a,C.”, Epigrapitica, 13, 1951, 3-13. MA. Cavallaro. «Duride. 1 Fasti Cap. e la tradiziene storiegrafica sulle devotiones dei Decil”, ASAA 38, 1976, 280-285. L.F. .Jansen, “Sorne anexplered aspects of ¡he devotio Daciana”, Mnemosyne 34, 1981, 357-81. Ch. Guittard, «Naissance et développement d’une légende: les Decii”, Heme,. H.Le Bonniec, Bruxelles 1988, 256-266. 5. Perea, «El rito remane de la ve/alio capitis y la agonía de Pompeyo y de César”, Bol.Soc.Esp.Ciencias Religiones 10. 1998, 3-9. -‘nEVOTIo -‘VELATIO CAPITIS. 150 8. MONTERO -8. PEREA

DIANA: A.E. Gordon, «Onthe Origin of Diana», T~4pite4, 63, 1932, 177-192. P.C. Sestieri, «Diana Venatrix», RevistA rcit. 8, 1940-41, 127-128. A. de Franeiscis, Temp/um Dianae T¡fatinae, Caserta 1956. A. Alfflldi,, «Diana Nemorensis», AJA 64, 1960, 137-144. A. AIfbldi, «11 santnarie federale latino di Diana sull’Aventine e il tempie di Ceres’>, SMSR 32, 1961, 21-39. A. Montigliano, «Sal dies natalis del santuario federale di Diana sulI’Aventino», Rend.Lincei, ser.8, 1962, 387ss=Terzo Contribulo, Roma, 1966,641-648k. Schilling, «Une victime des vicisitudes pelitiqaes, la Diana latina», Homm.J.Bayet, Braxelles, 1964, 650-657. G.S. Duclos, «Dido as triformis Diana», Vergilias 15, 1969, 33-41. F.H. Massa Pairau¡t, «Diana Neinerensis, déesse latine, déesse helíénisée», MEFRA. 81, 1969, 425-471. C. Ampolo, «L’Artemide di Marsiglia e la Diana dell’Aventlao”, Paro/a del Passato, 25, 1970, 200-10. Ml. Pena, «Artetnis-Diana y algunas cuestiones en relación con su iconografía y su culto en Occidente», Ampurias, 25, 1973, 109-134. C.P. iones, «The Plancii of Perge and Diana Planciana”, Harv. Stad. Class. Pitilol., 80, 1976, 231-7. M.J. Pena, «Contribución al estudio del culto de Diana en Hispania. 1.: Templos y mentes epigráficas”, en La religión romana en Hispania, Madrid 1981, 49-57. E. Peribeni, ‘, en M. Henig, A. King (cds.), Pagan Gods ant! 5/trines of tite Reman Empire, Oxford 1986, 211-219. M. Cras, «Le temple de Diasie sur l’Aventine”, RFA, 89, 1987, 47-61. J. Cels-Saint Hilafre, «Numen Augws¡i et Diane de l’Aventin. Le témoignage de lara narbonensis’. Les grandes figures religieuses, Paris 1986, 455-502. J.M. Alvarez, «El temple de Diana». en Templos Romanos de Hispania. Cuadernos de Arquitectura romana 1, Murcia 1991, 83-93. J. CeIs- Saint Rilaire. «Auguste, Diane et Hercule: á propos dune isiscription de Tibur”, Mé/anges P.Leveque VI, Paris 1992, 45-71. T.F.C. fllagg, «Le mobilier archéologiqae da sanctuaire de Diane Nemorensis», en Les Bois Sacrés. Actes da Col/oque ínternational de Naples 1989, Napoli 1993, 103-109. G. Ghini, «La ripresa deBe indagini al santuario di Diana a Nemi», Arcit. Laziale, 11, 1993, 277-289. S. Ben Manseur, «Dianeet Actéen».Africa, 13, 1995, 95- 100. P. Guldager, «The sanctaaryof Diana Nemorensis. The Late Republican A.crolithic Cult Statues”, AArcit. 66. 1995. 191-217. A.M. Vázquez Ilo>.s, Diana en la religiosidad itispanorromana, Madrid 1998. 8. Perea, «El culto a Noctiluca (la Luz de la Noche) en Hispania Antigua. eltemplea la Luna en el Palatino y el culto a Diana”. lJol.SECR, 11, 1999, 21-34. -»ÁRTEMIS -‘REX NEMORENSIS.

DIDO: 0.8. Duelos, «Dido as tritormis Diana”, Vergilius 15, 1969, 33-41. 3M. Croisille, «Didon et Enée dana la tradition manaserite de Virgile», BALta., 23, 1994, 133-146. 5. Casalí, «Aeneas and [he doors of [he temple of Apello», CJ, 91/1, 1995, 1-9. J.T. D>.son, “Dido ¡he Epicurean», ClAn!. 15, 1996, 203-221. 3M. Fontanier. «Enqaéte sur la mort de Diden”, LEC 66, 1998, 245-258. -‘ANNA PERENNA -‘ELISA

DIES ATER J Wackernagel, «Dies aten’, ARW 22, 1923/4, 215-216.

DIES LUSTRICUS: P. Brind>amour, “La deuxiéme Satire de Perse e¡ le dies lustricas», Latomas 30. 1971, 999-1024. P. Brind’Amour, «Le dies lustricus, les eiseaux de l’aurorc et l’axnphidromie”, Latomas 34, 1975, 17-58. -‘NATALIDAD Romana Religio 1 Retigio romanorum Diccionario Bibliográfico 151

DII MAURI: A. Merlin, «Divinités indigénes sur un bas-reief romala de la Tunisie», CRAI 1947, 355-371. G. Canips, «L’intcription de Béja et le probléme des Dii Mauri”, Revue Africaine, 98, 1954, 235-260. N. Lambert, «Cultes septénaires en Afriqae da Nerd>’, Actes 79 Congr. Soc. des Savants, Alger 1954, 207-236. M. Lenoir. «Aulisua, dica maure de la fécendité”, enL’Africa Romana III (A. Mastino, cd.), Sassari 1986, 295-302. G. Camnps, «Qui sont les Dii Mauri?», Anl.Afr., 1990,131-153. M. Le CIa>., «lanan”, LIMC. V, 1990, 814. M. Le Ola>., «Maari dei», LIMC, VI, 1992, 382.

DIIS DEABUSQUE (Fórmula epigráfica): C. Letta, «Le dediche Dis deabas secundum interpretationem oraculi Clan Apolli¡ts e la Constitutio Antoniniana”, SCa 39, 1990, 265- 281. MT. Raepsaet-Charlier. Diis Deabasque Sacram:formalaire votif el datation dans les trois Geta/es e! les deux Germanies, Gallia Romana 1, Paris 1993. 5. Perea, “La fórmula epigráfica deas deaae, si deas si dea y diis deabasque”, Veleia 15,1998.

DIKAIOS: G. Petzl, «Fin frúhes Zeugnis flir den Hesios-Dikaios-Kult (Riel Nr. 103)», EA, 20, 1992, 143-147. M. Riel, «Hosios kai Dik.aios. Neuveaux menuments», EA, 20, 1992, 95- 100. R. Merkelbach, «Referat. Die Gótter Hosios und Dikaies in Máenien und Phrygien”, ZPE, 97, 1993. 291-296.

DIOCLECIANo , TAPA 111, 1981, 157-166. F. Kolb, Diocletian ant! die erste Tetrarcitie. Improvisation oder F.xperiment iii der Organisation monarcitisciter Herrscitafi?, Berlin 1987. E. Kolb, «L’ideologia tetrarchica e la politica religiosa di Diocleziano», 1 Cristianiel¡mperonelíVseco/o,Macerara, 1988,17-44W. Portinaun, «Za den Motiven der diekletianischen Christenverfolgung”, Historia, 39, 1990, 212-248. Lukanc, Diocletianas. Der rómiscite Kaiser aus Da/matien, Wetteren 1991. 5. MeNan>., «Tite Ceiling of/he Temple of Jupiter, Diocletian‘s Pa/ace Sp/it”, AJA 96, 1992, 360-361.

DIODORO DE SICILIA: A. Burton, DiodorasSica/us, Bookl. A commentary, Leiden 1972. A. Uda, «L’laterpretation de la foadre: une sarvivance (Diodore V, 40)”, Les ecrivains da siAcle d’Aagaste. Caesarodunam 63, 1993, 154-183. ‘¾

152 S. MONTERO - S. PEREA

DIOMEDES (áiot.ñ8nc): C. Alessandra, «Benevento e Argirippa: Pirro e la leggenda di Diomede”, Atitenaeam, 78, 1990, 527-531.

DION CASIO: M. Lemosse, «Mort e[ lustratio á propos de Dion Cassius 54, 28, 4”. RHD, 36, 1968, 519-524. ML. Freybuerger-Galiard, «Le sacré ehez Bien Cassius~’, Acles Xli Congrés de l’Association Gal//came Badé, Paris 1989, 382ss. D. Fisbwiek, «Dio and Maecenas: ¡he emperor asid dic rulercult”, Phoenix (Toronto), 44, 1990, 267-275. J.W. Rich, Cassias Dio. Tite Augastan Seltíemení, Warminster 1990.

DIONISIO DE JIALICARNASO: A. Andren, «Dionysias of Halicarnassus en Reman Monaments”, Hommages L. Hermann, Braxelles, 1960, 88-104. D. Musti, Tendenze nella storiografia romana e greca su Reina arcaica, stadi su Livio e Dionigi di Alicarnasso, Roma 1970. J.P.V.D. Baisdon, «Dionysius en Roniulus: a pelitical pamphlet$, lBS 61, 1971, 18- 27. PM. Martin, «La prepagande augustéenne dans les AR. de Oenys d’Halicarnasse”, REÍ. 49, 1972, 162-179. PM. Martin, «Hérakles en Italie daprós Denys dHalicarnasse (AR 1, 34-44)”. Athenaeam, 50, 1972, 252-275. J.-P. Thuillier, «Oenys d’Halicarnasse et les jeux remanins (Antiqaités Romaines VII, 72-3)”. MEFRA. 87, 1975, 563-81. E. Cahha, «Oionigi, Varrone e la religione senza miti”, RS! 9613, 1972, 855-870. V. Froinentin, <‘Lattitade critique de Denys d’Halicarnase face aax mythes”. BAGB 4. 1988, 318-326. MA. Levi, «Esame critico det 1 libre di Dionigi di Alicarnasso», RAL, 44, 1989, 121-129. E. Cabba, Dionysius ami tite Histo,y of Archaic Reme, Berkeley 1991. P. Borgeaud, «Qaelques remarqaes sur la mydiologie divine á Reme, á prepos de Denys dHalicarnasse (ant. Rom. 2, 18-20)”, en GraJ(1993), 1993, 175-187. G. Capdeville, ‘~, Les ecrivains da siécle dAugaste... C’aesarodanum63, 1993, 93-114. J. Martínez-Pinna, ‘époque romairíe, Mélanges M. Le G/ay, Braxelles, 1994, 542-550. F. Mora. IIpensiero storico-religioso anlico.Auteri greci e Roma.!: Dionigi dA licarnasso, Roma 1995. 6aoc): A.J. Festugiére, ‘’. Rev.Bib. 1935. 0. DIONISO (Mov Becatti, «Rilievo con la muaseita di Dioniso e aspetti mistici di Ostia pagana”, Bol/Arte, 36, 1951, 1-14. H. ,jeanmarie, Dionysos. llistoire da cuí/e de Baccitus, Paris 1951, 19782. A. Bruhí, Liber pater. Origine el expansion da ca/te dionysia que ti Rome el dans le monde romain, Paris 1953. K. Schauenburg, “Pluten asid Dionysos”, IDA!, 68, 1953, 63ss. J. Bayet, «Le phésioméne rcligieux dienysiaque”, Critiqae 80 y 81, Paris 1953-1954. K. Schauenburg, «Platen and Dionysos», Jd¡, 68, 1953, 38ss. A.J. Festugiére. <‘Ce que Tite- Live feas apprend sur les mys¡éres de Dionysos”, MEFR, 66, 1954, 79-99. MP. Nilsson, Tite Dionisiac Mysteries of tite He//enisíic and Rontan Age, Lusid 1957. R. Turean, «Dioayses dimorfos”, MEFRA, 70, 1958, 243-293, R. Turean, “A propos dOvide, Fastes 11. 267-452: Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 153 conditions prelixninaires d’une initiation dionysiaque”, REL 37. 1959, 195-203. R. Tutean, «Dionysos ancien et le somumeil infernal”, MFFR 71, 1959, 287-300. GE. M>.lonas, Fleusis ami tite Eleusinian Mysteries, 1961, 252-258. H. Erg, «A¡ovuaL~,oj rEXcrfl”. Ab/t.Mainz 15, 1963, 1385-1454. L. Foucher, La Maison de la Processiondionysiaqae ti FI Jee,, Pubí, Univ. Tunis 1963. 0. Zuntz, «On ¡he Dionysiac fresco in the Villa dei Misteri at Pompeii’>, Proc. Bril. Acad., 49, 1963, 177-201. R. Turcan, «Du noaveau sur 1’initiation dionysiaque», Latomas, 24, 1965, 101-119. R. Turcan, Les sarcophagues romains ti représentations dyonisiaques, Paris 1966. F. Le Corsa, «Un orateire pompéien consacré A Dyonisos-Osiris”. Rey. Arcit. 1967, 239-254. L. Foucher, Le citar de Dionysos. La Mosafque gréco-romaine, Paris 1973. DM. Kolne>., “Dienysus asid Womesi’s Emancipation», C’lass.Bu//. 50, 1973- 1974, 1-5. 1. Becher, “Augustas und Dionysos, cm Feindverháltnist’, Zeit.Aegypt.Sprac/te 103, 1976, 88-101. M. Vermaseren, P. Simoni, L’apoteosi di un iniziatodionisiaco. Liber in deam, Leiden 1976. R. Turcan, «Césaret Dionysos”, Homm.J. Carcopino, Paris 1977, 317- 325. 0. Elia, «11 santuario dionisiaco di Pompei”, PP. 34, 1979, 443-472. RAS. Seafor, «The mys[eries of Dionysos at Pompeii”, en H.W. Stabbs (cd.), Pegasas: C/a.ssical Essays from lite University of Exeter, Exeter 1981, 52-68. 0. Casadio, “Per un’indagine storice- religiosa sai culti di Dioniso in relazione alla fenemenelogia dei misten”, SMSR 7, 1983, 123ss. 0. Sauron, “Natare et signiftcation de la mégalographie dionysiaque de Pompeii”, CR Acad, ínscr. (1984), 1984, 151-74. MT. Claro, «Ninfas de Apolo, ninfas de Dioniso», Faventia 8/2, 1986, 5-20.1. Seheid, «La diiasc da Metropolitan Museam”, enLassociation dionysiaqae dans les sociétés anciennes, Reme 1986, 275-90. 8. Coldhill, «The Grea[ Dionysia and civie ideology”, JHS, 107, 1987, 58-76. R. Turcan, «Bona dea et la Mére ineffablc de Dionysos (Plut. Caes.9)”, 1-/omm. Le Bonniec, Braxelles, 1988. 428-440. L.Y. Rahtnani, «Reman Miscellanea», IE.xJ, 39, 1989, 66-75. S. Sande, «Dionysiac metifs in ¡he Tniconches mosaics of Piazza Armerina>’, A1RN, 7, 1989, 23-53. G. Aleksandrov, «Monuments du culte de Dionysos A Montana”, Ar/tee/ogija, 1, 1990. 30-37. J. Granet, «Dionysos centre Reme», Pa/las, 36, 1990, 53-70. A. Diniltrova Milena, «Dionysos auf Reliefkeramik aus Thrakien asid Mósien», RCRF, 27-28, 1990, 125-133. M.E. Olszewiski, «Lallégerie, les mystéres dionysiaques et la mesaiqae de la maison dAién de Nea Paphos A Chypre”, BAlE/dA, 13, 1990-1991, 444-463. ¡4. Versad, Ter Unas: Isis, Dionysos, Hermes: Titree Síadies in Hermetisme, Leiden 1990. J. C.ranet, «Dionyses centre Reme”, Pal/as, 36, 1990, 53-70. 1. Balty, «Notes d’iconegraphiedionysiaqae: la mosaíqae de Sarnin (Orsheéne)>’, MEFRA, 103, 1, 1991, 19-33. M. Bulat, «Nouveaux reliefs vo¡ifs de Dionysos de Dalj et Osijek”, OZ 21, 1991, 37-50. 8.0. Cole, «Dionysiac Mysteries in Phygia in ¡he Imperial Peried”, FA, 17, 1991, 41-49. H. Critíer, «New aspects concerrñng th Dionysiac Calt in Nysa-Scythopolis”, SNR, 70, 1991, 23-3. P. Linant de Bellefonds, «Hyménaios: une iconographie con¡estée>’, MEFRA. 103, 1, 1991, 197-212W, Kovaesovies, «Dionyses und Aniadne. Em rómisehes Relief aus Salzbarg”, MAGS, 5,1991, 14-25. 8. Perea, ‘

Merkelbach, ¡ Mis¿eri di Dioniso, Napoli 1993. M. Baldwin Seyninan, «Myth ‘si ¡he Dienysiac Frieze in ¡be Villa of ¡be Mysteries», AJA, 98. 1994, 325. 1. Jenkins, «The Masks of Dionyses/Pan-Osiris-Apis», JDAI, 109, 1994, 273-299. L. Pérez Vilatela, «Artemis y Dioniso Ibéricos: Apelación a Plutarco», en Estudiossobre Plutarco: ideas religiosas, Madrid, 1994, 265-274. F. Baratte, “Observationá propes dune coape romaine en argent déceuverte en Chine», BSAF, 1995, 394402. N. Biffl, «E il dio si ravvide. Dioniso da Antonio a Ottaviano», QC44, 1996, 147-157. SE. Hijnians, ‘

DIÓSCUROS (A¿ouxoupot, A¡oaKopofl: M. Albea, Le ca/te de Castor el Pol/ta en Ilalie, Paris 1883. E. Petersen, «Die Dioskarenauf Monte Cavallo andJaturna». RM1S, 1900, 309- 351. J.R. Ilarris, Time Dioscari in tite christian legends, London 1903. H. (regofre, Sainis jameata et dieta cava/iérs, 1905. W. Helbig, «Die Castores ah Schultzgótter des réruisehen Equitacus”, Hermes, 40, 1905, 101-lIS. G. Culterra, «It Dioseuro di Baia», SoltArte 1/9, 1907, 1-15. S.L. Cesano, “Dioseure salle monete antiche. Saggie di tipelogia monetale antica», Ballcom. 55, 1927, 101-127. F. Chapouthier, Les Dioscaresau service dune deesse. Étude d’iconograp/tie religiease,Paris 1935. Ch. Pieard, «La triade des Dioscures et dHéléne en Italie», RU 17, 1939, 367-390. E. Krúger, «Die gallisehen und dic germanisclien Dioskuren, Divanno asid Dinomogetimarus antA die Alces”, Trier Z. 15, 1940, 8-25. A. Crenier, «Les Dioscures gaulois», RFA 44. 1942, 280. A. C,renier, «Dioscures gaulois et Alces germaniques», RFA 46, 1944, 328-329. A. Castro, «Santiago y les Dióscures”, PSA 6, 1957, 233-247. Ch. Picard, «Sur an greupe mutilé d’Eleusis: le Dioscare á la protomé de egeval”, BCH 82, 1958, 435-465. F. Cliastagnoli. «Dedica arcaica lavinate a Castore e Pelluce”, SMSR, 30, 1959, 109-117. R. Bloeb, «L’eriginc da culte des Dioscures á Reme”, RP/t 34, 1960, 182-194. R. Bloch, «Templum Casteris”, BSAF, 34, 1960, 182-193. B. Comhet-Farnoux, «L’inspiration pythagoricienne et dienysiaque dans un autel funéraire da Musée da Latran”, MEFRA, 72, 1960, 147-165. P. IIoffinann, «1 eolossi del Qairinale”, Capitoliam 35/11, 1960, 7-17. 5. Weinstoek, «Twe Archaic lnscriptiens from La¡ium», JRS 50, 1960, 112-118. C. Terlinden, «Les Dioscures daes la liuera¡are et la numismatique remalaes”, BIHBR, 33, 1961, 89-99. G. Bendinelli, «Sui Dioscuri del Quirinale”, Hommages ti Grenier, Eruxelles 1962, 257 ss. C. Peyre, ‘., «lmagesdel’apothéoscdesDioscures”, BCH, 102, Romana Retigio 1Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico 155

1978, 51-76. R. Cid, «Una manifestación del culto a los Dióscuros», en Paganismo y Cristianisma en el Occidente (Memorias de Historia Antigua, 5, 1981), 115-124. M. Albert, Le calte de Castor et Pollux en ítalie, 1983. F. Castagnoil, «L’intreduzione del culto dei Diescari nel Lazie», Stud.Rom. 31, 1983, 3-12. F. Cassola, «Polydeukes-Pollax», Soda/itas. Scritti in onore A. Guarno, III, Napeli 1984, 1019-1029. M. Conticello, ¡1 tempio dei Diescari nel Circo flaminio, Roma 1984. M. Guardueci, «Le insigne dei Dioscarí”, Arc/tC/ass. 36, 1984, 133-154. Clir. Augé, P. L¡nant, «Dioskoaroi (in peripheria orientali)», LJMC, III, 1986, 593-597. F. Cur>’, «Castores», LIMC, 111, 1986, 608-635. A. Hermar>., «Diouskouroi», LIMC, 111. 1986, 567-593. 1. Nielsen, J. Zable, «The Temple of Castor asid Pollux en ¡he Ferum Romanum. A Preliininary Report in the Seandinavian Excavations 1983- 1985», Acta Archaeologica 69, 1988, lss. E. Belot, <‘Disocures ea dadephores? A propos des sculptures niithriaqaes et da ‘mitraeum’ de Beulogne-sur-Mer. Présence des cultes orientaux A Beulogne ct en Merinie”, RNord, 1990, 135-162. C. Granne, «Fragments of Architectural Terracettas from (he Pirst Temple of Castor asid Pollux en ¡be Forum Remanum. A prehminary Report”,An.Rom., 19.1990, 105-117. L.S.B. MaeCoull, «MissingPieces of [he Diescorus Archive», CE, 65, 1990, 107-110. 1. Nielsen. “The Forum Paving asid ¡be Temple of Castor and Poflux», An.Rom., 19. 1990, 89-104. L.S.B. MaeConlí, «The Holy Trinity at Aphrodito», Tycité, 6, 1991, 109-111. E. Poulsen, «The Dioscari and ruler ldeelogy”, Symb.Osl. 66, 1991, 118-146. E. Poulsen, J. Carísen, «A Relief from Croceae: Dioscuri in Reman Laconia», AHyperb., 3, 1991, 235-248. A. Presnk, EL. Oehsensehlager. «A marble Dioscuras Head fromsirmium», Starinar,42, 1991,85-86. M. Bar, «A prepos de l’aes grave libral Dioscures / Mercare (llaeberlin, pl.38-4O). Essai de noavelle interprétation symboliqae á la lamiére pythagerieienne”, CEN, 29, 1992, 1-14. E. Peulsen, «The Dioseuri asid dic Saints», AnRee,., 21. 1993, 141-152. M. Thys, «Le Type ‘Castor dasis le monnayage de Postwne’>, CrIN, 30, 1993, 73-85. 5. Calderone, «Per linterpretatio astrologica di diviitá pagane nella tarda AntichitA: u case dei Dioscuri su monete e nell’lppodromo di Constantinepoli”, en Studi storico-religiosi in onore di U.Bianciti. Roma 1994, 237-241. D. Gricourt, «Les Diescures sar les mennaies impériales», DHA, 20, 2, 1994, 189-224. L. Bessone, «Salle epifanie dei Dioscuri”, Patavium, 6, 1995, 91-100. 5. Cerutti, «Clodius asid [he Stairs of ¡be temple of Castor”, AJA, 100, 1996, 358. F. Meneaccí, ¡ Fratelli amici. La rappresentazione dei gemelli nel/a cultura romana, 1996. -CASTORES.

DIRAE: C.J. Mackie, «Vergil’s Dirae, Sou¡b ltaly, and Etruria”, Pitoenis (Toronto), 46, 1992, 352-361.

fIS PATER / DITIS PATER 1 fIS: J. Boueher, «Sucellus =Dispater?», RBP/tH 54, 1976/1- 2, 66ss. G.G. Belioni, «Dis Pater”, LIMC, lii, 1986, 644. -*AERACURA.

DISCIPLINA MILITARIS: M. Ziólkowski, «II culto della Disciplina nella religioni degli eserciti remasii», RSANT., 20, 1990, 97-107.

DIVI ¡ DIVINIZACIóN IMPERIAL: J.H. Oliver, «The Divi of ¡be hadrianie Period’>, HTitR, 42, 1949, 35-40. J.L. Tondriau, «Romains de la republique assimilés A desdivinités», SO, 27, 1949, 128-140. .1. Ba>.et, «Les sacerdoces romaina et la pré-divisatien iinpériale”, 156 5. MONTERO - 3. PEREA

Raíl. Acad. royale Belgique, 41, 1955, 453-521. A. Momigliano, «How Reman Emperors RecameGods”, Tite American Sc/telar, Spring 1986, 181-193 (=Ottavo Contribato, 279-311) (= De paganos, judíos y cristianos, México 1992, 157-181). R. Lebrun, «Qaelques aspecís de la divinatien en Anatelie su Sud-Oaesk, ¿‘emes, 3, 1990, 185-195. E Papazoglou. «Dédicaces Deo Caesari de S[ebi”, ZPE, 82, 1990, 213-221. D.S. Pollee, Propitets ami Emperors: Human ant! Divine Aatitorityfrom Augustas te Titeodosius, Cambridge Mass. asid London 1994. J.J. Flintermann, «The Ubiqaitoas ‘Divine Man”’, Numen, 43, 1996, 82-98. -‘CULTO IMPERIAL

DIVINIDAD (CONCEPTO DE): W. Warde Fowler, Reman Ideas of Deity in tite lasí Centary befere 1/te Citristian Era, London 1914. P. Bo>.ancé, «Falvius Nobilior el le Dica ineffable”, rIfar/es sur la re/igion roniaine, Roma 1972, 227-252.

DIVONA: C. Bourgeois, Divona Ib Divinilés el ex-velo da calle Gallo-Romain de l’eaa, Paris 1991. C. Bourgeois, Divona ¡1. Monumenís el sanclunires da culze Galio-Remain de 1 eau, Paris 1992.

DODEKA TREOI (o¿ ¿Ú%rKa Oeo4 Duodecim; Bis Seni): M. Crosh>., “The Altar of Ihe TwelveGodsinAthens”, Hesperia,Supl. 8,1949,82-103, Ch. Rider Long. Tite Twe/ve Gods in Greekant! Reman Art, 1980. 0. Berguer-Doer, “Dodekateoi», LI.MC, III, 1986, 658. E. Will, ‘

DOLICIIENO: -‘CASTORES DOLICHENIANOS -‘JÚPITER DOLICHENO.

DOMICXANO (Religión de/en): K. Scott, “Statias Adalation of Domitian”, AiPhil 54, 1933, 247-259. F.M. Woodjr., Sorne imperial virtaesefDomitian, Diss, Duke University, Durham, 1941. F.M. Wood jr., «Demitian asid dic Imperial Fortuna”, TAP/jA, 73, 1943, 1-34. P. Merlat, Reperteire des inscriplions el monumenisfigarés dii calle de uupiter DolicItenus, Paris 1951. A. Ballanti, «Documenti sulI’opposizione degíl intelettuali a Demiziano”, AFLNapo/i 4, 1954, 75-95. EM. Smallwood. «Domitians attitade ¡owards the Jews and Judaism», CP/t. 51, 1956, 1-13. L.W. Rarnard. «Clement of Reme antA ¡be persecution of Domitian”, NTS 10, 1963-1964, 251-260. K.H. Waters, «The Character of Doínitian”, Pitoenis 18, 1964, 49- 77. J. Matthews, «Demitian, [he lost Diviity”, Expeditíum 8, 1966, 30-36. P. Keresztes, ‘’, Prudentia, 11. 1, 1979, 15-26. P. Rrid’Amour, <‘Problémes astrologiqaes et astronómiques soalevés par le récit de la mert de Domitien ches Suétone”, Phoenix 35, 1981, 338-344. J.L. Girard, «Domitien et Minerve: une prédilection impériale”. ANRW 11.17,1, 1981, 233-245. A. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 157

Barzano, «Plinio u Giovane e i cristiani allal cene di Domiziano», RSCI 36, 1982, 408-416. C. Deroux. Domitian, tite Kingsfisit ami tite Prodigies: A Reading ofJavenal‘s Foartit Satire, Braxelles 1983. R. S>’me, «Domitian. The Last years». Citiron, 13, 1983. 121-146. J.R. Fears, “Jupiter asid Reman imperial ideology: ¡be role of Domitian”, ANRW 11.17.1, 1981, 233-245 M. Giirg, «Neilos asid Domitian. Em Beitrag zar spátantilcen Nilgett-lkonegraphie», Religion ami Erbe Ágyptens. za Ehren A. Bó/t/ing, Wiesbaden, 1988, 65-82. W.D. Lebek, «Dic Mainzer Ehrungen ifir Germanicus, denálteren Drasus asid Domitian”, ZPE, 78, 1989, 45-82. V. Rondot, «Le naos de Domitien. Teutea et les sept fléches”, BIFAO 90, 1990, 303- 337. M.H. Wilhiams, «Domitian, ¡be Jews asid die Judaizers. A simple Matter of Capiditas 9», Histeria, 39, 1990, 196-211. F. Colin, «Domitien, Jalie et Isis aa pays des asid Maíestas Hirpins (CIL IX, 1153 et l’obélisque de Bénévent)”, CE, 68, 135-136, 1993, 247-260. A. Luisi, «Auctoritas e potestas di Domiziane Pentefice Massimo”, Invigilata Lacernis 15-16, 1993-1994, 159-178. J.M. Pailler (ed.>. Les annésDomitien. Ce/loqae Université Toaloase-Le Mirail, ecí.1992, Bruxelles, 1994. R. Stewart, «Demitian asid Reman Religion: Juvesial, Satires Two and Feur’>, lAPitA 124. 1994, 309-322. C. Visinara, «Domitien. spectacles, supplices et cruauté”, en Les annés Domitien, Braxelles, 1994.

DOMINA: L. Bertacchi, «II culto delle Dominae ad Aquilcia. Traccia per una ricerca storico- topografica», Aqui/eia Nostra, 63, 1992, 9-50.

DOMUS AUREA NERONIS: H.P. L’Orange, «Domas Aurea, der Sonnen-Palast», Symbolae Osloenses 1942, 68ss. J.B. Ward Perkins, «Nero’s Gelden Hoase», Antiqui~’, 30, 1956, 212- 219. M. De Vos, «Nerone, Seneca, FabaUo e la domas transitoria al Palatino”, Gli Orti Farnesianisal Palatino. Atti Ceng.Jntern.1985, Roma 1990, 167-186. LP. Ball,A reappraisal of Neros Domas Aurea, Reme Papers, JRA suppl. 11, Ann Arlior 1994.

DOMUS DIVINA: M.Tu. Raepsaet-Charlier, «La datation des inscriptions latines dans les provinces occideatales de lEmpire Romain daprés les formales ‘In h(onorem) d(omas) d(ivinae)’ et ‘dcc. deae’», ANRWII.3, 1975, 232-282.

DOMUS (Religio domestica): E. De Marebí, 11 callo privato di Roma antica, Milano 1896. E. Sa¡nter, Familienfeste der Griecitisciten ami Rómer, Berlin 1901. K. Meister, Die Haasscitwel/e iii Spracite ami Religion der Rómer, Heildelberg 1925. M. Bulard, La religio domestique datas /a colonie italienne de Dé/os, Paris 1926. D.C. Orr, Reman Domestie religion. A Star/y in tite Roman itoase/teId deities ami titeir sitrines at Pompeii ant! Herca/aneum, Maryland 1972. DG. Orr, «Reman Domestic Religien»,AARWII, 16.2. 1978, 1557-1591. D. Wachsmutb, <‘Aspekte des antiken Haaskalts”, Numen, 27, 1980, 34-65. E. dal Covolo, «Una domas ecelesize a Roma sette ¡‘impero di Alcssandro Severo?”. EpitemeridesLitargicae, 102, 1, 1988, 64-71.

DONATISTAS: C.H. Tarner, «Adversaria critica: notes en ¡he anti-Donatist dossier asid en Optatas Books 1&ll», Titeol. Stad., 27, 1926, 283-296. W.H.C. Frend, Tite Donatisí Citarcit, Oxford 1952. 5. Lancel, «Les débuts da Denatisme: la date da ‘protocle de Cirta” et de 158 5. MONTERO -5. PEREA l’électxon épiscopale de Silvanus», Rey. Bí. Aug., 25, 1979, 217-229. T.D. flarnes, «The beglnn¡ng of Dena[ism», JPiS, 26, 1984, 13-22, 1984.

DROGAS. J Z Smith, Drudge¡y <¡¡vine: en tite comparison of early Citristianities ant! tite religions of late antiquity, Chicago Univ. Press 1990.

DRUIDAS: 5. Piggott, Pie Druids, London 1968. M. Eliade, «Druids, astronomers aud head-hunters», PERENNITAS. Studi A.Brelicit, Roma 1980, 173-184. G. Zecchini, ¡ druidi e l’opposizione celtica a Roma, Milano 1984. J. Markale, Le Druisme. Traditions e! dieux ce/les, Paris 1985. HE. Davidson, Pie Seer in Ce/lic and other Traditions, Edinburgh 1989. J.M. Welterlin, «Les Draides, Druisme gaulois et draisme irlandais», .4nn lot mont arvernorum, 16, 1989, 61-75. W. Rutheford, El misterio de los druidas, Barcelona 1994. PB. Ellis, Tite Druids, London 1994. Mi. Green: Exploring tite World of tite Druids, London 1997. Chr.-J. Gu>’onvarc’h, Magie, médicine el divination citez lez Celtes, Pans 1997

DRUSILLA 5 Wood. «Díva Drasílla Panthea asid ¡be Sisters of Caligula», AJA, 99, 1995, 457-282

DRUSO W D Lebek, «Díe Mamuzer Ehrasigen fúr Germanicus, den alteren Drusas asid Domitian», ZPE, 78, 1989, 45-82.

DUMÉZIL (GEORGES): J. Heurgon> «La religien romaine archaique (A propes de 6. Dumézil)”, REI, 44, 1966, 86-93. R. SehiUing, «La vision de la religionremaine par George Dumézil», RFA, 70,1968,83-91. A. Momigliano, «Premesseperunadiscussionesu Georges Dumézil. Aspetti dell’epera di Gerges Duinézil», Opus. Rivista intem. perla storia economica e socia/e dell’Anrichitti, II, fase. 2, 1983, 329-342 (=Rivista Storica Italiana 95, 1983, 245-

261). ]. Scheid, «G. Dumézil et la mé¡bode experimentale», Opus, 2. 1983, 343-54. A. Monilgliano, «Georges Dumnézil aud ¡be Trifuncional Approach te Reman civilization», History ant! Pieery 23, 1984, 312-330 (=Ottavo Contribato, 135-159) (= Depaganos, judíos y cristianos, México 1992, 466-506). W.W. Beller, Decayed Gods: Origin ant! Development of Georges DumAzil ‘s Idéologie tripaate, Lesden 1991 MV. García Quiatela, «¿Historia de la historiografía e caza de brujas?: el caso Dumézil», Historia y crítica 3, 1993, 139-161. MV. García Qumtela, «A propos de récentes ¿ludes sur Dumézil», Quo4erni di sIena 43, 1996, 331-338. MV. García Quintela, «Neuvelles contribatiosis á l’affaire Dumnézil”, DH4 20.2. 1994, 21-39. -‘INDOEUROPEOS —*TRD’UNCIONALIDAD.

DUMUS: R. Vulpe, «Isiscription latine de Scythie Mineare eoneernant un Dumus de Cybéle», Actes des IV mt. Kongr. gniecit. un latein. Epigrapitik. Wien 1964, 41 1-320. 1. Mangas, «Dumus, asociación religiosa de Apolo», Hispania Antiqua 11-12,1981-1985. 119-125.

DUSARES: D. Sourdel , Les calles da Hauran ti l’epoque romaine, Paris 1952, 59-68. P. Naster, “Le culte du dien Douser4s refleté par les monnaicí”, Actes 9 Congrés ínt., Numis., Berne, 1979, 1, 399-408. H.J.W. Drigvers, «Dusares», LIMC, III, 1986, 670-673. G. Lacerenza, «11 dio Dusares a Puteoli», Pateoli. 22-23, 1988-1989, 119-149. Romana Religio ¡Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 159

ECONOMíA Y RELIGIÓN: T. Frank, «The Sacred Treasure asid ¡be Rate of Manumission”, AJCP/I 53, 1932, 360-363. BR. Motzo, Caesariana e! Augusta: 1. Antonio, Ottaviano e il tesoro di Cesare,AnnaliFacc.Lett.Univ. Cagliari, Roma, 1933.8. Bromberg, «Temple Banking iii Reme”, Econ.Hist.Rev. 10, 19394940. 128. JO. Griffiths, Temple Treasuries. A Star/y baseden tite Werks of acero ami tite ‘Fasti of Ovid, Phuladelphia, Diss. 1943. P. Grimal, «Legge sacra de un antico santuario di Lavinie», AC 3, 1951. 99-103. T. Zawadsi, «Quelques remarques sur 1’etendue et l’acroissement des domains des grandstemples en Asic Mineare”, Ros, 46, 1953, 83-96. A. de Franciscis, Tempiam Dianae Tifatinae, Caserta 1956. G. Franciosi, «1 crediteri e l’ebligo dei sacra», Synle/eia Arangio-Raiz, II, Naples, 1964, 643-647. ¡4. Vidal, «Le dépot ‘in aede”’, RHD 43, 1965, 545-587. A. flrelich, Appanti su Economia e Religione, Roma 1966. D.F. Strong, «‘¡‘he admiistration of Publie Baildisig in Reme», BICS, 15, 1968, 97-109. 0. Bodei Giglioni, «Lavori pubbliei ed occupazione nell’antichitá classica”, Bologna 1973. A. D’Ors, «Sacra campecania. Sobre Cic. de legib. II. 19-21», Estadios Santa Cruz Tejeire, Valencia, 1974, 137ss. 5. Mazzarino, ‘.mann Tite Rich Citristian in tite Citarch of tite Early Eppire. Contraíliclions and Accommodations. New York y Toronto 1980. J. Mangas, «Expolio de los bienes de los dieses durante los Julio- Claudios”, Memorias de Historia Antigua, 4, 1980, 113-125. D. Vera, “La polemica centre labuso imperiale del trionfo: rapporti fra ideologia, economia e propaganda nel Basso Impero», RSA, 10, 1980, 89-132. J.H. D’Arms, Commerce aná Social Standing in Ancient Reme, Cambridge, Mass. and London 1981. K. Hopkins, Conquistadores y esclavos. Barcelona 1981. K.J. Shelton, Pie Esquilme Treasare, London 1981. P. Debord, Aspecís socíata el économiquesde la vie religiease dans l’Anatolie gréce-remaine, Leiden 1982. C. de Ru>.tt, Macellam. Marc/té alimentaire des Romains, Loavain-la Neuve 1983. P. Veyne, «Titulus Praelatus. Offrande, solennisatien et publicité daus les ex-voto gréeo-romains’>, Rev.arch., 2,1983, 281-300. C. LelIa, «Anuniistrazione eculti localien etA tardo-iinperialc. 11 caso della Gallia», Problemi di religione romana, RS!, 96, 3, 1984, 1001-1024. MA. Galosi, FeriaeLatinae: una festa romana nello sfondo diana secietti pastora/e. Roma 1985. Kl Shelton, «The Esquilinetreasure: ¡he nature of ¡be evidence», Amer. J. Arc/t., 89, 1985, 147-55. MF. Huifa, «II concetto di ‘>feriae” edi “feriale’ nel mondo antico e moderno”, CCC 7, 1986, 245-259. C. Nicolet, «La Table d’Heraelea et les origines da cadastre remain», L’Urbs. Espace arbain e! itistoire. Roma, 1987, 1-25. A. Valvo. «Lapides profaneis intus sacrum. Alcuni osservazioni interno a CIL 12. 1486», Aevam, 61, 1, 1987, 113-122. L. de L¡gt, P.W. de Neeve. «Ancient periodic Markets: Festivals and Fairs», At/tenaeum 66, 1988, 391-416. M. Massenzio, «II rapperto economia-religione nel pensiero di A.Brelich», SMSR 54, 1988, 283-288. M. Goodman, «Neiva, the fiscus Judaicas and Jewish identity», JRS, 79, 1989, 40-44. L. Na~ljo, L ergent et les affaires ti Reme des origines ea fi siécle av.J.C., Paris 1989. N.K. Rauh, Tite Sacred Bonds of Commerce. Re/igion, Economy, Trade ami Society at Hellenistic ami Reman Delos 1 66-87 SC, Amsterdam 1993. M. Aberson, Temples vottfs et bulin de gaerre dans la Rome repablicaine, Roma 1994. F. Catalil, J. Seheid, «Le 160 5. MONTERO -5. PEREA thesaurus de Sora”, RN, 36, 1994, 55-65. A. Santiemma, “L’Economico nella prospettiva MinComparativeResea rcit, Roma storico-religiosa di Angele Brelich», Tite Notion of ~Religion 1994, 721-731. DI. Gargola, Lands, Laws ant! Gods: Magisírais ant! Ceremonia in tite Regalation of Public Lands in Repablicen Reme, Carolina, Univ.Press, 1995. C. Riccí, «L’affranchi imperial T. Flacius Euschemen et le fiscus ludaicus», RE.! 155, 1995, 88-95. J. CaWet (cd.), «Le trésor, de l’antiquité á l’épeqae romaine: bases de la recherche actuelle et élements de probl¿matique», en J.P. Caillet (ed.), Les trésors de senctuaires, de l’antiqaité ti l’époqae romaine, Paris 1996, lss. C. Buenacasa Pérez, «La constitución y protección del patranonio eclesiástico y la apropiación de les santaarios paganos por parte de la Iglesia en la legislación de Constancio 11(337-361)», Pyrenae 28, 1997, 229-240. -‘EVERGETISMO

EFIGIES: 3M. Ramos Crespo, «Pilae’, efigies’ y ‘maaiac’ en las Compitalia remanas”, Helmantica, 39, 1988, 207-222.

EGIPTO ROMANO (Religión en): E.A.W. fludge, Egyplian Magic, London 1899 y 1975. M. Rostovtzeff, «Kleinasiatische und Syrische Gótter im rómischen Acgypten”, Aegyptus. XIII, 1933, 493ss. A.C. Lcd, «Hadrian as King of Egypt’, Tite Namismatic (‘itronicle ami JoarnatoftiteRoyalNam.Soc., 8,1948,30-38. Hl. ¡IdI, CulIs ami Creedsin Graeco-Roman Egypt, Liverpool 1957. J. Schwartz, «Nouveaax apergus sur l’Egypte au temps de Marc- Auréle (161-180)”, Anc.Soc,, 4, 1973, 191-197. W.J.R. Riibsam, Gólter ant! Kalte in Fa<1am wáhrenddergriec/tishrómiscit-byzantiniscitenzeit, Bonn 1974. F. Dunand, Religionpepa/aire en Egypíe romaine, Les terres caites isiaqaes da Masée da (‘aire, Leiden 1979. J.E.G, Whitehorne, «New light en temple asid state in Reman Egypt», J. Reí. 1-cAsI., 11,1980-1,218- 26. F. Dunand, “Calte royal et culte imnpérial en Égyptc. Continuité et raptares”, en Das rómiscit-byzantiniscite Ágypten, Mainz 1983. N. Lewis, «Life in Egypt ander Reman míe”, La memoire des sables: la de en Egypte soas la dominatien romaine, Oxford, 1983, Paris 1988. L. Kakosi, «Das Ende des Heidentams in Ágypten”. Graeco-Ceptica. Grieciten ami Kopten. Saaíe 1984, 61-76. J .-C. Goyon, Les dieta-gardiens ef/a gen?sede temples: (d ‘apr~s les tales égyptiens de lépoque gréce romaine): les soixente dEr/fea et les soisante dix-sepl dieta de Pitarbaetitos, 1-II, Cairo 1985. P. Grandet. «Les songes d’Atia et dOctavias. Note surles rapports d’Auguste et de l’Egypte», RHR2O3, 1986, 365-379. Manfrediní, «Ottaviane, l’Egitto i seaatori e l’oracalo», Labee, 32, 1986, 7-26. D.J. Tho¡npson, Mempitis anderlite , Princeton 1988. L. Kakosi, Zauberei im Alíen Agypten, Budapest 1989. E. Bernaud, «Le cuRe tAu lien en Basse Egypte daprés les documein grees», DHA. 16.1, 1990, 63-94. E. Burkhalter, «Les statuettes en bronze d’Aphrodite en Egypte remaine d’aprés les decumentspapyrelogiqucs», RA, 1990, 51-60. MT. Derchain-Urtel, «Ágypteningriechisch- réiniseher Zeit. Tradition und Wandlaag», ZA ESA, 217, 1990, 111-119.0. Gerael, ., «Thegeds ef¡be north-westcoastofEgyptintheGraece- Reman period”, MEFRA, 103, 1, 1991, 91-104. 5. Cauville, É. Aubourg, P. Deleuze, A. Leclere, «Le temple d’lsis A Dendéra», BSFE. 123, 1992. 31-44. PM. filare. «‘¡‘he temple of Jupiter Capitolinas at Arsínee asid the imperial culo’, en A. Bflllow-Jacobsen, cds., Proc, 2Oth ¡nl. Congr. Papyr. Copenhagen 1992, Copenhague 1994, 550-554. 1. Hofmann, ‘, ANRWII.18.5, 1995,3092-3143. H. Ucinen, «Verstufen und Anflinge des Herrscherkultes im rómisehen Agypten», ANRW 11.18.5, 1995, 3144-3180. J.C. Grenier, «L’Empereur et le Pharaen», A/VRWII.18.5, 1995, 3181-3194. 0. Bonneau, «La divinité du Nil seas le principat en Egypte», AARWII.18.5, 1995, 3195-3215. U. Dunand, «Pnatiques et croyances funéraires en Egypte romaine», ANRW [1.18.5, 1995, 3216-3315. L.H. Corcoran, «Evidence fer [he Survival of Pharaenic Religion in Reman Egypt: me Portrait Mummy», ANRW 11.18.5, 1995, 3316-3332. R.K. Rkner, «EgyptianMagical Practice under ¡he Reman Empire: ¡he Demetie Spells and ¡beir Religious Context”, AA’RWII.1$.5, 1995, 3333-3379. S. Pernigotti, «La magia copla: i testi», ANRW 11:18.5, 1995, 3685-3730. -AEGYPTIACA. -ISIS -‘MAGIA -SERAPIS.

EJÉRCITO (Religio exereitus romanorum): A. von Domaszewski, «Dic Religien des Rémisehen Heere», West.Zeit.fiÁr Gescitichte ant! Kunst 14, 1895, 1-128 = Aafsátze zar rómiscitenHeeresgesciticitte, Darmstadt 1972, 82-204. Ch. Renel, Ca/les milileires de Reme. Les enseignes, Paris 1903. W. Rist, Die Opfer des rómisciten Heeres, Túbingen 1920. AS. Hee>., «Rosaliae sigaoram”, Harv. Titeol. Rey, 30, 1937, 5-35. ¡.A. Richmond, «Reman legionaires at Cerbridge, ¡beir supply-base, temples asid religious cults”, Arcitaeolegia Aeliana, 21, 1943, 127-224. W. Derichs, Herakles, Vorbi/d des Herrschers in der Antike, Kóln, Diss. 1950. AD. Nock, «The Reman Army and ¡be Reman Religieus year», HTitR, 45, 1952,187-252. A. Chastagnol, Lapréfecture urbaine ti Rome soas le bas-empire, Paris 1960. 5. Tondo, «11 Sacramentuin militiae nell’ambiente culturale romano-italico”, SDHI, 29. 1963, 1-223. iP. GuIIiam, «me Reman Military Feriale”, Hl!? 47, 1954, 183-196=Roman Army Paperv. Amsterdam, 1986. 123-136. J.C. Richard. «Les aspects militaires des funérailles impériales», Mel.Arch.Hist. 78, 1966, 313-325. 5. Tondo. «Notae salsacramentam militiae”, SDHI 34, 1968, 383ss.C. Martin, «The Gods of ¡be Imperial Army”, Histoty Today, 19, 1969, 255-263. M. Henig, <‘me veneratien of Heroes in the Reman Army», Britannia 1, 1970, 249-265. J. Fitz, Les Syriens ti Intercisa, Braxelles 1972. AM. Monrinho, «Ara a Japiter Depulsori dedicada por un veterano da legio VII Gemína», Rev.da Faculdade de Letras de Porte 3,1972, 327-331. H. Ankersdorfer, Síadien zar Religion des rómisehes Heeres von Augustas bis Diokletian, Konstanz 1973. E. Birle>., «Cehers 1 Tungrorum and ¡be Oracle of ¡he Clar-ian Apello», C/tiron4, 1974, 511-513. E. flirley. «The Religión of¡be Reman Anny: 1895-1077», AATRWII.16.2, 1978, 1506-1541. M.J. Oreen, A Corpus of Small (‘alt Objects from tite MilitaryAreas ofReman Bltain, London, BAR Brit.Ser. 52. .1. Helgeland, «Reman Army Religien», ANRWII.16.2, 1978, 1470-1505. MP. Speidel, Pie Religien of Iuppiler Dolicitenas in lite Roman Army, Leiden 1978. J. Helgeland, «Christian antA [he Reman Army from Marcas Aurelius te Cosislantine», ANRW, 11.23.1, 1979, 724-834. J. Kolendo, «Le róle ñu primus pilus dasis la vie religieuse de la légion, en rapport avec quelques inseriptiena des principia de Novae», Arciteologia, 31, 1980, 49-60. M.P. Speidel. Mititras-Orion: GreekHero ami Roman Army God, Leiden 1980. W.E. Kaegi. Army, society ami Religion in Byzantiam, London 1982. J.-C. Richard, «“M. Laetoriusprint pili centurio”: á propos de la dédicade du 162 8. MONTERO -8. PEREA temple de Mercare>’, en V. Lanternari et al., Scritti in memoriadi A. Brelich, Han 1982, 501- 9. A. Johnson, Reman Forís of tite First ant! second Ceníaries AD. in Britain ami tite German Provinces. New York 1983. II. Goette, «Corona spicea, corona civica asid Adíen’, AA 1984, 573-589. S. Rinaldi Tufi, “Stele di un navigater daimata”, Studi Llireglia, Roma 1987, III, 97-100. 5. Rinaldí Tufi, Militari romani su Reno. Liconograpitia degli ‘síehende SoMaten’ nelle síelefanerarie del ¡ sec.d.C., Roma 1988. MP. Speidel, A Diniltrova- Mliéeva, ‘.nes, “The Romanizaion of Religion in ¡he Aaxilie of te Reman Imperial Army from Augustas te Septimius Severas”, Brilannia, 24, 1993, 141-157. MP. Speidel, «Cominodas the Ged-Emperor and the Army», JRS 83, 1993, 109-114. 0. Stoll, «Dic Genien von Niederbeiber. Zar Skalpturcnausstattang rómiseher Militáranlagen”, Bit. LMB, 1993, 77-80. MG. Abranizon, «Les caltes de l’armée romaine ct leur représentation daus le monnayage dc l’épeque impériale», Pr. Magnil. 1, ¡994, 78-85. C. flustan>., «Augaste, lestemples de Mars Ultor et les enseignes de Crassus», RSAnl., 24, 1994, 93-98. A. Bresson. T. Drew-flear, C. Zuckerman, «Une dédicace de primipilaires 1 Novae pean la Victoire impéniale», An. Terd., 3. 1995, 139-146. L. Ilakker . “Figlirliche Bronzen und Beneficiarier-lnschrifft: Neufunde ausAusgusta Vindelicum, Sladt Augsburg, Schwaben”, Arcit. Beyern, 1996, 115-119. OL. lrb>.-Massie, “The reman army asid ¡he cult of ¡he Campestres», ZPE, 113, 1996, 293-300. 5. Perea, «Asociaciones militares en el Imperio romano (s. 11-111) y vida religiosa. 1» ‘¡la, Revista de Ciencias de las Religiones 1, 1996, 149- 175, y (II), lía 2, 1997, 121-140. 8. Perea, «Un aspecto de la religión romana: los ‘ritos de purificación’ de la Marina de guerra”, Revista de Histeria Naval 58, 1997, 39-53. 8. Perea, «Baños para los soldados y el culto de Fortuna” en Mi. Peréx (cd.), Termalismo Antiguo. Actas dell Congreso peninsular, Arnedillo (La Rioja), 3-5 octubre 1996, Madrid 1997, 149- 167. 8. Perea, <‘Baioli, Signiferi», Latomas, 57, 1998, 874-880. -tGUERRA -»HORIJS -M11.ITIA CHRiSTI -.NAVEGACIÓN —»SIGNA MII.rrARlA -TRIUNFO. Romana Religio / Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 163

ELEUSIS (‘EXevo¿c): Ch. Picard, «L’eleusinisme á Reme au temps de la dynastie Julio- Claudienne», REL, 28, 1950, 77-80. Ch. Picard, «La patére dAquilée et ¡‘eleusinisme A Reme aux débuts de l’époque impériale», AC, 1951, 351ss. G.E. Mylonas, Eleasis ant! tite Eleasinian Mysteries, 1961. R. Bernhardt, «A¡ben, Augastus und die Eleusinisehen Mysterien», AthMitt. 90, 1975, 233-237. A. Motte, «Silence et secret dasis les mysteres d’Eleasis», Les rites d’initiatien, Loavala-la Neuve, 1986, 317-334. L.J. Alderink, «The Eleusinian Mysteries in Reman Imperial Times», ANRW 11.18.2, 1989, 1457-1498. K. Clinton, «‘¡‘he Eleusinian Mysteries: reman Initiates asid Benefacters, Secosid Century SC. te AD. 267», ANRWII.18.2, 1989, 1499-1539. K. Clinton, «Hadrian Constribation tedie Renaissance at Eleasis”, ProceedingsXBritisitMaseum Class.Co/loquiam, London, 1989. T. Duquesne, Demeter, Anubis ami tite Eleusinian Mysteries, Oxford 1990. R.F. Heale>.,

Eleasinian sacnfices iii tite Atitenian /aw cede, New York - London 1990. K. Clinton, Mytit ant! (‘alt. Tite Iconography of tite Eleasinian Mysteries, Atenas 1992. C. Antonett¡, «La centralitA di Eleusi nellideologia panellenica adrianea», Ostreka 4, 1995, 149-156. V. Magnien, ¡ Misteridi Eleasi, 1996. R. Turcan, «Coré-Libéra? Eleusis et les derniers paTens”, CRAJ, 1996, 745-764.

ELIO ARÍSTIDES (Religión de/en) (HXÍw Apoxrd&¡c): AS. Festugiére, Popular piety: Ae/ius Aristides ami Asclepias, Personal religien ameng tite Greeks, Berkeley 1954. CA. Hehr. Aelias Aristides ami Tite Sacred Tales, Amsterdam 1968. A.J. Festugiére, Aelius Aristide. Discears Sacrés. Réve, religion, medicine au 11 sUc/e epr~s J.C., Paris 1986. HL. Martin, «Aclius Aristides asid ¡be Technology of Oracular Dreams”, HistericalReflections 14, 1987, 65-72. N. Méth>., «Réflexiosis sur le théme de la divinité de Reme: á propos de lÉ/oge de Reme d’Aelias Aristide», Latomas, 50, 1991, 660-668. M. II. Quel, «Parier de soit peur louer son dieu: le cas d’Aeius Aristide», en MF. Baslez el el., Linvention de t’aatobiographie <¡‘Hesiode ti Sainí Augastine, Paris 1993, 211-51. SM. Cortés, Elio Aristides, Madrid 1995. -ASKLEPIAEIA —»CURACIÓN —ESCULAPIO -CRACIJLOS -»StJENOS.

ELISA: E. Griset, «La leggenda di Asma, Didone cd Enea”, RSC 9, 1961, 302-307. P. Heuze, «La mort et lagenie d’Elissa-Didon”, Caitier desÉtudesAnciennes 25, 1991, 189-193.

ELPIS (‘EXng): II. Versnel, «Faith, hope asid worship. Aspects of religicus menlality in ¡be Ancient World”, en Síadies in Greekant! Reman re/igien (ed.H.S.Versnel), Leiden 1980, 84. -»SPES.

EMILIO PAULO: J. Liegle, «L. Aemilius Paullus alsAugur Maximas im Jalire 160 und das Augarium des Heils”, Hermes 77, 1942, 249-312.

EMPERADORES (Política religiosa) W Hartke, Romiscite Kinderkaiser, Berlin 1951. J. Heaujeu, “Politiqae religicuse et prepagande numismatique seas le Haut-Empire», Mélanges A. Piganiol, 111 Paris 1953, 1529-1540. C. Vatin, «Les emperears da IV siécle A Delphes», BCH, 86, 1962, 229-241. EM. Smallwood, Tite jews under reman rule. From Pompey te Diocletien, Leiden 1976. J. Straub, «Reflexien sar le religion et pelitique auz temps du Bas- Empire”. Transformationset Cenflicts aa IVsi?cle, Benn, 1978, 127-133. P. Keresztes, «The 164 5. MONTERO -8. PEREA

Imperial Reman Government and ¡be Christian Church. II From Gallienus te ¡be Great Persecation»,ANRWII.23.1, 1979, 375-386. E. Smadja, «L’empereuret lesdieax enAfriqac remaine”, DHA, 11, 1985, 541-556. J.J. Hatt, «Les deux seurces de la reigion gauleise et la politique religieusc des empereurs remains en Gaule», ANRWII.18.1, 1986, 410-422. 5. Montero, Política y adivinación en el Raje Imperio Remano: emperadoresy harúspices, 193

D.C. - 408 D.C.), Bruselas 1991. D. Potter, Propitets ant! Emperors. Human ami Divine Autitority from Augastus to Pieodosias, London 1994. -‘Ver entradas de los emperadores o de las dinastías y -APOTEOSIS -{2ONSECRATIO, —‘CIlITO IMPERIAl., -.FIINERALES IMPERIALES.

EMPERATRICES Y PRINCESAS: J. Aymard, “Vénus ct les impératrices seas les derniers Antonins», MEFRA 51, 1934, 178-196. R.D. Weigel. “Juno Regina and ¡he Reman Empresses», Jeurnal of tite Soc. ¿

ENDOTERCISUS: MEIl. Hermans, ~

ENEAS (Aeneas j>: R.H. Klausen, ¿.. A eneas, Sicily ami Reme, Princeten Ni 1969. M. Guarducci, «Enea e Vesta”, Róm.Mitl. 78, 1971, 73-118. P. Boyancé, «Les origines de la légende troyelmc de Reme”, Éíudes sur la religion remaine, Roma 1972, 153-170. iP. Brisson, «Le peiux Enée”, Latomus 31, 1972, 379ss.W. Fuchs. «Dic Eildgcschichte der Fluchí des Aencas», ANRWI.4, 1973, 615-632. T. Corneil, “Aeneas ans ¡he Twins: the Developraení of lite Reman Feundatien Legeod”, Proceedings Cambridge Piti/.Sec. 21, 1975, 1-32. L.R. Kepple, ‘

Aeneas”, AJP, 97, 1976, 344-360. Ti. Corneil, «Acncas’ arrival la ltaly», Liv. Class. Montit, 1977, 77-83. R. Chevalier, «Les avatars d’Enée depuis la derniére guerre mondiale», ¿.-Mo>.aers, Enée el Laviniam. A propos de décoavertes archéologiqaes récentes, Bruxelles 1981. G. Dur>.- Mollaers. “Ence et Lavinium. A propos des décoavertes archéologiqucs récentes», Col Letemus, 174, 1981, 198-205. R. Turcan, «Enée, Lavinium et les treize autels. En marge dun livre récent», RHR 200, 1983, 41-66. J. Elsner. Enea nel Lazio: archeologia e mito. Romc 1981. R.J. Quitter, Aeneas und die Sibyl/e. Die rituallen Motive im schsten Bucit der ¿

ENNIO (Religión de/en): MS. Salem, «Ennius asid ¡he lsiaci Ceniecteres», JRS 38, 1938, 56-59. E. Radian, «Ennius andhis friends», EntretiensFoandation Herdí, Gen¿?ve, 1972, 183- 195. 5. Timpanaro, «Ajicera su Ennie e le lacrime di Omero», RFJC, 199, 1991, 5-43. K.J. fleloch, «Dic Sonnenfuisternis des Ennius usid dervorjalianische Kalender», Hermes 57, 1992, ll9ss. Ci. Classen, «Esinius: ein Frereder la Rem», Gymnasium 99, 1992, 121-145.

EPÍTETOS: M. Santoro, Epititeta Deoram in Asia Graeca. Culteram ex auctoribas Creacis et Latinis, Milano 1974.

EPONA ( Eirova): CL. RálutA, “Reliefvotifdedicat Eponei descoperit la Razboieni-Cetale / Rehef votil censacré ‘a Epona d6couvert ‘a Razboieni-Celate”, SCIVA, 41, 1990, 83-85. 8. Boucher, «Epena”, LIMC, V, 1990, 985-999. M. Euskirchen, «Epona», BRGK, 74, 1993, 607-838. J.J. Thévenard, «Un sanctaaire dEpena”, Arcitéologie. 302, 1994, 6-7. M. Euskirchen, «Die Góllin Epona. Denkmáler im Rheinischen Landesmuseam», Rit. LMB, 1996, 32-36. G.L. lrb>.-Massie, «The reman arlny asid ¡be cult of the Campestres”, ZPE, 113, 1996, 293-300.

EQUIRRIA: J. Loicq, «Le témoinage de Varron sar les Ecurria”, Latomus, 23, 1964, 491- 501.

EQUUS OCTOBER: G. Durnézfl, «Le sacriuice humain de 46 ay J.C.”, REL 41, 1963, 87- 89. 6. Devereux. «The Equas Octeber Ritual Reconsidered», Mnemasyne, ser.IV, 23, 1970, 297-301. J.H. Vangaard, «The Octeber ¡-terse», Temenes 15, 1979, 81-95. C. Anipolo, «La cittá arcaica e le sae feste. Dae ricerche sal Septimonium e sull’Equus Octeber», Arcizeo/ogia Laziale 4, 1981, 233-240. CE. Pascal. «October Horse», HSCPh 85, 1981, 261-291. 6. Radke, «Equas October», Latomas, 49, 1990, 343-351.

ERICTONIO (EpexOeÍc, Ep¿~6eó~, Ep,x&órLo~): R. Gordon, «Lucans Erichto”, en M. Whitby, Fiemo Viater: Classical EssaysforJ. Bramble, Bristol 1987. 231-241. V. Kron, «Ereedicus», LIMC, IV, 1988, 923-951. R.M. Danse, «Lanticosmo di Eritto e el capovelgimento dell’lnferno virgiliano (Lucano, Phars., 6, 333 sgg}’, MAL, 3, 1992-1993. D. flaud>., «Em Kultobjekt im Kontext: Der Erichthonios-Korb in Ovids Metamorpitesen», WS, 106, 1993, 133-165.

EROS (Epoxfl: A. Nygren, Eros e! Agap¿=.La Notion Citrétienne de lAmear el ses transfermations, 3 veis., Paris 1944-1952. M. Grant: Eros in Pompeir tite Secrel Roems of tite Nalional Museum, New York 1975. 5. Pasee, Eros. Le figura e il culto, Genova 1977. 1. Pigeaud, «Le réve éretique dans I’Antiqaité gréco-romaine”, Litíeratare, medicine, secieté, 3, 1981, 10-23. D. Gillis, Eros ami tite Death in tite ¿,, LIMC, III, 1986, 942-952. N. Blanc, F. Gur>., “Amor, Cupido”,LIMC, III, 1986, 952-1049. A. Herniar>., H. Cassiniatis, R. Vollkom¡ner, «Eros”, L(MC, 111,1986, 850-942. 1. Krauskopf, «Eros (la Etruria)”, LLMC IV, 1988, 1-12. M.J. Edwards, “Gnostic Eres and Orphic Themes», ZPE, 88, 1991. 25-40. 5. Perea, J. Romero, «Un Eros/Cupido de bronce procedente de Resines de Vidriales (Zamora)” Boletín Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 167

del Seminario de Arte y Arqaeolegía 57, 1991, 251-258. G. Vanotti. L’altre Enea: la testimonianza di Dionigi di Alicemase, Roma 1995. 1 .N. Roben, Eres romain, Paris 1997.

EROTISMO: D. Gourevitch, «Quelques fantasmes érotiques et perversions d’ebject dasis la litterature gréce-roniaine”, MEERA 94, 1982, 823-842. -*BACANALES.

ERRIAPUS: M. Labrwjsse, «Un santuaire rupestre galle-romain dana les Pyrénees», Mel. (‘it. Picard II, RA, 1949, 481-521. D. Non>., «Le dica Eriapus dévoilé» ZPE 43, 1981, 243- 248. C. fifllod, «Erriapus”, LIMC IV, 1988, 12-13.

ERUMUS: R. Volkominer, «Erurius, Erario”, LIMC IV, 1988, 13.

ESCEPTICISMO: 1. Ileaujeu, «Les constantes religieuses da seepticisme, Hommages á M. Renard, Bruxelles 1969; 61-73.

ESCIPIONES (Religión 1 Política religiosa de los): P. Fraccaro. 1 processi degli Scipioni. Pisa 1911. J. Ainard, «Scipionl’Africainetles chiena da Capitole”, REL 1954, 111-116. G. Maurach, «Africanas Majer und die Glaubwiirdigkeit der Somnium Scipionis”, Hermes 92, 1964, 299-313. ¡-III. Sehullard, Scipio Africanus:Seldier ant! Po/itician, London 1973. A.E. Astin, Scipio Aemilanas, Oxford 1967. H,H. Schullard, Tite Etrucans ant! Reme, London 1967. F.W. Walhank, «‘¡‘he Scipionic Legend». Proc. Cenit. .F’hilol. Soc., ns. 13, 1967, 54- 69. E. Rawson, «Scipio, Laelias, Furias and ¡be ancestral religien”, JRS, 63, 1973, 161-174. R. Seguin, «La religion de Scipion l’Africain”, Letomas, 33, 1974, 3-21. E. Gabha, «P. Cornelio Seipione Mricano e la Ieggenda», Atitenaeum 63, 1975, 3-17. L. Cica, «L’originalitá del teatro di Terenzio aJia luce della nueva estetica della politica del circolo seipionico», Senda/ion 1, 1978, 73ss. A. Grilii, «Numa, Pitagera e la politica antiseipionica», Re/igione e politice nel mondo entico, Milano, 1980, 186-197. M. Jaczynowska, «La genesi repahblicana del culto imperiale. Da Scipieae l’Africano a Giulio Cesare», ~4titenaeam,73. 1985, 285-296. 1. Paladino, Falalis dux. iiominifatali efigli de//afortuno da Scipiene ad Augustc,Roma, Diss.Dottorato, 1987. N. Barti, ‘

ESCLAVOS (Religión de los): E. Hermann, Bibliographie zar Antiken Sklaverei, Boeham 1983,2 veIs. • M. Hadas. «Vestal Virglas and Ranaway Siaves”, Ctass.Weekly, 24, 1931, lO8ss. T. Frank, «The SaeredTreasure asid ¡heRate of Manumission”,AJCPh53, 1932, 360- 363. 0. Tihiletti, «Marsyas, dic Skiaven amI dic ¡narser», Srudi in onere E.Betti, Milano 1962. 0. Dumézfl, «L’esclave romain et le Genias», Métanges L. Séder Sengitor, Dakkar, 1977, 121-130. W. Eder, SER VITUSPUBL!CA. UntersacitungenzarEntsteitung, Entwicklung ant! Fun/clion den ifeniliciten Sktaverei in Rom, Wiesbaden 1980. F. Bómer, Unlersuchungen Uber die Religionen der 5/claven in Gniecitenland ant! Romí: Die wicittigen Kalte ant! Religionen fi, Roma ¿md fin lateinisúhen Weste, Mdnehen 1981. P. Veyne, «Suicide, 1’,sc, 168 8. MONTERO -8. PEREA esclavage, capital a droit romain», Latemus, 40, 1981, 217-268. M. Mrozek, «La religion des ouvriers des mines», Ros, 70, 1982, 139-148. E. Coarelli, ‘dside capitolina. Clodio e Mercasiti di schiavi”, Alessamirie eU monde ellenistice-romano. Stadi onore A.Adrieni, Roma 1984, 461s. H. Schuk-Fallcenthal, Sk/avereiindergriechisch-rómischenAntike, Halle 1985. MCII. Duniont, «La mert de l’escjave”, La inerí, les mons... Caen, 1987, 173-186. F. ¡lAmer, «Isis und Serapis inderWeltderSklaven. Eme Nachiese>’, Gymnasium96, 1989, 97- 109. E. Kwllien, Sklaven-mentalidú ita Spiegel Aníl/cer Wehrsagerei, Stuttgart 1991. 5. Montero, «Libres y esclavos en las listas romanas de prodigios», en Hem. Profesor Presede, Sevilla 1995, 555-560. 5. Montero, «Adivinación y esclavitud en la Roma antigua”, en ‘lía. Reviste del Instituto de ciencias de/as Religiones 0, [995, 141-156. 5. Montero, «Libres y esclavos en las listas romanas de prodigios», en Islam. Profesor ¡‘reseda, Sevilla 1995, 555- 560. J.M. Serrano, «Sceleratissimas Serues Pablicus: un episodio de la vida municipal afecíando a la ‘familia publica”’, ¡¡orn. J.M. Blazquez, III, Madrid 1996, 331-344.

ESCULAPIO (Esculapius, ‘Au«Xirrc¿c): M. Guardueci, «1 predecesseri di Asclepio”, Stadi e Materia/idi SIena del/e Religioni, 8, 1932. 215-229. M. Guarducel. «Un Romano devoto dellAsclepio di Lebena: Publio Granio Rufo”, Historia, 7, 1933. 46-54. M. Guarducci, «1 rniraceli’ di Asclepie a Lebena», Histeria 8. 1934, 410-428. E. Roben, Epidauro. Paris 1935. EJ. Edeistein, L. Edeistein. Asclepius: a Collection and lnterprelaíion of tite Testimonies. Baltimere 1945. A.J. Festugiére, Popularpie!y: Aelias Aristides ami Asclepius, Persona> re/igion among tite Greeks, Berkeley 1954. A, Taffln. «Comznent en révait dans les temples dEsculape”. SAaB, 3, 1960, 325-367. M. Le fila>., «Hadrien et lAsklcpeion de Pergame”, DC!?, 100, 1976, 347-372, A. Walton, As/clepios: Tite Cali of tite Greek God ql Medicine, lthaca, N.Y., 3 veIs. 1979. 1’. Roesch, “Les ‘miracles’ d’Asklepios ‘a la époque romaine”, Médicins a medicine dans 1 ‘Antiquité, Salat-Etienne, 1982, 17 1-180. E. Sikora, ‘, Histerire, 114,1988,815.B. Forsén, E. Sironen, «Zar Symbolik ven dargestelíten [-lAnden”,Ardes, 23, 1989, 55-66. 0. Penso, Le medicina romana. L arte di Esculapio ne/lantice Roma, Roma 1989. K. I’, MEible, 76, 1992, 12-19. R. Ivanoy. “Mramorna statuja na Asklepii ot Nikopolis ad lstrttm ¡ Statuc ea Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 169

marbre d’Aselépies de Nicopelis ad Istrusir’, Ariteelegije. 34, 3, 1992, 30-35. U. Kanipmann, «Asklepios mit Omphalos la der rómisciten Reichsprágung. Zu eineln Beispiel der Beeinflussung der Reichsprágung durch Lokaimfinzen”, JNG, 42-43, 1992-1993. 39-48. E. R>’an-Gurle>., «Le sanctuaire grec de Dion”, Arcitéologia, 279, 1992, 14-23. N. Yalouris, Die 5/cuipturen des Asklepiestempels in Epidaures, Munich 1992. J. Scheid, «Epigraphie et sanctuaires gaérisseurs en Gaule», MEFRA 104, 1992, 25-40. M. Garnini, «Attestaziene del cuto di Asclepie inSicilia”, Sic. Arcit., 84,1994,113-124. L. Schwindcn, «Dic Weihinschrift flir Asclepius CIL XIII 3636 aus Trier», 17, 57, 1994, 133-145. F. Van Wonterghem, «II culto di Esculapio fra i Peligni», Anc. Sec., 25, 1994, 177-188. R. Ziegler, «Aigeai, der Asklepioskalt, das Kaiserhaus der Decier asid das Christentum», Tycite. 9, 1994, 187-212. G. Manganaro, «Asklepios e Hygieia divinitA salvatrici e protettriei della cittá a Messina»,

ZPE, 113, 1996, 82-84. 5. Perea, «Aselepio - La Serpiente Celeste» Anales de Histeria del Arte, 9, 1999. -ASI

ESENIOS: M. flohrmann, «La pareté rituelle: une appreche de la cetnnianaaté des Essénien.s», DHA, 17, 1,1991, 307-331.

ESFINGE: J.Y. Carrez-Maratra>.. «Une énigme da Sphinx: l.Metr. 130”, ZPE, 95, 1993, 149-152.

ESPEJO: M. Meslin, «Significatiens rituelles el symboliques da miroir», en Perennnitas. Studi onore A.Brelicit, Roma, 1980. 327-342.

ESQUILINO: A. Camerún, «The date asid owners oftheEsquilinetreasare”,Amer. J. Arcit., 89, 1968, 135-45. L. Gatti Lo Guzzo, II deposito votivo dalí ‘Esquilme detie di Minerva Medice, Reme 1978. K.J. Shelton, Pie Esquilme Treesure, London 1981. K.J. Shelton, «The Esquilme treasare: die natare of ¡be evidence», Amer. .1. Arch., 89. 1985, 147-55.

ESTACIO (Religión de/en): 11. Caneik, «Statius Silvae. Em Eericht fiber die Forschang seit Friedrich Vollmer (1898) (Bibliograpitie unter Mitarbeit von H.S.Van Dam», ANRWII.32.S, 1986, 2681-2726. H.J. Van Dam, «Statius Silvee. Forschungsbericht 1974-1984”, ANRW 11.34.5, 1986, 2727-2753. ~ K. Scott, «Statius Adulation of Domitian», AJPhiI 54, 1933, 247- 259. F. Sauter, Der rómiscite Kaiser/calI bei Mertial and Siatias, Stuttgart 1934. Z. Pavlovskis, «Statias asid Ihe latir Latin epithalamia”, (‘Ph, 60. 1965, 164-177. 5. Montero, «Divinidades egipcias en Estacio”, Habis 10-11, 1979-1980, 241-253. L. Bocciolini Palagi, «Enea, Scipione ci fratelli siculi (a propesito di Stat., Si/y. 111,3, 188ss.)”, Meia, 43, 1991, 199-207. D. Izlershkowitz, «Patterns of Madness in Statius’T/zebaid», JRS 85, 1995, 52-64. A.M. Taisné, <‘Stace et l’etruscadisciplina», Ceesarodunam,64, 1995,115-127. EJ. Gibbon, «Statius and insemna: allasien asid meaning in Silvae 5.4”, CQ 46.2 (ns.), 1996, 457-468. 5. Moflen Braund, «Ending Epies: Statius, Theseus asid a Mercifal Release”, PCP/Z.S, 42, 1996, 1-23.

ESTATUAS: G. Maspero, «Le doble elles stataes prophétiques”, Éíudes de mytitologie et darcheelogie égyptiennes, Paris 1893, 1, 77-91. K. Scott, “‘¡‘he Signilicance of statues in 170 3. MONTERO -3. PEREA preciows meáals la Emperor ‘uership», TAPSiA, 62, 1931, 101-124. P. Saintyves, «De l’immersion des idoles antiquesaux baignardes des statues saintes dans le Christianislne», RHR 108, 1933, 135-183. M. Rebuffat, «Les divinités da jeur sur la cuirasse d’Aagaste de P.Perte”, MEFRA, 73, 1961, 161-228. Th. Pekary, «Goldene Statuen der Kaiserzeit», Róm.Mitt. 75, 1968, 144148. Th. Pekar>., «Statuen in der Historia Augusta”, BHAC, 1968/69. Bonn 1970, 151-172. y. Fazzo. La giastificaziene delle immagini religiose dalle tarda antichitti al cristianesimo, NapoIl 1977. L. Nista, Secellum Herculis. Le scaltare del tempio di Erce/e e Trastevere, Roma 1991. A. Borchini, «A proposito di gambe e piedi increciati nella rappresentazione funerarie antiche», Atitenaeum 74, 1986, 439-452. M. Cristofaní, «Sal procesodi antropomorfizzaziene del pantheonetrusco», Miscellanee etrusco- ita/ica, 1, Roma 1993. 9-21. 3. Estienne, «Stataes de dieux isoldes’ et lieux de culte: lexemple dc Reme», Caitiers da Centre G. GloIz 8. 1997, 82-96.

ESTÉTICA: G. Ronnet, «lnteréí esthétique el religieax des Átitiopiques d’Heliodore”. Pal/as 42, 1995, 55-68.

ESTILICÓN: 3. Mazarino, «La pelitica religiosa di Stilicone”, Ril~, 71, 1938, 235-262. L. Varadi, «Stilico, proditor arcani imperii», Acta Ant. Acad. Sc.Hang. 16, 1968, 413-432. R. KelIer, Stilicite oder Gesciticitte des west-rómischen Reich von 395-408, Berlin 1984.

ESTOICISMO: B.N. Tatakis, Panétias de Ritedes, le fondateur da meyen-Steicismne. La vie et son oeavre, Paris 1931. M. van Straaten. Panétius, se vie, Les écrits el se doctrine, avec une édition desfragments, Amsterdam 1946. J. Gagé, «La propagande sérapiste et la lutte des empereurs flaviesis ayee les philosophes (stoiciens a cyniqaes)>, Rev.pitil. 1959, 73-100. E. Zeller, Stoics, Epicureans ami Sceptics, New York 1962. R. M. Wenle>., Steicism ant! its Influente, New York 1963. E. Elorda>., El estoicismo, Madrid 1972. AM. loppolo, «Lastrologia nene stoicismo antico”, en G. Giannantoni (cd.), La scienza ellenistica, Napoli, 1985, 73-91. AA. Long, Hel/enistic Philesopity, London 1986 (La fi/esq/le itelenística, Madrid 1977 y 1984), 111-203. R.J. Islankinson, <‘Steicism, Seicnce nad Divination», Apeiren, 21.2, 1988, 123-160. A.M. Ozanam, «Le mysíére et le sacré dasis le síelcisme romain A lépeque néronienne>’, BAGB, 1990, 275-288. W.K. Quinn-Schofleld, Tite Stoic idea oftite (‘ifl’, Cambridge 1991. iB. Gourniat. Les Stoiciens el >‘time, Paris 1996. -‘MUSONIO RUFO -<‘SÉNECA ESUS: PM. Duval. ‘., «Bus”, LIMC IV, 1988, 25-26. -CEI.TAS.

ETRUSCA DISCIPLINA: -‘ETRUSCA RELIGIÓN -<‘ARIJSPICINA

ETRUSCA RELIGION (Religión): A. Mommsen, «Die saecula der Etrusker», RitM, 12, 1857, 539ss. CO. Thulin, Die etrus/ciscite Disciplin, 3 veIs., Góteborg 1905-1909. (‘.0. Thulin, “Die (iótter des Martianus Capella and der Bronzerleber von Piacenza”, Religiensgesciticitlicite Versacite ami Vorerbeiten, 3, 1907. 0. Albizzati, «Qualcbe nota su demoai etruschi”, Diss. Poní. Acc.Arch., 15, 1921, 233-268. L.R. Taylor, Local culIs in Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 111

Etruria, Roma 1923. H.J. Rose, «Qn te Relations betwenn Etrascan asid Reman Reigien», SMSR, 4, 1928, 161ss. RS. Conwa>., Pie elrascan influence en Reman religien, Manchester 1931. C. Ciernen, Die Re/igion der Etras/cer, Benn 1936. 0. Devoto, Tabalae Igavinae?, Roma 1940. R. Erking, <‘Culsa und Vandi”, RM, 58, 1943, 56-57. S. Weinstock, «Martianas Capella asid ¡be Cosmie System of the Etrascan», JRS, 36, 1946, lOlss. A. Grenier, «La religion étrusqae», Mona III, Paris 1948, 3-79. R. Bloch, N. Minot, «(Ees) Thesan”, LIMC, 111, 1956, 789-797. R. Herbig, «Zur Religionund Religiositát derEtrusker», Histeria 6, 1957, 123ss. R. Herbig, GotterandDamonenderEtras/cer. Mayence 1965. D. Romeo, 1/problema etrusco nells.a.C., Messina, Diss. dactil., 1965. J. Gagé, «Les traditions mixtes del’Etrurie meridionale et les premiers chemins de l’heflenisme religicuz A Reme», RH 240, 1968, 1-32. M. Pallottino, Etrascología, Buenos Aires 1965. Biznrri-Curri, Megica Etruria, Firenze 1968. A.J. Pfiffig, Rin Opfergel¿ibde en etraskischen Minerva, Wien 1968. M. Torelii, «Senatori etruschi della tarda reppubliea e dellhnpere», DArcit., 3, 1969, 285-363. L. Honfante, «Reman triumphs asid Etraseankings: the changing face of ¡be triumph», JRS, 60, 1970, 49-66. L. Bonfante, «Reman Triumphs and Etruscan Kings: ¡be Meatúng of¡be Latin Word Triumphas”, Studies JA. Kerns, Den Haag 1970, 108-120. R.D. de Puma, «The Dioskoari en Feur Etruscan Mirrors la Midwestem Coliectiosis”. SI Br., 42, 1973, 159-170. J. Kainiio, «The Ousing of Etruscan by latin in Etruria”, SíadRomaniza. of Etruria. Acta Inst.Rem.Finl. 5, 1975, 89-245. A.]. Pfifflg, Religio Etrusca, Graz 1975. M. Torelli, Elogia Tarqainensia, Firenze 1975. Y. Roe D’Albert, «Recherches sur la prise de Véies et sur Juno Regia». Annuaire de lEcole Prat. des Reates Eludes, IVsect., 1975-1976, 1093-1 103. M. Torelli, «Glosse etrusehe: qualque problemadi trasmissione”, Mél. J.Heurgen, Roma, 1976, 100l-l008. R. Bloch, «La religión etrusca» en H,C¡I. Puech (dir), Historia de las religiones. Las religiones antiguas, Hl. Madrid 1977, 185-223. AM. Comella, 11 materiale votivo tarde di are visca, Roma 1978. E. Rawson, “Caesar, Etruria asid te Disciplina Etrusca”, JRS, 68. 1978, 132-152. A. Stibbe-Twist, «Herakles in Etrurien», Titiasos. Sieben arcitáeelogiscite Arbeiten, Amsterdam 1978, Slss. LB. van der Meer, «Jecur Placentinum andthe Orientatien of te etruscan haruspex», Bu/l.Ant.Besch., 54, 1979, 49-58. Varios, Die Góttin von Pyrgi, Tílbingen 1979. H. Rix, «Rapporti onemastici fra el pantheon etrusco e quello remano”. Cli etruscití e Roma, Allí incentro di studio itt onere di M. Pallettine, Roma 1981, 104-126. M. Torelil, ‘

(ed.), La mor!, les mons, Vaa-delñ dans le monde romain, Caen 1987, 263-277. J. De la Geniére, «Rotuali funebri e produzione di vasi a Tarquina», Ricerche scavi e prospeltive, Milano 1987, 203-208. 1. Krauskopf, Todesdamonen ami Tótengótter im verite/lenistisciten Etrurien, Firenze 1987. B. Van der Meer, Tite BrenzeLiver ofPiacenza. Amsterdam 1987. 1. Krauskopf, «Eros (in Etruria)”, UM(’IV, 1988, 1-12. D. Briquel. «Gens ante alias magis dedita religionibus. Les Éírusques el le saeré», DAGB, 1989, 247-262. C. Chiaramonte Trere, «Alcani dati sulla prassi rituale etrusca», Scienze dell Anticitilá, 3-4, 1989-1990, 695- 704. 0. Colonna, «Le iscriziení votive etrusehe”. Scienze dell’Anticititá, 3-4, 1989-1990, 875ss. B. Van der Meer, «‘¡‘he evelution of Etruscan pan¡been», Cosmos 5, 1989, 77-91. D. Briquel. «Divination étrusque et mantique grecque. La recherche d’ane origine helléniqae de lEtrasca Disciplina”, Latomus 49, 1990, 321-342. A. Maggiani, La Citimera e il sao mito, Arezzo 1990. F. Pra>.on, «Wasserkalte in Etrarien», Die WeltderEírasker, Berlin 1990, 77- 79. J.F. Ilerthet. «LEtrasca Disciplina dans les Elégies de Preperce, Tibulle et Lygdamus”, Caesarodanam, suppl. 61, 1991, 89-99. .1. Fabre-Serris, <‘Ovide et lEtrusca Disciplina», esarodanum, suppl. 61,1991, 73-88. F. Guillaumont, “Manulius et l’Etrusca Disciplina», Ceesarodunam, sappl. 61, 1991, 100-115. F.M. Massa-Pairault, «Octavien, Auguste et I’Etrusca Disciplina», Caesaredunam, sappl. 61, 1991, 5-32. D. Briquel, «Les plus religieax des hoinines”, I..alies 11, 1992, 75-81. D. Briquel, «Tacite e les Res Etruscee», Caesarodunam, 26 bis, 1992, 61-71. 0. Guillanunie-Coirier, <‘Arbres et herbe. Croyances et usages rattachés aax origines de Reme», MEFRA, 104, 1,1992, 339-371. M. Bonamiel, «Le Muse in Etruria”, Prospeitiva 70, 1993, 2-21. 0. Capdeville, ‘

—*CHII.IERA—‘CERUM -*CLAUDtO 1 -CULSU/CULSANS —<‘DISCIPLINA ETRUSCAIARUSPICINA-<‘EVAN -FUFLUNS -LASA -<‘ORIGENES DE LA RELIGIÓN ROMANA -PHERSIJ -SEflILANS -TURAN -TUCHIJLCHA-*IJSIL -VANTH.

ETRUSCOS: Q.F. Maule, H.R.W. Smith, VotiveReligienal Caere: Pro/egomena,Berkeley- Les Angeles 1959. P. Boyancé, «Les origines de la reigion remaine”, Éíudes sur/a religion romaine, Roma 1972, 1-16. A. AIIbldi, Die Struktur des veretruskischen Rómerstaates, Heidelberg, 1974. M. Torelli, Elogie Tarqainiesia, Florence 1975. A. Boéthius, Etrascanand EarlyRomanArcititectare, Harmondsworth 1978. D. Briquel, «Les Etrusques etle sacré: geas ante alias dedila religienias», et résumé daus Actes da XII?me cengr?s, Paris, 1989, 291-291. J.P. Moni, «The transfomatien of ltaly, 300-13 B.C.”, (‘AH, 8, 19892, 477-516. 0. Camporeale, «Eroi e signori nelle prime seene narrative etrusehe», MEFRA, 103, 1, 1991, 57-69. 5. Hummel, »Ettuskishe Miszellen IV», JOAI, 61, 1991-1992. D. BrkueI, «Cicéron et les Etrasques». ACD 31, 1995, 21-32. A. Naso, «Una dedica ad Ercele dallagro Tarqaiiese», ZPE, 105, 1995, 57-62.

ÉUFRATES: E. Scheele, Die Oconegrapitie der Paradiesesflússe, 1937. P.A. Février, «Les quatre fleaves da Paradis», Riv. Arcit. Crisí. 32, 1956, 179-199. M. Blanchard-Lemée, «Eufrates”, L¡MC IV, 1988, 70-74.

EUNAPIO DE SARDES: A. Baldini, Ricercite nella storie di Ranapio di Sarde. Problemi di síoriografla lerdo-pagana, Roma 1984.

EUNUCOS: AD. Nock, «Eunuchus la Ancient religion», ARW, 23, 1925, 25-33.

EUROPA (En el arte romano) (Eópóm, EIPóIrELa,EóPWIrd~I, Eópcar~; Eura, Europa): E. Zahn. Europe ant! der Stier, 1983. M. Robertson, «Europe, 1», LIMC IV, 1988, 76-92. 0. Wattel-de-Croizant, Lesmosa¡quesreprésententlemylitedEurepe (¡er-Vie sUc/es):évolatien et iníerprétation des mouifles grecs en milieu romain, Paris 1995.

EUSEBIO DE CESAREA: TV. flarnes, Constantiste aná Rusebias, Cambridge 1981.

EVAiN: 1. Krauskopf, «Evan”, L¡MC IV, 1988, 127-128.

EVANDRO (EiYcevbpo;, Evander): 0.0. Bellnul. «Evandros», L¡MC IV, 1988, 40-41. E. Fantharn, «The role of Evander in Ovid’s Fasti» Aretitusa 25, 1992, 25, 1992, 155-171.

EVERGETISMO: E. Cinerini, «Evergetismo ed Epigrafia: lavatienem la perpetuam’>, RSA 17-18. 1987-1988, 199-220. MD. Campanile, «1 sennni sacerdoti delkoinón dAsia: numere, rango e criteri di elezione», ZPE, 100, 1994, 422-426. F. Gaseé, «Evérgetas, fiestas y conciencia cívica en las ciudades griegas de época imperial”, en ¡Alvar, C. Blánqaez, y CG. Wagner (cds.), Ritual y Conciencia cívica en el Mundo Antiguo, Madrid 1995, 165-170 (= Opuscula selecta, Sevilla 1996, 347-351). 174 5. MONTERO -5. PEREA

EVOCATIO: G. Wissowa, «Evocatio>,, RE, 6,1907,1152-3. V. BasanofT, Evocatio: Elude d’un ritael militaire roi’nain, Paris 1947. J. Le Galí, «Evocatio”, Mél. iHeargon, 1, 1976, 519-524.

EXORCISMO: M. Milin, «An Exoreist en an Epitaph frem Sirmium», Síarinar, 47, 1996, 245-247. C. Noviello, «Un exorcista a Concordia? Osservazioni sa Cli. V 8708”, Aqaileia Nestra, 67, 1996, 165-172.

EXPIACION: S.C.P. Trornp, De Romanorum Pieculis, Leiden 1921. A. Ahaecberli-Hoyce, «Thc expiatery rites of 207 liC.”, TAPitA 68, 1937, 157-171. R.M. Ogilvie, «Lustrum cendere”, JRS. 51, 1961, 31-39.M. Leniosse, «Mort et lustratio A propos de DiesiCassius 54, 28, 4”, RAID, 36. 1968, 519-524. E. Albanese, «Bidental, musidas, ostiam Orci nella categoria deBe res religiesae”, las 20 1969, 3ss. J.M. André, «La notien de Pestilence A Reme: du tabea religieux ‘a llaterpretatien préscientifique», Letomus, 39, 1, 1980, 3-16. Varios, Le de/it religieáb: dans la cité antiqae. Talle Ronde Roma, avril 1978, Roma 1981. E. Mac Ram, Prodigyand expietion: e study in religion ant! pelitics in Repablican Reme, Bruxelles 177, 1982. D. Pone, «Les enterremenís expiatoires A Reme», Rey. Phil.,.57, 1984, 233-243.

EXTA: R. Schilling, «A propos des exta: ¡‘extispicine étrasque et la litatie romaine», ¡¡omm. A. Grenier, III, Bruxelles 1962, 1371 ss. J. Linderski, «Exta asid Aves: an Enunendation ir Rufmas, Origenis itt Numeres ¡¡emilia 17.2», HSPh. 85, 1981. 213-215. -BXTISPICINA.

EXTASIS: l.M. Lewis, Ecsíatic Religion, London y New York 19892. RS. Kraemer, <‘Ecstasy asid Possesion: the atracrion of Women te the (‘alt of Dionysos», HTHR 72, 1979, 55-58. K. R. Sheppard, Ecsíatics ant! Asceíics: SIat!ies in tite Funclion ofRe/igious ectivi~es for women ix tite greco-Reman World, Ana Arbor 1990.

EXTISPICINA: H. Bleeher, “De extispicio capita tria», Religiongescitichliche Vesacite ant! Vere rbeiten, 2, 1905, l7lss. J. Gagé, <‘Alpasiu, la Némesis etrusque et l’extispicium da siége de Veies”, MEFRA 66, 1954, 39-78. —<‘EXTA.

EXVOTOS: G. Scarpat. «Appuntia “l’exvotodi Nicomaco”», Epigrephice7, 1945, 123-124. M. Guarducci, «Tre cippi latini arcaici con iscrizieni votive», BalI. Comm. Archeol. Coman. di Roma, 72, 1946-1948, 3-10. R. Bloch, «Les dépets votils et létude la la religien étrusqae a remaine, REA 63, 1961, 96ss. O. Durnézil, <‘Q.X: Offrandes et dénombrement au carrefour’, Latomas 20, 1961, 262-265. P. Pensabene el al., Terrecolte votive del Tevere, Reme 1980. P. Veyne, «Titulas Praelatas. Offrande, solennisation et pablicitédaus les ex-vote gréco-romains», Rev.erch., 2, 1983, 281-300. P. Iluvelin, «Aspects reiigieax de lobligation romaine. (1: Les tableltes magiqaes et le dreit romain. II: Stipulatio, stips et sacratnentum)», en Étades ditislerire da dreit commercie/ romein, Paris 1986, 218-292. R. Teja, «Prácticas de la oferta votiva del paganismo al cristianismo. La prohibición del ‘refrigeriuni en Milán y Roma», Scienzedell Antichitá. Stoñe, archeologia, antrepe/ogia 3-4, 1989-1990, 809-815. ¡

et Osijek», 0Z21, 1991. 37-50. D. Fishwiek, «Votive offerings te tite Emperor?”, ZPE 80, 1990. l2íss. IP. Morel, «Ex-veto par trasisformation, ex-voto par destination», Mé/anges Leveque VI, Paris 1992, 221-232. MT. Onorati, «Teste votive di Palestrina: recuperi e dispersioní», MEFRA, 104, 2, 1992, 597-657. 0. De Cazanove, «Suspensión d’ex veto dans les bois sacrés”, en en Les Bois Sacrés. Actes da Celleque International de Naptes 1989. Napeli 1993, 111-126. U. Manganaro, «Figurazieni e dediche religiose della Sicilia greca e romana», ZPE, 114, 1996, 77-81. —sAcRlFIcIe -STfl’S

FABII: 1. Gag, «Quirinus fut-il le diea des Fabui?», AIélanges A. ¡‘(gante?HL Paris 1966, 1591-1605. A.W.í. Ilofleman, «Myth and histeriography tite tale of tite 306 Fabii”, Numen, 23, 1976, 210-218.

FAMA: L. Braun, «Wie Ovid sieh die Fama gedacht bat (Met. 12, 39-63)”, Hermes, 119, 1991, 116-119.

FAMILIA: E. Rawson, Titefamily in Anciení Reme. New Perspectives, New York 1966. E. Rawson, «Family Lite of tite Lewer Classes la Reme», CIPit, 61,1966, 71-83. P. Veyne, Le painetle cirqae. Socielegie itistoriqaed’un p/ara/ismepolitiqae, Paris 1976. D.P. Harrnond, «The Family Festivais of Reme». ANRWH.16.2, 1978, 1592-1603.5. Zedda, «Spiritaalitl e sagge-zza pagana nelletica della famiglia. Affmitá e differenze tra San Paele e in Cengiugalia praecepta do Plutarco», Lateranum 48, 1982. G. Franciosi, Clan gentilizio e strattura monegamiche. Contribule e/la sIena de/lafemiglia romana, Napeli 1983. SC. Ilurnphreys, Tite Family, Women ant! Deetit. Comparative Studies, London-Boston 1983. U. Franciosi (ed.), Ricercite sulla Organizzazionegentilizia romana, Napoli 1984. iP. Hallet, Fetitersant! Deugittersin Reman Sociely. Womenanálite Elite Femily, Princeton 1984. MA. Levi, «Pides, Terminas, Familia e le origini della cittá”, Religione e Ciltá. Roma 1984, 361-402. B.D. Shaw, «Latin funerary epigraphy asid fa¡niiy relatiesis io the Latee Reman Empire», Histeria, 33, 1984, 457-497. M.J.G. Gray-Fow. “Tite Wicked stepmothen’, Latomus 47, 1988, 741- 757. P. Veyne, «La famille et lameur A Reme», Annales (ESC), 1978, 35-63 = «La familia y el amor en el Alto imperio romane>’, en La sociedad romana, Madrid 1991, 169-211. JA. North, «Family strategy asid priestitoed in the late Repablie”, en J. Andreaa and H. Bruhns, Parenté el SímIégis Familia/es dans 1 antiquité, Reme 1990. 527-43. TAJ. McGinn, «Coneubinage and tite /ex Julia en Adultery”, TAPhA, 121,1991,335-375. TAJ. McGinn, «Tite SC frem Larinam and ¡be Repressien of Adultery at Reme», ZPE, 93, 1992, 273-295. C. Fayer, La familia romana. Aspetti giunidici e astliqaari. Roma 1994. —‘CONTRACEPCION -MATRIMONIo -NATALtDAI) -<‘MORTALIDAD INFANTIL SEXUALmAD.

FANTASMAS: A. Peretti, «Una steria dei fantasmi oracolanti», Studi Classici e Onienta/i, 33, 1983, 39-81.

FANUM: A. Fridh, «Sacelluni, sacrariain, fanam and related terms», Síadia Graeca etLatina Getitoburgensia 54, 1990, 173-187. -TEMPLO. 176 5. MONTERO -5. PEREA

FASCES: T. Sch~fer, ¡mperii Insignia. Se//a (arulis und Fasces. ña Reprúsentation rómisciterMagistrale, Mainz 1989.

FATA SCRIBUNDA: 5. Breemer - J.H. Waszink, «Pata Scrjbunda”, Mnemesyne 13, 1947 254-270. -NATALIDAD.

FATUM: 1. Laeroix, «Patum et Fortuna dasis l’oeuvre de Tacite», REL<. 29, 1951, 147-264. 1. Kajanto, «God and late in Livy». Ann.Univ.Turkuensis, BUamaniera. 64, 1957. 1. Kajanto, «Ovids conception of fate”, Ann. Univ. Tur/caensis, 1961, 3Sss. W. Ptitscher, «Das

rómische Fatam - Begrifí and Verwendung», AM?WII.16,1, 1978. 393-424. Varios, Viseges da Destin dans les Myíitologies, Mél.J,Duciteim, Paris 1983. A. Magris, L ‘idee del destine nelpensiere antice, Udine 1985. V. Neri, Dei, Fato e divinaziene nella letteratara latina del 1 sae. a.C.», ANRWII.16.3, 1986, 1974-2046. PH. Massa Pairault, «De Preneste ‘a VoIsññi: Mirerve, le ‘fatam’ et la constitation de la societé”, PP, 1987, 200-235. 1. Paladino, Fatelis dux. Ueminifaíali efiglí dellafortuna da Scipione ed Augusto. Roma, Diss.Dotterato, 1987. 1. Kajanto, God ant! Fale inLivy. Turka 1992. 1. Paladino, «Fatam, Faridici e Fatales daces nella Roma Repubblicana”, Tite Notion ofRe/igion in ComperativeResearcit, Roma 1994, 31 9- 325. C. Szekeres, «Contagie uná visfelalis. Einige Bemerkxmgen zu CiceTes de fate”, ACD, 26, 1990 57-61. -NEIJNA PATA.

FAUNO: ECli. Smits, Faunas, Diss.Utrecht 1946. J. Gagé, «Enée, Faunus et le culte de Silvain pelasque», MEFRA 73, 1961, 69ss. C. Johns, «Faunas at Thetford: an early Latin dcity in Late Reman Britain”, en M. Henig and A. King (eds.), Pagan Gods oral Sitrines of tite Reman Empire, Oxford 1986, 93-103. L. Lusehi, ‘

FAUSTA AUGUSTA: 1. Rougé, «Fausta, femnie de Censtantin: crúninelle ea victime?», CH 25, 1980. 3-17.

FAUSTINA/S AUGUSTMS: RA. Siater, “Diva Faustina, tite empress of Antox~irnis Pias”, NorritAmerjearnal 6, 1967, 279-280. 0. Donarini, «Tradizione cd originalita ada monetazione di Faustina Minore”, Qaat!.Tic. 3, 1974, 147-160. A. Frazer, «Re pyre of Faustina Senior», Siudies in Cla,ssicalArt ant! Archaeology te PH. von Blanc/cenhagen, New York 1979, 271-274. -‘EMPERATRICES Y PRINCESAS.

FAVENS: E. Morales, J. Gómez-Pantoja, ‘

FAVII: 14. Adam, «Dc Thanatos A Eros: le sadisme discrel de Tite-Uve”, (‘a esarodanam, 27 bis, 1994, 45-65.

FECIALES (Feriales): A. Wiss, Le droil ferial el lesfetiaux seas la repab/iqae remaine, Paris 1880. E. Santer, «Fetiales», RE, 6,1909, 2259-65. 0. Jiraní, «PaterPatratus», LF 57, 1930, 321-328. S.l. Oost. <‘Tite fetial la’u ané ¡be oatbreak of tite Jugurihine war”, Amer. 3. PitileL., Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 177

75, 1954, 147-159. i. van Ooteghem, «Le céremoniel remain dun traité de paix (Tite-Live 1, 24)”, LEC 23, 1955, 310-317. G. Duniézil, «Remarques sar le ius fetiale”, REL 34, 1956, 93-111. G. Nenci, «Feziali e aruspici in Cicerone (LegAl, 9, 21)”, PP 13, 1968, 140. 1. Bayet, «Le rite da fécial et le cernouiller magique”, MEFR, 52, 1971, 9-43. MB. Crawford, «Foedus and sponsie”, PBSR 41, 1973, 1-7. R.T. RidIey, «Reman declaratien of war», Historia, 75, 1973, 60-65. J.W. Rich, Declaring War in lite Reman Republic in tite Period of Transmarine Expan.sion, Bruxelles 1976. M. Sordi, «II giuramento della legie linteata e la guerra seciale», ¡ canali della propaganda nel monde antico, Milano, 1976 ((‘iSA 4), 160-168. Chr. Sauluier, «Le róle des pr&res fétiaax et l’applicatien dxi “ius fetiale” á Reme», Rev.Hisl.Dreit 58, 1980, 171-199. A. Magdelain. «Qairinus et le droit (spolia opima, ias fetiale, jas Quirituin)», MEER, 96, 1984, 195-237. Th. Widemnann, «me Feriales: a recensideration”, CQ, 36, 2, 1986. 478-490. T.R.S. Broughton, «Mistreatrnent of foreign legaís and ¡be Fetial Priesrs: titree Reman Cases», Phoenix 41, 1987, 50-62. C, Auliard, «Les Fétiaux, un collége reflgieax au service dii droit sacré international ea de la pelitique extérieare romaine?». en Mélanges PierreLévéque VL Religion, Paris 1992, 1-16. L. Chiorn, “Ferter Resuus. Tra l’augurium di Romolo cil pomerium di Claudio”, RPAA, 65,1992-1993, 127-153. R. Sgarbi, «A preposite del lessema latino ‘fetiales», Aevam, 66, 1992, 71-78. NG. Majorova, «Le peavoir des tribuna et le ius fetiale dans la Reme du IVe s. ay. a. e.: sur l’interprétation de lépisede de Caudiam”, IADr.P, 1, 1996, 76-79. L. Cappeiietti, «11 ¡velo dei tetiales e ¡1 concelte di civitas in Liv. lX, 45, 5-9>’, Tyche, 12, 1997, 7-13. -<‘GUERRA

FEDRO (Religión delen): L. de Maria, Le femina in Fedre. Emarginazione e privilegio, Lecce 1987.

FELICITAS: H. ErkeII, Augustas, Felicites, Fortuna. Lateiniscite Wortstudien.

FENICIA-SIRIA: 14. Du Mesnil da Buisson, Études sur le dieux phéniciens itérités par lempire momain, Leiden 1970. £78 5. MONTERO -5. PEREA

FÉNIX (4’oCpt~ -Cicoc; Pitoenix -icis): H. Castritius, «Der Phoenix auf den Aurei Hadrianas and Tacitas”, iNC 14, 1964, 89-95. R. van den Broek, Tite Myíit of tite Pitoestix according lo C(assica( ant! Early Christia.n Tro.ditiens, Leidttn 1972. L. Herrmarni. «Faux sibyllla et faux phénix seas Tibere», RBPIZ, 44, 1976, 84-88. H. Jacobson, «Tacitas and the Phoenix», Pitoenis, 35, 1981, 260-261. A. Tamrnisto, «Phoenix Felix et Tu. Remarks en the Phoenix la Reman Art», Arctos 20, 1986, 173-225.

PERALIA: J. Ruepke, «Wann feierte Ovid dic Feralia? Zu 0v. Fast.2, 567f.», MIL 51, 1994, 97-102.

FERENTINA: A. Grandazzi, «Identificalien d’une déesse: Ferentina et la lingue latine archaiqae». (RA,’, 1996, 273-294.

PERIAE SEMENTIVA.E: J. Bayet, «Les feriae sementivae et les lndigitations dans le culte de Cérés et de Tellas”, IRIJR 137, 1950, 172-206.

FERIALE DURANUM: RO. Fink, AS. bey, W.F. Snyder, “‘¡‘he Feriale Duranam”, Yale Class.Stud 7, 1940,1-122. J.F. Gillian, “Tite Roman Milirary Feriale», HTitR 47, 1954, 183- 196 =]d, Reman Army Papers, Amsterdam 1986 123-136. RO. Fink, Reman Militan’ Recevdsen Papyras, Cleveland 1971, 422-429. J. Helgelaud, «Reman Army Religion”, ANRW 11.16.1, 1978, 1470-1505. AV. Nock. <‘Tite Reman Army and the Reman religioas year”, HThR 45, 1952, 186-252 =Esseys en Religion ant! tite Anciení World, 11, 1972, 736-790. 8. Perea, «¿Por qué Vesta en el Feriale Daranam?», en Homenaje al prof Presedo. Sevilla, 1995, 579-590.

4’EPWVÓX): P. Aebiscber, «Le culte de Feronia et le gentilice Feronius», REPItE FERONIA ( 13, 1934, Sss. V. Pisani, «Peronia», Studi P.G.Rinal.di, Geneva. 1967, 163ss. D.E.M. Nash, «Feronia’,, MMC. IV, 1988, 132-133.

FERTER RESIUS: L. ChiotTi, «Fez-ter Resius. Tra l’auguriam di Romolo e u pomeriam di Claudio», RPAA, 65, 1992-1993, 127-153.

FERTILITAS: R. Vollkommen, «Feflilijas», LIMC, IV, 1988, ¶33.

FERSU (Pite vsa):J.R. Jannot, «Phersu, Pliersuna, Personna», Speclac/essper«fseíscéniques, Reme 1991, 281-320.

FICUS RUM1NALIS~ C.D. Hadzits, ~

PIDES: A. Adriani, «Traditie romana e callo della Fijes”, Stud. Rom. 4,1956. 381-389. 14. Heinze, «Fides», en Von Geisí des Rom¿rstums, t960~, 59-81. 1’. Boyancé, ‘(La mala de Pides”, ¡¡omm. di. Raye!, Braxelles 1964, 101-113. J. Perret. “Pides et la Fortuna (flor. C. 1, 35, 21-28)”, Forscitungenzar rámiscitenLiteratar. Fesí. K.Bñchner, Wiesbaden, 1970, 244- 253. P. Boyancé, «Pides et le sermesil”, Eludes sar/a religion roinaine, Roma 1922,91-103. Romana Retigio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 179

P. Boyaneé, «Pides Romana et la vie internationale», Érudes sur la religion romaine, Roma 1972, 105-119. P. Boyancé, «Les Romains, pueple de la Pides», Études sar la religion remaine, Roma 1972, 135-152. H. Versael, «Faith, hope and wership. Aspeas of religieus mesitality la the Ancient World», en Studies itt Gree/c ant! Reman religion (ed.H.S.Versnel), Leiden 1980, 84. 0. Necahiga, «Pides nella religione romana di etA imperiale», ANRW II, 17.2,1981,703-735. M.A. Levi, «Pides, Terminus, Pamilia e le origini della cinA>’, Re/igione e Ciltá. Reina 1984, 361402. 0. Freyburger, Fides. Étade sémantiqae et religiease depais les origines jasqaá l’époqae aagustéenne, Paris 1986. D.E.M. Nash, «Pides», LIMC, IV, 1988, 132-133, 133-137. A. Vaho, «Pides, foedus, lovem lapidem iurare», (ISA, 18, 1992, 115-125. C. Reusser, Dey Fidesíempel aaf dem Kapitol itt Rom und seine Ausstettung. Em Beitrag za den Ausgrabungen ant! dey Via del Mare ant! um das Kepitol, Roma (BalI. Cern. suppl.2), 1993. MA. Levi, <‘Clientela e Pides», fUL, 7,1996, 677-691.

FIDES EXERCITUS: D.E.M. Nash, «Pides», LIMC, IV, 1988, 132-133, 136-137.

FILIPO EL ÁRABE 1 Charbonneaux, «Aión et Philippe ¡‘Arabe», MEFRA 1960, 253-272. Li. Swift, «Tite Anenymeus Encemiumof Philip tite Arab», GRES, 7, 1966, 267-289. L. de Blois, “Thc Reiga of the emperor Philip tite Arabian», Te/anta 10/11. 1978-1919, 11-43. 1. Kolendo, «Plat avec répresentation da cirque lors des jeux séculaires de Philippe lArabe», BVb/. 50, 1985, 463-474.

FILÓN DE ALEJANDRíA (Religión de/en): E. Hilgert, “Eibliegraphia Pitiloniana 1935-

1981», ANRWII.20.1, 1984, 47-97. >. F. Cun,ont, «Un mythe pythagericien chez Plotin et Pitien», RPII, 43, 1919, 79 ss. Varios, AA’RW, 11.21.1, 1984, 1-759. R. Williamson, Jews in tite Hellenistic World: Phile, Cambridge 1989. B. Decharneux, «Mantique et oracles dasis l’eevre de Philon d’Alexandrie”, Kernos, 3, 1990, 123-133. C.D. Yongue, Tite works of Pitile: complete ami anabridged new apuiated editien, Oxford 1998.

FILOSOFíA: B. N. Tatakis, Pastétius de Ritodes, lefendatear da moyen-Steicisme, se vie et son oeuvre, Paris 1931. M. van Straaten, Panétias, se vie, Les écrits et La doctrine avec une édiíion desfragmentes, Amsterdam 1946. P. Vian, «La gaerre desgéasits devant les penseurs de l’antiqaité», REO, 65, 1952, 1 ss. C. Audresen. Logos ami Nomos. Die Polemik des ¡

Tithaca NY 1983. AA. Long, D.N. Sedley Tite Hellenistic Pitilosopitersí, Cambridge 1987. P.W. van der I

FÍRMICO MATERNO: Thorndyke. ‘

FISUS SANCIUS: D. Briquel, «Sur les aspects militaires du diea embijen Pisus Sancius”, MEFRA 90, 1978, 133-152.

FLAGELACIÓN: 8. Reinach, <‘La flagellatien rituelle”. L’Anthopologie 1904, 47-54. L. Feucher, «Plagellation et rites de fecondité aax Lupercales”, ARPO 83, 1976, 273-280.

FLAMEN DIAIIS: 6. May. “Le Flamen Dialis et la Virgo Vestalis. Etude de droit religieux>’. RFA, 7,1905,3-16,6. Duznézfl, «Lapréhistoire des [laminesmajeurs”, BID? 118, 1938,187-200.G. Duniézil, «Le rex et les flamines maiores”,La regalitásegra,Leiden 1959, 407-417. 6. Duniézil. «Le flamen Qairinalis aux Consualia”, REL 39, 1961, 91-93. MS. Bassignano, «II flaminato nella politica romana fino alíetá di Tiberio”, Aif 125, 1966-1967, 241-291. W. P5tscher, «Flamen Dialis”, Mnernosyne, ser.IV, 21, 1968, 215-239. E. Albanese, “11 trinectium del flamen Dialis>’, SDH) 35. 1969, 73-98, D. Fishwick, <‘Flamen Augastorum”, HStPitil 74, 1970. A. Brelich, «Appunti sal Flamen Dialis», ACD 8, 1972, 17- 21. REA. Palmer, «Livy and Jupiter’s Priest’, Homenajee ATovar, Madrid, 1972, 341- 348. A. All7óldy, FlamistesprevinciaeHispaniae Citerioris.Madrid 1973. A.W.J. Holleman. “An enigmatic Funetion of tite flamen dialis (Ovid. Fas!. II. 282) and the Augustan Reform”, Numen, 20, 1973, 222-228. MS. Bassignano, Ilfiaminatene/íeprovinceremanedeil’Africa, Roma 1974. M. Leone, «II problema del flamunato di Cesare». Síadí di storia antica offerti daglia/lievia E. Manni, 1976, 193-212. D. Pone. “Trois vers problématiques dans les Pastes dOvide: Le Flamen Dialis aux Lupercales, Latomus 35, 4, 1976, 834-838. M. Leone, “II Romana Religio ¡Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 181

problema del flaminato di Cesare», Studi.Síeria Ant. offerti E.Manni, Roma 1976, 193-212. H. Le Bourdelles, «Le flamine et le brahmane. Nature de la fectien Etymologie”, RU.., 58, 1979, 69-84. G. Martonara, «Osservazioni sal flamen Dialis”, Miscellanea di studi classici itt enore E.Manni, Roma 1980, 1449-1475. J. Scheid, «Le flamine de Jupiter, les Vestales et le géneral triemphant. Variatiosis romalaes sar le teme de la figuratien des dieux», Le temps de la véfiexion 7, 1986, 213-230. J. Marcillet-Jaubert, «Sur les flamines perpétacís de Numide», “ZPE, 69,1987.207-223. J.H. Vanggaard, Tite Flamen. A StudyintiteHistoryami Socielogy of romast Religien, Copenhagen 1988. W. Poetscher, «Flamen Dialis», Hellas ami Rom, Huldesheim 1988, 419-445. J. Sebeid, «Le flamine de Jupiter, les Vestales et le général triomphant». en Le temps de la Réfiexion 7, 1986, 213-30. E. Marco, Flamest Dialis. El sacerdote de Júpiter en la religión romana Madrid 1996.

FLAMEN CURIALIS: E. Bickel, «Beitráge zur rómisciten Religionsgesehiehte, 1. Flamen curialis and luno Curritis», RIIM 71, 1916, 548-571.

FLAMEN FURINALIS: E. Flores, «II flamen Furinalis in Ennio, Ann. 117 8k. e la dea Fama”. Int!ex, 18, 1996, 87-92.

FLAMINES: HG. Pflaum, «Les flamines de l’Afrique Romaine», en Afriqae Remaine. Scripte Varia 1, Paris 1978. L. Ladjimi Sebax, “A propos da flaminat féminin dasis les provinces africaines», MEFRA, 102, 1990, 651-585. A. Bielman, «Un nouveaa flamen chez les Helvétes», Pro Aventico. 38, 1996, 53-58.

FIAMINESANNUI: R.M. Cid López, «Les FlaminesAnnai del Norteafricano. Notas sobre la duración del sacerdocio municipal del culto al emperador», Stut!ia Hislerica 6,1988,157- 164.

FLAMINICA DIALIS: N. BoeLs-Janssen, «Laprétresseautroisvoiles», REL67, 1989, 117- 133. N. Boels-Janssen, ‘

FLAMINICAS: A. Bienian, R. Frei-Stolba, <‘Les flammniqaes da culte impérial: contribation aaróledelafenune seas l’ernpire romain”, EL. 1994,2, 113-126. L.A. Gysler. A. Bielman, «Le flaminal municipal: prétrise efficielle da culte impérial á travers les témeignages épigraphiqaes de la province des Trois Gaules», EL, 1994, 2, 93-111.

FLAMMEUM: R. Schilling, «Le flanuneam, voile sacré, voile profane”, BEL, 34, 1956, 67- 68. R. Schifling, «La voile de consécretien dasis l’ancien rit romain”, Rites, cultes et diea.x de Borne, Paris 1979, 154-165.

FLAVIO .IOSEFO (Religión de/en): L.H. Feidman, Jesepitas ami Moderst Scito/arsitip, 1937-1980), Berlin-New York 1984. L.H. Feldinan, «Postscript te ‘Josephas”’, ANRW 11.20.2, 1987, 1297-1304. Varios, ANRW 11.21.2, 1984, 763-1217. E. Trisogilo, 182 8. MONTERO - 8. PEREA

«Lintervente divino nelle vicende umane dalia steriegrafia classica a Flavio Giuseppe e ad Eusebio di Cesarea», ANBWII.21.2, 1984, 977-1104. GP. Carras, Josephas ant! Jadaism: tite sitared Judaism of Paul ami Josepitus, Oxford 1989. R. Onuse, Dreams ami Dream Reperís in tite Writings of Josepitus. A traditio-Historical Analysis, 1996. T.P. Wiseman, Deatit of an Emperor, Exeter 1991. W. Whinston, Tite works of Josepitus, Oxford 1998.

FLAVIOS (Religión 1 Política religiosa de los): K. Scott. Tite Imperial CalI ander tite E/a vians, Stuttgart-Berlin 1936. J. Gagé, “La propagande sérapiste et la lutte des empereurs flaviens ayee les philosephes (stoiciens et cyniques)”, Rev.phil. 1959, 73-100. G. Gigil, La dinastict dei secomii E/avii: Cosíantine IL Costante, Cestanzo II <337-361), Roma 1959. H. Castritius, “Za den Frauen der Flavien”, Historia 18, 1969, 492-502. St.J. Siznon, Tite Greater Officia/ Priest ofRome amier tite Y/avien ami Antonine Emperors, Chicago 1973. T.P. Wisen¡an, “Flaviasis en tite Capitel», AJAH, 3, 1978, 163-178. P. Keresztes, «The Imperial Reman Goverumení and the Christian Charch. 1 From Nero te tite Severi». ANRWII.23.1, 1979, 247-315. W. Schubert, Japiter in den Epen der Flavienzeil, Frankfurt 1984. R. Etienne, “Ces morts que len compte dans la dynastie flavienne”, La morí, les morís, Caen, 1987, 65-90. M. Torelil, «Culto imperiale e spazi urbani ir etA flavia. Dai relievi Hartwig allarco di Tito”, enL ‘Urbs. Espace urbain el histoire, Roma, 1987, 563-582. GB. Townend, «Tite Resteration of te Capitel in A.D.70”, Historia 36, 1987, 243-248. E. Gury, «La déceuverte de Téléphe á Hercalanu.m”, KJVFG, 24, 1991, 97-103. S.J. Friesen, Twice Neo/coros. Epitesas, Asia, ami tite Cult of tite E/a vian Imperial Fami/y. Leiden 1993. P. Le Roux, “Lévelution da calte impérial daus les provinces occidentales dAuguste á Domitien”, Pa//as, 40, 1994. 397-411.

FLEGÓN DE TRALLES: Cit. Guittard, “Le témeignage de Phlégen de Tralles”, Les écrivains e! letrusca disciplina. Caesarodunum, sapí. 64, 1995, 123-133. W. Hansen, Pitíegon of Tralles. Beo/c oftite Marvels, transiated with asid introduction asid comnientary by William ¡-lansen, Exeter 1996W. Hansen, Pitíegen of TrallesBoo/cofMarve/s,Exeter 1997.

FLORA ($Xú3pa, AvOouaa): P. Mingazzini. “Dae pretese figure mitiche, Acca Larenzia e Flora”,Athenaeum, 25. 1947. 140-165. T. Hackens, “Circus Florae”,Arch. Class, 30, 1961, 130-145. 14. Ho~ek, ‘

FLORALIA: T. Haekens, «Circas Florae”, Arch.C’less, 30, 1961, 130-145. i. Cels-Saint Hhlaire, «Le fenctiormement des Floralia seas la Republiquc”, DHA 1977, 253-286. -CALENDARIO.

FLORO ’, Les écrivains da deaxiéme siñcle el 1 etrusca disciplina. Caesarodanun, supí. 65, 1996, 67-80.

FLUCTUS: IT. Dyson, «Fluetus, lrarum, Flactus Curarum: Lucretian ReligiointheAeneid”, AJPL, 118, 1997, 449-457. Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 183

FOCIS: Jiménez Delgado, «Pro Aris et Focis», Helmantica, 23, 1972, 137-149.

FOEDUS: M.H. Crawford, «Feedas asid sponsio», PBSR. 41,1973,1-7, A. Vaho, «Pides, foedus, Ievem lapidem iurare”, CISA, 18, 1992, 115-125.

PONS: R. Bloch, «Pons et Tellus et la CiviltA”, MEFRA 99, 2, 1987, 563-571. E. Slmon, ‘

FORDUS 1 FORDICIDIA: J. Wbatniough, «Fez-das and Ferdicia”, CQ, 15, 1921, 108-109. L.L. Tels-de-Jong, Sur qaelques divinilés romaines de la naissance el de la propitétie, Delft 1949. -FORDtJS

FÓRMULAS VOTIVASt J. Alvar, «Materiaux peur létude de la formule sive deas, sive dea”, Numen 32, 1985, 236-273. C. Letta, «Le dedicite Dis deabasqae secandum interpretationem eraculi Clan Apollinis e la Censtitutio Antoniana», SCa, 39, 1989, 165-280. T. Derda, «Inseriptiosis with tite formula titeoa charis kevdos en Late Reman Amphorae”, ZPE, 94,1992,135-152. A. Scheithauer, «Epigraphisehe Studien zur Herrscberideolegie 1. Salvis Augustis felix... Entstehung asid Geschichte cines Formalars», ZPE, 114, 1996, 213- 226. 5. Perea, «La fórmula epigráfica deus deaue, si deus si dea y diis deabasque», Veleia 15, 1998.

FORO BOARIO: C. Bemoni, «Les enterrés vivants du Fez-mr Boarium», MEFRA 62, 1960, 133-146, C. Bémont, «Les enterrées vivants da Fez-rin Boarimin. Essai d’interprétation», MEE!?, 72, 1960, 133-46. F. Castagnoli, «11 culto della Mater Matuta e della Fortuna siel Foro Boario”. Stud. Rom., 27, 1979, 145-52. D. Briquel, «Des propesitiesis neuvelles sar le rituel densevelissement de Grecs et de Gaulois au Feruin Boarium”. REL 59, 1981, 30-37. A. Fraschetti, «Le sepelture rituali del Foro Roano», Le délil re/igieu.x, Roma, 1981, 51-115. A. Soinella Mura. Larea sacradel Foro Roano, Roma 1981. D. Briquel, «Des propositions neuvelles sur le rirael densevelissernent de Crecí er de Gaulois an Penan Bearium: A propos de Le sepeltore rituali delForo Beario», RE.L, 54, 1982, 30-37. 0. Briquel, «Des proposirions neuvelles saz- le rimel densevelissemení de Grecs et de Gaulois aa Fornir Bearium 11”, Kenlron, 2, 1986, 30-33. F. Coarelíl, II Foro Beario. Dalle origini el/afine della Republica, Roma 1988. 1. Ruggiero , «Ricerehe sul tempio di Pez-tuno nel Poro Boarie: per ana rilettuz-a del monumento», SCA)?, 94, 1991-1 992, 253-286. R. Ross Holloway, «Aedes Minervae in Foro Boario”, AJA. 97, 1993, 307. MA. Levi, “Ercole al Foro Beario e le origini di Roma>’. RAL, 7,1996, 445-449.

FORO ROMANO: H.P. Rebert, H. Marcen, «Tite Temple of Concord in the Reman Fomm», MAAR, 5, 1925, 53-77. 14. Peroni, «Per una nueva cronologia del sepolereto arcaico del Foro. Seqaenza culturale e significate sterico”, Civiltá de/ferro, Bolegna, 1960, 461-499. DE. Strong, IB. Ward-Perkins, «Tite temple of Castor ir tite Pez-um Romanair”, PBSR, 30. 1962, 1-30. 14. Brifliant, «Tite Arcb of Seplimius Severus in [he Reman Fez-mr”, MAAR 39, 1967, Sss, P. Zanker, FerumAugustum. Das Bildprogremm, Túbingen 1968. M. Grant. Tite Reman Forum, London 1970. Ch. Hulsen. 1/ Foro Romano. Storia e monumenti, Roma 184 8. MONTERO -8. PEREA

1982. 1’. Coarelil. 1/Foro Romano. L Periodo Arcaico, Roma 1983, 1993’. J.C. Anderson, TheHistoricalTopograpityoftiteimperialFera, Bruxelles 1984. F. Coarelil, it Foro Romano. ¡1. PeriodoRepubbilcano eAugusleo, Roma 1985, 1993’. M. Todd, «Fez-am and Capitoliuir la the eaz-ly empire», en E. Grew and E. Nobbley (eds.), Reman Urban Topogrephy itt Britain ami tite WesterstEmpire, London 1985, 56-66. H. Riemann, «Zum Forumstempel asid 7am untez-en Heiligtuni der Fortuna Primigenia za Preneste», BM, 93, 1986, 357ss. M. Bonneford, “Transferts de fonetiosis et mutations idéotogiques: le Capitole et le fez-am d’Auguste”, LUrbs.Espace arheist et itistoire, Roma, 1987, 251-278. E.M.C. Scoditi, Foro Romano, Roma 1988.7. Nielsen, J. Zahie, «‘¡‘he Temple of Castor asid Pollux en tite Forum Romanum. A Preíiminaz-y Report in Ihe Seandinavian Excavations 1983-1985», Acta Arciteeolegice 69, 1988, lss. Al. Ammer¡nan, “On tite origisis of tite Fez-am Romanam”, AJA 94,1990,622- 645. C. Gronne, «Pragments of AreltitecturalTerz-acottas from tite First Temple of Castor asid Poflux en Ihe Porum Romanum. A preliminary Report>’, An.Rom., 19, 1990, 105-117. CM. Ansiei, 1/foro di Cesare, Reme 1991. E. Nedergaard. «La coliocazione originaria dei Fasti Capitolini e gli archi di Augusto nel Pez-o Romano”, BCAR, 96, 1994-1995, 33-70.

FOROS PROVINCIALES: R. Etienne. 1. Piso, A. Diaconescu «Les deux fez-taus de la colonia Ulpia Traiaaa Augusta Dacica Sarniizegetasa”, RFA, 92, 1990, 273-96.

FORTtJNA: J. Strzygowski, «Die Tyche veo Konstantinopel’~, Analecto Graecíensia, 1893. 144-153. iB. Carter, «Tite cognomina of tite goddess Fortuna”, TAPitA 31, 1900, 60-68. W.W. Fowler, «Caesars Cencepí ofFortuna», CR 17, 1903. F.M. Wood, “Domitian ami thc Imperial Fortuna”, TAPitA, 73, 1943, 1-34. H. Ericsson, «Caesar ucd sela Glñck”, Eranos 42, 1944, 57-69. M. Guarducel, «La Fortuna e Servio Tullio iii un’antichissima sors», Bestt!iconti Pon!. Accat!. Rem. di Archeol. 25-26, 1949-1951, 23-32. R. De Coster, «La Fortuna d’Anuium et l’Ode 7, 35 d’Herace”, AC 19, 1950, 65-80. J. Lacroix, “Fatum et Fortuna dasis l’oeuvre de Tacite», BEL, 29, 1951, 147-264. H. Erkell, Augustas, Felicitas, Fortuna. Laleinisehe Wortstat!iest. Góteboz-g 1952. A. North. «Virtus and Fortunain Florus”, Frenos, 50, 1952, [11-128. F. Fasolo, ¡1 santuario della Fortuna Primigenia a Palesirina, Reme 1953. 1. Gagé, «Classes dage. Rites et vétements de passage dasis ¡‘ancien Latium. A propos de la garde-robe du rei Servias Tallias et de la dése Fortune”, Cait.Int.Sociol. 29, 1958, 34-64, 0. Brendel, ‘

502-558. 3. Cha¡npeaux, Fortuna. Rechercites sur le calte de la Fortane ñ Reme e! dans le monde romain des origines á la morí de César. 1. Fortuna dans la religien arcita¡que, Roma 1982. 1. Kajanto, «Notes en te cult of Fortuna», Ardes 17, 1983, 13-20. K.J. Shelton,

“Imperial Tyches”, Cesta, 18, 1979, 27-38 = AJA, 89, 1985, 153-154. D. Briquel, “A propós d’an oracle de Préneste», La divinalion dans le monde étrusqae-italiqae.iL Caesarodanam 56. 1986. ll4ss. H. R¡eniann, «Zum Forumstempel und zum unteren Heiligtum der Fortuna Primigenia za Preneste”. BM, 93, 1986, 357ss. J. Chanipeaux, Fortana, Di Les Transformationsde Fortuna seas le Répabliqae, Roma 1987. C. Grottanelli, «Servio Tullie, Fortuna e l’Oriente”, DdArch, 5, 1987, 71-110. EM. Steinby. «11 lato orientale del Foro Romane. Prepeste di lettura», Arcíos 21, 1987, 139-184. A. Ziolkowski, «Q. Latatius Cerco cos.241 andte Serles Fortanae Prñnigiiae”, Civiltá Classica e Cristiana. 8, 1987, 319-322. 1. Kajanto, “Epigraphical Evidenee of the cult of Fortuna ir Germania romana”, Latomus, 47, 3, 1988, 501-525. 1. Kajanto, «lnterpreting Fortuna Redax», Hom. iNI. Piel, Túbiagen 1988, 35-50. 0. Plácido Suárez, “11 culto di Tyche nellAtene di Erode Altice», AFLP, 26, 12, 1988-1989, 139-167. 3W. Ermatinguer, «BE., Benum Factum or Bona Fortuna?», ZPE 79, 1989, 161-162. JA. Garzón Blanco, «Los símbolos numismáticos de la Edad de Ore de les Antoninos: Felicitas, Fortuna, Hilaritas y Laetitia», Slut!ie Histerica 7, 1989, 153-162. M.A. Marié, «Virtus et Fortunaehez Ammien Marcellin. La responsabilité des dicuz et des hommes dans labandon de Nisibe et la défaite dAndrineple”, BEL, 67, 1989, 179-190. L. Anselniino, L. Ferrea, M.J. Strazzulla. «II frontone di via di 5. Gregorio edil tempio della Fortuna Respiciens sal Palatino: una nueva ipotesi”, RPAA. 63, 1990-1991, 193- 262. N. Frapiccini Alfleri, «Un brenzetto di Iside-Fertuna da Sentinum”, Picas, 10 1990, 177-197. REA. Palmee. “Cults of Hercules, Apello Caelispex and Fortuna in aad areand te reman Caule Market”, JRA 3, 1990, 234-244. 5. Wagner-Roser, «Ein’Hermerakles’- Fortana-Relief aus der Ortenaa”, A/VB, 43, 1990, 30-32. VM. Zubar, Mía. Tejster, «Un médaillon en or ayee une représentation de Fortuna et Glycon, provenant de Chersenése”, VDI, 1991. 3, 76-84. M.J. Strazzulla, «Fortuna etrusca e Fortuna romana; due cicli decerative a confronto (Roma, via 5. Gregorio e Bolsena)”, Oslraka, 2, 1993 317-349. F. Coarelil, «Iside e Fortuna a Pompei a Palestrina», PP 49, 1994, 119-129. F. Coarelli, «Iside e Fortuna a Pempei e a Palestrina», PP, 274-275, 1994, 119-129. C. Rodr(guez Alonso. “Tyche y Areté en el proceso histórico de Roma según Plutarco”, en Estudios sobre Plutarco: ideas religiosas, Madrid, 1994, 447-454. J. Champean, «Statuette de la Fez-tune tz-oavée A Bruyelle”, Vie arcit., 43, 1995, 5-12. F. Morales, 3. Gómez-Pantoja, “Un ara de Aldeaseñor (Soria)”, Ficheiro Epigrafico 48, 1995, insc.214. M. ~egvié, “Fortuna á Topuske», ARR, 12, 1995, 283-289.

FORTUNALES: J. González, «Tabula Siarensis, Ferlunales Siarenses et Municipia civium remanoram”, ZPE. 55, 1984. 55-100.

$PHN 5 Perea. «Teóaime egipcio ‘I’p~v, ‘dios que escucha, en un altar de Córdoba>’, Anales de Arqueología CordobesaS, 1997, 27-41.

FRIGIA (Religión en 1 de): P. Lambrechts, «La politique religieusedes empereurs romams. Leur attitud envers les cultes egyptiens et pbrygiea», NClio, 10-12, 1958-1962, 243-245. T. 186 8. MONTERO -5. PEREA

Ritti, «Epigrafi dedicatorie imperiali di Hierapolis di Frigia”, RAL, 38, 1983, 176-178. M. Le Glay, «Saz- l’implantation des sanctuaires eiientaux A Reme”. L Urbs. Espace urbain el histeire, Roma, 1987, 545-562. T. Ri.tti, «Oracoli alfabetici a Hierapolis di Frigia”, MRO 14, 1989, 243-286. Th. Drew-Bear, Chr. Naour, «Divinités de Phrygie», AM?WII.18.3, 1990, 1907-2044.

FRONTÓN (Religión en): E. Champlin, Frente ant! Antonine Reme, Cambridge. Mass. asid London 1980. 5. Montero, «Religión del campo y religión de la ciudad en el Epistolario de Frontón”, enL’AfricaRenzana. Atti delX convegno di siadie, Sassari, 1994, II, 757-768. B. PouLe, «Remarques sur Fronton et letrusca disciplina”, Caesaredanam, 1996, 97-99.

FRUGIFER: A. Blomart, “Frugifer: une diviité mithriaque léontocéphale décrite par Arnobe”, BID?, 210. 1993, 5-25.

FRUTOS: J.M. Blázquez, “El simbolismo funerario del del hueve y la granada en las antiguas religiones mediterráneas», en su Imagen y mito, Madrid 1977, 69-98. 0. Fasciano, «La pomme dasis la mythelogie gréco-romaine». MélangesM.Lebel, Quebec. 1980, 45-56, F. Muthinann, Die Granatapfel, Sym/’ol des Lebens in der alíen Welt, Berna 1982.

FUrIA (LEX): AH. Greenidge, “ThcRepeal of the lex Aelia Fu/la», CR,7, 1893, 158-161. W.F. Mac Don!. «Clodius and [he Lex Fu/la”, JBS, 19,1929, 164-179. GV. Sunner, «Les Aelia, Lex Fu/la”, AJPit, 84, 1963, 337-358.

FUFLUNS: J.M. Paillier, «Fafluns e Catha”, II Cenvegne Jníern, Etrusco, Fiz-enze 1989, 1271-1281. L. Bonfante, «Fufluns Pacha: [he ErruscanDienysas”.enTh. Carpenter asid CA. Paraene (eds.), Masksof D¡onysas, Ithaca 1993, 221-235.

FULOLIR: MA. Kugener. “Constantin et lart fulgural des haruspices», Rev.¡nst.pab/ique en Belgiqae, 1913, 183-189. W. Fiedier, Antiker Wetterzauber, 1931. A. Piganiol. «Sur des textes fulguratofres relatifs A la interpretation du tennere”, BSAF, 1950-1951. 14. Lefort Desylouses, «La roue, la svastika et la spiz-ale, symboles antiques du tonnereet de la feudre», GEA, 97, 1955. M. Le Glay. «Fulgur cosidita. Un lieu consacré por la foadre en Grande Kabylie», Lybyca, 7, 1959, 101-109. p. M’mgazzini, «Falgur conditure e bidental, nonché l’eximelegia del neme bidental”, Oh archeotogi ilaliani onorí A. Maiuri, Cava del Tirreni, 1965, 317-336. 1. Gagé, ‘

FUNDACIÓN DE CIUDADES: J. Le Gail, «Les rites de foadation de les vifles romaines”, BSAF. 1970 (1972), 292-307. J. Le Galí, «Rites de fendatien». Stadi su/la Cittá Etrusca e Ilelica preromana, Bologna, 1970, 59-65. P. Lévéque, «Genese de la cité, contradictions sociales et mutaments z-eligieuses”, Religione e citó. Roma, 1984, 347-360. 0. BriqueL, “1 riti di fendaziene”, en Tarqainia, ricercite, scavi e prospettive, Milan-Reme, 1987, 181-190.

FUNDACIÓN DE ROMA (RITOS DE): 1. Aymard, “Cosinnode-Hercule, fondateur de Reme”. REL 14,1936,350-364.1. Perret,Lesoriginesdela/égendedeRome, 281-31, Paris 1942. A. Brelich, Tre variazioni romane sal tema de/le erigini, Roma 1955. G. Georg¡ “La leggenda delle eriginí di Roma in un raro medagline di Adriano”, RIN 1955, 84-87. E. Magotteaux, “L’augare des deuze vautetirs».. AC, 25, 1956, 106-111. T. Dohrn, «Romulu’s Grfiindung Rems”, MDAl(R) 71, 1964, lss. A. Giardina, <‘The origins of the Reman republic”,Lesoriginesde/aRépablique romaine, 1967, 3-43. D. Briquel, «Latriplefendatien de Reme», RIÁR, 189. 1976, 145-176. 6. Piccaluga. «Fendare Roma, dornmare Caz-tagine: un mito delle ozigini»,Attil Ceng.StadiFenici e Punici, Roma 1983,11.409-424. MA. Levi, «Roma Colonia e Commodo ‘Cenditor”’, en Re/igione e Ciad, Roma 1984. 15-320. 1. Martínez-Pinna, «En temo a los orígenes de Roma», Gerión 2, 1984, 356-369. 1. Poucet, Les origines de Roma. Tradition etitistoire, Bruxelles 1985. J.D. Evans, Tite legenós of Ear/y Reme asedas Political Propaganda itt tite Roman Repablican amiAugustan Periods, Ph.Diss. 1985. F. Castagnoil, «II mundus e u rituale della fondaziene di Roma», Festschrifl G. Red/ce, M

Collection Premier Cycle, PUF, Paris, 1996. D. Briquel, «Religion étnisqae et ebristianisme». Eupitrosyne. Revista de Fi/elogie Clássica, 25, 1997, 327-335. J. Martínez Pinna, «Rhome: el elemente femenino en la fundación de Roma”, Aevam, 71, 1997, 79-102.

FUNERALES IMPERIALES (Funus imperatorwn): P. Francbi, «1 funerali ed u sepoleliro di Constantino Magno», MEFR, 26, 1916-1917, 2OSss. R. Izleidenreich, «Tod asid Triuxnph la der rémisehen Kunst>’, Gymna.siam, 58, 1951, 326ss. P. Gros, «Rites fanéraires et rites d’imnortalité dasis la liturgie de l’apethéose impériale”, Annuaire EPHE, IV sectien, 1965- 1966, Paris 1966, 477-490. J.C. Richard «Les funérailles de Trajan et le triomphe sur les Partites», BEL, 44, 1966, 351-362. J.C. Richard, «Enée, Romalus, César et les fanérailles frapériales”, Mel.Arcit.Hist. 78, 1966, 66-78. J.C. Richard. «Les aspects militaires des funérailles impériales». Me/Arcit Ilisí. 78, 1966, 313-325. J.C. Richard, «lacineration et inhamatienaux funeraillesimpériles. Histoireda rituel de l’apotheose pendant le haul-empire», Latomas. 25, 1966. 784-804. J.C. Richard, “Tombeaux des empcrearset temples des ‘divi’: notes sur la signification reigieuse des sépultures impériales á Reme”, RHR, 170, 1966, 127- 142. J.C. Richard, «Les funérailes dc Trajan et le triompite Sur les Parthes”, BEL, 44, 1966, 351-362. J.C. Richard, «Incinéz-ation et inhumation aux fanérailles impériales: histoire da rituel de lapothéese pendant le l-laut-Empire», Latomus, 25, 1966, 784-804. K. Kraft. «Der Sisin des Maasoleums des Augustus”. Historia, 16, 1967. 189-205. R.P.C. Hanson, «Tite Circumstances auending [he Death of Emp. Valeus Severas in 306 or 307», Hermatitena, 118, 1974, 49-69. E. Cizek, «La mort de Vitellius dans les Vies des doaze G’ésars de Suetone”, RFA 77, 1975, 125-130. AM. Colini. «La tomba di Nerone”, Col/Sed. 4. 1975-1976, 35-40. J.C. Richard, «Recherches sur certaisis aspects da culte imperial: Les funérailes des empereurs Romalas aax deus premiers siéclesde notre érc», A/VRWII. 16.2, 1978, 1121-1134. W. Buss, «Das Ende des Maximianas», Latomus, 36, 1978, 719ss. F. Fittschen. ‘

FURIAS: 8. Eitrem, ‘

CAnIl: M. Onaitoil, «Gabii”, PR, 36, 1981, 152-173.

GALA PLACIDIA: A. Sirago, Gal/a Placidia e la trasformazione politice del/Occidente, Leuvain 1961. Romana Religio ¡ ReUgio romanorum Diccionario Bibliográfico 189

GALBA (ReligiónlPoiltica religiosa de): M. Le Glay, “Une dédicace á Venus offerte á Caesarea par le futur empereur GaIta», Mél. offerts J. Carcopine, Paris, 1966, 629-639. 1. Sondni, «Note sulla monetazione di Gaita», RíA’, 1971, 77ss. C. Ca/ti, «U Palladio suiJe monete di Galba», Atti CERDAC 11, 1980-1981, 109-116.

GALENO: R. K¿ibert, «Das nur la arabisher ÉYberlieferang erhaltene Urteil Galeas tiber die Christen”, Orientalia, ns. 25, 1956. 404-409.

GALERUS: F. Dick, Lituas aníS Galeras, Wien, Diss. 1973.

GALERIO (Religión/Política religiosa de): P. Mastien, «Aeternae memoriae Galeri Maximiani», BEN 114, 1968, 15-43.

GALIA ¡ GALLIA (Religión en): G. Dottin, La religion des Celles, Paris 1904. ML. Sjoestedt, Dieax et itéros des Celtes, Paris 1940. E. Krúger, <‘Die gallischen und dic germanischen Dieskaren. Divasine und Dinomogetisnanss asid dic Alces”, Trier Z. 15, 1940. 8-25. A. Grenier, «Les Dioscures gauleis», RFA 44, 1942, 280. A. Grenier, «Diescures gaulois et Alces germaniques”, RFA 46, 1944, 328-329. J. Vendryes, La religion des Ce/les, Paris 1948. M. Labrousse, «Un santnaire rupestre galle-remain dans les Pyrénees”,Mel. Cli. Picard 11, RA, 1949. 481-521. E. Male, La fin da Paganisme en Gea/e, Paris 1950. E. Thevenot, «Medicine et religien aux temps Gallo-Romains», Lalomus, 9, 1950, 415-426. II. Dragendorf, «Der Altar der Roma asid des Augustas in Lagdunum», Ja/ir. Deutsciten Arch. Instituí. 52, 1957, 111-119. PM. Duval, «Teutates, Esas, Tarannis”, Étades Celtiqae, 8, 1958. J.J. Hatt, «Essai sar l’évolutien de la religien gauloise”, RFA 67, 1965, 103-114. Ji. Hatt, «Les croyances funéraires des Gallo-romaisis d’aprés la décoration des tombes”, RFA 21, 1970, 47-48. J.J. Hatt, «Les dieax gaulois en Alsace», RAE 22, 1971, 249-251. M. ClaveL-Lévéque, «Le synerétismegallo-romain: structureset finalités», Prae/ectionspatavinae, 1972, 91-134. G.M. Sanders, «Galies”, ReallexikonflirAntike ami Citristentum, 1972. 984- 1034. R. Turcan, Les religions de lAsie dans la vet/ée da Ritóne, Leiden 1972. J. Leclant, “Osiris et Galia», Studia Aegyptiaca 1, 1974, 263-285. PM. Duval, Les dieux de la Gea/e, Paris 1976. J. de Vries, La religion des Celles, Paris 1977. F. Le Ron, «La religión de les celtas» en H.Ch. Paech (dir), Historie de las religiones. Las religiones antiguas, III, Madrid 1977, 109-184. H. Lavagne, «Les dieux de la Gaule Narbonnaise: “romanité” et z-omanisaíien», Jaurna! des Savanís, 1979, 15-97. R. Carré, “CuJtes et idéologie religieuse en Gaule méridionale», Memorias de Historia Antigua, 5, 1981. 131-142. M. Gayraud. Narbonne antiqae des origines ti lafin da ¡Ile siAcle, Paris 1981. D. Nony, «Le dica Eriapus dévoilé,,ZPE 43, 1981, 243-248. R. Chevalier, «Des dieuxgaulois et gallo romains auxsaints du ebristianisme», en La patrie gauloise d’Agrippa au vr siécle. Actes da Col/oque de Lyon 1981, Lyon 1983, 283-326. iP. Drinkwater, Reman Gaul. Tite Titree Pro vinces, London y Camberra 1983. J.J. Hatt, «Apellen guériseur en Gaule, ses origines, sen caractére, les diviités qui lui son assoeiées», RA CF, 22,1983, 185-218. E. Sikora, «Le calte dEsculape en Gaule», RACF, 22, 1983, 175-183. P. Gros, «L’Augusteum de Nimes>’, Bey. arcit. de Narbonnaise, 17. 1984, 123-34. C. Letta. “Amniiistrazione e culti locali en etA tardo- imperiale. II caso della Gallia”, Problemidi retigione romana, RSI, 96,3, 1984, 1001-1024. 190 5. MONTERO -5. PEREA

E. WIII, «A propes des colennes de Jupiter de la Gaule romain», Hon¡m.á L.Lerat.Ann.Besangon, 294, 1984, 873-881. EM. Wight¡nan. Oallia Belgica. London1985. J.L. Brunaux, Les Gauleis, sanclucireset riles, Paris 1986. P.-M. Duval, 0. Pinault Recueil des inscr4níions gauloises III? Les ca/endriers, Paris 1986. JI. Hatt, «Les deux soarces de la religion gauleise et la pelitiqae religicuse des emperears ro¡nains en Gaule», ANRW 11.18.1, 1986, 410-422. CIYJ. Guyonvarc’h, F. Le Roux-Guyonvarc’h, «Remarques sur la Reigien Gallo-Romaine: Raptare et Continuité”, ANBW 11.18.1. 1986, 423-455. J.M. Deinarolle, «Céramique et religion en Gaute romaine», ÁNRWtI.18.1, 1986 5 [9-541. EM. Wightman, “Pagan culis in tite prevince of Belgica”, ANRW, 11.18.1, 1986, 542-89. P. Gros, «Un programme augustéen: le centre monumental de la coletted’Arles», Jaitrb, deul. Arcit. Inst., 102, 1987. 339-63. C.J. Simpson, «Tite Birth of Claudias and the date of dedicatien of tite Altar Reune a Augustus ar Lyon”, Latomus, 46, 1987, 586-592. CH. Williamson, «A Reman kw frem Narbonne”, Atitenaeum, 65, 1987, 73-79. IL. Brunaux, Tite Ce/tic Gaals: Gods, Rites ami Sanctaaries. London 1988. P. Leveau, «Six dédicaces á des divinités indigines da Lubéron et da platean d’AAbien», ZPE, 71, 1988, 179-187. C. Richard, “Fanwm gaulois et [emple romain au vicus du gue de Scieax-en-Poiíou”, Arciteolegia, 231, 1988, 48- 53. Y. Cabuy, «Le ¡anam: temple gauleis, romain ea gallo-ro¡nain?”. AHAAB, II, 1989, 25- 37. 1. Corrocher, «Le culte de Baechas en Gaule romaine”, Arciteologie 244, 1989, 62-66. S.J. Hatt, Mytites el dieta de la Gea/e: les grandes divinités mascalines, 1989. P. Gros «Théátre et calte impérial en Gaule Narbonnaise et dasis la Péninsule lbérique», 48,4W, 103, 1990, 381-390. N. Roy¡nans, TribalSocieties in Nortitern Cual. AnAnlhrepolica/Perspective, Amsterdam 1990. P. André, A. Debat, R. Lauxerois, A. Lebot-Heliy, «Dennées neuvelles sar la Vienne agusíéenne». en C. Goudineau, A. Rebourg, eds., Les vil/es augastéennes de Gea/e, Autun. 1991, 61-77.13. Beaujard, “Cité, évéques et martirs en Gaule ‘a la fin de l’épeqae remaine», en Les fonctions des saints dans le monde occidental (IíI-XIíI sUc/e), Roma 1991, 175-191. S.L. Brunaux (cd.), Les sanctuaires celtiques el teur rapports avec le monde méditerranéen, Paris 1991. C. Goudineau, ‘

44, 1993, 481-491. D. Fishwick, «A vetive aedicala at Narbo», ZPE, 98, 1993, 238-242. R. Frei-Stolba, «Die Kaiserpriester am Altar ven Lyon», BALas.. 22, 1993, 35-54. Y. Mottier, «La statuc de bois da pon antique de Genéve: le Mercare des Gaulois”, Genava, 41, 1993, 63-66. G.C. Picard, «Y avait-il des sasictunires celtiques en Gaule remaine?», BSAF, 1993. 275-283. M.T. Raepsaet-Charlier, Diis deabasque sacrum:formulaire vet¡f el datation dans les trois Gea/es et lesdeu.x Germanies, Paris 1993. G. Conlon, L’enfant en Geule romaine, Paris 1994. C. Goudineau, 1. Fanduet, G. Couion (eds.), Les sanctaaires de traditien indigéne en Gaule remaine. Paris 1994. M. Gschad, «Inscriptiens religieases des cités des Séquanes et des Ambares. Neuvelles interprétations”, DHA. 20, 2. 1994, 155-188. Y. Le Bruxefles Bohec (cd.), L’Afriqae, la Gaule, la Religioná l’epeqae remaine. Homm. Le 01ro’, 1994. W. Van Andringa, «Cultes publies et statut juridique de la cité des Helvétes», en Reman Religion in Ge/ha Belgica ami tite Germaniae, Luxembourg 1994. 169-93. P. Aupert, R. Turcan, “Attis et Cybéle á Lugdanuin Cenuenarum (Saint-Eertrand-de-Cemminges)», Aquitania, 13. 1995. 179-192. E. Henard, «Bevidés et rites agraires ‘a l’époque galle- romaine», Caesardanum, 1995, 435-443. J.L. flrunaux, «Reigion gauloise et religion romame. La leQon des sanctuaires de Picardie», CCGG, 6, 1995, 139-161. A. Chastagnol, «L’expression épigraphique da culte impérial dasis les provinces gauleises», RFA, 97, 1995, 593-614. P. Gross, «Hercale ‘a Glanum. Sanetuaires de transitumance et développment urbain”, Ge/ha, 52, 1995, 311-331. A. Haffner (cd), Heiligti¿meruníS OpferkaltederKelten, Stuttgart 1995. l.M. Jasiello, «CIL IX 1456: una dedica a Bellena nella proprietá di Claudio in Ligures Baebianos», Arc/i.Class. 47, 1995, 303-315. J.L. Brunaux, Les religions geuleises. Rituels ce/tiques de la Gea/e indépendante, Paris 1996. 7-1. Desaye, «Die Topographie et menumesits de Dea Augusta», Revae Drómeise, 90, 1996, 171-197. M. Euskirchen, «Dic Góttin Epona. DenkmMer im Riteiisciten Landesmuseum”, Bit. LMB, 1996, 32-36. D. Fishwick, «Tite dedicatien of the Ara Trium Galiarum”, Latemus, 55, 1996, 871100. E. Sauber, <‘An Inseriptionfrem Northern ltaly, tite Reman Temple Cemplex la Badi, and Minerva as a Healing Geddess la Galio-Reman Religion», OJA, 15, 1996, 63-93. T. Derks, Geds, Temples ami Re/igioas Practices: Tite Transformation of Re/igion Ideas ami Values in Remamn Geal, Amsterdam 1997. G. Woolf, Becoming Reman: tite Origins of Provincial Civilizatien in Oaal, Cambridge 1998. -o.iÚI’rrER. Religiones orientales en Galia romana: M.J. Walters, Tite CalI ofMit/iras in tite Reman Provinces of Guate, Leiden 1974. R. Turcan, «Les religiens orientales en Gaule narbonaise et dans la vallée da Riténe”, A/VRWII.18.1, 1986, 456-518.

GALIA BÉLGICA 1 GALLIA BELGICA (Religión romana en): U.M. Lietz, ¡

GALIA! GALLIA CISALPINA: Bibhiografia aqui/eiese (Antichitá Altoadrietiche Xl), Roma 1978. • C.B. Pascal, Tite Calts of Cisalpine Geul, Bruxelles 1964. L. Pauli, Tite Alps. Acitaelo~y ami Lar/y History, London 1984. F. Fontana, Ca/ti di Aqai/eia republicana (1). Aspeti della politice in Galia Cisalpisa tra ¡II e II sec. a. C., Aquileia 1996. 192 8. MONTERO - S. PEREA

GALIENO (Religión 1 Política religiosa de): A. von Donaszewski, «Die Pompa an den Decennalien des Gallienus”, RAM 57, 1902, 410ss. G. Puglkse Carratelil, «La erial dellhnpere nell’etá di Gallieno”, PP, 2, 1947, 48-73. E.W. Merten, Zwei Herrsc/ierfeste in der Historia Aagusta. Untersacitungen za denpompee Gellienas und Aurelienas, Bonn 1968. L. de Blo’is, Tite Policy of tite Emperor Ge/llenas, Leiden, EBrilí, 1976. L. Okamura, «Jupiter, Lord of cantabra”, ¡

GALLI: A. Momigliano, «Arehigallus», RFIC 60, 1932, 226-229. 1. Richard, “Juvenal et les galles de Cybéles». RHR 169, 1966, 51-67. MC. Giammarco Raazano, “1 Galli di Cibele nel culto di ctA hellenistica», Misc.Gr.Rom. 8, 1982, 227-266. G. Sanders. <‘Les galles devant l’epinion elirétienne», Homm. ti Verinaseren (EPRO 68) III, Leiden 1978, 1062-1091. -«IBELES —‘ARCHICALLUS

GANIMEDES (I’avuísúónc, etruse. Catmite): R. Herbig, «Ganymed asid der Adíen’, Genymed, 1949, 1-9. Ii. Sichtermann, Genymed. Mythos uníS Cestalí in der Antiken Kunst, 1953. KM. Phillipsjr., «Subject and Techniqae in Hellenistie-Roman mosaics: a Gasiymede Mosale from Sieily», AhRail. 42, 1960, 241-262. Ph. Brunean, “Ganyméde ci laigle: iniages, caricatures et parodies animales da rapt”. BCH 86, 1962. 193-228. J. Mercade, «Répresentations antiques de Ganyméde A laigle’>, Ant.Kunst, 6, 1963, 82-83. P.C. Mayo, Amerspiritaaliset carnahis. Aspecís oftite Myth of Ganymedes in Art, Dis. New York 1967. 14. Turcan, «Masques cerniers d’orientaux: Attis, Gasiymédes ou Arimaspes”, Mel. P. Boyancé, 1974, 721-747. P. Flobert, “Camille et Ganimedes”, Mé/anges iHeargon, Paris, 1976, 303-308. E. Zervondaki, <‘ALcr6c 6 Zeúc ?jXOEP er’apn6¿ov FaMrMñtuv”, Arcit.Delt. 33, 1978 (1984), 24-39. L. Foueher, «L’enlévement de Ganyméde figuré saz-les mosaiques”. Ant.Aft. 14,1979, 155-168. H. Sichterrnann, «Ganymedes», LIMC, IV, 1988, 154-169. SR. Clarke, «New Ligití en the icenegraphy of Japiter. Ganymede, asid Leda in the Painting of the Heuse of lupiter and Ganymede aL Ostia Antica”, KJVFG, 24, 1994, 171-175. R.M. Sebenider, «Orientaliscite Tischdiener als rómiseite Tischfússe”, AA. 1992, 295-305. -‘tATMITE

GAVA CECILIA: A. Monuigliano. «Tre figure miticite: Tanaqailla. Gaia Caecilia, Acca Larenzia”. Misc.Fac.lett. Terno, 1938.

GAVA TARACIA: F. Boehm. “Gaia Taz-acia», RE, VIII,l, 1910, 480-483.

GELASIO 1: G. Pomares, Gélase ~ Lettre centre les Lupercales el dixituil messes da sacrarnentaire Léonien. Paris 1959. A.W. Holleman. Pope Gelasius 1 ami tite Lupercalia, Amsterdan 1974.

GELIO (Religión deten Atilus Gellius): 1.0. Taifacos, Una badalle funebris di Al. Calen Nepote della testimenianza di Aulo Gellie, Roma 1979. D.T.W. Vessey, «Aulas Gellius and [he calI of the Pasv’, ANRWII.34.2, 1993, 1863-1917. L. Otis ,«La légende de Cacus dans

le ragment 7 de Gellius”, CFA , 29,1995, 75-80. A. Uda, «Des haraspices Atrusqaes dans les NailsAltiques d’Aalus Cele», Caesarodunum, 1996, 101-122. IL. Majak, «Les dieux romains dasis l’oeavz-e d’Aula Celle”, VDI, 224. 1998, 263-272. Romana Religio ¡ Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico 193

GEMAS: M. Welhnann, «Die Steisi- und Geminenitileher der Antike», Qaelten ant! Studien zar Gese/ider Natarwis.und der Medizin 4, 1935, 426-489. F.H. Marshall, Catalogue of finger Rings Greek, Etrascan ami Reman in the britisit Maseum, Paris 1960. A. Delatte, Ph. Derchain, Les intailles magiques gréco-egyptiennesda Cabinet de Médailles,Paris 1964. ER. Paniagua. «Catálogo de representaciones de Orfeo en el arte antiguo”, Helmántice 23, 1972, 83-135 y 393-416 (gemas en pp. 394-401). EN. Lane, Corpas monamentorum religienis dei Menis (CMRDM). Iii Tite coins ant! gems. Leiden 1975. F. Richard, «La ‘genie’ de la mer sur deux gemines et un médaillen de Constanl,>, BSFN 35, 1980, 773-774. H. Philip, Mira et magica. Gemmenin Ágyptisclien Museam derStaatlic/ien Maseen Prea/Sisciten Ka/turbesilz, Berhn-Maxnz 1986. E. Simon, «Die drei Horoskepc der Gemina Augusta”, NamAntCl. 15, 1986, 179-196. H. Gitier, «Fear Magical and Citristian Aznalets», Stud.Bibl., 40, 1990, 365- 374. G. Bevilacqua, Anticite iscrizioni aagurali e magicite dai Codici Vaticeni di Gire/amo Amali Roma 1991. M. Totti-Gen¡uend, «Za elaer Harpokrates-Gemme», ZPE, 108, 1995, 285-286. M. Barbanera, «Note dei iconografia salle gemine: el guerriere che indessa lo schiniere», Arcit. Class., 48, 1996, 295-302. M. Buora. F. Prenc, Rámiscite Geminen aus Aquileia ¡ Gemme Romane da Aquileia, Trieste 1996. G. Kornbluth, «Late Reman Gemstene

Dice: Teels fer Divinatien”, AJA, 100. 1996, 349. 8. Perea, «Od,c v4’wroq - Dios Altísimo, en una gema mágica de Hispania Romana”, Aevam 72/1 1998, 127-142. 8. Perea “Simbolismo astrológico del cuervo en la tauroctonía mithraica. A propósito de una gema del Museo Arqueológico Nacional”, Boletín MAN. 17, 1999. —*GLÍPTICA-~6NOSTICISMO-*PIEDRAS -PIEDRAS MÁGICAS.

GENIUS: G. Niebling, «Zam Kult des Genius und der Laren», F&F, 26, 1950, 147-150. ti. Niebling, «Laribas Augustis magistri primi. Der Begin des Compitalkultcs der lares asid des Genias Augusti”, Historia, 5, 1956, 303-331. R. Egger, «Genias cacullatus», Bómiscite Antike ant! Fri2ites Cliristentum. Aasgewáhlle Scitr¡flen, 1962, 159-171. P. Grimal, «Le dica Sérapis et le Genias de Mesalla”, Raíl. Sec. Fran~aise d’Egyptolegie 53-54, 1969, 42-51. D. Fishwick, “Genius asid Numen», ¡

GENIUS AUGUSTI: ti. Niebling, «Laribus Augustis Magistri Primi. Der Begisin des Cemptalkultes der Lares asid des Genius Augusti”, Historie, 5, 1956, 303-31. D. Fishwick, 194 S. MONTERO -8. PEREA

«The Inseription of Mamia again: [he cult of [he genius Augusti asid [he temple of tite Imperial calt en tite fez-am of Pompei”, Epigrephice, 57, 1995, 17-38. H. Hiinlein-Schiifer, «Dic lkonographie des Genias Aagusti im Kompital- asid Hauskult der frílben Kaisez-zeit», en Small <1996). 1996, 73-98.

GEOGRAFÍA: J. Rougé, Expositio Totius Mundi et Gentiam, Paris 1966. J.Z. Smith, Map is not Territory. Studies in tite Histery of Religions, Leiden 1978. F.J.P. Poole, «Metaphors andmaps: towards comarisonin[heanthropology of religien”.J. Amer. Acad. Bel.. 54, 1986, 411-57. M. Maaskant-Kleibrink, «Early Latin settlement-plans al Borge Le Fez-riere (Saíricam). Reading Mengarefli’s maps”, BABesc., 66, 1991 51-112. G. Marasco, «L’Expositio totias mundi el gentium e la politica religiosa de Contanzo 11”, Anz. Sec., 27, 1996, 183-203.

GEOGRAFÍA SAGRADA: l.E.M. Edlund-Herry, «Tite sacred geography ofseuthernltaly la Lyeephrons Alexandta», OpasculaRomomana 16.2, 1987, 43-49. l.E.M. Edlund-Berry, Tite Geds ami llie Place. Location andfunction ofsanctuaires in tite coant¡yside ofEtruria ami Magna Grecia <700-400 R. C.), Steck1~ohn 1987. W, Wolska-Conus, “La Topograpitie Clirétienne de Cosmas Indicopleustés: hypo[héses sur quelques [hémes de son illustration”, RERyz., 67, 1990, 155-191. Varios. La Montagne dans lAntiquilé, Pau 1990. C. Jacob, “Titeos Hermes epi Hadrianea. La mise en scéne da peuvoir impérial dans la Description de la terre itabitée de Denys d’Alexandrie», CCGG, 2, 1991, 43-53. PO. Spann, «Altars en tite Via Augusta: Tite Statiens Ad Aras of the Vicarelle Cups”. AJA, 95, 1991, 337. 8. Cauville, <‘Les inscriptiens géographiqacs relatives au neme tentyrite”. BIFAO, 92. 1992, 67-99,

GERIÓN (l’flpu~¿v, r 1puovéuq;etruse. Cerun): G. Susiul, «Geriene atestino», Gerión 3, 1985, 9-17. Ph. Brize, «Geryeneus», LIMC, IV, 1988, 188. E. D’Agostino, «Frade e Gerione: la stnittura del mito e la storia”, AJON (Arch.), n.s.2, 1995, 7-13. 8. Perea, «La Elocuencia mató a Gerión. Una lectura de Luciano: la prola/iá Héracles”, Pitilologia Hispalensis, 12, 1998. —‘CERUN

GERMANIA DEIFICADA: E. Rúnzí, «Germania», L¡MC, IV, 1988, 182-185.

GERMANIA (Religión romana en): F. Drexel, «Dic Gótterverehrung im rémisciten Germanien», Bericht der rómiscit-germanisciten Kemmissien, 14, 1922, 1-68, 6. Ristow, «Góuer and Kalte la der Riteinlanden”, en Rómer am Ritein, Kéln 1967, 57-69, 0. Baochhenss, 1’. Noelke, Dic lupilersánlen in den Germanisciten Privinzen, Benn 1981. IL. Brunaux, «Les bois sacrés des Celles et des Germains”, en Les Rois Sacrés, Naples 1986. 57- 68. AB. Follmann-Schulz, “Dic rómisciten Tempelanlagen in der Provisiz Germania inferior>’, ANRW 11.18.1, 1986, 672-793. EH. Stolte, «Dic religiósen Verháltnisse in Niedergermanien»,AP, ANRW 11.18.1, 1986, 794-813. U.M. Lien, ¡

GERMÁNICO (Religión de): 8. Weinstoek, «Tite Image and Chair of Gernanicus», JRS, 47, 1957, 144-154. W. Seston, <‘Les chevaliers romains et le iustitium de Germanicas”, RHDFE, 1962, 159-177=Scripta Varia, Roma 1980, 155-173. DG. Weingaertner, Die Aegyptenreise des Ger,nanicus, Bonn 1969. SM. Oliver, «On tite Edict of Germanicus Declining Divine Accíamatiosis», RSA, 1. 1971, 229-230. 14. Montanari Caldini, «L’as[rolegia nel Prognostica di Germarúce», SJFC, 45, 1973, 137-204. A. Traglia, «Germanico, poeta-astreneme», CES, 68. 1978, 32ss. H.S. Versael, «Destructien, Devotio and Dispair in a situation of anomy: the mourning br Germanicus la triple», en Perennilas. Studi in onere di A. Brelich, Roma 1980. A.M. Tupet, «Les practiques magiques A la mort de Germanicus», Mélanges Wailleamier, Paris 1980, 345-352. A. Bartalucci, «11 neopitagorismo di Germanice». S’CO 33. 1983, 133-170. E. Gallota, Germanico, Roma 1987. R. Montanarí Caldini, «Aspetti dell’astrolegia in Germanice», Germanico, la persona, la persona/itá, i/personaggie, Roma 1987, lS3ss. E. Gabita, «Reflessiesii sulla Lex Coloniae Genetivae luliae», en J. González, 1. Arce (eds.), Estudios sobre la Tabula Siarensis, Madrid 1988, 157-68. W.D. Lebek, «Dic Mainzer Elirungen fúrGermanicus, denAlteren Drusas und Domitian”, ZPE. 78, 1989, 45-82. 0. Timpe, Tacitas’ Germania als rehigionsgesciticitte. Que//en ami Quellenprobleme, Berlin/New York 1992, 434-485. J. Mangas, «Germánico y Tiberio”, Héroes y antihéroes en la AntigUedad Clásica, Madrid 1997, 295-313.

GIGANTES (F¿yrysre~): E. Vian, M.B. More, «Gigantes”,LIMC, IV, 1988, 193 y 239-270.

GLÍPTICA: R. Casal, «La iconografía de Némesis en la glíptica romana», en La religión romana en Hispania, Madrid 1981, 113-120.

GLORIA: MR. Lida de Markiel, L ‘idé de la Glorie dans la traditien eccidentate, 1968. iL. Desnier, «Gloria”, LIMC, IV, 1988, 278-279.

GLYCON (I’Xtixwr, G/yco): L. Fivel, «Le dieu Glykon A Nicomédie. L’époque eA cessa Son culte”, Gaz.Arch. 5, 1879, 184-187. F. Cuniont, «Glykon”, RE 7,1, 1910, 1468-1469. 8. Eitrem, Orake/ umiMysterienamAusgang derAntike, 1947. 73-86. L. Robert, «Le serpent Glykon d’Abónouteicos A Atiténes”, CRAI 1981, 513-530. G. Bordenache Battaglia, <‘Glykon”, LIMC, IV, 1988, 279-283. VM. Zubar, Mía. Tejster, «Un médaillon en or ayee une représentation de Fortuna et Glycen, prevenant de Chersonése», VOl, 1991, 3,76-84. 1. Aronen, «Dragon Cults asid niniphée drakina la LIGUR 974», ZPE 111, 1996, 125-132. 196 8. MONTERO -8. PEREA

GNOSIS: U. Leisegang, Dic Gnosis, Leipzig 1924. 11. .Jonas, Gnosis ant! spátantiker Geisí. vol. 1: Die mythelogische Gnosis, Góttingen 1934; vol. II: Von dei’ Myl/iolegie zar mysticiten Phil.osophie, Géttingen 1954. 0. Quispel, Gnosis als Walireligion. Zurich 1951. H.C1I, Puech, «La gnese et le temps», Erarios 20, 1952 57-113. A.). Festugiére, La révelatien d’Her,n~s Trismégiste, vol. IV, Paris 1954. A. Momigliano. «Hellenismas asid Gnosis. Randbermerkungen zaDroysens Geschichte des Hellenismas”, Saecu/um XXI, heft2-3, 1970, 185-188. F. García Bazán, Gnosis: la esencia deldualismo gnóslice, Buenos Aires 1971K. Rudolph, Die Gnosis; ‘Mesen ant! Geschichfr einer spálantiker Religion, Leipzig 1977, Edimburgo 1983. J. Monserrat, «Los fundamentos filosóficos de las gnosis occidentales», en La gnosis o el conocimiento de le oculto, Madrid 1990, 39-52. 14. van den Broek, W.J. Hanegraaff (eds.). Gnosis ami Hermeticismfrom Antiquirv tú Modern Times. lthaca, NY. 1997.

GNOSTICISMO: D..Scholer, Nag Hammadi Rib/iograpity 1948-1 969, Leiden 1971. • R.P. Casey, «Naassenes ami Opitites», J. Theol. Siad., 27, 1925-6, 374-387. E. De Faye, Gnostiques el gnosticisme, Paris 19252, 5. Pétrement, Le daalisme chez Piafen, les gnosliques el les manic/i#ens, Paris 1947. E.C. Hlackman. Marcion ant! luis Influence, London 1948.1. Doresse, «Une bibliethéqae gnostiqae copte», La Noavelle Clic,!, 1949, 59-70. ECli. Puech, «Les neuveaax écrits gnostiqucs déceuverls en Haute-Égypte», Coptic Síadies en 1 ‘itonnear de ‘ME. (‘mm, 1950. 1. Doresse, Les livres secreis des gnostiques d’Egypte, Paris 1958. U. Jonas, Tite Gnostic Religion, Boston 1958. [1. Jonas, Tite Gnostic Religion, Boston 1963. R.M. Grant, Gnosticism ant! Early Christianity, Paris 1964, New York 1966~. 5. Hutin, Los gnósticos, Buenos Aires 1964. R.M. Grant, Gnes/icism en Early Citristianily, New York 1966. U. Bianchi (cd.), Le origine dello Gnosticismo, Leiden 1967, 1971V. 1. Doresse, «Gnosticismo», en Ci. Bleeker-G. Widengz-esi, Histeria Re/igienam, 1: Religionesdel pasado, Madrid 1973, 520ss. G. Quispel, Gnoslic Siudies, Leuden 1974-1975, M. Tardien, Tras mylhes gnoshiques. Adam, Eros el les animau.x dEgypte daus un écrit de A/cg Hammadi

Madrid 1990-1991. Mi. Edwards, «Gnostic Eros and OrphieTitemes’>, ZPE, 88, 1991, 25- 40. M. Simonetti, «Alcune rflessieni sul rappono tra gnosticismo e cristianismo», Vel. Clirisí., 28, 1991, 337-374. A. Piñero, «Cristianismo y gnosticismo. Fijando fronteras», en Biblia y Fe 54, 1992, 111-132. 0. Quispel, «Hermes Trismegistus and tite OlÁgins of Gnosticism», Vig.C/irist.,46, 1992, 1-19. G. Filoramo, «Sulle origini dello gnosticismo», RSLR, 29, 1993, 493-510. A. Wautier, Palabrasgnósticas de Jesucristo: los textos gnósticos de Nag Hammadi. Madrid 1993. M. Broze, «Aplirodite, Ha[hor, Eve, Marie et Barbélo: á propos da langage mythique des écrits de Nag Hannnadi», ¡

GORDIANOS: T. Kotula, «Linsurrection des Gordiensetl’Afz-iqueromaine”, Eos 51, 1959-

1960, 197-211 = Archeologija, 29.4, 1987, 55-60.

GORGO ROMANA 1 GORGONES ROMANAE 1 GORGONEIA: A.L. Frothinga¡n. «Medusa. Tite Vegatalion Gorgoncion». AJA, 19, 1915, 13-23. Mi. Verniaseren, “Sole o Medusa? Un intarsio romano», Homm. W. Deonna, Bruxelles 1957, 514-516. J.P. Morel. «Une variante da typc de la Victoire att bouclier sur une applique da Maz-oc”, Md. J. Carcopino, 1966, 681-690. E. Benoit, «Gorgene el téte ceupée: da rite au mytbe», AEspA, 42, 1969, 81-93. MC. Budichovski, «itxpiter-Anirnon e[ Méduse dasis les Foraxns da Nerd de l’Adritiaque», Aquileia Nosíra, 44, 1973, 201-220. P. Cassola, «II gorgoneion bronzee», Aqaiteie Nostra 4546, 1974-1975, 513-520. A. BaW, «Los gorgesies de Barcino», Faventia 1, 1979, 65-72. P. Hastien, «Egide, gorgoneiosi et busye impérial dasis le mesinatage romain», Qaad.Tic. 9, 1980, 247-283. Varios, bnages de la Gorgone. muestra de Paris, Cab. Médailles, Paris 1985. 0. Paoletti, «Gorgones romanae», LIMC, IV, 1988, 345-362. F. Marco Simón, ‘

GRACIANO: A. Chastagnol, «La restauration da temple disis au Portas Romae seus le régne de Gratien», en Hommages ti MarcelRenard, 3 veIs. II, Bruxelles 1960, 135-144. A. 198 5. MONTERO -5. PEREA

Cameron, «Gratian’s repudiation of tite pontifical robe», JRS, 58, 1968, 96- 102. Ph. Bruggisser, «Gratien, nouveau Romulus», Historia Testis. Mil oiferis á Tadeusz Z.awadskí, Freiburg, 1989 189-206.

GRACIAS (Gretiae, Citaris, Chantes, X&p¿Q, X&ptreC): H. Sichtermann, “Gratiae», LIMC, 111. 1984, 203-210

GRACOS: L.R Taylor, «Forenisiners of tite Gracclii», JRS, 52. 1962, t9-27. E. Stanley- Spaeth, «Re goddess Ceres and tite death of Tiberius Graeclius», Historie, 39, 1990, 182- 195.

GRAECUS RITUS: A.K. Lake, «Re sapplicatio and Graecas Ritas”, en P. Casey-A.K. Lake (edsj, Qaantu/acamque, London, 1937,243-251.]. Gagé, Apollon romain. Essaissur le calle d’Apollon el l•e dévelopment da ritas graecas’ á Reme des origines ñ Augusle, Paris 1955. 3. Sdieid, «Graeco rius. A tipically Reman way of honeuring tite goda’. HarvardSEat!. CInas. 1>/id. 98, 1996, 15-31.

GRIEGA EN LA ROMANA (RELIGIÓN Y TRADICIÓN): E. Altheim, “Griechiscite Gdtter ini alten Rom», en Retigionsgeschicitllicite Versuciten ami Vorariteiten, XXII, 1, Gicasen 1930. AD. Nock, «Studies ir [he Graeco-Roman beliefs of [he Empire”, JHS, 45, 1925, 84-101. J. liudez, E. Cumont, Les Mages itellenisés. Zoroastre, Ostanes, Hystaspe d’apréslatraditiongrecque. Paris 1938 y 19732,2 veIs. 14K. Verkes, Secrificein Greek ami RemanRe/igionsandEarlyJadaism, London 1953. MP. Niisson, Gesciticittedergriecitischen Religion, 2 veIs., Munich 1961, 1967. GR. CuIley, «Tite restoration of sanctuaries inAttica”, Hesperia, 1975, 207-23. 3. North, «Conscrvatism ané Change in Reman Religion”, PBSR, 44, 1976, 1-12. A. Wardman, Remes Debí le Creece, London 1976. 3. Berard (cd.), Recitercites sur les ca/íes grecs etioccidení, Paris t979-t984, 2vols. E. della Cotte. «Cultura greca e tradixione romana di frente alía crisi del regime repubblicano”, Tra Grecia e Reina: temi anáciti e metas/elogie moderne, Roma, 1980, 205-212. 14. Mutb, Einjuhrung in die griecitiscite ant! rómiscite Religion, Darmstadt 1988. ES. Gruen. Síadies in Greek Culture ant! Roman Pelicy, Leiden 1990. R. Turcan, «Le mythe gree dans l’art reunain”, ¡JiÑA rl., 15, 1991, 3-8. 14. Brilliant, «Reman My[h / Greek Myth: Reciprocity and Appropiation en a Reman Sarcopliagus ir Berlin», S¡FC, 1992, 1030-1041. T.N. Habinek. «Grecian wondcrs and Reman wee», en K. <}alinsky, ed., Tite ¡nterpretatien of Reman Poeiry, Frankfun arn Mala 1992, 227-42. .1. Rudhardt, «Rites et sonrires divius: essai sur la seusibilité religicuse des Grees et des premiers chrétiens”, RTIIP>%, 124, 1992, 389-405. FI. Versnel, Incensistencies in Greekami Reman Religien fi. Trates/lien ami Reversal in Mytit ami Ritual, Leidea 1992. SE. Alcock, Graecia Capte. Tite Landscapes of Reman Greece, Cambridge 1993. ES. Gruen, Culture ami National ¡dentity iii Bepublican Reme. London 1993. J.L. Durand, 1. Scheid «‘Rites” et ‘reigion”. Remarques sur certaisis préjagés des historiena de la religion des Grecs et des Romains”, Arcit. Sc. Sec, Bel., 39, 1994. 23-44. 0. Woolf, «Becoming Reman, staying Greek: culture, ideniity and tite civilizing proccss in [he Reman east’>, Proc. (‘cmb. Pitilol., Soc., 40, 1994, 116-43. J. Sebeid, «Graeco ritu. A tipically Reman way of honouri.ng tite goda”, HarvardStad. Class. Phd. 98,1996. E. Cabouret, «Les cultes grees dAntioche», Topoi, 7, 2, 1997, 1005-1022. -~.DELOs -»ORWGOS CUlTOS —>IIELENtSMO -

GUERRA (Y RELIGIÓN): D. Le Lasseur, Les déessesar,nées, Paris 1919. P. Coussin, Les armes romaines, Paris 1926. L. Piotrowicz, «Quelques remarques sur l’attitude de lEtrurie pendant les treubles civils a la fm de la Républiqae romaine», Klio, 23, 1930, 334-338. A. Alfbldi, «Insignien und Tracitt der rómisclien Kaiser>’, Róm. Mill., 50, 1935, 3-158. M. Geizer, «Dic Glaubwúrdigkeit der bei Livius tiberliefertensenatsbescitliisse ñber rómisehe Truppenaufgebote», Hermes, 70, 1935, 269-300. V. Basanoff, Evocatie: tas/e dan ritael militaire romain, Paris 1947. A. Zwaenepoel, «L’inspiratien religieuse de limperalisme

romain», LAC, 18, 1949, 5-23. Y. Basanofí’, «M. Caedicius de plebe... ct ... Q. Caedicius centurio», Latomus, 9, 1950, 13-26. F. Vian, “La guerre des géants devant les penseurs de lantiqaité». REG, 65, 1952, 1 ss. MR. MIbldi, «Providentia Aagusti. Te [he Question of Limes Fortificatiosis la tite lV>~ Century», Acta Ant. Hang. 3, 1955. 245-259. G. Nenci, «Un prodigio dei signa nella bataglia di Ausculum», RF¡C, 33, 1955, 391-404. J. van Ooteghem, «Le céremoniel remain dan traité de paix (‘Tite-Live 1, 24)», LEC 23, 1955, 310-317. 0. Charles-Picard, Les trop/iées romains. Paris 1957. H. Mattingly, «Tite Reman Goddess of War’>, PACA, 1, 1958, 26-27. P. Jal, «La propagande religiease A Reme aa cours des guerres civiles de la Em de la République», AC, 30, 1961, 395-414. P. Jal, «Les dieux et les guerres civiles dam la Reme de la finde la Republique», REL, 40,1962,170-200. J.-C. Richard, «La victoire de Marius», MEFR, 77, 1965, 69-86. J.-C. Richard, «Les fanérailles de Trajan et le triempite sur les Partites», REL, 44, 1966, 351-62. MD. Petrusevski, «La évolution da Mars italique dune divinité de la nature á un dica de la gaerre», AAntHung, 15, 1967, 417-422. FI. Le Bonniec, «Aspects religieux de la guerra á Reme», Problémes de la guerra á Reme. Paris 1969, 101-115. H. Versuel, Triumpitas. An inqairy mío tite origin, develepment ami maining oflite Reman lriampit. Leiden 1970. R.T. Ridley, «Reman declaratien of war», Historia, 75, 1973.60-65.]. Wiseman, «Gods, War asid Plague inthe Time of tite Antonines», Studies in Antiquitates of Stobi (ed.J.Wiseman), Belgrado, 1973, 1, 143-183. J.W. R¡ch, Declaring War in lite Reman Republic in tite Periodo)’ Transmarine Expansien, Bruxelles 1976. M. Sordi, «11 giuramento della legio lisiteata e la guerra sociale», ¡ canali della propaganda nel momio ant/co, Milano, 1976 <(‘ISA 4), 160-168. 1>. J 31, «Les dices et les guerras civiles duns la Reme de la fin de la Répablique», BEL, 40,1979, 170-200. A.M. Eckstein, «Mamansacrifice and fear of military disaster in republican Reme», AJAH, 7, 1982, 69-95. PS. Kleiner, «Tite sacrifice la armeur in Reman art’>, Latomus, 42, 1983, 286-302. A. Barzano, «La destruzione del Campideglio nel 69 d.C.”, ¡ Sentuari e la guerra nel momio c/assico, Milano 1984, 108- 120, 0. Koeppel. «Die historisciten Reiefs der rómischen Kaiserzeit 111, Stadtrómische Denknúiler unbekannter Bauzugeitórigkeit aus trajanischer Zeit», Bonner .Jahrbúclzer, 185, 1985, 143-213. MD. Goodman, A.]. Holladay, «Religious scruples inancientwarfare”, CQ, 80, 1986, 151-171. F.R. Blaive. «Le my[he indo-earepéen da Guerrier limpie et le péche contra la vcrtu des fcrnmes”, Latomus 46, 1987, 169-179. L. Pietil~-Castrén. Magnificentia Pabica: tite Victory Monuments of tite Reman Generals in lite Era oflite Punic Wars, Helsinki, 1987. H. Zinser, «Vox popuil vox dei: iber die Divination br Kriegebei den Rómern», ‘Melí des Islam 28, 1988, 628-639. S.J. Hardison. «Augustus, [he poets asid [he spolia opima”, Class.Quaríerly 39, 1989, 408-414. N. Rosenstein, imperateres Vich: Mililery Defeal ant! Aristocratic Competition in tite Mis/tVe ami Late Republic, Berkeley - London 1990. J. Rilpke, Demi Mi/iliae. Die re/igióse Konslitution des Krieges in Rom, Stuttgart 1990. C. Fluegel, J. Obmann, «Waffen la Heiligtíiinern des Mititras», JRMES, 3, 1992, 67-71. A. 200 5. MONTERO - 8. PEREA

Watson, International l.aw in Arcitaic Reme: War ami Beligion, Baltimore - London 1993. M. Aberson, Temples vottfs el butin de gaerre dans la Ronae republicaine, Roma 1994. J. Rúpke, «Die reigióse Konstruction des Krieges la Rom”, en H.Wissmann (cd.), Krieg ami Beligion, Wfirzbarg 1994, 55-78. A. Valvo, «Medalitá del giuramento romano a conclusione di un ti-aflato e di un’alleanza», Federazioni efederalismo neil ‘Europa anti ca, Milano. 1994.

373-385. A.V.A.J. Bosman, «Velserbroek 86 - Velsen 1 - Velsen 2. Is [here a relationsitip between [he rnilitary equipmente from a ritual site and tite fortresses of Velsen?”, JRMES, 6, 1995, 89-98. D. Segarra, «II faut sallier avant la bataille. Sur certaines pratiques sacrificielles face au danger”, RHR 215, 1998, 196-216. RD. Weigel, «Reman Generals and [he Vewing of temples 500-100 B.C.”, Class. & Med. 49, 1998. 119-142. -

GUERRAS 1’ÚNICAS: 1. Coussin, «La crise religleusede 207 avj.C.”,RHR 126,1943,15- 41. Villa, «1 prodigi ela nueva religiositA durante la guerra annibalica», Mondo classwe, ns. 1951, 114-128. 1. MuIter-Seidel, «QEabius Maximus urA die Keasulwablen der 1.215 und 214 v.C. Ela beitrag nr reigiósen Situation Ronis ira 2 Punisehen Krieg», R/iM, 96, 1953, 241-281. D.W.L. van Son, “Tite Distiurbances in Etruria during tite Secosid Punie War”, Mnemosyne 16, 1963, 267-274. L.R. Taylor. Reinan Volting Assembliesfrom tite Hannibalic War tú tite Dictatorsitip of Caeser, Ansi Arbor Ml 1966. F. Coarelli, ‘

GUIRNALDAS: R. Turcan, «Les guirnaldes dans lAntiquité classique», J/,,4C, 14, 1971, 92-117. G. Guilaume-Cofrier, «Coaronnes et gairlandes végétales á Reme des eriges jusqu’a la mort d’Auguste: mots et objets», L mf lilí., 41, 1989, 9-14.

HADAD: M. Gawlinowski, «Hadad», LIMC, IV, 1988, 365-367.

HADES (Ata~~): E. Keuls, Tite water carriers in Hades, 1974. ST. Dablinger, R. Lindner, N. Yalouris, «Hades”, LIMC, IV, 1988, 467-394.

HARIOLI: L. Zusi, «Sopravvivenza dell’aruspicina in fonte lardo-antiche’>, Cultura escuela. 123, 1992, 16-27. 8. Montero, «Mántica inspirada y demonología: los harioli». LAntiquité Classique, 42, 1993. 115-129.

HARMONÍA (Harmenia, ‘Apgtopú-i): E. Paribeni, <‘Harmonia», L¡MC, IV, 1988, 412-414. D. Fernández Galiano Ruiz, «Cadmo y Harmonía: imagen, mito y arqueología”. JRA, 5. 1992, 162-177. 1. Ponessa Salathé, «Reman Fancrary Portraits as Venus and Mars and 1-larmony in Marriage”, AlA. 10V 1997, 388.

HARPÓCRATES (‘Apzo.co&n~g): JO. Cooney, «Harpocrates. Tite Dutiful Son», Raíl. Cleveland Museum ofArt, 59.1972,284-290,S. Polin,I-Iarpecrate. Essaid’interprétatien des Romana Religio ¡ Religio ro¡nanorum Diccionario Bibliográfico 201 répresentationsd’Jlarpecrate surlessta¡aettes et les lampes en lerre caite, Diss. Québec 1987. T. Tam Tiah, E. .Jaeger, 5. Poulin, «Harpocrates”, LIMC, IV, 1988, 415-445. M. Malaise, «Harpocrate, la tortue et le elijen. Contribution A l’iconograpitie da ilís dísis”, ESFE, 122, 1991, 13-35.

HÉCATE (Ekar.fl: E. Petersen, «Dic dreigestaltige Hekate», Arch. Ep¿gr. Mitt. 4. 1880, 140-174 y 5, 1881, 1-84, 193-202. TI>. Iulepfner, «Hekate-Selene-Artemis und Verwandte in den griechiseh-ágyptischen Zaaberpapyri und auf den Fluchtafeln», Piscicali. Festscitr.

F.G.Dólger, Míinster, 1939, 125-145 = ArO 13, 1942, 167-200. U. Pesta¡ozza, «Selene

Hekate”, Acine 5,1952,531-539 = Nuovi saggidi Religiene Mediterranea, 1964, 47-71. TI>. Kraus, Hekate. Stut!ien ¿u Wesen ant! RUt! in Kleinasien aná Griecite/aná, Heidelberg 1960. 1’. Boyancé, «Méné-l-léeateá la Villa desMystéres», Riv.Arch. Cristiana 42, 1966, 57-71. D. Wortmann, «Dic sarAale der l-Iekaíe-Persephone-Selene», ZPE 2, 1968, 155-160. G.S. Duelos. «Dido as trifermis Diana», Vergilius 15, 1969, 33-41. J. Kolendo, «Dea Nacida á Novae et le culte d’l-Iékate, la Bonne Déese», Archeelogia (Varsovia), 20, 1969, 78-82. G. Derossi, «Linno di Ecate di Hacchilide (frg. 1 E Sn.) e la figura arcaica della dea», QaadTriestini per 11 lessice della lirica corale greca, 2, 1971-1974, 5-113. A. fliflatid, ‘Mecate: Greek or Anatelian?”, Nu,nen, 20, 1974, 128-140. LB. van Dermeer, <‘lecar Placentium and tite Orientation of tite Etruscan Aruspex», BABesch, 54, 1979, 49-64. G.G. Guidoni, «Un brenzetto di Hekate proveniente da Classe. Steriae raffigurazieni della diviitA in epoca romana», Fe/Ravenna 119-120, 1980, 33-55. PA. Marquardt, «A portrait of llecate», ACPit, 1 02, 1981. 243-280. E. Mfroux, «Sur quelqaes épi[hétes dApollon et dArtémis», DHA 7, 1981, 107-125. LI. Akimova, «Kekataion Problenis: a New Menument Irom Peaticapeum», VDI 3 (165), 1983, 66-87. 0. Boedeker, «Hecate. A Transfunctionat Goddess in the Theogony?», TAPA 113, 1983, 79-93. J. Aronen, «E misten di Ecate sal Campidoglio?», SMSR 9, 1985, 7Sss. W. Luppe, «Kekate als Amine der Persephone. Phjlodemn Peri easebeías’ 1088, VI 12-15», ZPE 58, 1985, 34. 0. Bordenache Battaglia, «Donaa Placida», L¡MC, 111, 1986, 665. Ch. M. Edwars, «Tite Running Maiden from Eleasis andthe early classical image of Hecate»,AJA 90.1986,307-318.J. Aronen, <‘Flecate’s Sitare ir tite Cosmie Order>’, en 14. Gothoni asid J. Pentikainen (eds), Mytitologyami cesmic order, Helsinki 1987, 59-70. A. Borghhú. «Espansioni narrative e metoniunie di un significante. ¡-lee-ate tauropolos>’. .4FLFBari 30, 1987, 115-140. LB. Van Der Meer, Pie Rronzetiverof Piacenza: Analysis of a Pelyíheistic Stn¿cmure, Amsterdam 1987. 1. CaraMa, «Hécate, gardienne de la propreté: défense de déposer des ordures seas peine de», Pellas, 35, 1989, 25-53. L.Y. Rabniani, «Reman Miscellanea», IExJ, 39, 1989, 66-75. S.l. Johaston, Hekate Setene. A Stut!y of Hekate ‘s Roles in tite Caldean Oracles ant! Relaled Literatare, Atlanta 1990. H. Sanan, «Hekate», LIMC, VI, 1992, 985-1018. 5. Vich, «flécate. Diosa de la 0 132, abril 1992, 32-37. iL. Calvo, ‘

HEFESTO (H~o¿aroc): P, Charneux, «Sur un décrel des fergerons d’Argos». BCH, 116, 1992, 335-343.

HELENA AUGUSTA: J.W. Drijvers, Helena Augusta. Tite moliter of Constenline tite Greal ant! tite Legend of iterflnding of tite trae crass, 1995.

HELENISMO: AD. Nock, Sainí Paul, London 1938. F.C. Grant, Hellenistic Re/igions: Tite Age of Syncretism, New York 1953. A. Alftildi, «Die alexandrinisehen Gétter asid die Vela Publica am Jabresbeginn>’, Jaitrb. Ant. Citrisí. 8-9. 1965-1966, 53-87. J. Gagé, «Les traditions mines de l’Etrarie meridionale et les premiers chemins de Ihellenisme religieux á Reme», BH240, 1968, 1-32. E. Haenchen, Tite Acís oftite Aposlies. A Cemmentary. Oxford 1971. J.M. lilulí, He//enistic Magic ant! tite Synoptic Tres/ilion. London 1974. AA. Long, He//enistic Phi/asophy, London 1974. AP Segal, «l-lellenistic magie: sorne questiesis of defuition», en 14. vanden Erlal asid Mi. Vermascren, Síadies in Gnosticism ant! Hellenistic Re/igions Presented to illes Quispel. Leiden 1981, 349-75, E. Schiirer (revisada por 6. Vermes, F. Miliar, M. Blaek), Histeria del Pueblo Jadio en Tiempos de Jesús, tomo 1: Fuentes y marce itislórice. Tomo II. instituciones políticas y religiosas, Madrid 1985. A.A. Long, D.N. Sedley Tite Het/enistic P/iilesopiters 1, Cambridge 1987. iL. Ferrary, Philitel/enisme el imperialisme. Aspecís ideolegiques de la conqaisle romaine da monde itellenistique, Paris 1988. D.J. Thompson, Mempitis amier tite Plolemies, Princeton 1988. G.W. flowersock, Hel/enism inLateAntiquily, Cambridge 1990.]. Chan¡peaux, «Les oracles de lítalie antique: hellénisme et italicité», Kernos, 3, 1990, 103-111. J.F. Miller. «The FasIl

andhellenistie Didactie: Ovid’s Variant Actiologies», Aretitusa , 25, 1992, 11-31 - V. Tzaferis. «Tite ‘God wito is la Dan and tite calI of Pan al Banias la tite Hellenislic enó Reman Peried”, Eretz-israel, 23. 1992, 128-135. U. Bultrighini, «DivinitA della salate nella Creta ellenistica e romana. Ricerehe preliniin ri», RCCM, 35,1993,49-118. FR. Trombley. HeltenicReligion ami C/irislianizalion (‘.379-529, 2 veIs., Leiden 1993. F.H. Massa-Pairault, «Le tombeau des Tite Vesi A Péreuse. Micrecosme familial el culture hellénistique”, Kt?ma, 19, 1994, 79-96. 5. Swaia, Hellenism ami Empire. Language, Classicism ant! Powerin tite Greek World AV. 50-250, Oxford 1996. PP. Beatrice, «Hellénisme el chrisíianisme aax prcmiers siécles de notre ¿re. Parcours m¿tbedolegiques et bibliographiques’-, [Cernes, 10. 1997, 39-56. l.J. Collius, Sibyls, Seers ant! Sage.s in He/lenistic-Roman Jadaisin, 1997.

HELIODORO: 6. Ronnet, «lnterét esthétiqae et religieux dcs Áíhiopiqaes d’Heliodore”, Pallas 42, 1995, 55-68.

HELIOGÁBALO (Religión de/en): J.H. Mordimaun, ‘pson, Elagahelas: Priesí-Emperor of Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 203

Reme, Lawrance/Kansas 1972. G. Bowersock, «Heredian and Elagabalas», Ya/e ClassStat!. 24,1975,229-236. VM. Lassere, «La teur d’Elagabal (SHA, Heliog. 33, 6)», RFA 77, 1975, 131-136. 14. Turcan, «Heiegabale précursor de Censtantin?”, RAGB 1981/1, 38-52. R. Turcan, Heliogabale et le sacré da soleil, Paris 1985. M. Frey, UntersucitungenzarReligien ami Religionspolitik des Keisers Elagabal, Suttgart 1989. J. Linderski, «Heiegabalas, Alexander Sevenis and [he ‘las confarreationis: A note en [he ¡-JA», Historia Testis, Mélofferts Tat!euszzawass/ski. Freiburg. 1989, 207-216. H.R. flaldus, «Zar Aafnaitme des Sol Elagabalas-Kultes im Rom, 219 si. Chi-.», Chiron, 21, 1991, 175-178. L. Cracco Rugghú, «Elagabalo, Costanlino e i culti siriaci nella Historia Augusta», Historia Augusta Celloqalain, (Citantillv, 2-4 jan.1990), Macerata, 1992, 123-46. R. Turcan, Heliogabale e u culto del sele, Geneva 1992. Chr. Bruun, «Kaiser Elagabal asid cines neues Zeugnis mr den Kalt des Sonnengoaes Elagabalus in hallen», Tyche 12, 1997, 1-5.

HELIOGABALUS DÉUS (palra. Ilaitá Cabal; EXay&j3aNo~, EXey&,9aXoc, E/agaba/us, Sol Elagebalus, •fl y&~3aXc,c ‘HX±ay&0aXo~,He/logaba/as): U. Seyrig, «Le culteduSoleilenSyrieál’épequeromaine», ~nia48, 1971,340-345. Clii-. Augé, P. Linant, «Eliogabalos», LIMC, III. 1986, 705-708.

HELIOFOLITANI DEI (Ii1voroXe&n~g, HhewoXírqc, Heliopolitanas): P. Wolters, «Zeus HAIOIIOAITI-IS», AJA, 6, 1890, 65-68. W. Gurit, «Jupiter Heliepolitanus», Arcit.Epigr.Mitt. 14, 1891,120-125. P. Perdrizet, «Miscellanea Jupiter 1-lélipelitanas”, REA 2, 1900, 17-21. E. Bondurand, «Note relative A la représentatiena da Júpiter llélipolitain», CRA!, 1901, 861-864. 5. Ronzevalle, «Notice sur un bas-reliefreprésentaní le sinialacre da Jupiter Héliopolitanus», CRAI 1901, 437-482. E. flonduraud. «Júpiter Hélipolitain», Mcm. Acad. Mmes, 1902,1-16.?. Perdrizet, «Syuiaca», RevArch. 1903,399-4011k Cuinont. «Le Júpiter 1-lélipolitain elles divinités des planétes». Syrie 2, 1921, 40-46. R. Dussaud, «Jupiter Hélippelitain. Bronze deja collection Charles Sursock», Syria 1,1920, 3-15. H. Winnefeld, «Die Antiken Kultevon Eaalbeck», en TI>. Weigand et al., Ergebnisse der Aasgrabangen ant! tinrersachangenin den Jaitren ¡898 bis 1905, 1921-1925, 11(1923), 110-128. 14. du Mesnil du Buisson, «Stataette de Japiter Hélipolitain de Beyroub’, BSAF1928, 245-253. 14. Dussaud, “Deux noaveauxbronzes de JupiterHélippolitalaau Musdeda Louvre”, Men.Piet. 30, 1929, 77-100. U. Seyrig, «La triade héliopolitaine et les temples de Baalbeck», Syria 10, 1929, 314- 356.5. Ronzevalle, «Jupiter Héhepolitain. Nova elvetera», Mél. Beyrout/u 21. 1937, 1-181. H. Seyrig, «1-leliopolitana», Raíl. Mas. Beyrealit, 1, 1937, 77-100. 0. Eissfeldt, «Tempel und Kulte syrisciter Státdte in hellenistisch-rémischer Zeil», AltO, 40,1941, 46-63. 14. Dussaud, “Temples et cuRes de la triade héliopolitaine A Baaíbeck», Syria 23, 1942-1943, 33-37. U. Seyrig, «Questiens hélipolitalaes», Syria 31, 1954, 80-98. H. Seyrig, «Bas-relief de la triade de Baalbeck treuvé A Fneidiq», Raíl. Mus. Reyroutit. 12, 1955, 25-28. 14. Fleiseher, Arlemis ven Epitesos ami ver.vandte Katísiatuen alta Anatetien ant! Syrien, Leiden 1973, 326-377. Y. Hajjar. «Helipolitani Dei», LJMC, IV, 1988, 573-592.

HELIOS: G. Mau, Die religionspitilosopitie Keiser Julians in semen Reden auf Kónig itelies ami dic Gótiermalter, Roma 1907, 19702. 5. Roncevalle, «Helioseiros”, Arétituse, 26, 1930, 1-12. J. Gricourt, «Heioserapis accidental ou un curieux antoninien de Caracalla», (‘EA/fi, 204 S. MONTERO -5. PEREA

1968, 7lss. E. Seyrlg, “Le culte da Soleil en Syrie á I’époque romaine», SyrÉi, 48, 1971, 337-373. N. Yalouris, «Astral representations in tite Archaic and Classical Periods and Iheir conaectien te literary seurces», AJA 84, 1980, 313-318. 0. Neverov, «Nero-Helios”, en M. Henig and A. King (eds.), Pagan Geds ano! Sitrines of/he Reman Empire, Oxford 1986, 189- 194. M. Gawlikowski, «Helios in peripiteria oriesitali». LIMC, V, 1990, 1034-1038. M. Papathanassiou, «Astronemie, Astrelogie und Physik in der Rede Kaiser Juliana auf Kónig Helios», K/io, 72, 1990, 498-507. N. Yalouris, T. Visser-Chuitz, «Helios”, LIMC, V, 1990, 1005-1034. V. flitrakova-Grozdanova. «Prileg o religii i amjetnosti a Peoniji ¡ Contribution á Vétude de la religion et de l’art en Péenie», ±4,41-42, 1992, 67-77. W. Fauth, Helios Megistos. Zar Synkretistisciten Titee/ogie der Spátantike, Leiden 1995. SE. Hijmans,

«Dionysus, Helios, and Ritodian Coinage in tite First Century B.C.», Pitares, 4. 1996, 43-61 - CM. Bellelli, U. Bianchi, Orieníatia sacra Urbis Ron¡ae, Doliciteno et He/ipolitana. Recaei/ d’études erchéelogiqaes el historico-religieases sur íes cts/les cosmopolites d’or~gine cominagenienne el syrienne, Leiden 1997, -‘SOL —‘dJSIL.

[JERA (?/pa): G. Maddoli, «II rito degli Argel e le origini del culto di 1-lera a Roma», PR, 26, 1971. 153-166. R. Bloch, «lnterpretatie, II. Héra, Uni, Junon en Italie centrale», Recitercites surles religiens del ‘ItalieAntique, 1976, 9-19. C. Parisi Pres’¡cce, «L’impertanza di Neta nelle spedizioni coleniali e nefl’insidiamenro primitivo delle colonie greche alía luce della scoperta di un nuevo santuario periferico di Selinunte», Arcit. Cl. 37. 1985, 44-83. A. Laronde, «Prétesses dHéra A Cyr¿ne», L ‘Africa romana 5, 1987, 279 ss. A. Kossatz- Deissínann, «Hera”, LJMC, IV, 1988, 659-719. T. Stojanov, «Hera (in Titracia)”, LIMC, IV, 1988, 719-723. 0. Spadea Noviero. “Decumenti epigrafici dal santuario di Era Lacinia a Capo Colenna”, PP, 253, 1990, 29-312. N. Valenza Mele, «Hera ed Apello a Cama e la ¡nantica sibillina”, RÍA, 3, 14-15, 1991-1992, 5-72. M. Piérart, «Argos. Une d¿dicace partiellement inédite d’un temple d’l-léra (SEO Xl 340+)», BCH, 119, 1995, 473-477. KW. Arafat, «Pausanias asid tite temple of Hera at Olympia”, ABSA 90. 1995. 461 -473. —

HÉRACLES (‘HpaKX«): AR. Anderson, «Heracles asid his saccesors”, HSCPH 39, 1928, 7-58. W. Derichs, Herakles, Verbilá des Herrsciters itt der Antike. Kóln, Diss, 1950. M. Floriani Squarciapino, “Fatiche d’Ercole”, Arcit.CI. 10, 1958, 106-115. M. Miihl, «Der Herakles Hiinmelfahrt”, RitMas, 101, 1958, 106-134. W. Anderson. «Hercales exciasus: Propertius IV, 9”, AJPit 85. 1, 1964, 1-12. P.M. Martin, “Hérakles en Italie d’aprés Denys dl-lalicarnasse (AR 1, 34-44)”, Alitenaeam, 50, 1972, 252-275. O.K. Galinsky, Tite Herakles Titeme, Oxford 1972. A. Stibbe-Twist, «Herakles in Etrarien», Titiasos. Sieben erchñee/ogiscite Arbeiten, Amsterdam 1978, 8lss. C. Jourdain-Annequin, «Héracles en occident. My[he et histeire”, DHA 8. 1982, 227ss, C. .Jourdain-Anneqnin, “Heracles, Héros Calturel», Religione e Cind, Roma 1984,9-30.14. Bloch, DHeraklesá Poseidon, mytitelegie etprotohisíeire, Paris 1985. W. Amelung, «Maximus Thrax and lclerakles”, BHAC 1984/5, Bonn, 1987, 1-12. 0. Colonna, «11 Maestro dellEracle e della Minerva”. Op.Rom. 16.1 (Lectiones Boethinne 6), 1987, 7-41. 0. Palagia. M. Boardman, «Heracles”, LIMC. 1V, 1988, 728-838. G.M. Fabrini, «Materiali areheolegici nel Museo civice di Macerata”, AELM, 22-23. 1989-1990, 833-853. C. iourdain-Anneqnin. «De l’espace dc la cité A lespace syrnbolique. Héracles en Occidenb, DHA 15/1, ¡989, 3lss. C. Júurdain-Annequin, Héracles auxportes da soir, Paris 1989, P. Bernard, «Vicissitudes au gré de Ihistoire dune statue en Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 205

brenze dHéraclés entre Séleucie da Tigre et la Méséne», JS 1990, 3-68. P. Linant de Bellefonds, «Héraclés A Aphrodisias», Dossiers Arcit., 148. 1990, 26-37. D. Palagin. J. Boardman etal., «Herakles ltalicus»,L¡MC, V, 1990, 1-192.S.J. Schwarz, «Hercle»,LIMC, V, 1990, 196-253. L.J. Balmaseda, ‘Mercales in peripheria occidentalis», LIMC, V, 1990, 253-262. L. Todisco, «Eracle, la statua, l’artefice sal cratere apule di New York MMA 50.11.4”, MEFRA, 102, 1990, 901-957. R. Merkelbach, «Weg mit dii-, Herakles, in die Feuershélle!», ZPE, 86, 1991, 41-43. M. Naldini, <‘1 miti di Orfeo e di Eracle nellinterpretazione patristica», CCC, 14, 1993, 331-343. B. D’Agostino, «Eracle e Gerione: la struttura del mito e la steria”, AJON (Arcit), n.s.2, 1995, 7-13. CA. Caínporeale, «Variatiens sur le théme dHéraelés et le lien”, en Varios, Les Étrasques. lespías religieax des itemmes, Paris 1997, l3ss. M. Kajava, «Heracles saving [he shipwrecked”, Aretes, 31, 1997, 55-86. 5. Perea, «La Elocuencia maté a Gerión. Una lectura de Luciano: la pro/alié Héracíes”. Pitilologia Hispalensis, 1998. -HÉRCULES.

HERCULANO: D.C. Orr, Reman Domestie religion. A Siudyin tite Reman hoaseitois/deities ant! titeir sitrines at Pompeiians/ Herculanea.n, Maryland. Diss, 1972.

HÉRCULES: J.C. Winter, «Tite My[h of Hercules at Reme”, en HA. Sanders (ed.), Reman Histery ant! Myíitolegy, London-Michigan 1910, 171-273. M. Rostovtzeff, «Cenunedus- Hercules in Brilain», JRS, 13, 1913, 91-105. J. Bayet, «llercule funeraire», MEFRA 39, 1921- 1922, 219-266; 40, 1923, 19-102. R. Pichon, «La leyenda de Hércules en Roma», en Hombres y cosas de la Antigua Roma, Madrid 1928, 54-118. J. Bayet, Les origines de l’Hercale romain, Paris 1926. J. floyet, Hercié, 1926, 154-139. J. Aymard, «Conimede- Hercule, fondateur de Reme”, RE.!. 14,1936, 350-364. G. Becatti, «11 culto di Ercele ad Ostia ed un nueve rilievo votivo», BCAR 67, 1939, 37-60. J. Carcopino, Aspects mystiqaesde Reme pa¿enne, Paris 1942, 173-206. R. Schllling. «L’Hercule romain en face de la réforme religieuse dAuguste”, Rev.Pitil.. 1942, 31-57. 1’. de Visscher, «Le sanctuaire dHercale et ses pofliques A Alba Facesis», MenAL 46,1943, 333-396. E. win, «Au sanctuaire d’Heracles a Tyr. Leliver enflammé, les steles et les Roches ambrosiennes», Berytas, 10, 19524953, 1 12. J. Gagé, «L’Hercule impérial et l’Amazenisme de Reme: á prepos des extravagances”, RHPitR 1954, 243-272. M. Siinon, Hercale et le Citristianisme, Paris 1955. 1. Mundle, Untersucitungen zar Religienspelitik des Septimias Severas «-terca/es, Beccitus, ¡appiter Jane), Freiburg, Diss., 1958. M. Detienne, «Heracles. hérospythagoricien», RHR 157,1960, 19-53. F. de Visscher, «Heraldes epitrapezios», AC, 30, 1961, 67 ss. H. Le Bonniee, «Hercule et Onphale dasis les Fastes dOvide», Hominages á A. Grenier, II, Bruxelles, 1962, 974-980. A. Piganiol, «Les origines dHercale», Hemm. á AGrenier, Braxeiles, 1962,1261- 1264. H. Reilen, «Adventus Dei. Dei- Gegenwartsbezug in Vergils Darstellung dei- Gesehichte von Caca und Hercules”, BitAd 106, 1963, 23ss. Ch. Picard, «Hercule, iteres malhereux et

- - .benéfuqae», Homm. J.Bayet, Bruxelles, 1964, 561-568. M. Renard, «Hercule allaité par Junen”, ¡-¡omm. J.Bayet, Bruxelles, Latomus, 1964, 61 1-618. A. Reifferscheid, «DeHercule et lanone diis Italoruin ceniugalibus», Ann.Inst. 39, 1967, 352-362, 3. Gagé, «L’assasinat de Cominode et les sortes Hereulis», REÍ. 46, 1968, 280-303. J. flayet, «Hercule funeraire», Ideologie et Plaslique, Roma 1974. 199-331. P. Corbier, «Hercule africain. divinité indigene?», DHA 1,1974, lO4ss. A.W.J. Hollenian, «Larentia, Hereules asid Mater Matata 206 5. MONTERO -5. PEREA

(TibIl, 5)», AC, 45, 1976, 197-207. J. Gagé, «La mysíique imperiale el l’epreave des jeux. Commodo-Hercale el lantitrepelogie heracleénne”, ANRW 11.17.2, 1981, 662-683. M. Gnarducci, «Graffiti parietali nel santuario di Ercole Curino presso Salmona>’, Scritti sal mondo antico in memoria F. Grosso, Roma 1981, 225-240. M. Jaczynowska, “Le culte de l’Hercule romain aa temps da Haute Empire”, ANRWII. 17.2, 1981. 631-661. C.E.V. Nixon, «Tite Epiphany of [he Tetrachs? An Examination of Mamertins Panegirie of 291”, TAPA 111, 1981, 157-166. J. Teixidor, «L’interpretatien phénicienne d’Hercales et dApollon», RBI?, 200, 1983, 243-255. W. Anderson, «Hercules excíasus: Propertias IV 9», AJPit 85, 1984, 1- 12. P. Monat, <‘La polemique de Laclance centre Hercule: tradition orientale et culture eccidentale” Hemm. L.Lerat, II, Paris, 1984, 575-584. WC. Knapp, «La Via heraclea en el Occidente: mito, arqueología, propaganda, historia”, Emerita, 54. 1986, 103-122. II. Erkell, «Vanoniana. 111. Studi topografiel. 11 euRo aU’Ara Maxima. Vano, LL V, 51-54 e VI, 54”, Opascala Romana 16,3. 1987, Slss. O. Nicholson, «Hercules and the Milvian bridge: Lact. DivInstí, 21, 69», Lalomas, 43, 1, 1984, 133-142. MA. Levi, «Nerone, Frade, Ercole”, Neronia 111, Paris 1981.8. Biondo, <‘1 Peíizi, 1 Pinari e la statalizzaziene del culto di Ercele”, Ricercitesa/laorganizzazionegenti/izia romana, Napoli 1988,191-202. K. Schefold, FJung, Die Urkónige Perseas, Rellerepiton, Herak/es ami Titeseus in der klassisciten ami itetienistisciten Kunst, Munich 1988. Pit. flruggisser, «Synimaque et la mémoire de Hercule’>, Historia 38, 1989, 380ss. M.R. Cataudella, «Quante erano le Colonne d’Ercole?”, AFLM, 22- 23, 1989-1990, 315-337. MA. Levi, «Ercole e Semo Sanco», PP. 1989, 348ss. D. Michaelides, «A tr-apezophoron with a representation of Hecales from Nea Paphes», RDAC, 1989, 151-155. 0. &¡niardo, A. Ferrara, ‘’. Studia Arciteo/ogica, 59, 1992. G. Moitrieux, «Hercule et le culte des seurces en Lorraine. Les exemples de Thil, Dugny et Deneuvre», Caeserodunum, 26, 1992, 67-76. 6. Moitrieux, Hercalis selutaris. Hercales ea sanctaaire de Deneuvre, Nancy 1992. 5. Montero, «El mito dc Hércules en la corte del emperador Honorio», en Aclas deI 1 Encuentro-ColoquÁe de ARYS: Héroes, semidiosesy daimones, Madrid 1992, 297-309. M. Pagano, “Un brenzetto con Ercole e il toro cretese», MDA¡(R), 99, 1992, 247-250. M. Thys, «Un ¡nédaillon de Postume au type HERCVLI INVICTO», (‘EN, 29. 1992, 15-18. PP. Arata. «Lo ‘Hercules infasis dracones duos stragulans’ del Museo Capitolino. Contrihuto alliconogi-afia detA antenina», BCAR. 95, 2, 1993, 73-96. ¡-1. Erkell, «L’impcratoreCommodo ed Ercole-Melcart», Op. Rem., 19, 1993. 39-43. M. Giangiulio, «La dedica ad Eracle di Nicomnaco (JG. XIV 652). Un’iscrizione arcaica di Lucania cd i rapporti fra greci ed indigeni nell’entroterra..», Ercele in Occidente, Trento, 1993, 28-49. F.M. Vanni, «Liconegrafia di Fi-cole adíe monete di zecca Africana”. Erce/e in Occidente. Trento, 1993, 119-123. E. flerg, ‘, Op. Arcit., 18, 1994, 87-114. 1. Bragantiul, «Un neccbiiere pei- laldilá. La raffigurazione di Caronte in ctA romana», PP 282-285, 1995, 395-413. 1>. Gross. «Herculeá Glanwn. Sanctuaires de trasishumanee et déveleppmesit urbain», Gallia, 52, 1995, 311-331. A. Naso, «lina dedica ad Ercole dall’agro Tarquiniese», ZPE, 105, 1995, 57-62. 5. Ritter, fíercules itt der RónsischenKuns von ,4nfdngen bis Augustas, Heidelberg 1995. MA. Leví, «Ercole al Foro Boario e le origini di Roma», RAL, 7,1996, «5-449. MA. Levi, «L’Ercele remane”, DHA, 22, 1, 1996, 79-94. 1. Mangas, «El culto de Hércules en la Bética», 1/4 Romanización en Occiedente, Madrid 1996, 279-297. U. Huttner, “Hercales asid Augustas”, Citiron, 27, 1997, 369-391. -“HÉRACLES.

HÉRCULES GADITANUS: A. García y Bellido, «Hercales Gaditanas”, AEespA 36, 1963, 70-153. M. Almagro. «Sobre la dedicación de los altares del temple de Hercules Gaditanas», La Religion Romana e» Hispania, Madrid, 1979, 301-309. lA. Garzón Blanco, «La propaganda imperialen las monedas de 1-lercules gaditanas, Minerva Gaditana emitidas desde Trajano a Antonino Pie», Baelica 11, 1988,257-265.J. Mangas, «Hércules Gaditanas, dios heredero», Homenajeal prof Marcelo Vigil, Salamanca 1989, 55-60. -“HÉRCULES MELQART.

HERCIJLES MAGUSANUS: lE. Bogaers, 3 K. Haalehos, «Een arnlring voer llercules Magasanus ¡ Un bracelet poar Hercule Magusanus”, Westeriteem, 42, 1993, 69-71.

HÉRCULES MELQART: .1. Gagé, «Hercale-Melqart, Alexander et les Romaisis A Gades», REA 42, 1940. D. van Berchein, <‘Hercule Melqart A l’Ara Maxima”, Rendic. PontifAccad. Arch, 32, 1959, 61-68. G.Ch. Picard, ‘Mci-caleetMelqarb’. Hemm, JRayeí, Eraxelles, 1964, 1261-1264. D. van Berchem, «Sanetaaires d’Hercale-Melqart. Contiibatien A l’étade de lexpresien phenieienne en Mediterranée”, Syria 44, 1967, 73-109; 307-338. G. Piccaluga, “l-lerakles, Melqart, llercules e la Penisola Iberica», Minutal. Saggi di sioña de/le religione, Roma 1979, 11-133. C. Bonner, Melqart. Calles el mylites de i’Heracles lyrien en Médiíerrenée, Leuven 1988. -“HÉRCULES GADITANUS.

HÉRCULES MUSARUM: H. Cancik, «ZarGeschichte der Aedos (Herculis) Masarum aaf dem Marsícíd”, MDAIR 76, 1969, 323-328. L. Richardson, «Hercales Masaruin and tite PorticusPhilippiinRome”,AJA81, 1977, 355-361. M. Martina, «Nades Hereulis Musarum”, Dia/ogiArciteelogie. n.s.3, 1,1981,49-68.

HÉRCULES VICTOR: A. Ziolkowski, «Mummiu’s Temple of Hercules Victor aud tite round Temple en the Tibet”, Phoenix, 42. 1988, 309-333. ML. Vejoccia Rinaldi, «A proposito del santuario d’Ercole Vincitore a Tivoli», Arcit. Laziale, 11, 1993, 235-241.

HEREJES ¡ HEREJÍA: P. de Labriolle, La crise montaniste. Les soraces de 1 itisloire da Menstanisme, Paris 1913. W.HC. Frend, Tite Donatist Citurcit, Oxford 1952. M. Mesñn. «Persistances paienaes en Gallice, vers la fin da VI’ siécle», en Hemmagesá Marcel Renard, Bruxelles 1968, II, 512-24. A. Monjigilano, «EmpietA cd eresia nel mondo antico», RSI, 89, 1971, 771-791. .I.N.D. KeUy, Primitivos cres/es cristianos, Salamanca 1980. M. Sehofleid, 208 5. MONTERO -5. PEREA

M. Burnyear, 3. Barnes, ¡JoaN ano! Degmatísm, Oxford 1980. A. Le floulluec, La netien ditéresie dans la littérarare grecqae, ir el ¡ir sUdes. Vol. 1: De Jaslin á irenée. Vol. ¡1: Clémeníd’Alexamirie el Orig~ne, Paris 1985. B.S. Spaeth, «Hairesis and heresy: tite case of [he haireseis iatrikai», en H.P. Meyer, EF. Sanders, eds., Jewish ami Citristian Sel]’ definition, 111.76-100, Pitiladelpitia and London 1982, 199-206. A. Orbe, Teología de San Ireneo: comentario al libro V del ‘Adversas Haereses, Madrid 1987. 14. Williams. Arias: Heresy enil Tras/ilion, London 1987. 14. Wllllanis, «Does it make sense te speak of pre- Nicence orthodexy?», en Wiflianis, ed., Tite Making ofOrtitodoxy. Essays in Honeur ofHenry Citadwick, Cainbridge 1989, 1-23. 3. Monserrat, Les gnósticos, 1, Madrid 1990. BR. Wllson, Tite Social Dimensions ofSectarianism, Oxford 1990. 0. Puglisi, “Giustizia criminale e persecuzioná antieretiche (Prisciliano e Ursino, Ambrosio e Damaso)”, Sic. Gymn., 43, 1990, 91-137. N. AdICm. «Hereties asid Maniehees”, Orpiteas, 14. 1993, 135-140. M. Sinionetti, Ortedossía ed Eresia Ira i e II secolo, Messina 1994. HO. Maier, “The íepograpity of heresy. asid dissent in late-fourth-century Reme», Historia. 44, 1995, 232-49. 14. Teja, La Tragedia de Éfeso (431). Herejía y poder en la Antiguedad tardía, Santander 1995. V. flurrus. Tite Making of a Heretie. Gender, Aathorily end tite Píscíllianisí Centrovers-y, 1996. J. Vilella Masana, «Pricilianismo galaico y política antripriscilianista durante el siglo V”. An. Tao!., 5, 1997, 177-185 —“CRISTIANISMO —CNOSTICISMO -PRISCH.IANO —.VALENTIN.

HERMAFRODITO (Epga,ppó&ro~): M. Delcourt, Hermapitroditea. Mytites el rites de la bisexualité dans lAntiquité, Paris 1958. M. Delcourt, Hermafrodita, Barcelona 1970. F.C. Mench, «The Ambiguity of tite Similes and of fatale monstram in Horace, Ode 1, 37», AJP, 93, 1972, 314-323. W.M. Meeks, «Tite Image of the Androgyne: some ases of a symbol iii earliest Christianity», Jziislory of Religions 13, 1974. 165-208. M. Meslin, «Agdistis ou l’Andregynie malséante”, Mélanges Vermaseren, II, Leiden 1978, 765-776. U. Mittwoch. «Males, Females, asid Hermaphrodites», Annals of Human Genetics 50, 1986, 103-121. A. Ajootian, «Ex utroque sexu: [he sleeping hermafrodite and the myth of Agdistis”, AJA 92. 1988, 275-276. M. Wegner, «Orpheus. Ursprungund Nael-ifolge”, Boreas, 11,1988,177-225. A. Ajootian, «Hermafroditos”, LIMC 5, 1990, 268-285. L. Brisson, Le sexe incerlein. Ano!regynie etitermafroditismedansl’Antiquité gréce-romaine, Paris 1997.S. Perea, E/sexo divino. Dieses itermafros/itas, bisexuales y travestidos en la Antigíies/así clásica, Madrid 1999.

HERMANUHIS ((Epg&vou~t~): J.C. Grenier, ‘

HERMAS (iterma -ae, épp$ -épgafl: G. Siehert, «Hermes”, MMC, V, 1990, 285-386.

HERMERACLES (‘EPsÚP&KXñc): J. Schwartz, «Hermérakles et le syncrétismes religieux en Egypte romaine» ASAE47, 1947.235-239. 5. Wagner-Roser, «Em ‘Hermerakles’-Fortana- Relief aus der Ortenau”, APiR, 43. 1990, 30-32.

HERMES (Epgffg): J. Chittenden, «Hennes-Mercary, dynasts asid emperor», NC. ser.6, 5, 1945, 40-57. A.J. Festugiére, La révelation dHermes Trismegiste. 1: ¡‘estro/ogie el les scien ces ecca/les. 11, le dieu cesmique. HP Les doctrines de £ Ame, Paris 1950. 0. Eissfeldt, «Netie Belege fúr des phónizisehe l-lermes-Emblem”. Zeitscitrift flir die alíestamení/icite Romana Religio ¡Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 209

Wissenscitafl, 103, 1968, 124-128. J. Servier, «Hermés africain. Les origines communes, les limites da visible et de l’invisible», Eranos 49, 1980, 199-257. G. Fowden, Tite Egyptian Hermes. A HistoricalAppreacit te tite Late Pagan Mino!, Cambridge University Pi-es, 1986. G. Siebert, «Hermes», LIMC, V, 1990, 285-386. H. Versnel, Ter Unas: Isis, Dionysos, Hermes: Titree Síadies itt Hermetisme, Leiden 1990. Z. Goéeva, «Le culte dHermés en Thraee et le témeignage d’Hérodete, V, 7», MEFRA, 103, 1, 1991, 159-166. C. Jacob, “Titeos Hermes epi lladrianea. La mise en scéne da peuvoir impérial dasis la Descriptien de la terre itabitée de Denys d’Alexandrie», (‘CGO, 2, 1991, 43-53. P. Marchetti, “Recitercites sur les mytites et la tepographie d’Argos. 1. Hermés et Aphrodite», BCH, 117, 1993, 211-223. 5. Twardecki, «Weiheinschrift flir Hermes eder Soachos?”, ZPE, 99, 1993, 197-202. M. Abbiati. «Lerma di Hermes rinvenutaa Padova negli scavi presso Perla Cedalunga”, BCMP, 83, 1994, 7-21.

HERMETISMO: Ph. Derchain, «Lautenticité de l’isispiratien égyptienne dasis le Corpus Hermeticum”, RHR 2, 1962, 175-198. A. González Blanco, «l-lermetism. A Eibliographical Appreach”, AM?WII.174, 1984, 2240-2281. ~ 14. Reitzenstein, Peimandres, Leipzig 1904. A.J. Festugiére, La révelation d’Hermés Trismégiste, 4 veIs. Paris 1944-1954. DN. Witgil, “lncerrect Apocalyptic: Tite Hermetie ‘Asclepias asan lmprovement en tite Greek Original», ANRW 11.17.4, 1984, 2282-2297. MA. Muñoz (traducción). Obras completes. Hermes Trismegisto, L Peimandres, edición bilingíle. Barcelona 1985. J. García Font (introducción, versión y notas), Tratados del Corpas Hermet,cam, Barcelona 1997. B.P. Copenhaver. Hermetica. Tite Greek Corpas Hermeticam eno! tite latin Asclepias, Cambridge 1992. G. Quispel, «Hermes Trismegistus asid [he Origisis of Gnostieism», Vig.Citrist.,46, 1992, 1-19. V. Hunink, «Apuleius asid [he Asclepias», Vig.Citrist. 50, 1996, 288-308. -HERMES.

HÉROES M. Guarducci, «Heros’ neuctá imperiale romana», Mli del III Cengresso nazionale di stadi romani, Roma, 22-28 aprile 1933 IV, 1935, 328-332. E. Nock, «The cult of Heroes”, HTitR. 37,1944,141-147. W. Seston. “L’épitaphed’Eutyches etlhéroisationpar la pureté”, Hemm. J. RidezetF, Canaont, 1949, 313-322. H.J. Rose, Geds ami Heroes of tite Greeks, London 1957. A. Brelich, Cli eroi greci: un problema síerico-religieso, Roma 1958. K. Kerenyi, Greek Herees, London 1959. M. Henig. <‘The veneration of Heroes in [he Reman Army», Britannia 1,1970,249-265. B. Lion-Gilie, Cultes «itéro¿4aes” romains. Les fendatears, Paris 1980. MP. Speidel, Mititras-Orion: Greek Hero ami Reman Army God, Leiden 1980. Varios, Enciclopedia deimili. Le geste, i comportementi, le meía,norfosi degli dei e deglí eroi greci e romani, 1987. J. Whitley, «Early stales asid hero cults. A re-apraisal”, JHS 108, 1988, 173-182. J. Alvar, C. Blázquez, y CG. Wagner, Héroes, semidiosesy daimones, Madrid 1989. C. Augé, «Dieux et héros sur les monnaies d’Aphrodisias». Doss¿ers Arcit. 148, 1990, 46-61. 0. Canaporeale, “Eroi e signen nelle prime seene narrative etrusdlie”, MEFRA, 103, 1,1991.57-69. C.J. Mackie, «Turnas asid lis Ancesters». CQ, 41, 1991, 261-265. S.B. Okhotnikov, A. S. Ostroverkhov. «L’iledeleaké et le culte d’Achille», Pentica, 24, 1991. 53-74. PA. Perotti, “Dorica castra. alias Achilles (Aen. VI, 88-90)», Maia, 43, 1991, 195-198. J. Alvar el al., Héroes, semidioses y daimones, (ARYS 1) Madrid 1992. D. Briquel, «Du premierroiau héros fondateur: remarques comparatives sar la légende de Romulus”, Etas/es classiqaes, 3, Luxembeurg 1992, 26-48. D. Briquel, «Haleso, eree 210 5. MONTERO - S. PEREA campano (Virgilio, Eneide 7, 723-730), e i Falisci, coloni Calcidesi (Giustino 20, 1, 13)», Hesperia, 4, 1994, 83-94. E. Fontaneila, «Linterpretaziene ciceroniana del culto degli ei-ei e delle vii-tú: un contribute dele leges de religione alía formazione morale della élite repubblicana», RSi, 107, 1995, 5-19. M. McDonneli, «The Image of [he Heroic mdci- en Republican Reme», AJA, 99, 1995, 345. H. Chew, «Acitilie ea Mars? Note sur un élément d’applique en bronze dépoque romaine», Ant. Nal., 28, 1996, 159-167. L.M. Stfrling, «Divinities and herees in te age of Ausonius: a late-antique villa and sculptural collection at Saint Georges-de-Monlagne (Gui-ende)>’, RA, 1996, 103-143. 1. Aghion, C. Barbiflon, F. Lissarrague, Héroesy diesesen la AntigUedad. Guíe iconográfica, Madrid 1997. A. Billault (ed.). Héros el veyageurs grecs dans lOccidení romain, Lyon 1997. RS. Lorsch, «Augustusconeeption and te heroic tradition”, Lalemas, 56, 1997, 790-799. J. Martínez- P’mna, «Rómulo y los héroes latinos”, en J. Alvar, J.M. Blázquez (eds), Héroesy antiitéroes en la Antiguedad Clásica, Madrid 1997, 95-136. F. WulfT, La fortaleza asediada. Diosas, itéroesy mujeres poderosasen el mito griego. Salamanca 1997. -AQUII.ES -ENEAS-.RÓMUIfl.

HEROIZACIÓN: F. Benoit, L’Heroisetion équestre, Aix-en-Provence, 1954. A. La Penna, “Brevi considerazioni salía divinizzazione degli erei e sal canene degli eroi divinizzati”, Homm. H.Le Bonniec, Bruxelles, 1988, 275-285.

HERON 1 HEROS (Hpwv, Hpw~): A. Evans, «Tite Hoesemen of Tarentam”, NC 1889, 1-228. G. Lefévre, «Le dieu ‘HPON d’Egypte». ASAE 20, 1920, 237-250. G. Capovilla, «II Dio Heron in Tracia e in Egitto”, RF¡C 51, 1923, 424ss. G. Kazarow, “Das Heiiigtam des thrakischen Heros bei Dinikli», Alio 22, 1929, 232-239. M. RostovzefT, <‘Kíeinasiatische and syrische GóLter un Rómisehen Agypten», Aegyptas 13. 1933. 493-513. E. Cumont, «Un dieu supposé syrien, associé A Hérón en Egypte”. Mel. R. Dussaud, 1, Paris 1939, 1-9. Ch. Picard, «Noavelles observations sur diverses représentations da Héros-Cavalierdes Balcaus”, RHR, 150, 1956, 1-26. A. Brelich, Heros: it culto greco deglí eroi e it problema deg/i esserisemi- divini, 1958. A. Cermanovie, «Die Denkmáler des [hrakischen Reitergottes”. Arcit. Iug. 4. 1963, 31-58. 1. Venedikov, «Le syncrétisme religicaz en Thrace A l’époque romaine”, Acta Antiqua Pitilippolitana, 1963, 153-166. 1. Gorgieva, “Der wildtragendethrakische Reitergott”, Rirene 4, 1965, 111-122. M. Coja, «Terres ctiites d’époqae heliénistiqae représentant le eavalier[hracetrouvées A Histria”, Dada 18, 1974, 283-288. M. Oppermann, «Zum kult des thrakischen Reiters in Bulgarien”, Titracia 3, 1974, 353-362. M. Hamiaux, Les sU/es de Macédenie elde Tit rece pendaní les époquesite/lénistique el romaine,Diss. Paris 1,1978. Ph. Petsas, ‘

HETERODOXOS Y MARGINADOS: R. MacMullen, Enetnies of tite Reman Order: Treason, Unresí ami Alienation in tite Etnpire. Cambridge MA 1966. J. San Bernardino. «Exilie y muerte de un heterodoxo en la tardorromanidad: en tomo al case de Pascentius en Lusitania», en 14. Teja y C. Pérez (eds.). La Hispania de Teodosio, Segovia 1997, 1, 217-231. -*HEREJIAS -*PRjSCILLANO -*TOLIRRANCIA.

HIERBAS: A. Delatte, Herbarias. Reciterches sur le céremonial asilé chez les anciens poar la cuelliete des simples el desplantes magiques, Liúge 1936, Bruxelles 1961. 0. Guillaume- Coirier, «Arbres et herbes. Croyanees et asages rattachés aux origines de Reme», MEFRA 104, 1992, 339-371. -‘ÁRBOLES —‘MEDICINA -‘PLANTAS.

HIGINIO A Le Boeuffle, «Recherches sar Higin», RE!., 13, 1965, 275-294.

HILARITAS H Mattingly, “Hilaritas”, PcPhs. 1927. 3ss. JA. Garzón Blanco, “Los simbolos numismáticos de la Edad de Oro de los Antoninos: Felicitas, Fortuna, 1-lilaritas y Laetitia», Síadia Historica 7, 1989, 153-162.

HIMENEO (‘Ypba¿oc): P. Linant deflellefonds, «Hyménaies: une iconegraphie centestée», MEFRA, 103, 1,1991,197-212.

HIPERBÓREOS (‘Yrepj3óp¿rn): D. Briquel, «II mito degli Iperberei: del cepal Adriae a Roma», en A. Mastrocinque

HISPANIA (Religión romana en): J.M. Navascues, «Plomos romanos con inscripciones mágicas hallados en Córdoba», AEspAafle, 28, 1934, 51-60. 0. Sánchez Albornoz, «El culto al emperador y la unificación de España», A¡LC, 3,1945-1946, 5-120. L. Fernández Fuster, «La fórmula ex visa en la epigrafía hispánica, AfispA 23. 19504951, 279-291. M. Meslin, «Persistances paiennes en Gauice, vers la fin da VI’ siécle», en Hommages á Marcel Renard. Bruxelles 1968,11, 512-24. H. Galsterer, Unlersacitnngenzam rómisciten Stddtewesen aafden iberisciten Halbinsel. Berlin 1976. 14. Etienne. Le calle imperial dans la Peninsale ¡benique dAugaste a Diocletien, Paris 1974. M. Blech, «Saturn in Hispanien», MM 19, 1978, 238-250. 1. Mangas, «Religión indígena. Religión romana. Religiones orientales”, Historia de España II, Madrid 1978, 579-650. 14. Hemi, «Culteres de practicas mágicas en CastiUa medieval”, Cf-LE, 63-64, 1980, 178-2. J. D’Encarnavao, «A reigiáe romana nao-oficial nas colonias e municipios da Lusitania durante o Alto Iinpério”, en Paganismo y Cristianismo en el Occidente (Memorias de Historia Antigua, 5, 1981), 19-31. 3. Mangas, «Creencias y cultos de la Asturias prerromana. Religión en Asturias durante el Imperio remane», Histeria de Asturias, 1, Gijón 1981, 177-192 y 225-240. .1. Mangas, «Dumas, asociación religiosa de Apolo», 212 5. MONTERO - 5. PEREA

Hispania Antiqun 11-12,1981-1985,119-125. A. Tranoy, La Ga/ice romaine. Recitercites sar le nord-oaesí de la péninsule ibérique dans 1 ‘antiqaité, Paris 1981. Varios, Paganismo y cristianismo en el Occidente del imperio romano. Memorias de Historia Antigua 5, Oviedo, 1981. A. Vázquez, «Algunas consideraciones sobre cultos locales en la Hispania romana’>, en Paganismoy Cristianismo en el Occidente (Memorias de Histeria Antigua, 5,1981. 41-50. L. García Iglesias, «Paganismo y cristianismo en la España romana”, La religion romana en Hispania, Madrid, 1982, 365-379. J. Mangas, «Religión romana de Hispania”, Histeria de España. Hispania romana, Madrid 1982, 323-369. AM. Vázquez Hoyos, La religión romana en Hispania. Fuentas epigráficas, arqueológicas y numismáticas, 2 veIs., Diss. Madrid 1982. J. Mangas, «La difusión de la religión romana en Asturias”, en indigenismo y romanización en el convenías Astamm, Madrid 1983, 165-177. J. Mangas, “Augarationes y augures en la Hispania romana», II Congreso de Metodología y Didáctica de la Historia, Cáceres 1984, 87- 102. J. Mangas, «Auguratienes y augures en la Hispania romana”, Actas dell Jornadas Metodología y didáctica Historia, Cáceres, 1984, 87-102. 1. Mangas, «La dea Asturica”, Stadia Historica, 2-3, 1984-1985. 305-314. J.J. Sayas, «Los adivinos vascones y la Historia Augusta”, Symbelae. Ludovico Mitxelena Sepí. oblatae, Vitoria, 1985, 593-606. J.M. Blázquez, «Finheimishee Religionen Hispanien.s in der rómisclien Kaiserzeit», ANRW II. 18.1, 1986, 164-275. J. Mangas, «Die rómisclie Religion in llispanien wáhrendder Prinzipatszeit”, ANRWII.18.1, 1984, 276-344. F. Marco Simón, ‘

Abrasax-Ring aus ‘La Olmeda (Spanien)», ZPE, 97, 1993, 130. J. Mangas, «El modelo religioso remaao y la diversidad de panteones de ciudades: Hispania altoimperial». Modelos teóricos y prácticas de vida, Sevilla 1993, 176-180. 5. Montero - J.M. Blázquez, «Ritual funerario y status social: los combates gladiaterios prerremanes en la península ibérica” en Ve/eia 10, 1993, 71-84. .1. Coreil, «Drei defixienam tabellae aus Sagunt (Valencia)», ZPE, 101, 1994, 20-286. 1. del Hoyo, «Nuevos íeónimos en inscripciones inéditas de la provincia de Salamanca», MCV30.1, 1994, 53-60. P. Le Roux, «Cultes indigénes et religion romaine en Hispanie seas l’Empire», L ‘Afriqae, la Gaule, la religien á 1 ‘épeque romaine: Mélanges á la mémoire de M. Le Glay, 1994, 560-567. D. Fishwick, «A silver aedicala at Merida”, RFA, 97, 1995, 615-622. F. Malto¡nini, «Nota alía defixio di Carmona». ZPE, 107, 1995, 297-298. E. Marco Sunón, «Tipología e iconografía en las estelas de la mitad septentrional de la Península ibérica», en E. Beltrán (ed.), Roma y el nacimiento de Ial cultura epigráfica en Occidente, Zaragoza 1995, 327-359. J.L. De la Barrera, W. Trillmicb, “Eme Wiederhoiung der Aeneas-Gruppe vom Forum Augustum samt ibrer lnschrift in Merida (Spaniea)”. MiDA1(R), 103, 1996, 119-138. .1. Mangas, «Cultos minorasiáticos en el Noroeste de la Hispania romana», Hom. prof Fernández Miranda. Complutum, extra, 6(1), 1996, 483- 490. J. Mangas, «El culto de Hércules en la Bética”, La Romanización en Occiedenle, Madrid 1996, 279-297. E. Marco Simón, «Romanización y aculturación religiosa: los santuarios rurales», en S. R&boreda y P. López Baija (eds.), A cidade e o monde: Romanización e cambio social, Xinzo de Limia 1996, 81-100. G. Galeano Cuenca, Costumbres religiosas y prácticas funerarias romanas. Estudio del mundo rural en la pro vincie de Córdoba, Córdoba 1997. JA. Garriguet, «El culto imperial en las tres capitales provinciales hispanas: fuentes para su estudio y estado actual del conocimiento», Anales de Arqueología CordobesaS, 1997, 43-68. F. Marco Simón, «¿Taurebelios vascónicos? La vitalidad del paganismo en la Tarraconense durante la segunda mitad del s.IV», Gerión 15, 1997, 297-319. Religiones orientales en Hispania romana: A. García y Bellido, Les religions orientales dans 1 ‘Espagne remaine, Leiden 1967. Varios, La religión romana en Hispania, Madrid 1981 (detallado en este volumen). Varios, Paganismo y Cristianismo en el Occidente del imperio romano, (Memorias de Historia Antigua, 5, Oviedo 1981) (detallado en este volumen). A. Vázquez, La religión romana en Hispania, frentes epigráficas, arqueológicas y numismáticas, Madrid 1982. M. Bendala Galán, «Dic orientalisclien Religienen Hispaniens in vorrómischer und rómisciter Zeil», AA’RWII.18.1, 1986, 345-408.

HISTORIA AUGUSTA: ML. Trowbridge, «Folklore in tite Scriptores Historiae Aagustae», CPit, 33. 1938, 69-88. J. Straub, Síadien zar Historia Augusta, Berna 1952. 14. Syme, Empero rs ami biograpity. Studies itt lite Historia Augusta, Oxford 1971. J. Scbwartz, «Da Millenarisme dans l’Histoire Auguste», BHAC 1971. Bonn 1974, 157-164. SA. Sterz, “Christianityin[heHistoriaAagusta»,Latomas, 36,1977,694-715.14. Sy’ne, «Titepomeriam

in thc Histoira Augusta”. Bonner Hisíoria-Aagusta-co/lequiam 1915-76, 1978, 217-31 - G. Zecchini. «II santuario della Dea Caelestis e lilisto ría Augusta». Santuarí epolitica nelmomio antice, Milano 1983. Ji. Sayas, «Los adivinos vascones y la Historia Augusta», Symbelae. Ludovico Mitxelena Sepí. oblatae, Vitoria, 1985, 593-606. E. Wallinger, Die Frauen in der Historia Augusta, Wien 1990. A.R. Birle>’, «Religion la te Historia Augusta», en Historiae Aagustae Co/loquiam Paris inum. Alti Convegne sa/la Historia Augusta, Macerata 1991, 29- 214 S. MONTERO -5. PEREA

St - <3. Capdeville, «Les sonrees de la eonnaissance de lEtrusca Disciplinadiez les ¿crivalus da siécie d’Augaste», Caesaredunum, suppl. 63, 1993, 2-30. A. Tiinonen, «Tite Histeria Augusta: two faces of vielence. A study en tite death of emperors in biegraphy. Genus monis as a pan of biegraphy.», Ees, 81, 1993, 83-92. 14. Turean, “Les dieux de l’Orient dans i’HisteireAuguste», JS, 1993, 21-62. C. Letta, «II ‘naufragio’ di Caracalla in Cassio Dione, nell’Histor-ia Augu..sta e nel cennnentari degli Arvalb, ZPE, 103, 1994, 188-190.

HOMERO (Los poemas homéricos y el arte romano): Varios, Tite OdysseyamiAncientArl, New York, Bard College Exposition, New York 1992.

HONOR (Henos; Honor): M. Mannsperger, “Libertas-Henos-Felicitas zur Prágung des Múnzmeisters Palikanus», Chiron 4, 1974, 327-342. L. Richardson, «Henos et Virtus andthe Sacra via”, AJA 82, 1978, 240-246. C. Lochia, «Henos”, LíMC, V, 1990, 498-502.

HONORIO (Religión/Política religiosa de): A. Solari, «interne alía reazione socialedcl 408- 410”, Klio, 1935, 302-309. F. Martelli, “Onorio, Ravenna e la presa di Roma del 410”, RSA 11, 1981, 215-219. JE. Jordán, «Los judíos en el reinado de Honorio (395-423 d.C.)”, en 14. Teja y C. Pérez (eds.), La Hispania de Teodosio, Segovia 1997,1, 121-134.

HORACIO (Religión de/en): Th, Zielinski, «L’envotement de la sorciére diez Hornee”, Mélanges O. Navarre, Teuleuse, 1935. W. Kissel, «Horaz 1936-1975: Fine Gesamthibliographie”, ANRWIi.31.3, 1981, 1403-1558. ~ K. Scott, «Mercur-Augaslus und Horaz cauní, 2”, Hennes63, 1928, lSss. A. Delatte. “La conversion d’Horace (1, 34)». AC 1935, 293-307. ME. Hirst, “Tite portenLs in Horace, Odes 1, 2, 1-20”, CQ 32, 1938, 7-9, R. De Costee, <‘La Fortuna d’Antiuin et ¡‘Ode 1, 35 d’Horace”, AC 19, 1950, 65-80. H. Wagenvoort, «Tite crime of fraticide (Horace Epode, 7,18)”, en Wagenwoort (1956), 1956, 169-83W. Deonna, «Mercare elle seerpio”, Lalornus 17, 1958, 641-658. E.]. Bickerman, «Filias Maiae (Herace, Odes 1, 2. 43)”, PP 16, 1961, 5-19. DR. Dicks, «Astroiogy and Astronorny in Herace», Hermes, 91, 1963. 5. Alessandrí, «L’imitatio Alexandri augustea e repperti fra Orazio e Curzio Rufo”, SCO 18, 1969, 194-210. 0. Wiilians, Tite Titird Boek of He race‘s Odes, Oxford 1969. R.G.M. Nisher, M. Huhhard, A Commentay en Herace, Odes, Bock 1, Oxford 1970. 3. Perret, “Pides el la Fortuna (Hor.C,l, 35. 21-28)”, )orscitungen zar rómisciten Lileratur. Fesí. K.Bíichner, Wiesbaden, 1970, 244-253. F.C. Mench, «Tite Ambiguity of[he Similes and of fatale monstram in Horace, Ode 1, 37”, AB’, 93, 1972, 314-323.5.5. Ingallina, Orazio e la magia, Palermo 1974. U. Becker, Lexikon der Astrologie, Astrenomie. Kosmologie, Preiburg-Basel-Wien 1981. L. Voit, «Heras-Mercar- Augustus”, Gymnasium, 89, 1982, 479ss. 3. Fabre, ‘

1993, 11-19. E. Paratore, «La spiritualitA eraziana”, RAL, 4,1993, 427-440. C.J. Simpson, «Horace, Carm,, 1, 2, 30-44, Apello Palatinas, and allusions te shrines in Octavians Reme”, Atitenaeum, 81. 1993, 632-642S. Sniezewski, «The Divinity of Augustus in [he late Poetry of Horace and iii Elegies of Tibullus and Propertius”, Ros, 81, 1993, 61-76. M. Sordí, «Orazie e i temi della propaganda augustea», Acta Clnssica Debrec. 29, 1993, 175-180. W. Stroh, «Horaz und Vergil ni ihren proplietisehen Gedichten», Gymnasium, 100, 1993, 289- 322. E.W. Leach, «Horace Carmen 1.8: Achilles, the Campus Martias, and the Articalatien of Gender Roles in Augustan Reme», CPit., 89, 1994, 334-343. P. Winson Sage, «Vatic Admenition in Hornee Odes 4.9», AJPh., lIS, 1994, 565-586.

HORACIOS: L. Deroy, «Lecombat légendaire des 1-loraces et des Curiaces»,LEC41, 1973, 197-206. A. Corbeil, «Cycical Metaphers and the Pelitics of Heraces”, Odes, 1.4., CW, 88, 2, 1994, 91-106.

HORAS (Horae; ííprn): R. Ling, «The Seasons in Romano-British Mosaic Pavements”, Britannia 14,1983. 13-22. M. Guarducci, «Hora Quirini”, Bali. Comm. Arciteel. Coman. di Roma, 64, 1936, 31-36. L. Abad, «Horae”, MMC, V, 1990, 510-538. N. Thomson de Grummond, «Pax Augusta and the Herae en [he Ara Pacis Augustae”, AJA. 94, 1990, 663- 677.

HORNATUS: L. Sensi, «Ornatus e status sociale delle denne romane”, AFLFP. 18, 1980- 1981, 55-102.

HORÓSCOPO: O. Neugebaner, H.B. van Hoesen, GreekHoroscopes,Philadelphia, 1959. K. Kraft, «Zuin Capricorn auf den Múnzen des Augustas”, Jaitrbucit fur Namismatik ami Gelágesciticitte 17, 1967, 17-27. E.>. Dwyer, «Augustus and the Capricorn”, Rñm.Mitt. 80, 1973, 59-67. T.D. llames, «Tite Horoscope of Liciius Sara”. Pitoeni.x 30, 1976, 76-79. 14. Beck, «lnterpreting lite Ponza II”, J. Alititraic Síad., 2, 1976, 1-19. R. Beck, “interpreting tite Ponza zediac», J. MititraicStud., 1, 1976,1-19. AH. Mamoojee, «Quintus Cicéron et les deuze signes da Zodiaque», Méleiferís M.Lebel, Quehee, 1980, 247-256. G. Geraci, «Publio Pelronio, 11 genelliacodi Augusto e ji ‘faraene Cesare””, ZPE 65, 1986, 195- 196. E. Simon, «Dic drei l-Ioroskepe der Gemma Augusta», NumAníCí. 15, 1986, 179-196. P. Brind’Amour, «L’heroscope de lavénement de Néron», CEA, 25, 1991, 145-151. E. Tissot, J.C. Goyon, «Grand. Les tables zodiacales”, Dossiers Arch., 162, 1991, 62-64. 0. Baccani, Orescopigreci. Documentazionepapirologica, Messina 1992. M. Possanza, «Two notes en Q. Cicero’s De duedecim signis (FPL p. 79 Morel, pIOI B(ichner)”, CPu., 87, 1992, 44-46. G. de CaIlataij. <‘Le zodiaque de lEnéide”, Latomus, 52, 1993, 318-449. A. Ovadiah, 5. Mucznik, «A fraginenlary Reman zodiac and horoscope frota Caesarea Maritima”, Síad. Bibí., 46, 1996, 375-380. -ASTROLOGIA -t4UCUSTO -~ZODÍACO.

HORTI LAMIANI: Varios, Le Iran quilledimere degli dei: ti residenza imperiales degli iterti Lamiani, Venice 1986. R.C. HLiuber, «ZarTopograpitie der Horli Maecenatis and der [lord Lamiaril auf den Esqailin in Rem”, Kólner Jaitrbucit ¡dr Ver-uncí Frúitgesciticitte, 23, 1990, 11-107. 216 5. MONTERO -5. PEREA

HORUS (‘Opu~, Heras>: G. Bénédite, «Une neuvelle représentation d’Horus légionnaire”, Rev.Arcit, 1904, 111-118. E. Paribeni, «Divinité straniere in abito militare», Ball.Alex. 13, 1910, 177-183. EH. Kantorowicz, “Geds in uniform», ProcAm.Piti/.Soc. 105, 1961, 368- 393. H. Seyrig, «Les dieux égyptiens en habit miitaire», Syria 47, 1970, 161-107. C. Zaccaria, “Religione egiziana e propaganda imperiale romana: a proposite delle menete di Valeriano Cesare con la ciocca di Heras», Annlst.Num. 23, 1976, 161-198. MO. Jentel, <‘Horos», LIMC, V; 1990, 538-542. F. de Salvia, “Hores sai coecodrilli nella Roma ceslantiniana», en U. Left, Tite iníel/ectual Herilage of Egypl, Budapest 1992, 509-517.

HOSIOS KAI DIKAIOS (ee¿q Ou¿eg ,ca~ &KaLoc): R. Kíinel, “Hosios kai Dokaios”, LIMC, V, 1990, 542-543. <3. Petzl, «Em frúhes Zeagnis fúr den Hosios-Dikaios-Kull (Riel Nr. 103)», EA, 20, 1992,143-147. M. Ricí. «Hosioslcai Dikaies. Nouveauxmonuments”, EA, 20, 1992, 95-100. 14. Merkeibach, “Referat. Dic Gótter Hesies und Dikaios in Máonien and Phrygien», ZPE, 97, 1993, 291-296.

HOSTIA: A. Momigliano, «Ambarvales Hestiae», Maia ns. XV, fase. 1, 1963. 47-48 (=Terzo Contributo, 657-659). -SACRIFICIO -VÍCTIMA.

HUMANITAS: W. Schadewaltd, “l-lumanitas Romana», ANRWI.4, 1973,43-62. E. Aubion, “1-lumanitas et superstitio dans la littérature latineda début de l’épeque Antenine”, en J. Dion (cd), Culture antique elfanatisme, Nancy 1996, 77-94.

HYGIEIA (Yyíeta; Valetado, Salas): ZI. GoUva, «Asklepios”. LíMC, II, 1984, 898-899. F. Croissant, «Hygieia»,LiMC, V, 1990, 554-572. ZI. Goéeva, «Hygieia inThracia”,LLMC, V, 1990. 572-573. W.A. Daszewsky, «A Statuette of Hygieia from Kom el-Dikka ni Alexandria”, MDAI(K), 47, 1991, 61-66. <3. De Luca. «Zar Hygieia in Pergamon. Em Beitrag», MDAi(i), 41. 1991. 325-362. E. Ryan-Gurley, «Le sanctuaire grcc de Dion», Arcitéologia, 279. 1992, 14-23. H. Sobel. Hygieia. Die Góltin der Cesumiheil, 1992. R. Ziegler, <‘Aigeai, der Asklepieskult, das Kaiserhaus der Decier und das Christentum”, Tycite, 9, 1994, 187-212. G. Manganaro, «Asklepies e Hygieia ‘divinitá salvatrici e protettrici della cittA a Messina», ZPE, 113, 1996, 82-84.

HYLAS (YXcxg): <3. Túrk, «Za den Darstellung des Hylas”, idI 12. 1897, 86-91. R. Ling, “Hylas in Pompeian Art>’, MEFRA 91,1974,773-816. J.H. Oakley, “Hylas», LIMC, V, 1990, 574-579. J. Lancha, «L’iconographie dHylas dans les mosaiques romaines», ¡JI Colí. ¡nl. sal Mosaico antico, Ravenna 1980, Ravenna 1983, II. 381-392.

HVPSISTOS THEOS: -*THEOS IIYPSISTOS.

HYSTASPES: 14. Windisch, Die Oreitel des Hystaspes, Amsterdam, 1929.

TAKCHOS (‘JaKxoc): GE. Mylonas, Eleasisancí tite Eleusinian Mysteries, 1961, 252-258. E. Simon, «Neue Deutung zweier eleusinisdlier Denkmáler des 4 Jhs, v.Chr.”, AntKunst 9, 1966, 79-80, 89-90. V. Machaira, «lakchos”, LíMC, V, 1990, 612-614. -~BACO.

IANUARIA DEA: R. Vollkommer, «lanuaria”, LIMC, ~,1,1990, 617-618. Romana Religio ¡ Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico 217

LARHIBOL: P. Linant. «larhibol”, LIMC, V, 1990, 624-626.

IBIS (¡0íc): K.A.D. Smellk, «Tite Cult of[he Ibis in tite Greco-Reman Peried, with special Altentien te tite Data from tite Papyri”, M.J. Vermaseren, Stadies in Hellenistic Religions, Leiden 1979, 225-243.

IDEA DE DIOS: Varios, Tite Knowledge of God in lite Greco-Reinan World. Papers read at an ¡ntSymp. UnivUtrecit 26-S0may 1986, Leiden 1988S1>erea, «Numen, Deaspraesens. Reflexiones elementales sobre el concepto de dios en la religión romana”, Boletín de la Sociedad España de Ciencias de las Religiones 8, 1997, 23-29.

IDEOLOGíA RELIGIOSA: <3. Radke. «Nouveaax points de yac sur la mentalité religicase des Remains», Kemes,4, 1991, 31-46.

IGLESIA: <3. Bardy, La qaestion des langes dans léglise ancienne, Paris 1948. L. Halkiu, La sapplication d’acíion de gráces chez les Remains, Paris 1953. N. Brox, «Zum Vorwurf des Atheismus gegen die alte Kirehe Trierer Titeologiscite Zeitscitrifl, 75, 1966, 274-82. W. Huber, Passa ami Ostern. UntersacitangenzarOsíerfeierderaltenk7irche,Beríin 1969. N.H. flaynes, Constantine ancí tite Citristian Citarch, London 1972~. R. Gryson, Le ministre des femmesdansl’égliseancienne. Gembleux 1972. W. Weismann, Kirche uncí Schauspiele. Die Schauspiele ini lirteil der lateinisciten Kirchenviiter ¡mier beserderer Beriicksichtitung ven Augustin, Wúrzburg 1972. C. Pietri, Roma citristiana. Recitercites sur l’eg/ise de Reme, son orgenisation, sapolitique, sen idéologie de Miltiade á Sixte iii, Reme 1976. SG. Hall, Me/it of Sardis, On Pascita, Oxford 1979. T. Klauser, A Sitorí Histo,y of tite Western Liturgy, Oxford 19792, K. Baus et al., Tite Imperial Citurcitfrom Constentine te tite Early Middle Ages, London 1980. L.W. Country¡nann Tite Ricit Citristian iii tite Charch of lite Ear/y Eppire. Centradictiens ami Accemmodasions, New York y Toronto 1980. E.C. Hobbs, W. Wuellner Tite Re/e of tite Citristian Bis/top in Ancient Society, Berkeley 1980. 1. Kajanto. «PontifeKmaximus as titie of tite Pope”, Aretes, 15, 1981, 37-52. ¡-1. Chadwick, Histery ami Titoagití of tite Fiar/y Charch, London 1982. J. Stevenson, A New Fusebius. Decumenís ¡llustrating tite Hisíory of tite Churcit te AD. 337, London 1987. T.D. Barnes, «Chrisíians and pagana iii [he reign of Constantius», en A. Dihie (ed.), Léglise el lempire ea it’ sUc/e, Geneva 1989, 301-337. C. Pietri, «Regiens ecelésiastiques et parreises romaines”, en A cies da Xie Cengrés international d’achéotegie citrétienne, 3 veIs., 11, Reme 1989, 1035-62. R. Williains. «Does it make sense te speak of pre-Nicence orthodoxy?”, en Williams, ed., Tite Making of Ortitodoxy. Essays in Honoar of Henry Citadwick, Carnbridge 1989, 1-23. SG. Hall, Doctrine ami Fractice in tite Early Citurcit, London 1991. A. Brent, H¡~polytusasid tite Reman Citurch in tite Titircí Century, Leiden 1995. C. Buenacasa Pérez, «La constitución y protección del patrimonio eclesiástico y la apropiación de los santuarios paganos por parte de la iglesia en la legislación de Constancio 11 (337-361)», Pyrenae 28, 1997, 229-240. E. Wipszycka, «La sovvenzione costanliniana in favore del clero”, Rend. mor. Acc. Lincei s.9, y. 8, 1997, 483-498.

IGUVIUM: J.W. Poultney, Tite Brenze Teblets of iguvium, Baltimore 1959. 218 5. MONTERO -8. PEREA

ILITIJIA: J. Bayet, «llithye, Leucetiteé et Titesan», CRAí 1968, 366-375.

IMAGEN - IMÁGENES (imago - imagines): A.J.B. Wace, «Studies in Reman histerical reiefs”, Pap. Brit. Scit. Reme, 4, 1907, 227-76. 14. Stuart Jones, A Caía/oque oftite Anciení Sca/pIares preserved in tite Munic¡~al Collection of Reme: tite Sepultares en tite Patazzo dei Censervaíori, Oxford 1926. LR. Taylor, “Anicenie worship ameg [he early Romans», Classica/StudiesinHenorofJoitn C. Re/fe, 1931, 122-130.14. Allier, «Le culte des ixnages», RCC 34, 2. 1932, 470-477. P. Hoinmel, Síadien za den rómisciten Figurengiebeln der Kaiserzeit, Berlin 1954. C.C. Vermeule, «Reman CalI Images en Coins of tlie Emperor [ladrian: Mars Ultor, Virtus and Mars Victor”, Spink aSen NumisCir, 13, 1955, Sss. U. Mattingly. Reman Coinsfrom tite Farliesí Times te tite Falí of lite Western Empire. London 19602. DA. West. Tite imagery asid Poet,y ofLucretius, Edinburgh 1964. W.H.C. Frend, Martyrdem ant! Persecation in lite Fiar/y Citurcit: A Study of Conflicí from tite Maccabees te Denatus, Oxford 1965. K. Majewski, «Les images de culte dans lAntiquité”, Homm. M.Renard, Bruxelles, 1969, 11, 478-484. M.H. Crawford, Reman Republican Coinage, 2 veis., Cambridge, 1974. y. Fazzo, La giustificazione de/le immagini religiose dalla tarda antichilá al cristianesime, Napoli 1977. E.>. Philips, Corpus Signurum imperii Romani (Greal Britain) 1.1, Oxford 1977. R. Winkes, «Pllny’s Chapter en Reman Funeral Customs in [he Liga of Clipeaeae Imagines”, AJA 83 1979, 481-484. U. Hausinann, “Zar Typelogie and Ideologie des Augustuspertráts». AARWII12.2, 1981,513-598S. Walker, A. Burner, Tite image of Augastus, London 1981. M. Torelli, Typo/ogy ami Síructure of Reman Historical Reliefs. Ann Arbor. 1982. M. Barbera, “Laceme africane nel museo nazionale romano: riflessioni su icenegrafia e ideologia”, Opus, 4, 1985, 153-63. K. I~’ittschen, P. Zanker, Kataleg der rómisciten Poriráis in den Capitolinisciten Museenuncí den amieren kommunalen Sammlungen derStadtRom. ¡ Ten., Mainz 1985. GP. Snyder, Ante Pacem. Arcitaeologicel Evidence of Citurcit Life before Censtantine, Macen 1985. A. Cameron, «Pagan ivories”, Col/oque genévois sur Symmache, 1986, 41-64. E. Cumont, Textes el monumenis figurés relatzfsaux mysí?resde Miíitre, 2 veIs., Bruxelles 1986-9. C. Verineule, Tite Cali images of imperial Reme, Roma 1987. L. Alexander, ¡mages of Empire. Sheffleld 1991. C. Lepelle>’, «Le souei de préserver les statues des dicaz paiens á I’épeque théodosienne”. BSAF, 1994, 193-198. C. Lepelle>’, «Le musée desstatues divines. La velonté de sauvegarder le patrimoine artistiqae palen A lépoque théedosienne”, CArch., 42, 1994, 5-15. D. Parrish, «Imagery of tite Geds of tite Week in Reman Mosaics», An. Tard., 2, 1994, 193-204. <3. Sauron, Qais deum? L ‘expressienplasíique des idéolegies politiqaes el religieuses á Reme, Paris y Reme 1994. M. McDonnell, “The Irnage of tite Heroic Rider en Republican Reme”, AJA, 99, 1995, 345. J. Elsner, «Iniage and ritual: refleetiona en the reíigious apprecialion of classical art», Class. Quarterly 46.2 ns. 1996, 515-531. R.L. Gordon, image ami Value in tite Graeco- Reman World: Siudies in Mithraism ant! Re/igious Art., Aldershot 1996. 0. Manganaro. «Figurazieni e dediche religiose della Sicilia greca e romana”, ZPE, 114, 1996, 77-81. M. Tordllí, II rango, il rito e 1 ‘immagine. Alíe ouiginí del/a rappresentazione storica romana, Roma 1997. -ESTATIJAS.

IMPERATOR (General militar republicano, Religión del): M. .Iaczynowska, ‘

IMPERIUM: A. Magdelain, Recitercites sur limperíain, la lei curiate el les auspices dinvestitare, Paris 1968. A. Magdelain, «L’inauguration de l’urbs et limperium”, MEFRA, 89, 1977, 11-29. A. Magdelain. Jus, imperium, Auctoritas (Colí. Ecole frag. de Reme 133), Paris y Reme 1990. M. Duerr, «Le diad¿me, marqae de laucteritas ea de l’imperium”, GNS, 41, 1991, 31-47.

IMPIEDAD: A. Moinigliano, «Empietá ed eresia nel mondo antico», RSI, 89, 1971, 771-791 - J. Seheid, «Le délit religieux dans la Reme tarde-republicaine”. en Le dé/it religieux, Roma, 1981, 117-171. iT. Dyson. «Caesi iuveneiandpietas impia inVirgil”. CJ, 91/3, 1996, 277- 286.

INAUGUTARIO: E. Gladigow, «Condictie and Inauguratien. Em Eeitrag zur rómischen Sakralverfassung». Hermes, 98, 1970, 369ss. k Magdelain, “L’inaugaration de l’Urbs et l’imperium”. MEFR 89, 1977, llss. -*AuOLJRATIo.

INCUIJATIO: Hamilton, incabatien or tite cure od diseasesin pagan temples ami Citristian charcit es, London 1905. -*ASKLEPIO -.CURACIÓN —~MEDIC1NA -*MILAURO.

INDIGETES DII: C. Koch. Gestirnvereitang im a/ten italien: Sol indiges ami der Kreis der Dii Imiigetes, Franklurt 1933. E. Vetter, «Di Novensides, di Indigetes». iF, 62, 1955,1-32. L. van Johnson. «Agonia. Indigetes and te Breading of sheeps and goals”, Latomus 26, 1967, 316ss.

INflIGES PATER: Ji. De la Barrera, W. Trillnsich, «Eme Wiederholung der Aeneas- Gruppe vom Foruin Augustuin safl litrer lnschrift in Menda (Sparúen)”, M¡DA¡(R), 103, 1996, 119-138.

INDIGITAMENTA: A. Tovar, «Sobre porro: la explicacióndePariente y lesludigitanienta”, Emerita 14, 1946, 98ss. 1. Bayet. «Les feriae sementivae et les Indigitationa dans le calte de Cérés et de Tellus», RHR 137, 1950, 172-206. M. flevilacqua, M., «Cli Indigitamenta”, invigilata Lacernis 10, 1988, 22ss. H. Petersn,ann, «Les dieux aaciens et lears professions», Kt?ma, 15, 1990, 75-80.

INDOEUROPEOS (Tradición indoeropea de la religión romana): E. Benveniste, «Expression indo-europeenne de l’eternité», REí. 38, 1937, 103-112. G. Dumézil, Aedes reíundae Vestee, Riíaels imieeuropéens á Reme, Paris 1954. G. Dumézil, Los dioses de les imioeurepeos, Barcelona 1970. G. Dumézil, Eldestino delguerrero. Aspectossobrelafrncien guerreraentre les imioeuropeos, México 1971. G. Dumézil, Mito y Epopeya 1-111, Barcelona 1977, México 1997. R. Schilhing, «Les Castores romanins A la lumiére des traditions indo- earopéennes», Rites, cultes el dieax de Reme, Paris 1979, 338-353. D. Briquel, «Juppiter, Satarne et le Capitele. Essaidecomparaissen indo-eurepeene», RHR, 198,1981.0. Briquel, «Sur I’équipement royal indo-earopéen. dennées latines et données grecques (A propos de D. Dubuisson, L ‘équipement de 1 ‘inaugaration royale dans 1‘inde védique el en irlamie)”, RHR, 200, 1983, 63-74. U. Blaive, “Le my[he indo-eurepéen du Gaerrier limpie et le péche contra 220 5. MONTERO -5. PEREA la yerta des femmes», Lalomus 46. 1987, 169-179. 0. liriquel. «Tarquins de Reme et idéelogie indo-curopéenne: <1) Tarqain lAncien et le dieu Valcain», RHR 215-3, 1998, 369- 395. -.DUMÉZIt -TRIFUNCIONALIDAO.

INDULGENTIA: J. Gaudemet, Indulgentie Principis, Trieste 1962, 3-37. A. Wallace- I-Iadrill, «The Emperor and his Virtues», Histeria 30, 1981, 298-323. H. Cotton, «Tite concept of Indulgentia under Trajan”, Chiron 14, 1984, 245-266. B.E. Lev>’, «Indulgentia Augusti Meneta inpetrata: a tiavian episede», Mel. P. Bestien, 1987, 39-49. M. Corbier. «ladulgentia”, LIMC, V, 1990, 655-657.

INICIACIÓN: M. Malaisie, «Centena et effects de l’iitiatien isiaqae», AC 50 (1981) 483- 498. Varios, Les Rites de initiatien. Actes da co/toque de Li?ge el de Leuvain-la Neuve 20-21 nov. 1984, Loavain-la Neuve, 1986. Y. Verniére, «Initation et esehatologie diez Plu

INMORTALIDAD: J. Bayet, «L’immortalité astrale d’Augaste: Manilius cemmentateur de Virgile», REí. 17, 1939, 141-171. E. Cumont, Lux Perpetua, Paris 1949. P. Gros, “Rites funéraires et rites d’inmorlalité dans la liturgie de lapotliéose imp ériale», Annuaire EPHE, IV section, 1965-1966, Paris 1966, 477-490. AR. flellinger, «The inmortality of Alexander and Augustas”, Yale Class.Studies 15, 1967, 93-100. P. floyancé, “Le somneil et 1’inmortalit&, Étuaes sur ti religion romaine, Reina 1972, 309-315. 1. Harinatta, «Royal Power and Immortality». Acta Antiqua, 27, 1979, 395ss. SC. Humphreys, H. King (edsj. Mona/uy ami inmeríality. Tite Anlitropolegy ant! Archaeelogy of Deatit, Accademie Press, 1981. R. Merkelbach, «Rites d’imnmertalité dans l’Antiquité tardive», Dieg¿?ne, 165, 1994, 79-100. G. Casadio, Vie gnesticite all’immortaliíá, Erescia 1997. -APomosís -MIJERTE -SIJENO.

INSTRUMENTOS DE CULTO: 1’. floyancé, «Sarles mystéres phrygiens U’ai mangé datas letympanon,j’aibudans la cymbale”’, Éludes sarta religion romaine, Roma 1972, 201-204. 0. Briquel, «Le pilen de Pilamnus, la hache d’Intercidona, le balai de Deverra”, Latomus. 42, 1983. 265-276. -~MÚSICA.

INSTRUMENTOS MÁGICOS: M. Car>’, AV. Nock, «Magic spears», CQ 21, 1927, 122- 127. ASE. Gow, «Jóy~ ‘P¿p/3oc Ritombus Turbo», JHS 44. 1934, 1-13. E. Cunen,

«Lampe et ceupe magiques (PGM V 1-52)”, 50 36, 1960, 65-71 - LA. Foresti, <‘Zar Zeremonie der Nagelschlagung in Rein und Etrurien”, AJAH 4, 1979, 144-156.

INTERPRETATIO: J. Bayet, «lntcrprctatie”, Rechercites sur les retigions de 1 ‘Antiquité Classique, Genéve, 1976, 1-19.

INSCRIPCIONES RELIGIOSAS (REPERTORIOS): D. Modonesi, Museo Maffeiano: ¡scrizioni e ,-ilieve sacri /atini. Roma 1995.

10 (íeS -eJc): J.C. Grenier, «Isis assise davant lo”, PP 49, 1994, 22-36. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 221

IRENEO DE LYON: A. Le Boulhiec, La notion ditéresie dans la liltérature grecque, it el ¡ir si&cles. Vol. 1: De Justina irenée. Vol, II: Clémeníd’Alexandrie el Orig&ne, Paris 1985. R. Grant, irenaeus ofLyon, 1997.

ISIACI CONIECTORES: MS. Salem, «Ennius and tite lsiaci Coniecteres», JRS 38, 1938, 56-59.

ISIDORO DE SEVILLA: 5. Montero, «L’idee ecumeniche di Isidoro di Siviglla» en L ‘ecumenismo politice nella coscienza del/occidente, Roma 1998, 397-404

ISIS ( iutc): 1. Leclant, O. Clerc, inventeire Bibliograpitique des¡siaca (=iBiS). Réperloire Analytique des Travaax Re/atífs á la Difussien des Caltes ¡Maques 1940-1969 <‘A-D), Leiden 1972; IBiS 1940-1969 (E-K). Leiden 1974; IBiS 1940-1969 (L-Q). Leiden 1985; iBIS 1940- ¡969 (R-Z), Leiden 1991. G. Ciampoltrini, «La dedica delílseo di Firenze (C~ XI, 1588 1- 7043>”, SCO, 39, 1989, 321-329. J. Nen (cd.): Isis cumulative bib/iograpity 1976-)985: a bibliograpity oftite itisíory ofsciencieformedfrom Isis critical bibliograpities 101-110 indexing liíeraturepublishedfrem 1975 titreag 1984, London 1990. 2 vols. <1, Persons andinstitutions; 11. Subjects, periods and civilizations). ~ W. Drexíer, «Der Isis und Sarapis-Cultus in Kleinasien”, NumZ. 21, 1889, 1-234. J. Berreth, Studien zam isisbucit ‘Metamorpitosen, DissTubingen 1931. A. AIf’dldi, A Festival of Isis arder tite Cristian Empero rs of tite iVtit, Budapest, 1937. E. Tormo, «Isis y Serapis en la España pagana: preanuncies de doctrinas y de virtudes cristianas”, BRAH 114. 1944, lólss. F. Skardone. «Iside Maga”, Aegyptus 1946, 130-148. 0. Pesce, ¡1 tempio diside iii Sebralita, Reme 1953. UR. Moehring, «Tite persecatiens of tite Jews and [he Aditerents of tite Isis Calt at Reme AD 19», Nevam Teslamentum, 3, 1959, 295ss. A. Chastagnol, «La restauration da temple d’Isis aa Portas Romae seas le régne de Gratien”, en Hommagesd Marce/Reno rd, 3 vols.,ll, Bruxelles 1960, 135-144. V. Cilento. Diatriba isiaca e dia/oghi delfici. Firenze 1962. PP. Tschudin, Isis in Rom, Aarau, 1962. F. Dunand, «Une interpretatio romana dísis. Isis déese des nalssances”, REí., 40, 1962. 83-86. R. Merkelbach, isisfeste in griechisch-rómisciterzeit. Daten und Riten, Meisenheim azn GIam 1963. 1. BaltruAaitis. La qa¿te d’lsis. Essaisar/a légende dan myíite, Paris 1967, 19852. H.W. MUiler, Der isis/cUí un antiken Benevent, (Múnchaer ágyptologische Studien 16), Berlin 1969. L. Vidman, Corpus inscriptienum religionis isiacae a Sa rapiacae, Berlin, 1969. H.W. Muiler, DerIsiskult im entiken Benevení ami Ketalog der Skultaren aus den ¿igyptisciten Heiligliimern im Museo del Sannio za Benevent, Berlin 1969. V. Tran Tam Tmh, Le ca/te des divinutés orientales á Hercalanum, Leiden 1971. RE. Witt, isis in tite Graeco-reman World, London 1971, Baltiínore 1997. 1K Dunand. Le ca/te disis dans le bassin oriental de la Médilerrenée 1. Le calle d ‘Isis el le Ptolémées, Leiden 1973. F. Dunand, Le ca/te disis en Asie mineare. Clergé el ritael des sanctaaires isieqaes, Leiden 1973. V. Tran tam Tinh, Y. Labrecque, Isis lactans. Corpus des monaments gréco-romains disis allaiíant Harpocrate, Leiden 1973. J.C. GrilTiths, Apuleius of Medauros. Tite isis-book

Teligión romana en Hispania, Madrid 1981, 311-319. M. Malaise, «Centena et effets de l’initiatien isiaque”, AC 50, 1981, 483-498. RA. Wild, Water in tite Ca/tic Worsitip of isis ant! Serapis, Leiden 1981. H. Solin, «Sai graffiti del santuario isiaco seUo S.Sabina”, 1982, 132-138. R. Volpe, «1 graffiti isiaci nell’area di 5. Sabina a Roma”, en U. Bianchi e M.J. Vermaseren, La soteriologia dei calti erienta/i nelí ‘impere romane, Leiden 1982,145-155. V. Tran Tan, Tihn, «Etat des étades iconografiques relatives á Isis, Sérapis et Sunnaei Theoi», ANRWII173, 1984, 1710-1738. E. Coarelli, «Iside capitolina, Clodio e i Mercanti di schiavi”, Alessandria e il momio ellenistico-romano. Studi onore A.Adriani, Roma 1984. 461s. J. Leclant, “Aegyptiaca et milieax isiaques. Recherches sar la diffasien da matériel el des idées égyptienne», ANRW, 11.17.3, 1984, 1692-1709. V. Tran Tan’ Tihn, «Etat des étades iconograpitiques relatives A Isis, Sérapis et Sunnaoi Theoi”, ANRWII.17.3, 1984, 1710-1738. RA. Wild, «The Knewn Isis-Serapis Sancruaires from the Reman period». AIVRW 11.174, 1984, 1739-1851. M. Malaise. «Les caracteristiques et la question des antécedents de liitiatien isiaque”, en Les rites dinitiation, Loavain-La-Neuve, 1986, 355-362. J.C. Tautil. «Des sectes hien instalées A 1’époque impériale. Les Isiaques et les Mithraistes», en Sedes religieuses en Gréceet á Reme, Paris 1986, 237-330, C. Veligianni-Terzi. «Bemerkungen su dengriechisclien Isisarelalogien’, Ritein. Mus., 129, 1986, 63-76. SA. AI-Assiouty, Jésus le non-jaif- calle d Isis précarseurda Citristianisme: classes socia/es á Reme el en Arabie. Paris 1987. M. Malatino. «II santuario isiaco di Industria”, AFLP, 25 ns. 11, 1987-1988, 157-173. E.J. Walters, Aííic grave reliefs thai represeníwomen in lite dress ofIsis, Princeten 1988. E. Bómer, “Isis unó Serapis inderWeltderSklaven. Bine Nachiese”, Gy’nnasium96, 1989, 97- 109. M. Krumnie, «Isis in Praeneste”, JdI 105, 1990, 155-165. N. Frapiccini Alfieri, ‘’, iDA), lOS, 1990, 155-165. It Mora, Prosopograpitia isiaca. Corpus Prosepograpiticum Religionis Isiacee, Leiden 1990. G. Piccottini, “Zar isisverehrang im Rémisehen Kámten”, Carintitia 100, 1990, 53-62. P.J. Sijpesteijn, «A Dedication te Isis. SEG XXXI 1532 re-dated”, Tyche, 5, 1990, 175-176. T. Tan’ TiuN, «lsis”.LiMC, V, 1990,761-796. H.S. Versnel, Ter Unas: Isis, Dionysos, Hermes: Titree Siudies in Hermneásme, Leiden 1990. 3. Eingartner, Isis asir) ubre Dienerinnen in der Kunsí der rómisciten Kaiserzeit, Leiden 1991. M - Malaise. «1-larpocrate, la tortue erIe chien. Contribation A liconographie da fils dísis”, BSFE, 122, ¡991, 13-35. Alía ricerca di ¡ide, Analisi, studi e restaari de//iseo pompelane nel Museodi Napeli, Reme 1992. L. Bricault. “Isis dolente”, BiFAO, 92. 1992,37-49S. Deyts, imeges desdieta de la Gea/e, Paris 1992. .1. Elogartaer, Isis uná ubre Dienerinnen in derKunsí der rómiscitenKaiserzeil. (Mnemosyne. suppl. 115), Leiden 1991.S. Cauville, É. Aubourg, P. Deleuze, A. Lecler, «Le templed’Isis A Dendéra”, EStE, 123, 1992, 31-44. Varios. A/ti ricerca di Iside: analisi, sludi, resíauri dell ‘Iseopempeiano nel Museo di Napoli, Roma 1992. Varios, Al/e ricerca di iside: analisi, studi, restauri dell ¡seo pompeiano nel Museo di Napoli, Rean 1992. F. Baratte, «Deux portraits denfants isiaqaes”, RA. 1993, 101-líO. E. Colla, “Dominen, Julie el Isis au pays des Hirpins (CIL IX, 1153 et l’obélisque de Bénévent)”, CE, 68, 135-136, 1993, 247-260. M. De Vos,«ll tempio di Iside in via Lahicana a Roma», en A. Mastrocinque (ed.), i grandi santuari della Grecia e t’Occidenle, Trento t993, 81-91. R.C. Haeuher, «Tite Temple of Isis and Serapis and its Pregram of Statuary”, ALt 97, 1993. 308. 5. Adamo Muscettola, “1 Flavi tra Iside e Cibele», PP 49, 1994, 83-118, SM. Chiodi, «II concetto di religione nel De Iside et Osiride di Plutarco”, Tite Nolion of Religien in comparative Researcit, Roma 1994, Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 223

355-367. 5. de Caro, «Novitá Isiacite fa Campania». PP. 49, 1994, 7-21. U. Coareffi, «Iside e Fortuna a Pempei e a Palestrina”, PP49, 1994, 119-129. 5. De Caro, «Novitá Isiache in Campania», PP. 274-275, 1994,7-21. J.C. Grenier, «Isis assise davant lo», PP 49, 1994,22- 36. Xi Lembke, Das Iscuin Campense in Rein: Siudie úber den Isiskult ¡ínter Domitian, Heildelberg 1994. V. San¡paolo. «1 decerateri del tempio di Iside», PP, 49, 1994, 57-82. H. Sternberg-EI Ilotabi. «Dic MensaIsiaca und dic Isis-Aretalegien>’, CE, 69, 137, 1994, 54-86. SA. Takács, Isis ant! Serapis in tite Reman World, Leiden 1994. U. Zevi, «Sul Tempio di Iside a Pompel», PP 49, 1994 37-56. W. Holistein, U. Jaman, «Isis unó Sarapis un lonopolis”, JNG, 45, 1995, 29-37. R. Merkelbach, isis Regia-Zeus Sarapis. Diegíieciticit- iigyptische Reilgion nach den que/len dargesteflt, Stuttgart-Leipzig 1995. SA. Takács, Isis ami Serapis in tite Reinan World, Leiden 1995. L. Bricault, Myrionymi. Les epicléses grecques el latines disis, de Sarepis el d’Anabis, Stuttgart, Teubner, 1996. 5. Montero, «La Isis de Eh-mico Materno”, en Isis. Nuevas perspectivas. Homenaje al Prof Alvarez de Miranda, Madrid 1996, 65-75. P. Pakkanen, Inlerpreting Early Helleníst¿cReligion. A stady based en tite mystery cali ofDemeter asid Cali of Isis, Helsinki 1996. R. Rubio (ed.). Isis. Nuevas perspectivas. (Homenaje al prof Álvarez de Miranda), Madrid 1996. L. Bricault, «Les caltes isiaques en Gréce centrale et occidentale», ZPE, 119, 1997, 117-122. B. Rossignoli, “Le aretalogie: i manifesti propagaadistici della religione isiaca,’, Patevinin, 9, 1997, 65-92. C. Ricci, «Iside romana: le epigrafi», en E. Arsían (cur.), iside. 11 mito, il

mesterio, la magia. Catalogo della mostra tenutasi a Milano - Paíazzo Grassi nel gennaio- giugno 1997, 141-142, 212-215, 384-387. -»AEOYPTIACA -AGUA —*APULEYO -»PLIJTARCO.

IUCUNDITAS: H.J. Schulzki, «lucanditas”, LIMC, V. 1990, 811.

IULIA DOMNA: W. Kuhoff, dalia Aag. mater Aug. n. et castrorum et senatas et patriae», ZPE, 97, 1993, 259-271.

IUNAM: -*1)11 MAURI.

IUS RELIGIOSUS: E. David, La droit augural el la divination officiel/e desRomains, Paris 1895. P, Catalano. Contribati alio stadio del ¿lirilto augurale, Termo 1960. G. Szemler, «Sacerdotes Publici and the ius Sententiam Dicendi», Hermes, 104, 1976, 53-58. .1. Guillén, «El derecho religioso en Cicerón”, Helmantica, 24,1973, 313-352. Chr. Saulnkr, «Le réle des pr&res fétiaax et l’application du ias fetiale á Reme», Rev.Hist.Droit 58, 1980, 171-199. A. Magdelain, «Quirinus et le droil (apolia opima, ka fetiale, ka Quiritum>», MEFR, 96, 1984, 195-237. —*DERECUO -LEN’ SAGRADA.

IUSTITIA (iáLKaLoauvfl): JCh. Balty, «Dikaiosyne”. LiMC, III, 1984, 386-388. A. Magdelain, Jus, imperiurn, Auctoritas (Ceil. Ecole fra9. de Reme 133), Paris y Reme 1990.

IUSTITIUM: L. Vidman, «lnferiaeund iustitinm”, Ktie, 33, 1971, 209-212. W. Sesto¡i, «Les chevaliers romaina et le iustitium de Gerinanicus”, RHDFE, 1962, 159-177=Scn’pta Varia, Roma 19&0, 155-173. 224 5. MONThRO -5. PEREA

¡UTURNA: E. Petersen, «Die DioskurenaufMente CavalloundJutarna”,RM1S, 1900,309- 351. GW. Clarke, «Tite Dioscurei of tite Lucas luturnae”, Lalomus, 27. 1968, 147-148. J. Arenen, «Tutuma, Carmenta e Mater Larum. Un rapporto arcaico tra mito, calendario e topografia», Opuscal.Inst.RomFinl. 4, 1989, 72-73. J. Aronen, “La sopravvivenza dei culti pagaré e la topografia cristiana dell’area di Giuturna e delle sae adiacenze”, en EM. Steinby, ed., Lacas iatumae 1, Reme 1989, 148-174. 1. Aronen, «Giulurna e il sao culto», en Lacas iuturnae 1, Roma 1989, 57-75. E. Canciani, <‘lutuma”, LIMC, V, 1990, 856-857.

IUVENTUS: -.JÓVENES.

JÁMBLICO (Religión delen): 1. Bidez, «La pitilosopitie de Jamblique et sen école”, REG, 32, 1919, 3lss. E. des Places. «Les mystéres d’Egypte de Jambliqae et les oracles Chaldaiques>’, OíIi’OUMENE. Scritti enere Concilio Vaí.ii, Catania, 1984, 455-460. J. Dillon, «lamúlichus of Chalcis (c.245-325 AD.)», ANRW 11.6.2, 1987, 862-909. P. Athanassiadi- Fowden, «Dreams, Thét¡rgy and Preelance Divination: The Testimony of lainblichas”, JRS 83, 1993, 115-130. C. Van Liefferinge, «La [héargie, oatil de restracturation dans le De Mysteriis de Jamblique», Kernos, 7, 1994, 207-217. -1’LATONISMO/NEOPIATONISMO ~TEURGIA

.JANICLJLO: N. Goodhue, Tite Lucas Furrinae and tite Syrian Sanctuary en tite Janiculum, Amsterdam 1975.

JANO (lenus>: F. Bortzler, «Janus asid seine Daeten’, AVBG 4(3-4). 1930, 103-196. L.M. Padierniga, «Naturaleza de Jano según los Fastos de Ovidio», Emerita 10, 1942, 66-97. P. Gri,nal, «La colIme de Janus», RA 24, 1945, 56-87, P. Grimal, «Le dieu lanas et les origines de Reme», Leltres d’Humanité, 4, 1945, 15-121. A. Audin, «lanas et le génie de l’Argiletum”.Lett.Hum. 10,1951,52-92. P. Grimal, «LeJanas de l’Argilete», MEFRA, 1952, 39-58. L.R. Taylor, LA. Holland, «Janus and Ihe Fasti”, CPit. 47, 1952, 137-141. M. Renard, «Aspeets aneiensde Janus etdeJanon»,RBPhH, 31, 1953, 5-21. R. Petazzoni, «Per I’icenografia di Giano”, St.Etr, 24, 1955-1956, 79-90. E. Ernout. “Consus-Ianus-Sancas”, Homm. ñ Niedermann, Braxelles 1956, llSss. L.A. Holland, Janus ami tite Bridge, Roma 1961. J.C. Richard, <‘Pax, Concordia et la religien officielle de Janus á la fin de la répablique romaine», MEFRA 75, 1963, 303-386. L.M. Mac Kay, lanas, California, Univ. 1965. M. Guarducel, “lanas Geminas», Mflanges André Piganiol, Paris 1966, 1608-1621. G. Capdeville, «Les épith¿tescultuelles de lanas”, MEFRA 85, 1973, 395-436. J.C. Richard. «Pax. Concordia et la religion remaine de Janus», MEFRA 75.2, 1973, 303-386. G. Capdeville. «Les epi[hetes cultuelles de lanas”, MEFRA 85/2, 1975, 396-436. H. Bauer, «Kaiserfora and lanustempel», RM 84, 1977, 301-329. J. Gagé, «Les origines da culte de Janas», RHR 195, 1979, 3-33, 129-151. II. Schilling. «Janas, le dieaintrodactear, le dica des passages”. Riles, calles el dieta de Reme, Paris, 1979, 220-262. T. Gesztelyi, «lanas bei Ovid. Bemerkangen nr Romposition der Fasti», ACD 16, 1980, 53-59. RA. Staccioli, «II saceflo di Giano riprodotto in unarna cineraria chusma?», Celloqui del Seda/izio, ser.2, 7-8, 1980-1984, 91-97. G. Dury-Moyaers, M. Renard, «Aper9u critiqae de travaux relatús aU culte de Junon XII: Junen el lanas>’, ANRWII.l7.l, 1981, 182-188. R. Turcan. «Janas ~ lépeqae imperiale”. ANRW 11.17.1. 1981. 374-402. E. Sinion, «lasos Curiatius and lasos Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 225

Geminas im frUten Rom», Festcitr. G. Radke, 1986, 257-268. J.C. Richard, «lon-Janus ea l’anenymat: A prepos d’IGR, 2, 1-4”, Homm. Le Benniec, Bruxelles 1988, 387-395. E. Simon, «Calsa, Calsans, Janus», II Convegno intern. Etrusco, Roma 1989, 1271-1281. R. Syme, «Janus and Partitia in Herace”, Stadies HonoarC. OBrink, Cambridge, 1989, 113-124. E. Simon, “lanus», LI/sIC, V, 1990, 618-623. 0. Wiiliams, M. Green, G. Lloyd-Morgan, «A Brenze janiform Object frem Betehwertb, Surrey», Britannie, 25. 1994, 239.

JERÓNIMO, SAN (Religión romana en): R. Pichon, «Las polémicas de San Jerónimo”, en Hombresy cosasde la Antigua Roma, Madrid 1928, 235-291. P. Demeugeot, “Saint Jéróme. les oracles sibyllins et Stilicon”, RFA 54, 1952, 83-92. A. Arjava, «Jerome and Women», Ardes, 22. 1989, 5-18. J. Doignon, «Oracles, propitetes, ‘en dit’ sur la chute de Reme (395- 410). Les reactions de Jéróme et d’Agustin”. REAugust. 36, 1990, 1-2. B. ClausA, «SIena sacra estrategia reterica. Osservazioni sulluso dell’exemplumbiblice nelAdversusiovinianam di Gerolamo”, Cr.St. 16, 1995, 457-484. E. Ciausi, «La Parola síravolta. Polemica cd esegesi biblica nel Adversus Iovinianum di Gerolamo», Vet. Ch rist. 32, 1995, 21-60.

JERUSALEM: A. Moniigliano, «Religion in A[hens, Reme and Jerusalem in tite Firsí Century B.C», Annali de/la Scaola Normale Superiore di Pisa 1984, 873-892 (=Ottavo Contribule, 279-296) (= Depaganes,judíosycristianos,México 1992, 127-156>. 0. Golan, «Hadrian’s decision te supplant ‘Jerusalem’ by Aclia Capitolina’», Historia, 35, 1986, 226- 239. G. Firpo, «II tentativo di Caligola di profanare il Tempio di Gerasaleme e la datazione de Maccabei”, QuadistSterie Antica Citieti, 4, 1988. U. Calabi, «Aristea e il Tempio di Gerusalemme”, QS, 38, 1993, 47-64. G. Ffrpo, «Le tradizioni giudaiche su Nerene e la profezia circa il regnum Hieroselymorum», CiSA, 19, 1993, 245-259. M.C. Paczkowsky, «Gerusalenune negli scriteri cristiani del 11-111 secolo», Síad. Bibí., 45, 1995, 165-202. R. Hayward. Tite Jewisit Temple. A Non-Biblical Sourcebook, 1996. A. Oppenheimer, «Lélaboration de la itatikita apés la destructien du Second Temple», Annales HSS, 51, 1996, 1027-1055. N. flelayche, «Da MonI da Temple au Golgo[ha: le Capitole de la celeste d’Aelia Capitolina”, ritr, 214, 1997, 387-413.

JESÚS: G. Bomkamm, Jesús de Nazaret, Salamanca 1975. M. Smith, Jesas tite Magician, New York 1978. E. Gailagher, Divine Man or Magician? Celsus ami Origen en Jesus, Chicago CA 1982. Ch. Duquoc, Cristología. Ensayo dogmático sobre Jesús de Nazaret el Mesias, Salamanca 1985. E. Schflrer

JINETE DIVINO: -ñIERON. 226 5. MONTERO - 5. PEREA

JINETE HEROICO: -‘«EReN.

JINETE TRACIO: -HERON.

JÓVENES: A. Muller, «Studentenlebeninlv Jahr», Pitilologus.69. 1910, 292ss. M. Paran, La crisi della scaola nel secolo IV d.C., Bari 1952. iP. Neraudau, La Jeaneusse dans la linérature el les institations de ti Reme républicaine. Paris, 1979. A. Vessileiou, «Cesar proclamée Princeps luventutis”, Homm. á L.Lerat, Paris 1984, II, 827-840. A. Rousselle, «Jeunesse de lAntiquité tardive. Les legens de lecture de Peter Brown”, Annales(ESC), 40, 1985, 521-528. M. Torelli, «Riti di passagio maschili di Roma arcaica», MEFRA, 102, 1990, 93-106. M. Kleijwegt, Anciení Youth. The Ambigui¡y of Youth ant) ¡he Absence in Greco- Reman Seciety, Amsterdam 1991. 5. Perea, «Asociaciones de jóvenes e Hispania. Notas a propósito de un libre reciente’> Gerión 10, 1992, 295-304.

JUDAISMO: W.AL. I~den, The Misitna en idolatry. Aboda Zara, Camhridge 1911. FR. Goodenough, Jewish Synsbols in ¡h Greeco-Roman Period, New York 1953-68. M. Simon, Verus Israél. Éíudes sur/es relatiens entre citrétiens etjuifs dans lEmpire remain (135-435), Paris 1948. R. Walzer, Galen en Jews ant! Citrislians, London 1949. R.K. Yerkes, Sacrifice in Greek ami Roman Religions ami Fiar/y Judaism, London 1953. CH. Kraeling. Tite Excavations al Dara-Fiuropes Vil! 1: Tite Syn.agoge, New Haven 1956. EM. Smaliwood, «Domiíian’s attimde tewards [he Jews and Judaism», CPb. 51, 1956, 1-13. L.C. Rugginei, «Ebrei e Orientali nell’Italia sertentrionale fra il IV e il VI secolo d. Cn’, Studia et decumenta itistoriaea el iuris, 25, 1959, 196-308. H.J. Leon, Tite Jews of Anc-ienl Reme, Philadelphia 1960. EM. Sinallwood, Pitilonis Alexandrini Legatio att Gaiam. Edited with en introdaction, transtilion ami commenteiy, Leiden 1961. MF. Squarciapino, «La sinagoga recentamente seoperta ad Ostia», Remi. Pont. Acced., 1961-2, 119-32. MF. Squarc’sapino, ‘

de A. Momigliano en JTitSt 29.2, 1978, 212-217 = Sesto Contribule, 773-778). EM. Smallwood. TiteJews ander Reman Rule:from PompeyloDiecletian, Leiden 1976. G. Jossa, Giudei, Pagani e Crisliani. Qualtro saggi sulla spiritualilá del momio antico, Napoli 1977. A. Jerenjias, Jerusalén en tiempos de Jesús, Madrid 1977. J. Neusner, «Map without territery: Mishnah’s system of sacrifice”, Histoiy of Religion, 19. 1979-80, 103-27. SiD. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 227

Cohen, «Epigraphical rabbis,’, Jewisit Quarí. Rey., 72, 1981-2, 1-17. J. Gutniann, Anciení Synagogues: Tite Síate of Researcit, Chico 1981. B.J. Brooten, Women Leaders in tite Ancient Synagegue, Chico, California, 1982. A. DíezMacho (ed.),Apó cajosdelAntiguo Testamento. I-V, Madrid, 1982-1984. D. Rokeah, Jews, pagans aná citristians in conflicí, Leiden 1982. U. Baumann, Rom ant! dieJeden. Dierómische-Jiidisciten Bezieitungenvon Pompeius bis zam Tode desHeredes, Frankfart am Main 1983. W.H.C. Frend, «Early Christianity and Society.

A Jewish legacy inthe pre-Constantinian era”, fIn? 76, 1983, 53-71 - M - Goodman, Stale and seciety in Reman Galitee, AD. 132-212, Totowa JN 1983. J. Gutniann, «Early Synagogue and Jewisit catacomb art”, ANRW, 11.21.2, 1984. 1313-42. A.R.C. Leaney. Tite Jewisit ant! Citristian World 200 SC. lo AD. 200, Camhridge 1984. T. Rajak, «Was there a Reman citarter fer die ]ews?”, JRS, 74, 1984, 107-123. J. Schlosser, Étades sur le judaYsme itellenistique, Paris 1984. J.G. Gager. Tite Origins of Anti-Semitism, New York y Oxford 1985. E. Sehúrer (revisada por G. Vermes, F. Millar, M. Black>, Historia del Pueblo Judío en Tiempos de Jesús, tome 1: Fuentes y marce itistórico. Temo II. instituciones políticas y religiosas, Madrid 1985. E. Schflrer, Histeria delpueblejudío en tiempos de Jesús, 175 a. C.

- 135 d.C., Madrid, 2 veis, 1985 (traducción de la edición inglesa, Edimburgo 1979, de G. Vermes, F. Millar, M. Hlack, que revisa y amplía la original, en alemán, de 1886-1890 y 1901-1909). SG. Hall, Melil of Sardis, Oit Pascita, Oxford 1979. H. Shanks, Judaism in Síene: lite Arcitaeolegy ofAncient Synagogues, New York 1979. J. Barton, Oracles of God. Perception of Anciení Propitecy in israel a/ter lite Exile, London 1986. C. Visinara, «1 cimiteri ebraici di Roma», en A. Giardina, Societá romana e impere tardoantice, 11, Roma 1986, 351-392. J. Neusner, W.S. Green, ES. Frerichs eds., Jadaisin ant! titeirMessiahs al tite Turn of Ihe Citristien Era, Cambridge 1987. J. Reynolds, R. Tanneubaun’, Jews ami Godfearers al Apitrodisias, Cambridge 1987. A. Linder, Tite Jews in Reman Imperial Legislation, Detroit y Jerusalem 1987. T.D. llames, «Trajan and the Jews», Joarn. Jewish Stud., 40,1989,145-162. M. Bodinger, «Le mythe de Néron. De l’Apocalypse de Saint Jean aa Talmud de Babylone”, Rl-IR, 286, 1989, 21-40. G.P. Carras, Jesepitas ami Judaism: tite sitared Judaism of Paul ami Josepitus, Oxford 1989. M. Good¡nan, «Nerva, the fiscus Judaicas and Jewish identity>’, JRS, 79, 1989, 40-U. RS. Kraeiner, «On the meaning of the term ‘Jew in Greco-Reman inscriptions’>, Harv. Titeol. Rey., 82, 1989, 35-53. C. Salles, <‘Diversité de la situatien des femnes dans l’empire romain auz 1 et II siécles. Lectures fémi¡isstes de la Biblia”, Foi el Vie, 88/5, 1989, 43-48. H. Dixon Sllngerland, Claudian Policymaking ant! tite Early imperial Represion ofJudaism al Reme, Univ. of South Florida, 1998. M. Bohrn¡ann, «L’huile dans le jadaisme antiqae”, DHA 15, 2, 1989, 65-74. J. Montserrat, La sinagoga cristiana, Barcelona 1989. R. Williamson, Jews in lite Hellenistic World: Pitilo, Cambridge 1989. Ml. Edwards, «Atticizing Meses? Namenius, the Fathers and the Jews», Vog.Citrist., 44, 1990, 64-75. D. Rokeah, «Tacitas and the Ged of Israel», Zion, 55, 1990, 265-268. A. Rousselle, «Vivre seas deax droits: la pratique familiale poly- jaridique des citoyens romains juifs”, Annales ESC, 45, 1990, 839-859. M.H. Willia,ns, “Domitian, tite Jews and tite Judaizers. A simple Matter of Cupiditas and Maiestas?», Historia, 39, 1990, 196-211. L.M. White, Building God’s Heuse in lite Reman World: Arcititeclareí Adaptalion among Pagana, Jews ant) Christians, Baltimore 1990. M. Bohrmann. «La pureté rituelle: une approche de la comniunauté des Esséniens», DHA, 17, 1, 1991, 307-331. C. Cohen-Mailofsky, «Controverse sar les ceutumes funéraires des Juifs en Palestine aax deax 228 8. MONTERO - 5. PEREA

premiers siécles de l’Empire romain”, IH, 53, 1991, 21-26. M. Good’nan, «Opponents of

Reme: Jews and etiters», Alexander, 1991, 222-38. P. Hayinan, «Monotiteism - a misused werd iii Jewish studies?», J. Jewisit Stadies, 42, 1991, 1-15. A. Piñero (ed). Orígenes del Cristianismo, Madrid 1991. P.R. Trebilco, Jewish Cemmunities in Asia Minor, Cambridge 1991. D. Frankurter, «LestEgypt’s City be Deserted: Religionand ldeelegy inthe Egyptian Response te the Jewish Revelt (116-117 CE.)», JJS, 43,1992,203-220.J. Judith, Tite Jews amongs pagans ant! Citristians iii lite Reman Empire, London 1992. AP..!. Klljn, Jewisit- Citristian Gespel Traditien, Leiden 1992. RS. Kraeiner, HerSitare oftite Blessing: Women ‘s Religion among Pagans, Jews, ami Citristiansin lite Greco-Reman World, NewYork y Oxford 1992. J. Lieu, 1. North, T. Rajak, Tite Jews ameng Pagens ami Citristians in tite Reman

Empire, London - New York 1992. E. Millar. “The Jews of the Graeco-Roman diaspora between paganism and Christianity”, en Lien el al., (1992), 1992, 97-123. 1. Murphy- OConnor, «Lots of Ged-learers? Theosebeis st tite Aphrodisias isiscription», RBI, 99, 1992, 418-424. L.V. Rutgers, «Úberlegungen za den júdisehen of Jews and non-Jews in late aatiquity”,Amer. J. Aré)?., 96,1992,101-18. E.P. Sanders. Judaisin, PracticeandBeliefó3 B.C.E.-66-C.E, London y Philadelphia 1992. A.F. Segal, «Jewish Christiaxúty”, Fiusebius,

Chrislianity ami Judaisin, 1992, 326-351 - E. WilI, C. Orrieux, Prosélitisme juif? Histoire d’ane errear, Paris 1992. S.J.D. Cohen, «“Those who say chey are jews and are not”: How do you know a Jew in antiquity when you see ene?”, en Cohen and ES. Frerichs, eds., Diasporesin Anliquily, Atlanta 1993, 1-45. R. MacMullen, «Tite anromanized in Reme”, en S.J.D. Cohen, ES. Prerichs (eds.), Diasporas in Anliquity, Atlanta CA 1993, 47-64. A. Piflero (cd.>, Fuentes del Cristianismo, Madrid 1993. J. Trebolle, La Biblia judía y la Biblia cristiana, Madrid 1993. Varios, Giudeifra pagani e cristieni, Genova 1993. F.G. Downing, «Cosmie Eschatolegy intite First Century: Pagan, Jewish and Christians”, AC, 64, 1995, 99- 109. D. Noy, Jewisit inscriptins of Western Europe. 2. Tite City of Reme, Cambridge 1995. C. Ricci, «L’affrancljiimperial T. Flacias Euschemon et le fiscus ludaicas», RE] 155, 1995, 88-95. C. Vidal, El judeo-cristianismo palestino en el siglo ¡Madrid 1995. A. liii de Vaate, 1. W. Van Henten, “Jewish or Non Jewish? Sorne Remarks en tite Identification of Jewish Inseription form Asia Minor”, 50, 53, 1996, 16-28. P. Borgen, Pitile of Alexendria. An Exegele for itis Time, 1996. Dl. Dan’sin, «Tite Jewish Community of Pitanagoria”, ACscytit.Sib. 3,1996,123-150. R. Hayward, Tite Jewisit Temple. ANon-BiblicalSourcebook, 1996. R. González Salinero. «Teodosio 1, Hispania y los jadies”, en R. Teja y C. Pérez (eds.). La Hispania de Teodosio, Segovia 1997,1, 101-112. iP. Jordán, «Los jadies en el reinado de Honorio (395-423 d.C.)», en R. Teja y C. Pérez (eds), La Hispania de Teodosio, Segovia 1997, 1, 121-134. G. Bohak, Joseph ant! Aseneíit ami tite Jewisit Temple in Heliopolis, 1997. J.J. Collins, Sibyls, Seers and Sages iii Hellenisíic-Reman Judaism, 1997. A. Green, Keter. Tite Crown of God in Early Jewisit Mysticism, 1997. -CRISTIANISMO -PERSECUCIONES CONTRA LOS JUDÍOS.

JUEGOS (LudO: E. Campanille, «Volcanalia e ladi volcanalici”, SCAR 42, 1914, 176-195. A. Piganiol. “Censas, dica da Cirque», Rev.Hist. Lil Reí. 6, 1920, 335-349. A. Piganiol, Reciterehes sar lesjeux romains, Strasbearg 1923. 5. Weinstock, «Ludi Tarentiel und ladi saeculares», O/ella, 22, 1933, 40-52. AM. Colini, «Meta Sudasis’>. Rend.Pent.Accad, 13. 1937. 6. .Jennison, Aniina/sfer Sitow ant) Pleasures in Ancient Reme, Manchester 1937. 1. Aymard, Essai sur les chasses remaines des origines ¿1 la fin da siécle des Anlenines, Paris Romana Reilgio ¡ Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico 229

1951. T. Hackens, «Cucas Florae”, Arch.Ctass, 30, 1961, 130-145. A. Chastagnol. «Les années regnales de MaxisnienHercule en Egypte et les fétes vicennales du 20 nov.303», RN 9, 1967, S9ss. R. Auguet, Crueldady civilización: los juegos romanos, Barcelona 1972. H. LeBonnice, «Une faute rittuale dans la pompa des jeux», Mél. PBoyancé, Roma 1974, 505- 511. J. Beaujeu, «Les Jeax sacerdotaux du Haat Empire”, BiCS 22, 1975. R.F. Newbold, «Cassius Dio and tite games», AC,44, 1975, 589-604. A. Cameron, Circus Factiens. Blues ami Greens at Reme ant! Byzantium. Oxford 1976. L.L. Doyle, The origin, significance ami deve/epment ofLadi at Reme, witit special reference te tite Roman ant! Ptebeian Games, lo tite emi ofRepublic, London 1976. G. Ville, La gladieture en Occidení desorigines á la mert de Domitien, Roma 1981. M. Forlin, “Tra paganesimo e cristianesime: gladiateri, martin e il sangue versato nell’arena”, en Sangue e Antrepologia nella liturgia. Roma 1983, 1597-1626. MA. Cavallaro, Spese e spettecoli. Aspetti economici-strutiare ti degli spettaceli nella Roma gialio-claudia, Beiw, 1984. M. Clavel-Leveque. Lempire en jeu.x. Espace symbolique el pratique socia/e dans le monde romain, Paris 1984. M. Clável-Lev~que, «L’espace desjeax dans le monde romain: hégémenie, symbolique cf practiqae seciale», ANRW II, 16.3, 1986, 2405-2563. M. ClaveI-Lévéque, «Ritucis de mort et consommation de gladiateurs: images de demination el pratiques impérialistes de repredaction”, Homm.L.Lerat, 1, Paris 1984, 189ss. M. ClaveI-Lévéque, «Les jeuz scéniques A Reme: espaces de lulte el Ijeuz de consentement», Estudios de Antigiiedad 1, 1984, 25-46. Ch. Bruschi, «Les manera Publica, L’Etat et la cité aa debut de Has empire», Sodalitas. ScrittionoreA. Gaarine,lll, Napoli, 1984, 1311-1331. DR. French, Citristien Emperers ami Pagan Spectacles: tite secularization of lite Ladi A.D.382-525, London, Diss., 1985. E. Bouley, «Jeax et enjeax internationaux aaII s. av.J.C. (Tite-Live XLV, 32, 11)», DHA 12, 1986, 359-364. D. Briquel, «Lydi/ludi. jeax romains et origines éírusqaes”, Ktéma, 11, 1986 (1990>, 161-167. J.H. Humphrey, Reman circuses: Arensfor Citariot racing, London 1986. P. Ciancio Rossetto, <‘11 Circo Massimo. L’Origini dei ludi e della stratture circense”, en Le sport nel momio anlico, Roma 1987. J.C. Fredouille, «Les chrétiens aux lions”, BAOS 1987, 329-349. J. Beaujeu, «Jeuz latina etjeux grecs (Cie. Fam.1 et Aít.XVI, 5)», Hemínage á H. Le Bonniec, Bruxelles 1988, 10-18. A. Chastagnol, <‘Les inscriptionis des monuments inaugurées lers des fétes imperiales», MEFRA 100, 1988/1, 13-26. D. Harmon, «Tite Religious Significance of Games stthe Reman Age», en Raschke, Tite Arcitaeology of tite Olimpics, Madison, 1988, 236-255. KM. Coleman, «Fatal charades: Reman executions staged as a mythological enaetments», JRS 80, 1990, 44- 73. M. Gwyn Morgan, «Politics, religionandtheGames in Reme, 200-1 50 BC.», Pitilelogus, 134, 1990, 14-36. D. Briquel, «Les femmes gladiatears”, en Hommages ó E. Frézouls. Kt¿=ma,17, 1992,47-54. D. Briquel. «Uneepinionhétéredoxe surl’eriginedesjeuxéqaestres romains: Tacite, Annales, 14, 21», en Spectacles sportifs el scéniques dans le monde ¿trasco- italique. Reme, 1993, 121-140. G. Capdeville, «Jeux athlétiques et rituels de fondation”,

Spectaclessportifsdans le monde-étrusco-italique, Roma 1993, 141-187.5. Montero - J.M. Blázquez, «Ritual funerario y status social: les combates gladiatories prerromanes en la península ibérica>’ en Veleia 10, 1993, 71-84. Varios, Spectacles spertzfs el scéniques, Roma 1993. G. Schneider eí al. Dizienario esegetico del Nuevo Testamento. Vol. i, 1995. 0. Briquel, «Le passage de Nicolas de Damas sur l’origine étrusque de la gladiature romaine”, en L. Bruglia Pulci Deria (ed.), LincidenzadellAntice, crittiin memoríadiEttoretepore.II, Napoli 1996. 377-401. -CALENDARIO Y FIESTAS -“LUOI SAECLJLARES. 230 S. MONTERO -5. PEREA

JULIA DOMNA: ¿1.11. Oliyer, «Julia Domna as Albena PoMas”, in Alitenian Studies. - - V/S. Fergason (Harv. Siud. Class. Pitilol. Suppl 1), Cambridge MA 1940, 521-30. J. Denario, «Julia Domna, mater senatus et patriae», Pitoentr 12, 1958, 67-70. 1. Mundle, «Dea Caelestis in der Religionpolitik des Septimius Severus and der Julia Domna”, Historia 10, 1961, 228- 237. Jfl. Oliver, «Julia Derrita as Atlrene Polias”, Al)?enian Síadies preseníed te W.Scotl Ferguson, Cambridge, 1973, 521-530. R.D. Sullivan, «The Dinasty of Eniesa», AA’RWII8, 1978, 198-219. E. Chediul, Gialia Domna Ira Oriente e Occidente. Lefonti «echeologiche, Roma 1984. L. Vidinan, «Nochmals zalalia Domna= Den Caelestis”, Liste Filologické 107, 1984, 183ss. 3. Fejfer, «Divus Caracalla aridDiva Julia Domna:a Note», AHyperb., 4,1992, 207-219. H.C. Stroud. RS. Stroud, “The Empress Julia Domna at Epidauros Limera”, ZPE, 105, 1995. 85-88. -EMPER.A-rRJCES Y PRINCESAS.

JULIANO (Religión de/en el emperador): M. Caltabiano, «Un qaindecennio di srudi sulI’isnperatore Gialiano (1965-1980)”, Keinonia 8/1. 1984, 17-32. P. Allard, Ja/lien 1 ‘Apostat, Paris 1906-1910, 3 veIs. G. Mau, Die religienspitilosepitie KeiserJulians in semen Reden auf Kónig itelios ami die GÑíermutter, Roma 1907, 1970. W. Koch, «Comment l’EtnpereurJalientácha de fonder une église palenne”, RBP/IH 6, 1927. 123-146; 7, 1928, 49- 82; 511-550; 1363-1385. W. Kock, «Cemment Julien essaya de fonder une Église palenne», Rev.Belg.Pitilol. el JI/st.?, 1928, 49ss. J. Bidez, Vie de lempereruriuhen. Paris 1934, R. Farncy. La religion de l’empereur Julien el le myslicisme de son temps, Paris 1934. Nl-!. Baines, «The Death of Jalien te Apostate in Citristian Legend”, JRS 27. 1937, 22-29. A. Piganiol. «La ceuronne de Julien César», Byzantion, 13, 1938, 243-248. N. Massalsky, «Los sacrificios humanos del emperador Jaliano en Hungría”, iP. 13, 1942, 354-358. H. Raeder, «Kaiser Julian als Philoseph und religióser Reformaton’, C&M 6, 1944, 179-194. N.H. Baines, «Julian tIbe Apostate urid Alexander [he Oreav’, Byzanline Studies ami otiter Essays,

London 1955, 346-347 - <3. Rochefort, «Le Peri Titeel kaiKosmoi de Saleustios el linfluence de lemperear Julien», REO, 69, 1956, 50-66. F. lilaila, “Menschenopfer bei Julianos Apostata», Ferscitangen ami Feríscitrilte, 30, 1956, 347-348. 6. Rocbefort, «La démologie de Saloastios et ses rapports avec celie de l’empereur Jalien», BAGB 16, 1957, 53-61. AD. Nock. “Deification and Jalian”, JRS 47, 1957, 115-123. G.J.M. liartelink, «LEmpereur

Julien a le vocabulaire clirétien», Vig. Citris. 11. 1957, 37-48. A.] - Festugiére, «Julien á Macellum”, JRS 47, 1957, 53-58. A.D. Nock, «DeifxcationofJulian”,JRS47, 1957, 115-123. Chr. Laconibrade, «L’hellenisme dc Jalien et les lettres greeqaes», Pa/las, 6,1958, 21-38. J.P.C. Kent, «An Introdactien te tire ceinage of jalian [he Apostate». NC. 65, ser.19, 1959, 109-117. S. Montero Díaz, «Antropelogia y medicina en la obra del Emperador Juliaco”, Estudios Clásicos 5, 1959, 24. Chr. 1. Haha, “Der ideelogiscite Kampf um den Ted Juli’ans desAbtrí gen”, Klio, 38, 1960, 225-232. Lacombrade, “LEmperear Julien el le tradition remaste», Pallas 9. 1960, 155-164. J. Straub, «Dic Himunelfahrt des Julians Apostata», Gymnasium. 69, 1962, 310-326. J. Leipoldt, Der rómiscite Keiser Julian in der Retigiengescitichre, Berlin 1964. U. Warren-Bonfante, “Emperor, God anó man in te IVth. Century: Julian te Apostateand Arninianas Marcellinas”, PI’, 19,1964, 401-424. G. Scheda, «Dic Todestunde Kaiser Jalians”, Historia 15. 1966, 380-383. Citr. Lacoxnbrade. «Lempereur Jalien émule de Mare-Aurele», Pellas, 14, 1967, 9ss. A. Selem, «Anuniane e la morte di Giuliano XXV, 3, 3-11», Remi.istLemb., 107, 1973, 1119-1135. R.T. Ridley, ‘

Apamée: aspects dc la restauration de l’itellenismeet de la politique anticitétienne de l’empereur”, DHA 1. 1974, 267ss. J. Arce, «Reconstrucciones de temples paganos en época del emperador luliano», RSA 3, 1975, 201-210. R. Itrown’mg, Tite Emperoriulien, London 1975.1. Arce, «Los versos de Prudencio sobre el emperadorlaliano», Emerita 44, 1976, 129- 141. C. Head, Tite empererJa/lan, Boston 1976.0. Bowersock, Ja/len lite Apostate, London 1978. P. liraun, «Julien et le citristianisme», L’empereur Jalíen de ¿‘itístoire á la légende (361-1715), Paris 1978, 159-169. J. Fontaine, «Le Julien d’Ammien Marcellin», en L empereur Julien de 1 ‘histoire á la legende, Paris 1978, 31-66. J.C. Foussard, «Julien philesophe”, LemperearJulien. De Ihistoire a la légemie, Paris 1978, 189-212. P. Huart, ’, Rey. ilisí. Pm/os. Reí. 67, 1987, 345-362. N. Gauthier. «L’expérience relígleuse de Zullen dil lApostal”, Augustinianam 27, 1987, 227- 235. 5. Scott, “Lempereur Jalien. Traseendance et sabjectivité”, Rev.Hisl.Pitites.Re/. 67, 1987, 345-362. M. Papathanassiou, «Astronomie, Astrelogie und Physik in der Rede Kaiser Julians auf Kónig Helios», KIlo, 72, 1990, 498-507. M. Meulder, «Julien J’Apestal centre les Partbes: un gaerrier ixnpie», Byzantion 61, 1991, 458-495. N. Gauthier, «lnitiations mysteriques de lempereur Zullen», Mélanges PLevequr VI, Paris 1992, 89-104. V. Ugenti, “Altri spunti di polemica anticristiana nel discorso A/la Madre degli dei di Gialiano linperatere”, Vet. Citrisí., 29, 1992, 391- 404. 1’. Zayadlne, «Liconograpitie d’lsis á Petra”, MEFRA, 103, 1, 1991, 283-306. 0. Wojaczek, «Die Helioweihe des Kaisers Jalian. Eh> 232 5. MONTERO -5. PEREA initiatorisciter Text des Neuplatonismas”, WJA, 18,1992, 207-236. R. Sanz, «Jalian Apostata st Kleinasien», is¡anbulerMiueitungen 43, 1993, 455-462. 0. Schxnitz, “Schúnpfwórter in den [nvektiven des Gregor von Nazianz gegen Kaiser Zallan», Giotto, 71, 1993, 18-202. C. Sequi. «Lide e GialianolApestata», CCC, 14, 1993, 171-177. 0. Nicholson, «Tite ‘Pagan Chardhes of Maximinas Daia and Jalian the Apostate”, JEH, 45, 1994, 1-10. V. Ugenti. «Spunti di pelemica anticristiana nel discorso Alla Madre degli d¿?i di Gialiano Imperatore”. en Paideia Cristiana. SzuíIi in onere di Marie Neldini, Roma, 1994, 451-466. F. Curta, «Atticism, Homer, Neeplatonisni, and ‘Fñstenpiegel’: Julian’sSecond Panegyric on Constantias», ORAS, 36, 1995,177-211. RB.E. Smith, Julian’s Gods. Religienant) Philesepityiníhe Titougtitand Actien of Julian lite Apostate, London-New York 1995. 0. Fatonros, «Julian aud Citristus: Geganapologetik bel Libanius¾,Historie, 45, 1996, 114-122. G. Fatouros, «Eipate tot basilei», Hermes, 124, 1996, 367-374. E. Marco Simón, «Ambiguedad y persuasión en el dstero de los dioses: el case de Juliano”, en El denero de los dioses. Economía y Religión en la AntigUedad. VI Encuentro Coloquio ARYS, Jarandilla de la Vera, Cáceres, diciembre 1996, En prensa. Benoist-Méthin, L Empereur Ja/len ea te réve calciné (331-363). Paris 1997. B. Cabouret, «Zullen ex Deiplies, la pelitique religlease de l’empereur Zulien et le ‘dernier’ oracle”, RFA, 99, 1997, 141-158. N. Santos, «Juliano y Teodosio>’, en J. Alvar y SM. Blázquez (eds.), Héroes y antiitéroes en la AntigUedad Clásica, Madrid 1997, 267-280. F. Marco Simón, «Ambivalencia icónica y persuasión ideológica: las monedas de Juliano con representación del toro», A¡henaeum 1999. -PLNrONISMO/NEOPLATONISMO ~SA1.UST1OS.

JULIO AFRICANO: E.C.R. Thee, Jalius Africanus ami tite Early Citristian View ofMagic, Tilbingen 1984.

JULIO-CLAUDIOS (Religión romana bajo los): L. Poinssot, L ‘autel de la Gens- Augusta & Cartitage (Notes et decuments 10), Tanis y Paris 1929. Ch. Picard, «Leleusinisme á Reme au temps de la dynastie Jalie-Claudienne”, REL, 28. 1950, 77-80. M.W.I-1. Lewis, Tite Officiat Priesís of Reme under tite Julio-Claudians (Papers and Monograplis Axner. Acad. Reme 16), Reme 1955. J. Scheid,Lesfr?resArvales. Recrulement el origine socia/e seus les emperears Julio-Claadiens, Paris 1975. J. Seheid, «Les prétes officiels seus les emperears julio-claadiens», ANRW, 11.16.1, 1978, 610-54. J. Mangas, «Expolio de los bienes de los dieses durante los Julie-Claudies», Memorias de HistorlaAnlágua. 4, 1980, 113-125. P. Gros, «Les aulles desCaesares el leur signification daes l’espaee arbain des vifles julio-claudiennes». en L ‘espace secrificiel dans les civilisations médilerranéennesde ¡ ‘antiquilé, Paris 1991, 179- 86. P. Le Ron, «L’évolution da calle impérial dans les provinces occidentales dAugaste A

Domitien”, Pallas, 40, 1994, 397-411 - T. Mavrojannis, «L’Achilleion ccl santuario di Poseidon e Anfitrite a Tenes. Un capitolo di siena della gens Giulio-Claudia in Oriente», Ostraka, 3, 1994, 291-347. P. Donienicucci, Astra Caesarum. Astronomia, asírologia e calasíerisínoda CesereaDomiziano. Testi e culture classica, Pisa 1996. MEH. Walbank, «Evidence for [he imperial cult in Julio-Claudian Corintit”, en A. Small (ed¿j, Subject ant) Ruler. Tite Cutís of tite Raling Power st Ctassical Anliquity. Ann Arbor 1996, 201-13.

JUNIO BRUTO: A. Mastrocinque, Lucio Giunie Bruto. Ricercite di sIena, religiene e dirilte sa/le origini della repubblica romana, Trento 1988. D. Briquel, «La morte da Lucio Giunio Bruto. Sall’origine e lo sviluppo della leggenda di Bruto”, CISA, 16, 1990, 127-143. A. Romana Religio ¡Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 233

Rousselle, La contamination spiritue/le. Science, droil el religion dans t’Antiquité, Paris 1998.

JI.JNO (Zane): W.F. Otto, «Jane: Heitráge zum Verstándnisse der Altesten und witichtsten Talsachen iliren Jaltes”, Pitilologus, 1905, 161-223. EM. Douglas, «luno Sospita of Lanaviam”, JRS 3, 1913, 61-72. E. Bickel. «Beitráge zar rémisciten Religionsgeschichte, 1. Flamen carialis und lune Carritis», RitM 71, 1916, 548-571. A. Galleti, «Interno al culto di Juno Sospita Mater Regina st Lanuvium», SCA)? 44. 1916, 3-36. E. Niecker, «Juno Curitis», RhM, 71,1916, 548ss. B.L. Shields, Juno: e Study in eer/yReman Re/igion, Nertbampton, Mass. 1926. U. Pestalozza, «Juno Caprotina», SMSR 9, 1933. 38-71. y. Basanoff, <‘Junen falisque et ses caltes A Reme”, RHR 124, 1941. 110-141. P. Noailies, «Janon. déesse matrimonialedes romaña», Fas el Jus. Étade de droil romain, 1948, 29-43. M. Renard, «Le aom de Junon”, Pitoibos, 5, 1950, 141-143. M. Renard, «Juno Covella”, Anninsí. Pitil.Hist. Sla ves, 12, 1952, 401-408. M. Renard, «Juno Histeria”, Latomus, 12, 1953, 137- 154. M. Renard, «Juno Conella», Mél. JI. Grégoire IV, 1953, 401-408. M. Renard, «Aspects ancleus de lanas et de Zunen”, RBP/iH, 31, 1953, 5-21. G. Duznézil, «luno SM.R.», Eranos 52, 1954, 105-119S. Ferri, «La lano Regina di Vei”, SIEtr. 24. 1955-1956, 107-113. Z.C. Hofkes-flrukker, «luno-Sespita”, Henneneas, 27. 1956, 161-169. M. Le GIay, «Junon et les Cereres daprés la estéle d’Heia Leporina trouvée A Tébessa», Libyca 4,1956, 33-53. G. Marchetti Longhi, «La Jano Martialis delle menete di Treboniano Gallo e di Volasiane», AIIN 3, 1956, 65-82. M. Van den Bruwaene, «L’épithete de Jano Moneta”, Hommages M. Niedermann, Bruxelles 1956, 329-332. 1. Mundle, Untersucitangen zar Re/igionspolilik des Seplimius Severas (Hercules, Raccitus, iuppiter, Juno), Freiburg, Diss., 1958. G. Marchetti Longhi, «La Juno Martialis delle monete di Treboniano Gallo edi Volasiano», AlíA] 3, 1956, 65-82. M. Renard, «Herculeallaité par Zanen», ¡¡omm. J.Bayet, Bruxelles, Latomus, 1964, 611-618. A. Reifferscheid, «De Hercale et lunone diis ltaleram coniugalibus”, .4nn.inst. 39, 1967, 352-362. G. Lieberg, «luno bei Ovid. Em Beitrag za Fasten VI, 1-100». Lalomus 28, 1969, 923-947. G. Maddoli, «11 rito deglo Argei e il culto di Hera a Roma», PP 26. 1971. 153-166. R. flloch, «Héra. Uni, Junenen Italie centrale», RE 51, 1973,55-61. E. Paratore, R. Verdiére, ‘Narren avait raisen”, Ant. Cl. 62.1, 1973, 49-73. D. Porte, «Le devin, son Boac et Junon”, RE, 51, 1973, 171-189. P. Drossart, «Nonae Capretinae: la fausse capture des Aureres», RHR 185,2, 1974, 129-139. Y. Roe D’Albert, «Recherches sar la prise dc Véles et sar Jano Regina», Annuaire de l’Ecole Prat. desHeates Eludes, iVsecl.,1975-1976, 1093-1103. R. Bloch, «lnterpretatio, II. Héra, Uni, Janonen Italie centrale”, Recitercites sur les religiens de litalie Anlique, 1976, 9-19. Y.M. Duval, «Les Lapercales, Junon, et le printemps», Annales de Bretagne 83.2, 1976, 253-272. K.D. Fabian, Aspekte einer Enlwicklungsgeschicitíe der rámiscit-laleinisciten GiJttin Juno, Diss. Berlin 1978. E. Rawson, ‘, Festscitnft O. Radke, Mtinster, 1986, 83-101. KO. Fabian, «Ex namine dea? Úberlegungen zumn naminosen Ursprung der rñmischen Góltin tuno», Feslscitr. O. Radke, 1986, 102-115. [lCR. Vella, «Juno and Fertility at Une Santaary of Tas-Silg, Malta”, Arcitaeologv ant! Ferlility in time Anciení Mediterranean, 1986, 315-322. 0. Clay, «The Archeology of Une Temple te Juno st Cartitage (Aen.l, 446493)”, CPit. 83, 3, 1988, 195-205, N. Berti, «Seipio Emiliano, Caie Gracce e levocatio di Giunone di Cartagine”, Aevum, 64, 1990. 69-75. E. La Rocca, «lano”, LIMC, V, 1990, 814-856. M. Buonocore, “Later Ceres signatus”, ZPE, 90, 1992, 113-116. H.J. Rose, «lane Sospita and St. Silvester>’, C’R 36, 1992, 167ss. J. Riipke, «Livias, Priestemamen and dic Anuales Maximni», Klio 74, 1993, 155-179. A. Ziolkowsky, «l3etweenn Geese and tite Aaguracalum: the Origin of [he Cult of Juno onthe Arx”, CI.Pit., 88, 1993, 206-219. ML. Perrone, «Offerte votive su lamina bronzea dal tempie di Guinone Lacia a Norba”, Arch. Class., 46, 1994, 331-345. R. H~usler, Hera ami Juno. Wamilungen ant! Beitarrung einer Góttin, Stuttgart 1995. A. Sartori, «Un viandantetra lane e le ¡anones», Epigrepitica, 57, 1995, 235-237. L. Mosca, “Sauna presunta dedicaa GianonedaSenigallia», Picas, 16-17, 1996-1997, 245-246. -*LUCINA -«NONAE CAPROTINAE

JUPITER (Iuppiíer): W. Kroll, «lovis Epulumn”, RE, IX.2, 1916,2013-2014. M. Ward, «The associacition of Augustas with Jappiter”. SMSR, 9, 1933, 203ss. C. Koch, Der rómiscite Iappiter, Mainz, 1937 (19682). 1’. Bbnier, «lappiter aud die rdmischen Weinfeste”, RM 90, 1941,30-58.]. Marouzeau, «luppiter Opthnus el Bona Oea», Eranos, 54, 1956, 227-231. G. Dumézil, «Qíl, 14-16 , Citiron2, 1972,1972,215-230.1. Mundle, UníersucitungenzarReligionspolitikdes Septimius Severas (Hercules, Baccitas, iappiíer, Jano), Preiburg. Diss. 1958. E. Will, «Une figure da culte solaire d’Aurelien. Japiter cornal vel consulcns”, Syria, 36, 1959, 198ss. A. Breich, «Iappiter e le Idas”, & orbe religienum. Síadia Geo Widengren Oblata, 1, Leidcn 1972, 299-306. J. Gaillard, «Japiter et Ciceron: da Consulata aa De temperibus sai», REí. 54, 1976, 152-164. REA. Palmer, «Jupiter Blaze, Geds of Une Huís, and Une Reman Tepegraphy of CIL VI, 377”, Amer. Jeara. Arcit. 80, 1976, 43-56. A.W. Lintott, “The Capitoiste dedications te Japiter ant the Reman people», ZPE, 30, 1978, 137-44. Laft¡ «La lex arae levis Salonitenae>’, Atitenaeam, 58, 1980, 119-127. G. Bauchhenss, P, Noelke. Die iupitersáulen in den Germanisciten Privinzen, Bonn 1981. D. Briquel. «Jappiter, Saturne et le Capitole. Essai de comnparaisson indo-caropeene”. RHR, 198, 1981. 6. Iiauchhenss, P. Noelke, Die iuptersáulen itt den GermaniscitenProvinzen,Kóln—Bonn 1981. JE. Fears,’

239ss. BM. Krause, Juppiíer Optimas Maximus Satarnus. Rin Beitrag zar icenograpitisciten Darstellunge Saturns, Mastz 1984. W. Schubert, Japiter in den Epen der Flavienzeil, Frankfurt 1984. E. WiU, «A prepos des celennes de Japiter de la Gaule romast”, Homm.á L.Lerat.Ann.Besan~on, 294, 1984, 873-881. M.J. Green, «Jupiter, Taranis and tite solar wheel», en M. Henig and A. King (eds.), Pagan Geds ami Sitrines of tite Reman Empire, Oxford 1986, 65-75. M. Pagano, «Un lucus di Giove alla radici del Vesuvio”, en Les Bois Sacrés, Naples. 1986, 53-56. G. Radke, «luppiter Optimas Maximus, dieu libre de toate servitude», RD, 64, 1986, 1-17. D. Muller, «Ovid, Juppiter und Augustas. Gedanken zar Gótterversammlung im ersten Buch derMetamorphosen”, Pitilologus, 131, 2,1987, 270-288. O. Cazanove, «Japiter. Liber et le vin latin», RHR 205, 1988, 245-265. P. Grinrnl, «Japiter, Ancitise et Valcain: treis révélatiens sar le destin de Reme», Studies in itonoar C. OBrink, Cambridge, 1989, 1-3. L. Él 0>’, «A propos de symbelisme astral. Un cas de rouelle vetive dédicaede á Zupiter”, C1LW, 30, 1990, 77-91. A. Mastino, «Un decurienedell’ala 111 Astarain praepositus casteui Tamudensis, st una nueva dedica a Giove nel dies natalis di Settixnio

Severo», MEFRA, 102, 1990, 247-270. M - Schleiermacher, “Jupiter mit dem Kranz’>, KJVFG, 23, 1990, 249-254. N. Boéis-Janssen, «Flaminica cineta. A propos de la coaronne rituelle de l’époase du flamine de Jupiten>, REí., 69, 1991, 32-50. M. Buonocore, «Jupiter in un’iscrizione da Lavernae», Atitenaeum, 79, 1991, 521-526. J.R. Clarke, «New Light en [he iconography of Jupiter, Ganymede, aud Leda in Une Paintstg of Ihe Heuse of Jupiter and Ganymedeat Ostia Antica», KJVFG, 24, 1991, 171-175. 8. Perea, E. Figueroa, «Hespitiamn privatum y ius libertoram. Notas a propósito de una inscripción a Júpiter en Sasamón”, Veleia 8-9, 1991-1992, 219-230. M Wacht, «Juppiters Weltenplan im Epos des Valerius Placeas”, AAWM, 1991, 10, 1-33. L. Hricault, «tjeux nouveaax Osiris dans le Nord de la Gaule», R.Nord, 74, 296, 1992, 179-183. N. KallaIa, «Lautre aspect da calte de Jupiter en Afrique”. en Histoire el arcitéologie de l’Afrique da Nord, V’ Celeque mt., Paris 1992, 193-200. 5. MeNaIl>’, «Time Ceiling of tite Temple ofJupiter, Dioclelian ‘s Palace, Splil», AJA 96, 1992, 360-361. L. Okamura, «Jupiter, Lord of cantabra”, Klio, 74, 1992, 314-323. J. Soubiran, «Mythologie et astrenomie: la longue nuil de Japiter et dAleméne (Plaute Amph., 272-276)”, Pa/las, 38, 1992, 345-358. A. Valvo, «Pides, foedus, lovem lapidemiarare». CZSA, 18, 1992, 115-125. Al. Bentz, «Juppiter, TUlia oder Vejovis?», AA, 1994, 159- >83. K. Giuno, «Menament ayee représentacion de Jupiter A Zadar», Dimiera, 16-17, 1994-1995, 189-200.

M - Menichetti. «Praenestinas Aeneas. 11 culti di lupiter imperator e u trienio su Mesenzio quali metivi di propaganda antiromana su ana cista prenestina», Ostraka, 3, 1994. 7-30. 1. Paladino, «Cesare e Iappiter», enAgatité elpís. StatU slorice-retigiosiin onore di tigo Bianciti, Roma 1994,187-195. E Canciani, «Riflessioni preliminari sallicenografia di luppiter”, Xenia Ant. 4, 1995, 33-40. E Chausson, «Vel lovi vel Soli: quatre étades auteur de la Vigna Barberini (191-354)», MEFRA, 107, 1995, 661-765. RF. Dobhin, «Zulius Caesar in Jupiter’s Prophecy, AeneidBook i», Cl. Ant., 14, 1995, 5-40. J.Y. Eveillard, Y. Naligorne, «Celonne de Jupiter en Bretagne: trois exemples attestés», RAOuest, 13, 1996, 157-168. D.H. French, «Amasian Notes 4. Calts and Divinities: the Epigrapitie Evidence» Epigrapitica Anatelica, 26, 1996, 87-98. <3. Kremer, «Eh> Kaiser ña Japitergewand vera Pfaffenberg», Carnantum Jb., 1996, 39-58. -flÚPrrER CAPtTOLINO, DEPULSOR. DOLICHENUS. ELICHJS. FERETRDJS, STATOR, TONANE, -FLAMINES, —AMMON, -ZEUS. 236 5. MONTERO -5. PEREA

JÚPITER AMMÓN: MC. liudichovski, «Jupiter-Ammon et Méduse dans les Ferams da Noid de l’Adriatiaque», Aquileia Nosire, 44, 1973, 201-220.3. Ledant, G. Clerc, «Asumen», LIMC, 1, 1981, 666-689. F. Marco Simón, «Iconografía y propaganda ideológica. Júpiter Amón y Medusa en los foros imperiales», en Z.M. Croisille (cd.), Nerenia iv Alejamiro Magno, modelo de los emperadores romanes. Acíes di IV Cotloqae intern. de la SiEN, Bruxelles, 1990, 143-162. R. Chevaliler, <‘Un baste en brenze de Zupiter Ammen A Vieu-en- Valromey (Am)”, RSAF, 1994, 128-138.

JUPITER ATRATUS: M. Kajava, J. Aronen, H. SoL,, «Atratus, a new epithet of Zupiter: GIL X 5779 recensidered», Chiron 19, 1989, 103-115.

JUPITER CAPITOLINO: A. Zadoks Jitta, «Zuppiter Capitolstas”, JRS, 28, 1938, 50-59. A. Degrassi, «Le dediche di popeli e re asiatici al pepole Remano e a Giove Capitolino”, BCACR, 74, 1951-2, 19-47. G. Colonna, “Tarqaitius Priscas e il Templo di Giove Capitolino”, PR, 36, Ñ81, 41-59. J. Martínez-Pinna, «Evidenza di un tempio di Giove Capitolino a Roma all’inizie del VI secolo a.C.», ArcheologieLaziale IV, QuadAEI. 5, 1981, 249-252. PM. Martin, «Archirecaire et politique: te temple de ]wpiler Capitolin”, Caesarodanum, 18, bis, 1983, 9-29. F.M. Glare. «The temple of Japiter Capitolinas at Arsinee and tite imperial cali>’, en A. flUllow-Jacobsea, eds., Proc. 2Otit InI. Congr. Papyr. Copenitagen 1992, Cepenhagne 1994, 550-554.

JUPITER DEPULSOR: HG. Pflaum, «Jupiter Depulsor», AIPitO 13, 1953, 4Sss. AM. Monrinho, «Ata a Jupiter Depulsorí dedicada por un veterano da legie Vil Gemina”, Rev.da

Faculdade de Letras de Porto 3,1972, 327-331 - J. Kolendo, <‘Le culte de Zuppiter Depalser ct les incursions des Harbares», ANRW 11.18.2, 1989, 1062-1076. M. ~a~el-Kos, «¡uppiter

Depulsor - a Norican DeityN. ZA, 45, 1995, 371-382.

JÚPITER DOLICHENUS: F. Cumont, «Doliché et le Zeus Dolichénes», en Eludes syriennes, Paris 1917, 173-202. A. M. Coliui, ‘’, Hommages a Maerten J. Vermaseren, 1978, 1194-1198. M. H~rig, «¡upiter Dolichenus», ANRW ¡¡.17.4, 1984, 2136-2179. M. HLirig Schwertheim, Corpus Cultas lovis Doticheni (= CCII)). Leiden 1987. E. Marco Simón, «El culto a lapiter Dolichenus en el norte de Hispania”, Veleia 4, 1987, 145-158. J. Garbsch, «Em Zeagnis des Dolichenas-Kalts ausPfórring, Landkreis Eichs[htt, Oberbayern”, Arcit.Rayern, 1989, 140-141. U. Dannheimer, J. Garbscb, T. Fisher, “Berichte des Staatlichen Kanstsammlagen. Neaerwerbangen. Práitistorisehe Staat.ssamnilung. Museum flir Ver- und Frúhgesehichte«, MJBK, 41,1990, 187-196. 1. Frel, «Delicene á Brigetio”, ,4CE, 28, 1992, 101-106. K. Koh Guggisberg, «Eme Votivhand Iíir Jupiter Dolichenas aus Aagst”, Jb.Augsl, 13, 1992, 121-128. H. Herzog, «DerPfúnzer Múnzschatz”, AVES, 86, 1993, 7-61. 5. Perea, «Las manos de Júpiter Dolicheno: un nuevo ejemplar en Riotinto (Huelva)” Hispania Antiqaa 19,1995,217-231. G. Alfiildi, «Die Grossen Gétter von Gorsium”, ZPE, 115,1997, Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 237

225-241. G.M. BeIlelli, U. Bianchi, Orientalia sacra Urbis Remae, Delicitena el Hel4,olitana. Recacil d ‘études arcitéolegiqaes el itisíorice-religieuses sur les calles cosmopo/iíesd’erigine commagenienne etsyrienne, Leiden1997. —.CASTORESDOLIcHENIANOS.

JUPITER ELICIUS: D. Porte, «Jupiter Elicias ea la confusion des magies”. Hommages a H. Le Bonniec, Bruxelles, 1988, 352-363.

JUPITER FERETRIUS: LA. Springer, «Tite cult and temple of Jupiter Feretrius», CJ 50, 1954, 27-32. P. Cassola, «Livio e II tempio di Giove Feretrio e la staccesibilitá dei santuari st Roma», RSi 82, 1970.

JUPITER FUILGUR R Schilling, «luppiter Pulgar: á propos de deaxbis archaiques”, MAl. PRoyancé, Roma, 1974, 79-102

JÚPITER HELIOPOLITANO H Seyrig, «Questions héliopolitaines”, .S~nia, 31, 1954, 80- 98. R. Monterde, «L’astrologie A Héliepolis-Ba’albek. Zupiter iteliopelitanus rex et regalas», BM)?, t3, 1956, 7-21. Y. Ihjjar, La triade d’Héliopelis-Baalbek. Son ca/te elsa diffi¿sien a travers les tales linéraires elles documenís iconograpbiques el Apigrapitiqaes, 2 veIs, Leiden 1977. Y. Bailar, La triade d’Héliopolis-Raalbek. Montreal 1985. C.C. Petolescu, «Jupiter Heliopelitanas et la Légien XIII Gemina», Dacia, 33, 1989, 253-254. -*HELIOPOLITANI DEI.

JUPITER ¡URARIUS: A. Valvo, «Liscrizione a lappiter lurarias dellísola Tiberina (CH. l~, 990)», RIL. 123, 1989, 263-277.

JÚPITER LATIARIS: C. Cecamore, «II santuario di luppiter Latiaris sal Monte Cavo: spuníi e materiali dai vecchi scavi», BCAR, 95, 1993, 19-44.

JUPITER MELANUS: M. Parovié-PeMkan. «Un noaveaa monument A Jupiter Melanus prevenant de Ulpiana», Arit.Vesl., 41, 1990, 607-616.

JUPITER POENINO: ZZ. Bat, «Les divinités indigénes dans les dictricts alpsts A l’épeque romame”, Alti del Convegne sa/la cemmunitá alpine nellantichilá, Milano 1974, 357 ss. E. Landucc¡ Gattinoni, «1 Salassi e il culto de luppiter Poeninas”, Caesarodunum, 1991, 127- 136.

JÚPITER STATOR: A. Ziolkowski, «fle Sacra Via and [he temple of luppiter Stator”, Opuscala Romana 17, 1989, 225-239. MA. Tomei, «Sal tempio di Giove Statore al Palatsto”, MEFRA, 105, 2,1993, 621-659.

JUPITER TONANS: F. Landucci Gattinoni, «lappiter Tonans», ¡ Fenomeni naturali e evvenimeníi storici nelí ‘Antichitá, Milano, 1989, 139-15

JUSTINIANO: J. Irmscher, «Lapolitica religiosa defl’lznperatore Giustiniano centrei pagani e la fine della scuela neeplatonica ad Atene», Cr. St., 11, 1990, 579-592. 238 5. MONTERO -8. PEREA

JUSTINO: E. Chadwick, «Justin Martyr’s defence of Christianity”, Bulí. John RylamisLib, 1965, 275-297. AM. Mezzanti, «La nezione di religione st Giustino», en Tite Netion of Re/igion in Cemparative Research. Selected Proceedings of tite XVI L-4HR Congress (ed. U. Bianchi), Roma 1994, 447-457. M. llano, «Témeignages de Floras et de Justin sur la divination», Les écrivainsda deuxi¿me siAcle el 1 ‘etrusca disciplina. Caesarodunum, supí. 65, 1996. 67-80.

,JUVENAL (Religión de/en): J. Cono, Javenal el le marriage mystiqae de Graccitus, Terno 1965. J. fleaijeu, «LareligiondeZuvenal”,Mé/. JCarcopino, Paris 1966,71-82. J. Richard, «Javenal et les galles de Cybéles”, RHR 169, 1966, 51-67. J. Therasse, <‘le moralisme de Justst (Trogue Pempée) centre Alexandre. Son influence sar l’oeuvre de Quinte Carce”, A C, 37, 1968, 551-588. R.P. Bond, «Antifeminism in Javenal and Cato», Síadies in Latin ami Reman History, 1, Bruxelles 1979, 418-447. E. Courtney, A Commentary en lite Satires of Javenal, London 1980. SA. Ceechia, «Letteratara e realtA: la donna in Giovenale”, Allí il ConvegnoNaz. StudisaLaDonnanelmondeantico, Torno 1989. 51-1. flraund, «Umbricias and tite Progs (Javenal, Set. 3. 44-5)”, CQ, 40, 1990, 502-506. GO. Hutch’mson, Latin LiteratureftomSenecatoJavenal, Oxford 1993. R. Stewart, «DoinitianandRomanReigion: Javenal, Satires Two and Pean’, TAP/zA 124, 1994, 309-322. Z.F. Berthet. «Javenal et 1’etrusca disciplina>’, Caesarodunum, sup1. 64, 1995, 134-146.

.JUVENCO: M. Testard, “Juvencus et le sacré dans un épisodc des Evangeliomin Libri IV”, BAGB, 1990, 3-31.

KAIROI (KaLPOO: -»HORAS.

KERBERO (K¿p~3¿poc): G. van Hoorn, «Citaron, Charu, Kerberos», Nederlami.s Kunstitrsloriscit iaarb, 1954, 141-150.

KIANA ABNOBA: M. Kotterba, «KÁana Abnoba - Góttin des Schwarzwaldes and seiner Strassen», AA])?, 55, 1996, 6-14.

KLEOBIS (KXe¿j3t~): M. Guarducci, «Due note du Kleobis e Biten”, Sludi in onore di tigo Enrico Paoli, Firenze 1956, 365-376.

KORE 1 KORÉ (K¿p~): D. Sabbatucci, «Di alcani sacrifici romani alía lace del mito di Kere”, SMSR, 28, 1,1957, 53-66. EM. Loreti, «Demetra e Kore nei tipi monetali romani della zecca di Samaria Sebaste”, Arcit.Class., 42, 1990,201-224. R. Turcan, «Ceré-Libéra? Eleusis et les derniers paiens”, CRAi, 1996, 745-764. —»PERSÉFONE -PROSERPINA.

LACIO (Lalium): K. Latte, «Ober este Eigentúmlichkeit der italisehen Gottesverstellung», ARW, 24, 1926, 144-58. B. TiUy, Vergi/’sLatium, Oxford 1947. J. Heurgon, «Inflaences grecques ur la religion latine», REL 35, 1957, lO6ss. 5. Weinstock, «Two archaic inscriptions from Latium”, JRS, 50, 1960, 112-118. A. AIfbldi, Bar/y Reme ami lite Latins, Ann Arbor, 1965. G. Pugliese Carratelil. “Laño, Roma e Magna Grecia prima del IV secolo”, PP. 23, 1968, 321. REA. Pabner, Tite Arcitaic Commanity of tite Romans, Cambridge 1970. A. Romana Retigio ¡ Reilgio rOmanorum Diccionario Bibliográfico 239

Brellch, «1 primi latsti”, Tre variazioni remane sal tema de/le origini. Roma 1976, 57-104. P. Catalano, «Aspetti spaziali del sistema giuridico-religieso romano. Mandas, templam, arbs, ager, Latium, Italia», ANRWII.16.1, 1978, 440-553. 0. Radke, Die GijtterA/titaliens (Fontes et Commentationes 3), Míinster 19792. TJ. Corneil, «Reme and Latium Vetus 1974- 79», ArciteelogicalReperts, 1980, 71-89. J. Elsuer, Enea nel Lazio: arciteologia e mito, Roma 1981. A. Greco Pontrandolfo. «Sui rituali fanerari del Lañe arcaico”, Lazio arcaico e momio grecoil Convegno di Roma, PP. 36, 1981, 72-73. E. Castagnoli. «L’sttreduziene del culto dei Diescuri nel Lazie’, Síad. Rem., 31, 1983, 3-12. E. Coareili, «1 Santaari del Lañe e della Campania tra i Gracchi e le guerre civili” • en Les beargeolsies municipales italiennes au.x II et ¡ siAcles eS., Paris 1983, 217ss. M. Torelli, «1 culti», Arciteologia Laziale VI, Roma 1984, 412-416. F. Coarelil, i santaari repubblicani del Lazio, Roma 1987. Ti. Cornelí, «Reme and Latium te 390», Cambridge Ancient Histery. 1989, 243-308. JP. Morel, «Tite transfematien of Italy, 300-13 WC.», CAli, 8, 19892, 477-516. MG. Granino Cecere, “Epigrafía di santuari rarali del Latium vetas», MEFRA, 104, 1, 1992, 125-143. C. Ampolo, «Boschi sacri e calti federali. Lesempio del Laño”, en Les Bois Sacrés. Acles da Co//oque internalionalde Naptes 1989, Napoli 1993, 159-67. R.R. Holloway, Tite Arcitaeology ofBar/y Reme ami Latium, London 1994.

LACTANCIO (Religión de/en): R. Pichon, Laclance. Etudesurle mouvemenlpitilosopitiqae el religieux seus la r?gne de Censtantin, Paris 1906. T.D. Barnes, «Lactantias and Constantine», JRS 63, 1973, 29-46. J.C. Fredouille, «Lactance historien des religions». en Z. Fontaine, M.Perrin, Lactance el son temps, Paris 1978, 237-252. Varios, Lactance el son temps. Actes IV Co/loqae destudes hisleriques et patristiqaes, Chantilly 1978. Z.L. Creed (ed.), Lactantius, De mortibus persecutorum, Oxford 1984. P. Monat, “La polemiqae de Lactance centre Hercale: tradition erientale et culture occidentale» Hemm. L.Lerat, II, Paris, 1984. 575-584. P. Monat, «Lactance et la Bible (ITexte; líNotes)”, Paris, 35, 1989, 69-93. .1. Poueet, “Yarey>, Denysd’Halicarnasc, MacrobeerLactance. L’OraclerenduADodoneaux pélasges”, Pallas, 39, 1993, 41-69. C. Rambaux, «Citristianisme et paganisme dans le livre 1 des lnstiturions divines de Lactance”, RF1~, 72, 1994, 159-176. E. Heim, «Virtus chez Lactance. Du uir benas au martyr”, Augustinianum, 36, 1996, 361-375.

LAETITIA: JA. Garzón Blanco, “Los símbolos namismálicos de Ja Edad de Oro de los Antoninos: Felicitas, Fortuna, Hilaritas y Laetitia», Sta-dia Hislerica 7, 1989, 153-162.

LANUVIO (Lanuvium): A. Galleti, «Interno al culto di Jane Sospita Mater Regina st Lanavium», BCAR 44,1916, 3-36. A.E. Gordon, Tite culIs ofLanavium, Berkeley 1938. P. Chiarucci, Lanuviwn, Roma 1983.

LARAN: E. Sbnon, «Laran», LIMC, II, 1984, 498-505

LARES: E. Samter, «Der Ursprung des Larenkultus”, ARW, 10, 1907, 375-381. W.W. Fowler, Tite origin oftite Lar Familieris, Reman Essaysami inlerprelation, London 1920. R. Vallois, “Observations sur le calte des Lares», Rev.Arcit. 20, 1924, 21-36. G.K. Boyce, Corpus oftite Lararie at Pompeii (Mem. Amer. Acad. Reme ¡4), Roma 1937. F. Dornseiff, 240 S. MONTERO -8. PEREA

«Census uná dic Laten”, ARW 34, 1937, 384ss. LA. Hollaud, «Tite Sitrine of tite lares Cempitales”, TAPitA, 68, 1937, 428441. G. Vitucel, «Lares», en E. Ruggiere (ed). Dizionario epigraficodi anticitita romana, 4, 1946-1985, 394-406. M. Borda, Lares, Roma 1947. <3. Niebling, «Zun KuR des Genius aná dar Larens’, F&F, 26, 1950, 147-150. 0. Nlebling, «Laribas Augastis tnagistri primi. Der Beginn des Cempitalkultes der lares and des Genius Augusti», Historia, 5, 1956, 303-331. 0. Piecaluga, «Penates e Lares”, SMSR, 32, 1961, 81-98. ¡-1. Bloch, «A monament of Une Lares Augasti ir the foram of Ostia”, Han’. Titeol. Rey., 55, 1962, 211-223. J. Heurgon, «Lars, largas et lare Aineia», Mélanges APiganiol, III, Paris 1966, 655ss. P. Zanker, “Der Larenaltar im Belvedere des Vatikans», Róm. Mill., 76, 1969, 205-18. P. Zanker, «Uber die Werkstáten augusteiseher Larenaltáre und damit zusamnienhángende Probleme der Interpretation”. BCACR, 82, 1970-1, 147-55. 5. Settis, «Severo Alessandre e i saoi lari», Atitenaeam 50, 1972, 237-251. R. Schilhing, «Les Lares Grundiles”, Rites, calles el diea.x de Reme, Paris 1979, 401-414. G. Radke, «Dic dei penates und Vesta iii Rom”, ANRWII.17.1, 1981. 343-373. 5. Santamaría, «El culto a los lares en el cenventas astaram: la inscripción de Villadecanes”, en Paganismo y Cristianismo en et Occidente del Imperio romano, (Memorias de Historia Antigua, 5, 1981), 125-130. M. llano, «A l’origste da calte firpérial: les autels des lares Augasti. Recherches sur le thémes

iconographiques et lear signification», ANRW11.16.3, 1986. 2333-2381 - T. Frblich, Lararien- undFassadenbilderin ver Vesuvsíddíen: Untersuchungenzar “volksti2mlichen Pompejaníshcen Malerei

LARES AUGUSTI: M. Silvestrin¡, “tina nueva idenzione per i Lan Augasti dal territorio do Vibinuni”, MEFRA, 104, 1992, 145-57.

LARENTIA: E. Morkowsky. ‘

LARUN?DA; H. Lavagne, M. Gschad, «Une inscription métnique de Castra Regina (Ratisbonne) á la deésse Laranda”, CRAJ, 1996, 1251-1276.

LARVAS: E. Johbé Duval, Les mons malfaisents: Larvee, Lemures, d’apr?s le droil el les croyances populaires des romains, Paris 1924. -LEMURES

LASA: A. Rallo, Lasa. Icenegrafie e esegesi, Firenze 1974. W. Fauth, «Lasa, Taran, Vanth», Mélanges O. Radke, Múnster 1986, 116-131. R. Lambrecht, «Lasa», MMC, VI, 1992, 217-235.

LATINO (Latinus): L. Robert, «Pregio di pRture referibili ai raiti di Enea e di Remoto seoperte sulI’Esqailino”, AdJ. 50, 1878, 234-275. M. Borda, «II fregio pittorico delle origini Romana Religio ¡Religio romanon¿m Diccionario Bibliográfico 241 di Roma”, Capitoliam 34-35, 1959, 3-10. V.J. Rosibach, «Tite genealogy of Latinus and tite Pastee of Picas», CIQ, 30, 1980, 140-152. U. Gur>’. «Latinus”, LIMC, VI, 1992, 226-229.

LATONA: A. florghini, «Cestanti simbolice-immagstarie ner raccenti su Latona”, SCO, 38, 1988, 391-399.

LAUDATIO: I.G. Taifacos, Una laudatio fienebris di M. Calen Nepote della teslimonianza di Aulo Ge/lío, Roma 1979.

LAUREL: M. PaiLIard, Recherches sur Le laurier dans Les rites religieux el magiques chez les renzains, Memoire de Maltrise, Paris 1976.

LAURENS LAVINAS:-C. Sanínier, «Laarens Lavinas. Qaelques remarques á propos d’an sacerdoce éqaestre A Reme”, Lalomus, 43, 1984, 517-33.

LAUS IMPERII: PA. Brunt, «Laus imperii», en P. Garnsey and C.R. Whitaker (eds.), imperielism en tite ,4ncient World, 1978, 159-191.

LAVINIA: G.E. Rizzo, «Leggende latine antichissime”, RM, 21, 1906, 289-306. D.C. Woodworth, «Lavinia: an stterpretation», TAPA, 61, 1930, 175-194. R.OA.M. Lyne, «Lavinia’s Blagh», G&R 30.1, 1983, 55-64. U. Gur>’, «Lavinia”, LIMC, VI, 1992, 229-230.

LAVINIO (Lavinium): P. Griynal, «Legge sacra de un antice santuario di Laviie”, AC 3, 1951, 99-103. M. Guarducci, «Legge sacra da un antico santuario di Lavinio”, ArcitClass, 3,1951,39-103 y 11, 1959, 204-210. E. Castagnoli, «Sulla tipologia degli altari diLavinio», BillCom. 77, 1959-1960. M. Guarduccí, <‘Ancora sulla legge sacra di Lavinie”, Arciteel. Classica II, 1959, 204-210. Ch. Picard, ‘

LAZIO: Varios, Roma Medio reppablicana. Aspetti culturalí di Reina e del Lazio nei secoli IV e iii a.C., Roma 1973. 242 5. MONTERO - 5. PEREA

LECANOMANCIA: F. Cunen, La lécanomancie grecqae, sesorigines el son developpemenl. These de doctorat, Liege. 1956-1957

LECTISTERNIUM: <3. Pascal, «De lectisterniis apud Romanos», RivFilol. 22, 1893, 270- 340. 1. van Ooteghem, «Lectisternie et sapplication><, LEC, 32, 1964, 390-395. lP. Cebe,

«Censiderations sur le lectisteme”, Homm. J. Granare/o, Paris 1985, 205-211 -

LEDA: C. Sabe, «Léda callipyge aa pays d’Aphrodite. Remarques sar lerganisation, la fonctionet l’iconographie d’un mesaique de Palaepaplios (Chypre)”, Syria, 67, 1990. 369-375. R. Clarke, «New Ligitt en Une iconography of Zupiter, Ganymede, aud Leda st Une Painting of the Hoase of Jupiter and Ganymede aL Ostia Antica”, KJVFG, 24, 1991, 171-175. A. Dierichs, “Es mass nicht immer Timetitees sein. Leda und der Schwan in Wandmalereien aus den Vesuvstádten”, KJVFG, 25, 1992, 51-64.

LEGES SACRATAE: M. Guarducci, «Legge sacra di un antico santuario di Lavinio», Arciteol. Classica, 3,1951,99-103. F. Sokolowski, ed.,Lois secrées de/Asie Mineare, Paris 1955. M. Guarducci, «Ancora sulla lege sacra di Lavinio”, Arciteol. Classica 11, 1959, 204- 210. A. Magdelain, Recherches sar /‘imperiam, la leí curiele el les auspices dinvestiture, Paris 1968. F. Fontanella, “L’interpretazione ciceroniana del culto degli eroi e delle virtú: un contribato delle leges de religione alía formazione morale della élite repabblicana», RSJ, 107, 1995, 5-19. B. Lion-Gille, «La sanction des leges sacratae eL l’adlectatio regni: Sparius Cassius, Spurias Maelias et Manlius Capitolinas”. PP, 288, 1996, 162-197.

LEMURES: E. Jobbé Duval, Les morís malfaisants: Larvae, Lemures, d’apr?sle dreil et les croyances pepulaires des ronzains, Paris 1924. 1-Ii. Rose, «Keres and Lemuries”. HTI¡R, 41, 1948, 217ss. -LARVAS

LEUCOTEA: J. Bayet, “Ilithyc, Leucotiteé et Thesau», CRA! 1968, 366-375.

LEY SAGRADA (Les Sacrata) / LEYES SAGRADAS: L. Ziehen, Leges Graecorum sacree et tita/is cellectee, Leipzig, 1896-1906, 3 veIs. J. Hayet, «L’organisation plébeienne et les leges sacratae”, en Tite Live III, Paris 1942, 145-153. E. Altheim, “Lez Sacrata. Die Anfang der plebeischen Organisation”, Albae Vigí/iae 1,1948. G. Lefonte, «LOccentatio de la loi des Doaze Tables d’aprés Sastt Augustin et Ciceron”, RiDA, 31 serIl, 1955, 287-302. E. Sokolowski,Lois sacréesd’AsieMineare (=LSAM), Paris 1955. M. Guarduccí, «Lcgge sacra da un antico santuario di Lavinio», ArcitClass, 3, 1951, 39-103 y II, 1959, 204-210. E. Sokolowski, Lois sacrées des cités grecqaes, Paris 1962. H. Le Bonniec, «La lex sacra de Lavinjain: an dossier de la lex sacra trouvée A Lavinium”, Mélanges]. Wargon, Roma 1976, 508-517. C.J. Bannon, Tite BelitersefRomulus:Fralerna/ Pietasin remanLaw, Literataree, ami seciety, New Jersey 1997.—DERECIIO -.IIJS RELICIOSIJS -~LEYES.

LEGES SACRATAE: U. Altheim, «Les Secreta: die Anfánge der plebeischen Organisation», Alba Vigiliae. 1, Amsterdam 1940. 8. Lion-Grille, «Les leges secretee: esquisse historiqae”, Eupitresyne 25, 1997, 61-84.

LEYES: -~FUFIA. Romana Religio ¡ Religio romanoacm Diccionario Bibliográfico 243

LEX XII TABULARUM: A. Watson, Reme of tite XII TÉ/es. Persons ami Property, PinceLen 1975.

LIBACIÓN: K. Wyss, Die Mi/cit ira Ka/tus der Grieciten und Rónier, ReligVers.und Vorarb., 15/2, 1914. 8.8. Iloenig. «Oil and pagan defilemenb,, Tite Jewísh Quarterty, 60, 1970, 63-75. FI. Hauri-Karner, Lateiniscite Gebácksbezeicitnangen, Diss. Zurich, 1972. W. Wolski, 1. Dei-cia, «Centribution aa probléme des tombes remaines A dispositif poar les libatiens fuadraires”, Latomus, 32, 1973, 370-379.

LIBANIO: P. Wolf, Vem Scitulwesen derSpátantike: Síadien zuLibanias, Baden-Baden1952. 1>. Petit, Libanius el taviernunicipaleáAnliecheau Wsi&leapJC.. Paris 1955. (2. Bonner,

«Witchcraft in [he lecture reom of Libanius», TAPHA 63. 1932, 34s. <3. Fatoaros, «Jalian and Cliristas: Geganapologetik bei Libanias?”, Histeria, 45, 1996, 114-122.

LíBER LINTEUS: FI. Rix, «Les priéres du Libertinteus de Zagreb». entes Éírusques, les pías religiea.x des hommes, Paris 1997. 391-399.

LÍBER PATER: E. Benveniste, «Liber et liberi”, REí. 14, 1936, 52-58. A. Bruhí, Liber paler. Origine el expansion da calle dionysiaqae á Reme el dans le monde romain, Paris 1953. A. flodor, «Der Liber- und Libera-Kult”, Dacia, 7, 1963, 211-239. J. Collins-Clinton, A late anliqaesitrineefLiherPaterat Cesa, Leiden 1977. M. Sordi. «II santuario di Cerere, Libero e Lib’sra e II tribunato della plebe», Santuarí e polilica nel mondo enlice, Milano, 1983. R. Rousse¡le, “Liber-Dyonisus in Early Reman Drama>,, CJ, 82/3, 1987, 193-198. 0. Cazanove. «Jupiter, Liber ci le vin latst», RU)? 205, 1988, 245-265. J. del Hoyo, «Liber Pater dans l’épigraptsie t-iispanique: relations entre la viticulture a le culta da dica”, caesarodunum, 24, 1990, 98-122. 0. García Sanz, «Liber pater epigráfico en Hispania: textos y contexto religioso», ETF

LIBERA: A. Bodor, «Der Liber- aud Libera-Kalt», Dacia, 7, 1963, 21 1-239. R. Tui-can, «Coré-Libéra? Eleasis et les derniers palees». GRAl, 1996, 745-764.

LIBERALITAS: K.H. Hener, (‘omitas - facilitas - litera/itas. Síudien zar gese/Iscitafiliciten Ka/lar der ciceroniscitenzeit, Diss. Munster 1941 W Keilner, Libertas und (‘itristegram. Diss. Preiburg 1968. fi. Heintze, ‘

W. Caríson, «Cengiaria and Liberalitas», SAN 6, 1975, 59-63. N. Hannestadt, «The Liberalitas Panel of Marcas Aurelius once again - Is Herodes Atticus Represented en it?», Anal.Rom. 8, 1977, 79-88. R. Vollkommer, «Liberalitas», LíMC, VI, 1992, 274-278.

LIBERTAS: W. Alen, «Cicero’s itoase andLibertas”, Trans. Amer. Pitílol. Ass., 75, 1944, 1-9. Ch. Wirszubski, Libertas alspelitische idee im ¡¿cm derspátern Repub/ik ami desfruten Prinzipats, 1967. A. U. Stylow, Libertas ami Libera/itas. Untersucitingen zar innenpolitisciten Propaganda der Rómer, Diss. Múnchen 1972. M. Mannsperger, «Libertas-Henos-Felicitas nr Prágung des Múnzineisters Palikanus”, (‘tiren 4, 1974, 327-342. V. von Liibtow, Die Freiheil, dargestellí am Beispiel des Aufstieg ami Niedergang der reimisciten Libertas, 1988. R. Vollkon,nier, «Libertas», LIMC, VI, 1992, 278-284. W. Holístein, “ApoUo und Libertas st der Múnzprágang des Brutas and Cassius”, JNG, 44, 1994, 113-133.

LIBERTOS: A. Maiuri, La cena di Trima/citione di Petronio Arbitro. Saggio, testo e coramento, Napoli 1945. G. Fabre. Libertas. Reciterches sur/es rappertspatrons-affranchis a laj¡n de la Republiqae romaine, Roma 1981. 5. Montero, «Los libertos y su culto a Silvano en Hispania”, ¿tEspA 58, 1985, 99-106. M. Le Glay, «La placc des affranchis dans la vie municipale et daus la vie religicase’>, MEFRA, 102, 1990, 621-638. P. Veyne, «Vida de Trimalción», en La sociedad romana, Madrid 1991, 11-51. 5. Perea, E. Figueroa, «Hospitium privatum y ius libertorum. Notas a propósito de una inscripción a Júpiter en Sasamón», Veleia 8-9, 1991-1992, 219-230. (2. Ricci. <‘L’affranchi imperial T. Flacias Euschemon et le fiscus ludaicas”, RE.] 155, 1995, 88-95. —*Es.~1.AVOs.

LIBITANA: G. Thaniel. «Libitana”, LEC, 41, 1973, 46-49.

LIBITINA: L. Deschanips, «Libitine et les funérailles”, en La mort ea quetidien dans le monde romain, Paris 1995, 21 3-280.

LIBRI PONTIFICALES: P. Preihich, Fragmente líbrerum pont(ficorum, Tilsit 1878. E. Norden, ¿tus altrámischen Priesterbñcitem, Land 1939. B.W. Frier, Libri annales ponliflcum maximorura. Tite Origins oftite Annalistic Tradítion. Roma 1979. J. Seheid, «Les archives dc la piété. Réflexions sar les livres sacerdotaax», en La mémeireperdee. A la recherche des archives oubliées publiques el privées, de la Reme aníique. Paris 1994, 173-185.

LIBROS AUGURALES: P. Regeil, De augurum pahlicoram libris, Dissert.Breslau, 1978.

LIBROS FULGURALES (Libri fr/gura/es): 5. Weinstock, «Lihri Fulguro/es”, PBSR, 19, 1951, 122-153. —ARLJSPICINA.

LIBROS SIBILINOS (Librí .s-ybyllini): FI. Dieís, Siby//inische Blálter, Berlin 1890. 1. Geffcken, Kompositien ami Entsteitungszeit der Oracula Síby/lina. Leipzig 1902. Th. Zielinski, La Sibylle: Trois essais sur la religion antique el le (‘bristianisme, Paris 1924. W. Hoffmann, Wandel ¿oid Herkunft der sibylinischen Búciter, Leipzig Diss., 1933. R. Bloch, «Origines étrusques des livres sibillins”, Mélanges A. Ernoal, Paris 1940, 21-28. P. De¡neugeot, “Saint Jéróme. les oracles sibyllins eL Stilicon”, RE.A 54, 1952. 83-92. F. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 245

Dornseiff, Die Sibylliniscite Orake/ in der augasteinisciten Dichtang, Berlin 1961. R. Bloch, «La adivinatienremaste et les livres sibyllins», REí. 1962, 118-120. R. BLoch, «L’origste des Livres Sibyllins á Reme: métitede de rechercites et critique du récit des annalistes anciens>’, en EC. Weiskopf (ed.), Neue Beitráge zar Gesciticitte der alíen Wett, Berlin, 1965. L. Herrniann, «Faux sibyllin et fauxphénix seus Tibere”, RBPII, 44, 1976, 84-88. L. Breglia Pulci Doria, Oraco/i sibil/ini Ira ritaali e propaganda (Studi su Fle gente de Tralles), Roma 1983. (2. Santi, i Libri Sibyl/ini e i decemviri sacrisfaciumiis, Roma 1985. J. Seheid, «Les livres sibyllins et les archives des quindécemvirs”, en La mémoire perdue. Recitercites sar /‘edministralion romaine, Collectien de l’École Frangaise de Reme, vol. 243, Paris, 1998, tl-26. -*ORÁCULOS SifiILINOS -SIBILAS.

LIBROS TAGETICOS (Libri tagetici): —TAGES.

LICIA: P. Frei, «Die Gótterkulte Lykiens in der Kaiserzeit>’, ANRW 11.18.3, 1990. 1729- 1864.

LICINIO (Religión / Política religiosa de): M - Fortina, «Lapolitica religiosadell’imperatore Licinio”, RSC 7, 1959, 245-265.

LICTORES: B. Gladigow, «Die sacralen Funktienen der Likloren. Zam Problem von institutioneller Machtand sakraler Prásentation”, ANRWI.2, 1972. 295-313. J. MUIIiZ Coello, «Empleados y subalternos de la administración romana. III. Los lictores”, Studie Hislorica, 7, 1989, 133-159.

LIDO: A. Piganiol, «Le calendrier brontoscopiqae conservé dans le De Ostensis de Jean Lydas». REí., 1949, 84-85.

LIGDAMO: Z.F. flerthet, «L’Etrusca Discipísta dans les élegies de Properce», en Tibulle et Lygdamus, Les ecrivains da sí?cle d’Aaguste el l’Etrasca Disciplina, Caesarodunura supí. 60, 1991, 89-99.

LITATIO: R. Schilling, «A propos des exta: lextispicine étrusque et la litatie remaine”, Hemm. A. Grenier, III, Bruxelles 1962, 1371 ss.

LITERATURA Y RELIGIÓN 1 MITO Y RELIGIÓN: E. Tavenner, Síadies in magicfron latin literature, New York 1916. FI. Rose, «MyUn and ritual in classical civilisation”, Mnemosyne, 3, 1950, 281-7. FI. Malcovati, Oratoram Romanorum Fragmenta Liberae Reí Publicae, Turia 19552. J.L. Tondriau, «La diviisation de la beauté: figure litteraire et titéme réligieux», Síudi enere A.Ce/derini-R.Paribeni, Milano, 1, 1956, 15-22. FI. Wagenvoort, Siudies in Reman Literature, Ca/tare ami Re/igion, Leiden 1956. GB. Pighi, La poesia religiosa romana, Belogna 1958. J.F. Matthews, «Titehisterical setting of[he “Carmen contra paganos” (Cod. Par. Lat. 8084)”, Hisloria,20, 1970, 464-79. P.G. Walsh, Tite Reman Novel, Cambridge 1970. GE. Duckworth, Tite Natare ofReman Cemedy (X: Religion ami Geds), Princeton 1971. M. Grant, Reman Mytits. Harmondsworth 1973. T.P. Wiseman, Cinna tite 246 8. MONTERO -8. PEREA

Poet arel Otiter Reman Essays, Leicester 1974. E. Rawson, «The first Latin annalists>’, Latomus, 35, 1976, 689-717. A.M. Tupet, La magie dans la poésie latine 1, Paris 1976. T.P. Wiseman, Che ‘s Cosmerics: Titree Syadies in Greco-Reinan Literature, Leicester 1979. E. Courtney. A Commentary en tite Satires of Juvenal, London 1980. RL. Gordon, Mytit, Re/igion asid Society, Cambridge 1981. R. Browning, «Late principate: biography», Latín

Lilerature, 1982, 723-731 - AS. Gratwlck, «me early Republic”, en EJ. Kenney andW.V. Clausen (eds.), Cambridge History of Classicel Lilerature. ¡1 Latín Literature, Camnbridge 1982, 60-171. D. Konstan, Reman Comedy, lthaca 1983. R. Whitaker, Love-Elegy. A Study itt Poeíic Tecitnique, Góttingen 1983. 0. Skutscb, Tite Anna/s ofQ. Ennius, Oxford 1985. J. Breninier, N. Horsfall Reman Mylit ami Myíitography, (Bali. lnst. Class. Stud., Supp. 52.) London 1987. BM. Metzger, Tite Canon of tite New Testamení, Oxford 1987. R.M. GranÉ, Greek Apologies of Ehe Secend Centuy, Pitiladelphla 1988. 1. Hernderson, “Stire writes “woman”: Gen.dersong”. Proc. Camb. Pitilol. Soc., ns. 35, 1989, 50-80. M. Malamud, A Poetics of Transformation. lthaca. NY, and London 1989. T.P. Wiseinan, «Roinan legendand oral tradition”, JRS, 79, 1989, 129-37. M. Bhllerheck, «Philology at the Imperial Coart”, G&R, 27, 1990, 191-203. H.D. Jocelyn, «Forme lettcrarie e vita sociale”, en A. Schiavonc (ed.). Storia di Roma, 11.1, Termo 1990,595-629. M. Beard, «Writtingand reigion: Ancient literacy and [he fuaction of the written werd in Reman religion», (J. Rom. Arch. Supp. 3), 1991, 35-58. D.C. Feeney, Tite Geds iii Epic. Pecís asid Crilics of tite Classica/ Tras/ilion. Oxford 1991. E. Savino, “La datazione del cap. 168 del De mirabihíbasauscu/tationibus e la piñ antica citazione dei Germani nella letteratara classica», Aion (arch.), 13, 1991, 231-236. K. Argetsinger, «Birthday Rituals: Friends and Patrons ¡a Rornan Poetry and Cok», Cl. Ant., 11, 1992, 175-193. B. Feichtinger, «Ad lnaiorem gloriara Romae. Ideologie und Fiktien in der Historiographie.desLivias’~. Latomus-, ~,, ~~M,F,Baslezctal.,L’invenlíon de l’aatobiographied’Hésiede it SaintAugusline, Paris 1993. S. Braund, «Paradigms of power: Reman emperors in Reman satire”, Humear itt Histerv, 1993,56-69. F. Graf. Mylites in myíiteníeser Gesellscitaft. Das Paradigma Ronis, Stuttgart und Leipzig 1993. 0.0. Hutchinson, Latín Literaturefroin Seneca lo Juvenal, Oxford 1993. J.C. Relihan, Anciení Menippean Satire, Baltirnore and London 1993. 0W, Bowersock, Fíction es Hístory: Nero lo Julian, Berkeley 1994. J. Heraderson, “Hannos Paste beirs: die Peenulusneid des Plautus”, Ramas, 1994,24-54. M. GarcíaTeijeiro, MT. Molinos Tejada, «Paradexegraphie eL religion”. Kernos, 7, 1994, 273-285. J. Seheid, <‘Les archives dc la pieté. Réflcxions sar les livees sacerdotaux”,La mémoire perdue. A te recherche desarchives oubtiées, Paris 1994, 173-185. D. Briquel, “Lempereur Claude conime auteur des Tyrrh?nika”, Caesaredanum, sapí. 64, 1995, 88-89. P. Colafrancesco Carletti.

London - New York 1997. F. Wulff, La fortaleza asediada. Diosas, héroes y mujeres poderosas en e/mito griego, Salamanca 1997. D.C. Eeeney, Literalure asid Religion at Reme: (‘altares. Contexís asid Beliefs. Cambridge 1998. 8. Perea, El sexo divino. Dioses itermafroditas, bisexuales y travestidos en la Antigúedad clásica, Madrid 1999. Romana Religio ¡ Religio romanonan Diccionario Bibliográfico 247

LITUUS: F. Dick, Litaus ami Galerus,Wien, Diss. 1973. M. Mayer, «La aparición del lituus augural en la amonedación romana y los fastos augurales republicanos”, Numisma, 23-24. 1973-1974, J29-144. —AUGtYRES.

LIVIA: M. Charlesworth, «Livia and Tanaqail», CR 41, 1947, 55-57. L. Herrmann, «La Bonna Dea eL Livie”, AC, 44, 1975, 126-140. M. Bondrean Flory, «Sic exempla parantar: Livias Shrine te Concordia aud Porticus Liviae”, Historia 33, 1984, 309-330. R. Winkes, “Leben and Ehrungen der Livia. Em beitrag zar Entwicklung des rómischen Herrscherkultes von der Zeit des Triunvirats bis Claudias”,Archeo/ogie, 36, 1985, 55-68. N. Purceil, «Livia aud Une womanhood of Rome», Proc. (‘ami,. Pitilol. Soc., 212, 1986, ns. 32, 78-105. MB. Flory. «Abducta Nereni uxor: Tite Histeriographical Tradition en Une Marriage of Octavian andLivia”, TAPA 118, 1988, 343-359. CJ. Simpson, «Livia and[he constitationoftheaedes Concordiae. The evidence of Ovid Fastí 1, 673ss”, Historie 40, 1991, 449-455. RA, Baunian, «Tanaquil-Livia and Une Death of Augustas», Historia 43, 1994, 177-188. M. Corbier, «Tib~re, Livia et la diviité invencible», Mélanges M. Le Glay, III, Bruxelles, 1994. 5. Montero, «Livia yla adivinación inductiva”, Polis. Revista de La Universidad de Alcal4 6, 1994, 255-267. R. Winkes, «From Sacrosanctitas te Apoteosis: Seventy-seven Years of Livia Images», AJA, 101, 1997, 371.

LIVILLA: A. Aymard, «Livilla Augusta”, Rev.Arcit. 35, 1950, 58-66.

LIVIO ’, Hermes, 70, 1935, 269-300. M. Gelzer, «Dic Unterdriiickang der Baechanalien bei Livius», Hermes 71, 1936, 275-87, A. Klotz, Livias ami seine Vorgánger, Leipzig 1940-1. ES. Smethurst, <‘Women in Livys History”, G&R 19, 1950, 80-87. G. Sttibler, Die Relígiositál des Livius, Stuttgart 1941, Amsterdam 1964. E. de Saint-Denis, «Les enamerations de pródiges dans l’oeuvre de Tite-Live», Rev.Pitil., 3, 16, 1942, 126-142. V. Basanoff, ‘

Mélanges J. Heurgon, II, Roma 1976, 1976. 731-42. TJ. Luce, Liv: tite Cempositien of itis History, Princeten NJ 1977, J. Iiriscoe, A Commentary en Livy Books XXXIV-X.XXVii, Oxford 1981. R. Muth, «Numen bei Livius”, Livius. Werk ami rezeption. FestEBurck, Múnchen, 1983, 217-225. Cli. Guittard, «Haruspicine eL devotio. ‘Caput iteineris a familiari parte caesum’ (Tite-Live 8, 9, 1)”. La divinatien dans le monde. - iii, Caesaredunum, sapí. 56, 1986, 49-67. Ch. Guittard, «Tite-Live, Accius et le Rituel de la Devotio», CRAI, 1984, 581- 600. 3. Champeaux, “Sur trois passages de T.L. (21, 62, 5 y 8,22, 1, 11). Les serts de Caere et de Faleries”, Pitilolegus 133/1, 1989, 63-74. R. Rousselle, «Persens ir Livy’s Acceunt of tite Bacchic Persecation», en Studies in Latín Literalure ami Reman History, Eruxelles, 1989, SSss. 1.0. Noonan, «Livy 1.9.6: tite Rape aL [he Consualia”, (7W, 83, 1990, 493-501. V. Buchheit, «Plalach, Cicero and Livias úber dei Hamanisierung Roms darch Kónig Nama», Symb. Osí., 66, 1991, 71-96. B. Feichtinger, “Ad ¡naiorem gloram Romae. Ideelogie and Piktion ir dey Historiegraphie des Livius», Latanias, 51. 1992, 3-33. A. Storchi Marino, «C. Marcio Censorino, la letta pelitica interno al peatif~cato e la formazione della tradizione liviana su Numa», Áien (arcit.), 14, 1992, 105-147. Cli. Guittard, «Tite-Live et lEtrusca Disciplina». Les ecrivainsdu siécle dAuguste. (‘eesarodunam 63, 1993, 115-131. R. Adam, «De Titanatos á Eros: le sadisme discrel de Tite-Live», Caesaredunum, 27 bis, 1994, 45-65. D.S. Levene, Religien in Livy, Leiden 1993. (iB. Miles, Livy: Reconslructing Early Reme, ¡[haca, London 1995.

LLUVIA MILAGROSA: 3. 011ev, «La date de la “pluie miraculease” (172 ap.J.C.) eL la colonne Aurélienne 1 e 11», MEFR, 60, 1948, 105-127; 61, 1949, 93-118. J. Giiey, «Encere la “plaie miraculeuse”’,, RPh, 22, 1948, 16-62. M. Sordi. «Le inenete di Mareo Aurelio e la ‘pioggia miracelosa’. Annist.Numism., 5-6, 1958-1959, 41-55. 1. Toth, «Marcas Aarelias’Miracle of tite Ram and Une Egyptian CulIs in Une Danabe Region”, SIAe 2, 1976, lOlss. S. Montero. «¿Milagro cristiano o prodigio pagano? El episodio de la lluvia milagrosa del 172 d.C.», Aldebarán 7, 1997, 9-11. 5. Montero, “La conquista de Mauritania y el milagro de la lluvia del año 43 d.C.», en Actas del Curso-Simposio ‘Melillay su entorno en la Antigúedad’ (7-li abril 1997) (en prensa).

LOCA SANCTA: 5. MacCor¡nack, «Loca Sancta: The Organization of Sacred Topography in Late Antiquity», en R. OusterUnout (cd.), Tite Rlessings of Plígrimage. Urbana III 1990,7- 40. 1. Ruggiero, ¡ luegiti di ca/lo, Roma 1997. J. Seheid, «Cornment ideotifier un lice de cultet’, Caitiers Glotz. VIII, 1997, 51-59.

LUA SATURNI: MA. Marcos Casquero, «Laa Saturni”, Helmantica, 31, 1980.

LUCANO (Religión de/en): A. Iiourgery, “Lucain et la magie», REL 1928, 299-313. J. Bayet, ‘

Moscadi, «Osservazioni sull’episodie magico del lvi della Farsaglia», SEIC 1976, 140-147. L.R. Kepple. «Arruns and Une DeaUn of Aeneas», AJP, 97, 1976, 344-360. J. Volpihac, “Lacainetl’Egypte daus la scéne de nécromancie de la Pitarsale VI, 413-930á1a lumiére des papiry grecs magiques”, RE1~, 56, 1978, 272-287. J. Beaujeu, «Lastronomie de Lucain», en L ‘astrenomiedans l’Antiqaité Classique. Paris 1979. M. Rambaud, «L’aruspice Arruns chez Lacain, au livre 1 de la Pitarsalla (vv.584-638)». Latomus, 44,2, 1985. 281-301. R. Gordon, “Lucan’s Erichto», en M. Whitby, Heme Viator: Classical Essays fer J. Bramble, Bristol

1987, 231-241 - tI. Luigli. «La formazione del concetto di stregoneria st Lucano”, Sandalion, 10-11, 1987-1988, 91-99. M. Ranibaud, «Présages et procuratio au livre Ide la Pitarsale”, Homm. á H.Le Bonniec, Braxelles, 1988, 373-386. A.M. Tupet, «La scéne de magie dalia la Pitarsalie: essai preblematique», Homm. ELe Benniec, Bruxelíes, 1988, 419-427. HH.J. Brouwer, «Lucan líber Cato Uticensis als exemplar virtutis», Fructus centesimas. Mé/anges G.M.Bartelink, Derdrecht 1990, 49-60. A. Loupiac. «Lucain et le sacré”, RAGB, 1990, 297- 307. A. Luisí, «Lucano e la prefezia di Nigidio Figulo”, (‘ISA, 19, 1993, 239-244. C.M.C. Green, «Lucan Be/lara Civile 1444-46: A Reconsideration”, CHI., 89, 1994, 64-69. Cit. Guittard, «Letrusca disciplina cha Lucain”, Les écrivains el tetrusea disciplina. Caesarodanam, supí. 64, 1995, 94-104.

LUCIANO DESAMOSATA

LUCINA: H. Petersinann, <‘Lacina Nísusque pares. Die Geburtsgottheiten in Ovids Met. IX 294. Variationen estes mytbologischen MeLivs”, R/IM, 133, 1990, 157-175. -flUNO I.IJCINA

LUCIO ARRUNS: RS. Rogres, «Lacias Arruns”, CPit, 1931, 3lss.

LUCRECIO

Ñus/es sar la religion romaine, Roma 1972, 205-225. J.P. Tbuillier, «Notes sur Luerlíce et la Satire antireligieuse (De Rerumnatura V, 1198-1203)», Mél. PRoyancé, Roma 1974, 703- 710. A. Wankenne, «Aspects religieux dans le poémede Lacrece», LEC, 42, 1974, 256-264. DE.W. Worniell, «Tite personal world of Lacretias», Lucrelias, 1965, 35-67. B.P. Wallach. Lucretius and tite Diatribe againsí lite Fear of Deaíit. De rerum natura iii., Leiden 1976. D. Clay, Lucretias ami Epicurus, TiUnaca NY 1983. J. Jope, «Lucretius, Cybele and religion”, Pitoenix, 39, 1985, 103-114. J. Chroinarat, «La mytholegic de Lucréce”, La mylitolegie, c/ef de lecture da memie classique, Tours, 1986, 1, 53-64. J. Korpanty, «La notion de la religion chez Lacrece» (en polaco), Meander, 43, 1988, 9-10. L. Parelli, «Due contribati persenali lacrezianialía teeria delle causa dei terremoti e delle eruzione vulcaniche (VI, 56 1-576e 647- 679)», Cíviltá Class. e crist. 9, 1988, 1, 327-42. RE. Branham, Unra/y Elequence: Lucían ami tite Comedy of Traditions, Cambridge, Mass., aud London 1989. BA. Catto, <‘Venus and Natura in Lucretius, De Rerum Natura 1, 1-23 and 11, 167-174”, Class.Joarna/ 84, 2,1989, 97-104. F. Giancotti, Religie, Natura, Ve/aptas. Studi saLacrezio, Roma 1989. MR. Cale. Mylit ami Poelry itt Lucretius, Cambridge 1994. B. Licastro, ‘

LUCUMO: 0. Ilerbig, “Lucume>’, RE, XIII.2, 1927, 1706.

LUCUS: 0. Stara-Tedde, <‘1 bosch sacri nell’antica Roma”, SC, 32, 1905. 189-232. 0W. Clarke, «The Dioscuroi of [he Lucus laturnae», Lalomus, 27. 1968, 147-148. N. Goodhue, Tite Lucus Farrinae ami tite Syrian Sanctuary en tite Janículam, Amsterdam 1975. 5. Deyts, Les bois des soarces de la Seine, Paris 1983. Ch. Jacob, «Paysage et beis sacré: alsos dans la Périégesedela Grécede Pausanias”, enLe Sois Sacrés, Naples. 1983, 31-44. Varios, Sois sacrés. Actes Col/oque ini. Centre Jean Berard.Nap/es 23-25 nev.1989, Napeles, 1983. P. Schadtt, ‘

LUDí: A. Piganiol, Reciterches sur/es Jeu.x remains, Strasbeurg, Publ.Fac.Lctt., 1923. BM. Tidman, «On [he Foandation of the Actians Games”, CQ, 44,1950, 123-125. E. La Rocca, La riva a mezzalnna. Ca/ti, agoni, monamenlí fi¿nerari presso il Tevere nel Campo Mario occidentale, Roma 1984. 0. Piccaluga, Elementí speltaco/ari nei ritualifestiví remani, Roma 1965. B. LyIe. «The Circus as Cosmos”, Lalomus 43. 1984, 827-841. W.K. Quinn- Schofield, «Observations upen Une Ladi Plebei», Latomus, 26, 1967, 677ss. W.K. Quinn- Schofield, «Ladi, Romani xnagnique varie appellati”, Latomus, 26. 1967, 96-103. W.K. Quino-Sebofleld, «Sol st Une Circus Maximnus», Honimages á M. Renard II, Braxelles, 1969, Romana Reilgio ¡ Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico 251

639-649. L. Robert, “Dcxxx concours grees á Reme», CRAI. 1970, 6-27 y 18-27. KW. Weeber, «TroiaeLasas. Alter und Entstehung estes Reiterspiels», AncSoc., 5,1974, 171-196. J.-P. Thuillier, «Denys d’Halicarnasse et les jeax remanins (Antiqailés Romaines Vii, 72-3)», MEFRA, 87, 1975, 563-81. L. Polverini, «La prima manifestaziene agonistica di carattere periodico a Roma», Scritti marcelloZambelli, Asisi, 1978, 325-332. L. Moretti, «Frammenti veechi e nuovi deleommetario dei Ladi Secolari del 17 A.C.», Re,id. Poní. Accad, 1982-4, 361-379. M - Clavel-Lévéque, L ‘empire enjeux: espace symboliqae el pratique sociale dans le monde romain, Paris 1984. iP. Thuillier, Lesjeux atitl&tiqaes dans la civilisetion étrasqae, Roma 1985. M. CIavel-Lévéque, «Lespace des jeax dans le monde remast: hégémonie, symboliqae et pratique social», ANRW, 11.16.3, 1986, 2405-2563. J.P. Tbuilier, «Le programme hippique des jeax remains, une curicase absence”, RE!., 65, 1987, 53-88. F. Stanley, «The augustan revival of [he lasas Troiae: a municipal result?”, Auguslan Age, 8, 1988, 54-58. J.P. Thuillier, «Les desultores de lítalie antique”, CRAL 1989, 33-63. MB. Morgan, «Polities, Reigion andUne Games in Reme, 200-150 B.C.”, Pitilolegas, 134, 1990, 14-36. G. Capdeville, «Jeuz athlétiqaes et rituels de fondation”, en Spectac/es sportifs el scéniquesdans le monde étrasco-ita/ique, Paris -Roma 1993, 141-187. P. Freyburger, «Jeux eL chronologie á Reme», KI=ma, 18, 1993, 91-101. FI-!. Massa-Pairault, «Aspects idéologiques des ladi”, en Spectacles sper4fs el scéniqaesdans le mondeéírusco-italí que, Paris -Roma 1993, 247-279. H. Pavis d’Escurac. «Siécle et Jeux sécalaries”, i

LUDI APOLINARES: M. Sordi, «L Apello del promontorio Pachino e 1 Ludi Apollinari”, Klearcites, 27, 1985, 75-81.

LUDí SAECULARES: G. Pinza, «Sopra l’origine dei ladi Tarentini o saccalares», BCAR 24, 1896, 182-230. MP. Nllsson, «Saeculares ludi”, RE, 2, 1. 1920,1969-172. (2. Hulsen, «Neue frag~nente deT Acta Ludorum saecularium von 204 n.Chr.», RIZM 81, 1932, 366-394. 5. Weinstock, «Ludi Tarentini und Ladi Saeculares», GlotIa, 1932, 40-52. P. Wullleiuinier, «Tarente et le Tareatum”, RE!. 10, 1932, 127-146. 5. Weinstock, «Ladi Tarentini und ladi saecalares”, Glolte, 22,1933,40-52. J. Gagé,Rechercitessar/esjeaxseculaires.Paris 1934. J. Gagé, «Recherches sar les jeax séculaires II. Ce que amis apprennent les noaveaax fragments épigraphiqaes”. Rey. Rí. Lat.,11,1933,172-202. .1. Gagé, «Reciterches surlesjeux sécalaires 111. Jeux séculaires et jubilés de la fondation de Reme”, RE!.., 11, 1933, 400-435. J. Gagé, «Les Jeax sécalaires de 204 ap.J.C. et la dstastie des Severes”, MEFRA 51, 1934- 1935, 33-78. L.R. Taylor, «New light en Une history of Une Secular Games”, Amer. J. Pitilol., 55, 1934, 101-20. L.R. Taylor, «New Liglit en [he History of Une Secular Games”, AJPh, 55, 1934, 101-120. J. Gagé, «Saecalum novum. Le millénaire de Reme et le Templam Urbis sur les monnaies da IIIsiécle apr.J.C.», Trans. ¡nl. Num. Congr. 1936. 179-186. GB. Pighi, De ladis saecalaribuspopa/i Romani Quiritum, Milano 1941, Amsterdam 1965. 6. Traversari, 252 5. MONTERO -5. PEREA

«Monete conmemorative dei Ludi Saecalares Septimi con scene teatrale a ‘Siparia’>’. RIN, 1956, 2lss. FI. Wagenvoort, «The origin of ladi Saecalares», Roman Literature, Culture ami

Re/igion, Leiden, 1956, 192-232. FI - Erkell, «Ludi saecalares und ladi Latii saeculares», Eranos, 67, 1969, 166-74. M. Christol, «Un écho des Jeux Sécalaires de 204 apJ.C. en Arabie soas le goavernement de QAiacias Modestus”, REA 73, 1971, 124-140. P. Hrind’amour, <‘LorigstedesJcuxSecalaires»,AM?WII16.2, 1978, 1334-1417. L. Moretti, «Frammenti vecchi e naevi del comnientario dei Ladi secolari del 17 a. C.», RPAA, 55-56, 1982-1983, 1983-1984 (1985), 361-379. P. di Manzano, «Note sulla monetazione dei Ladi Secolari dell’88 d.C.”, BCAJ? 89, 1984, 297-304. JP. Poe, «The secular Games, [he Aventine, and Une Pomeriuin stUne Campus Martius”, Classica/Anliqaity, 3,1984,57-81. J. ¡Coleado, «PlaL avec répresentation da cirqae lors des jeux sécalaires de Philippe lArabe”, BVbI. 50, 1985,463-474.1. Scheid, «Les jeuz Séculaires: rites, parole et écrit”, AnnEco/.HautEtad., 97, 1988-1989, 297-299. M. Tagliafico, «Ludiones, ladi sacecalares e ladi scaenici”, Aevam,

68, 1994, 51-57. -

LUG: J.J. Hatt, «Claude et le dieu Lug», RFA, 24. 1973. 465-469.

LUGARES O ESPACIOS SAGRADOS Y/O CONSAGRADOS: -.LOCA SANCTA.

LUNA ’, ~4NRW 11.16.3, 1986, 2068-2145, 1300-1322. M.

Oween Lee, «Per nubila lunam: Une moen in Vergil’s Áeneid», Vergilias, 34, 1988, 77-101 - Ch. Ziegler, «Les Osiris-lunes da Serapeumde Memphis”,Akten des Vierten/nt. Ágypíologen- Kongresses, Múnchen 1989, III, 441-449. T. M. Creen, Tite City of tite Meen god: religious tradilions of¡Jarran, Leiden 1992. F. Gury, «Selene, Luna”, LIMC, VII, 1994, 706-715. A. Jones, «A Greek Papyrus Containing Babylonian Lanar Theory», ZPE, 119, 1997, 167-172. J. Rabinowitz, «UndemeaUn Une meen: Hekate aad Luna”, Latomus, 56, 1997, 534-543. 5. Perea, «El culto a Noctiluca (la Luz de la Noche) en Hispania Antigua, el templo a la Luna en el Palatsto y el culto a Diana», Bel. SECR, 11, 1999, 21-34. —‘4IÉCATE -SEI.ENE.

LUPA ROMANA: J. flachofen, «La Lupa Romana su menumeati”, Annali istíluto Italiano di cerrispondenza arciteologica 40, 1868, 421-432. E. Petersen. «Lapa Capitolina”, K/io 8, 1908, 440-456 y 9, 1909, 29-47. G. De Sanctis, «La leggenda della lupa e dei gemelli”, RFiC 38, 1910, 71-85. 1. Carcopino, La buye da (‘apile/e. 1925. E. Strong, «salle tracce della Lupa Romana”, Scritli itt OnorediS. Nogara, 1937. 475-501. F. Matz, «ZurKapitoliischen Wólfin», Síadies Rebinson 1, 1951, 754-760. K. Schauenburg, “Dic Lupa Romana als Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 253

sepulkrales Metiv”, JdI, 81, 1966, 261-309. 0. Vacano, «Vulca, Rem and ide Wélfm», ANRW 1.4, 1973, 523-583. T. Cornelí, «Aeneas ans Une Twins: Une Development of tite Reman Foandation Legend», Proceedings Cambridge Phi/.Soc. 21, 1975, 1-32. A. AIflhIdi, «La buye du Capitole: quelques remarques sur son mythe á Reme et chez les Etrusques», Homm.J. Carcopino, Paris 1977, 1-11. R. Weigel. «Tite Lupa Romana Titeme en Reman Coins», Journ. Soc. Anc. Num. 8, 1977, 25-26. (2. Dullere, Lapa romana, 1979. L. Moretti, “Chio e la lupa Capitolina», Rivista di filelogia, 108, 1980, 33-54. A.W.G. Ilolleinan, «Lupus, Lupercalia, Lupa”,Latomus 44, 1985, 609-614. A. Holleman, «OnUnecapitelineshe- wolf and related sabjects», Liverpool Class. Monthly 10, 1985, 74-75. A. Holleman, «Encere la Leuve Capitoline», Lalomas 46, 1987, 180-181. G.Ch. Picard, «La buye romaine: du mythe aa simbele», Rev.Arcit. 1987/2, 251-165. G. Schlflter. «Die Wólfin mit denZwillingen auf den Manten Roms und der Provinzen ven 3 Jh. v.Citr. bis zum 4 Jh. n.Chr.», Namismat. Nachrichlenblall36, 1987,116-122K. Szfrmnai, «Dic Lupa Capitolina-Darstellangen auf den pannonischen Steindenknxáler>’, MAGS, 3-4, 1989-1990, 162-167. E. Weber, «Eme Lupa (‘apitoluna-Darstellung auf einemGrabstest st Camantum”, RO, 17-1 8,1989-1990, 287-291. R. Weigel, «Lupa romana», LIMC, VI, 1992, 292-296. -‘ANM.4ALES.

LIJPERCOS / LUPERCALIA: L. Deubaer, «Lupercalia”, ARW 13, 1910, 481-508. 3. Tontain, «Les Lupercales remaines et la f6te chretiénne de la Purification de la Vierge», RHR, 1919, 1-13. W.M. Green, «Tite Lapercalia inUne fifth centary”, Class. Pitil., 1931, 60-69. Hl. Rose, «DeLupis, Lupercis. Lapercalibas”. Mnemosyne 60, 1933, 385-402. 6. Marchetti Longhi. <‘11 lapercale ed il sao significate pubblice». Capileliam 1933, 157-172. E. Hóhí, “Das Aagebot des Diadems an Cesan’, Klio 34, 1942, 92ss. E. H6hI, «Das Angebot des Diadems an Cesar», Klio 34, 1942, 92ss. P. Lanmbrechts, «Les Lupercales une féte prédeiste?”, Mél. J.Bidez-F.Cumont, Paris 1948, velIl. A. Kirshopp-Michels, «Tite Topography and lnterpretation of [he Lapercalia”, TAP/ZA 84, 1953, 35-59. A.K. Michels, «The Topography and Interpretatien of Une Lupercalia», TAP/ZA, 84, 1953, 35-59. MP. Nilsson, <‘Les Luperqaes». Lalomus, 15,2, 1956, 133-136. U. Bianchi, «Cesare e i Lupercali del 44 a.C.», Stud.Rom. 6,1958,253-259. G. Pomares, Gelasei, leitre centre/es Lapercates, Paris 1959. P. Veyne, «Icenographie de la Transvectie equitam et des Lupercales”, REA 62, 1960, 99-112. 3. Grflber, “Zar Etymolegie von lat. Lapercus”, Glolta 39, 1960, 273-276. G. Piccaluga, “Laspetto agonistico dei Lupercalia”, SMSR, 33, 1962. 51-62. KW. Welwei, ‘

Roma 1976, II, 817-821 - D - Porte, «Trois vers problématiques dans les Fastes d’Ovide: Le Flamen Dialis auz Lupercales, Lalomas 35,4,1976, 834-838. YM. Duval, «Les Lupercales, Janon et le printemps”, AB 83, 1976, 253-272. YM. Duval. «Les Lupercales de Censtautinople aux Lupercales de Reme”, REí. 55, 1977, 222-270. M. Corsano, «Sodalilas eL gentilité dans l’ensemble Lupercal». RHR 91, 1977, 137ss. E. Riposatí, «1 Lupercali in Vanen”, en J. Cellan, Varron, grammaire aníiqae el sty/istique latine, Paris 1978, 57-70G. Martonara, <‘Un ‘ipotesi sui Lupercalia”, Studi SíerAní. offerti EManni, Roma l980, VI. 241-258. 11W. Scholz, «Zar Erforschang der rómischea Opfer (Beispiel: die Lupercalia)», en Le sacnfice clans lantíquité, Généve 1981, 289-340. Ch. Ulf, Das rómiscite Lapercelienfesí. Impulse der Forschung, Damstadt, Wiss.Bucbges. 1982. P. Flobert, “Deus observationa de Vanen sin les Lupercales”, Homniages á R. Schitling, Paris 1983, 97-99. 1-1 - Wrede, «Statuae Lapercorum habita”, Rám. MilL, 90. 1983, 185-200. A.W.G. Hollenian, «Lapas, Lupercalia, Lupa», Latomus 44, 1985, 609-614. A. Fraschetti, «Cesare e Antonio ai Lupercalia”, en F.M. hales, Seprannaturaleepoterenel momio an tice, Milano, 1985, 165- 186. P.M.W. Tennant, «TheLupercaliaandtheRomulasaad Remas Legená”, Acta Classica, 31, 1988, 85-90. 3. De Rose Evaus, “The Sacred Figs ni Reme», Lalemus, 50, 1991, 798- 808. A. Weiland, «Bemerkungen zar Datierung der ehemaligen Luperkal Kapelle fin Vicus Patricias su Rem”, en Memoriam Sancteram Veneranles. Miscel/enea in onore di Mensigner Victor Saxer, Vaticano 1992, 773-93. M. Munzi, «Sulla topografiadei Lupercalia: ¡1 contibuto di Coastantinopeil”, SCO, 44, 1994, 347-364. Ch. Schaublin, «Lupercalien und Lichmness», Hermes 123,1995, 117-125. T.P. Wisenxan, «The god of [he LupeTcal”. JRS 85, 1995, 1-22. C. Espejo, «¿Lupercos en España? Interpretación iconográfica de une de los mosaicos encontrados en Fuente Álamo (Puente (Senil, Córdoba)”, Florentia iliherritana 6, 1995, 157- 175. (2. Sehatublin, «Lupercalien un Liehtmess», Hermes, 123, 1995, 117-125. TI’. Wisenian, «The (Sed of Une Lapercal”, JRS, 85, 1995, 1-22. -*PERRO.S

LUSTRATIO: M. Lemosse, «Men et lastratie á propos de Dion Cassius 54, 28, 4”, RHD, 36. 1968, 519-524.

LUSTRUM: A. Szabo, «Lustrum und Circas”, ARW 36, 1939, 135ss. R.M. Ogilvie, «Lastrum condere», JRS. 51, 1961, 31-39.

LUSUS ‘l’ROIAE: K.W. Weeber, “Treiae Lusus. Alter und Entstehuag estes Reiterspiels”, AncSoc., 5,1974. t71-196.F. StanLey. «The augustanrevival of [he lasas Troiae: a municipal resalt?», Augasían Age, 8, 1988, 54-58.

INDO: M. Maas, John Lydas and tite Reman Pasí, London 1992. C. Sequl, «Lidee Giuliano lApostata”, CCC, 14, 1993, 171-177.

MACROBiO: A. Cameron, <‘Re date and identity of Macrebius», JRS, 56, 1966, 25-38. J. Flamant, Macrobe el le néo-platonisme latin díafin da IVsi?cle, Leiden 1977. R. van den ljroek. «The Serapis Oracle in Macrobius, Sat.1, 20. 16-17”, Homin. M.J. Vermaseren, Leiden, 1978, lZSss. P. de Paolis, «Les Saturnales de Macrobe et l’idealisationda saeculum Praetextati”, LEC 55, 3, 1987, 291-300. P. de Paolis, «Macrobio (1934-1984)», Lastrum 28- 29. 1986-1987, ¡07-254. P. de ¡‘aoL, «Macrobio (1934-1984): Addendam ad Lustrurn 28-29, Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 255

1986-1987», Lastrum 30, 1988, 7-11. J. Poucet. «Varren, Denys d’Halicarnase. Macrobe et Lactance. L’Oracle rendu A Dodone aux pélasges», Pallas, 39, 1993,41-69. G. Brands, M. Naischberger. «Der Tempel Hercules Invictas, die Porta Trigemina und die Porta Triumphalis”, DdA 19, 1995, 102-120.

MAGAS -“SAOAE

MAGIA A di Mauro Todini, Divinazione e magia nelle coslitazioni imperiali delIVsecolo, Roma, sin año. O. Jahn, «Uber der Aberglauben des bósen Blicks bei den Altentúmer”, SSGHist.Kl. 7,1855, 28-111. LEA. Maury, La magie el l’astrologiedans l’anliquité el ea meyen Age, Hildesheim 1877. R. Heini, «Incantamenta magica graeca latina», JbClassPhi/. 55, Suppl.1893, 463-576. R. Hum, «Ineantamenta magica e latina”, JbKlassPhil. 19, 1893, 464-575. R. Cagnat. Lasorce/lerieel les sorcierschez les Romains,Paris 1904. L. Fahz. «De Peetaram remanorum doctrina magica. Qaaestienes selectae”, RVV II, 3, 1904. P. Wolters, «Faden und Knoten als Amulett”, ARW, 8, 1905, lOss. R. Wúnsch, AnIl/ces Zaubergeral aas Pergamon, Berlin 1905. A. Abt, Die ‘Apologie’ des Apaleius von Medaura ami die antike Zaubereri. Giessen 1908. J. Hubert, M. Mauss, «La répresentationdaTemps dans la magie ct la reigion», Trav.Ann.Soc. 1909. A. Loisy, «Magie, science, reigion», RBi?, 1910, 147ss. Th. Wideinann, Die Amalelte der A/len Aegypter, Leipzig 1910. A. Delatte, «Étude sur la magie grecque”, BCH 1914, 189-249. E. Tavenner, «Three as a Magie Nuinber in Reman Ritual», TAP/ZA, 47, 1916, 117-143. E. Tavenner, Síadies in magicfren latín literalare, New York 1916. fi. Hiipfner, Griecitiscit-aegyptiscite Offenbarangszauber,2 veis. enStudienzam Palaegr. ami Papyruskande de Wessely, 21-22, 1921-1924. L. Deubner, Magieami Religien, Freiburg 1922. F. Lexa, La magie dans 1 ‘EgypteAnlique: del ‘Ancien empirejusqa ‘al‘époque copIe, Paris 1925. ES. Mac Cartney, «Magie and [he Wea[her in Classical Antiquity». (‘1W, 18, 1925, 154-157. T. Hopfner, «Die Kindermedien in den gricchisch-ágyptischen Zauberpapyri», Seminarium Kondakevianum (dediées NP. Kondakev), Praga, 1926, 65-74. K. Aram, Magie asid Zaaberei in der a/ten Welt, Berlin 1927. F.M. de Waele, Tite Magic Staff or Red itt graece-ilalian Antiqaity, London 1927. J. Maurice, «Le terrear de la magie au IV siécle”, RHD, 6, 1927, 108-120. F.J.M. Waele, The magic staff or red in graeco-italic anliqaity, Gaud 1927. E. Heckmann, Zauberei ami Redil im Roms Friiitzeit, Diss.Univ. Míinster, 1928. 0. Weinreich, «Martial Xl 43, Petron. 140.5 and Pariser Zaaberpapyrus Z. 326», R/ZM. 77. 1928. 112. JE. Lowe, Magic in Greek ami Latin Literata re, Oxford. 1929. W. Meckamnn, Zaaberei andRechí inRomFri¿itzeit, Míinster, Diss.1929. MO. Howey, Tite Cal in tite Mysteriesof Religion ami Magic, London, 1930. E. Martroye, «La répression de la magie et le culte des gentils au IV’ siécle», Revae itistorique de dreitfrencais el étranger, 9, 1930, 669-701. W. Fiedier, Antiher Weííerzauber, 1931. C. Wessely, “Synepsis Florae Magieae». BíFAO 30,1931,17-26(2. Bonner, «Witchcraft in Une lectare room of Libanias”, TAPHA 63. 1932, 34s. C. Pharr, «The Interdiction of Magic in Roman Law», TAPitA, 63, 1932, 293ss. E. Massoneau, Le crimen de la magie el le droil remain, Paris 1933. E. Massoneau, La magie dasis l’Antíqaiíé romaine. La magie dans la lilteratare el les moears romaines, Paris 1934. K. Preissendanz, «Die griecitischen und latcinischen Zaubertafeln», APE. 10-11, 1933, 153-164. J.M. Navascues, “Plomos romanos con inscripciones mágicas hallados en Córdoba”, AEspAarte, 28, 1934, 51-60. M. Wellxnann, «Dic Stein- und 256 5. MONTERO -5. PEREA

Gennnenbúcher der Antike”, Qaellen asid Studien zar Gescit.der Nata rwis.and derMedizin 4, 1935, 426-489. A. Gornatowski, Recias und Link.s ini antiken Abergiauben, DissBreslau 1936. FI. Scholi, Der Hami in der grieschische-rómisciten Magie uncí Re/igion. Diss.Berlst, 1937. E. Tavenner, Tite Amulel iii Reman Carative Medicine, StLeais 1938. R. Míler, Magie el Religion, Paris 1939. Tit. Hepfner, «Hekate-Selene-Artemis und Vorwandte in den griechischen Zauberpapyriund auf den Fluchtafeln», PiscicaliFeslscitr. E. G.D5/ger. Múnster 1939, 125-145. 0. Herzig, La/cian als Qaelleflir die antike Zauberei, DissTúbingen 1940. 5. Eitreni, «La magie come motif litteraire chez les grecs et les romains”. SO 21. 1941, 39- 83. S. Eitrein. «La Théargie chez les Néo-plateniciens et dans les papyrus magiques”, SO 22, 1942, 49-79. 1. Fllliozat, Magie et médicine, Paris 1943. E. DornseilT, Das Alpitabel itt Myslic ami Megie, Leipzig 1945. W. Richn¡ann, Tiere in den Zauberpapyri, l3iss. Berlin. 1946. E. de Martino, u momio magico: prelegomenia unasteriadelmagismo, Tormo 1948. (2. Honner, “Magical Axnulets”. HT/ZR 39, 1946, 25-53. H. Riesenfeld, «Remarques sur les hymnes magiques”. Branes, 44, 1946, lS3ss. E. Skardone. «Iside Maga», Aegyptus 1946, 130-148. Chechod, Hi.itoire de la magie el des ses dogmes, Paris 1949. FI. Gregoire, «Thraces et Thésaliens, maitres de religion et magie», Homm. J.Bidez-F.Camnient, II, sin fecha, 375-386 = BailA cadRoyal Beige Cides Letires, 5~’ sér., 35, 1949, 159ss. U. Kopfler, Aberg/aabe ami Zauberei itt Lu/cians Scitnfien, Diss.lnsbrack 1949. ]. Gessler, <‘Magie romaine diamétrahnent appréciée», Latomas 9. 1950, 379-380. L. Castiglione, Incaníatien el Magie, Paris 1951. E. Durkheim. Le origini dei poterinzagici, Torno 1951. J.G. Frazer, La rama dorada. Magia y religion, México 1951. (2. Golann, Tite «fe of Apaleiusanditisconneclionwiíitmagic, Columbia, Diss, 1952. M. Leproux. Medicine, magie el sercel/erie, Paris, 1954. J. Gagé. “La magie sociale dans I’ancienne Reme», RHR 153, 1958, 119-122. (2. flonner, Síadies in Megical Amuleís citieffly graeco-egyptian. Ana Arber 1959. Dunant, «La magie en Gréce», BACH 4, 1959, 477-482. 5. Viarre, «Loriginalité de lamagied’Ovidedansles Métamerphoses»,Atli Convegnoint.Ovidiano, Roma, 1959, II, 327- 33SF. Cunen. «Lampeetcoupemagiques (PUM V 1-52)», 5036,1960,65-71. M. Eliade, El chamanismo y las técnicas arcaicas del éxtasis, Méjico 1960. iP. Louw, <‘Note sar les Unéraupetes et egkatochoi au Serapeuni de Mcnphis”, LAC, 1960. M. Renard, Croyances, superstitions da leble dans la Reme antiqae, Braxelles 1961. 1. Trecsenyi-Waldapfel, «Die Hexe von Endor un die griechisch-rómische Welt», Acta Orientalia 12. 1961, 201-222. V. Ciaffi, La magia nel/a letíeratura e nella vila di Romaantica, Tocino 1962. E. de Martino, Magia e civillá. Un antelogia criticafondamentale per lo sludio del concette di magia nella civiltá occidentale, Roma 1962. R. Haynes. Las fi¿erzas ocultas, Madrid 1962. G. Luck, Hexen asid Zauberei itt der Rámisciten Dic/tung. Zarich 1962. AA. Bach, ‘

Paris, 1965 y 1970. E. Riverso, «Neoplatonismo, neopitagorismo e magia», Rassegna Scienze Filosoficite 18, Bari 1965, 5-26. W. Seyfarth, «Glaube und Aberglaube bei Aanmianus Marcellinus», KIlo. 46, 1966, 373-383. U. Edelatein, «Greek Medicine ¡xx jIs relation te Religion and Magie”, en Ancient Medicine, Baltimore, 1967, 205-246. FI. Funke, «Majestáts- and Magieprozesse bei Ammianus Marceuinas», J/ZAC 10, 1967, 145-175. G. Lanata, Medicinamagica e religione popo/are itt Greciafine elí ‘etá di Ippecrate, Roma 1967. Bizarri- Curri, Magica Etruria, Firenze 1968. J. Bayet, «Le rite da fécial et le cornoailier magique”, MEFE, 52, 1971,9-43. P. Bolgiani. La magia in Greciae itt Roma arcaica. Lezionidistoria de/le re/igiene raccolte a cara degli Síadentí, Tocino 1971. K. Thomas, Religion ami tite decline of Magic, London 1971. H - Iiiedermann, Medicino Magica. Metapitysiscite Heilmelitodenitt spálantiken ami mitíela/ter/iciten Codices, Graz, 1972. EE. Hurriss, Teboo, magic. spirits ofprimirive elemenís in Reman religion, Wesport, Connecticut, 1972. E. Dukes, Magic asid Wilcitkraft intime Wrintings of tite Western Citarcit Fatiters, DissKent State, 1972. J. Annequin, Reciterches surl’eclion magiqae el ses represenlatiens, Paris 1973. Ch. Mugler. «Sur quelqaes pestts de contact entre la magie et les sciences appliquées des Anciens”, RPit, 67, 1973. 31-37. N. flrox, «Magie und Aberglaube in den Amfángen des Christentams», Trierer Titeologiscite Zeitschr¡fi 83, 1974, 157-180. J.M. Huil, He/lenistic Megic asid lite Synoptic Tradition. London 1974. F. della Corte, «Numne ele streghe”, Maia 16,1974, 3-20. S.S. Ingallina, Orazio e la magia, Palermo 1974. P. du Bourget, «Ensemblemagique de la période romaine en Egypte”, Revue da Louvre 25. 1975, 255-257. R. Garosi, «lndagste salta formazione del concette di magia nella cultura romana», Magia. Studi di síeria de/le re/igione itt memoria di Raifaella Garosi, ed. P. Xella, 1976, 13-93. E. Heiler, Die ftaa in den ReligionenderMenscititeit, Berlin 1976. M. Le Glay, “Magieet sorcellerie á Remeaa dernier siécle de la République”, MélangesJ.Heargon. Paris, 1976,1,525-550.0. Sabatucci, «Magia ingiusta e nefasta», Magia. Cara di P.Xe//a, Roma 1976, 232-240. AM. Tupet, La magie dosis la poésie latine i, Paris 1976. AM. Tupet, «Ovide et la magie», Acta conventusomn¡um gentium Ovidianis stadiisfovendis, Bucarest, 1976, 575s. Varios, MAGiA: Studi di Storia del/e Re/igioni itt memoria di Rafael/a Garosi, Roma 1976. MC. Martini, Piante medicamentese e ritual magice-re/igiosi itt Plinio, Roma 1977. FI. Solin, «Tabeliae plumbae di Concordia», Aqui/eia Nostra, 48, 1977, 145-164. EM. Butíer, Ritual Magic, Cambridge 1979. J. Cazeaux, “La Thessalie des magiciens», en B. Helly, La Titessalie, Lyon-Paris 1979, 265-275. LA. Eoresti, «Zar Zeremonie der Nagelscblagung in Rom und Etrarien”, AJAH4, 1979, 144- 156. M. Guarducci, «Ricordo della ‘magia’ in un grafúto del Mitreo del Circo Massimo», Mysteria Mithrae, Leiden 1979, 173-182. E. Hoeveis, Márciten asid Magie itt den Metamerpitosen des Apaleius von Madaura, Amsterdam, 1979. N. Santos Vanguas, «Presagios, adivinación y magia en Ammiano Marcelino”, Helmantica, 30, 1979, 5-49. R. Schilling, «Religion et magie á Reme», Rites, caltes el dieta de Reme, Paris 1979, 191-215. D.E. Auné, «Magic st Early Christianity”. ANRW 11.23.2, 1980, 1507-1557. L. Baldini Moscad!, «MagiaeprogressoinManilio»,Ateneefloma 25, 1980, 8-14. J. Engehnann. «Der cornua” Gestas..”, Pielas. Festscitr. BKdtting, Múnster, 1980,483-498. R. He¡ni, «Cultores de practicas mágicas en Castilla medieval», CHE, 63-64, 1980, 178-2. AP. Seagal, “1-lellenistie magie: sorne questions of defufition”, en R. van den Brink and M.J. Vermaseren, Síadies itt Gnosticism asid HellenisticRe/igiens Presentedle Gil/es Qaispel, Leiden 1981, 349- 75. JO. Waed, «Witchraft and sercery in Une Late Reman Empire and [he Early Middle 258 8. MONTERO -8. PEREA

AgesAn Anthropolegicaícommenu>, Prudentia, 12, 2, 1980, 93-108. F. Capponi, «Avifauna e magia», Latomus 40, 1981, 292-304. R. Seelinger, Magical MotÉfs in tite Melamorpitoses of Apu/e¿as, Misouri 1981. AP. Sega), «Hellenistie magic: seme qaestiens of detinition”, Studies in Gnosticism ami He/lenistíc Religien, Leiden 1981, 349-375. H C. ¡Cee, Miracle ami Ihe early Citristian World. A Study itt socioitistorical Metitod, London 1983 (= Medicina, milagro y magia en tiempos del Nuevo Testamento, Córdoba 1992). GER. Llod, Magia, Ragione, Esperienza. Nascita eforme della scienza greca, Roma 1983. A. Borghini, “Anisnam ebullire: alcune ipetesi sul contesto folklorico e su una cura magica», SCO 33, 1983. RA. Baumer, ‘, Hermes 112, 1984, 84-99. L. Monaco. «Veneficia matronarum. Magia, mediesta e repressione”, Sedo/itas. Scritti onore AGuarino, IV, Napeli, 1984, 2013-2024. lID. Saffrey, <‘La theurgie comme pliénoméne culturel ches les néoplateniciens (1V-y siécles)», Koisionia 8/2, 1984, 161-121. EC.R. Thee, Jalius Africanas ami tite Early (‘itristian ViewofMagic, Túbingen 1984. AM. Thpet, «La mentalité sapérstitieuseál’ époque des Julio-Claudiens”, REL, 62, 1984, 206-235. 8. Donadoni, «Religione affieiale e magia nellantico Egitto”. en F.M. Fales, C.Grettanelli (eds.). Sprennaíarale e pelere, Milano, 1985, 17-30. N. Fick, «La mnagie dans les MélamorpitesesdApulée”, RE!. 63, 1985, 132-147. J. Naveh. 8. Shaked,AmuletsandMagic Bowts: Aramaic lncanlations ofLate Antiquity. Jerusalem 1985. 0. Plácido, «Materiales para el estudio de la magia en la pars Orientis del Imperio”, Religión, supersticieny magia en el mundo romano, Cádiz, 1985, 129-136. E. Presedo, “Religion y magia en el Egipto greco- romane>’, Religión, superstición y magia en el mando romano, Cádiz, 1985, 75-100. HD. Betz, Tite Greek Magical Pepyri itt trasladen, Chicago aud London 1986. F. Marco, «Topografía cualitativa en la magia romana: izquierda y derecha come elementos de determirmaciónsiinbólica>’, MHA, 7,1986, Oviedo, 1986, 81-90. AM. Tupet, «Ritesmagiques dans l’Antiquité romaine», ANRWII.16.3, 1986, 2591-2675. P. Huvelin, “Aspects religieux de lobligation romaine. (1: Les tablettes magiques el le droit romain. II: Stipulatio. stips CL sacramentum)”, en tíades d’hislerire da droit cemmercial remain, Paris 1986, 218-292. J. Gagé, “Les practique magiqaes d’epiphanie royale -basiléia- et la mystiqae impériale aux II et III siécles”, ANRW 11.16.3, 1986, 2382-2403. CM. Ternes, «Dc la métamorphose á l’initiation. L’itineraire de Lacias dans les MétamorpitosesdApulde”, Les rites diniliatíen, Leuvain-la Neuve, 1986, 363-376. R. Gordon, «Aelian’s Peony: The Location of Magic in Graeco-Rornan Tradition”, en ES. Shaffer, Comparalive Criticism 9, Cambridge Univ.Press 1987, 59-95. Ch. Herraner, Me/icuchos. Studien zar Entwick/ung religióser Vorstellung itt griecitiscitensykretiscitenzaubertexten, Wien 1987. M. Le Glay, <‘La magie ct la mort”, La mart, les morís. Caen, 1987, 245-248. R. Merrifleid, Tite Archaeelogy ofRitual ancí Magic. London 1987. J.M. Pailler, «Les Matrones remaines et les emposonnements criminels seas la Repubtiqae», (‘RAI, 1987, 111-128. H. Pavis d’Escurac, «Magie eL cirque dans la Reme Antique’>, Bizantinisehe Forschungen 12, 1987, 449-467. G. Perrino, Magia e superstiziene nell’antica civiltá romano con particolare ¡iferimente a/Paté imperiale, Napoíi 1987. A. Stramaglia, “Mezzane, maghee divinitá inTibalo 1,5,49-56’~, Ann.Fac.Lett.Bari. 30, 1987, 155-175. D. Tsekourakis, <‘Pythagoreanism or Platonism and Anciení Medicine’? The Reason forVegatarianism inPlutarch Moralia”,ANRWII.36.l , 1987, 366-393. P.W. van der Horst, (‘haeremon. Egypfianpriestasid steicphiiosepher. Thefragments cotiected asid trensk¡tedwith exp/anatory notes, Leiden 1987. D. Porte, «Japiter Elicius ou la cenfusion des inagies”. Hommages á H. Le Bonniec, Bmxelles, 1988, 352-363. A. Cherici, «Reraunia”, Arcit. Ciass. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 259

41, 1989, 329-383. L. Kakosi. Zaaberei im Alten 4gypten. Budapest 1989. R. Seguin, «La magie dans l’Africa remaste”, en CG. Dabois (ecl), Magie el lilteratare, Paris 1989, 32-44. W. Brashear, «Zauberformulae», APF, 36, 1990, 49-74. H. Gitíer, «Feur Magical and Cliristian Amalets», Síad. Bibí., 40, 1990, 365-374. G. Bevilacqua. Anticite iscrizioniaugura/i e magicite dai Cedici Valicani di Giro/amo Amatí, Roma 1991. Mi. Edwards, «Citréstos in a Magical Papyrus»,ZPE, 85,1991,232-236.5. Eitrem, «Dreams andflivinationin Magical Ritual”, en (2. Faraene, D. Oblink (eds.), Megika Hiera, Oxford, 1991, 175-187. (2. Faraone, D. Oblink (ed.), Magika Riera. Ancient GreekMagicandReligion, New York, 1991. VIi. Flint, Tite Rise of Magic in Early Medieval Europe, Princeton, 1991. It. Kotansky. «Magie in Une Ceart of Une Governor of Arabia», ZPE. 88. 1991,41-60. R. Kotansky, «A Magic Gem Inseribed la Grcekand Artificial Phoenician”, ZPE, 85, 199!, 237-238. H.S. Versnel, “Some Reflections en Une Relationsitip Magic-Religion», Numen, 38. 1991, 177-197. W. Brashear, «Zwei Zauberformulare», APF. 38. 1992, 19-26. W. Brashear, «Nachtrag zum Zauberformular P.Berol. 11734», APF. 38, 1992, 27-32. L. Brisson, «Plotin el la magie in Porphyre, la ide de Plotin”, Hisloire des doctrines de 1 ‘antíquité classiqae. 1992, 465-475. 16. Gager, Curse Tablets ami Binding Spe/lsfrom time anciení World, New York aoci Oxford 1992. M. García Teijeiro, «Langage orgiastique et glossolalie», Kernes 5, 1992, 59-69. M. Grondona, «Folidore e magia”, Civillá dei Remani. 1/ rito e la vila privata, Milano, 1992, 65-72. H. Harrauer, J. Chehade, “Seubrom, Abrasax, Jahwe aa. aus Syrien», Tyche, 7, 1992, 39-44. 3. Thomas, «Les courant de pensée ésotériqes dans le monde romain: éléments dune bibliographie”. Euphres-yne, 20, 1992, 429-438. J. Corel!, «Defixionis tabella aus Carmona (Sevilla)». ZPE, 95, 1993, 261-268. W. Fautb, «Dardaniel (PGM LXII 12-16)», ZPE. 98, 1993, 57-75. M. García Teijeiro, «Religionand Magic», Kernos,6. 1993, 123-138. MM. González, M. L. Prieto, «Em Abrasax-Ring aus ‘La Olmeda (Spanien)”, ZPE, 97, 1993, 130. 6. Moretti, ‘’, Ant. Welt, 26, 1995, 379-387. 1>. Mfrecki, M. Meyer (eds). Anciení Magic asid ritual power, Leiden 1995. 5. Montero, «La magia nelí Africa Romana: pluralitá di Lecniche e diversitá geografica” en Atti del Congresso internazionale di stadi su Mu/ti/ittguisme e plan cultura/irme nelMagitrebarabo e berbero:passatoe presente, Ama/fi 3-6 maggio 1995. J. Russell, «The Archaeoíogical Context of Magic in Early Byzantine Period”, en H - Maguire (cd.). Byzantine Megic, Washington 1995, 35-50. Ch. Burnett, Magic ami Divinolien in tite Middle Ages. Texís ami Tecimniqaes in time Islamic ami Chnistian Wor/ds, London 1996. DR. Jordan, R.D. Kotausky, “Two phylacteries from Xanthes», RA. 1996, 161-174. G. Luck, Arcana Mundi. Lo mágico y lo oca/te en los mundos griego y romano, Madrid 1996. A. Oppenheinier, “L’élaboration de la ha/akha apés la destraction du Seceod Temple”. Annales HSS, 51, 1996, 1027-1055. AH. Somníerstein (cd.) Re/igion ami Supenstítion itt latín literalare, Bari 1996. MP. De Hoz, ‘

MAGIA JUDÍA: J. Gager, Mases itt Crece-Reman Pegan/sm. Nashville 1973. K. Berger. «Hellenistisch-heidnische Predigien und dic Vorzeichen in der judisehen and cliristilichen Apekalyptik’>, ANRW 11.23.2, 1980, 1428-1469. E. Rochette, «La traduction de textes reigieax dan.s l’Egypte Gréco-romaine», Kernos, 8, 1995, 151-166. 0. Veltri, Magie uncí Halaimita, New York 1997. 5. Perea, «Oeó~ t4taro~ - Dios Altísimo, en una gema mágicade Hispania Romana», Aevum 72/1, 1998, 127-142.

MAGISTRATURAS RELIGIOSAS: D. Sabbatucci, «Ledilitá romana: magistratura e sacerdozio», AuiAccademia Nazionale deiLincei, Memoire 8,6,1954,255-334. C.Gioffredi, «Salle atribazioni sacrali deimagistrati romani”, ¡ura, 9,1958,22-49. R. Seguía, «Sacerdeces et magistratures ches les Macá Scaevolae», RFA, 72, 1-2, 1970, 97-112. ES. Staveley. Greek ami Reman Vot/ng asid Elections, London 1972. G. Szemler, The Priesí of the Reman Repubiic. A Study of ¡nterachor¿s betweens Priesíheocís asid Magislracies,Bmxelles 1972. P. Veyne, «Les jeax des qaesteurs de Reme A Praeneste», RP/i 49, 1975, 89-92. E. Smi, «A proposito del carattere religioso del ‘dictator’», SDH¡, 42, 1976,401-424.5. MacCorniack, Art and Ceremony in Late Antiqaity, Univ. California 1981. 3. Scheid, «Les préte et le rnagistrat. Réflexiona sar íes sacerdoces et le droit pablie á la fin de la République», CI.Nico/et, Des ercíresá Reme, Paris 1984, 243-280. E. Di Fiippo, <‘La pompa dclmagistrale Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 261 e il dio di Emesa”, Aqaileia Nostra, 56, 1985. 337 ss. JF. Rodríguez Neila, «Magistraturas religiosas remanas ‘In absentia. A propósito de Petron. Satyr. 71, 12», Síadia Historica, 4-5, 1986-1987, 11-123. T. Schifer, imperii insignia. Sella Cura/ls ami Fasces. Zar Repráseníation rómiscimerMagistrate. Mainz 1989. D.J. Gargola, Lands, Laws, asid Gods. Magisíretes asid Ceremony itt tite Regalation of Public Lands itt Republican Reme, Chapel HU-London 1995. 5. Perea, «El praefectus sacrerum en ciudades de África e Hispania: ¿un sacerdote de culto imperial?», L ‘Africa romana Xli

MAGNA GRECIA: G. Giannelli, Ca/ti e miti de/la Magna Grecia: contributi a/lo storiapiú antice dde//e colonie greche itt Occidente, Firense, 1922, 1963. M. Guarducci, «Le offerte dci conqaistateri romani ai santuari delia Grecia», Rendicontí Rení. Acced. Rom. di Arciteel. 13, 1937, 41-58. <3. Pugliese Carratelli, «Culti e detírine religiese st Magna Grecia», AtÉ II’ Convegno sa/la Magno Grecia, 1964, 19-45. M. Torelil, «Greci e indigii m Magna grecia: ideologia religiosa e rapporti di classe», StudiStorici, 18, 1977, 45-61. M. De Vos,«Il tempio di Iside ¡a via Labicana a Roma», en A. Mastrocinque (cd.), ¡ grandi santuari de/la Grecia e lOccidenle, Trento 1993, 81-91.

MAGNA MATER: -CIBELES.

MAGNI DII: R. Schi)llng, «Penatibas et Magnis Diis (Virgile, Enéide 3.12 et 8.679», Studi E. Manni VI, 1980, 1965-1978. -MEOALOI TUBOI.

MAGNIFICENTIA: L. Pietilla-Castren, Magnificentia publica. Tite Victory Mosiamenís of tite Ro,nan generala ¡si rite Era of tite Punic Wars, Helsinki 1987.

MAGOS: F. Cumont, «La finda monde selon les mages d’Occident»,RHR 103, 1931, 29-96. H. lanne, <‘Magiciens et reigions noavelles dans l’ordre romain, Latemus 1, 1937. 37-56. J. flidez, F. Cumont, Les Mages iteltenisés. Zoroastre, Ostanes, ilystaspe daprés lo tradition grecque, Paris 1938 y 19732, 2 veIs. RL. Wagner, Sorcier el ‘magicien’. Contribation á litistoireda vocabalairede lo magie, Paris 1939. W.H.S. Jones, ‘

«Egyptian Magical Practice under Une Reman Empire: the Demotic Spells and their Reigious Context», ANRW 11185, 1995, 3333-3379. 8. Pernigotti, «La magia copta: i testi», ANRW 11:18.5, 1995, 3685-3730. 5. Montero, Diccionario de adivines, magos y astrólogos de la AntigUedad, Madrid 1997. R.C. Trexíer, Tite Jearney of tite Megi. Meanings in Hislory of a Citristían Slezy. Princeten, New Jersey, 1997. —‘MAGIA.

MAJENCIO (Religión 1 Política religiosa de): A. Pincherle, La política eclesimn-tica di Messenzio, Roma 1929. D. de Decker, «La poitique religiense dc Maxence”, Byzantien 38, 1968, 472-562. .1J. Rasch, Das Maxenlius-Meusoleum an der Via Appia in Rom, Spátantike Zentralbauten ini Rom and Latiam. 1, Mainz, 1984. C. Roncaioli Lamberti, “L’appcllativo sacrosanetas su un nuevo miliario massensiano della Valeria”, Epigrapitica, 52, 1990, 77-84. W. Kuhoff, «Em Mytáes in der rómisehen Geschichte: Der Sieg Konstantins des Grossen úber Maxentius ver den Toren Roms an 28. Okteber 312 aClir.”, (‘¿tiren, 21, 1991, 127-174. M. Menicbetti, «Praenestinns Aeneas. II culti di lapiter imperator e U trienio su Mesenzio (pIRIL motivi di propaganda antiremana su ana cisra prenestina», Ostraka, 3, 1994, 7-30.

MAL DE OJO: O. Jahn, «Uber der Aberglauben des bósen Blicks bel den Altentúmer”. BSGHisí.K/. 7, 1855,28-111.5. Seligmana, Derbóse B/ick ami Ver>vandtes. Fin Beitrag zar Gesciticitíe des Aberglaubesis a/ter Zeil un Vólker, 2 vois, Berlin 1910. T. Hauschuíd, Der bóse B/ick, Berlst 1982. MW. Dickie, «Helioderus and Plutarch en the Evil Eye”, CP 86, 1991, 17-29. MW. Dickie, “Thc Fathers of [he Church and Ihe Evil Eyc”, en H. Magaire (cd.), Byzantíne Magic, Washington 1995, 9-34. -‘MAGIA -‘OJO.

MAMURIO VETURIO: EA. ARen, «Anita Percana and Mamurius Veturius», llermatiteno 42, 1920, lOOss. D. Immisch, «Der Hain der Anna Perenna”, Pitilologus 93, 1928, 183-192. A. llluminati, «Mamarias Veturias”, SMSR 33. 1961, 41-81. J. Loicq, ‘

MANA: H. Wagenvoort, Reman dynamism, Oxford 1947.

MANES: IP. Jacobsen, Les Menes. Paris 1924, 3 veIs. H.J. Rose, «Manes cxiii paterni”. Univ. Cal

MANIAE: J.M. Ramos Crespo, «‘Pilae’, ‘efigies’ y ‘maniae’ en las Cempilalia remanas”, He/mantí ca, 39, 1988, 207-222.

MANILIO (Religión de/en): J. Bayet. “Linmortalité astrale d’Aagasic: Manilias comineatateur de Virgile”. RU. 17, 1939, 141-171. E. Flores, «Augusto nella visione astrolegica di Manilio», Ann.Fac.Leít.Napo/i. 9, 1960. F.F. LUhr. Ratieami Fa1am. Dicittung ami Leitre bei Manilias, Diss. Frankfurt 1969. L. Haldini Moscad!, «Magia e progresso in Manilie”, llene e Roma 25 1980, 8-14. F. Guilauznont, «Manilius et l’Etrusca Disciplina”, Caesaredanum, suppl. 61, 1991, 100-115. -‘ASTROI.OGIA.

MANIQUEÍSMO: 5. Pétrenient, Le dualisme citez Pialen, les gnestiques el lesmanicitéens, Romana Religio ¡ Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico 263

Paris 1947. J. GB Fernández, «Observaciones sobre el Edictamde ManicitaesisDiocleciano”, A(‘FC, 1964, 214227. E. Volterra, «La costituzione di Diocíeziano e Massimno contra Manichei”, Atti del Convegno ‘La Persia e il momio greco-romane’, Roma, 1966, 27-50. P. Brown, <‘Wc diffusien of Manicheism st Une Reman empire”, JRS, 59, 1967, 92-103. 3. Pies, «Soteriologie manichéene et paganisme romain», La Soterio/egie, Leiden 1982, 762-777. R. [luz, «Manicheans and public Disputation ¡u Late Antiqtzity”, Rec. Aug. 26,1992, 233-272. N. Adkin, <‘Heretics and Manichees”, Orpheas, 14, 1993, 135-140. J. Lieu, 1. North, T. Rajak, Manichaeism in Mesopotamia ami lite Reman Basí, Leiden 1994. iD. Dubois, «La présence des Manichéens en Egypte”, Dessiers Arcit., 226, 1997, 10-14. S.N.C. Lieu, Manicitaeism in Central Asia asid China, Boston 1998.

MANO: F. Cuinont, «II sole vindice dei delitti cd u simbolo delle mani alzate”, RAL, ser3, 1, 1923, 65-80. A. Gornatowski, Rechís asid Links im antihen Aberglauben. Diss.Breslau 1936. G. Hovini, «La scene della dextrarum ianctie nellarte cristiana», Bat/.Com. 72, 1946- 1948, 103-117. J.D. Mae.Isaac, «The Haad of God. A Namismatie Study», Traditio, 31, 1975, 322-328. B. Forsen, E. Sfronen, “Zar symbolik von dargesteliten Hánden”,Arcles 23, 1989, 55-66. 0. Hannard, «Manas et marriage A l’épeque archaique. Un essai de mise en perspective eUnnoíogique», RUJA, 36, 1989, í6lss. K. Kob Guggisberg, «Eme Votivhand fúr Jupiter Dolichenas aus Augst”, Jb.Augsl. 13, 1992. 121-128. G. Lacauz, «La main de Diea. Sen origine hébraique. son symbolisme monétaire darant le Ras Empire romast”, RIN. 94, 1992, 143-i61. A. ¡Jane), «Beinnadein mit Sabasios-llánden and Kybelebúsle. Zeugnisse kleinasiatischerMysterienreligienen im rómischen Gross-Gerau”,A rch. Korr. 24, 1994,65-71 - 5. Perea. «Las manos de Júpiter Dolicheno: un nuevo ejemplar en Riotinto (Huelva)» Hispania Antíqua 19, 1995, 217-231.

MANTICA: H. von Amin, P/atarcit Uber D,5.monen ami Mantik, Amsterdam 1921. LB. Hoiland. «The Mantic Mechanism at Delphi”, AJArch. 37, 1933, 201-214. M. Casevitz, «Mantis: le vrai sens», REO 105. 1992, 1-18. W. Hogrebe, Metaphysik ami Mantik. Dic Deatangsnatar des Mensciten, Frankfart am Main. 1992. A. Maggiani, «Mantica oracolare in Etruria: litobolia e sortilegio”, Rivista di Arciteo/ogia 18. 1994, 68-78. E. Suárez de la Torre, «Sibylles, mantiqae inspirée et colleetiens oraculaires”, Kernos 7, 1994, 179-205. -‘AOrVINACIÓN -OP,ACULoS.

MANUBIAE: 0. Capdeville, «Le tre manubie di Tinia», SE, 58, 1992, 155-170.

MARCIANA AUGUSTA: J. Bickerniann, «Diva Augusta Marciana», AJPIt. 95, 1974, 362- 376.

MARCIAL (Religión de/en): F. Sauter, Der rómiscite Kiaserku/t bei Martial ami Síatias, Stuttgart 1934. F. Castagnoil, «Roma nei versi di Marsiale”, Athenaeum 28, 1950, 67-78. H. Szelest, «Domitian und Martial”, Fos 62, 1974, 105-1 14. A.W.J. Hollenian, «Martial and a Lupercus at work”, Latomuss, 35, 1976, 861-865.

MARCIANO CAPELLA (Religión de/en): CO. Thulin, «Dic Gótterdes Martianus Capella 264 5. MONTERO -8. PEREA und der Bronserleber von Piacenza», Religionsgesciticit/icite Versacite ami Vorarbeiten, 3, 1907. S. Wemstock, «Martianas Capelia and Une Cesinie System of [he Etruscan”. JRS, 36, 1946, lOlss. J. Préaux, «Le CUte des Muses chez Martianas Capella», Mél. P.Beyancé, Roma 1974, 579-614. A. Le Boeuflle, «LAsíronomie de Martianas Capella, une etape de Platon a Cepernic”, RFA, 90, 1988, 1-2, 177ss. 5. Feraboli, «A. proposito del calendario di Marziane Capella», Maia, 43, 1991, 149-151. 0. Capdevifle, «Les dieta de Martianas Capela», RiIR 213, 1996, 251-299.

MARCO ANTONIO~ M - Charlesworth. «Sorne fragments of [he Propagande of Mark Antony», CQ 27, 1933, 172-177. J. Gagé. «Actiaca», MEFR, 53, 1936, 37-100. EV. Sn¡ykov, «Marc Antoste et la politique de la Clementia Caesaris», AMA rkit., 7, 1990, 56-65. N. Bifri, «E II dio si ravvide. Dioniso da Antonio a Otiaviano», QC 44, 1996, 147-157.

MARCO AURELIO (Religión/Política religiosa de): A.S.L. Farquharson, Tite Meditation oflite Fmperor Marcas Antonimas, Oxford 1944. M. Sordi, «Le monete di Marco Aurelio e la ‘pioggia utracolosa’, AnnisíNumism., 5-6, 1958-1959, 41-55. DO. Instinsky, Marcas AureliusProsenes- Freigelasseneran (‘itristamKaiseritof,Mains 1964. EC. Witke, “Marces Aurelius and Mandragora”. (‘MI, 60, 1965, 23-24. HG. Pflaum, «Les sedales Anteniniani de I’epoque de Marc-Auréle», Mem.Acad.lns.insí.France, 15/2, 1967, 228-229. P. Keresztes, “Marcas Aurelius a Persecutor¾,HthR 61, 1968. 32lss. H. Heintze, «Zuin Relicf mit der Liberatitas des Mark Aurel», Homm.á M. Renard, Paris 1969, 662-674. J.H. Oliver, Marcus Aurelius. Aspecís of Civic ami Cultural Policy in lite East, Princeton 1970. G. Becatti, «II relievo della Liberalitas di Marco Aurelio», Arch.C/. 24, 1972, 59-74. J. Schwartz, “Nouveaux aper9us sur l’Egypte aa temps de Marc-Aur¿le (161-180)». Anc.Sec., 4, 1973, 191-197. PA. Brunt, «Marcus Aurelius in bis Meditations», JRS, 64, 1974, 1-20. N. Hannestadt, «‘The Liberalitas Panel of Marcus Aurelius once again - Ls Herodes Atticas Represented en it?”, Anal.Rom. 8,1977, 79-88. JEO. Whitehorne, «Was Marcus Aurelius a Hypecliondriac?”, Lalemus, 36, 1977, 413ss. HZ. Rubin, “Weather Mirados under Marcus Aureias», Atitenaeam, 57, 1979, 357-380. J. Dara Martínez, “Ideología e politica en el emperador Marco Aurelio”, Lacentam 3, 1984, 279-298. MM. Sage, «Marcus Aurelias ucd Zeus Kasios at Camuntum”, Anc.Soc., 18, 1987, 151-172. R.M. Grant, <‘Five Apologist and Marcus Aurelius”, Vigi/iae Citristianae 42, 1988, 1-17. RE. Rutherford, Tite Meditatíens of Marcas Aurellws, a Study, Oxford 1989.

MARGINADOS: It. Mac Mullen, Enemies of tite Reman Order: Treason, Linresí ami Alienation in lite Empire, Cambridge 1966. -HEREJÍS -IIETERODOXOS.

MARICA: P. Miagazzini, “II Santuario della dea Marica alio foci del Garigliano”, MAN, 37, 1938, coll.684-983.

MARIO (Religión de): T.R.S. flroughton, ‘

MARMAR: A. Giacalone Raniat, «Marinar e Memers”, AGL 50, 1965, 8-19. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 265

MARNAS: R. van Dani, «From Paganisrn to Christianity at Late antique Gaza», Viator 16. 1985, 1-20. 0. Mussies, «Mann God of Gaza», AIVR W 11184, 1990, 2412-2457.

MARTE (Mars): 0. Hermansen, Siudien iiber den italischen unU die rómischen Mars. Copenhagen, Diss. 1940. L. Gerschel, «Saliens de Mars et Salicus de Quirinus», RHR 123, 1950, 145-151. S. Weinstock, «Victor aud invietus’>, HTJZR, 1, 1957, 211-247. 1-1.1. Rose, Sorne Probíems ofClassicalreligion:Mars, Oslo 1958. F. flenoít. MarselMercure. Nauveltes recherches Sur 1 ‘inzerprezation gauloise des divinités roinoines, Paris 1959. A. Giacalone Ramat, «Studi ir~ torno al nomini del dio Marte», .401, 47, 1962, 112-142. A. Giacalone Rainat, «MannareMerners»,AGI, 50, 1965, 8-19. MD. Petrusevski, «La évolutiondu Mars italique dune divinité de la nature A un dieu de la guerre», AAntHung, 15, 1967, 417-422. E. Siinon, «11 dio Marte nellarte delI’ltalia centrale», SE 46, 1968. 135-147. U.W. Sehoiz, Siudien zum altitalischefl und altrdmis chen Mars/wlt unU Marsmythos, Heidelberg 1970. J.H. Croon, «Die Ideologie des Marskultes unter dem Principat und ibre Vorgeschichte>’, ANRW 11. 17.1,1981, 246-275. DE. E. KJeiner, «Second CenturyMytholog¡cal Portraiture: Man and Venus», Latomus 40,1981, 512-544. S. Montero, «Marte y las arae gramineae», .lEspA 55, 1982, 31-34. F. Martelli, «II Maite di Ravenna», Xenia, 6,1983, 2Sss. D. Porte, «La fleur dOléne et la naissanee dii dieu Mars», Latomus 42, 4, 1983, 877-884. Vi. Rosivach, «Mars, the lustral God>., Latomus. 42, 1983, 509-521. E. Simon, 0. Bauchhens, «Mars», LIMC, II, 1984, 505-580. G. Hermansen, ‘Mares. maris, Mars and the Arcaic Gods», SE, 52, 1984 (serlIl), 147-164. H. Versuel, «Apollo and Mars One 1-lundredYears afrer Roseher», Visible Religion, 4-5, 1985-1986, 147ss. E. Trotta, «Mars agricolo e Auruncus deus fugae». AFLP, 27, 19894990, 285-298. J. Webster, «A Bronze Head of Mars froni Shirenewton, Gwent», Sritannia, 21, 1990, 295-297. 6. Fontana EIboj, Ager: estudio etimológica yfuncional sobre Marie y Voliumna, Zaragoza 1992. H. Chew, «Achine cm Mars? Note sur un élérnent d’appliqueenbronzedépoqueroxnaine»,Ani. No,., 28, 1996, 159-167. V. Pichot, «La statue colossale de Mars d’Epomanduoduruin (Iviandeure, Doubs)», RAE, 47. 1996, 199-208. M. Euehs, «Ursins VD et Riaz FR: mérnes combats pour Mars Caturix? Deus théatres oit amphitéátres poar deux sanetuafres», Arch. Suisse, 20, 1997, 149-158. J. Ponessa Salathé, «Roman Funerary Portraits as Venus aud Mars and Harmony in Marriage», <4JA, 101, 1997, 388. M. York, «Romulus and Rernus, Mars and Quirinus’>. JIES, 16, 1-2, 1988, 153-172. 6. Fontana Elboj, Ager: estudio etimológico yfUncional sobre Marte y Voltumna, Zaragoza 1992. 0. Mennella, «La falsa dedica a intercidona e un culto tipico di Marte

MARTEGRADIVO (Mars Oradivus): R. Stark, «Mars Gradivusund Avernuncus><, <4RW35, 1938. 139ss. 1. C.agé, «L’epreuve rituelle dii gradus et les origines du cute de Mars Gradivus», Sodalitas. Scritti aflore AGuarino, 1, NapoIl, 1984, 21-38. 11. Nehls, «Gottheit oderGenius? Anmerkungen zunx sogennancen Mars Gradivus vorn Thalacker’, Zfirich», lieN. Arch., 24, 95-96, 1993, 110-125.

MARTE ULTOR (Mars Ultor): C.C. Vermeule, «Roman Cult Irnages on Coins of the Emperor Hadrian: Man Vítor, Virtus and Man Victor~, Spink aSan Numis. (‘ir. 13, 1955, 266 3. MONTERO -3. PEREA

Sss. E Cassola. «1 TempIl di Marte Ultore e i ludi Martiales», Scriui memoria Fulvio Grosso, Roma 1981, 99-118. E. Simon, Dic Kaltstatue des Mars tutor. Marburger Winekelmamm- Progranun 1981. Siebler,Mars Ultor, Múnehen, 1988. R. Riedl, Mons Ultorin OviásFasten, Amsterdam 1989. C.J. Simpsou, «AShj-ine of Marí Vítor re-visited», RRPh., 71. 1993, 116- 122. C. Jlustany, «Auguste, les temples de Mars Vítor el les enseignes de Crassus”. RSAnl.. 24. 1994, 93-98. J. Ganzert, «Zu den Ehrenbógen fúr Gerinanicus und Drusus siM dem

Ausgustusforuin . . arcus circuir lateratempil Martis Ultoris.,.’», MDAI(R), 104. 1997, 193- 206. R. Hanuah, «The Temple of Mars tJltor and 12 May». MDAI’<’R), 104, 1997, 527-535.

MARTIRIO: 8. Delehaye, Les origines do coite des martyrs, Enixelles t933~. J. Lamen, La Roma pagana y el cristianismo, Los marúres del siglo ¡1, Madrid 1943. A. Grabar. Martyrium. Recherches Surte tulle des rdiques el ¡‘art chrétien antique, Paris 1946. HA. Musurillo, fue Acís of ¡he Pagan Martvrs: Acta Alexandrinorum, Oxford 1954. R. Krautheimer. «Mensa-coemeteriuin-martyñum», C’ahiers archéviogiques. 11, 1960, 15-40. C. Pietil, «Concordia Apostoloruir et Renovado Urbis. Quite des martyrs et propagande pontificale», MEFR, 63, 1961, 275-322. AP. Frutaz, ji complessv inonumentale di SantÁgnese, Roma 1976~. W.H.C. Freud, Marlyrdomand Persecuzion in ¡he Earlv Q¡urch: A Study of C’onflictfrom ¡he Maccahees lv Donatus, Oxford 1965. H.A. Musurilio, TheActs of cliristian Martyrs, Oxford 1972. J. Fontaine, «Le culte des martyrs millíaires et son expressioa poétique au IV’ siécle: 1~ideal évangelique de la non-violenc.e dans le eliristianisme thésodosien>’, Augusrinianum 20, 1980, 141-171. C.P. Jones, «A Martyria br Apollonius of ‘ryana», Chiron 12, 1982, 137-144. L. Roben, «Une vision de Perpétue martyrc á Carthage en 203», C’k41. 1982, 228-276. M. Forlin. «Tra paganesimo e eristianesimo: gladiatori, martin e II sangue versato nellarena>’, en Sangue e Antropologia nUlo liturgia, Roma 1983, 1597-1626. T.D. Barues, «Pre-Decian Acta Mar¡yrum», J. Theol. SItuÉ, 19, 1984, 509-31 Varios, Maenads, Mar¡yrs, Malrotas, Monasties. A Sourcehvok vn wornen ‘s religivns iníhe greco-Tornan world, Phuladlephia 1988. A.A.R, Batiacusen, Allí epaásivnideimar¡iri, Mila» 1990< J. Petruccione, «The perseetuor’s envy audthe rise oithc martyr cutt: Peristephanvn Hymn.s 1 and 4», Vig.Christ., 45, 1991. 327-346. M. Testard, «La Pasalon des salines Perpétue cí Félicité. Témoignages sur le monde antiqile er le ehristianisme», SA GB, 1991. 56- 75. A. Papaconstatinou. «L’agapédes martyrs: P.Oxy. LVI 3864», ZPE, 92, 1992, 241-242. 15S. Polter, «ManyrdomasSpectacle’, enR. Seodel, TheaterandSocietvin Classicat World, Arr Arbor 1993, 54-56. 8.0. Shaw, «The palsion of Perpetua”. Post and Presení, 139, [993. 3-45. 0. Frankfurter, «The cují of Ihe ínartyrs in Egypt before Constantine: te- evidenee of

te coptic Apvcalypse of EIÚ½h», Vig. C’Jirisr. 48, 1994, 25-47. iR Perkins, «The Passion of Perpetua: a Narrative of Empowermcnt”. Latoinus. 53, 1994, 837-847. F. 11dm, «Vii-tus ches Lactanee. bu nir bonus au martyr», Augushinianum. 36, 1996. 361-325. 8.0. Shaw. «Body/Power/ldentity; Passions of Ihe Martyrs’, JECW, 4, 1996. 269-312. 6W. Bowersock, Marlyrdvm and Sorne, 1997. iB. Salisbyry, Perpetuas Pasrion: The Death onU Memw vi o Yvung Sornan Wvman, London anA Ne~ York 1997. —PE1t5L(’UtiONE.S —51W1.IUIOS.

MASTARNA: y. Gardhausen, Mastarna vda Servio Tulios, Leipzig 1882. & l’eterseu. Cacle Vibenna und Mastama’>, iDAS 14, 1899, 43-49.

MATER LARUM: Fornary, vil rito della cena alía Mater Larum ncl culto arvalico», BCMR Romana Reilgio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 267

42, 1915, 317ss. L.R. Taylor, «The rnother of [he Lares», AlA. 29, 1925, 299-313. E. Tabeling, Mater Larum. Zwn Wesen der Larenreligion. Prankfurt 1932. U. Pestalozza, «Mata Larume Acca Larenzia,>, RL, 66,1933,943-944. U. Pestalozza, MaterLarum e Acca

Larentia iii religione medizerranea, Milano 1950. ]. Aronen, «luturna, Carmenta e Mater Laruin. Un rapporto arcaico tra mito, calendado e topograña». Opuscul.lnsi.Rom.flnl. 4, 1989, 65-88, D. Nonnis, «Una dedica alta Mater Manita da Satricwiv’, RPAA, 64, 1991-1992, 225-234,

MATER MATUTA: M. Halberstadt, MaterMata/a, Frankfurt 1934. R. F)aee1U~re. «Dma rites du culta de Mater Matuta, Plutarque. Camille 5, 2», ERA 52, 1950, 18-27. G. Dumézil, «Les enfants des soeurs á la féte de Mater Manita», EEC 33, 1955, 140-151. A.W.J. Holieman. «Larentia, Hereules and Mater Matuta (TibIl, 5>», AC, 45, 1976, 197-207. F, Castagnoli, «II culto della MaterMatuta e della Fortuna nel Foro Boario», Stud. Rom., 27. 1979, 145-52. E. Heldrig, «Manir Manita, la dea di Satricum,<, A/U Latina, 1985, 68-77. M. Pokroskij, «Maturus, inatuta, matutinus, manus(manis). manis, inane», ZVS 35, 1987, 233- 237. M. Cristofani, La Grande Roma dei Tarquiní, Roma 1990,111-130. E. Simon. «Mater Matuta», LIMC, VI, 1992, 379-381. AL. Prosdochn¡, «Satridum. 1 sodales del Publicola steterai a Mater (Matuta?»<, PP. 278, 1994, 365-377. E. Ginge, «Mater Manita in Company: A Rediscovered Sanctuary aL Ancieril Satricunt”, AJA, 99, 1995, 347. Ch. liman, «A temple of Mater Matuta iii te Regio Sexta of Ruine», ZPE 112,1996, 219-223, J.A.K.B. De Waele, «The Lapis Satricanus aud [he ehronology of [he temples of Mater Matuta as Satricuin”, Ostraka, 5,1996,231-242. JALE. De Waele. «Cronological ed architettura dei tesnpli della Mater Manita di Satricuni», MNlR, 56, 1997, 69-83. FM, Massa-Pairault, «Signification politique de la gigantoniachie da temple de Mater Matuta (Satricum)». MNIR. 56, 1997, 115- 137. M. Torelli, «11 culto romano di Mater Matuta’<, MNIR. 56, 1997, 165-176.

MATRES: J. Gag, Matrona/Ja. Essai sur lesdévo/icns e/les organisations cuí/ud/es des femnmes dans ¡‘ancienne Rome, 1963, 1-!. Menen, «Das Matronenheiligturn von Kottenheim. Kreis Mayen-Koblenz», 77, 52. 1989, 133-170. R. Nedosna, «Matronae Amfratninae», EN, 24, 1989, 292-294. M. Rouvier-.Jeanlin, «A propos de la figurine en terre cuite deja toinhe galio-romaine de Saintes», Ant.Nan, 21, 1939, 29-33. F.S. temer «The Sanctuary of te Marronae Aufaniae ir Bonn and the Tradition of Votive Arches in [he Ruinan World», Si, 191, 1991, 199-224. A. De Pasquale, «Aggiornamenti epigrafiel nellagro di Pedona-Il”, ESCuneo, 107, 1992, 91-100. 3. Breuer, «Aurelius, -a oder Aufaniae? Anmerkungen zu einem Kélner Inschriftfragxnent», KJVFG, 26,1993,611-614, T. Vennexnann Gen. NierfeId, «Die ubisehen Matronae Albiahenae und der keíto-rómische Mercurius Cimiacinus. Mit eiuem Anhang Ober den Weissenburger Mercurius Pro

MATRIMONIO: O. Brini, Matrimonio e divorzio nel diritio romano, 3 vols., 1886-1889 (Roma 1975). R. Pichen, Le mariage religieux a Rame, Paris 1910. W.W. Fowl&, «Confarreatio«, JAS 6,1916 185ss. M. Guarducci, «II ‘conubiu¡n’ nei riti del matrimonio etrusco e di quello romano», Batí. Comm. Archeol. Coman. di Roma, 55, 1928, 205-224. R. Pichon, «El matrimonio religioso en Roma», en Hombresy cosasde la Antigaa Roma, Madrid 1928, 5-64. C. Dominiel, Le cereenoní nuzialí dell ‘antica Roma attraversi ¿ carm¿ delpoeta Camilo, Foligno 1930. iR. Frey, «La signification des termes monoandros eÉ univira». Rech.Sc.Relig. 20, 1930, 48-60. P. Nonilíes, «Les rites nuptiaux gentilices et la confarreatio», RHD 15, 1936, 414-416. P. Noaliles, «Les tabuos du marriage dans le droit primitif des Romains», Ann.Soc. ser.C, 2. 1937. P. Noajiles, «Les dii nuptiales>’, RHD 16, 1937, 549-551. P. Nonilles, «Junon, déesse ¡natrimoniale des rornains’<, Fas ef/ns, 1948, 29-43. M. Drirry, «Sur le marriage romain», RIDA 43, 1956, 227-243. L. Reekmans. «La dextraruma iunctio dans 1’iconographie romaine et paíeochr&ienne”, BlnsrHistBelgRom, 31, 1958, 23ss, 0. Williams. «Sorne aspects of Roinan Marriage. Ceremonies aiiM ldeaís» JRS48. 1958, 16-29, 1962, 28-46. OP. Zancaul Montuoro, «11 coeredo della sposa», Arch. Class 12. 1960, 37-50. M.K. Hopkins, «The Age of Rornan Girís at marriage», Populazion Studies, 18, 1964-1965. 309-327. C. Vogel, «Facere cuin virgia(-o> sraa(-o) antros... Lage des époux au nioment de contractermariage daprés les inseriptions palcoebretiennes», RoyO roil. cannonique. 16. 1966, 355-366. iT. Noenan. Coniracepcion el marflage: évolutivn vu confradiclion dan.s lape>tsée chréhenne, Paris 1969. 1. Kajanto, «Le divorce among the comínon people of Ruine», MéI.Marcel Durry, 1970 (EEC, 4lbis), 99-113. (3. Vatio, Recherches sur le rnariage erta condition de la femme mariée 2, lépoque hellen¿stique, Paris 1920. M. Humbert, Le remariage á Romo. Ruido d’histoire juridique of sodale, Roma-Milano, 1972. MM. Crawford, «Foedus anA sponsio», PBSR 41, 1973. 1-7. Rl. Frank, «Aug’ústus’ legislation un Marriage and Chiláren», CSCA 8, 1975, 41-52. F. Castagnoli, «Ruina arcaica e 1 reeenti seavi di Lavinio», PP 176, 1977, 340-355. M. Ligtmann. W. Zeisel. «Univira: An Exexuple of Continuity and Change lo ruinanSuciety», Church Hislory, 46, 1927, 19-32. LP. Raditsa, «Augusrus Legislatiun Concerning Marriage, Procreation, Love Mfairsand Aduulery»,ANRW ¡1.13, 1980. 278-339. G.K, Galinsky, «Augustus legislation on morals aná rnarriage», Phitologus 125, 1981, 126-144. SN. Kramer, La marriagesacré, Paris 1983.1, Cremades, Dos et nirtus. Devolucion de la do/e y sanción a lo mujerromana por sus malas cos/umbres, Barcelona 1983. 8. von I-Iersberg-Tonn, Coniax carissima. Untersuchangen zum Normcharakter im Erscheinungen der rómischen Eran, Stuttgart 1983 8. Blondio, «Farreo Coemptione Usu>, Sodalilas. ScrittiA. Guarino 111, Napoli 1984, 1301-1309.3. Fasce, «1 [re assi della sposa<>, Srudi Noniani 9, 1984, 97-100. M. Torcíji, Lavinio e Roma. Rin iniziatici e matrimonio ira archeologia e storia, Roma 1984. JA. MeNamara, A New Song: Celiha/e

Women in tizo First Three Christian Centuries, New York 1985. (3. Fayer, «Lomaras della aposa romana”, gtE 34, 1986, 1-24. D. Alba Musca, «La donna nel mondo pagano e nel mondo cristiano: le punteminime dell’etá matrimonialeatraverso 11 materiale epigrafico», Atti Accad. Rom. CoMan. VII, Perugia, 1988. 147-182. M. Sargenti. «Matrimonio cristiano e socia pagana», AttiAccad.Roman. Cortan. 1’, 11 Conv.lnt., Perugia, 1988,49-74. 0. Hannard, «Manas et marriage á lépuque archaique. Un essai de mise en perspective ethnoíogique”, ELDA, 36, 1989, lóíss. J. Linderski, «Heliogabalus, Alexander Severus aud the ‘iris confarreationis’: A note on Ihe 11<4», Historia Testis, Mél.offerts Tadeuszzawasdski. Freiburg, 1989, 207-216. S. Treggiari, Roman Marriage. lusli Coniugesfrúm tize Time of Cicero tú tizo Romana Reilgio / Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 269

Time of U/pian, Oxford 1991. (3. Fayer, La familia romana. Aspe/ti giuridici e anhiquari, Roma 1994. F. Marco, O. Fontana, «Sponsio matrimonial en la Roma arcaica: el vaso de Duenos», Rey. ¡nl. des Drojís de (‘Antiquilé, 43, 1996, 213-267.

MATRONALIA: J. Gagé, Masronalia. Essai sur/es dévoijoas el les organisations culluelies desfemmes dans 1 ‘ancienne Rome, 1963. E. Salvadori, «La struttura narrativa dei Matralia, Ovidio, Fasti VI, 473-562», Sandalion, 5,1982,205-221. N. Bo~Is-Jansen, La ide religleuse des matrones dans la Rome archatque, Roma 1993. —FORDUs -NATAL[DAD.

MATIJRUS: M. Pokroskij, «Maturus, matuta, matutinus, manus(manis), manis, inane», ZVS 35, 1987, 233-237.

MAUBI DII: -~DU MAURI.

MAYA (Maia, MaCa, Matac, Mali»: E. Babelon, «La déese Maia», RevArciz. 24, 1914, 182-130. EJ. Bickernian. «Filius Maiae (Horace, Odes 1, 2, 43)», PP 16, 1961, 6-19. C. Torres, «Mayo, MayayMayuma”, Callaecia 9-10, 1987, 305-309W. Boppert. «Skulpturen- fragmente aus dacia Mercar- und Rosmerta/Maia-1-Ieligtum ja Rheinhessen’», Arch.Korrebl. 20, 1990, 333-344. B. Rafn, «Maia», L¡MC, VI, 1992, 333-338.

MAXIMIANO: E. W¡strand, «A note qn [he Geminas natalis of [he Emperor Maximian», Etanos 62, 1964, l4lss. E. Volterra, «La cunstituzionedi Diucleziano e Masinjiano cuntro Maniehei», La Persia e oil mondo greco-romano, 1966, 27-50. A. Pasqualini, Massimiano Herculis. Por un ‘interpretazione della figura e dell ‘opera, Roma 1979.

MAXIMINO flAVA (Religión 1 Política religiosa de): J. Barini, «La politica religiosa di Maximino Daia», Historia 4, 1928, 716-728. H. Gregoire, «Notes Epigraphiques. 1. La Religion de Maxñnin Daja>’, Byzantion, 8, 1933, 49-56, kM. Grant, «Re religion of Maximin Daia». en 1. Neussner (cd.), Christianity, Judaism and of/ter Greco-Roman Culis, 3ss. 3. Miteheil, «Maximinus md the Cliristian,s in AD. 312: A New Latin 1975, 14 Inseriptiun», JES 78, 1988, 105-124. 0. Nicholson, «The ‘Pagan Churehes’ uf Maximinus Daia and Julian te Apostate». ¿EH, 45, 1994, 1-10.

MAZDEÍSMO: ML. Chaumont, «Cunquetesassanides et propagande mazdéenne”. Historia 22, 1973, 664-710.

MECENAS: R. Lncot, «Vertumne et Mécene», Pallas, 1, 1953, 66-80. R. Scareia, «Orazio, Mezenate e le stelle», LAstronomia a Roma nell’etá augusfea, Galatina 1989, 33-54. D, Fjshwick, «Dio ami Maecenas: [be emperor and [he mier cuit», Phoenix (Toronto), 44, 1990, 267-275.

MEDEA: 1’. Strauss, «Medée representée sur un rnédaiilon de lemperetir Philippe 1», RN 1973, 152-156. 270 3. MONTERO . 3. PEREA

MEDICINA Y RELIGIÓN: J. Haussleiter, Der VegetarismusinderAntike. Berlin 1935. M. Wellniann, «Dic Stein- und Gemineubúcher der Antike», Quellen unU Siudien zar Gesch.der Na¡urwis.und der Medizin 4, 1935, 426-489. E. Tavenuer, Pie Amulet ¿pi Roman Curative Medicine, St.Louis 1938. 1. F¡lliozat. Magie el médicine, Paris 1943. R. Walzer, Calen vn Jews and Christians, London 1949. E. Thevenot, «Medicine er religion aux temps Gallo- Roma’ms”, Latomus, 9,1950, 415-426. M. Leproux, Medicine, magie e¡ sorceflerie, Paris, 1954. W,H,S. Jones, «Ancient Roman FoIk Medicine», Journ.Hisr Medicine 12, 1957, 459- 472. P. Ghalioungui, Magic ant! medical .wience in ancioní Egypyt, London 1963. L. Edeistein, «Greek Medicine in its relation to Religion and Magie», en Anden! Medicine, Baltimore, 1967, 205-246. 0. Lanata, Medicina magica e religione popolare in Greciafino a//eta di Ippocra/e, Roma 1967. D. Goureviteh, «Le chien de la thérapeurique populaire aux exiltes sanitaires», MEFRA . 80, 1968, 247-281. 1. Beeher, «Antike Heilgóller unA dic rómisehe Staatsreligiorv, Philologus 114, 1970, 210ss. ¡-1. Biedersnann, Medicina Magica. Mefaphysische Heilme¡hodon in spátan¡iken an.d mi/felolferlichen Codices, Graz, 1972. MT. Fontanille, Avorfemenf e/ contracepfion dans la médicine gréco-romaine, Paris 1977. MC. Martini, Piante medicamenfose e ritual magico-religiosi iii Pliniv, Roma 1977. E,A.W. fludge, Herb-doc/ors ant! physicians in ¡he ancienf world. Pie divin origin of/he crafl of ¡he herbalis¡, Chicago 1978’”~- B. Lanvon, «Les itineraires de la guérison en Oceident dan» l’Antiquitétardive».Archeologieef medicine. Antibes, 1978, 39-56. E. KiinzI, «Medi’,Ánisehe Instramente aus Sepuleralfunden der rómischen Kaiserzeit”, EJ 182, 1982, 1-132. A. Borghini, «Animanx ebullire: alcune ipotesi sud contesto folklorico e su una cura magica”, SCO 33, 1983. P. Manuil, Madre maferia. Parf e III: Donne mascoline, femmine sferiíi, vergini perpetue: la ginecolvgia greca Ira tppvcrate e Sorano, Tormo 1983. U. Monaco, «Veneficia matronarun. Magia, medicina e repressione», Sodalitas. Scriui onore 4 Guaripio IV, Napoli, 1984, 2013-2024. Varios, Archévlogie e!médicine. VII Rencon/res Insf.Arch. ef d’his/. d’Antibes, Antibes 1987. 0. Argoud, «L’utilisation médicale de leau en Gréce el le plan des sancíuaires d’Asclepios”, Archéologie ef médicine, Artihes. 1987. DA. Drombrowski, «Porphyry and Vegetarianisin: A Coníemporary Phiíosophicaí Approach», AIvRWII.36.2, 1987, 774-791. MD. Grmek, «Les indicia monis dans la médicine gréco- romaine», La Mor¡, les morfs. Caen, 1987, 129-144. SM. Oberhebnan, «Re Diagnostie flream in Anciení Medical Theory ami Practice”. Bull.His/.Medic. 61, 1982, 42-60. Bondon. «Gallien et le sacré», BACE 4, 1988. 327-337. R.P.J. .Jackson. Dvciors ant! diseases in ¡he

Ronzan Empiro , London 1988. 0. Penso, La medicina romana. 1. arfe di Esculapio nellantica Roma, Roma 1989. (3. de Filippis, «II culto di Asclepio de Epidauro a Roma: medicina del tempio e medicina scientifica>,, Cuaderni Cuí/ura Clossica 12, 1991, 171-284. L. Taborelli. «Aromala e rnedicamenta exotica in Plinio (parte prima)», Afhenaeam. 79, 1991, 527-562. Chr. Landes(cd.), Dieuxgaérissearsen Gaule romaino, Lattes, 1992. 0. Moitrieux, Herculis sa/u/apis. Hercules au sancruaire de Deneuvre, Nancy 1992. J. Scheid, «Épigraphie et sanctrzaires guérisseurs en Cauje», MEFRA 104, 1, 1992, 25-40. Varios, Les ema tizo rmales e¡íes cal/es des eaux en Gaule el dans les provinces voisines, caesarvdunum 26, 1992. Ii (3. Kee, Magia, MedicinayMilagroen los tiemposdelNuevo Testamenfo. Córdoba 1993. Rl’.]. ,lackson, «Roman Medicine: [he Praeuiíioners andtheir Practices», ANRWII,32.1, 199$, 79- 101. SM. Oberhehnan, «flreams in Graeco-Roman Medicine”. ANRWII.37.l, 1993, 121- 156. T.S. Sanen, Power ant! Knowledgo.’ Astrologv. Physiognomics, ant! Medicine under tizo RonzanEmpire, Ann. Arbor, Michigan. 1994 T.S. flarton. PowerandKnowledge. Asfrolvgy, Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 271

Physiognomics amI Medicine un4er 1/te Roman Empire, Ansi. Arbor, Michigan 1994. U. Taborelli, «Aromata e mcdicamcnta exotica lo Plinio», A//tenaeum 82, 1994, 111-151. 1. Andorliul (ed.), Tralla/o di medicina su papiro, Firenze 1995. V. Bonet, «Les anirnaux occidentaux dan» la pharmacopéede Pline», Caesarodunum, 1995, 163-172. D. Gourevitch, «Lalirnentation anñnale de Ja femmeenceinte, de Ja nourrice el dii petit enfant sevréO propos des livres 1 et 11 des Gynaikeia de Soranos d’Ephése)», Homme el animal dans 1 ‘Antiquifé romaine, Acíes du Coltoque de Pial es 1991. Caesarodunum, 1995, 283-293. 5. Michel, «Medizinisch-magische Amulettgemmen. Schutz and Heilung durch Zauber und edíe Steine in der Antike», Ant. Welt, 26, 1995, 379-387, 0. Temkin, Hippokrates itt a World of Pagans C/trisfians,Baltimnore 1995. CG. Fagan, «ScrgiusOrata: inventorofthchypocaast¾,Phoenix (Toronto). 50, 1996, 56-65. P. Migliorini, Scienza e termino/ogia medica nella letíera/ura latina di e/á neroniana, Frankfuri am Main 1997. —‘AsKiEp:EIÁ -ESCULAPIO/ASKLEPJO -»LNCUBATIO -‘MILAGRO -SIIEÑO.

MEDUSA: -COROO ROMANA 1 GORGONES ROMANAE 1 OORGONEIA.

MEFITIS: G. Ribezzo, «Per l’etirnologia di Mefitis», EidGl, 1926, 94 ss. B. Lavagnini, «Per letimologia di Met’itis», Riv.Fil. 1923, 34 ss. M. Lejeune, «Venus romaire et Venus osqee», La/ornas, 70, 1964, 392 ss. 1’. Poccetti, «Mefitis», AION«ing) 4, 1982, 237-260. R. Mambella, «Mefitis», MMC, Vi, 1992, 400-402.

MEGALO! THEOI: -‘CABIROS -MMI MAONI.

MEGALENSIA: C.D. Iladzits, «The Dates of [he Megalensia». TAP/VI 61, 1930, 165-174. R.i. Littlewood, «Poetie artistocracy and dynastic poiitics. Ovid and Use Ludi Megalcnses, Fasti IV, 179-372», CQ, 31, 1981, 381-395.

MELEAGRO: 3. Woodford, «Meleagro» (en el arte romano), MMC, VI, 1992, 422-430 y 433-435

MEMERS A Giacalone Ramat, «Marinar e Memers», A/ii, 50, 1965, 8-19.

MEMORIA (Memoria, Mvnsoati¡’i»: F. Cumont, «Un mythe pythagoricien chez Plotin et Philon», EP/t, 43, 1919, 79 ss. OB. Ghiandoni, «Mncmosyne», LIMC, VI, 1992, 629-630.

MEN (Alen, M4v): EN. Lane. «Rc-Study of the God Men», Berytus, 15. 1964, 5-58; 17, 1967-8, 13-47 y 81-106. EN. Lane, Corpus Cultus Dei Menis, Leiden 1971-1978. 4 vols. EN. Laste, Corpus MonumentoramEelígionis Dei Menas (=CMRDM), vol. 1. T/teAionuments ami Jnscrip¡ion.s, Leiden 1971; 11. Pie Coins ami Gems, Leiden 1975; 111. Interpretafions ami Testimonia, Leiden 1976; IV. SupplemeníaryMen-inscriptionsfrom Pisidia, Leiden 1978. EN. Lane, Corpus monumentorum religionis deiMenis (CMRDM). II. Tite coin.s antl gems, Leiden 1975. EN. Lane. Cotpasmonumen.rorum religionisdei Menis (CMRDM). iii. lnterpretatians ant! fesfimonia Leiden 1976. EN. Laste, Corpus monumentorum religionis dei Menis (CMEDM). IV. Suppiemen¡ary Men-inscrzp¡ionsfrom Pisidia, Leiden 1978. D. Salzmann, 272 3. MONTERO -3. PEREA

«Neue Denkrnáler des Mondgottes Men», ls/Mit!. 30, 1980, 261-290. E.N. Laste, «Two Portrayals of Use Moon God Men», Muso 18. 1984, 55-61. G. Manganaro, «La dedica di un apbidrysma diMen Axittenos del 118 d.C.», ZPE 61, 1985, 199-203. EN. Laste, «Men, A Negledted CuIt of Roman Asia Minor”, AARWU.l8.3, 1990. 2161-2174. R. Vollkommer, «Mcii», LIMC, VI, 1992, 462-473,

MÉNADES: A. Henrichs, «Greek maenadisin from Olympias to Messalina”, Harv. Sisal. Class. Pitilol., 82, 1978, 121-160. Vados, Maenads, Marfyrs, Malror,s, Monastics. A Sourcebook vn women ‘s religions infize greco-roman world. Phuladíephia 1988. A. Cambier, «Het reliéf met de dansende Hakchante lo de Ronsische krypte, getuigenis van de Oiotrusoskultus lo on¿ze streelc ¡ Le relief avec la baechaute dansaní de la crypte de Rexiaix, térnoignage du culte de Dionysos dan» notre région”, ARenair, 40, 1991, 7-89.

MENERVA ¡ MENRUA (etrusca): G. Colonna. «Menerva», LIMC, U, 1984, 1050-1074.

MENS: M. Mello, Mons Bona. Ricerca su)? origine e sullo sr’iluppo del culfo, Napoil, 1971. E. Montanari, «Mens», Religioni e civilfá, 2. 1976, 173-240. G. lielioni, «Mcm ed opinione pubblica nella monetazione di Pertinace», Aspetti dell’opinione pubiz/ica nel mondo an/ico. Milano, 1978. 189-203. G. Brizzi. «11 culto di Mcm e la seconda guerra punica: la funzione di unastrazione nella lotta ad Aunibale», Mélanges M.Le Glay, FIl, 1994.

MENSES (Meases, gñvec): J. Strzygowsk¡, Diekalenderbilderdes (‘izronographen vonJa/tre 354, 1888, 44-90. J. Wester, The Lators of tizo Mon/izs itt An/ique and Medieval Arí, 1938, 5-36, 104-111, 117-128. D. Levy, «Theallegories of Months ja Classical Art”, Art. Eull. 23, 1941,251-291. FI. Stern, «Les calendriers romaitresillustrés», ANRWII.12.2. 1981,431-475. C. Long, Tize Twolve GvdsofGreecoandRomo, 1987, 266-273, 293-301, 324-326, 334-335. E. Courtney, «The Ruinan Months in the Art and Literature’, Mus.Helv. 45, 1988, 33-57. C.Long. «The Gods of thc Monilis lo Arrejerrí. Art>’, tIJA, 93, 1989, 589-595. M. Salzman, On Roman Time. TAse Coda-Calendar of 354 ami//te Ey//tms of turban L~fe itt Lafe Antiqaily, 1990, 63-115 y 256-277. D. Parrish, «Memes», LIMC, VI, 1992, 479-500. —DODEKA TOFOs.

MERCADO: FI. Lauter, «I-Ieiligrum oder MarIcÉ?’, ..Irch,Anz., 1971, 55-62.

MERCURIO: J. Six, «Octavien-Mercurien», RevArciz., 5, 4, 1916, 257-264. K. Scott, «Mercur-Augustus und 1-loraz carm.1, 2», Hermes 63, 1928, lSss. J. Chittenden, «Hermes- Mercxny, dynasts anA emperor>’. NC. ser.6, 5. 1945, 40-57. 1’. Benoit, Mons el Morcuro. Nouvelles recherches sur ¡ in/erpre/a¡ion gauloise des divinités romainos, Paris 1959. H. Versnel, «Mercurius amongst Use Magni Dei», Mnemosyne, ser,IV, 27. 1974, 144-151. 8. Conibet Earnoux, Mercare Ronzain, Le calle pablic de Mercare el la Jánchon mercarnile á Romo de la République arcizaiqueá l’époque augus/éenne. Roma 1980. 13. Comhet Farnoux, «Mereure romain, les ‘Mercuriales’ el ¡‘institution du coIte imapérial sous le Principat augustéen», ANRW 11.17.1, 1981, 457-501. L. 1/oit, «Horaz-Mercur-Augustus», Gymnasium, 89, 1982, 479ss. P. Bastien, <‘Busto monetalecome Mercurio

Rheinbessen”, Arch.Korrebl. 20, 1990, 333-344. M. Kbanoussi, «Mercure psychopompe en Mrique», MEFRA, 102, 1990, 647-649. E. Veo, G. Bauchhenss, «Bm weiterer Mercuruusaltar aus Bornheim-Sechtcm», Si, 190, 1990, 125-137. E. Baratte, «Documents inédits A propos du trésor de Sous-Parsat», BSAF, 1991, 95-114. 0. Kabierske, «Neufund cines Viergétterstein-Fragments fin Karlsruher Fasangengarten», Arch.Aasgr.RW, ¡991, 181- 183. PA. Miller, «Horace, Mercury and Aug~rst orthepoetic Ego of Odes 1-3»,JEP/til. 112, 1991, 513-540. E. Sijuon, E. Bauchhenss, «Mercurius», LIMC, VI, 1992, 500-554. P. Cuynat, «Bacehus es Mercureen Gauleromaine”, BAR, 44,1993,481-491. Y. Mottier, «La statue de bois dii port antique de Genéve: le Mercure des Gaulois», Gena va, 41, 1993, 63-66. T. Vennemann Gen. NierfeId, «Die ubisclien Matronae Ajbiahenae md der keito-rómische Mercurius CinÉacinus. Mit cinein Anhang úber den Weisscnburger Mercurius Pro(i)tuumn», EN, 28, 1993, 271-300.

MESALINA: J. Colín, «Les vendages Dionysiaques eL /a légende de Messaline (48 ap.J.Cj»’, FC/cts. 24, 1956, 25-39. A.W.J. Hollesnan, «Tire wig of Messalima and Use origin of Rom», MR, 32, 1975, 251-254. A. La Penna, «1 Baccanali di Messalina e le bacanti di Baripide”, Maia, 2. 1975, LZlss. A. Henrichs, «Greek Maenadisin from Olimnpias to Messaline”, HSPh 82, 1978, 121-160.

MESIA (Religión en): J. Todorov, Le paganisme eb Mésio lnJérieuro dans ¡es froispremiors siéc/esap. J.-C, Sofia 1924. V. Nadjenova, «The Cult of Jupiter Dolichenus iii Lowe Moesia and Thrace», ANRW ¡¡.18.1, 1989, 1362-1396. V. flozilova, «Deus Acternus in Novae (Moesia Inferior)», ZPE 79, 1989, 178-181. y. Nadjenova, «Mithraism lo Lower Moesia and Thrace», ANRWH. 18.2, 1989, 1397-1422. y. Vefkov, V. Gerassimova-Tomova, «Kulte md religionen in Thrakien md Unterinósien», ANRW 11.18.2, 1989, 1317-1361.

MESIA RELIGIONES ORIENTALES: U. Zotovié, Les culfesvrientauxsurle forrifoirede la Mésie Supérieure, Leiden 1966.

METOSCOPIA: 5. Montero, «Plauto, Mil. 694 y los primeros mctoposcopi latinos», Dionisio, 63. 1993, 1, 77-82.

MILAGRO 1 MILAGROS: O. Weinreich, Antike Heilungs-wunder. tuntersuc/tungen zar Wunderglaben der Griechon und Rómer, Giessen 1909, Berlin 1969. (3. Bonner, «Traces of Tiraumaturgie Technique in Use Miracles», HTIIR 20, 1927, 171-181. kM. Grant, Mirado ant! natural law in Graoco-roman thoughf, Amsterdam. 1952. A. Adues, T.P. Canive, «Guerisom miraculeuses et exorcismes dans l’Histoire Philotée de Theodoret de Cyr», RHR 171, 1967, 53-82; 148-179. ER. Dodds, «Spernormal Piraenomena in Cíasgical Antiquity”, Tite Ancien! Concepf of Progress, Oxford, 1973, 156-210. U. Cracco Ruggini, «Tire eccíesiastical Histories asid tire Pagan Historiography: providence and miracles”, ,4fhenaeum 55, 1977, 107-126. AH. Kolenkow, «Relationship between Miracle and Prophecy in tire Greco-Roman World and Early Christianity», ANRW 11.23.2, 1980, 1470-1506. P. Roesch, «Les ‘miracles’ d’Asldepios A la époque romaine», Médicins et medicine dans 1 ‘Antiqaité, Memoires Centre Jean Palerme,II, Saint-Etienne 1982, 171-180. Ii. Remus, Pagatt-Christian 2’74. 3. MONTERO 3. PEREA

Conflicts over Miracle itt tAse Second Cenfury, Carnbridge MA 1983. G. Bowersock, «The Miracle of Memnon», EASOP 21, 1984, 26-30. H. Clark, Miraclein F.arly Christian World, Yate 1984. K. Achté, Ihmepara.nmumise¡ Epidauroksessa ¡Le guarigivni miracolose a Epidauro), Helsinki 1986. MC. Kee, Medicina, milagro y magia en tiempos del Nuevo Testamento. Córdoba 1992. J.N. Bresnmer (cd.), TAse Apvcr¿phal .4cts of Pe/er: Magic, Mirac/es ansi Gnostiscism, Leaven 1998. -ASKLEPIEIA -‘MEDICINA -‘PRODIGIO.

MILITIA CHRISTI: J.M. Hornus, Evangile ef Labarum, Genéve 1960. Avon Harnack, MUñía Christi Tite Christian Religion ant! iheMili¡ary itt tizo Firs! Three Centurios, Darms¶adt 1963rt Philadelphia 1981. J. Helgeland. «Christian and the Rornan Army from Marcus Aurelius to Constantine», ANRWII.23.1, 1979, 724-834. 1. Fontalise, «Le cuRe des martyrs militaires el son expression poétique an VV’ siécle: 1’idéalévangelique de la non-violence dan» le cliristianisnie Usésodosien”, Auga.sfinianam 20, 1980. 141-171, y. Buchheit, «Militia Christi md Truunipir des Mártyrers (Amhr. /tymn 10 I3uIsr-Prud. per. II, 1.20)”, en U.J. Staje e/al. (eds.), Kontinuitdt ant! Wandel. Lafeinische Poesie von Naevias bis Baudelaire. Hildesheim ¡986, 273-289. E. Pukiarell¡ (cd.). ¡ crisñani oil sorvizio mi/haro (s.l-II>, Firenze 1987. A. Benoit, «Militia Christi. Remarques sur les images militaires utilisdes dans le ebristianisme ancien», Kfbna, 19, 1994, 299-307. kW. Burgess. «The date of the persecution of Christians Sn [he army», J77 7.S, 47, 1996. 157-158,

MINERVA: (3.0. Thulin, «Minerva auf dem Capitol und Fortuna in Praeneste». E/tAl, 60, 1905, 256-261. 0. Le Lasseur, Les déesses armées, Paris 1919. R. Enking, «Minerva Maten’, idI 59-60, 1944-1945, 11 J -124. V. Basanoft. «Lepisode des joeurs de flúte chez Tite-Live et les Quinquatrus, féte de Munerve”, RIDA 2, 1949, 65-81. G.Ch. Picard, Les roligionsdel’Afriqaeantiqao. Paris 1954. L. Gasperini, «Minerva Nortina”, Giornale italiano di FlIviogia classica, 10, 1951, 193-197, iL. Gorard, «Les origines da culte dc Munerve”. Ra, 48. 1970, 469-472. A.J. Pfiggig, Fin Opforgoliibde att e/ruskisc/ten Minerva, Wien 1968. L. Morawiecki, «The Simbolism of Minerva on the Coitas of Domitianus”. Klio, 59, 1977, 185-193. P, Castagnonil, 1) culfo di Minerva a Laviniuna, Roma 1979. E. Castagaoli. «II calto di Minerva a Lavinium», Rend.Acad.Lincei, 246, 1979. 3-14. 6. Girard, “La place dc Mines-ve dans la religion romaine no temps Un principat», AARWII.17.1. 1981, 203-232. L.H. Martin, «Why Cecropian Minerva? Hellenistis religious syncretism as systenv’, Numen, 30, 1983. 131-45. S.L. Girard, «Domitien a Minerve: une prédileetion mmpériale», ANRW 11.17.1, 1981, 233-245. 5. Canciani. «Minerva’>, LIMC, 11, 1984. 1074-1109. A. Tranoy. «Minorve ct la elvitas des Pictons», RFA, 88, 1986, 167-119. 0. Colonna, «II Maestro deIl’Eracle e della Minerva», Op.Rom. 16.1 (Lectiones Boethinae 6), 1987. 7-41 PH. Massa Pairault, «De Preneste á Volsinil: Minerve, le ‘baluma’ a la constitution de la societé”, VP, 234, 1987, 200-235. JA. Garzón Blanco, ‘La propaganda imperial en la,s monedas de 1-lercules gaditanus, Minerva Gaditana emuli&ss desde Trajano a Antonino Ph»~, Baefica II, 1988, 257-265. E, Cenerini, «Una proposta pes-CIL. XI. 1303». Epigrapizica, 51, 1989. 250- 253, .l.L. Girard, «Minerva capta: entre Rome et Faleries», REY>, 67, 1989. 163-169. 6, Kabierske, «Neufund cines Viergóttersteun-Fragments nr Karlsruher Fasangengarten», Arch.Ausgr.BW, 1991, 181-183. E. Rossi. «Valcamonica: le satactunire romanmn de Dreno”, caesarodunum. 25, 1991, 175-178. P. Wagner. «Eme Bíeistatuette dei- Góttin Minerva aris dem Kastell Langenhainv, WGBL.. 49, 1991, 265-270. E. Rossi. «Di-em’ (1351 1 santuario Romana Retigio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 275

de Minerva», Caesarodunum, 26. 1992, 379-384. E. Grosssnan, «‘¡‘he Bronzefigurune of te Goddess Minerva from Apolonia, Israel», Tel Aviv, 20, 1993, 225-227. R. Ross Holloway. «Aedes Munervae in Foro Boario», AJÁ, 97, 1993, 307. T. Weber, «Athena Archegetis und dic Minerva aul dem Aventin. Zu einer rómisclien Bronzestatuette aus Florstadt - Ober Plorstadt 1 Wetteraukreis”, AA, 1994, 261-270. E. Sauber, «An lnscription from Northem Italy. tire Roman Temple Comp/ex lo Bat, and Minerva es a Healing Goddess iii Gallo- Roman Religion», OJA. 15, 19%, 63-93. -ALLAT -ATENEA -NANM —.PALLADUJM -SULIS -‘TRIADA CAPrrOL[NA.

MINERVA MEDICA: L. Gatti Lo Guzzo, ¡1 doposi¡o vofivo dall’Esquitino deno di Minerva Medica, Roma 1978.

MINUCIO FELIX: 5. Pezzella, Cristianesimo o paganesimo romano: Tertalliano e Minado Felice, Bat 1972. G.W. Clarke. The Ocio idas of Marcus Minucias Fe/it, New York y Paramus, Ni, 1974.

MINOS: Ti. Dunhain, «Minos and Daidalos lo Sicily», ESE, 16, 1948, 1-18,

NI¡SThR¡OS: B. Metzger, «A Ctassified Bibliography of Use Graeco-Roman Mystery Religións 1924-1973 wiUs a Supplement 1974-1977», AA’RWII.17.3, 1984. 1259-1423. b- R. Reitzenste¡n, Dio hellenistisciten Mysferienreligionen. Leipzig-Berlin 1910. N. Turchi, Le roligioni misferiosofichedel mondo aplico, Roma 1923. R. Pettazzoni, ¡ misten. Saggio di una leona storico-religiosa, Bolonia 1924. R. Rekzenstein, Dio /tellenis¡isc/ten Alystenionreligionen, Leipzig 1927 (Darmstadt 1956). N. Turchi, Fonios ¡-Iistoriae Mys/eriorum aevihel¡enistici e graeris la/mis seripiorihus, Roma 1930. AS. Buey, «Olficial Policy towards Oriental Cults in tire Roman Army», TAP/tA, 70, 1939, 456-481. M. Guarducel, «Adriano e 1 ctrlti misterici della Grecia», Eullefino del Museo dell ‘Impero, 14, 1943-1945, 149-158. A.J. Festugiére, «Ce que Tite-Live nous apprend Sur les inystéres de Dionysos”, MEFE, 66. 1954, 79-99. MP. Nilsson, «Dic astrale Unterblichkeit und dic kosmische Mystik», Numen 1, 1954. 106-119. MP. Nilsson, Tite Dionisiac Mysteries of ¡he Hellenistic ant! Roman Age. 1957. L. Mlevi. Misterios paganos y sacramentos cristianos, Barcelona 1961. R. Merkelbach, Roman und Mysferium der Anlihe. Herlin-Mfrnchen 1962. FI. Erg. «&oyuaLa¡<~~ rEXEr’j”, Abh.Mainz ¡5, 1963, 1385-1454. 11W. Pk¶ket, «An Aspect of tire Emperor CuIt. Imperial Mysteries», HTIIR, 58, 1965, 331-347. R. Turcan, “Du nouveau Sur l’initiation dionysiaque», La/ornas. 24, 1965, 101-119. A. Alvarez de Mfranda. Las religiones mistéricas, Madrid 1971. .1.0. Grifflths, Apuleia.s’ of Madauros. Tizo lsis-book (Mefamorpizosos, Book XI), Leiden 1975. M. Verinaseren, P. Simoni, L’apo/eosi di un ¿nuria/o dionisiaco. Liber in doum, Leiden 1976. Z. Goéeva, M, Oppermann, Monumenfa vrae Poná Eaxini Bulgariao, Leiden 1979. R. Wiegels, «Die Rezeption orientalischerKulÉe iii Rom-tlmriss emes Forschungsfeldes zrun Tirema: Religion and Gesellschaft in rómischer Zeit>’, Freiburgor Universifáísbtaner 65, 1979. 37-61. M. Bianchi, «Iside dea misteilca. Quand?», Perennifas, Studi in onoro di tInge/o Brelic/t, 1980, 9-36. D.H. Wiens, ‘

Durostorum et Vicina. Regio Oppidi Tolba/tin, Marcianopolis of Vicinia, Regio Oppidi Aumen, Leiden 1981. R. MacL.Wilson, «Gnosis and tire mysteries», en R. van den Broek and Mi. Vermaseren (eds.), Studies in Gnosticism ami Hellonislic Religions. Leiden 1981, 451-457. Z. Goéeva, und M. Oppermann, Monumenta mier Danubiuns of Haemum reperla. 2. Regio Oppidi TdrgoviSte, Atritas e! Vicinia, Sexaginta Prisfa e! Vicinia, Nicopopolis ad Is/rum 0/ Vicin¡a Novae, Leiden 1983. F. Cu¡nont, Textos e! monumenísfigurés relalifs ates mys/¿’ros deMil/tra, 2 voís., Braxelles 1986-9. W. Burkert. Anci ent Mys/eryCulis, Cambridge, Mass. and London 1987. W. Burkert,Ancient Mystery Culis, Cambridge 1987 (Les cultesamysí?res dans ¡‘An/iqaité, Paris 1992). 0. Lease, «iewish Mystery Cults since Goodenough”, ,INRW 11.20.2, 1987, 858-880. MW. Meyer, Tizo Ancienf Mys/eries: a Sourcebook, San Francisco 1987. 3.0. Cole, ¿The Mysreries of Samothrace during the roinan Period», ANRWII.18.2, 1989, 1564-1598. R. mocan, Les cuí/os oriemaus dans le monde romain, Paris 1989. ME. Olszewiski, «Lallégorie. les mysté>res dionysiaques eL la mosaTque de la maison dAjón de Nea Papiros á Chypre”. BAIEMA, 13, 1990-1991, 444-463. AM. Ozanain, «Le mystére et le sacré dan» le stoicisme romain á l’époque néronienjie», RAGB, 1990, 275-288, kM. Simms, «Myesis, Telete and Mysreria», GRES, 31. 1990, 183-195. 5.0. Cole, «Dionysiae Mysteries ir Phygia iii [he Imperial Period”, EA, 17, 1991, 41-49. Y. Dacosta, Initiatiott=0/ societés secrefesdans lAntiquité gréco-romaino, Paris 1991. MG. Cranino Cecere, «Una dedica a Minerva delI’ager Praenestunus”, Epigrapizica, 53. 1991, 248-250. W, Burkert. Les cultos a mysíéres dans 1 ‘Antiquité. Paris 1992”~. GR. Teseiskhladze, Los cujíes orientaus dans ¡e monde romain. Paris 1992=.«»~~~.B. Kollmann, «Eme Mysíerienweihe bei Aretaios von Kappadokien», Pizilologus, 137. 1993, 252-257. L. Capaido, Misferisvelati. lmmagini, forme e rbi misioriosia Pompei, Paoslum e in Magna Grecia, NapoIl 1994. P. Mora. Arnobio e’ cuuli di mis/ero. Analisi slorico-religiosa del Vlibro del! Adversus No (iones, Roma 1994. R, Steiner, El cristianismo y los misíerios de la Antiguedad, Madrid 1994. W,F. Otto. W. Willi, FI. Rahoer, ¡ C’ul/i misíerici, 1995. y. Magnien, 1 Mis/eh di Eleusi, 1996. Varios, Christian Mys/eries, 1997. -DIONYSo -‘JAMBLICO -“MITRA -‘ORFEO -VILI.A DE 1.08 MISTERIOS.

MISTICISMO: W.0. Modller, Tizo Mi/izraic origin ant! meanings of/he rotas-sa/orsquare, Leiden 192$. M. Guarducel, «11 misterioso AREPO», ArcAs. Class., 43, 1991, 589-596. .1. FnI, “Le carré magique”. E/reno, 31, 1995, ¡09-111,

MITRA (Mit/tras) 1 MITRAISMO: BM. Metzger. «A Clasified Eibliography of the Graeco Ronjan Mystery Religions 1924-1973, with a Supplement 1974-1977», ANRWII.17.3. 1984, 1348-1358. 1413-1416. > E. Cumont, Texfes etMonumen/s Figarés relatifsaas mys¡?resde Mil/tra, Bruxdlles 1895-1899. E. Cuniout. Tite Orienfal Religions in Roman Paganisín. Chicago 1911. F. Cu¡nont, Tite Mystehes ofMil/sra. London 1903. F. Curnont, Los mysl?res de Mit/ira, Bruxelles 19132, A. Dietrich, Rin Mif/trasli/urgio, Leipzig-Berlin 1923’. E. Cu¡nont, «MiUsra et l’Orphisme», RilE 1934, 53-72. 1. Noiville, «Les origines del Natalis hnvieti», REA, 1936, 145-126W. WUI, «Dic rómischesonnengottheitenundMithras’,Eranos 10, 1943, 125 ss. E. Thevenot, <‘Mitirra, diesi de la vigne$, RAE 3, 1952, 125ss, NF!. Baines, «Diocletian asid Mithraism». Eyzaruino Srut!ies ant! 01/ter Essays. Lotrdorr 1953, 358- 360. í.M.C. Toyuhee, «Stit[ more about Mitirras». Hibberf Jaurilal, 54, 1955-6, 107-14. E. Cumont. Tize Mysteries of Mit/ira, Dover 195&, W. Vollgraff, «Le róle des Lions dan» la Romana Reilgio / Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico 277

comniunauté miUsriaque», Hommages á Leon Herr,nann, 1960, 777-785. Mi. Verinaseren, Mititras, tite Secret God, London 1963. i.M.C. Toynbee, A silver casket ant! strainerform f/te Walbrook Alititraeum in tAse City ofLondon, Leiden 1963. Mi. Vermaseren, Mititras, t/te Secre/ God, London 1963. Mi. Vermaseren, Tite Excavations in tite Miíhraeum of tite CharcAs of Santa Prisca oit 2/te Aventine, Leiden 1965. W. fflawatsky, O. Koehelenko, Le culto de Mitizra sur la cOto soptentrionale de la Mer Noire, Leiden 1966. LA. Camnpbell, Mithaic iconograpity ant! ideology, Leiden 1968. RL. Gordon. «Mithraisnx and Roman society», Religion, 2, 1972, 92-121. l.M. Hackethal, «Studien zum MiUsraskult lo Rom”, ZPE, 3, 1968, 221-54. RL. Gordon. Mit/zraism un tAse Roman Empire, Carnbridge 1972. W.O. Moeller, Tite Mititraic origin ami meanings of lite rotas-sator square, Leiden 1973. M.J. Walters, Tite CuUofMií/trasintiteRoman Provinces of Gaule, Leiden 1974. C.Colpe, «Mithra-Verehrung, Mithras-Kult und dic Existeuz iranischer Mysterien», MitAsraic Studies, Manchester, 1975, 378ss. RU. Gordon. «Franz Cumont and tire doctrinas of Mithraism”, en iR. Hunnelis (cd.), Mithraic Studies. 1, Manchester 1975, 215-48. R. Turena, Mit/tras Platonicus. Recitercizes surl’Aséllénisalionphilosop/tique de Mi//tras, Leiden 1975. RL. Beck, «Tire Seat of Mitirras at Use Equinoxes: Porphyry, De antro nymp/zarum 24», Joarnal of MizAs raic Studies 1, 1976, 95-98. iR. Hinnelis, «Tire iconography of Catites ami Cautopates 1: tire data», J. Miíitraic Siud., 1, 1976. 36-67. R. Beck, «Tire Mithraic torehbearcrs and absence of opposition», Ecitosdu monde classique/Ctassical Views. ns. 1,1977,126-40. J.R. Hinnelis, RL. Gordon, «Sorne new photographs of wellkown Mirhraic monmnents», J. Mi//traic 5/ud., 2,1977-8, 198-223. A. Popa, «Iconografia ,nithriaca de la Apuluin», Acta Alusei Porolissensis, 1977, 139-145. P. Beskow, “Tire Routes of Early Mithraism». Études mitizraiques. ActosIICongrés International Té/téran 1975, Acta Iranica 4, Leiden, 1978, 7-18. U. Ciotti, «Utie iscriziioni mitriache medite», Hommages 2, Maarten J. Vennaseren, 1978, 233-246. RL. Gordon, «Re date and significanee of CIMRM 593», J. Mit/traic Síad., 2, 1978, 148-174. DM. Fippidi. «En marge d’un document miUsriaque de Seythie Mineare», Hommages 2, MaarzenJ. Vermaseren. 1978, 967-73. RL. Beck, «Sette sfere, Sette Pone, and tire Spring Equunoxes of AD 172 and 173», en U. Bianchi (cd.), Mysteria Mit/trae, Leiden 1979,515-530.0. Bianchi (cd.),Mysteria Mit/trae. Proceedings of//te International Seminar on tIte ‘Religio-Histcrical Characterof Nomon Mi/Asraism, ~sÚAsParticularReferente lo Roznan ami Os/man Suorces’ Romo ami Ostia 28-31 March 1978, Leiden 1979. U. flianchí, «Tire religio-historical question of Use Mysteries of Mitirra», Alys/eria Mititrae, Leiden 1979, 3-60. F. Coarellí, «Topografia mitraica di Roma (conuna carta)», en U. Bianchl, Mysteria Mi/Iirae, Leiden 1979, 69-79. M. Guarducci. «II graffito ‘Natas prima luce nel Mitreo di Santa Prisca», Mys¡eriaMit/trae, Leiden 1979, 153-164. M. Guarducel, »QuattrograffitinelMitreo del Palazzo Barberuni», Mysíeria Mit/trae, Leiden 1979, 187-188. M. Simon, «Mitirra et le empereurs», en U. Bianchi, Mysleria Mit/trae, Leiden 1979, 411-28. 71. Visy. “Tire Name of Catites und Cautopates”, Acta CI.ass. Debrecen. 15, 1979, 51-54. 0. Lene, «Mithraism and Chritianity: borrowings and transformations», ANRWII,23.2, 1980, 1306-1332. P. Beskow, «Tire portoruum and [he mysteries of Mitirras». 3. Mi/izraic 5/ud., 3, 1980, 1-18. RL. Gordon, ‘

1980, G. Widengren, «Reflections onUseOrigin of Use MiUsraic Mysteries», Perennitas. Studi iii onore di A. Brelic/t. 1980, 645-668. J. Alvsr, «El culto a Mitra en la Hispania romana», en Paganismo y Cristianismo en e/ Occidente (Memoriasde Historia Antigua, 5, 1981), 51-72, M. Le GIay. «Alon (rniUsraieo)”. LIMC. 1, 1981. 405-409. k. Turcan, «Le sacrifico inithriaqae: innovations de sens ci de modalités», en Lo sacrfice dans ¡‘ant¿quité, Geneva 1981, 341-80. G. Azarpay. «‘¡‘he role of Mithra in ihe Investiture and Triamph of Sapur 11”, Iranica Antiqua 17, 1982, 181-187. R. Beck. «The Mithraic torohbcarers and absense o opposition’», EcAsosduMonde Classique. Classica Views, ns. 1,1982, 126-140. M. Simon, «Mitirra et les empereurs», La soleriologia dei cu/li unen/ah, Leiden 1982. R. Turca», «Salut nnithriaque et sotérologie néopíatonicienne», en U. Hianchi e Mi. Vennaseren, La soteriologia deicultiorientalinellimpero romano, Leiden 1982, 173-91..1. ‘¡‘hostias, «Astrologie, níchinjie cí strucíures ontologiques dans les mystéres de Mithra», Pallas 30, 1983, 75-94. it Beck, «MithxaismsinceFranzcmnont”,ANRW, 11.17.4,1984,2002-2115, R. Beck, «The Rock-Cali Mithraea of Arupiuma (Dalxnatiai», PAsoenis 38, 1984, 356-371. W. Eauth, «Plato Mitliriacms oder Milhras Platonicus? Art und Unilangplatoniseher Eunflússe auf dic Mithras-Mysterien”, 00.4 236, 1984, 36-50. U. Biastchi. «La tipologia storica dei misten di Mitirra’, ANRW 11.17.4, 1984, 2116-2134. R. Merkelbach, Mit/iras, Meisenheima 1984. J. Ries, «Mithriaeisme et cirristianisnie á la lumi~re des recherches ancienne.s Ci récentes’. Orientaba J. Duc/tesne- Guillemin omento oblata, 1984, 439-457. R. Beck, «Fomr Dacian Tauroctonies. Affinities wíthina groupof Mithraic reliefs», Apuluns, 22,1985,45-61.J. Garbsh, FI.]. Kellner, “Das Mithraeam von Pons Aeni”, EayeriscAse Vorgosc/tic/stsblñtter 50, 1985, 355-462. IR. Hinnells, Persian Myt/tology, Middlesex 19852, HM. Jackson, »The Meaning and functions of [he íeoníocephaline iii Roman Mithraism”, Numen 32, 1985, 17-45. M. MesEn, «La symbolique des omites de Cybéle et Mithra”, Symbolisme dans le cuí/e des grandes religions, Louvain, 1985. ME. Tambouristi-Mllller, «II relievo nuitriaco di Monaco e Copenhagen». RdA 9, 1985, 38-42. H.D. Betz, «Tire Mitirras inseriptiona of Santa Prisca anil tire New Testanient”, Novam Testamentum, 10, 1986, 62-80, k. Brestardelli Calavalle, «Am con dedica a Sol Jnidctusda Fano”. Picus, 6, 1986, 137-144. M. Clauss, «MiUsras und Chnistus”, Historiscize Zeitsc/tr, 243, 1986, 265-285. (3, Pavia, Roma mitraica. Roma ¡986. 1’. Sijpesteiju. «Eme netie initirriscire Gemne?’», ZPE 64, 1986, 123-124. J.C. Tautil, «Des sectes bien instalées á 1époqae imapériale. Les Isiaques el les Mitirraistes», en Sectes roligieases en Gréco of O Romo, Paris 1986, 237-330. J.M.C. Toynbee, TIte Roman Art Trea.suresfrom tite Temple ofMit/tras, London 1986. F. Cumoní, Textos of monumentsfigurés relatifs ata mystéres de Mit/ira, 2 veIs., Bruxelles 1986-9. R. Turcan, «Fen eL sang. A. propos d’un reief mithriaque”, CRAI 1986, 217-229. V. Nadjenova, >

Joceln Toynbee, 1989, 45-80. P. Hellstrgjn, «A Mithraic Charioteer%’, EMPlEA, 24, 1989, 3548. L.H. Martin, «Reman Mithraism and Christianity». Numen, 136, 1, 1989, 2-15. J. Muñoz García-Vaso. «Evidenciasmercantiles en contextos arqueológicos mitraicos», Espacio Tiempo y Forma, 2, 1989. y. Nadjeu’ova, «Mithraism lo Lower Moesia ami Thrace», ANRW 11.18.2, 1989, 1397-1422. D. ?lanck, «Em rómiaches Mithr~um bei Mundeisheima, Kreis Ludwigsbag», Arcit.Ausgr.EW, 1989, 177-183. 0. Ulansey, Tite Origins of tAse Mititraic Mysteries, New York 1989. L.J. Zotovié, “We Ausbreitung des Milliraskultes in Súdosteauropa”, ANRIN 11.18.2, 1989, 1014-1037. É. Belot, «Disecures ou dadophores? A propos des soulptures ‘mitirriaques’ et du ‘mitraeam’ de Beulogne-sur-Mer. Présenee des emites oriemflux A Beulogne el en Morinie”, RA/art!, 1990, 135-162. M. Claus, «Sol Inviotus Mitirras”, AtAsenaeum, 1990, 423-450. M. Clauss, Mit/tras. Kult ant! Mysterien, Múnehen 1990. M. CLauss, «Die sieben Grade des Mithras-Kaltes”, ZPE 82, 1990, 183-194. M. Gauss, «Sol Invictus Mitúras», Atitenaeum 78, 1990,423-450. .1. Duchesne-Gulileín¡n, «Note d’information. Sur 1’oñgine des mystéres de MiUsra», CRAI, 1990, 281-285. R. Merkelbach, ‘

SurvivalTaetic»,AJA«97, 1993, 316. E. Mantz, «Leculíeoubliédud’xeuMithra”. SAL, 119, 1993. 17-33. 3. Montero, «¡-lanispicina y sacrificio mitraico”, en Acias del II Congresso Peninsular de Historia ,4ntiga, Coimbra 1993, 815-824. M. ~a~el-Kos, «Aa ¡Jausual Giftfer Mithras’Sanctaary in Salonae», Tyc/te, 8, 1993. 145-147. R. Turcan. Mil/sra el le mitAsracismo, Paris j993• ¿. Miietié, «Eléments astronondques dans la représentation de la tauroetonie mithrieaqae”, Radovi

Image ata! Valuein tIte Graeco-Roman World, Síadies itt MitItraisra ant! Religious Art , London 1996. MP. Petraccia Lucernoní, «L’iscrizione¡nitraica di Montoro: un frainmenromedito’>, EpigrapAsica, 58, 1996, 51-59. E. Sauer, The ond of Paganism in ¡he NoriAs Weslorn Provinces of

MITREO (Mit/traoum, Mií/traea): O. Becatti, Scavi di Ostia 2, ¡mit rei, Roma 1954. M.J, Vertuaseren, C.C. wast Essen, TAse Excava/ions ¿nt/te Mitraeum offAse CizurcAs o/Santa Prisca in Romo, Leiden 1965. M.J. Verinaseren, Mithraica 1. Tizo Mhtizraeum at S.Maria Capun Vetere, Leiden 1971. RL. Gordon, «The saered geography of a mithraeum: tire example of Sette Sfere», 3. Aliíhraic Sruct, 1, 1976, 119-165. D. Gallo, «II mitree di San Silvestre iii Capite», en U. Bianchl, MysleriaMit/trae, Leiden 1979, 231-247. E. Coarelil, «1 monmmenti dci culti orientali lo Roma. Questioni topografiche e cronologiche”, en U. Bianchi e M.J. Verruaseren, La soteriologia dei culíi oren/ah nelí impero romano, Leiden 1982, 33-67. Varios: Romaso/torran ea, Roma 1985. (3. Pavía, Roma mitraica, Udine 1986. G. Piccottini, MitAsraslempel ¿ti Virunum, Kíagenfart 1994, (3. Pavía. Guida di Roma so/terranea. komna 1998. (3. Pavía, «Roma Sotíerranea e segreta: Culti degli Avi e Déi d’iniportazione”, ,lrcizoo 0 11(165). nev. 1998, 74-79. XIV, n MODA; .1.N. Roben, Les modos & Romo (VI: La modo ef/a religion), Paris 1988. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 281

MOIRAS (MoCpoa, Me$cy): -‘PARCAS.

MOLA SALSA: AL. Prosdocimí, «Mola salsa. Le giovani spighe infiere”, ArcAs. Class.,43, 1991, 1297-1315.

MONACATO: A. Qustequarellí, Lavoro e ascesipel monac/tosimo prebenodonino del IV e y seco/o, Han 1992. A. Qustequarelil, «Dekane und Gliedervergottung. Altágyptische Traditionen ini Apokrypiron Johannis>,, Jb. AC, 38, 1995, 97-122.

MONIMOS: H.J.W. Drijvers, «The cult of Azizes and Monimos at Mesa», Ex Orbe relzgíonum SIudía Geo Widengreen oblata 1, 1972, 355-371.

MONOTEÍSMO: R. Pettazzonl, Dio. Formazione e svilappo del monoteismo, 1. L ‘essere celeste nello credenze dei popolí primi/ivi. Roma 1922. E. Petersen. EJE OECE, EpigrapAsiscite,formengesc/tic/tliteuncí religionsgesciticitllicito [Jntersuchung, (lóttingen 1926. R. Pettazzoni. Saggi di 5/oria dello rotigiono e di mitologia: la formazione del monotoismo, kenia 1946. k. Pettazzoni, L ~,mniscienza di Dio, Torne 1955. A. Mo#nígliano, «Tire Disadvantages of Menotheism fon aUniversal State», Classical Pitilology 81.4, 1986, 285-197 (=Otlavo Contribulo. 313-328) (= De paganos, judíos y cristianos, México 1992, 234-260). FIS. Versnel, Ter Unus, isis, Dionyscs, Hermes, TAiree S>’udies in Heno/Aseism, Leiden 1990. 1’. }Iaysnan, «Monotheism - a misused word in Jewish studiesN, J. Jewisit Studies, 42, 1991, 1-15. 0. Fowden, Empire lo Commonwoalt. Consecuoncos ofAlonotAseism in Late Antiquity, Princeton 1993. G.M. Staffieri, “Eis Zeus Sarapis su una draxn,na alessandnina medita», Quad. Tic., 25, 1996, 255-269.

MONSTRUM: J.V. Luce, «Cleopatra as Fatale Monstrum.

MONTANISMO: O. Saljuon, «Montanisma», Dictionary of CAsristian Biograp/ty. 1882, 935- 945, 1’. de Lahriolle, La crise montaniste. Les sorucos do l’Itistaire du Monstanis.’ne, Paris 1913. J A. Fischer, “Die antimontanistisciren Synoden des 2-3 Jahrhunderts», Annuarium Historiae Conciliorum, 6, 1974, 241-73. T.D. Lenes, «Tire chronology of Montanism>’, J. TAseol. S/ud., 21, 1978, 403-8. W.H.C. FrenO, «Montanism: rescarcir and problems», Riv. di storia o ¿oit. reí., 30, 1984, 521-37. (3. Trewett, Mon/anism. Gendor ~4utAsorityan New Propizecy, 1996. A. Wypuster, «Magic, Montanismn, Perpetua, aud the Severan Persecution», Vig. Cizris/., 51. 1997, 276-297.

MONTAÑA: Varios, La Montagne dans ¡‘Antiquité. Pau 1990.

MORALIDAD: O. Salvatore, «Inmoralité des feninies et decadenee de lempire selon Tacite”, LEC 22, 1954, 254-265. G. Wilhianis, «Peetry and moral climate of Augustan Reme», JRS, 52, 1962. 44ss. K.T. Erikson, Wayward Puritans.’ a Study in tite Sociology of deviance, New York 1966. E. Donald, TAse moral ant! Political Tradition of Romo, London 282 S. MONTERO -8. PEREA

1967. REA. Palmee, «Reman shrines of female chastity froma tire caste struggle te ¡he papacy of lnnocent 1,,. RSA 4, 1974, 113-159. E. Peruzzi, «Sulla prostituzione sacra nella Italia antica», Scrilti 0. Bonfante, 1976, 11, 673-686. W. den Bou. «Pnivate Morality in Grece aud Romne: sorne historical aspec¡s», Mnemosyne .suppl., 57, Leiden, 1979. R.M. GranÉ, «Charges of lnmeralityagains Various Rcigieus Groups in Antiquity”. en R. van den Brock, Studios iii Gnosticism ant! HellenisticRoligion. 1981. 161-170. 8. Bouvrie, ‘. en Religión y magia en la Anfigñedad. Universidad Inlernacional Menéndez Pelayo. Valencia (en prensa). —‘BACANALES —‘MIJIER —‘SEXUALIDAD.

MUERTE: E. Vóllmer, «Laudationumn funebnium Romanos-mm historia.». JJXIPAI. supl.18, 1891, 445-528. F. VóLImer, «De funere publico romanorunv’, JfKlPiz. supí. 19, 1892, 319- 364. 6. Rushford. «Funeral Lights in Reman Sepulehral Monuments«, JRS, 5. 2915, 149- 164. 8. Banti, «11 cuRe dei merti nella Roía:, anúehisshna”, 5/FC 7. 1929, 121-1%. A. Brelich, Asperíi della morir pollo iscrizionisepulcrali del! impero romano, Budapest 1937. A. Brelicb, «Triunfo e morte”, SMSR14, 1938, 189ss. OC. Crawford, «Laudatio funebris», Ci, 37, 1941-1942. 17-29. H.J. Rose, «Manes exiti paterni», Uniu California 12/6, 1941, 89-94. E. Cuniont, RocizorcAsos Sur lo symbolismefrnéraire des Rornains, Paris 1942. F, Bómer, «Ahnenkult mnd Ahnengíaube ima alten Rem”, ARW 1943. E. Cumostt. «Les lampes eL leIs cierges allmmés sur les tombeaux», Alél. 0. Mercati, 5, Vaticano, 1946. F. Cumostt, Lux Perpetua. Paris 1949. P. Boyancé, «Un rite funeraire romain eoneernant les mons prématures», ESAF 1950, l7Oss. J.W. Salomonson, Qzair, Sceptre ant! Wreatiz. Hisfori cal Aspocis of Their Roprosenlation op Some Ruinan SepuicAsral Monurnents. Diss., Grelongen 1956. L. Henry, «LainenaUré daprés lesinseriptinas funéraires’>, Population 12, 1957. 449- 152, R. Tunean, «Origine ersetisde linhumationá l’époqae impétiale”, NRA, 60, 1958, 323- 347. V. Agostino, «II culto dei moni presso i komani», RSC 8, 1960, 311-328. A. Auclin, “Inhumation et ineineration”, La/omus 19, 1960. C. Béniont, <‘Les enterrées vivants dti Portar Boariam. Essai d’interprétatien”, MEFR, 72. 1960. 13346. FI. Krautheimer, «Mema- coenieterium-marmyrium”, Caiziers arcizéologiques, II, 1960, 15-40. R. Lattimore, Viernes in Groek ant! Latin Epitap/ts, Urbana 1962. P. Veyste, «Les heimemrs posturnes de Flavia Demitilla et les dédicanoes grécqmes et latines”, Latomas, 21. 1962, 49-98. E. De Visscher, Lo droit des tombeaux romains, Paris 1963. 6. BodM, U. Brandenburg, Repertorim der c/tristlicit-antiken Sarkopitago, Wiesbaden 1967. W .F. Jackson Knigth, E/ysion. Anciení Groek ansi roman beliefs concerning li/e afior doath. London 1970. B. Mouehova, «Omina monis ja der Historia Augusta», 811.4(3 ¡968-¡969. Bonn, 1970, 1 1-150. It Tunean, «Les Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 283 guirnaldes dans lAntiquité classique», J/tAC. 14, 1971, 92-117. J.M.C. Toynbee, Doatiz ami Buñal in tAse roman World, London 1971. P. Boyasteé, «La symbolique funéraire des Romajus», Dudes sar la religion romaine, Roma 1972,299-307.W. Burkert. Horno Necans, Berlin, New York, 1972. P. Boyasteé, «Funus acerbum», Étut!os sur la roligion romaino, Roma 1972, 73-89. 0. Thastiel. «Libitana», LEC, 41,1973, 46-49. W. Wolski, 1. Bercin, «Centribution au probléme des ¡emires romaines A dispositif peur les libations funéraires», Latomas, 32, 1973. 370-379. F. Pfister, Das Roliquienkul/ imAl/er/um, Giessen, 1910-1912; 1974. 2 veIs. G. Koch, GriechiscizeMyíiten aufRómisciten Sarkopizagen, Tábingen 1975. E. de Martino, Mofle e pianto rituale. Dal lamen/o ,frnebre an/ico al pian/o di Maria, Terno 1975.0. Briquel, «Les enterrés vivants de Brindes”, enMélangosoffertsáJ. Hoargon, Roma 1976, 65-88. B.P. Waliach, Lucretius ami tAso Diatribe againsf tIte Fear ofDeatit. De rerum natura ¡Ii.. Leiden 1976. R. Reece (ed.), Burial in 1/te Roman World, London 1977. P.-A. Février, “Le calte des morts dans les communautés cirrétiennes durant le III’ siécle”, A/ti del XI Congresso /nternazionale di Arc/teologia Cristiana, 2 veIs, 1, Vatican 1978, 211-74. L. Roben. «Malédictions funéraires greeques”, CR Acad. ínsc., 1978, 241-89. R. Turcan. “Les sarcopiragues romains et le probléme du symbelisme funéraire». ANRWII.16.2, 1978, 1700- 1735, FI. Huntingtost, P. Metcalf, Celebrations of Deat/t. TAse An//toropology of Mortuaiy Ritual, Cambridge Univ. Press 1979. R. Wmkes, «Plinys Chapter en Reman Funeral Costeras in tire Light of Clipeatae Imagines», AJÁ 83 1979, 481-484. W. Kierdorf, Laudatio Pune/iris, Meisenheún am Oían 1980. Ch. Pietri, «La mor¡ en Oceident dans l’epigraphie latine: de l’epigraphie palenne A lepitapire chrétiennne, 3-6 siécles”, La Maison Dieu, 144, 1980, 25-48. 5. (3. Hu’nphreys, H. King (eds.), Mortality ant! Inmortality. TAso Ant/tropology ami Arc/taoology of DeatAs, Aceademie Press, 1981. B. Rawson. «Crassorum lunera», Latomus, 41,1981,3,540-549,0. C.noli, iP. Vernastt (eds.),La Alort, los Mor/s dans les Societés Anciennes. Colloquo sur l’ideologie flinerairo, Paris 1982. SC. Huinphreys, Morrality ami /nmortalify: tizo An/ropology ant! Arciteology of tite Deatiz, London 1982. F. Hampí, «Zura Ritus des Lebendigiregrabeas von Vestalinnen», Post. RAlurtAs, Innsbruck, 1983, lóSss. 1<. Hopkins, Dea/As ami Renowal, Cambridge 1983. SC. Humphreys, Vio Family. Women ami Dea/iz. Comparativo 5/udies, London-Boston 1983. (3. Ampolo, «11 lusso funerario e la cittá arcaica». Annali Istituto Univ.Oriontale, 6, 1984, 71-98. E. La Rocen, La riva a mezzaluna. Calti, agoni, monamen/i funorari prosso il Tevere nel Campo Mario occidon/ale, Roma 1984. J. Maurin, «Funus et rites de separatien”, Ann.ali /sititu/o UnivOrientale VI, 1984, 191-208 = AlaN, 6, 1984, 196ss. J. Osborste, «Death and Burial iii Sixth-Century Reme», Clo,ss. Viows, 28, 2,1984, 291-299. 0. Pone, “Les enterrernenís expiatoires á Reme», Rey. Pitil., 57, 1984, 233-243. J.J. Rasch, Das Maxentius-Mausoleum an dor Via Appia in Rom, Spátantike Zentralbauten im Rem und Latiun, 1, Mainz, 1984. J. Seheid, «Contraria facere: renversements et déplacements dans les rites funéraires”, AJON, 6, 1984, 117-1 39. F. Marco Simón, «La mentalidad funeraria en el Norte de la Península Ibérica en época romana», Asimilación y resistencia a la romanización en el Nono do Hispania, Vitoria 1985, 47-77. 5. Walker, Alomorials fo tizo Roman Dead, London 1985. KM.]> Dunhabin, «Sic erimus cancti...The Skeleton in Graece-Roman Art», JbDAI 101, 1986, 185-255. W. Eck, «Rómieheorabinschriften. Aussageabsiehtund Aussagefáhigkeitum funeráren Kontext”, Rómiscite Gráberstrassen. Selbstdarstellung -Status 5/andar, edd H. von Hesberg and P. Zanker, 61-83. Munich 1987. M. Ducos, «Le juriste remain et la mert”, La 284 5. MONTERO -5. PEREA

morí, los mons.. Caen, 1987, 145-158. F. Dupostt, «Les merts et la mémoire: la masqae funébre», La morí, les morts... Caen, 1987, 167-172. J.M. Flambard. «Elements peur une approche fmnanciere de la mert dans les classes populaires du Haut-Empire», La morí, les morís... Caen, 1987. 245-248. A. Foulost, «La mort dans la poésie augustéenne”, La mort, los morís... Caen, 1987, 351-364. MD. Gr¡nek, «Les indicia meifis dans la médicine gréco- romanie», La Mort, los mons. Caen, 1987, 129-144. iR. Jannot, «Sur la répresentation étrusque des mons”, La mon, les morts, Caen 1987, 279-293. R. Jostes, «Burial Custonis of Reme and the Provinces”, Tite Roman World (ed.J.Wacher), II, London, 1987, 812ss. M. Le Gíay. «La magie et la mert”, La mor!, les morís. Caen, 1987, 245-248. iP. Neraudau, «La lei, la cetume e¡ le chagri.n. Réflexions sur la mert des enfants», en La morí, les morís, Caen, 1987, 195-208. P. Salinon, «Les insuffisances du materiel épigrapfique sur la mertalité dans lAntiquité Remaine», La morí, les mor/s, Caen, 1987. 99-112. D. Sin,on-Hienard, «Remarque sur le rite de l’os resee¡um”, Necropoles a incineration du Asaul-Empiro, Lyon, 1987, 93-96. lA. North, «The afterlife: Reme”, en M. Grant and R. Kitzinger (eds.), Civilization of/Ase Ancioní Mediterranea. Greece ami romo, New York 1988, vol. 11. 997- 1007. 5. Rínaldi Tufl, Mili/art romani su Reno. L ‘iconograpAsia dogli sto/tondo Soldaten nelle steloffinerarie del ísec.d.C., Roma 1988. L. Musso, «II traspone funebre di Achille sul nuevo Colenna-Grottaferata: una nota di iconografia», BCAR, 93, 1989-1990, 9-22. KM. Colemast, «Fatal Charades: Reman Executions Staged as Mythoíegical Enactments”, JRS, 80, 1990, 44-73, ES. Malbon, TAse Iconography of tite SarcopItagus ofJunius Bassus, Princeton 1990. iP. Pautreau, «Espaces funéraires et sacrés, La vie spirituelle en Poiteu au ler millénaire ay. J.C.: une approche arehéelogique”, BSAO, 5, 4, 1990, 83-98. J.M. Abascal, «La muerte en Roma: Fuentes, legislación y evidencias arqueológicas», enArquoologíado la muone: Metodología y perspectivas actuales, Córdoba 1991, 205-245. G. Binder, Tod ura! Jensoits im Altortum, Bechumer Altertumswissensehaftliches Colloquiam 6. Trier, 1991. (3. Cohen-Mallofsky, “Controverse sur les cotitumes funéraires des Juifs en Palestine auxdeux prenters siécles dc l’Empire romain”, íH, 53, 1991, 21-26. L. Storoni Mazzolani, /scrizioni •fiinerariorornane,Toflno 1973 ««Milano 1991. G. Zhiserflng. «AttischeGrabluxwsgesetzexind Rómisehe Pompa funebris», Helikon, 31-32, 1991-1992, 407-414. E. Belot, «Les dieux et les mons dans l’Antiqui¡&, Arc/téologia, 277, 1992, 52-59. P. Blome, »Funerársymbolishe Collagen auf mytholegischen Sarkepbagreliefs”, SIFC, 3,10, 1992, 1061-1073. 1. Morrís, DeatAs Ritual ami Social 5/ructure in Classical Antiquity, Cambridge 1992. i.M. Astdré, “L’espace des mofls ct lespace des vivanís dans la Reme classique”, en La Vio e/la Abrí dans lAnliquité. Acles celloque D~on, fijen 1993, 1-lS. P.F. Burke, «RemanRites for tire Dead and the Cul¡ of Use Saints», BALUx., 22, 1993, 1-12. B. Lion-Gille, «Divinisation des mons dans la Reme ancienne», RaPAs 71.1, 1993. A. et P. Arnaud, «De la topenymie A 1’histeire des religiens: réflexions sur Mereure africain”, en L’Afrique la Gaule, la Roligion O l’époquo romaino, Mélanges A. Le Glay, Bruxelles 1994, 142-153. L. Bianchi, «Ype tén opsin: Pelibio e le ‘vere únmagini’ del funerale romano», Aevum Ant., 7, 1994, 137-153. k. Merkelbach. «Rites d’immonalité dans lAntiquité tardive”. Diogéne, 165, 1994, 79-100. L. Deschanips, «Libitine et les funérailles», en La pto rl au quotidion dans le momio romain, Paris 1995, 213-280. L. Deschanips, «Rites funéraires de la Reme républicaine», en La morí au quotidien datas lo momio romain, Paris 1995,171-180. F. I)unastd, «Pratiques et croyances funéraires en Egypte romaine», ANRW 11.18.5, 1995, 3216-3315. 5. Montero, A. Pérez Largacha, «Los ‘Funerales’ de Pompeyo: una interpretación egipcia”, SCO, 45, 1995, 449- Romana Religio ¡ Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico 285

463. J.M.C. Toynbee, DeatAs andBurialin tAse Romap World, Baltixnere 1996. E. Bartmaí’, «Lighting tire Funeral Pire: A New Type ofRomanTombMonument”,AJA, 101,1997,389. D. Lyons, Genderami Immortality, 1997. J. Ponesga Salathé, «Reman Funerary Pertraits as Venus and Max-s and Harmony lo Marriage», AJÁ, 101, 1997, 388. OS. Sumn¡, «Power ant! Ritual: Use Crowd a¡ ClediusFunerab, Historia, 46, 1997, 80-102. J. Sin, «La mert dana les inscriptiens latines ditalie», Latomus 57. 1, 1998, 52-60. -‘BANQUETE FUNERARIO -DAIMONES -.LAkVAS -LE}.4URES -fl4ANES -‘NECROMANCIA -suicinie -‘ULTRATUMBA.

MUERTE CAPITAL: ,I.L. Voisia, «Pendus, crucifiés, oscilla dans la Reme pajenne», Latomus, 38, 1979, 422-450. J.M. David, «De Comitiuin á la roche Tarpejenne. Sur eertains rituels dexecution capitale sons la République, les regnes dAuguste et de Tibere», Le c/ta/imeni datas la cilé, Roma, 1984. -CRUCIHXJÓN.

MUJER ¡ MUJERES (Y RELIGIÓN ROMANA): S.B. Poineroy, «Selected Bibliography en Women in Antiquity”, Aretitusa, 6, 1973, 125-157. Varios: La femme dans le momio medi¡erranéenne. lib Lafemme grecque el ronlaine. Bibliograpitie, Paris 1991. ~ R. Píchon, «Le rOle religieuxdes femines dans lancienne Reme», Ann.Musée Gídmel, 39, 1912, 77-136. 1. Bachofen, MutierrecAsí ant! Urreligion, Leipzig 1927. F. Lanzaní, «11 segnopressagiodelia madre ineinta nella letteratura medievale e antica», AnalectaBolla.nt!iana, 45, 1927, 225-261. ES. Sincthurst, «Wemen iii Livy’s History». G&R 19, ¡950, 80-87. OP. Zancani Montuoro, «II correde della spesa”. ArcAs. Class 12, 1960, 37-50. J.P.V.D. Baisdon, Roman Women. TiteirSto>yandizabits, London 1962. J. Leipoldt, Dio Frau iii derantiken Wel/ ¿md UrcAsñs/enlum, Berlin 1962. 0. Lieherg, Paella divina. Die Ges/alt der GÓ/llie/ten Go.lieblen in zusammenizang der antiken Dic/ttung, Amsterdam 1962. M.K. Hopkins, «Tbe Age of Reman Giris at marriage»,Population 5/udies, 18, 1964-1965, 309-327. M. Mazza. «Struttura seciali e culti muliebri in Roma arcaica. A proposito di un libro recente di JOagé», RFIC 92, 1964. 481ss. 5. Llija, Tite Roman love Elegis/sAIII/udeto Women, Helsinki 1965. E. Burck, Dio Frau itt dergriesciziscIt-rdmisc/tenAndko, Mánchen 1969. H. Castritius, “Zu den Fratien der Flavien», Historia 18, 1969, 492-502. EF. Bloedow, «Mulier siletis, sednon mute», EMC 15, 1971, 71-91. R. Gryson, Lo ministre desfemínes dans 1 ‘¿glise ancienne. Gembloux 1972. JI’. Raliet, «The Role of Wemen lo Reman Elegy: ceunter-cultural feminims», AretItusa, 6, 1973, 106-124. DM. Kolney, «Dionysus andWomen’s Emancipatien», Class.Bull. 50, 1973- 1974, 1-5. T.E.V. Pearce, «Tire role of Use wife as custos in ancient Reme», Eranos, 72, ¡974, 16-33. B. Griliet,Lesfemmesetlesfarsdansl’andquiíé, Lyon 1975. 5K. Heyoh, Vio Culí ofisis among Wommen in lito Graoco-Roman World, Leiden 1975. N. Moine, «Augustin et ApuIée sur la magie des femnaes d’aubergue», Latomus, 34, 1975, 350-361. 0.5. West, Wornen in Vergil’s Aeneid, Los Angeles 1975. A. Haury, «Un année de la feinme á Reme: 195 a.C.», Lítalie préromaine et la Romo républicaino. Mél. Heurgon, Paris 1976, 427-436. E. Peruzzi, «Sulla prestituzione sacra nella Italia antica”, Scrttti 0. Bonfanto. 1976, 11. 673- 686. S.B. Pomeroy, Goddesses, Witores, WivesandSlavos, London 1976. M. Ligtmann, W. Zeisel, «Univira: An Exemple of Centinuity and Chango in roman Society». CAsurcAs History, 46, 1977, 19-32. RS. Kraemer, «Ecs¡asy and Possesion: tire atraction of Wemen te Use Culí of Dionyses», HTHR 72, 1979, 55-58. 5. Treggiari, «Questions en Wemen Demesties in Use Reman West», Pub.Ist.Stor.Aníica, 13, 1979, 185-201. M. Penta, «La viduitas nella 286 8. MONTERO -8. PEREA condizione della donnaromana» ÁAN, 31, 1980, 341-351. L. Sensí, «Ornatus estatus sociale delle donne romane», AFLFP, 18, 1980-1981, 55-102. F. Le Corsu. Pliaarque et lesfenunes dans los Vios paralléles, Paris 1981. M.R. Lefkowitz. Heroines ami Hysterics, London 1981. A. Prieto, ME. Sanahuja, «El papel de la mujer en las bacanales romanas”, en Paganismo y Cristianismo en el Occidente (Memorias’ do Historia Antigua, 5, 1981), 143-151. Varios, Misoginia e mascitilismo in Grecia e iii Roma, Geneva 1981. EJ. Brooten. Women Leaders itt lite .4ncient Synagogue, Chico, California, 1982. ES. Dobson, «Pliny Use Veungeis depictien of Women», CB 58, 1982. 81-85. 1-lE. Herzig. «Framer> in Ostia. Fin Beitrag sur Sozialgeschichte der Hafenstadí Ronis”, Historia 32, 1983, 77-92. SC, Iiumphreys, Tizo Family, Womon ant! Dea/As. Comparative Studies, London-BosLon 1983, RS. Kraemgr, «Women inthe religions of ¡he Greco-Reman world”, Religious SíudiesReviow9, 1983, 127- 139. Malanzoud, «La femme du sacrif¡ant”, AEHE 92, 1983-4, 165-168; 93, 1984-5, 155 Ss, P. Manulí, Madre materia. Parte ¡11. Donne mascoline, femmine sterifr vorgini perpetue: ¡a ginecologia greca ma Ippocrate eSorano, Tormo 1983. .1. Mann», ‘Labor matronalis: aspecta dutravail fémeniná Reme», Lafemme danslessocietésaníiques, Strasbeurg, 1983, 139-155, B. von llersberg-Tonn, Conias carissima. UntersucItungen zuin Norrnc/tarakter un Erscizoinungondor rómischen Frau. Stuttgart 1983 L. Bonfante, “Dedicated Motbers», Visible Religion 1984, 1-17. G. Devereux, Donna o mito, Milano 1984. J.P. Haliet, Fa//toes ami Daugh/ors in Roman Socio/y. Women ami tIte Elite Familv, Princeton 1984. M. Jeniel. «Dc la Honre Désse á la Mauvaise Femnie”, CIas. Viows, 28.2. 1984, 283-290, L. Menisco. «Venencia matronaruin. Magia, medicina e repressione», Sodalilcts. ScrittionoreA.Guarino, IV. Napoli. 1984, 2013-2024. E. Stauffer, “Antike Madonnenreligion»,AARWU.l7.3, 1984, 1426-1493. P. Grimal. «Matrona (les bis. les meeurs et le langage)”, 1-/omm. iGranarolo, Paris 1985, 195-204. E. Cantarela, Tacita Muta. La donna no/la cif 10 an/i ca, Roma 1985, JA. MeNamara, <4 New Song: Celibato Womon itt íhe First Tizcee Cbristian Conturios, New York 1985. 1 .M. Pailler, L héritago d’Hannibal. MOres elfl!s O RomoapeOsla morí despOros, Colí. de Pallas. Actualité de ¡‘Antiquité. Tobase, 1985. EA. Clark. Áscefic Pie/y ami Women ‘s Faií/t, Lewisten, NY y Queensten, Ont. 1986. K. Gaube, Magie, Malriarkaf ami Marienkult. Frau ant! Religion. Vorsuc/t einer Restandsaujhaizrne, Reibek 1986. (3. Fayer, «Los-natosdella sposaromana», S/udiRomani 24, 1986,1-24. 1. E. (7,ardster, Womenin Roman Law ant! Socio/y, London 1986. P. Klossowski, Origines cultuolles of mit/tiques dan certain comporíemoní des damesromagnes, Montpellier 1986. P. Lévéque, «Les emires de la fecondilé/fertilité dans la Gréce des cités», Arciteotogy ansi ferlitily cuJí itt 1/te Anden: Mediterranean, Malta, Univ. Malta 1986. N. Pnrceíl, «Livia and ¡he wetnanheod of Reme”, Proc. (‘amb. PItilol. Soc., 212. 1986, ns. 32, 78-105. FR. Blake, «Le mythe indo-earopéen do Guerrier Imapie et le péche contra la vertu des fenimes», Latomus 46, 1987, 169-179. E, Cantarelia, Tizo role ant! tizo status ofwomen in GroekandRornanAnfiquity, Baltimore 1987. O. Cazanove, «Exesto: lincapacité sacrificiale des femnies A Reine ~Plut.QR85)”, Pitoenix, 41,2,1987, 159-173. L. de Maria, Lafomina itt Fedro. Emarginazione eprivilegio, Lecce 1987. DEE. Kleiner, «Women and family Life on Reman Ftinerary Altars». Latomus, 46, 1987, S4Sss. E.A.A. Hemelruc, «Women’s demostraticas in Republican Reme”, Sexual Asyme/ry, Amsterdam 1987, 217-240. J.M. Pailler, «Les Matrones remaines et les emposonnements es-irninels sous la Republique», C’RAi, 1987. 111-128. M.Tir. Raepsaet- Charlier, Prosoprograpitie desfemenes do ¡ oráre sénalorial ira deux prOmiores siéclos do notre Ore, Leuven 1987, 2 veIs. W. Sehuller. Frauen it, der rómisc’hen Gescizichie, Kons

1987. 8. Dixon, TIte Ronzan Motiter, London 1988. M.J.G. Gray-Fow, «The Wicked stepmether”, Latomus 47, 1988, 741-757. MA. Marcos Casquero. «Plutarco, QR 6 y 108: de mujer, vine y besos», SíepItanion. Hom.a M.C.Ginor, Salamanca, 1988, 225-232. A. PoeMa, «Hilar, parir y llorar: los elogies de Claudia, Helvia Prima y Bucaris», Siudia graecolatina carmen San Millan itt memoriam Dicata, Granada. 1988, 349-36. Varios, Maenads, Martyrs, Ma/rons, Mona.stics. A Sourcebookon women ‘5 relígions itt/he greco-ronzan world, Philadlephia 1988. EJ. Walters, Al/le grave reliefs 1/tal reprosentwomon in tAse dress of Isis, Priuceton 1988. Varios, Maenads, Mar/yrs, Ma/sons, Monas/frs. A Sourcebook on women’s religions fritAse greco-ronzan world, Philadlephia 1988. A. Arjava, «Jereme aud Women», Arctos, 22, 1989, 5-18. L. Cracco Ruggini. «La denna e II sacre, tra paganesixno e eristianesimo”, La donna nol mondo antico, Termo 1989, 243-275. L.R. Lind, «‘Flie Idea of Republie and the Foundations of Roman Morality”, en Studies itt La/itt Literature ant! Ronzan Histo,y. V, Bruxelles, 1989, 5-34. 1. Melntosh, Tizo Women ami tite Lyre. Women Writers itt Classical Greece ant! Romo, Carbendale. Illinois, 1989. (3. Salles, «Diversité de la situation des femmes dans l’empire remain aux 1 et II siécles. Lectures féministes de la Biblia”, Foi et Vie, 88/5, 1989, 43-48. MR. Salzinan, «Aristecratie wexnen: cenductors of Christianity in te fourthcentury», Helios, 16, 1989, 207-20. K. Aspegren, TIte Malo Woman. A Femenino Ideal itt tite Early CizurcAs, Stockholm 1990. M. Nielsen, “Sacerdetesse e asseeiazioni eulturali femminili in Etruria: testimenianze epigrafiche ed iconografiche», An.Rom., 19, 1990, 45-67. lCR. Sheppard, Ecsfatics ami Asceties: Siudies itt tAse Funetion ofReligious activitiesfor women itt tAse greco-Roman Worlt!, Ann Arber 1990. E. Wallinger, Dio Frauen inderHistoriaAugusta,Wien 1990. E. Witherington, Womenami/It Gonosisof CAsristianily, Cambridge 1990. J. Mangas, «Mujer y religión en Hispania», Historia de las mujeres, 1, Madrid 1991, 599-614. P. Walcot, «On widowds and Useir reputatien in antiquity», SynzbOsl. 66, 1991, 5-26. E. Wrede, «Matronen im Kult des Dionysos. Zur 1-lellenistisehen ‘Genreplastik’», MDAI(R), 98, 1991, 163-188. L. Zusí. «Donne barbare nella Tabello di Floro», Cultura e scuola. 120, 1991, 17-24. G. Hoíst-Warhaft, Dangerous voices.’ women ‘s lamonís ant! Greek literature, London 1992. RS. Kraeiner, Hes SItare of tizo Blossing: Womon ‘s Religion among Pagan.s, Jows, ant! Cizristiansin tite Greco-Ronzan World, New York y Oxfos-d 1992. A. Musnigliano, «Men and Wemen it, Reman Reigion”, Nono Cc’nrributo, Roma 1992, 577-591. (3. Osiek, «The social Funetion of female Imagery iii Seceud Century Prophecy”, Ve!. CItrisí., 29, 1992, 55-74. 1. Seheid, «‘Flie religious roles of Reman wornen”, His/ory of Women: fi-orn Anciení Godt!osses fo Citristian Sainís, 1992, 377-408. 8. Montero, «Les Asaruspices y la moralidad dc Ja mujer romana», AtAsonaeum, 81, 1993, 647-658. R. Padel, «Wemen: model for possessien by greek daemens”, ¡magos of Womon in Antiquity, London, 1993,3-19.8. Montero, Diosasyadivina.s. Mujery adivinación en laRoma antigua, Madrid 1994. E. Specht (de.), Frauerreicitfum. Dio Frau als Wirtscizaftsfaktorim Altertuin, Wien 1994. (1. Achard, La femme & Romo, Paris 1995. M.J. Hidalgo de la Vega, «La imagen de la mujer en la magia como expresión de la diferencia de género”, Homenaje al prof Presedo, Sevilla 1995, 495-512. Mi. Rodríguez Mampaso of al., Roles sexuales. La

mujer en la itistoria y la cultura, Madrid 1994. 5. Montero - .l.M. Blázquez, «Mujer e ideología funeraria: las pinturas de Paestum”, en Ritual y conciencia cívica en el mundo antiguo. Madrid 1995, 49-56. N. Bo~ls-janssen, «L’interdit des bis nuptae dans les cultes matronaux: sens et fermulation,» R~. 74, 1996, 47-66. L. Magini, Le Fesíe di Venere. 288 S. MONTERO - S. PEREA

Fe(icitd femminile e conftgurazioni asírali riel calendariodi Roma antica, Roma 1996. MD. Mirón Pérez, Mujeres, religión y poder: el culto imperial en el occidente mediterráneo, Granada 1996. A. Pérez Jiménez, G. Cruz Andreotti, Hijas de Afrndiía: lo sexualidad femenina en los pueblos delMediterráneo, Madrid 1996. 5. BlundeIl, M. Wllliamson (eds.), Pie Sacred ami tAse Feminine in Ancient Greece, 1997. R. Gllchrist, Gender ana~ material culture. Tite arcitaeology of seligious women, London and New York 1997. B.L. Kanapp. Women, Myrit arid tite Feminine Principle, lihaca. NY, 1997. E .L. Kanapp, Women itt MytAs. lthaca, NY, 1997. 1). Lyons, Gender ant! tnznzor/ality. Heroines in Anciení Greek MytIt ant! Culí, Princeten 1997. J. Martínez Pinna, «Rhome: el elemento femenino en la fundación de Roma’>, Aevumn, 71.1997,79-102. E. Wulff, Laforfaleza asediada. Diosas, izéroesy mujeres poderosasen el mito griego. Salamanca 1997. S. Blundeil, N. Williamson (eds.). TIte Sacred ant! tizo Fomine. London and New York 1998. R. Sheppard, MR. D’Angelo, Wonzen ami Citristian Origins. A Reader, Oxford 1998. S. Montero, «Astrología y esterilidad femenina en la Roma antigua». Acias de ~Mujor, ideología y población’. Segundas Jornadas internacionales de Rajes Sexuales y de Género

MUNDUS: W. Warde Fowler, «Mondes Patet”, JRS, 2, 1912, 25-33. 5. Weinstock, «Mundus patet», AlDA»?, 45, 1930. U.]. Rose, «The Mundos». SMSR. 7, 1931, 115-127. L. Deubster, «Mundus”, Hermes 68, 1933, 276-277. E. Albanese, ‘

MUSAS: E. Tanzm, «Le temple des Muses á Reme», Opuscula Romana 21,1961. 157-167. .1. Préaux, «Le GuIte des Muses clin Martianas Capella», Mél. PRoyancé, Roma 1974, 579- 614. L. Paduano Faedo, «1 sarcofagi romani con muse», ANRWII.12.2, 1981, 65-155. J. Fabre, «La Prince et les Muses: aspects de la ¡nythologie dans les Odos d’I-iorace>’, Caesarodunum2sbis, 1988, 87-96. M. Bonamici, «Le Muse in Etruria», Prosp e//iva70,1993, 2-21. P. Boyancé. Le culto des Muses cizoz los PizilosopItes Grecs, Paris 1993. -HÉRCUI.ES MUSARUM.

MÚSICA: M. Lenchantin, «Musica e poesia romana dalle origini ad Augusto”. RFIC, 41, 1913, 202-212. J. Quasten, Musik und gesang itt den Kullen der Hejániscizen Antike ant! chrisllichon Friiizzeit, Mtnster 1930. ¡4.1. Marron, Moisikos Anér, Étude sur les scénes do la vio inlellectuelle figuran sur les monumenís fisnoraires tomamos, Grenoble, 1938 ««Roma, 1964. II. Hominel, «Das A.pelíenorakel la Didyma. Pflege alter Mtxsik mx .spátantiken Romana Reilgio / Reilgio romanon¿m Diccionario Bibliográfico 289

Geítesdienst>’, FesiFriedricit Smemi, Berlin, 1963, 7-18. E.K. Borthwiek, «Some Problems in Musical Terminelegy», CQ 17, 1967, 145-157. G. Wille, Musica ramanaDie Bedou/ung der Musik mm Leben derRómer, Amsterdam 1967. J. Challley, J. Viret, Le symbolisme de la ganzme, Menegr. La Rovue Musicale, Paris 1988, 408-409. A. Hageudora, «Fin sistruni aus der villa rustica ven Gressachsen, Rhein-Neckar-Kreis, Baden-Wúrttemberg», Germania, 74, 2, 1996, 562-571. J. Santrot, (it Fabre, «Le voeu du visionnaire: l’Apellen lyricine au torque de la grotte de la Male Coste á Saint-Amand-de-Coly (Dordegne)”, REA, 99, 1997, 507-524. -MNSTRUMENTOS MUSICALES EN LAS CEREMONIAS

MUSONIO RUFO: A.C. Geytebeek, MusoniusRufus ansi tite GreekDiatribe, London 1963.

NAHALENIA: FO. Andersen, E. Groessens, «The black altars of Nahalenia», Oud.Med., 76, 1996. 129-138.

NATALIDAD: E. Norden, Die Geburt des Kind es, Leipzig 1924, Darmstadt 1969. E. Casas, Creencias, costumbres y supersticiones relacionadas con el nacimiento, Madrid 1932. E. Beurcuiste, «Libes-eL liben», REL 14,1936,52-58. E. Schulz, «Roman registers ofBirthand Birth-Certificates», JRS, 32, 1942, 79-91; 33, 1943, 155-164. L.L. TeIs-de-Jong, Sur quelques divinités romaines de la naissance el de la propItétie. Amsterdam 1960. A.E. Llanson, «‘Flie eight menthschild and Use etiquette of birth: obsit omen!», BHM 61, 1987, 589-602. Th. Kóves-ZuIauf, Rómiscite Geburísriten, Miinchen 1990. —4)IES LIJSTRICUS—FATA SCRIBUNDA -‘FORDLJS.

NATALIS (Dios natalis): K. Keyssner, «Natalis templi», RE 16, 2, 1935, 1800-1802. N. Scivoletto, «Natalismartyrum», GIF 37, 1985, 201-222. K. Argetsinger, Dies natales: Self patron ansi city in Roman religion, lhss. Princeten 1990. 1. Rúpke, «Fehíer und Fehuinterpretationen la der Datiertzng des diez nataliz des stadtrómisehen Mates--Magna- Tempels». ZPE 102, 1994, 237-240.

NAVEGACIÓN: 1. Greviere, La marine des Ptolomées of la marine des Romains, Paris 1885. E. Clausetti, Navi esimbolimarit/imisullemonetedell’antica Roma, Roma 1932. ES. Mac Cartney, «Oreek and Reman WaUser Lore of Use Sea», C1W27, 1933, 1-2 y 17-29. E. de Saint-Denis, Le rOle delanzer danslapoesie latine, Paris 1935. ‘F.C. Lethbridge, BoatAss ant! Boatnzen. London 1952. E. Burzio, La marina en la moneda romana, Buenos Aires 1961. O. Wachsninth, Pompoios izo datnzon. llntersucitung zu den antikon SakralItant!lungen boi Seereisen, Berlin 1967. G. Beeatti, «Ninfe e divinitA marine”, Studi Miscelanei 18, 1971, GSss. E. Richard, «La felicitas impériale e l’epreuve des flota. Types monetaires», RSFN, 34, 1979, 465-466. E. Richard, «La genie’ de la mer sur deux gemines et un médaiflen de Censtant”, BSFN 35, 1980, 773-774. H. Halfmann, limera principum. GescIticizte urid Typologio der Keiseroisen mm Rómisciton Reich, Stuttgart 1986. 8. Rinaldi Tufi, «Stele di un navigater dalmata”, S/udi L.Breglia, Roma 1987, 111, 97-100. M. González, «Epitafios de náufragos recogidos en la Antelegia Palatina», MIXtA 13, 14, 1992-1993, 33-42. R.R. Dyer, «Timavus and Use supine at Vergil Aen. 1. 246”, CW, 89/5, 1996, 403-408. 8. Perea, «Un aspecto de la religión romana: les ritos de purificación’ de la Marina de guerra”, Revista de 290 8. MONTERO -8. PEREA

Historia Naval 58, 1997, 39-53.

NAZARET (EDICTO DE>: 1<. Hidemura, «Some notes en te Nazaret inseriptien», Journal of Cla.ssicalStudies 13, 1965. 15-24.

NECROMANCIA: M. Collart. La Nécsomancie dans l’Antiquilé, Liége 1950. A. Strainaglia, «Aspetti di leucratura fantastica in Apulejo. Zatehías Aeguptius proplieta primarias e la seena di neeremanzia nelia nevella di Telifrone (Mo/. 11, 27-30)», APiR, 33, 1990, 159-220.

NECRÓPOLIS: G. Calza, La nocropoli del Porto di Roma noII ¡sola Sacra, Roma 1940.M, Guarducci, «Aspetti religiosi pagani nella necrepoli sotto la Hasilica Vaticana», SMRS 7, 1983(49), lO3ss. A. Pellegrino, Itinerari Ostiensi 11 Le necropoli pagano di Ostia o Por/o, Roma 1984, .1. Guyoa. Le cimotiOro ata DotAr Lauriers, Roma 1987. Ph. Leyeau, «Le preblémne de lorganisatien de l’espace funéraire dans les necropelis romain.s», Nocropoles a ittcinorationduHaut-Rmpire,Lyon. 1987, 15-18. R. ,lones, «Burial Custerris of Reme and Use Previnces», TAse Ronzan World (ed.J.Wacher), II, London, 1987, 812ss, M. Patrice, “Les animaux dans les offrandes túnéraires de sept nécropoles de la période romaine”, Caesarodunum iz.s., 1995, 145-162.

NEFII (N¿At~): y. Tran 1am hab, “Nephthys», LIMC, VI, 1992, 783-783.

NEHALENIA: 13. Madeus, «Nehalenia”, LIMC, VI, 1992, 716-719.

NÉMESIS (NéPEOLQ): J. Gagé, «La Némesis de Camille el les superstiíions étrusques de la Porte Raudusculana: á prepos des origines de la Perta Rauduseulana», RI-I 240, 1968, 1-32. R. Casal, «La iconografía de Némesis en la glíptica romana», en La religión romana en Hispania. Madrid 1981, 113-120. P. Briquel-Chatonnet. «Un bas-relief de style pahnyrénien inédit”, Syria, 67, 1990, 183-187, P. Karanastassi, F. Rauta, «Némesis», LIMC, VI, 1992, 773-770. F. Fortea López, «Némesis en la obra de Plutarco de Queronea», Estudios sobre Plutarco: ideas religiosas, Madrid, 1994, 561-574. 1< Fortea. Némesis en el occidente romano: ensayode in/erpretaciónItistóricay corpusdo materiales, Zaragoza 1994. —ALPANIJ.

NEOPLATONISMO: -PLATONISMO.

NEPTUNALIA: 8. Tramonti, «Neptunalia e Censualia: a propesite di Ausonio, Ecl., 23, 19», RSAn/., 19, 1898, 107-122.

NEPTUNO (Neptunus) / POSEIDÓN: 8. Tramouti. «1 culto di Nettuno a Ravenna e neU’Adriatice settentrienale iii etA romana». SR, 49, 1898, 355-381. R. Bloch, «Quelques remarques sur Poseiden, Neptune etNethans”, CRAII981. R. Hloch, D’Heraklosó Poseidon, mylhologie et pro¡ohisroiro, Paris 1985. M. Le GLay. «Sur une inseription de la région de Thala», RCTH, 22, 1987-1989, 81-82. A. La Rocca, «Pompee Magno ‘nevus Neptunus”<, BCAR, 92,1987-1988,265-292. A. Arnald¡, «Neptunus nellamonetaziene imperiale romana», en L ‘Afrz’que, la Gaule, la Religion á lépoque romaine, Mélanges M. Le Glay, 111, Bruxelles 1994, 583-597. E. Simon, O. Bauchhenss, «Neptunus», LIMC, VII, 1994. 483-500. ¡4. Romana Religio / Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 291

Petersmann. «Neptuns ursprúngliehe Reile im rómisehen Pantheen. Hin etymolegisch- religiongeschichlicher Erklárungsversuch», ±4,45, 1995, 253-264. A. Klbekner, Poseidon und Neptun. Zar Rezeption griecItiscIter Gónerbilder in der rámiscIten Kunst, 1997.

NEREIDAS (Nflpá~Ec): A. Maiuri, «Coppa argentea figurata a sbalze da Pompel», SoltArte, 7, 1927-1928, 433-445. N. Icard-Gianolio, A.V. Szabados, «Nereides» (en el arte remane), LIMC, VI, 1992, 785-824, passinz. J.M. Barringer, Divino Fiscos-ls. Nereida itt ArcItaic and Classical (Jreek Art. Ann. Arbor, Michigan, 1995.

NERÓN (Religión 1 Política religiosa de): O. Fusar-Imperatore, Saggio di annalzsi cntzca della bibliografia neroniana

delia Via Sacra: dagli appunti di OBení ad unaipotesi su Nerone”, DialogIti, 8.1, 1990, 53- 72. 1’. Brind’amour, «~Lheroscope de lavenement de Neron”, Cahier desEludes Anciennes 25,1991.145-151.0. Efrpo, «Le tradizioni giudaichesu Neronee la prefezia circa il regnum l-liereselymerum», CISA, 19, 1993, 245-259. 1’. Wilrian,s, «Polar bears and Nerenian propaganda». LCM 19, 1994, 2-5. -OoNfIJS AUREA NERONIS ~EMPERAOORES -PERSECUCIONES.

NERTOMAROS: M. Lejeune, J.L. Palllet, ‘

NEUNA FATA: 5. Weinstock, «Parca Manta und Neuna Fata», Fesíchrtft Rumpf, 1952, 151-160.

NICÓMACO FLAVIANO: W, Hartke, «Zwei chrenolegische Fragen sim Nicomachus Flavianus», KIlo, 31, 1938, 430-436. D. Sterling, “‘Flie Albenian calendar of sacrifices: te Chronology of Nikemaches’secend Term», Historia, 9. 1960, 270-293. JI. O’Donnell, «Re Caeer of Virius Nicemachus Flavianus», Phoenix, 32, 1978, 129-143.

NIGIDIO FIGULO (Religión de/en): L. Legrand, Nigidius Figulus, pizilosopizo néo- pytItagoricienorpItique,Paris 1931. Rl. Getty, «Re Astrology of P. Nigidius Figulus (Lucan 1, 649-65)», CQ 35, 1941. 17-22. A. della Casa, Nigidio Figulo, Roma 1962. LA. Jelnicky, «Social and pelitical aspects in Use bronteseopie calendar of P.Nigidius Figulus”, VDI, 116. 1971, 107-116. A. Traglia, «Nigidio Figulo. Un grande erudito latino diinenticate», CES, 16, 1977. IT Liuzzi Nigidio Figulo, astrologo e mago. Tostimonianzo oframmonti, Lecce 1983. (3. AmpoLo, «Lette socialí in Italia ceutrale. Un documento controverso: u calendario brentoscepico attribuito a Nigidie Figulo>’, Opus. 9-10, 1990-1991, 185-197. A. Luid, «lineare e la profezia di Nigidie Figulo”, (3/SA, 19,1993, 239-244.

NILO 1/lumen Nilus, NeIXú,c): ¡4. Hermann. «Ver Nil und die Christen”, JbAC, 1959, 30-69. D. Wortn>ann, <=Kesmegenieund NiIflut>’, si, 166, 1966, 65-66. 0. Bonneno, La crue du Nil, divinité égyptienne d travors 1000 ans dAsistoire, 1964. NC. Clay, «Nilus aud thc feur Season”. NC 1970, 71-87. MO. Jentel, «Un tissu copte inédis représentant le dieu Nil”, ArcizéologieauLovant. RecueilR. Saida, 1982, 443-450. L. Kakosi, “TheNile, Euthenia and UseNymphs», JEA,68, 1982, 290-298. E. Sinion, «Aigypsos Neilos. Archaisehe Darsteilingen des Nil», Wissenscizaft umi E.xistonz (Wiirzb.Jb., ns. 1), 1985, 95-lOS. MO. Jentel, “La répresentatien du Nil sur les peintures es les mosalques et leur conteste architectural», Ecizos du Mondo Classiquo, 31, 1987, 209-216. M. G~rg. «Neilos und Domitian. Em Beitrag zur spátantiken Nilgott-Ikonegraphie’, Religion unó Erizo Agyptens. . .zu Eizren A. Róhling, Wiesbaden, 1988, 65-82. 13. Bonnean, «Le cyele du Nil: aspecís adnainistratifs á l’époque gréce-remaine», 55FF, 120, 1991. M. Kertsch, «Oregor von Nazianz und Johannes Chrysestomus bei Nilus dem Asketen», GB, 18, 1992, 149-153. MO. ,Jentel, «Neilos”, LIMC, VI, 1992, 720-726. D. Bonneau, «La divinité du Nil sons le principal en Egypte”, ANRW 11.18.5, 1995, 3195-3215. R. Cribiore. «A l-lymn te the Nile’>, ZPE, 106, 1995, 97-106. P.G.P. Meyboouj. Pie Nilo mosaic of Palestrina, Early Evidonce of Egyptian Religion in I/aly. Leiden 1995. —iiios. Romana Reilgio / Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico 293

NINFAS: J.H. Waszing, «Camena», C&M 17, 1956, 139-149. M. Guarducci, “Apello e le 4) 17, 1962, 69-74. 0. Beeatti. «Ninfa e divinitñ Ninfe». Rerid. Accad. Naz. Lincei (ser.8 marine», StudiMiscelanei 18, 1971, 68ss. J.M. Paliler. «“Raptes a diis hemines dici (Tite- Live, XXXIX, 13): les Baechanales et la pessessien par les nymphes», Mélanges i. Heurgon, ti, Roma 1976, 1976, 731-42. J.P. Darinon, Nympharunz domus. Les pavemenisde la maison des Nympizes a Néapolis ’. Radovi(Zas/a r), 33(20), 1993-1994, 109-120. E’. Maniscalco, «Un ninfee severiano dalle acque del porte di Baia’>, Os/raka, 4,1995, 257-271.

NINFEOS: A. Sartre, «Le nymphée et les adductions d’eau A Soada-Dienysias de Syrie au Ile siécle ap. J.C.», Kt6na, 17, 1992. 133-151. DIC. Bruhart, «The African Demestie Nymphaeum», AJA, 99, 1995, 352-353.

NIÑOS: W.W. Fowler, «‘Flie religieus meaning of Use Toga Praetexta of reman elijldren», Roman Essays and !n/erpretatiott, Oxford 1925, 42-52. ‘F. Hopfner, “Die ICindermedien in den griecfflseh-~gyptisehen Zauberpapyri», Seminarium Kondakoviattum (dediées NP. Kondakov), Praga, 1926, 65-74. 0. Engels, «The problem of female infanticide in te Graeco-Roman world», CPit 75, 1980, 112-120. GP. Warden, «Bullae, reman customn and Italie tradition”, Op.Rom., 14, 1983, 69ss. J.M. Pailler. L’izéri/age d’Hannibal. Méres etfils á Romo aprislo nzort desp?res, Coil. de Pallas. Actualité de l’Antiquité, Toleuse. 1985. iP. Neravdau. «La loi, la camine el le chagrin. Réflexions sur la mart des enfants”, en La man, les morís, Caen, 1987, 195-208. E. Oldenziel, «The Historiegraphy of Infanticide in Antiquity. A literatura», Sexual Assymetry, Amsterdam, 1987, 87-108. M. Golden, «Vid Use Ancient care when their Childern died?», G&R, 135, 1988, 152-163. ‘Fh. Wideínann, Adults ansi Childern in tIte Roman Empire, London Reutledge, 1989. Varios, Enfants 0/ onfances daris les myíologies. Actas du celeque. Nanterre 1992. F. Baratte. «Deux portraits d’enfants isiaques’>, RA. 1993, 101-110. W.V. Harris, «ChId-expenses inthe Reman Empire», JRS 84, 1994, 1-22. iB. Rives, «Tertulian en Child Sacritice», MR, 51, 1994, 54-63. lB. Rives, «Human sacrifices among pagans and Christians», JRS, 85. 1995, 65-85.

NOCHE (Nox, nix, nixus, Nó~): 1-1. Petersmann, «Lucina Ni.rtzsque pares. Die Geburtsgettheiten in Ovids Met. IX 294. Variationen ames mythologischen Motivs», RItM,

133, 1990, 157-175. ¡4. Papastavrou, «Nyx», LIMC. VI, 1992, 939-941. -HÉC.ATE.

NONAE CAPROTINAE: ti. Pestalozza, «Juno Capretina», SMSR 9, 1933, 38-71. V. BasanotT, «Nenae Cnprotinae». Latonzus, 8, 1949, 209-216. W. Buhíer, «Dha doppelte Erzáhlung des Aitiens dar Nenne Caprotinae bei Plutareh», Maia 14, 1962, 271-282. M. Lejeune, «Capretina”, REL 45, 1967, 194-202. P. Drossart, «La théatre aux Nenes 294 8. MONTERO - S. PEREA

Capretuies (A propos de Vanen, Do Lingua Latina 6, 18)», RPiz 48, 1974, 54-64. P. Drossart, «Nense Caprotinne: la fausse capture des Aurores”, RHR 185, 1974, 129-139.

NONALIA: S. Weinstock. «Nenalia sacra”, RE, 17, 1937, 861-2.

NONNO DE PANÓPOLIS (Religión de/en): P. Chauvin, «Nennos de Pannopolis entre paganisma et cliristianisme», BAC» 45, 1986, 387-396. E’. Vian, «Les cultas paiens dans les Dionisiaques da Nennos: dude de vecabulaire», REA, 90, 1988, 3-4, 399-410. T. Duc, «La question de la cehérence dans les Dior,ysiaques de Nonnes dc Panopolis», RPII., 64. 1990, 181-191. R.F. Newbold, «Soma Problerus of Creativity in Nonnus’s Dionysiaca», Cl. Ant., 12, 1993, 89-110. F. Vian, «Théegamies et sotériolegie dans les Dionysiaquos de Nonnos», JS, 1994, 198-233. 1. Rutherford. «Apoilos Other Gente: Proclus on Nonos and 1-lis Sonree”, CPIt., 90, 1995. 354-361.

NOVENSIDES: E. Vetter. ‘

NUMA: E. Cochhia, “Sahara Numne Carmen», RIal 1.2, 1917, 1-19; 11,1, 1919, 1-16. A. Delatte, «Les doctrines pythagoriciennes des livres de Nimia”, Acad.RoyalBelg.Bull.Lott. 22, 1936, 19-40. A. Delatte, «La philosephie des livres de Numa», Buíl. Acad. royale do Bolgiquo, 1936, 28-40. E. Ribezzo, «Nuria Pompihio e la riforma etrusca della religione primitiva di Roma», Rond.Lincei, 7, 11-22, 1950, 543-573. G. Piccaluga, «Numa e u vine», SMSR, 35, 1964, 99-103.K.R. Prowse, «Nema and the Pythagoreans: a Curious lncident’,, C&R, 11, 1964, 36-42. L. Cracco Ruggini. «Simboli di baltaglia ideologica nel tardo ellenisnio (Roma. Atene, Cestantinopoil; Numa, Empedocle, Criste)», Studi storici O. Ber/olini, 1, Pisa. 1972, 177-300. E’. delia Corte, «Nemee le streghe». Maia 16, 1974, 3-20. M. Durante, «Lettura del Sahara Numae Carmen”’, MCr 10-12, 1975-1977, 191-203. R. Zoepifel. «1-ladrian afid Nema”, CItiron, 8. 1978, 391-427. E. Lienard, «Les calendriers dc Numa», Grec et lotin en 1980, Bruxelles, 1980, 75-87. A. Grilhi, «Numa, Pitagora e la politica antiscipionica», Roligione o politica nel mondo antico, Milano, 1980, 186-197. E. Gablia, «The Cellegia of Numa: problems of Methodand Pelitical Ideas”, JRS 74. 1984, 81- 86. 1. Martlnez-Plnna, <‘La reforma de Nema y la formaciónde Roma», Corión 3,1985, 97- 124. K. Rosen, «Ole falsehen Numabúchar. Pelitik, Religion und Literatur in Rom 181 v.Chr>’. Chiron, 15, 1985, 65-90. M. York, Tizo ronzanfes/ival calendarofNuma Ponzpiliu.s, New York 1986. 1’. Panitschek, «Numa Pompihius als Sehúler des Pythagoras>’, 80, 17, 1990, 49-65. V. fluchheit, «Plutacb, Ciceround Livius libar die I-fumanisierung Roms durch Kónig Nema», Symb. Osí., 66, 1991, 71-96. A. Storchi Marino, «(3. Marcio Censorino, la Ietta politica interne al pentificato e la formazione della tradizione liviana su Numa», Aion (arch.), 14, 1992, 105-147. V. Buchhe¡t, «Numa-Pythagoras in dar DeutongOvids”, Hermos, 121, 1993, 77-99. A. Derenietz, «Linvantion étymologique dans le mythe de Nema», Eupizrosyne 25, 1997, 251-259.

NUMEN: A. Grenier, «Numen. Observations sur l’un des élements prirnordiaux dala religien remaine”, La/onzas, 6, 1947. 297-316. 1-li. Rose, «Numen und mana», ADiR. 44, 1951. 109- 120. W. Poetseher. «Numen», Cynzna.sium, 66, 1959, 353-374. Hl. Rose, «La religión mitológica romana, cap. 1: Numen», en liO. James (dir.), Hiaoria de las Religiones, Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 295

Barcelona 1963, vol. 1, 463-493. D. Fishwick, «Genius and Numen”, HTItR 62, 1964, 356- 367. D. Fascino, «Numen. Refléxiens sur sa natura at sen róla», RCCM, 13, 1971, 3-20. JA. North, «Praasens Divus”, JRS, 65, 1975, 171-7. K.D. Fabian, “Ex nuinine dea? tilberlegungen zum numinosen Ursprung dar rómisclian Góttin luno», Festscitr. C. Radke. 1986, 102-115, 0. Fishwick. «Sanctissimum numen: Emperor or God?”, ZPE, 89, 1991, 196- 200. i.C. Mann, «Numittibu.sAug.», Britannia, 22, 1991, 173-177.0. Fishwick, «La numen impérial en Afrique romaine», en Histoire et arcitéologie de 1‘Afrique du Nord, Y Colloque mt., Paris 1992, 83-94. HG. Parker. «Remaní numen soli: Faunus in Ovids Fasti», TAPIr. <4, 123, 1993, 199-217. Ci. Simpson, “‘Real Geds”, Britannia, 24, 1993, 264-265. M. Clauss. «Deuspraesens. Der rómischar Kaiser als Gett», Klio, 78, 1996, 400-433. 5. Perea, «Numen, deus praesena. (Reflexiones elementales sobre el concepto de dios en la religión romana)», Bol.SECR 8, 1998, 23-29.

NUMEN AUGUSTI: DM. Pippidi, «Le numen Augusti. Observatiens sur une forme occideníale do culta impériale», BEL, 9, 1931, 83, 112. L.R. Taylor, «‘Fiberius’Ovatie and the Numen Augusti», AJPAs 58, 1937, 185-193. W. Pótscher, <‘Numen und Numen Augusti”, ANRW 11.16.1, 1978, 355-392. 1. Cels-Saint Hilaire. «Numen Augusti et Diana de l’Aventin. Le témeignage de l’ara narbonensis”, Los grandesfigures religiouses, Paris 1986, 455-502. D. Fishwick, ‘

NUMENIO DE APAMEA: Mi. Edwards, «Atticizing Meses? Numenius, the PaUsers and the Jews”, Vog.Cizrist., 44. 1990. 64-75.

NÚMEROS: E. Tavenner, «Three as a Magie Number in Reman Ritual», FAPAsA, 47, 1916, 117-143.

NUMISMÁTICA: (3.0. Belloni, «Casi di identitA, analegie a divergenze tra la testimonian menetale romana imperiale aquella di altre fenta sulla raligiene e sui culti», ANRWII.16.3, 1986, 1844-1876.

NUNDINAE: V.L. Johnson, «The superstitiens abeut thenundinae», AJpAs 80. 1959, 133-149.

ORNUNTIATIO: E.>. Weinrib, «Obnuntiatie: twe problams”, Zeitschr(fides-Savigny Stiftung mrRocAsIsgosciticitie (RomanistischoAbteilung), 87, 1970, 395-425. ‘FN. Mitehelí, «Re leges Clodiae aud ebnuntiatio», Class. Quart., 36, 1986, 172-6.

OCRIMIRA: E. Prosper, «Daralthispanishe Góttername Ocrinzirae»,SN, 29-30, 1994-1995, 2-12.

OCTAVIA: AH. Raubitscheck, «Oktavias deification at Athens», TAPAsA 77, 1946, 146-150. M.E.H. Walhank, «Pat¡sanias, Octavia aud Temple E at Corinth», Ann. Ss-it. SUr. A/As ens, 84, 1989, 361-94. 296 5. MONTERO -5. PEREA

OFRENDA ¡4 Usenet, «Milch und Hñnib», RhM 5’?, 1902, 177ss, 0. Segarra. «La altendad ritualizada de la efrenda», Habis 28, 1977, 275-298. J.P. Motel, «Le sanetuaire de Fondo Rueazo A Teano (Campanie)et ses ex-vote», CRAí. 1991, 9-33. AL. Prosdocimi, «Mola sal.sa. Le giovani spighe in flore”, Arch.Class., 43, 1991, 1297-1315. A. Cutroni Tusa, «La moneta in temba. La Sicilia”, PP, 282-285, 1995, 190-216. L. Giardino, «La meneta in temba, La necrepoli maridienale di Herakleia di Lucania (11-1 secolo a.C.)», PP. 282-285, 1995, 264-268. M. Patrice, «Les aniniaux dans les offrandes funéraires de sept 95, 145-162. 0. Segarra, «Pialas nécropeles de la périede remaine», Caesarodunum iz.s.,19 y la simulación en la ofrenda privada romana», en Espacio. Tiempo y Forma 8, 1995, 127- 158. -*XVOTO.

OGULNII (Religión de los): E’. D’Ippolito, «Oh Ogulnii e il serpente di Esculapio», Ricorcizo sulla organizzazione gontilizia romana, Napoli 1988, 157-165. K.i. H¿ilkeska¡np, ‘

OJO: W. Deonna, Le simbolismo de loeII, Paris 1965. —*MAL DE 010,

OLIMPIODORO: EA. Thoxnpson, «Olympiedems of Thebes», CQ. 38, 1944, 43 ss.

OMEN: ES. Mac Cartney. «The Omen of the buried Horse’l-Iead in Vergil’s Aencid», Class.Journal, 1927, 675ss. B. Krauss, An intorpre/ation on Omens, Por/onts, etc, itt Livy, Taci/usandSuetonius. Pensylvania, Diss. 1931. E. Riess, «Omen», RE 18.1, 1939, cols. 350- 378. J. Uayet, «L’omen dii chaval á Carthage: Túnéa, Virgile at le monnayage puniqee», RE!. 1941, 166-190. J. Bayet, «Le ¿trange omen de Sentinum et le celtisme en Italia”, Hommagos á A. Grenl2ier, Bruxelles 1962, 244-256. B. Mouchova, «Omina mortis in dar Historia Augusía»,BHAC¡968-1969, Benn, 1970, 11-150. Y. deKisch, ‘, Phoenix 50, 1996, 41-55. J. Clark Reeder. «‘Ube Statue of Augustus from Prima Perta, Use Underground Cemplex, ami Use Omen of Use Gallina Alba», AJPAs., 118, 1997, 89-1 18. -PRODIGIO -StJEÑOS.

tIMEN IMPERIl~ A. Barzanó, «II topos dellomen imperii nella síeriografia di etA imperiale”. CISA, 19. 1993, 261-273,

ONFALIA: ¡4. Le Bonulee, «Retenía eL Onphale daus les Pastes dOvide’,, Hommages ó A. Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 297

Grenier, It Bruxeilas, 1962, 974-980.

ONOMÁSTICA DIVINA: ¡4. Rix, «Rapporti onomastici fra u pantheon etrusco e quelle romane», Gli Etrusciti e Roma, Roma 1981. —TEONIMIA. 0ps el Consta, Groningan, Diss. 1956. P. Pouthier, Ops et OPS: P. Stehouwer, Ñudo sur la conception divino del ‘abundantia dans la religion romainejusqu ‘ala nzort dAugusto, Paris 1981. —ABUNDANTIA.

ORACIÓN: -*PLEOARIA.

ORÁCULOS L Hopf, TItierorakel uná Orakeltitiere itt alter unil neuer Zeil, Stttutgart 1888. AV. Nock. «Oradas th¿elogiques», BEl, 30, 1928, ¡3-14. ¡-1. Windisch, Dio Orakel des Hystaspes, Amsterdam, 1929. 0. Bj¡irck, «l-iaidnische und christlicha Orakel mit fertigen Antwerten”, Symh.Osl. 19, 1939, 86-98. M. Guardueci, «Un antichiasime responso delloracolo di Cuma”, Bulí. Comm. Arciteol. Comun. di Roma, 72. 1946-1948. 129-141. 5. Eitrem. «Orakal und Mysterien am Ausgang dar Antike», Alba Vigiliae 5. 1947. L. Fernández Fuster, «La fórmula ex visu en la epigrafíahispánica, AEspA 23, 1950-1951,279- 291. M. Guarducci, «Atena eracelara», PP, 6,1951,338-355. N. Mangeot, «De antiquitatis oraculis”, Palestra, 151, 1955, 136-138.’F. Voshimura, “ltalischaOrakel. Livuus V, 33,4-35, 3», Mélanges C.Couríois el WMarcais, N.Clio 7-9, 1955-1957, 397-432. P. Amandry, “Oracles, litterature et pelitique», SEA 61, 1959, 400-413. W. Gundel, Síeruglaube, StorttroligionundSterorakel,Heidelberg, 1959. L. Robert, «Recharchesépigraphiques”, 5ev. Et. Anc., 62, 1960, 276-361. J.C. Montegu, Orados itt Asia Minor andes- tizo Pimpis-e, Cambridge. Diss.l-Iarvard IJniv.,1965. W. Bascom, Ifa Divination: Communication be/ween Casis ansi Men iii Wesí Africa, Lendem 1969. L. Roben, «Un oracle gravé A Oenoanda», GRAl, 1971, 597-619. A. Barzano, «11 santuario de Pafo e i Flavi», Santuario polifica nel momio antico, Milano 1983. A. Peretti, «Una storia dei fantasmi oracolanti», S/udi Clossici o Oriontali, 33, 1983, 39-81. L. Koenen, ‘’, ZPES4, 1984, 9-13. i. Barton, Orados of God. Perception of Ancient Ps-opitecy in Israelafior/ize Exile, London 1986. D. Bríquel, «Le prephetisma en Etruria eu les dangers de la patota inspiréa», en N. Fick (ed.), Puissance de la parole, Dijen 1986, 33-54. D. Briquel, «Les voix oraculaires», en Los Sois Sacrés, NapIas 1986, 77-92. U, Rie,nann, «Zun Ponumstampal und aiim untaren l-leiligtusn dar Fortuna Primigenia su Preneste», RM, 93, 1986, 357ss. P. Veyne, «Une avohution du paganisma gréce-remain: injustice el pieté das dieux, leurs erdres ou eraeles”, Latomus, 45. 2,1986,259-283. i. Nolle, «Siidkleinasiatische Leseralcel in dar rómisclien Kaisarzeit”, Antike Wolt 18, 3, 1987, 1987. ‘U. Ritti, «Oraeeli alfabetiel a Hierapolis di Frigia», MRC 14, 1989, 243-286. D. liriquel, «Le paradexe étrusque: una parole inspirde saus eradas prophétiques», Kernos 3, 1990, 67-75. P. Bonnechére. «Les eradas de Béetie». Kernos, 3, 1990, 53-65. L. Brisson, «L’oracla dApollon das la Vie de Plotin par Perphyre», Kernos, 3, 1990, 77-88. J. Champean, “Serts et divination inspirée. Peur una préhistoire des oradas italiques», MEFRA, 102, 1990, 801- 828. 1. Champean, «Las eradas de lítalie antiqua: hallénismeat italicité», Kes-nos, 3,1990, 103-111. HG. Dietrich, «Oradas azul Divina laspiratien», Kernos 3, 1990, 157-174. Y. 298 8. MONTERO -8. PEREA

Hajjar. «Divinités oraculairas atritas divinatoires en Syria el en Pliéniele A 1époque greco- remaine”, ANRW 11.18.4, 1990, 2236-2320. M. Plérart. «Un oracle d’Apellon A Argos», Kernos, 3, 1990, 319-333. P. Graf, «An Oracle againsí pestilence Ítem a Western Anatolian town”,ZPE, 92, 1992,267-279. (3. Barrigón Fuentes. A. Ruiz Pérez, «Observaciones sobre algunos oráculos de Plutarco ¿~PW 41 y 52)”, en Estudios sobrePlutarco: las ideas religiosas, Madrid, 1994, 189-198. E, Suárez de la Torre, «Sibyllas, rnantique inspirde el collecticas eraculaires», Kornos7, 1994, 179-205. G. Fatouros, “Eipatetoibasilei”, Hermes, 124, 1996, 367-374. 0. Messeri Savorelli, R. Piataudi, «Ouc demande oracolari in greco», ZPE, lii, 1996, 183-187. D. Boteva, «St. Athanase D’Etropolé, Sabazios el l’oraelc de Dionysos», DHA, 23, 1, 1997, 287-298. -1)ELFO\ —~TROI’ONlO.

ORÁCULOS CALDEOS: FI. Lewy, (haldean Orados ansi TIteu¡~,’y: Mvsticism, Magie ansi Platonism in tite ¡ator Ronzan Enipire, Le Galia 1956. U. Gallavotíl. «Un épigrafa teosoflea ad Enoanda nel quadro della Teurgia caldaica”, PItilologus 121. 1977, 95-105. E. Des Places, «Lcs Oradas chaldaíqués», AARWII.17.4, 1984, 2299-2335.

ORÁCULO DE APIS: p. Cern-celia, «Loracla dApis ci l’oracle dii jardin de Milaw’, RHR 139, 1951, 216-231.

ORACULOS DE APOLO: K. Buresch, Klaros, Lin/ersucizungen zuin Orakelwessen des spñterenAl/ertunzs, Leipzig 1889. L. Savagnaní, «Apellon Pythios”, Ausonia 2, 1907, 16-66. P. Battifol, «Oradas de Appollen dc Claros”, BSNAF 1915, 149-150. Ch. Picard, EpItéso el Claros. Recites-ches sur los santilaires et los calles de llonia da Nos-si, Paris 1922. Taramelli, «Iscriziona romana dallantica Nora ricerdante loracolo di Apollo Clarie», Not.Scavi.A nl. 1928, 254-255. AD. Nock, «Clarian Apello”, GR. 43, 1929, 126. A. Mozniglíano, «Manto e loracolo di Apello Clario”, RFIC ns. XII, fasc,3, 1934, 313-321. A. Rehm, «Kaiser Dioelctianuud das l-Ieiligtum von Didyma”, Pizilologus, 93, 1938.74-84.1. Bayet, “La mort de la Pythie: Lucain, Plutarque ella elironologie delphique”. Mélanges Felix Gral. 1, Paris 1946, 53-76. P, Aniandry, La mantique apollinienneáDelpizes, Paris 1950. Ch. Picard, «Sur danciennes ci nuveaux eradas tbéologiques de Claras», Aegypius, 32, 1952, 3-9. Ch. Picard, «Apellen el son cíergé pouvaient-ils élre pelyglottes? (CarianApello)”. RAs-ch., 1952, 8489. 5. Lyonnat, “Lépitre ana Golossicns (Col. 2, 18) el les mnyslerés dApollon Clarien», Biblica, 43, 1962, 417-435. H. lloinmel, «Das Apellenerakel in Didy¡na. Pliega altor Musik ha spátantiken Gouesdienst», Fes¡.Frieds-i ch Smend, Berlin, 1963,7-18. L. Robert, “TreN orados dc la Thcosophic ci un prophéte dApollon”, GKIL 1968, 568-599. R. Thouvenot, “Un oracle dc lApollon da Claros A Velubilis”, Rul/Arciz. ‘naracaine, 8, 1968-1972, 221-227. L. Robert, «Un oracle gravé á Oinoanda><, GR.AJ. 1971, 592-619. M. C,uarducci, “Chi e Dio? Loracole di Apello IClarios e unepigrafe di Enoanda’,ÁANL. 27, 1973. 335-347. E Birley, ‘

Asia Minos-, London 1985. .1. Champeaux, «Oradas institutionneis et formes populaires de Ja divinatien romaine», La divination ¿Jons le monde élru.sque-italique, JI, Caesarodunum, 54, 1986, 90-113. MW. Parke, «‘Fha temple of Apelleatflidyma: Use buulding andits funetien”, JHS, 106, 1986, 121-131. 8. Pricoco, «Un eracolo di Apelle su Dio», RSLR, 23, 1987, 3-36. J. Fonterose, Didyma. Apatías Oracle, cutí ami Companions, Berkeley 1988. 5. Pricoco, «Par una steria delloracelo nella tarda Antichitá. Apello Clario a Didimao in Lattanzie», Sogni, visioni e prefezie noll’antico cristianesimo. Augustinianum, 29, 1989, 199. J. Rodríguez Sosnolinos, «Relaciones entra santuarios oraculares en época imperial”, Actas VII CongespEstudios Clásicos, III, Madrid, 1989, 287-293. (3. Letta, «La dedicha Dis deabus sacundum intarpretationem eraculi Clan Apellinis e la Censtitutio Antoniniana”, SGO 39, 1990, 265-281. J. Rodríguez Somolinos, Los oráculos de Claros y Didyma. Edición y comentario, Madrid, Tesis doctoral UCM, 1990. i. de la Geniére, «Claros 1992, Bilan previseire des fouilles,dans le sanctuaira dApollon», REA 95, 1993, 383-397.

ORÁCLILO DE FORTUNA EN PRAENESTE: F. Lcd, «Oracoli alfabetici. Praeneste e Cuma>’, Aparchai (Studi Arias), III, 1982, 6OSss. D. Briquel, «A propós d’un oracle de Prénaste», La divina/ion datas le mondo éírusque-iíaliquo.I1. Caesarodunam 56, 1986, 1 14ss.

ORÁCULOS HIERAPOLITANOS: M. Gigante, «Par la critica asagetica degli eracoli di l-lierapeli>’, PP 151, 1973. 275-276.

ORÁCULOS DE MEMNÓN: O, Bowersock, «‘FhaMirada of Memnen”, BASOP 21, 1984, 26-30. A. Theodorides, «Pélegrinage an Celosse de Memnen», GE 64, 1984, 267-282

ORÁCULOS DE SERAPIS: R. van den Broek, «‘Fha Serapis Oracle in Macrebias, SaIl, 20,16-17», Homm, M.J.Verniaseren, Leiden, 1978, 123ss. ‘F. Bernaud, «Apropes da lautal dédié á Zeus Soleil, grand Sarapis, par larchitacte alexandrin Apellónios, fils d’Ammónies. att Mons Claudianus», ZPE, 91, 1992, 221-225.

ORÁCULOS DE ZEUS: M. Guarducci, ‘dI cana di Zeus”, SMSR, 16. 1940, 1-8. MW. Parke. Tito Orados of Zeus: Dos/ono, Olympia, Ammon, Oxford, 1967. (3. Rachet, «Le sanctuairedafledone, origina atmoyens da divination», RAGB, 4,1,1962. DM. Nicol, «The Oracle of Dedena», G&R, 5,1958,128-143. M. Delcor, «‘Fha Sellei of the Oracle of Dedena and tha oracular Priest of Use Semitie Religions”, Roligion disrael el Procite-Oriení ancion, Leidan, 1976, 116-123. -‘oRÁcuLos IIfl3RAI>OLfl’ANOS -*PIIYTARUO.

ORÁCULOS EN EGIPTO: AH. Morsey, 5/udios on priest ansi orados itt Greco-Rornan Egvpt, London, Diss. 1986.

ORÁCULOS GRIEGOS: ¡4. Gregoire, «Les piarres qui crient. II: Las crétians el loracla de Didymes>’, Byzantion, 14, 1939, 318-321. Th. de Schefl’er, Mys/eres el os-acíesAselléniquos, Paris 1943. H.W. Parke, D.E.W. Wormeu, Ristoryoft/zeDelphic Orne/e, Oxford 1956. Th. Wiegand, Didyma. Berlin, 1958, 2 veIs. R. Flaceliére. Greek Orados, London 1961. R. Flaceliére, Os-aculos y adivinos griegos, Buenos Airas 1965. y. Berve, Templos y oráculos 300 5. MONTERO -3. PEREA

griegos. México 1966. 1-1W. Parke, CreeAs Os-vacíos, London 1967. R. Gunther, Das Orakel von Didyma itt Asellenislisches- Zeil, ‘Fffbingen 1971. AS. Hall, «‘Ube Klarian oracle at Qaneanda», ZPE, 32, 1978, 263-ST. Gregory. «Julian and tlic Last Oracle al Delphi», CRDS 24,1983,355-366.1. Fontearose, Didyrna:Apolla’s Oracle. Cuí/ansi Companions. Berkeley 1988. 3. Ledo¡¡, «‘Fha Oíd Graek Oradas ni Decline», AIVRW]].18.2, 1989, 1599-1649. 1. ?oucet, «Vanen, Denys d’l-lalicarnase, Macrobe et Lactance, L’Oraele randa á Dodena ana pélasges’., Pallas, 39, 1993, 41-69. -~flELPOs.

ORÁCULOS SEMITAS: J.M. Blázquez, «El Harakleion gaditano, un templo semita en Occidente», en Imagen yMito, Madrid 1972, 17-28. A. García y Bellido,

ORÁCULOS SIBILINOS: i. Gefl’cken, Komposition uní! En/stohungszeit der Oracula Sibyllina, Leipzig 1902. 8. Thompson, ‘<‘Ube patristie use of the sibyuine oradas”, Tizo Roview of Religion, 16, 1952, 115-136. A. Momigilano, «La portata storica dei vatieii sul settirno re nel tarze libro degli Oraceli Sibillini», Forma Fuíuri. Studi itt onore del Cardinalo Michelo Pollogrino, Termo 1975, 1079-1084 (~Sesto Gontributo, 551-559). Rl. Cíark, «Vergil, Aeneid 6, 4Oss and Iba Cumaaan Sibyl’s Coya>’, Latomus, 36, 1977, 482ss. E. Suárez de la ‘Forre, “Oráculos Sibilinos». Introducción, tradueción y notas de en A. Diez Macho (ed.), Apócrifos del Antiguo Tos/amento III, Madrid, 1982. 0. Amiotti, «Cli oracoli sibillini ed II motivo del re dAsia nalia Ion centre Roma», Milano (CISA 8), 1982, 18-26. L. Bregila Pulci Doria, Oracoli Sibil/ini Ira rituali e propaganda, NapIas 1983. Ji. Collas, «‘Ube devalopment of te Sibyilina traditien», ANRW, 11.29,1 1987, 421-459. A. Momigliano, “Sibyhine Oradas”, Tite Encyctopodia of Religion, vol. 13, New York 1987, 305-307 (=Ouavo Contributo, 349-354). ¡1W. Parke. Sibyls ansi Sibylline Prophecy itt Classical Antiquity. London-New York 1988. .1. Ferguson, “Divinatien ané Oradas», en M. Grant and R. Kitzinger (edsj, Civilizalion of lito Anciern Meditos-ranean. Os-oece ant! Sorne. Vol. II, New York 1988,95t-958.D. Potter, «Sibyls intha Greek and Romanwerld<’, iRA 3,1990,471- 483. 5. Swain, «Macrianus as tite Well-1-lernad Stag intha Thirteeuth Sibyllina Oracle», GRBS 33, t992, 377-379. 1.1. Caerols, «Sibilas y oráculos sibilinos ea Plutarco”, en Estudios sobre Plutarco: ideas religiosas, Madrid 1994, 179-188. J.i. Collias, Soers, Sibyls ant! Sages itt Hollonistic-Rornan iudaism, Laidan-New York 1997. 5. Perea, «Les Oráculos Sibilinos y el cristianismo primitivo’>, Aldobarán 6, septiembre-octubre 1997, 9-11. -»LIBROS SIBilINOS -SIBILAS.

ORCO: 1. Heurgon, «Le lamine da Fastas sur Orcas (p. 222 L>”, Latomus 23, 1956, 168- 173. H. Wagenvoort, «Orcas’>, SMSR 14, 1938, 33-64 Studies itt Sornan Litera/uro, Culture aní! Roligion, 1956, 102-131. E. Giudice, “Orcus», LJMC. VII, 1994, 61-63.

ORESTES: T. Ifóíscher, «Augustas md Orestes», E/.Trav. 15, 1991, 164-168.

ORFEO(’Opipet¡c)/ ORFISMO: y. Macch¡oro.Zagreus. StudisulOrfismo, 1920. E. Elsíer, «Orphisch-Dionysische Mysteriengedanke’>. Vortr.Bib.Warburg, II, Leipzig 1925. A. Boulauger. Orphée, Paris 1925. C.C. Van Essen, Did OrpItie Influence on E/rascan Tomiz Painting Erist, Paris 1927. y. Marchioro, From Orpheus lo Paul. A Asislory’ of OrJism, Romana Religio ¡ Religio romanon¿m Diccionario Bibliográfico 3(1)1

London 1930. E. Cumont, «Mithra et l’Orphisme’>, RHR 1934, 53-72. W.K.C. Guthrie, Orpiteus ansi Oreek religion, London 1935. (3. Mbizzati, «La lanx di Parabiago e i tasti erfici’>, Atitenaeum, 15, 1937, 186-205. A. Boulanger, «Lerphisma A Roma», RE!. 15, 1937, 126-128. M.J. Lagrange, Introduction a í étude du Nouveau Testamení, IV. Cs-itique itistorique, L Les myst=res:L’Orpitisme, Paris 1937. A. Boulanger, «Le sahut dans lOrphisme», Monos-ial Lagrango. Paris 1940, 69-70. W.K.C. Guthrie, Orpiteus ano] ¡he Gs-eek religion. London 1953. R. B¿ihme, Os-pIteas. Des- Sánger uno] siene Zeil, Mtinehan 1970. REA. Panyagua, «Catálogo de representaciones da Orfeo en el arta antiguo», Helmántica, 70, 1970, 83-135; 1972, 393-416. ER. Paniagua, «Catálogode representaciones de Orfeo en el arte antiguo’>, Helmdntica 23, 1972, 83-135 y 393-4161. M. Guardueci, «Laminettaaurea orfiche: alcunipreblemi», Epigraphica 36, 1974, 7-32. DM. Cosi, «Orfismo in Magna Grecia?», Aevum 49, 1975, 394-399 = BíFO 2,1975, 288-293. M. Eliade, «Orfeo, Pitágoras y la nueva escatología», en su Historia de las creencias, II, 1978, 183-210. 0. Fioranio, Lo religioni di salvezza nel momio antico, Termo 1978. M. Wegner, «Orphaus. Urspn¡ng md Nachfelge», Boreas, fi, 1988, 177-225. L. Brisson, «Orphée et l’Orphisma A lépoqua impériala. ‘Femeignages et interprétations philesephiquas de Phutarque A Jamblique», ANRWII.36.4, 1990,2867-2931. M. Pinnoy, «Pltuarqueetlerphisme”,Anc. Scc., 21, 1990, 201-214. L.A. Touchette, <‘A new lnterpratation of Use Orphaus-Raliaf», AA, 90, 1990, 77-90. M.J. Edwards, «Onostie Eros aud Orphie ‘flemas», ZPE, 88, 1991, 25-40, P. Ellinger, «Guarra et sacrifice dans le mystieisme gree: Orphisme et PyUsagerisma’>, Mélanges Leveque, VI, Paris 1992, 73-87. A. Mastrocinque, «Orphaes Bakchilcos’>, ZPE, 97, 1993, 16-24. M. Naldiui, «1 miti di Orfeo a di Erada naliintarpretazione patristica’>, CCC, 14,1993. 331-343. MX. Garezon, «Orphaus’>, LIMC, VII, 1994, 81-105. J. Jesnick, Tizo ¡mago of Orpiteusin Roman Mosaic. Att bxploration of tAso Figure of Os-pAseas itt Graeco-Roman Art ami Culture witit special referente to lis Expressions itt tite Mediurn of Mosaic itt Late Antiquity. 1997. -‘DIONVSO —PrrÁeoRAs.

ORIGENES (Religión delen>: H. Cronzel, Bibliograpitie es-ñique d’Orig?ne, La Haya- Sleenbrugg 1971, con un Supplement hasta 1980. ibid. 1982. .- H. Chadwiek. Origen, Againsí Celsus. Cambridga 1953. P. Nautin, Origéno, Paris 1977. E. Gallagber, Divino Man os- Magician? Celsus ant! Origen on lesas, Chicago NJ 1982. M. Fedou, Citristianisme et religions palennes dans le Coníre Celso dOrigéne, Paris 1988. T, Sardella, «Prognosis a mantike in Origine», Sogni, visioni e profezio noII antico cristanesimo, Augustinianum, 29, 1989, 281. lvi. Crouzel, Origéne et Plotin, Paris 1991. R.M. Grant, «Ptolemaic Astrenomy ja Origen and Hippelytus”. Studi storico-roligiosi in onoro U. Bianchi, Roma 1994. B. Migotti, «Sol hustiliae Chistus así (Origenes>. Eléments de clirisíelegie solana sur des objets paléochrétien dii Nord da la Creatia’>, Diadora. 16-17, 1994-1995, 263-292.

OROSIO (Religión en): F. Paschoud, «La polemica prevvidenzialistica in Oresie’>, La sloriografla occíesiastica nella tarda anticititá, Messina 1980. lShs. U. Pizzani, «Qualehe ossan’aziona sil profelismo auguslee nelJ’interpretazione di Orosie», Sogni, visioni oprofezie noII cristanismo antico, Augu.stinionwn. 29, 1989, 423ss. P. Sinisealco, «La sacré et lexperianee da Ihistoire: Anisnian Marcaline at Paule Orosa”, BAGB48, 1989, 355-366. J.M. Monso Núñez, «Dha Auslegung dar Gasehichte bei Paulus Oresuus: Dia Abíelga dar 302 3. MONTERO -3. PEREA

Welíreiehe, dia Idea dar Roma Actarna und dic Gotee’>, WS, 106, 1993, 197-213. M. Sordi, «La venuta di Pietro a Roma e II ragno di Claudio nella nanazione di <>0510’>, en La Narrativa Cristiana Att/lea, Roma 1995, 625-633.

OSCILLUM: R. Mazzacane, «11 caratrera Indice sacrale dell ‘oscillatio”», Sandalion, 3, 1980, 143-150.

OSIRIS (Otr¿p¿~): M. Stracmans, ‘, Lo Muséon. Rey. dÉ/udes Orientales. (Mélanges L. Di, Lefos-t), 59, 1946, 209-214. J.G, Grifflths, «fliodonis Sicuhus and ita Myth of Osiris’>, Man 48, juullel 1948, 83-84. 3. Moreuz, «Das Warden zu Osiris. Die Darstallungan auf einem Lainantuch dar rómischen Kaiserzeit (Berlin 11651) und verwandten Stiicken», Fors chungenuní! Berich/e, 1, 1957, 52-70 = Religion uno] Cose/tic/tío des al/en Ágypten. Gosarnrnelte Aufsdtzo (E. Blumenthal, 3. Harrmann, ads¿p, 1975, 231-247. E. Panofski, «Canepus Daus. ‘Fha lconograpby of a non- existení God’>, , Os-iensAnriquus 3,1964, 15-25. F. Le Corsa, «Un eratoira pompéica consaeré A Dyonisos-Osiris’~, Rey, Arciz. 1967. 239-254. V. Wessetzky, «Zur Wertung das ágyptischan Totankultes in Pannonien’>, Acta <4ntiqua Atari. Scionc. Hungaricao 15, 1967, 451-456. V. Wessetzky, «Netzeágyptische Funda an dar Donau. Zur Osixisreligion dar Rómerzeit’>, ZAS 96, 1970, 142-145. K. Parlaska, «Osiris md Osirisglauben la dar Kaiseaeit’>, Los sincs-otismos datas les s-eligions gs-ecquo el romaine, Paris 1973, 96ss. J, Lecíant, «Osiris et Gallia», SíudiaAegyptiaca 1,1974,263-285. 1.0. Grifflths, «Osiris and the Meen in lconegraphy», JEJA 62, 1976, 153-159. V. Wessetzky, «libardanIsiriaglaubender Rómerzeiv’, Srudia Aegypdaca 2, 1976, 139-144. .1(3. Grifflths, Tizo Origins ofOsiris ant] izis Culí, 5/udies in tizo His/ory ofRoligions, supplamentos a Numen 40, 1980. E. Thelamon, Patens 0/ Chrétionsau IV siécle, L’apport de l, R.Nos-d, 74, 296, 1992, 179-183.0. Delia, «‘Uhe refresbingwater of Osiris», JARCE, 29, 1992, 181-190, A. Rouliet, «A rara type of Osiris Canopus”, OMRO, 66, 1986, 21-30. Cli. Ziegier, «Les Osiris-lunes da Serapeuni da Memphis», Ak/en des Vierten ín/. Ágypíologen-Kongrosses. Múnehen 1989, III, 441-449. (3. Clark, J. Leclant, «Osiris», L¡MC, VII, 1994,107-116. 0. Clark, i. Leelant, «Osiris Kanopos’>, LIA4C, VII, 1994, 116-131.

OSTENTUM: D. Dalla, «Status e rilevanza dall’Ostentam’>, Soda/itas. Seritíl onore A. Gaas-lizo, 11, Napoli, 1984, 519-532.

OTACILIA SEVERA: P. Crinon, «Un antoninian d’Otacilie au type inédit ‘Concordia Augusti’>, RSFN, 48, 1993, 615-617

OVIDIO (Religión en): ¡1. Hofinaun, «Ovids Metarnorpizoson in dar Ferschung dcr letaen

30 Jalira, 1950-1979)», ANRW 11.31.4, 1981, 2161-2273. ,- E. SÉcíla Maranca, <‘lus pentificium nelle opere dei giurisconsulti e nel Pasti di Ovidio”. Ann.Sem.Giur.Econ. Univ.Bari, 1, 1927, 6ss. K. Scott, «Einparor-worship in Ovid». TAPizA, 61, 1930, 43-69. J. Fonterose, «Apello and ita Sun-god la Ovid», AJPAs 61, 1940, 429-444. L.M. Padierniga, Romana Reilgio ¡Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 303

«Naturaleza da Jano según les Fastos de Ovidio», Emorita 10,1942, 66-97. 1.0. Grifflths, Temple Troasuries. A Study based on ¿Ase Works of Cicero ami tito Fasti’ of Ovid, Philadalpliia, Diss. 1943. L.R. Taylor, LA. Hollaud, «lanas andUse Fa.sti», CPit. 47, 1952, 137-141. Nl. Herescu (cd.), Ovidiana. Reciterchos Sur Ovino, Paris 1958. P. Ferrarino. «Laus Vaneris», Ovidiana, Paris 1958, 301-316. 3, Viarre, «L’eriginalité dala magia d’Ovide dana las Métamerphesas», ¡tui Convegno IntOvidiano, Roma, 1959,11,327-338. 1. Kajanto, «Ovids coneeption of late», Ann.Univ. Turkuonsis, 1961, 38ss. 1. Mariotti, «Vagrandis, yescas cd Ovid. Fasí. III, 445ss.», SFIC 33, 1961, 114-126. 3. Viarre, Limage el la pensee dans les MélamorpitosesdOvide, Paris, 1964. O.K. Galinsky. «‘Fha Gippas Episede in Ovids Motamos-phoses (15, 564-621)», Latomus 1967, 181-191. H. Le Boenjea, «Sur qualques vers litigieux das Pastes dOvide», RE!,, 45, 1967, 389-395. M. von Albrecht, «Claudia Quinta bei Silius Italicus und Ovid”, ¡tU 11,1,1968,76-95. G.Lieberg, «IunebeiOvid. EinBaitrag za Faston VI, 1-100’>, Latomus 28, 1969, 923-947. R. Schllling, «Ovida, interpréta da la raligionromaine’>, REL, 46, 1969, 222-235. B. Gladigow, «Ovids Rachtfertigungdar blutigan Opfcr», ¡tU 14, 1971, 5-23. Y.M. Duval, «Lavictoire de Remus aula coarse das Lupercales chaz Ovida II, 359-380», Caesarcdunurn 7, 1972, 201 -220. M. Duval, «La victoire da Remos aula ceursa das Lupercales diez Ovide 11, 359-380», Caesarodanum7, 1972, 201-220. W.J. Henderson, «What Ovid taus us about tic Reman calendan’, Aks-oterion, 17, 4, 1972, 9-20. 1. Poucet, “Samo Sancus dius Fidias (Fastos 6, 213ss). Une premiare mise au peint”, Recizerchosdo Phil.otdeLing. 3,1972,53-68. D. Fascino, «La numen chez Ovida», RCCM 15/3, 1973, 257-296. A.W.J. HolIeman, «Ovid aral Use Lupercalia». Historia 22, 1973, 260- 268. R. Schilling, «Ovide et Sa musa ea las le9ens dun axil», REL 50, 1973. 205-211. W.J. Watts, «Ovid, Iba law and Reman sociaty en abortion», Acta classica 16, 1973, 89-101. E. Lefevre, «Dia Labre von dar Entstehnng dar Tieropferin Ovids Fas!en 1, 335-456», RAM 119, 1976, 39-64. A.M. Tupet, «Ovida et la magia’>, Acta conventus omnium gentium Ovidianis studiisfovendis, Bucarest, 1976, S7Sss. W. Fauth, «Rómisehe Raligien ini Spiegel dar Fasti des Ovid’>, ANRW 11.16.1, 1978, 11.16.1, 1978, 104-186. T. Gesztelyi, «lanus bei Ovid. Bamerkungan zar Kompesition dar Fasti», ACD 16, 1980, 53-59. M. von Albrecht. «Mytbes mrd rómisclie Raalitat ir Ovids Metamorphoson», AN.RWIJ.31.4, 198], 2328-2342. A. del Castillo, «Laparticipacion femenina en los banquetes y espectáculos romanos come muestra de su actividad social en la obrada Ovidio», Acta Malacitana 4, 1981, 401-405. L. Braun. «Kompositionskunst in Ovids Fasti’>, ANRW 11.31.4, 1981. 2344-2383. R.J. Littlewood, «Peatie artistocracy anddynastic pelities. Ovid and Use Ludi Megalensas, Fasti IV, 179-372’>, CQ, 31, 1981, 381-395. A. Sabot, «La féte daus les envras amoreuses dOvide”, Laféte, pratique el discours, Paris 1981, 101-123. E. Salvadori, «La strmttura narrativa dei Matralia, Ovidio, Fa.sti VI, 473-562”, Sandalion, 5, 1982, 205-221. D. Porte, Letiologie roligieuso dans les Fastos dOvide, Paris 1985. E. B6mner, «Wie ist August mit Vasta verwandt? Zu 0v. Fast.111, 425 und IV, 949”, Gymnasium 94, 6,1987,525-528. D. Muller, «Ovid, Juppitarund Augustas. Gadankenzur Géttarversammlung im arstanBuch dar Metamorphosen’>, PItilologas, 131, 2,1987,270-288. AP. Wallace-Hadrlil, «Time fer Augustas: Ovid, Augustus andtha Fa.st$’. Romo Viator, Classical Essaysfos- Joitn Rs-amble, 1987, 221-230, J. Albreeht. «Les diauxet la raligion dans les Motamorpitoses dOvida», Hommages el H. Le Ronniec, Braxellas, 1988, 1-9. P. Graf, «Ovida, las Métamorphoses et la véracité da mytha», en Metamorphoses da ¿ny/izo en Gréco antique, Ganéve 1988, 57. X. Darcos, «Ovida et le numen dAuguste”, 304 3. MONTERO -3. PEREA

Homm el H. Lo Bonniec, Bruxclles 1988, 134-143. S. Viarre, «Deblats mytbologiqmas chez Ovide: de lAn daimer ata Métamorphoses», Res Sacrae. ¡¡omm. ñ H.Le Bonniec, BracIles, 1988, 441-448. E. Harries, «Causation and tite autierity of tic poat ja Ovids Fasti’>. Class. Quas-t., 38. 1989, 164-85. H. Le Bonniec, Éturlos Ovidionnes. Introduction ata Fas/es dOvido, Frankfurt 1989. R. Riedl, Man Vítor itt Ovids Fas/en, Amsterdam 1989. E Stock, «Ovidio a lanne di diaci mesi’>, L ‘Astronoinia a Roma nel‘e/el augustea, Galatina, 1989, 55- 90. P. Hardie, «Ovids ‘fiaban Histery: Use flrst Anti-Aaneid?», CQ, 40, 1990, 224-235. H. Petersinaun, «Lucina Ni.xi¿sque pares. Dic Gaburtsgottheiten in Ovids Mat. IX 294. Variatienen cines mythologisehan Motivs”, RItM, 133, 1990, 157-175. L. Braun, «Wie Ovid sieh dic Fama gadachthat (Mal. 12, 39-63>». Hermes, 119,1991,116-119.1. Fabre-Serris, «Ovide et lEtrusca Disciplina», Les ecrivains <¡u siécle <¡‘¡tugaste el la disciplina etrusca. Caesarodununz 60, 1991, 73-88. D.C. Feeney, “Si hect at fas ast: Ovids Fasti and dic preblem of free spacch under Use Principata’>, Roman Poets-y ano] Propaganda in tite age of Augustas, 1991, 1-25. D. Fishwick, «Ovidand Divus Augustas», CPU, 86, 1991, 36-41. JE. Miller, Ovid’s ElegiacFestivaLs(StudienzurKlass. PliÉ. 55), Frankfmi-t 1991. Ci. Sixnpson, «Livia aud dic constitutien of tite aedes Concerdiaa. ‘Fha avidanca of Ovid Fasti 1, 673ss.», Historia 40, 1991,449-455. E. Fautham, «Ceras, Libernad Flora: GeorgicandAnti-Georgic alamants in Ovid’s Fas/i», PCPH.S, 38, 1992, 39-56. E. Fantham. «‘Ube role of Evandar in Ovid’s Fasti» Arethusa 25. 1992, 155-171.3. IIinds, «Arma in Ovids Fasti Pan 1: Genre ami Manncrism’>, ¡trojhusa, 25, 1992, 81-112. S. Hinds, «Arma in Ovids Fasli Part 2: Ganre, Remulean Roma and Augustan ldaelogy’>, As-etizusa, 25, 1992. t13-[53. IP. Miller, «Tite Fasti and hallanistie Didactic: Ovid’s Variant Actielogies”, Arethusa. 25, 1992. 11-31. C. Newlands, «Ovid’s NanatorinlheFas¡b,¡ts-eíhusa.25, 1992,33-54. Ch.R. Phillips. «Ronian Raligion and Litarary Stmdies of Ovidis Fasti», ArelAsusa 25, 1992, 55-80. .1. Seheid. «Myth, CuIt and Raalty in Ovid’s Fasti’>, Procoedings of Cambridge Pizilological Society 38, 1992. 118-131. G.J. Shupsou, «‘Unexpectad’ Rafarencas te the l-¡orologium Augasti at Ovid Ars ama/oria 1, 68 and 3, 388», Athenaeum, 80. 1992, 478-484. 0. Baudy, «Em Kultobjekl ini Kontaxt: Dar Eriehshonios-Korb iii Ovids Metamorpizosen’». ‘NS, 106. 1993. 133-165. ½‘. fluchhe¡t, «Nuxna-Pydiagoras in dar Dautmng Ovids», Hermes, 121, 1993, 77-99. HG. Parker, «Remani numen soil: l9aunus in Ovids ¡“asti’>, TAPiz. A, 123, 1993, 199-217. D. Pone, «Les trois mytiiolegias des Fastos’>, en F,Graf (cd.). Mythos in mytizenlowes- Gesellscitaft, Stuttgart, 1993, 142-157. 1. DeIs, «Problema in Ovids Fasti”, MII, 61, 1994,

88-96. (3. Herbert-Brown, Ovid ami ¿he Fastí: a Hisiorical Study, Oxford 1994. 1. Rñpke, “Wann feiarta Ovid dir Feralia? Zo 0v. Fas/. 2, 567», MH 51, 1994, 97-102, J. Riipke, «Ovids Kalcndarkemrnantar: Zar Galtung dar libri fastorum”, AntikeundAbondland 40, 1994, 125-136. J. Ruepke, «Ovids Kalanderkemmentar: Zur GattungderLibriFaslorum».A&A, 40, 1994, 125-136. A. Arena, «Ovidio e lideolegia augmstea. 1 mcdvi della Horoides cd cl loro significate’>, Latomus, 54, 1995, 822-841. 1. Fabre-Serris, Mytize el poésie dans los Mé/amos-phosos 4 Ovide: fonctions el sign~fications de la mythologie dans la Rome augustéenno, Paris 1995. CE. Newlands, Playing witiz Timo: Ovid ansi tizo Fasíl, NY. London and [itaca 1995. PI. Johnson, “Constructions of Venus in Ovids Moíamorphoses y,’>. Arotlsusa. 29. 1996, 125-149. C. Newlands, ‘

PAGANISMO: G. Boissier, La fin da paganismo. Étude sur les dorniéres lunes religiouses en Occidont au quatriéme siécle, Paris 1891. J. Tontain. Les cuí/espalens dans lEmpire Romain: lesprovinces latines, Paris 1906-1917. ‘FR. Glover, TIto conflict of/Ase Religions in lite early Roman Empire, London 1909. J. Nistler, «Vcttius Agorius Praetaxtatus’>, Klio 10, 1910, 462-475. G. Wissowa, «lnterpretatio Romana. Rómisaha GótIer ñu Barbaranjanda», ¡tRW 14,1916, lss. CH. Mocre, «‘Fha Pagan reactien la Iba late 4 cantury”, TAPA, 1917, 17-36. 1. Zeiller, Pagattu.s. É¿ude de terminologie itistorique, Paris-Fribomrg 1917. AB. Drachmann, Atheism in Pagan Antiquity. Cepenhagen 1922. Helni, «Heidnische und Christlichcs bei spitlatainischcn Dichtcrn», Natalicium Johannes Geffckon, Heidelberg 1931, 1-46. P. de Labriolle, La s-éaction pafenno. Étude sur la polémique anticitrétienne da l<~ au ¡Y siéclo, Paris 1934. A. Weigail, Survivancespa¡onnes duns le monde chrétien, Paris 1934. AD. Noek, «‘fha devalopment of Paganism la tic Reman Empire», Cambridge Attcient History. XII, 1939, 409-449 y 754-766. H. Mattlngly, «‘fha later paganism», HTR, 1942, l7lss. A. Alflildi, Dio Kon¿orniaten, eliz verkanntos Propagandamitíel der Stadrómischen Aristo/tratie iii ihrom Kampfe gegen das chisíliche Kaisertum, Budapest-Leipzig 1943. J. Zameza, La Roma pagana y el cristianismo. Los mas-tires del siglo II, Madrid 1943. H. Hloch, «A new docainant of iba last pagan revival in the wast, 393-394 AD.», Has-v.Tool. Rey., 38, 1945, 199-244. A. Piganiol, «La propaganda palanne á Remeseus la Bas-Empira”, Joarnal des Savanís, 1945, 19-28. MP. Nilsson, «‘Fha new conception of Iba universa la Use late Greek paganism’>, Eranos, 44,1946, 2Oss. E. Mala, Lafin da Paganismo en Caulo, Paris 1950. G. Manganaro, «La reazione pagana nal 408-409 d.C. a il poamatte anenimo Contra paganos’>, ClFC, 13, 3, 1960, 210-224. C. Lanzaul, ¡1 paganesimo. Prologomoni alío studio della roligione nol mondo att/leo greco-romano, Roma 1962. ¡1. Blocb, «The Pagan Ravival inthaWestatUse End of thcFortb Century’>. Tizo Gonflictbotween Paganism ano] CAsristianity, Oxford 1963, 193-218. A. Momigliano, (cd.), Tito Conflictbetwoenpaganismandcizris/ianity in tizo IV tAs.Century, Oxford 1963. R. MacMullen, Enemies of tAse Roman Order: Treason, Unrest ano] Alienation itt tite Empiro, Cambridge MA 1966. P. Brown, «Approachas te Use reigieus crisis el’ Use Usird cantury AD.», Eng.His/.Rev. 83, 1968, 542-558. 1. Matthews, “Tite Histerical Setting of Use Carmen contra paganos’>, Historia, 19, 1970, 464-469. J. Arce, “Conflicto entre Cristianismo y paganismo en el siglo IV», Príncipede Viana 124-125, 1971, 244-255. KL. Noethlichs, Dio gesetzgeborischon Massnaizmer¡ des- citrisiliciton Kaiser des viertenJaitritunderis gegen Háretiker, Heislen undiudon, KÓln 1971. J. Gagé, “Le paganisma impérial á la rachercha duna Usdolegia vers la miliem dm lila siécle’>, Akademíe des- Wissenscizafien uno] Literatur, Mainz, 12, 1972, 587-604. 1. Luna, «La .storiografia latina pagana del IV sea. D.C.’>, Koinonia, 3, 1979, 7-28. L.C. Rugginei, “11 paganesime romano tra raligiona e politica (384-394 d.C.): par una rainterpratazione del “Carmen contra paganos”’>, Aíti Accademia nazionales dei Lincei, Memoria, Se. merali, 23, 1979. 3-141. R. Schilling, «Un passage lacunaire da calandrier préjulian dAntiuxn éclairépar la comincntaire dOvide (F. 1,289-294)», Ritos, cultos el dieu.x de Romo, Paris, 1979, 334-337. D. Rokeab, Jews, pagans ansi christians iii confliel, Leidan 1982. Ji. van den Boer, “A pagan Historian and bis Enamies: Porphyry against Iba Christians», CPu 69, 1974, 198-202. ER. Dodds, Paganos y cristianos en una época do angustia, Madrid 1975. A. Caineron, «Paganism and Literatwv la Fourth Ccntury Roma», Ch ristianisme e(formosliltéraires de ¿‘Anilquité tas-divo, Genéva 1976, 1-40. J.H. Smith, Tite Deathof Cla.ssicalPaganism, London 1976. Ji. van den 306 3. MONTERO -8. PEREA

Roer, «La pelemique anti-chrétiennedu II siécla: La doctrine de vérité de Calsa”, A/Itenaeum 54, 1976, 300-318. G. Jossa, Giu.dei, Pagani e Cristiani. Quatíro saggi sulla spíriíualitci del momio antico, Napeli 1977. Wytzes, Des- le/te KampfdesHeidentums in Roma, Leidan 1977. 1. Bacujen, «Le paganisme romaine sons la ¡-laur Empire’>, ~4NRWt1.16.t. 1978, 3-26. P. Brown. Tite Making ofLato Antiquity, Cambridge, Mass. 1978. 1. Gcffckeo, Tizo Last Days of Greco-Ros-att Paganism. Amsterdam 1978. kM. KrilI, “Reman paganism under Iba Antonin.s and Severans», AA’RWII.16.1. 1978, 27-44. A.E. Hanson, «Tha christian Altitude to Pagan Raigleus np Lo ita time of Censtantine Use Greal», ANRW 11.23.2, 1980, 910-973, CA. Conteras, «Cliristian Viaws of Paganism». ,4NRW 11.23.2, 1980, 974-1022. 3. flenko. “Pagan Criticism of Cbristianity during iba first two Canturies AB.», >4NRW 11.23.2, 1980. 1055-1118. J. Fontaine, «Christianisme et paganisma daus la christianisma anterier a Constantine», RE.L 59, 1981, 53-58. P. Grattarola, «Ajumiano Marcalhino fra reaziona pagana e il cristianismo”, Aovum, 55, 1981, 80-95. R. MacMullen, Paganism in ¿he Roman Empiro, New Hayan and London 1981. 0. Poupon, “Laccusation da magia dans les actas apocryphas’, en 1’. Boyen el at., Les acts apocrypites des ap&res. Christianisme el monde palen, Geneva 1981, 71-93. F. Tbelamon, Pafons eí (‘itré/leus au IV si?cle, Paris 1981. M. Augé, Génie <¡u paganismo. Paris 1982. P. Brown, Socioty ansi tAse Ho>y itt/he Late Antiqui/y, New York 1982. 1. Chfrassi Colombo, Modalilc? dell’interpretatio cristiana di cul/i pagani, Mondo Classico e Cristianesimo, Roma 1982, 29-42. H. Remus, Pagan-Christian Gonflic/s oves- Miracío itt lite Soconil Cen/ury, Cambridga MA 1983. L. Alfonsi. «Laccusa di ateisme ai cristiani in Atanagera e Giustino”. Sodalitas, Scritti onoredi A. Gaas-mo ííí, Napoli 1984, 1477-1481. P. Carrara, ¡ pagani difronte al cristianosimo. Tostimonianzo dei secoll ¡ o II Roma 1984. Ji. Smith. J. Lounibos (ads.), Pagan ami Chrislian anxiety. A response lo E.R.Dodds, Lanliam 1984. 3. Benko, Pagan Romo ano] Fias-ly Chris/ians, London 1985. A. Cameron, “Pagan ivorias», Colloque genévois sur Symmacizo, 1986, 41-64. P. Chauvin, “Nennos da Pannepolis entrepaganismcatcliristianis¡ne”, RACli 45, 1986, 387-396. R. Lane Fox, Pagans ano] Ghristians, Harmondswoxth y New York 1986. R. Lane Fox, Pagana ami (½ristians, London 1986. A. Quacquardlli, Roaziono pagana e /s-ansfonnazione della cultura (fino V socolo d.C.), Bari 1986. A. Mas-cono, «La fine del paganesimo a Roma. Par un interpratazione politica’>, Sludi Quartiroloni-Magnino. Como, New Prass, 1987, 53-59. ‘UD. flarnes, “Christians and pagans in the reign of Constantius», en A. Dihía (ad.), Léglise el l’ompiro au IV siécle, Geneva 1989. 301-337, ¡-1. Bloch, «El renacimiento del paganismo en Occidente a fines del siglo IV’>, en A. Momighiano. El conflicto entre paganismo y cristianismo en el siglo IV, Madrid 1989, 207-232. F. Schrnidt. ‘Textes saerés el textes mystiques dupaganisme remain», Ecrire le Sacré. Rey, Insí, GatAsol. Paris, 30, 1989, 91-105. o .M. Fabriul, «Dal culto pagano al culto cristiaxio: testunonianze archaulogiche e documentaire par larea del SS. Crocfisso a ‘Urcia», Picas, 10. 1990, 107-175. KW. Han. «Sacrificcaud pagan beliaf in fiftt- and sixth-century Hyzantium”. Pas/& Prosení, 128, 1990, 7-27. E. Harúnana, «Ted und Aufarstchungdar antiken Raligionen’>, Numen, 37. 1990, 220- 232. Ji. MacMullen, Changos in tIte Roman Empire, Princeton 1990. 3. Montero, “El papa Inocencio 1 ante las Úadieionas religiosas paganas’>, en Cristianiss-noy Aculluraciónen tiempos delImperio Romano (Madrid 13-15 octubre 1988). Att/iglJedad y Cristianismo VII, 1990, 405- 412. F.W. Nornis, «Antioch ou-tha-Orontes as a Religious Cantar, 1. Paganism befere Constantine», ANRWII.18.4, 1990, 2322-2379. J.F. .Jordán, «La pervivencia del paganismo en el reinado da Honorio (395-423 d.C.), en A. Go¡viley Blanc’ (adj Arte, Sociedad, Romana Reilgio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 307

Economía y Religión durante el Bajo Imperio y la Antiguedad Tas-día. AntigUedad y Cristianismo,VIII. Murcia 1991,183-199. M. Salamon, Paganismin/holatorRoman empiro ami itt Bvzatttium, Cracow 1991. E. Schlosser. «Pagans lato Magicians’>, Byzantinoslavi ca, 52, 1991,49-53. P. Veyne, «Una evolución del paganismo greco-romano: injusticia y piedad de los dioses, sus órdanasuoráculos»,Lasociodadromana, Madrid 1991,245-272. J. Judith, Tizo Jews amongspagans ami Christians itt/ho Roman Empire, London 1992. RS. Kraemer, Hes- SAsare of tIte Blossing: Womon ‘s Religion among Pagans, Jews, ami Christians in tite Greco-Roman World New York y Oxford 1992. J. Lieu, J. North, ‘U. Rajak, Dio Jews among Pagans ami Cizs-istians itt tite Roman Empire, London - New York 1992. A. Watson, Tito Sta/e, Law ami Religion: Pagan Romo, AUscns, GA 1992. P. Athanassiadi, “Parsacutien andrasponscinlatepaganism: thcevidanee of Damacius”, JHS, 113, 1993. 1-29. JA. Nos-di. «Reman reactien te empire”, Seripta Classica Israelica, 12, 1993, 127-38. C. Mac Spada, «Luso di Raligie a Religiones nella polemica antipagana di Lattanzio», Tizo Notion ofReligion in Comparativo Resoaréiz, Roma 1994, 459-463. 0. Nicholson, «‘The Pagan Churches of Maximinus Daia and Julian Use Apostate», JEH, 45, 1994, 1-10. J. Elsner,As-t ano] tIte Roman Viewer. Tite Ts-ansfonnation of artfs-om lAso Pagan World to GAs ristianily. Cambridga 1995. E. Gascó, Elpaganismo durante ojAl/o Imperio, Torrejón 1996. E. Sauer, TIte eno] ofFaganism in tAse Nos-/As Wos/ern Provinces of/Aso Roman Empire. Tite exemple oftite Mi/liras culí. (BAR 534), London-Oxford 1996.—oCÑISTLAN:SMo.

PALABRA: RA. flaumer, «Dic Macht das Wortas in Raigion und Magia (Plinius NH 28, 4-29)», Hermes 112, 1984, 84-99.

PALADIO: C. Muckensturm-Poulle, «Les brahmanes da Palladies”, Topoi, 3, 1993, 535- 545.

PALATINO: OL. Rich¡noud, «‘fha Augustan Palatium», JRS 4, 1914, 193-226. Th. Dombarth, Dic Baugeslail des palatinischen Soptizoniums itt Ram, MOnchan, 1923. C.D. Izladzits, «‘Fha vera Historia of Use Palatina ficus Ruminalis”, CPIt 31. 1936, 305-319. J.H. Bishop, «Palatina Apello», CJQ 6, 1956, 187-192. P. Romanelli. «Le seavo al tempio della Magna Matar sul Palatino a nella Suc adiacenza”, Mon. An/..46,1963.202-330. HG. Kolbe, “Noch ainmal Vasta auf Palatin», MDAftR) 73/4, 1966-1967, 94ss. U. Jucken, «Apello Palatinus und Apello Actius auf augusteisehen Múnzen», MM, 39, 1982, 82-100. P. Zanker, «Dar Apollentempel auf dem Palatin», en Ciltá e architel/ura nolla Roma imperiale, Odensc 1983, 21-40. E. Kellum, «Sculptural Programs and Propaganda in Augustan Roma: te Temple of Apello in Use Palatin», Tite Age ofAugustus, Louvain-la Nauva, 1985, 169-176. 0. Ceretoni, «Dic Bautan des Augustus aul’dem Palatla’>, en Kaiser Augustus, 1988, 263-267. E. Leftvre, Das Bild-Programm des Apollo-Tompels auf dom Palatin, Konstanz 1989. L. Anselmino, L. Ferrea, M.J. Strazzulla, «II frentona di via di 3. Gregorio cd II tampio della Fortuna Respiciens smi Palatino: una nueva ipotasi’>, RPAA, 63, 1990-1991, 193-262. Mi. Strazzulla, IIprincipato di Apollo. Mi/o o propaganda nello lastro ‘Campana’ <¡al tempio di Apello Pala/ino, Roma 1990. A. Granzadazzi, «Contribution á la tepographie du Palatin’>, REL, 70, 1992, 28-34. J. MeDaniel, ‘<‘fha Palladium and Iba Temple of Vasta en the Palatina», AlA 97, 1993, 307. MA. ‘fomel, «SmI tampio di Giova Statora al Palatino’>, 308 5. MONTERO - S. PEREA

MEFRA, 105, 2, 1993, 621-659. C. Cecamore, «Apello a Vasta sul Palatino fra Augusto e Vespasiano», BCAR, 96, 1994-1995, 9-32.

PALES: J. Ileurgon, «Au dossiar de Palas», Latomus, 10, 1951, 277-278. 0. Duinézil, «Las deux Palas”, BEL 40, 1962, 109-117. -PA101.IA.

PALESTINA (Religión romana en): L.M. Hopfa, “Caesaran Palaestinae as a Raligious Cantan’, ANRW 11.18.4, 1990, 2380-2411, 0. Muss~s, «Mamas God of Gaza», ANRW 11.18.4, 1990, 2412-2457.

PALLADIUM: C.W. Vollgraff. «La Palladium da Roma”, BAR 1938, 34-56. G. Gatti, “II Palladio sulla monete di Galba”. A/ti CERDAC 11. 1980-1981, 109-116. J. McPaniel, «‘Ube Palladium and iba Temple of Vasta en iba Palatina», AJÁ 97, 1993, 307. -MNHRVA.

PALMIRA ((flaXgópa~ (Reilgion en): M. RostovtzetT, «Klainasiatisehe und SyrischaGóttar ini rómisclian Aagyptan», Aegyptus, XIII, 1933, 493ss. D. Schlumberger, «LaPalmyréna du nord-oust, villagas et lieux de culta da lépeche impériale’>, Bibl.As-ciz.His/, de 1 ‘Inst. fe, dAs-ch. do Beyrou/It 49 1951. J. Teixidor, Dio Panteon of Palmyra, Laiden 1979, FE. Schneider, ‘41 santuario di Bel a dalle divinitá di Palmira. Comunitá a tradizioni religiosi dei Palmjrcni a Roma», Dialoghi di As-citeologia. 5, 1987, 69-85. É. I~ipinski, «La rapas meré A Qunirán atA Palmyra’>. Eretz-Israol. 20, 1989, 130-134. E. Briquel-Chatonnet, «Un bas- ralief de styla palmyrénian inédit», Svria, 67, 1990, 183-187. M. (‘,awlikowski, «Las diema da Palmyra’>, ANRWII.18.4, 1990, 2605-2658. E. Will, J. Teixidor, M. Gawlikowsky. el allí, “Palmyre. L1-lisíoire, le site, ja culiure’>, MEible, 74, 1992, 3-46. A. Bonnul. “Un nouvaaubas-raliefpalmyrénien daDoura-Europs», GRAl, 1994, 11-18. K. Dijlcstra, tifo and Loyalty. A Study in tAso Socio-religious Cuí/uro of Syria ami Mesopotamia in lizo Craeco Roman Poriodba.sodonEpigraphicalEvidence. Leiden 1995. M. Gawlikowski, «Duizamana au naos. La temple palrnyrénian hellénisé», Topoi, 7, 2,1997, 837-849.

PAN: R. Herbig. Pan. Dergriechiscizoliocksgott. Ves-such oinorMonograpizie, Berlin 1949, E Brommer, “Pan, dar arkadische Gen’>, RE Suppl.Vífl, 1956, 949-1008. It Borgeaud, Rechorchos sus- le Diou Pan, Roma 1979. P. Bourgeaud. Tizo cult of Pan in Ancient Groece, Chicago 1988. V. Tzaferis, «me ‘God who is iii Dan and Iba cali of Pan aL Banias iii Iba HallenisticandRomanPcriod», Ero/z-¡sraol, 23, 1992, 128-135. E. Boyaval, “La prescynéme dAurélius Aménéibés», CRIPEL, 15, 1993, 101-103. 1. Carov. «Téta da Pan en marbra da Nicepolis ad lstrum», BMVTarnovo 8, 1993, 105-108. 1. Jenkins, “‘fha Masks of Dionyses/Pan-Osiris-Apis”. JDAI, 109, 1994, 273-299. —‘FAI/Nus -SILVANIJS,

PANECIO: M. van Straaten, Panétius, sa vio, res écrits o/sa doctrine, avoc une édiíion des fragmentes, Amsterdam 1946.

PANEGIRISTAS: 3. DElia, «Ricarche mmi Panagiriei Latini’>, AFLN 9, 1960-1, 244ss. C.E.V. Nixon. “‘fha Epiphany of Use Tatrachs? An Examination of Mamartins Panegirie of 291», TAN lii, 1981, 157-166.

PANFILIA (Religión en): ms. MacKay, “‘fha NajorSanctuairas ofPamphyliaandCihicia’>, Romana Religio ¡Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 309

ANRWII:18.3, 1996, 2045-2129.

PANONIA (Religión romana en): L. Halla, «Zur Gasichte des religiósan Lahans von Sayaria’, Acta Classica Univ. Scient. Dobrocon, 3, 1967, 67-76. Z. Kádár, «Dar Kult dar Heolgóltarin Pannonienund denúbringen Donauprovinzan”, A/VRWII.18.2, 1989. 1038-1061. E.B. Thomas, «Raligion», en A. Langyel and G.T.B. Radan (eds.), Tite Archaeology of Roman Pannonia, Laxington, KY 1989, 177-206. L. Okaniura, «Jupiter, Lord of cantabra”, Klio, 74, 1992, 314-323. Religiones orientales y cristianismo en Panonia romana: J. Fitz, Les Syriens el Intos-cisa, Bruxdllas 1972. L. Vidman, «Darágyptischan Kult in den Donamprevinzen», ANRW 11.18.2, 1989, 975-1013. E. Migotti, Evidoncefor Christianity in Ronzan Soutitorn Pannonia (No/izern Croatia): A Ca/alogue of Finds ansi Sites, Oxford, BAR 15684, 1998.

PANTHEUS: 1. Mangás, «El culto a Pantheus en la Bética’>, La Bética en su problemsitica histórica, Granada 1991, 111-131.

PANTHEA: E. Cid, «El filohelenismo alejandrino da Calígula y al culto da Drusila-Panlhoa”. Kolaios4. 1995,345-363.5. Wood, «Diva Drusilla PanIbeaandUseSistars of Caligula», AlA, 99, 1995, 457-282.

PANTHEON: 1<. De Fine Licht, Tite Rotundo in Romo. A Study of Hadrian s Pantheon. Copenhagen 1968. W.L. MaeDonald, Tite Panliteon. Dessign, Meaningami Progony, London 1976. F. Coarelil, «II Panthaon, lapoteosi di Augusto e lapotaosi di Romelo”, Ciná e arcititeltura nolla Roma imporiale, 1983, 41-6. MT. Boatwright, Hadrian and tAse City of Romo, Princaton 1987. D. Fishwick, «‘Uhe statue of Julius Caesarintha PanUseen», Latomus, 51. 1992, 329-36.

PAPIRO: A. Jones, «A Graek Papyrus Containing Babylonian Lunar Thcory”, ZPE, 119, 1997, 167-172.

PAPIROS MÁGICOS: W.M. Brashear, «Tha Greak Magical Papyri: an Intreduction and Survey; Annotatad Bibliography, 1928-1994)”, ANRW 1118.5, 1995, 3380-3684. • AD. Nock, «Graakmagicalpapyri<’, 1. Egyptian ArcAs., 15, 1929, 219-235. K. Preisendanz, Papyri Graecae Magicae. Dio Gs-iechischenZauberpapyri, Lipzig, 1938-1941, 3 veIs. 5. Eitreni, «La Théurgia char. les Néo-platonieians at dans les papyrus magiquas», SO 22, 1942, 49-79. MP. Nllsson, «Dic religion la den griechisehen Zaubcrpapyri”, Bull.Soc. Leus-es Luno], 2,1947- 1948. HG. Gundel, Weltbild uno] As/rologie itt den griecitisciten Zauperpapyri, Múnchen 1968. D. Wortmann, «Neue magiseha Texta’>, BJ, 168, 1968, 57-111. D.F. Moke, Eroticism itt tite Creek Magical Papyri: Solectod Studies, Minnesota 1975. N. Fernández Marcos, «Motives judíos en los papiros mágicos gnagos», en Religión, superstición y magia en el mundo romano, Cádiz 1985, 101-127. H.D. Beta, Tite GreekMagical Papyri in Transíation. I.Texts, Chicago 1986. IL. Calvo. MD. Sánchez, Talos do magia en Papiros griegos, Madrid 1987. 105. T. Duchesne, Jackal at tIte SizamanSs Gato. A S/udy of Anubis Lord of Rose/awe with ¿Ase conjuration ¿o cIt/onic Doities (¡‘<3M XXIII; POxy. 412). Texí, Translatiott 310 5. MONTERO -5. PEREA ant! Commenta¿y ami Annotated Bibliograpizy of/he Anubis Archotype. Oxford 1971 H D Beta, «Magie and Mystary la Use Greak Magical Papyri’>, en C. Faraone (ad.), Mag¡ka Hiera, Oxford, 1991, 246-260. Ml. Edwards, «Chs-?s/os iii a Magical Papyrus». ZPE, 85, 1991, 232-236. M. García Teijefro, «Sobre los papiros mágicos eristianos”, Holmantica. Titosauramata Philologica losepito Orazio Oblata, 11, 1994, 136-138.

PARCAS (Parcae, MoCprx¿, Mocpa): A. Brelich, Aspe/ti della morterutIe iscrizioni sopolcrali dell ‘impero, Roma 1937, 28-29. C. Van des- Nos-st, «Fatum, ‘Una Fata, Parca, Tras Parcae», Mnemosyno 11, 1942, 221-223. 5. Weinstock, «Parca Maurtia mud Nauna Pata’>, Festchr4fi Rump,f, 1952, 151-160. 5. De AngeL «Moirai’>, LIMC, VI, 1992, 636-648. —*MIJERTE -SIX4BOLOGÍA FUNERARIA.

PARENTALTA: .1. Seheid, “Dia Parientalian Ok die vcrstorbancn Caesaran als Modalí OIr dan rémisclian Totenlcmlt”, Klio 75, 1993. 188-201.

PARII,IA: O. Bindes-, «CompitaliamndParilia’>, MH24, 1967, lO4ss. i.H. Vangaard. «Dia Pariuia’>, Temenos, 7, 1971, 91-103. M. Beas-d, «Ritual, texte, íemps: Las Parilia romajus», an A.M.Blondaau (ad), Esrais sus-le rituol, Leuvain 1988, 15-29. -~PALES.

PASTOFOROS: H. de Meulenare, «Pastoplioros at gardiens das pofls’>, Gd’E, 31, 1956, 299-302.

PATER PATRA’I’US: O. ,Jiran¡, «Pater Patratms”, LE 57 1930, 321-328.

PATRICIADO: D. Sabatucci. “Patrizi e plabainello svilmppo della retigiona romana”, SMSR, 24-25, 1953-1954, 76-92. L.R. Menager, «Nature at mobile da lopposition entra la pléba at la patriciat», RIDA, 19. 1972, 367-398. B. Rawson, «Seipio. Laelius. Furius andtha ancestral religien”, JRS, 63, 1973, 161-174. P.Ch. Ranou¡l. Rocherchos sus- le Patriciat (509-366). Paris 1975. D. Musti, «Paires conscnipti (aminores genlas)», MEFRA 101,1989, 207-227, -‘PLF.BF< ~SENADO.

PATRIOTISMO: F. Paschoud, Roma Aeterna. E/arle Sur ir nnlrinhivmn rntnnnn rtai~ 1 ‘Occidont latín el 1 ‘époque des gramies invasions, Roma 1967. M. Bonjour, Torro natalo. Éíudes sur une compasan/e affective du patriotismo romaino, Paris 1975.

PATROCINIUM: T.B. Andersen, Pals-ocinium. Tite concepí of personal protection ano] dopeadoncein tite Late Roman Empiro ami Eas-lyMiddle Ages. New York 1974, F. Bajo, «El patronato de les obispes durante les siglos 1V-y en Hispania», Memorias do Historia Antigua. 5, 1981. 203-212. —PATRONATUS -*SANTOS PATRONOS 1W CIUDADES.

PAIRONATUS: A, Nicois, «Tha emparor and ita selection of Use patronus civitatis: Qwo examplas”, Citis-on 8, 1978, 429-432. 1. Nicols, «Pliny and Use patronaga of Cominunities Hermes 108, 1980, 365-385. -*PATROCINIUM -SANTOS PATRONOS DE CIUDADES.

PAUSANTAS: M.E.H. Walbank, «Pausanias, Octavia and Temple E al Corinth», Ann, lis-it. Sciz. Atitens, 84, 1989, 361-94. KW. Arafat, “Pausanias andtia temple of Hera at Olympia”, Romana Religio 1Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 311

ABSA 90, 1995, 461-473. K. Arafat, Pausanias’ Greeco. Cambridga 1996.

PAZ (Pus): 8. Weinstock, «Pax and Use Ara Pacis», JRS, 50, 1960, 44-58. id. Rkhard, «Pax, Concordia et la raigion oficielle de lanus á la fin de la république romaine”, MEFRA 75, 1963, 303-386. 8. Mariner, «Pax Augusta: histeria da una leyenda», HA 3,1973, 319- 329. J.C. Richard, «Pax, Concordia at la religion romaine de Janus’> MEFRA 75.2, 1973, 303-386. E. La Rocca, «Eirena a Pleutos’>, Jo]! 89, 1974, 112-136. 1. Seheibler, «Gótter des Friadens in Hallas und Rem», An/.Wol/ 15, 1984, 51-57. E. Simon, «Eirena und Pax», Fs-iedensgó/tinnenitt dorAntike. SbFrankfurt 24.3, 1988, 55-84. G. Theissen, «Pax Romana at pax Christi. La cliristianisma primitif at lidée de paix», RTAs. Ph. 124, 1992, 61-84. E. Simon, «Pax», LI’MG, VII 1994, 204-212. P. Colafrancesco Carletti, «L’area semantica di pax nalla poasia epigrafica tardo antica’>, Vol Citrisí. 32, 1995, 269-292. C. Kerrigan, ‘

PENATES: R.H. Klausen, Aonoas uno] dio Penaton, Hambourg-GeIbn, 1, 1839. R.H. Klausen, «Aeneas und die Penatan”, en Halliscite Jaitrbiicherflir Deutsche Wissenschafi uno] Kunst, 4, 1841, 193 ss. 6. Wissowa, «Dic Ubarlieferung líber dic Rómisehen Penaten’>, Hermes, 22, 1887, 29-57. S. Weinstock, «Penates”. RE, 19, 1937, 417-57. F. Castagnoll, ‘, RFIC ns. 24, 1946, 157-165. kB. Lloyd, «Panatibus et magnis dis», AJPAs, 77, 1956, 38-46. G. Piccaluga, «Penates e Lares’>, SMSR, 32, 1961, 81- 98. C. Peyre, «Castor at PeUsa atlas Pénates pendant la periode republicaine”, MEFR, 74, 1962, 433-462. N. Marquelier, «Pénates et Dioscures’>. Latomus, 25, 1966. 88-98. P. Boyancé, «Les Pénates et lancianna réligien romaine”. E/mies sus- la religion romaine, Roma 1972, 65-72. R. Schilling, «Penatibus at Magnis Diis (Virgile, Enéide 3.12 at 8.679’>, StatU E. Manni VI, 1980, 1965-1978. G. Radke, «Die dei Penates und Vasta ir Rom’>, ANWR, l1.17.1, 1981, 343-73. A. Dubordieu, Les origeneselle développmemontdu culto desPénates á Romo, Roma 1989. F. Wiblé, «Una dédicace aux diaux Pénates déceuverte á Martigny (Valais-Suissa)’>, Antr. Alp., 1, 1989, 221-230. E. Stehle, «Dii Penates a SameUsracia sublati’>, Latotrius, 50, /991, 58/-601. J. Poucet, «Treja, Lavinium, Roma arles Pénatas’>, AC 61, 1992, 260-267. 1. Poucet, «Troia, Lavinium, Roma atlas Pénates’>, AC 61, 1992, 260-267. D. Palo¡nbi, «Aedes deum Penatium in Valía”, MDAI(R.), 104, 1997, 435-463.

PEREGRINACIÓN: O. Bardy, «Pélérinages á Reme vers la fin dm IV’ siécle’>, Analocta Boltandiana, 67. 1949,224-235. A. Theodor¡des, «Pélegrinage au Celosse de Mamnen», CE 64, 1984, 267-282. M. Tardieu, «Paysagas-raliquas. Reutas at haltes syriannas disidere A Simplicius’>, Leuvain-Paris 1990, 19-69; 105-103. D. Frankfufler, Pilgrimago ant! Holy Space in Late Antique Egypt, Boston 1998.

PERRO: R. Cfrilli, «Le sacrifice du chien’>, RevAníhopol. 22,1912, 325-334. EH. Burriss, «TEa Place of Dog la Superstition as Revealed in Latin Literatura’>, CP 30, 1935, 32-42. H. Seholz, Des- Huno] itt des- griescitiscito-rómisciten Magio uná Religion, Diss. Berlin, 1937. M. Guarducci, «II cana di Zeus’>, SMSR, 16, 1940, 1-8. J. Aimard, “Seipien lAfricain atlas chians dm Capitela”, REL 1954, 111-116. D. Gourevitch, «La ehian da la thérapeutique 312 5. MONTERO -5. PEREA

pepulaire ama cultas sanitaires’>, MEFRA, 80, 1968, 247-281, N.J. Zaganiaris. «Sacrificas das chians daus lAntiquité classique», Platon 27 1972, 322-329. D. Briquel, «Les jumeamaá la leve et las jumenus A la chévre, A la jument, a la chienna, A la vache», Roches-cizos sur la retigion ditalio antiquo, Genl 1976, 72ss. MA. Mareos Casquero, «El perro y la religión romana’>, Darius, 5, 1977, 25-53. C. Mainoldi, «Cani mitici a rituali tra il ragno dai morti aH mondo dei viventi’>, QUCCn.s. 8, 1981, 7-41. M. Malaise, «Harpocrate, la tortue et la chian. Centributien A liconographje du fils d’lsis”, BSFE, 122, 1991, 13-35. R. Robert, «Ritas da protactien et de défensa. A propos das essaments dan chicadéeouverts au piad du rempart de Paestum”, A¡ON(ArcAs.), 155, 1993, 119-142. A. Ahlqvist, «Dogs in early Chrisrian funeral art: a study in late antique inconography”, Quad. Tic., 23, 1994, 253-292. 1’. Blaive, «La rituel romala des Robigalia at le sacriflee du ehian dans la monde indo- eurepéen’>, Latomus, 54, 1995,279-280. C. Scbaeublin, «Luparealien un Lichtmess’>, Hermes, 123, 1995, 117-125.

PERSECUCIONES CONTRALOS CRISTIANOS: 1>. Foucart, «Las eeitificatsda sacrificas pandaní la persécutiende Déca’>, Journaldo Savants, ns. VI, 1908, 169-181. J.R. Knipfing, «Tha libali of UseDecian parsecution’>, Harv, Tizeol. Rey., 16, 1923, 345-390. K. Stade. Des- politiker Diocletian und dio letzte gs-osse Citrisíonverfolgung, Diss. Erankfurt 1926. A. Momigliano, «Un nuevo framinante del cosi detti Atti dei Martin Pagani’», Rondic. Pontif AccadRomana diArcheologia, 7,1931, 119-127. P. de Labriolle, La réactionpaíenno. Etude sur la polémique antichrétionne du r au IV si~clo, Paris 1934. F. Riitten. Dio Vicíorves-ehrung mm christlicitenAltertum: eme kultus-gesciticizliciteant! hagiograpiziscizo S/atUe, Padarborn 1936. S.L. GuLes-man, Religious Toleration ami Persecution in Ancien/ Romo, Lendon 1951. J.G. Davfrs. «Was Use Devotion of Septimius Severas to Serapis Use causa of Persacution of 202-203?’>, JTAsS, 5, 1954, 73-76. G.E.M. De Sainte-Croix, «Aspects of the Graat Persacution’>, HThR 47, 1954, 75-113. R. Andreottl, ‘, Studi onore A. Calrlerini-R.Pariboni, 1, Milano, 1956, 369-376. W.H.C. Frend, «‘fha Parsacutiens: soma links between Judaism and the Early Church», JournalofEcclesia.sticalHistory9, 1958, l4Sss, H. Gregoire,Lospersocutionsdans lEmpiro romain, Eruxelles 1964. N.H. Baines, «‘fha Great Parsacution», Cambridge Anciení History, Cambridge 1965, 646ss. 1. Colin, «Limportance de la comparaison des calendriers paians et chrétiens peur Ihistoire des parsecutions’>, Vig.CItr. 19,4 1965, 233-236. 5. Pezzella, Gil Atri dei Martin. Introduzione a una storia dell ‘att/ira agiogra,fia, Roma 1965. J. Col/u, «Les jours das supplices das marthyrs chrétiens atlas fétes ixnpériales’>, Mélangos A. Piganiol. Paris 1966, 1565-1580. 0. Crescenti, La condanna ollo stupro dello virgine cristiane durante lo persocuziono dell Impero Romano, Palermo 1966. W.I-I.C. Frend, Martys-dom ami Persecutionin tite EarlyChus-cAs, New York 1967. E. Grife, Lespersecutions coníre les chrétiens ata 1 el 11 siécles, Paris 1967. T.D. Barnes, «Legislation against the Christians’>, JRS, 58, 1968, 32-50. P. Keresztes, «Marcus Aurelius a Persacutor?’>, 1-It/iR 61, 1968, 321ss, 0W. Clarke, “Soma Observations of tha Parsecution cd Decius”, Anticiz/hon 3, 1969, 63-76. J.P. Matthews, «‘fhahistorical setting of tha “Carmen contra paganos” (Cod. Par, Lat. 8084)”, Historia, 20, 1970, 464-79. J. Molthagen, Den rómiscize Staat uno] dio Citris/en mm zwei¿en unó drit/on Jahrhunderí, Góttingen, 1970. J. Scheele, Zar Rolle dor linfreien itt den rómisciten Gitris/envorfolgungon, Hildashaim, 1970. 3. Speigl, Des-ró,niscizo Slaat ami dio Christen, Amsterdam 1970. KL. Noctblichs, Dio gose/zgeheriscizeMassnahmen Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 313 des- chns/liciten Kaiser des 4 Jahr.gogon Hás-etikor, Heiden und Juden, Kóln, Diss. 1971. G.W. Clarke, «Deuble-trinís la Use parsacution of Dacius’>, Historia, 22, 1973, 650-663. S. Prete, Cristianesimo e impero romano. Base iuridica dello persecuzioni, Bolonia 1974. P. Keresztes, «‘fha Decian liballi and contemporary Literatura’>, La/ornas 34, 1975. 761-781. ‘UD. Barnes, «Sessianus 1-herodes and Use Antacedents of Use Graet Persacution’>, HSCP 80, 1976, 239-252. E. Heinzberger, Heidnische uno] Citris/liche Roaktion auf dio Krisen des Wesís-ómisciten reichos itt denJaitronS9S-410n.Cits-., Bonn, Diss. 1976. J. De Churruca, «El rescripto da Adriano sobre les Cristianos’>. Estudios de Deu.sto 25, 1977, 398 ss. LE. Janssen, «“Superstitie” and Use persecution of tha Christians», Vigiliao CAsristianao, 33, 1979, 131-59. W. Seston, «A propos de la passio Marcolli conturionis. Remarques sur les originesde la pérsacutien de Dioclatien», Scrip/a Varia, Roma 1980, 629-635. A. Meredith, «Perphyry and Julian agalast iba Christians», AA’RWII.23.2, 1980, 1119-1149. G.E.M. De Sta. Croix, «¿Por qué fueren perseguidos los primeros cristianos?’>, en Ml. Finlay (ed.), Estudios sobro Bis/o riaAntigua, Madrid 1981,233-273. A.N. Sherwin-White, «¿Porqué fueronperseguides les primeros cristianos? Una corrección’>, en Ml. Finlay (ad.), Estudios sobre Historia Antigua, Madrid 1981, 275-280. G.E.M. De Sta. Croix, «¿Por qué fueren perseguidos los primeros cristianos? Una réplica’>, en Ml. Finley (ad.), Estudios sobre Historia Antigua, Madrid 1981, 28 1-287. HG. Frend, «El fracasodalas persecuciones en el Imperio Romano’>, enMí. Pinlay (ad.), Estudios sobreBis/o ria Antigua, Madrid 1981, 289-314. A. Giovannini, «Tacita, lincandium Naronis et las chrétians’>, REAug 30, 1984, 3-23. C. Saulnier, «La persécution des chrétiens et la Uséologia du peuvoir á Roma (1”-IV’ s.)». Rev.Sc.Rel. 58, 1984, 251-279. R.K. Bohm, ‘, Memorial Dom Jean Gribomoní, 1920-1986), Roma 1988, 107-129. E. Pagels, «Los cristianos contra el orden romano», en Adán, Eva y la Serpiente, Barcelona 1990, 63-92. L. Jerphagnon, «Las seus-antendus anti-chrétians de la Vita Plotii”, MII, 47, 1990, 41-52. W. Portn,ann, «Zu den Motivan dar dieklatianischen Christenverfelgung», Historia, 39, 1990, 212-248. J.R. Aja Sánchez, «El linchamiento del obispo Jorge y la violencia religiosa tarderromana’>, en A. González (ed.), Arte, Sociedad, Economía y Religión durante el Bajo Imperio y la AntigUedad Tardía. AntigUedad y Cristianismo, VIII, Murcia 1991, 111-136. 6. Lombardi, Persocuzioni, laicitó, libes-tel religiosa. Dall’Edmno di Milano alta Dignitatis Itumanae, Roma, ed.Studium, 1991. J. Montserrat, El desafio cristiano. Las razones del perseguidor, Madrid 1992. 6. Rinaldi, <‘Giudei e paganí alla vigilia della parsecuzionadi Diocleziane: Pedirlo e it popolo dísraele’>, Ve/.Citris/., 29, 1992, 113-136. M. Viuson, «Gregory Nazianzens Homily 36: a Socratie response te cliristian persecution’>, Class. & MEo]., 44, 1993, 255-266. S. Bradbury, «Constantine and Iba problam of anti-pagan lagislation in Iba fourthcentury’>, Class. PAsil. 89, 1994, 120-39. J. SiaL «La persécution des chrétians au début dm II siécle dapres la letíre da Pline le Jauna at la répense de Trajan en 112”, EC 63, 1995, 161-170. W. ‘Uabbernee, «Eusebius ‘Thaelogy of Persecutien’: As sean in Iba Varieus Editions of his Church History’>, JECS, 5, 1997, 319-334. A. Wypuster, «Magic, Montanism, Perpetua, and Iba Severan Parsecution”, Vig. Chrisí., 51, 1997, 276-297. —EMPERADORES (Pohitica religiosa) -TOLERANCIA/INTOLERANCIA. 314 8. MONTERO -5. PEREA

PERSECUCIONES CONTRA LOS JUDÍOS: H.R. Moehring, “‘fha persecutiofis of Use .laws aud tSe Adberents of Use Isis Cult at Roma AD 19’>, Novum Tos/amen/am, 3. 1959, 295ss. KL. Noethlichs, Dio gesetzgeberischo Massnaizmen des- cizris/lichon Kaiser des 4 Jahr.gegen Hás-erikor, Heiden ant! Jadon, Kóln, Diss., 1971. J.N. Seveuster, TIte Roots of Pagan Anti-Somitism itt tite Ancient World, Suppl. Novum Tastamentum 41, Leidan 1975. M. Pucci, La rlvol/a ebraica al tompo di Traiano, Pisa 1981. DL. Frankfurter, «Lest Egypts City Be Desertad: Raigien and ldeelogy in tha Egyptian Response to Use Jewish Revelt (116- 117 CE.)’>, JiS 43, 1992, 203-220. -‘EMPERADORES (Política religiosa) —.JUDAISMO —‘TeLER ANCLAJINTOLE RANCIA

PERSECUCIONES CONTRALOS PAGANOS: MR. Saltzman, “Superstitie in Iba Codex Theodosianusandthepersacutions of the pagans”, Vig.Chr. 411987,172-188. R. Sanz, <‘La persecución material del paganismo y su proyección en la Península Ibérica’>, itt memoriam ADíaz Toledo, Granada 1985, 399-435. T.C.G. Thornton, “The destruction of idols, Sinful or meritorious’>, JTAsS 37, 1987, 121-129. J. Gaudemet, «La législation anti-paiene de Censtantla A Justinjen”, Cr. 5/., 11, 1990, 449-468. E. Testa, «LegislarSena centro II paganasuno a aristianizzazione dei tampli (sea. W-VI)», Stuá.Bibl., 41, 1991. 311-326. ‘EMPERADORES

PERSÉFONE 1 PROSERPINA (llegUE v,óVfl, lIepae~opa, Proserpina): E. Bernett, «Dia QuellenClaudians inDeRapta Prosorpinao’>,Pitilologus 93, 1939, 352-376. H. Heder, «Ovid Parsephone-Erzhhlungan und ihre hellenistisehan Quellan’>, RAsM, 90, 1941, 236-268. OP. Zancani Montuoro. «II tempio di Persafene a Leed’>, RAL. 8 sar.14, 1959, 225ss. D. Wort,nann, «Dic sandala dar Hekate-Persephone-Selane’>, ZPE 2, 1968. J 55-160. 6. Zuntz: Persopizone. Threo Essays an Religion ant! TAss-oagitt in Magna Grecia, Oxford 1971. A.

Peschlov-Bindokat, «Demater und Parseplione in dar attischan Kunst des 6. bis 4 /h. y. Chr.’>, Jo]!, 87, 1972, 60-157. R. Lindner, Der raub der Persepitone in des- antiken Kunsl, 1984. 8. Montero, «Persephone en los Libri Rituales etruscos», Corión 2, 1984, 61-65.

PERTINAX (Religión/Política religiosa de): H. Mattingly, “Propaganda andpublie Opinion in Rome~AD 1931: Pertinax-Septimius Sevcrus’>Numísmatic Review, 1946, -íO4ss--A.M. Woodward, “The coinaga of Pertinas”, NC 17, 1957, 84ss. Ch. Picard, «Pertinax atlas propliates da Caelestis”, RIZIR, 160, 1959, 41-62. F. Grosso, «Tertulliano e luccisiona di Pertinace”, RAL, 8.2, 1966, 140-150. G. Belloni, «Mens ad opinione pubblica nalla monetazione di Pastinaca’>, Aspeui dollopinione pubblica nol mondo antico, Milano, 1978, 189-203. J.P. Martin, “Partinax, un emperaurfavori des hommas et das dietas», BSAF, 1992, 271-280. 8. Montero, “Materiales para el estudio da la religión y la política religiosa del amparador Pértinax”, en Homenaje a JoséMaría Blázquez, va1. III, Historiado Roma, Madrid 1996, 147-164.

PERVIGILIUM VENERIS: G. Martin, «Claudian asid tha Pervigilium Veneris”, Ci, 30, 1935, 531-543. P. Boyancé, «Eneora le Pervigilium Veneris”, Éíudos sus- la roligion romaine, Roma 1972, 359-382. P. Boyancé, «La Pervigilum Vaneris atlas Veneralia”, Etudos sur la roligion romaine. Roma 1972, 383-399, —‘VENUS -‘VER SACRIJM. Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 315

PETÓSIRIS (Iilerócnpuj: (1. Lefebure, Le tombeau do Po/osiris, Paris 1924.

PETRA (Religión en): M. Gawllkowski, «Las diaux des Nabatéens’>, AA’RWII.18.4, 1990, 2659-2677.

PETRONIO: A. Cameron, «Petrenius asid Plato», Cla.ss. Quarí, 1969, 367-370. M. Grondona, La religiono e la superstiziono nella Cena Trimaichionis’, Bruxalles 1980. <1 Codones-, «Laxique du sacré at réalités religieuses chez Pétrene’>, RPIt, 63, 1989, 47-59. J.F. Milles-, «A Travesty of Ritual in Petronius (Sa¿ys-.60)’>, Hermes, 117, 2, 1989, 192-204. N. Fick, «Divinatien étrusque, divination italique dans le Satiricon’>, Caesarodunam, supí. 64, 1995, 153-158.

PIACULUM: S.C.P. Tronxp, De Ro,nattorum Piaculis, Leidan 1921.

PICUS: MC. di Spigno, Picus: un porsonaggio mitico a margine del politeismo romano, Roma 1985. C. Santi, «La sovranitá di Picas», SMSR, 12, 1988, 261-276.

PIEDRAS: Y. Vade, «Sur la matamité du chéne et dala pierre’>, RHR 191, 1977, 3-41. D. Camas-do, A. Ferras-a, «Petra Herculis: un luegodi culto alle foca del Samos, A¡ON(ArcIt.), 12, 1990. 169-175. F. Pétry, «Seurces sacrées at rochars sculptés dans la Nerd-Est da la Gaula”, Caesarodunum, 26, 1992, 227-228.

PIEDRAS MÁGICAS: J. Bidez, «Plantes et pierres magiquas daprés la Ps. Plutarqne do fiuviis’>, Mél. O. Navas-re, Paris 1935, 25-38. —AMULETOS -‘GEMAS -‘LECANOMANCIA.

PIES (pedos; planta podum): M. Guarducc¡, «Le impronta del Quo Vadis a menumanti affini, figurati ed epigrafici», Rendicottti Poní. Accad. Rom. diArciteol, 19, 1942-1943, 305- 344. L. Castiglione, «Tablas votivas á empreintes de piad dasis les templas dÉgypte’>, Acta Orientalia Hung. 20, 1967, 239-252. P. Rodríguez Oliva, «Representaciones da pies en el ana antiguo de les territorios malacitanos’>, Bao/ka, 10, 1987, 189-209. K.M.D. Dunbabio, «lpsa deaa vestigia... Feotprints divina andhuman Graece-Roman monumants’>, AJA 3, 1990, 85-109. R. Corzo, «Isis en el teatro de Itálica», Boletín do Bollas As-/es. Real Academia de Santa Isabel do Hungría 19, 1991, 125-148.

PIETAS: Th. Ufrich, Piotas (pias) als politisciter Begriffim rómisciten Staate bis zum Todo des Kaisers Commodus, Breslau, Diss. 1930. TV. Buttrey, «Re Pietas Denarii of Saxms Pempay”, NC 1960, 83-101. M. Manson, «La Pietas at la santiment de lenfance A Roma daprés las mennaies’, BSAF, 1973. 101-103. H. Wagenvoos-t. «Pietas’>, en Piolas. Seloctod Studies itt roman Religion, Leiden, 1980, 1-20. 1. Seheid, Religion ot piété el Rome, Paris 1985. P. Veyne, «Unaevolutiondupaganismegréao-romain: injustica etpieté des dieux, laurs ordras ou oradas’», Latomas, 45, 1986, 259-283. A. flemas-di, Piotas loci. R~/Zessiotti sulla religiositá antica e altri saggi di storia romana, Come 1991. G. Gaskin, «Aeneas Ultor nad Iba problem of piatas’> Fis-ene, 30, 1994, 70-96. M. Guas-ducci, «Le impronta del Que Vadis e monumenti affine, fsgurati a epigraflais, RAL, 19. 1944, 305-344. D. Segarra, «Pietas y la simulación en la ofrende privada romana», en Espacio, flempo y Forma 8,1995, 127-158. J.T. Dyson, «Caasi iuvenci and pietas impia la Virgil’>, CJ, 91/3, 1996, 277-286. C. Pes-assi, «La creaziena di un tipo menetale. 11 caso di pietas sulla amissione remane di atA 316 5. MONTERO -5. PEREA

repubblicana’>, Aovum, 71, 1997, 123-149. 8. Poulle, «Sur la signification du temple de Picas’>, DHA, 23, 2 1997, 125-137.

PILAE: J.M. Ramos Crespo, «Pilae, efigias’ y maniae en las Compitalia remanas’>, Helmantica, 39, 1988, 207-222.

PIRRO: J. Fuetes-ose, <“fha Cult and Myth of Pyrres at Delphi’>, Calif Publ.Class.As-ciz. 4, 3, 1960, 191-266. 6. Nenci, «II segno regale e la taumaturgia di Pirre’>, Misc. onore A. Ros/agni, ‘ferino, 1963, 152-161.

PITÁGORAS 1 PITAGORISMO: F. Cumont, «Un mythe pythagoricien ehaz Plotin et Philon’>, RPIt, 43, 1919, 79 ss. A. Gianola, Lafonuna di Pitagora ps-osso i Romani, dalle originifinoaltempo di Augusto, Catania 1921,6. Meantis, Recites-ches sus-le Pitizagorismo. Nauchátel 1922. A. Rostagni, 11 verbo di Pilagora, Torne 1924. 1. Lévy, La légende de Py/hagos-e de Greco oil Palestino, Paris 1927. E. Cumont, «Esséniens at pyUsagorieians daprés un passaga de Joséphe’>, CHA!, 1930, 99ss. M.J. Lagranga, «Les légandes pyUsagoriciennes et lÉvangila», RevEibí. 1936, 481-511, y 1937, 5-28. K. Kérany¡, «PyUsagoraus und Orphaus», Alba Vigiliao 2, Amsterdam 1940. J. Cas-copino, Aspects mystiquos do Romopalenno, Paris 1942, 173-206. J. Cas-copino, La basiliquepythagoricienne do la Porte Majeuro, Paris 1943, 182-206. L. Feos-es-o, 5/oria del Pitagorismo nel mondo romano da/leí origini alta fino delta Republica, ‘ferino 1955. M. Detienne, «Heracles, héros pyUsagorician”, Rl-IR 157. 1960, 19-53. M. Detienne, La notion do Daimon dans le Pytizagorismo ancien, Paris 1963. E. Rivas-so, «Neoplatonismo, neopitagorismo a magia’>, Rassegna Scienze Filosoficito 18, Dad 1965, 5-26. W. Bus-kan, Loro and Sc/once itt .4ncient Pythagoreanism, Cambridga Mass. 1972. M. Eliade, «Orfeo, Pitágoras y la nueva escatología’>, Hisioria de Las Creencias, Madrid, 1978, 11, 183-210. RS. Brumbaugh, 1. Schwartz, «Pytb.ageras and Baans: a Medical Explanation’>, CW 73, 1980, 421ss. D. O’Meas-a, Pytizagoras Revived. Mathomatics and Pitilosopity in Lato Antiquity, Oxford 1989. P. Pankschek, «Numa Pempiliusals Sehálerdas Pythageras”, HO, 17, 1990, 49-65. M. Bar, «A propos de l’aes gravelibral Dioseures 1 Mercure (Haeberlin, pl.38-40). Essai de neuvella interprétation symbolique á la lumiére pythagericienne’>, CAN, 29, 1992, 1-14. J. Bs-emmer, «Symbols of Marginality from Early Pythagerean.s te Late Antique Monks’>, G&R, 39, 1992, 205-214. P. El/ingas-, «Guarra at saerifica dans la mysticisme gree: Orphisme et Pythagorisma’>, MélangesLeveque. VI, Paris 1992,73-87. G. Fatal, «Zuin naupyUsagoraischen Monumant aus Philadalpheia». EA, 20, 1992, 1-6. y. Buchhait, «Ntuna-Pythagoras in dar Deutung Ovids”, Hermes, 121, 1993, 77-99. M. Huusm, “Les originas du pythagorisme romain: probWmes historiques et philosophiquas (II)», LEC, 65, 1997, 25-42. —‘GERMÁNICO -MJUMA.

PITIA (fluOe’&): PItE. Lagrand, «Propliéte et Pythie A Delphas”, REO, M 1951 296-299 A. Pifiare, «Sobre la inspiración de la Pitia délfica. Brava historia de una polémica». Durius 3, 1975, 405-416. AS. ¡bIlis, «Ovid, Motamos-flioses 1445ff.: Apollo, Daphna. asid Use Pythian Crown’>, ZPE, 112. 1996, 69-73. -‘SIEnA. Romana Religio ¡Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico 317

PLACIDA DEA: J. Kolendo, «Dea Placida á Novae el le culta d’Hékata, la Bernia Déase’>, As-citeologia (Varsovia), 20, 1969, 78-82. S. Sanie, «Dea Placida’>, Acta Musei Napoconsis, 11, 1974, 111-113. G. Bos-danache Battagjia, «Donna Placida’>, LIMC, III, 1986, 665.

PLAGAS: Ji’. Gilliam, «‘fha plagua under Marcus Aurelius», AmericanJous-nal ofPitilology 73, 1961, 225-251. J. Wiseman, «Goda, War and Plagua in Use Time of Use Antonines’>, StudiesinAntiquitatesofStobi (ad.J.Wiseman), Belgrado. 1973,1,143-183. J.M. André, «La notien de Pestilence á Reme: dii saben religieux A linterpretatien préscientifxque’>, La/omus, 39, 1, 1980, 3-16.

PLANTAS: C. Wessely. «Synopsis Floraa Magicaes, BIFAO 30. 1931, 17-26. 1. Bidez, «Plantes et pierres magiques saprés le ps.Plutarque dofluviis’>, Mél. O. Navarro, Paris 1935, 25-38. J. Haussleites-, Des- Vegetarismusindes-Antiko, Berlin 1935. F. Cumont, La s/?ledu danseus-dAntibos e/son décor vége/al. Étude sus-le symbolismefunerairo des plantes, Paris 1942. A.M. Prévost, «Les amplois sciantifiques du mot berta dans la Naturalis Historia de Pline lAncien’>, Comp/os rendus itebdom. des seances Academie des Scionces, 256, Paris, 1963, 4797-4800.J. Stannas-d, «Pliny aud Reman Botany», Isis 56. 1965, 420-425. M.C. Mas-tini, Pian/o medicamentoso e ritual magico-religiosi itt Plinio, Roma 1977. E.A.W. Budge, Hes-it-docíors ant! physiciatts in tite anciení world. TIto divin origin of/ho cs-aft oftite hos-balis/, Chicago 1973rud. J. André, Les noms desplantes dans la Romo antiquo, Paris 1985. J. Stannard, «Herbal medicine and herbal magiain Plinytime»,Helmantica, 37, 1986, 112-114; 95-106. G. Guillauma-Coiries-, «Arbresetherbe. Croyancesetusages rattachésaux origines da Reme», MEFRA 104, 1992, 339-371. M. Pates-a, «Les ritas dextractien das plantes dans l’Antiquité. Magia, botanique et religion. L’exemple dala mandragere», RAHA, 27, 1994, 21-34. S. Montero, «Flora magica africana’>, en LAfrica Romana. A/ti del XII convogno di stzulio, Sassari 1998, volí, 387-400. -‘MAGIA -‘MEDICINA -811.4BOLISMO VEGETAl..

PLATONISMO ¡ NEOPLATONISMO: L. Dietz, «Bibliographje du platonisme impérial antériaur A Plotin: 1926-1986», ANRW 11.36.1, 1987, 124-182. .~ ‘Ph. Wittakas-, Tite Neopla/onist, Cambridga 1918’. 1. Bidez, «La phiesephie de Jambliqua at senécole’>, REO, 32, 1919, 3íss. J. Cas-copino, La basiliquopyíhagoriciettne de la Pone Majeure, Paris 1926. G. Izlainainann, «Ammenies Sakkas und dar Neoplatenismus’> Hermes, 61, 1926, lss. W. Thieler, Dio Vos-beroitung des Neoplatonismus, Berlin 1930. J. liudez, «Preclus», Mélangos F. Cumon/, 1, Paris 1936, 85-100. 8. Eltremn, «La ‘fhéurgia diez les Néo-platoniciens at dans les papyrus magiques», 50 22, 1942, 49-79. ER. Dodds, «Theurgy and its relationship te Naoplatonism’>, JRS 37, 1947, 55-69 = «Teúrgia’>, Los griegos y lo irracional, Madrid 1980, 265-292. ‘fh. Whittaker, TIte noo-platonists,Hildeshaim 1961. RA. Mas-kus, «Neoplatonism asid early ciristian thought>’, Essays itt honoar of AH. Armstrottg, London, 1981, 20-32. Vas-ios, Neopla/onism ant! Eas-ly Christian Titoagití. Essays in Honour of A.H.Armsts-ong, London 1981. P. Boyancé, «Theurgie at télastiqué naeplatonicianne’>, RHR 147, 1955, 189- 209. E. Riverso, «Neoplatonismo, neopitagorismoe magia», Rassegna ScienzeFilosoficite 18, Bari 1965. 5-26. P. Vicafre, «Platen at la divinatien», REO, 83, 1971, 333-350. H. Dos-rie, «La réneuveaudu platonisme A l’épequa de Cicerón», RíAsPAs 24, 1974, 13-29. P. Mastandrea, 318 5. MONTERO -5. PEREA

Un neoplatonico latino: Cornelio Labeono (Testimonianzo e frammenti, Leidan 1975. P. Mastaudrea, Un neoplatonico lativo: Cornelio Labeone, Leiden 1979. C. Froidafond. tlamant, Macrobe o/lo néo- Plutarque et le platenisma», AA’RWII.36.1, 1987, 184-233. J. I platonismo latin á la fin du JVsi?cle, Leiden, Brilí, 1977. H.D. Saffray. «La thaurgie conuna phénoména cultural ehez las néoplatonicians (1V-y siéclas>’>, Koinonia 8/2, 1984, 161-171. R. Lainhes-ton, Romos- tAse Theologian: Nooplalonist Allegorical Reading ant! tIte OrowtAs of /lzo Epic Tradition, Berkeley 1986. J. Dillon, «lamblichus of Chalcis (e.245-325 AD.)’>, AA’RWII.36.2, 1987, 862-909. J, Montserrat Tos-rents, Las transformaci onesdelplatonismo, Barcelona 1987. S. Montero, “Neoplatonismo y haruspicina: historia de un enfrentamiento», Gerión 6, 1988, 69-84. P. Cous-cella, «Polémica anticristiana y platonismo cristiano: de Arnobio a San Ambrosio’>, en A. Mornigliano, El conflicto entropaganismo y cristianismo en el siglo IV, Madrid 1989, 171-206. Hl. Mas-rou, “Sinesio da Cirena y el neoplatonismo alejandrino’>, en A. Momigliano, El conflicto entropaganismo y cristianismo en el siglo IV, Madrid 1989, 145-170. dG. De Filippo, «Curiositas asid the Platonism of ApulelusGoldan Ass», AJPiz, 111, 199«, 471-492. HO. Saffs-ey, Reches-cizos sus-le Néoplatonisme aprés Plotin, Paris 1990. M.J. Edwards, «On the platenia Schooling of Justin Martyr», JTAsS, 42, 1991, 17-34, P. Foulkas. “Where was Simplicius?», JI-lS, 112,1992. 143, G. Wojaezek, «Die Heioweiha des Kaisers Julian, En initiatorisaher ‘faxt des Neuplatonismus’>, Y/JA, 18, 1992, 207-236. P. Pisi, «La figura nel neoplatonismo», Studi storico-religiosiin onore EJ. Biancizi, Roma 1994. E. Cuna, «Auicisnx, 1-lomar, Naoplaíonism, aná Fústenpiegel: Juliasis Secosid Panegyric en Constantius», ORRS, 36, 1995, 177-211. -‘JÁMBLICO -‘PIOTINO -PORFIRIO —‘TEÚRGIA.

PLAUTO (Religión de/en): SG. Oliphant, “‘fha use of the ornen in Plautus and ‘ference», CJ, 7, 1911-1912, 165-173. E. Riess, «Notes en Plautus”, CQ 35, 1941, 150-162. H.M. Tolivas-, «Plautus and the state geds of Roma”, CJ, 48, 1952, 62-77. JA. Hanson, «Plautus as seurce boek for Reman Religien», TAPizA, 90, 1959, 48-101. J.P. Cebe, «La dérison des diaux dasis le théatre da Plauta: sesis et portée», Actos VII Congs-?s Ass. Rondé, Paris 1964, 174-177. 1’. della Cos-ta, «Suparstitiosus in Plauto”, Sandalion 2, 1979, 99-108. R. Scbilling, «Les dieux daus le théátre de Plaute,>, Rites, cultos oí dieta de Borne, Paris 1979, 389-401. Z. Hoffmaun, «‘fha Parody of Use Idea mes maiorum in Plautus», Oikoumene, 3, 1982, 217- 224. R. Schilling, «Les diaux dasis la théátre da Plaute,’, Actos du IXe Con gre?s Association Guillaumo RujIé, 1955, 342-353. M. Mac Donnail, “Divorce initiatad by Woman in Reme. ‘fha avidenca of Plautus,” AJAR. 8, 1983, 54-80. P, Nadjo, «Plauto al la mythologia», en La mititologie, clef de lecture du monde classique.Homm.á R.~izevalier, Tours 1986. Ch.B. Gulik, «Omeus and Augury ir Plautus». RSPh, 7,1986, 235-247. G. Piccaluga, «4/ ego aiio idfieri itt Oraecia 0/ Cartitagini 1 0/ Asic... (Plaut. Cas. 71 sg.). II linguaggio ‘religioso’ in Plauto», RSAnI., 21, 1991, 9-22. J, Soubiran, «Mythelogie at astronomia: la lengua nuit de Jupitar at dAlaméne (Plaute Ampiz., 272-276)», Pallas, 38, 1992, 345-358. 5. Montes-o, «Plauto, MII. 694 y los pnmaros meíoposcopi latinos». Dionisio. 63, 1993~ 1, 77-81. E Herndes-son, «Hannos Punie heirs: die Poenulusnaid des Plautus», Ramus, 1994. 24-54.

PLEBE: A. Mes-Un, LA ven/itt dans PAn//quité. Paris 1906. P. Althaiw, “Lex Sacrata: dia Anflinge dar plebeisahen Organisation’>, Alba Vigiliae, 1, Amsterdam 1940. F. Altheim, “Lex Sacrata. Dia Anfang dar plebeischan Organisation”, Albae Vigiliae 1, 1948. D. Sabatucci, Romana Religio 1 Religio ronianorum Diccionario Bibliográfico 319

«Patrizi a plebei nello sviluppe dalia religione romana’>, SMSR, 24-25, 1953-1954, 76-92. G. Lefonte, «LOccentatie de la loi des Deuze Tablasdaprés Saint Augustin et Cicaron», RIDA, 31 serlí, 1955, 287-302. B. Rawson, «Family Lite of tha Lewer Classes in Roma’>, CiPitil, 61, 1966, 71-83. W.K. Quinn-Schofleld, «Observatiens upen Iba Ludi Plebei», Latomus, 26, 1967, 677ss. J.C. Richas-d, «Sur quelques grandes pontificas plébaiens’>, Latomu.s, 27, 4, 1968, 786-801. L.R. Menages-, «Natura at mebila de l’opposition entre la pléba et la patriciat>’, RIDA, 19, 1972, 367-398. L.L. Doyle, Tite origin, significance ant! devolopment of Ladi at Romo, wiíit special reference lo tIte Roman ant! Plebeian Gamos, lo tite end of Republic, London 1976. J.-C. Richard, Los origines do la plébo romain. Essai sus- la forma/ion da dualismo pa/rlcio-plébéien. Paris 1978. 0. Plccaluga, «La copa di perfidia sullo fondo dalia prima saacessiona della plebe», Le de/U religioux, Roma, 1981,21-25. P. Brown, «Dalla plebs romana alla plabs Dei: aspetti della cristianizzazione di Roma», en P. Brown el al., Governantí e itttelettuali. Popolo di Roma e popolo di Dio, ‘ferino 1982, 123-145. -‘PATRICIADO.

PLEGARIA: CO. ThuUn, italische Sakralo Poesie und Prosa, Berlin 1906. G. Appel, De Romanos-am precationibus, Giessen 1909. 1’. ¡hiles-, Das Gebol. Eme roligiongescitichtliche Uníorsucizung, Mtinehen 1923. E.E. Burriss, «‘fha Magic Elements in Reman Prayers’>, CP 25, 1930, 47-55. A. Carral, La os-ación: su podes-y efectos curativos vistospor unfisiólogo, Madrid 1946. R. Guardini, Iníroduzione ulla preghiera, Brescia 1948. 0. Appel, De Romanoncmprecationibus, New York 1975””. 0. Frayburges-, «La suppliaation daction da gráces dans la religien remaina archaique’>, Latomus 36, 1977, 283-315. A. ¡¡amman, «La priére chretianne et la priérepalenne, ferinas et diffarences’, AA’)?WII.23 .2, 1980, 1190-1247. Liniet-Rias (cd.), L ‘aperionce de la ps-lAs-e datas les grandes religions. Actos da Colloquede 1978, Leuvain-la Nauve, 1980. H.S. Varsnel, «Raligious mantality in anaient prayar”, en Ves-sual, ed., Faitiz, Hope ant! Worship, Laidan 1981, 1-64. H.D. SatTrey, «‘fha Piaty and Prayers of Ordinary Man and Weman in Late Antiquity”. en AH. Amstrong, Classical Medites-ranoan Spirituality, London 1986, 193-213. J. Scheid, «La parole des diaux. L’eriginalité du dialegue des Remains ayee laurs dieux’>, Opus. 6-8, 1987-1989, 125-136. C. Kias-cher, «La priéra dans la sixiema tabla Enguvine: texta, traduction at commentaira poétique et pragmatiqua», en ODumézil In momos-iam, ¡1. Études ¡ndoeur. 7. n.25-28, 1988, 31-53. F. Gs-af, «Prayar in Magia and Religious Ritnal’>, en C. Faraena and D. Oblink (ada.), Magika Hiera, Oxford, 1991, 188-215. E. Flores, “La preghiera di Seipiene in Livio 29, 27 a il fr. 5 e 35M del BP di Nevio», 5/oria, poesia e ponsiero nelmondo antico, Napeli, 1994, 209-216. P.W. Van des- Horst, “Silant Prayar in Antiquity’>, Numen, 41, 1994, 1-25. -‘CARMEN —‘CARMEN MAGICUM —‘SUPPLICATIO.

PLINIO EL VIEJO (Religión de/en): Munzer, Beitráge zur Quellenkritik des- Naturgosciticitlo des Plinius, Berlin 1897, W. Ks-oll, Dio Kosmologie des Plinius, Breslavia 1930. W. Ks-¿ill, , PCPItS 181, 1950, 7-8. A. Ernout, «La magia diez Pline l’Ancien’>, ¡¡omm. J. Bayet, Paris, 1964, 190-195. ‘Ph. Pakary, «Das Weihadatum des kapiteliischen 320 8. MONTERO -5. PEREA

Jupitertempel und PIña. UN 33, 19», MDAI(R), 76, 1969, 307ss. ‘fh. K&ves-Zulauf, Reden ant! Schweigon: Rómiscito Religion bei Plinias Maior, Múnchen 1972. A. Ónnas-fors, «‘frau¡nerzáhlung md ‘fraumdautung beim ~Itaran Plinuus’>, RitM 119 1976, 352-365. M .C. MartinA, flan/e medicamentoso e ritual magico-s-oligiosi itt Plinio, Roma 1977. ‘Ph. Koves- Zulauf, «Plinius d. A. und dic rómisehe Religion». AIVRWII.16.1, 1978, 187-288. KW. Rutland, «Fortuna Sola invocatur. Pliny’s Statamants», CB, 56. 1979, 28-31. R. Winkes, «Plinys Chaptar en Reman Funeral Custema in Use Ligbt of Clipeatae Imagines», AJA 83 1979, 481-484. .1. Therassa, «Croyancas er credulité des romains daprés Pline lAnciant et les acrivaina latina», Mél. M.Lebel, Quebee 1980, 283-320. ES. Dobson, “Pliny fha Yeungers depietien of Wemen», CB 58, 1982. 81-85. R.A. Bausnes-, «Dic Maaht des Wortas inkeigionundMagia (Plinius 1VH28, 4-29)’>, Hermes 112, 1984, 84-99. D. Fishwick, ‘. AJAH, 9. 1984, 123-130. R. Chevalies-, «Le bois, l’arbre cf la forét diez Pline», Holmantica 37, 1986, 147ss. R. Chevalles-, «L’Etrurie atlas etrusques dans 1’H. Natas-elle da Plina lAnden’> Fostscizrtft O. Rarifre, Maisiz, 1986, 37-50. iP. Dumont, ‘, Holmantica, 37, 1986, 173ss. J.C. Richard. «Pline atlas myrtas da templada Quirinus. A propes de PUne UN 15, 120-121», ¡alomas 45, 1986, 783-796. 1-1. Zehnacker, “La deseriptien da Roma dasis le L.3 de la NH», Icielmantica, 37, 1986, 307ss. R. Chenlier. “Italia Sacra. Histoire Naturelle da Pune lAncian’>. Males-taus por servirá litistoire de la religion romaine, Homm.á U. Le Bonnioc, Bruxelles 1988, 101-123. M. Beagon, Roman Natas-o. Tito Titought of Pliny tite Elijes-, Oxford 1992. L. Tabos-ah, «Aromata e medicamenta exotica in Plinio», Alizonaeam 82, 1994, 111-151. V. Bonet, «Les animaux occidenuaux datas la phannacopée da Pline’>. Caesarodanum, 1995, 163-172. J. Siat. «La persécution des ciréticus au début du II siécle dapres la laura de ¡‘lite la Jeune aL la réponsa de Trajan en 112’>, FC 63, 1995, 161-170.

PLINIO EL JOVEN: A. Bas-zano, «Plinio il Giovane e i aristiani allal corta di Domiziano’>, RSCI36, 1982, 408-416, MD. Dopico, «Libaralitas y aeternifas principia en Plinio el Joven’>, 1, Caesarodunam, 1995, 159-172.

PLOTINA AUGUSTA: B. Lkhoka, «Lautal de Pudicitia sur lasmonnaias de Pletina», Actos IX Congrés itt/em. Numisma/ique, Berna, 1979, 1, 385-392.

PLOTINO (Religión cíO: F. Cumont. “Unmytha pyUsagerieien chez Plofir et Pulen», RPit, 43, 1919, 79 sa. F. Cuinont, «Le culta égyptien et la rnystiaisme de Plotin’>, Mon. Pio/, 25, 1921-1922, 78ss. E. Bs-éhias-, La philosopizie de Plotin, Paris 1928. P. Henry, Pío/itt ot l’Occident, Leuvain 1934. P. Mes-lat. «Pletinas asid Magia», Isis 44, 1953, 341-348. Ji. Bluinenthal, ‘<¡‘lefinus in fha Ligth ef’fwenty Year’sSdholarship, 1951-1971’>, AM?WII.36. 1, 1987, 528-570. K. Kas-s-igan, «‘fha Ceurse of Plotinian Saholarship from 1971 te 1986’>, ANRWII.36.1, 1987, 571-623. AH. Arnists-ong, «Was Plotinus a Magician’?’>, Pizronesis 1, 1955, 73-79. L. Brisson, «Leracla dApelien das la Vio de Plotin par Perphyre», Kemos, 3, 1990. 77-88. L. Jerphagnon, «Les soas-entendus anti-chrétiens da la Vita Plotini’>, MH, 47, 1990, 41-52. 1-4. Cs-ouzal, Origéne ot Pío/itt, Paris 1991. M.J. Edwas-ds, «Two apisedes in Romana Religio 1 Religio romanorwn Diccionario Bibliográfico 321

Porphyrys Lite of Plotinws», Historia, 40, 1991, 456-464. L. Brisson, «Plotin ella magia in Porphyre, la vie de Plotin’>, Histoire desdoctrines de l’antiquité classiquo, 1992. 465-475. 1. Bussanich, «Mystical Elemants inUse Theught of Plotinus», AA’)? WII.36.7, 1994,5300-5330. DA. Ds-omhrowski, «Ascetisin as Athletic Training in Plotinus», ANRWII.36.1, 1987, 701- 712. Cli. Ros-u, Pto/itt Ubes- Sein, Zaití und Cinhoil, Leipzig 1995. L.P. Gas-son, Tite Cambs-idge Companion lo Plozinus, Cambridga 1996. -‘PLATONISMO/NBOPLATONISMO —‘PORFIRIO.

PLURALISMO RELIGIOSO 1. Hamnatt, Religioas Plas-alism ami Unbolief, London and New York 1990.

PLUTARCO (Religión de/en) J Alsina, «Ensayo de unabibliografía de Plutarco’>, LEC, 6, 1961, 515-535. R. Flaceliés-e, «Esatprésent des étudas sur Plutarque», Actos VIII CongrAs do ,4ss. OBoadé, Paris, 1969,483-506. ,. 13. Latzarus, Les idées re/igieusesde Platarque,Paris 1920. H. von Amin, Platas-ch Ubes- Dámonen ami Mantik, Amsterdam 1921. J. flidez, «Plantes es pierres magiquas saprés le ps.Plutarque dofiuviis», Mél. 0. Navas-re, Paris 1935, 25-38. R. flaceflére ,JL 5,1953,97-103. R. Placeliéra, «Plusarqua atía Pyfhia’>,REG 56, 1943, 72-111. H. Almquist, Plutarch ant! das Neus- Testamení. Iippsala 1946. 3. Bayet, «La mort de la ¡‘ythie: Lucain, Plusarqee es la ebronologie delphiqua’>, A’félanges Felix Oral, 1. Paris 1946, 53-76. R. De Re, II pensiero melafisico di Platas-co, Dio, la natas-o, il malo, Firenze 1950. Iii FlaceIli~s-e, «baus rites du culta de Matar Matuta, Plutarque, Camitie, 5, 2’>. RFA 52, 1950. 18-27. K. Ziegler, Plutarco, (Traducción italiana da RE XXI, 1, 1951, coll.639-962), Urescia 1965.J. Beaujau. «La religien de Plutarque’>, ¡7. 12, 1960,18-23. W. Buhíar. «Dha doppalfe Erzúh]ungdas Aitions dar Nonae Capretinne bei Platarah’>, Maia 14, 1962, 271-282. 0. CrWÓ, <‘La c.d. mnamovilitá dallaugur publicus P.R.Q. (A propessito di Plut. QR, 99)», Lotoma.s 21, 1962, 689-710. RU. Barrow, Platas-ch ami his times, London 1967. R. Flaceliéra, «La théologia solon Plutarque’>. Mélanges Boyancé, Roma 1974. UD. RaU, Plutas-cit ‘s Titeological Wri/ings ami £arly Ch ns/ionLites-ature, Leiden, 1975; II, 1978. RU. Bas-row, Plularch ant! itis times, London 1967. 0. Bahut. Piulas-que otto SuÁscisme, Paris 1969. MED. Phlilips «Platarque interprete de Zoreastra’>, Actos da VIII Cong.de LAOS, Paris, 1969, 506-511. J. ¡¡mil, La roligion ogyp/ienne duns la pensée de PIulas-que, Paris 1976. FE. Bs-ank, In Mis: apparolled. Religious titemos in Platas-ch ‘5 Mos-alia ant! Lives, Leiden 1977. Y. Vas-niére, Symboles el mytites ¿Jons la pensée do Platas-que. Essai d’intorpretationphilosophique 0/ religiease desMoralia, Paris, 1977. F. Le Corsu, Platas-que ej lesfemmes dans les Vies pos-alié/es, Paris 1981. S. Zedda, «Spiritualitá e saggezza pagana nalletica della famiglia. AffinitA e differenze fra San Paolo e in Cengiugalia praecepta de Plutarco», Latos-anam 48, 1982. HO. Ingenkamp, «Luciano e Plutarco: dna incentri col divino’>, AFLS 1985, 29-45. Y. Ves-niére, «Initation et eschafelogie chasPlatarque”, en iRias 322 5. MONTERO -8. PEREA

(ad.), Los riles dinitiation, Leuvain-la Neuve, 1986, 335-352. FE. fls-ank, «An Imperial Heritage: ‘fha Reigieus Spirit of Plutarch of Chaironeia>., AA’RWII.36.1, 1987, 248-349. C. Froidefond, «Plufarque et le platenisme’>, ANRW 11.36.1, 1987, 184-233. J.P. Hershbell, «Plutarchs De attimae procreatione itt Timaeo: An Analysis of structure and Centena”, ANRW 11.36.1, 1987, 234-247. U. Bíanchi, «Plutarch und dar Dualismus», ANRWII.36.1, 1987, 350- 365. FE. Brenk, «An Imperial Heritaga: fha Religios Spirit of ¡‘¡march of Chaironein’>, ANRWII.36.1, 1987, 248-349. MA. Marcos Casques-o, ‘~Plufareo, QR 6 y 108: de mujer, vino y bases», Stepizanion. Hom.a M.C.Oiner, Salamanca, 1988, 225-232. E. Valgiglio, Divinitá e religiono itt Platas-co, Genova 1988. C. Mos-aschini, «Divinazione e demologia in 11 ‘anlico crlstianosimo, .4ugus/iniaram, 29. Platarco e Apulaio’>. Sogni, visioni e profezie no 1989, 1-3. E. Hes-as-di, «Plutarco e la religione. Lausebein come giusto mezzo fra deisidaimonia e atheotés’>, CCC. 11, 1990, 141-170. M. Pinnoy, «¡‘lutarqua at lorphisma», Anc. Soc., 21, 1990, 201-214. Y. Vas-niére, «La théoria de linspiration prophétiqua dans las Dialoquospyíitiquesde ¡‘lufarqua’>, Kernos, 3, 1990, 359-366. y. Ituchheit. «Plutach, Cicere und Livius libar dei HuiÉanisiarung Roms durch Kónig Numa’>, Symb.Osl., 66, 1991.71-96. M. Dickia, «Helioderus and Plutareh en tha Evil Eya», CP 86, 1991, 17-29. 5. Swain, «Plt¡tarch, Hadrianand Delphi”. Uistorta,40, 1991, 318-330. D. Rabat, «La cempesition des Dialogues Pytitiqaes de Plutarque et le probléma de leur unité», JS, 1992, 187-234. JA. Fernández Delgado, «El testimonio de Plutarco y los modernos estudies sobre los oráculos de Delfos», Homenaje a AHolgado, Universidad Extremadura, 1992, 57-72. PR. Hardia, «¡‘Iutarch and Use ínterpretatien of MyUs», ANRW 11.33.6, 1992, 4743-4787. C. flas-rigón Fuentes, A. Ruiz Pérez, «Observaciones sobre algunos oráculos de Plutarco (PW 41 y 52)’>, en Estadios sobre Plutarco, 189-198. 5. Bodelón García, “Elemento religiosos en la Vida de Cicerón, según Plutarco’>, en Estudios sobre Pía/arco, 235-246. Ji. Caerols, «Sibilas y oráculos sibilinos en Plutarco’>, en Estudios sobro Plutarco, 179-188. G. Casadio, “La noziene di religiona nal De Iside et Osindo di Platarco a lo saudio sciantifico della religiene’>, en Tite No/ion of Roligion itt Comparativo Roseas-ciz, Reina 1994, 349-353. M. Cerezo, «La superstición segun Plutarco de Queronea ¿Otra forma de religión?», en Estudios sobre Plutarco: las ideas religiosas, Madrid 1994, 157-168. SM. Chiodi, «II dualismo caldeo secondo Plutarco’>, S/udi stos-ico-s-eligiosiin onore U. Bianciti, Roma 1994. SM. Cbiodi, “II concatto di raligione nel De ¡sido el Osiride di Plutarco’>, Tito Notion of Religion itt Comparativo Roseas-oit, Roma 1994, 355-367. 13, Del Carro Calderón. «El problema del mal y la providencia en Plutarco y en la Hiblia’>. en Estadios sobre Plutarco, 223-234. V. Domínguez: «¿Plutarco responsable del ateísmo de Evémero de Mesana? Comentario a Do ¡sido ot Osiride 360 A-B’>, en Estudios sobre Plutarco. 509-514. JA. Fernández Delgado, «Plutarco como fuente de les oráculos», en Estadios sobre Pía/arco: las ideas religiosas, Madrid, 1994, 145-156. F. Fortaa López, «Némesis en la obrada Plutarco de Queronea», Estudios sobre Plutarco: ideas religiosas, Madrid, 1994, 561-574. L. Gas-cia Moreno, «Plutarco, Delfos y la mitología celta’>, en Estudios sobre Plutarco: ideas religiosas, Madrid. 1994, 109-114. F. Labajos, A. Lozano, «La religión en Plutarco: ‘fheoria-estética a la escucha dala divinidad”, en Estudios sobro Plutarco. ideas religiosas, Madrid 1994, 253-260. ‘f.Lozano,”La obrade Plutarco da Queronea fundamento de la verdad religiosay espiritual», en Estudios sobre Plutarco: ideas religiosas, Madrid, 1994, 261-264. M. Martínez Hernández, «Islas escatológicas en Plutarco», en Estudios sobre Plutarco: ideas religiosas, Madrid, 1994,81-108. L. Pérez Vilatala, «Araemis y Dioniso Ibéricos: Apelacióna Plutarco’>, Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 323 en Estudios sobre Plutarco: ideas religiosas, Madrid, 1994, 265-274. 0. Plácido, «Teseo: la tradición y la renevación en la religiosidad da Plutarco’>, en Estadios sobre Platas-co: las ideas religiosas, Madrid, 1994, 137-144. J. Opsomer, «LAme du monde et l~áme de lhemma ches Plutacque’>, en Estudios sobro Plutarco: ideas religiosas,Madrid, 1994, 33-50. C. Rodríguez Alonso, «Tyehe y Areté en el proceso histórico de Roma según Plutarco’>, en Estudios sobro Plutarco: ideas religiosas, Madrid, 1994, 447-454. L, Tos-raca, «Aspetti del problema del mala nella teologia plutarchea’>, en Estudios sobre Plutarco: ideas religiosas, Madrid, 1994, 223-234, L. van des- Stockt, «Plutarch asid tlia Peetry of Prephacy’>, Estudios sobrePlutarco: ideas religiosas, Madrid 1994, 321-330. .1. Champeaux, «Letrusca disciplina at limage de lEtrurie chez Plutarqua», Caosas-odunam, supí. 65, 1996, 37-65. Varios: Plutarco 0/ la religiono, Roma 1996. E. Andreoni Fontecedro, «Animula vagulablandula: Adriano debitere di Plutarco’>, QUC, 1997, 59-69. J. Bonlogne, «Henetéisme at polythéisme seus les Antonins. Limaginaira religiaux da Plutarque», Euphrosyno 25. 1997, 281-293. C. Schradar, y. Ramón, J. Vela (eds.), Plutarco y la Historia, Zaragoza 1997.

PLUTÓN: K. Schauenburg, «PInten und Dienysos’>, JDAL 68, 1953, 63ss. E. La Rocca, «EirencePleuses’>, Jdl89, 1974, 112-136. A. AlfWdi, «AiónPlutenios-Saeculumfrugiferum», en Os-oece ami lite Fas/orn Modilos-raneanin Ancioní Uistos-yami Prehistos-y, Síadiesprosented /0 F.Schachermeyr, 1977, 1-30. A. Alfilídí, «From Use Aion Plutonios of Use Ptolemics te Use Saeculum Frugiferum of Use Reman Emperors», 5/udies F. Scizaches-meys-, 1977, 1-30.

POLÉMICA PAGANO-CRISTIANA: C. Andresen, Logos and Nomos. Dio Polemik des Kelsos wider das Cits-istentum, Berlin 1955. JA. Cs-oke. J. ¡¡arries, Religious Conflicí in FourtIt-C’entus-v Romo, Sydney 1982. A.H.M. Sones, «El trasfondo social de la lucha entre al paganismo y el cristianismo’> en A. Momigliane, El conflicto entropaganismo y cristianismo en el siglo IV, Madrid 1989, 31-52. -‘CRISTIANISMO -*PAOANISMO —TOLERANCLA.

POLIBIO (Religión en): 1KW. Walbank, A Historical Commentary on Polybius, Oxford 1957-79. P. Pédech, «Les idees religiauses de Polybio. Étude sur la reigion de lelite gréco- romaine aix II si~cle av.J.C.», RUR, 166-167, 1965, 35-68. P.W. Walbank, Polybius, Berkeley 1972. PS. Derow, ‘Pelybius, Reme asid iba Easu’, JRS, 69, 1979, 1-15.L. Bianchi, «‘, AevumAttt., 7,1994,137- 153.

POLITEíSMO: 1. Seheid, «Polythaism ixnpossibla; er, Useempty geds: reasoas behind avoid iii Use hÁstory of Reman religion», en E. Schmidt (ad.). Tite Inconceivable Polilheism, Paris 1987, 303-325.

POLÍTICA Y RELIGIÓN ROMANA: C. Cichorius, «Staatiehe Menschenopfer», Rómiscito Studien, 1922, 7-20. 17. Koch, «Dar altrómiseha Staatskult im Spiegal augusteischer und spátrepublikanischer Apologetik», Conviviam. Festschrzfi Kons-at Ziogler, 1954, 85-120. P. Lambrechts. «Las empereurs romains et leurpolitiqua religieuse’>, RBPH, 35, 1957, 495-511. M. Aniit, «Concordia. ldéal politique es instrument de propaganda», lara 13, 1962, 133-169. G. Downey, «Pbilanthrepia in Raligien and Statecrafl in Use Fourth Century after Christ», 324 8. MONTERO -8. PEREA

Historia 4, 1965, 199-208. R.E.A. Palmes-, «‘fha census of 312 SC. asid Use stata religion’>, Historia, 1965, 293-324. G. Alffildy. «BarbareneinfálieundraligiósaKrisenixxítalien”, BH.4C 1964-1965, Bonn, 1966, 1-19. M. Gelzer, Caesar. Politician ant! Síatesman, Oxford 1968. L. de Ragibus, Polilica e roligione cki Augusto a Costan/ino, Roma 1972. 5. Rawson, “Religion and polities in Use late Second Cantury at Roma’>, Pizoeniz, 28, 1974, 193-212. E. Rawson, «Religien and pelities in thalate second centurySC. at Roma», Phoenix, 1974, 193- 212. 0W. Bowersock, «From emperor te bishop: Iba self-conscieus transformation of pelitical powar in Ihe feurth cantury Al).’>, Class. Pizil., 1975, 289-307. R. Develin, «Reigien and ¡‘olidos dtiring fha Third Cantos-y SC». 3511 10, 1978, 3-19. L. Cracco Ruggini. «Petera a carismi in atA imperiali”, Studi storici 20, 1979, 585-608. L.C. Rugginai, «II paganasinso romano tra religione e politica (384-394 d.C.): par una reinterpretazione del Carmen contra paganos”’, A/i’iAccademia na.zicnalesdeiLincei, Mamario, Sc. morali, 23,

1979, 3-141. .1. Gérard, «Légande al politiqua autoar dala méra das dieux “, Rey. Et. Lat., 58, 1980, 153-15. 0. Amiotti, «Religione e pelitica nell’ijúziazione romana. L’assunzione dalia toga vix-ile’>, Religiono e polilica, Milano, 1981, Il3ss. A. Wardman, Religion asid Sta:ecs-aft among tizo Romans, London 1982. M. Goodman, Síate ami society itt Roman Galileo, A.D. 132-212, Tetewa IN 1983. J.P. Ballet, Fatizes-s ant! Daaghtors itt Ronzan Society. Women ami tite FUite Family, Prineeton 1984. 17. Letta, «Admministrazione romana a culti locali in atA alteimperiala - il caso della Galia”, Ps-oblomi di religione romana, Riv. 5/or. Ira?. 96, 1984, 1001-1024. R. Develin, Tizo Practico of Polidos a/Romo: 366-167 SC (XI Religion, Mos-als ami Bohaviour), Bruxelles 1985. E. Massonneau, La magie dans 1 antiqaité romaino, Bourdeaux 1934, J.P, Matthews, Political Life ant! Caltas-e itt Late Roman Sociely, London 1985. MM. Alvas Dias, «CII. II, 2634: A posigao politice-religiosa de Q. Manlius Capitolinos’>, Conimbriga 25, 1986, 193-203. 0. Has-tel. «Dia Raligienspolitik dar Rémisehen Kaisern von Diokletian bis Justinian 1 anhand ausgewáhltar Beispiale aus den Codex Justinianus», Acta Ctassica 22, 1986, 69-86. Y. Lehmarnx, «Religion el politiqae autour des Antiqaités divinos de Varron’>, REL 64, 1986, 92-103. JA. North, «Religion and polities, from republio te pricipate’>, JRS, 76, 1986, 252-8. 0, Alfúldy, «Die Krise des lmperiuni Rornanum und die Reigion Roxns”, en W. Eck, Religion ant! Gesollschafi ¡si des- rómisciten Kaiserzeit, Vienna 1989, 53-102. W. Eck, «Reigion und Religiositát in dar soziopolitisehen F(ihrungsschicht dar hohenKaiserzeit’, en W. Eck, Retigion ant! Oesollschafi itt des- rámisciten Kaiserzeit, Vianna 1989, 15-51. IN. Miteheil, úces-o: tite Senior Statesmon, New Hayan - London 1991. C. Bergeniana, Politik ami Religion im spáts-epablikanisciten Ro,tt, Stuttgart 1992. MT. Fógen, Die Entoignang des- Waizrsagor. 5/adíen za/u k.aiserlicizen Wissensmonopol in des- Spátan:iko, Frankfurt 1993. A. Kolb, Dio bises-licito Baaverwaltung itt des- Stadt Rom. Oeschicitte ami Aajbaa dor cara operum pablicoram antes- dom Prinzipal, Stuttgart 1993. A.W. Lintott, Impes-iam Romanam: Politicvs and Adminisíratiion, London 1993. J. Seheid, ‘Cultas, mythes et politiqua an débul de lEmpira’>, en F. Graf (cd.), My:izos itt mythenloser Oeseltscizafi. Das Paradigma Roms, Colloquium Rauricum 3. Stuttgart 1993, 109-130. F.M. Orlin, Temples, Roligion ant! Polities in tizo Sornan Ropublio, Leiden- New York-Kóln 1997.

POLLUN: -‘níósctmoa. Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 325

POMERIO (Pomeriam.): y. Basanoff, «II Pemerium Palatinum’>, MemAccad. Lincoi, serie V, vol.IX, fascí. L. LalTranchi, «Gli ampliamenti del pomerie di Roma nelle testimomanze numismatiehe’>, BCAC 47, 1921, 16-44. J.H. Olives-, «‘fha Augustan Pomerium’>, MAAR, 10, 1932, 145-184. B. Liou-Gille, «Le pomerium”, Mus., 50, 1933, 94-106. M. Labrousse, «La Pomeriunx de la Reme Impériale’>, Mél. Arciz. Hisí. 54, 1937, 165-199. L. Hes-mann, «LAntistius Vetus et la pomoerium’>, REL, 26, 1948, 222-228. LI. Le Gal!, “A prepes dala muraille Servienne et du pomerium’>, El. As-ch. Class. 2, 1959, 41-54. P. Catalano, «Pomerio’>, Novissimo Digesto ¡¿allano, 13, 1966, 3-12. 0. LuigLí, «1 eonfini del pomerio suburbano di Roma primitiva”, Mél. J. Cas-copino, Paris 1966, 641-650. A. Magdelain, «Le pomerium archaique el la mundus», REL, 54, 1916, 71-109, R. Syme, «‘fhapomerium iii Iba HistoiraAugusta», BonnerHistoria-Aagasta-colloquiam 1975-76, 1978, 217-31. R. Schilling, “Le temple de Venus Capitolina et la tradition pomériale”, Rites, calles, dieta de Roma, Paris 1979, 94-102. R. Symne, «‘fha Pomarium in Use Historia Augusta’>, en Historia Augusta Papos-s, Oxford 1983, 131ss. J.P. Poe, «‘fha secular Gamas, fha Avantine, andthe Pomerium in fha Campus Martius’>, Cla.ssicalAntiqaity, 3, 1984, 57-81. MT. Taliafes-ro Boatwright, «Tacitas en Claudius and Use pomcrium: Annals XII, 23, 2-24”, Ci, 80, 1984, 36-44. MT. Boatws-ight, «Tha Pomerial extension of Augustus’>, Historia 35, 1986, 13-27. M. Sordi, «Silla e lo ius pomarii proferendi», 11 confine nol momio classico, Milano. CISA, 13, 1987, ZO8ss. M. Andreussi, «Roma: II pomario», Scienze dell Anticititá, 1989, 219-234. A. Gs-andazzi, A .,«Un aspact de la divinitien diez Tacita, Annalos XII, 24: quelquas remarques Sur le pomerium’>, Les écrivains 0/ l’etrasca disciplina. C’aesarodunam, supl. 64, 1995, 38-62. A. Cias-dina, «II Pemario de Roma e i limiti dellítalia». en Litalia Romana. Siorie di anidontitá incompia/a. Roma-Rail 1997, eap.2.

POMPEI (Religión dales): TV. fluttray, «‘fha Pietas Danarii of Sextus Pompay», NC 1960, 83-101. KM. Gis-as-dat, “Dar Tiriumpí das Pompaius im Jahra 61 v.Chr. ex Asia?”, ZPE, 89, 1991, 201-215. 5. Montes-o, A. Pérez Largacha, «Los ‘Funerales de Pompeyo: una interpretación egipcia’>, SCO, 45, 1995, 449-463.

POMPEYA: ¡‘.13. Mudie Cooke. «The paintings of the Villa ítem al Pompeii’>. JRS, 3,1913, 157-74. A. Maius-i, La Villa dei Mis/en, 2 vols. Roma 1931. N. Turcbi, La religione di Roma antica, 1939, 324-327. K. Lahmann, «Ignorance and saarch in the Villa of the Mysteries’>, JRS. 52, 1962, 62-8. 0. Zuntz. «On fha Dionysiac frasco in Use Villa dci Misteri al Pompeii», Proc. Bril. ,4cad., 49, 1963, 177-201. 0,0. Oes-, Roman DomesUc religion. A S/ady itt tite Ronzan itoaseitold deities and Ihoir sizs-ines al Pompoii ant! Horculaneum, Maryland, Diss, 1972. RAS. Status-, «‘fha mysteries of Dionysos al Pompeii’>, en 1-1W. Stubbs (cd.), Pegasas: Classical Essaysfrom tizo Unives-sity ofExeter, Exeter 1981, 52-68. 0. Sauron, «Natura eL signification de la mégalographie dionysiaque de Pompeii», CR Acad. Pisos-. (1984), 1984, 151-74. J, Hondeasen, «Foetnote: rapresantation in Use Villa of Use Mysterias”, en J. Elsner, cd., Art and Toxí in Roman Cultas-e, Cambridge 1996, 235-76.

POMPONIO LADEO: D. Shottes-, «‘fha Case of Pomponius Labeo (Ann. VI, 29, 1-3)’>. Latomus, 1969, 6S4ss. 326 5. MONTERO -5. PEREA

PONCIO PILATOS: 13. Goudota, «Ponce Pilate, precurator provinciae Judeae. Status quaestienis jusqau début de la magistratura’>, Apollinaris 59, 1985, 335-368. 6. Labhé, «Ponce Pilate et la muniticence de ‘fibéra. Linscription de Césarée’>, REA, 93, 1991, 277-297. B.C. McGing, «Pontius Pilate and Use Seurcas”, CBQ, 53, 1991, 416-438. H.K. Bond, «‘fha coins of Pentius Pilata: pan of an attempt ot provoka the people er te integrate tham into fha Empire?’>, JSJ, 27, 1996, 241-262.

PONTÍFICE MÁXIMO (Pontxfex Maximus): -PONT FICES.

PONTÍFICES (Pontífices): A. Bouché4,eclercq, Lespon4flcos datas lancienne Reme, Paris 1871. P. Ps-eibich. Fragmonta libros-am pon4ficoram, Tilsit 1878. M. Kretzer, De Romanos-am vocabalis pon«ficalibus, Sax 1903. 1. Wilhelnx, Das rómiscito Sakralwesen untos- Augustas als Pontffex Maximus. Diss., Strassburg 1915. E. Stella Mas-anca, «lus pontificium nalle opere dei giuriseonsulíi anei Fasíl di Ovidio’>,Ann.Sem.Giur.Econ. Univ.Bari, 1. 1927, 6ss. O. Rohde,DieKultsatzungenders-ómiscitenPont, CPit, 35, 1940, 375-386. A.D. Nock, «‘fomb Violations aud Pontifical Law’>, Joarn.Bib.Lil., 60, 1941, 88-95. L.R. Taylos-, «‘fha elaction of fha pon4/ex maximus in Use late Republie’>, Class. Pitilol., 37, 1942, 421-4. LR. Taylos-. «Caasar’s Colleaguas in Use Pontifical College», AJPh, 63, 1942, 385-412, H.J. Rose, Aeneas pon4fex, London 1948. J. Bleickan, “Oberpontifex und Pontifikalkellegium. Fine Studie zur rómischen Sakralvarfassung’>, ¡-les-mes, 85, 1957, 345-366. A. Calonge, «El pontifez maximus y el problema da la distincion entre magistraturas y sacerdocios», AHDE 38. 1968, 5-29. A. Cames-on, «Gratians repudiation of Iba pontifical robe», JRS, 58, 1968, 96- 102. J.C. Richard, “Sur qualquas grands pontifes plébéians”, Latomas 27, 4, 1968, 786-801. iP. Hallet, ““Ovar treublad waters”: Use meaning etUsa titía pon4/ex’>, Trans. Amor. Pizilol. Ass., 1970. 219-227, 13. Rawson, “‘fha prodigy List nod tha use of Annales Maximi’>, CQ, 21, 1971, 158-16. P. Ps-aibisch, Two Stadios on tite Reman Pon/ftlces, New York 1975. H. Le Bourdelles, «Natura profonde du pontificat romain. Tentativa duna etymologie”, RHR 1976, 53-65. A. Pariente, «Sobre pentifex’>, Durius 6 1978, 9-22. AM. Canto, «Notas sobre los pontificados coloniales y el origen del culto imperial en la Bética’>. en La religión romana en Hispania, Madrid 1981, 142-153.1. Kajanto, «Pontifexmax’unus as titía of Use Pope», As-dos, 15, 1981. 37-52. E. Campanille, «Sulla preistoria de lat.Pontifex», SCO 32, 1982, 291-298. F. SiM, Docamontí sacos-do/ah di Roma an/ica 1. Libri e commenlas-i’í, Sassari 1983. J, Vernacchia, «Cogitahant Pontificas’>, Sodalitas. Scritti onore A. Gaas-mo, 1, Napoli, 1984, 315-323. 6.5. Buches-, «‘fha Annales Maximi in tha light of Reman Methods of Keeping Raeords”, AJAR, 12, 1987, 3-61. R. Drews, «Pontifs, Prodigas and fha disnppearance of Use Annales Maximi», CPit 83, 4. 1988, 289-299. B.W. Frier, Libri annales pott«ficam maximoram. Tite Origins oftite Annalisíic Tradilion. Roma 1988. R. Seguin, «Remarques sur les origines das pontificas romains: Pentifez Maximus at Rex Sacros-em’>, Res Sacrae, Homm. ¿11, LeBonnioc, Bruxelles 1988,405-418.6, Bowersock, “TlxePontificateofAugustus”. en Between Repablio ami Empiro:Intemrotations ofAugustas ant! itis Principale, Berkeley 1990, 380-394. X. Dupuis, «Las Pontifes atlas Auguras dans les cirés africainas au Bas-Empire», en Afriqae da Nos-d antiqae elmedievale. Spectacles, vio portuañ-e, roligions,Paris 1992, 139- 151. A. Storchi Marino, «C. Marcie Censorino, la lotta politica intorno al pontificato ala Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 327

formazione della tradiziene liviana su Numa», Aion (arcit.), 14, 1992, 105-147. A. Luisi, «Auctorisas e petestas di Domiziane Pentafice Massimo», Invigilata Lucornis 15-16, 1993- 1994 159-178. .1. Riipke, «Livius, Priasternamen und die Anuales Maximb, Klio 74, 1993, 155-179. J. Seheid, «Les archives de la pieté. Réflexiens sur les livres sacardotaux’>, La mémoireperdue. A la recites-cite desarchives oabliéos, Paris 1994, 173-185. J. Chanipeaux, «Pontifes, haruspices et décemvirs. Laspiation des prodigas de 207”, REL, 74, 1996, 67-91. M. Chassignet (cd. y trad.), L ‘annalistique romaino. Tomo 1. Les Annales des Pon4/es ot l’annalístiqae ancienne (fragmenís), Paris 1996. C. Eiles-s, «C. Santius Daturninus, Piso Pontifax, and Use titules ‘fiburtinus: a Raply” ZPE, 110, 1996, 207-226. F. Fontanela, «lus pontifieum, ius civila e ius naturae inDo legibus 11, 45-53», Athonaoam, 84, 1996, 254-260.

PONTO-BITINIA (Religión en): E. Olshausen, «Gétter, Haroen und ihreKulte in Pontos - ein arster Baricht’>, AIVRWII.18.3, 1996, 1865-1906.

POPEA SABINA: M.H. WiIIiams, «‘fheosebes gar en: ‘fha Jewish ‘fendencas of Poppaea Sabina’>, JThS, 39. 1. 1988, 97-111.

POPULUS (se. Oonius Popali RomanO: J. Béranger, «Les Génies du Senat et du Peuple romain atlas raliafs flaviens da la Cancilleria», Homm. á J. Bayo/, 1964, 76-88. F. Canciani, «Populus», LIMC, VII, 1994, 438-443.

PORFIRIO (Religión de/en): Smkh, «PerphyrianStudias sinca 1913», ANRWII.36.2, 1987,

717-773. *. .1. flidez, Vio de Porphyre, Gand 1913. A. 13. Huían, Porpityry’s wos-kagains tite Chs-istians: att intos-p re/a/ion, Yale 1934. G. ¡¡cuten, «Le Soleil de Porphyre’>, Mélanges F. Camont, 1, Paris 1936, 253-259. H. Dórrie, Porpitys-ios ‘Symmikta Zo/ema/a : Jhs-e S/ellang itt System ami Oesciticitte des Neuplatonismus nebsí einem Kommontar za den Fragmenten, Mánchen 1959. J. Bidez, Viede Porpizyre:lephilosopitenéoplaíonicion, Gante-Leipzig 1913 (Hildeshaim 1964). R. van den Roes-, «A pagan Historian and his Enemies: Porphyry against the Cbristians”, CPiz 69, 1974, 198-202. A. Meredith, «Porphyry and Julian against the Christians’>, A/VRWII.23.2, 1980, 1119-1149. B. Cs-oke, «‘fha eraof Porphyrys anti-Christian polemic’>, iRel. Hist., 13, 1984-5, 1-14. D.A. Droinbrowski, «Porphyry andVegetarianism: A Contemporary Philosophical Appreach’>, AARWII.36.2, 1987, 774-791. RL. Beck, «‘fha Seat of Mithras at te Equinoxes: Porphyry, De antro nympizas-am 24”, Joas-nal of Miths-aic 5/udies 1, 1976, 95-98. L. flrisson, «Loraele d’Apollon das la Vio de Plotin par Porphyre’>, ¡, Historia, 40, 1991, 456-464. 0. Rinaldi, «Giudai a pagani aUn vigilia della persecuzione di Diocleziano: Porfirio e il popolo d’Israela’>, Vot. Citrisí., 29, 1992, 113-136. Mi. Edwards, «Porphyry andde Cattle-staaling God’>, Hes-mes, 121,1993, 122-125. ‘f.D. Barnes, «Scolarship or Propaganda? Porphyry Againsí tite Christians and his historical Satting», BICS, 39, 1994, 53-65. A. Blomart, «Mithra et Porphyre. Quand sculpture at philosophia se rajoignent», RHR, 211, 1994, 419-441. 0. Doucet, «L’époux des ámas. Porphyre, Anibroise et Augustine De bono martis, 14-20; De ordine, 1. 8, 24’>. RAag., 41, 328 8. MONTERO -5. PEREA

1995, 231-252. M.J. Edwars, «Porphyrys Cave oflizo Nympizs and fha OnostieControvarsy”, Hermes, 124, 1996, 88-100. —*PLATONISh4OINEOPLATONISMO —1’LOTINO.

POROBONUS: SM. Krykin, «Deus Sanctus Perebenus’>, VDl, 202, 1992, 3,140-147.

PORSENNA: O. Hafnes-, «Persenna’>, RivArciz. 1, 1917, 36-43.

PORTUNO (Portunus): LA. ¡¡ollaud, «‘Iba attribute of Portunus and fha verena sehelion onAeneidV, 241», Homm.A.Orenies-, II, 1962, 817-823. A.M. Colini, 17, fluzzetti, «Aadas Portuni in Portu ‘fiberine’>, Salí. Comm. As-ciz. Com. Roma, 91. 1986, 7-30. 1. Ruggies-o «Ricerche sul tempio di Pertuno nel Foro Boarie: par una riletrura del monumento’, BCAR, 94, 1991-1992, 253-286. J.P. Adam, Le temple Portanusau Forum Roariam, Rom 1994. U. Caruso. «Portunus’>, LIMC, VII, 1994, 444-445.

POSEIDÓN: D. Bes-ges: «Bine Statue des Poseidon in rémisehen Privatbesitz», MDA¡(R), 97 1990, 261-276. —NEP-i-uNo.

POSIDONIO: AD. Nock, «Posidonius>,, JRS, 49, 1959, 1-15.

POTESTAS: A. Luisi, «Auctoritas e potastas di Domiziano Pentefice Massimo’>, Invigilata Lacornis 15-16, 1993-1994, 159-178.

PRESAGIO: .1. Bayet. “La croyance remaine aux présages détarminants: aspects littaraires et chronolegiques”, en Id., Croyances 0/ rites daus la Romo antique, Paris 1973, 73-88. E. Pleiknas-, Vorzeichen, Ts-áume ant! Propitozeihungen boi Ammiana.s Mas-colImas, Innsbruck, 1979. II. Le Bonniec, «Les présages avant la batailla du lac ‘frasimene chez Sius Italicus (Punica, 5, 53, 76)’>, BAGB, 2, 1980, 194-206. 0. Gaspas-otto, Ps-osagi, previsioni e ps-edizioni no? lessicodi Virgilio, Verona, 1987. P. Grínuil. «Tacita atlas présages’>, REL, 67, 1989, 170-178. A. Vigourt, «Les présages impériaux et le temps dana le De vila Caesaram de Suétone», Kléma, 18, 1993, 131-143. E. Bertrand-Ecanvll. «Presages at propaganda idéelogique: á propos duna liste concernant Octavian Augusta’. MEFRA 106, 1994/2, 487- 523. ..*ADWINACIÓN -OMEN.

PRETEXTATO: J. Nistles-, «Vettius Agorius Praetextatus’>, Klio 10, 1910, 462-475. ‘1’h.W.J. Nicolas, Praetextatus, Amsterdam, Diss. 1940.

PRIAPO: H. Hes-ter, De Priapo, Giessen 1932. R. Tus-can, «¡‘napea». MEJER. 72, 1960, 167-189. R. Payne Knigth, El culto a Ps-tapo, Madrid 1977, L.Y. Ba¡s-d, «Priapus Gallinaceus: fha role of Use coek in fertility and aroticism in classicnl antiquity and fha Middle Ages», Stadiesin1.conography 7-8, Oxford 1981-1982 81-l,~. n. mUtan. «nc v,»,uen 01 Priapus. Sexuality and Agression’>, en Roman Hamos-, New Hayan-London 1983. 0. Carabelli, Tizo ¡mago of Priapus, London 1996.

PRIMIGENIUS: 1. Champeaux, «Primigenius ou de lOriginaire”, Latomus 34, 1975, 909- 985. Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 329

PRISCILIANO 1 PRISCILIANISMO: M. Meslin, «Parsistances palennas en Cauce, vers la fm du vi’ siécle’>, en Hommagos á Mas-col Renard, Bruxelles 1968,11, 512-24. 13. Segura, Prisciliano. Tratados y Cánones, Madrid 1975. H. Chadwíck, Prisciliano de Ávila:ocultismo y podes-os carismáticos en la Iglesia primitiva. Madrid 1977. 1). Terán, Prisciliano, mártir apócrQ~o, Madrid 1985. 5. Fernández As-danaz, «Religiosidad cósmica y simbología pagana en Prisciliano», Antiguedad y Cristianismo, VII, 1990, 207-235. 5. Fernández Ardanaz, «Cristianizzazione e cambiamenti seciali nelle culture montana del Nord deliHispania’>, en AA.VV., Cristianosimo e specificilñ regionali no! Modites-raneo latino (sec.IV-VI), S/ad.Epitem.Aagustinianum 46, Roma 1994, 483-512. V. Bus-rus, Tito Makittg ofa Herotic. Condes-, Autitority ant! tite Piscillianis/ Conts-overs-y, 1996. L. Cracco Rugiul, «El éxito de les Priscilianistas: a propósito de cultura y fe en el siglo IV d.C.’>, en R. Teja y C. Pérez (eds.), La Hispania de Teodosio, Segovia 1997, 1, 39-48. J. Vilella Masana, «Pricilianismo galaico y politica antripriseilianista durante el siglo V’>, Att. Tad., 5, 1997, 177-185.

PRIVATA RELIGIO: E. Saniter, Familienfosto des- Grieciten ami Rómer. Berlin 1901. A. de Mas-chi, II culto privato di Roma Ami ca, Milano 1903 y 19752. F. Mlinzer, Adetsparteien ami Adelsfamilien, Stuttgart 1920. M. flulard, La religion domestiqae dan.s la colonie italienne de Délos daprés les peintaros mus-des ot los aulels izistoriés, Paris 1926. CXL floyce. Corpus of tite Las-aria al Pompoii (Mem. Amor. Acad. Romo 14), Roma 1937. M. Borda, La vi/a familias-e romana nei docamonti archeologici e letteras-i, Roma 1947. 5. Breemer, J.H. Waszink, «Pata Scribunda”, Mttemosyne 13, 1947, 254-270. A-LI. Fastugiére, Personal Religion among tite Creoks, Berkeley y Los Angeles 1954. R. Lescoaus-, Les sacra privata des Romains, Paris 1954. A. Dubourdieu, Les origines o/lo développoment da culto des Pénates á Romo, Roma 1989. D.C. Ocr, Ronzan Domesticroligion. A Stady itt tite Ronzan itoaseitol.ddei/iesandliteirsits-inosat Pompoii ami Herculaneam, Maryland, Diss, 1972. H. Blanck, Einfiiitrang indas Privatíebon des- Grieciten ami ROmos-, 1976. P. Veyne, Le pain et le cis-qae. Sociologie itistoriqae dan pluralismo politique, Paris 1976. D.C. Ocr, «Reman domestie reigion: fha evidance of heusehold shrines». ANRW, 11.16.2, 1978, 1557-1591.8. Ts-aggias-i, «Questions en Wemen Demasties in fha Reman Wast’, Pab.Ist,Stor.Antica, 13, 1979, 185-201 - C. Fajar, Aspolti di vila quotidiana nella Roma arcaica, Reina 1981. GP. Warden, «Bullaa, reman custemn and Ralletradition’>. Op.Rom., 14, 1983, 69ss. E. Mas-oh. «Ferina in familia (Cato, agr. 139)», Acta convenías, XI Fis-ene 1984. ED. Shaw, «Latin funerary apigraphy and family ralations in fha Latar Reman Empure’>. Historia, 33, 1984, 457- 497. P. Gs-i¡nal, «Matrona (les bis, las moaurs at le langage)», ¡¡omm. Jaranas-ob, Paris 1985, 195-204. M. Golden, «Did Use Ancient cara when thai- Childem died?», G&R. 35, 1988, 152-163. ‘fh. Widemann. Adalts ami Childs-ons itt tite Roman Empire, London Routladge, 1989. ‘f. Frólich, Lararion-and Fassadenbilder in ver Vesavstó.dten: Untersachungen zar ‘volkstñmliciton~ Pompejanisizcen Malerei (ROm. Milt. Supp.), Maina 1991. A.B. Grifflth, «Mithraism in Roma: A Domestic Raligion or a Raligion for Domesties?’>, AJA 96. 1992, 373ss. J.Th. Bas-kas-, Living ami wos-king wi/h tizo Gods. Studies of Evidencefor priva/o religion ami its material environmont itt tite City of Ostia (100-500), Amsterdam 1994. C. Kondolaon, Domestic ami Divino. Roman Mosaics in tizo Hoase of Dionysos. lthaca, NY-London 1995. -‘CULTOS PRIVADOS —‘LARES -‘MATRIMONIO —‘NATALIDAD. 330 8. MONTERO -8. PEREA

PROBO (Religión 1 Política religiosa de): O. Vituccí, Limperatore Probo, Roma 1952. 1. Hahn, «Das goldene Jahrhundert> des Aurelius Probus’>, Klio 59, 1977, 323-336. 0. De Vita— Evs-ard, «Probus, Actemus Augustus’>. en institatiotas, socioté el viopolilique, Roma 1992, 225-247.

PROCESIÓN: A. Abaecherli-Boyce. «Fercula, carpanta and tensaa in Use Reman Procesgion», BASM 6, 1935, 1-20. 8. Bouchas-, C. Tiegham, «Une scéne de procassion sacrificiella sur une plaque da bronze découverte á ‘fample-Mars (Nord)», Revae da Nord 78, n276, 1988, 83-97.

PROCLO: 1. Rutherrord, «Apollo’s Otixer Genre: Proclus en Nonos and 1-lis Seurce”, CPiz., 90, 1995. 354-361.

PRODIGIO: L. Wulker, Dio gosciticitílicite Entwicklang Prodigienwesens bei den Rómern, Leipzig 1903. F. Luterbaches-, Prodigienglaube ami Prodigienstil bei den ROmos-ii, Burgdorf 1904, 8. Ks-auss, Att intes-pretation on Omens, Pos-tonas, etc. itt Lívy, Tacitas ant! Saetonius, Pensylvania, Diss. 1931. L. Berrmann, «Le prediga du Rubicon’>, REJA, 1935, 435-437. M. Delcourt, Stérilités mystes-ieases el naissances maléfiques dans 1 ‘an/iqaité classiqae. Paris 1938(1986). ME. Hfrst, «The portents in Horace, Odes 1.2, 1-20’>, CQ 32, 1938,7-9. E. de Saint-Denis, «Les anumarations de pródigas dans 1’oeuvre de Tite-Live», Rev.Pizil., 3, 16, 1942, 126-142. E. Anmnulles-, Das Prodigiam boi Tacitas, Frankfurt Diss. 1948. R. Blocb, «Les prodigas remaina et la procuratio prodigiomm’>, Mélanges E. de Virches-, Bruxelles 1950, 119-131. Villa, «lprodigi ala nueva raligiositá durante la guerra annibalica». Momio classico, ns. 195t, 114-128. ‘3. Nenel, «Un prodigio deisignanellabatagliadi Auseuluna», RE!C, 33, 1955, 391-404. M. Sos-di. «Le monete di Marco Aurelio e la pioggia iniracolosa’, Ann.¡st.Namism., 5-6, 1958-1959, 41-55. R. Bloch, Les prodigos datas lAntiqaité classique, Paris 1963 («‘Losprodigios en la An/igñedad clásica, Buenos Aires 1968). R. Bloch, “Natura at valeur des rites de purification dans 1 ‘ancianne Roma’>, Procoedings of tite Int.Assoc.Hist.Rolig, II, Laiden 1965, 70-72. 8. C,s-assniann-Fiscber, Dio Prodigien in VergilsAeneis, Míinchan 1966. E. Mayar, «Das Sauprodigium und sein religiongesdhichtlicher l-lintargrund”, AAniHung 16, 1968, 198ss. O. Weins-eich, «Das Thrmotiv und Prodigiansglauben»,Religiongesciticitíostadien, 1969,257-279.8. Rawson, “TheprodigyList andtha use of Annalas Maximi’>, CQ, 21, 1971, 158-16. E. Ruoff-Vaananen, «‘fha Reman Publie Predigia and Use Agar Romanus», Arctos, 7, 1972, 139-162. J. Wisenan, «Gods, War and Plagua in tha Time of fha Antoninas», Síadies itt Antiquitates of Stobi (ed.J.Wisaman), Belgrado 1973, 1, 143-183. M. Meslin, “Le mervillauz comme langage politique dhez Ansmian Marcallin”, Mél. W.Seston, Paris, 1974, 353-363. 1. Schwartz, «Dii Millenarisme dans IHistoira Augusta’>, BHAC 197!, Bonn 1974, 157-164. 8K. Dikinson, M Lympton. “‘fha prodigy of the figtree: Tacitus, Annales 13, 58’>, RSC 25, 1977, 183-186. HZ. Rubia, «WeaUser Miradas undar Marces Aurdius’>, Atitenaeam, 57, 1979, 357-380. C. Deroux, Domitian, tite Kingsfish ant! the Prodigios: A Roat!ing ofJavenal s Foas-tiz Satiro, Bruxalles 1983. 8. Mac Bain, Prodigy ant! expiation. a stud-v itt religion unid politics itt RopaNican Romo, Bruxelles 1982. 0. Trama, «Tcrrameti e societA romana: problemi di mentalitá e use della informazieni’>, >4SNP. 15, 1985, 867-887. A. Luisí, «L’csplosione dcl Vesubio del 79 d.C», Fonomení natarali e avvenimonti stos-icinella Antichitá, Milano 1989, 227-236. A. Uda, Romana Religio ¡Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 331

«L interprétation de la feudra: une survivance?’>, Caesarodunum, suppl 63, 1993, 154-183. P. Aratiní, «Gufl e pipestini. Dua prodigi nealEnoide di Virgilio (IV, 462 Ss.; XII, 853 ss.)», AFLS 16,1995, 1-11. 8. Montes-o. «Libras y esclavos en las listas romanas de prodigios’>, en Hom. Profesos- Prosedo, Sevilla 1995, 555-560. J. Chamnpeaux, «Pontifas, haruspicas et déeemvirs. L’espiatien das predigas de 207’>, REL, 74, 1996, 67-91. W. ¡¡ansen, Pitíegon of Trallos. Book of/he Marvols, transíatad wifh and intreduction and commentary by William Hansen, Exeter 1996. V. Rosenhes-ger. Gezáhnto Gótior. Das Prodigienwosen des- rómisciten Repablik, Stuttgart 1997. L. Sacchetti, «Predigi a crenaca religiosa. Uno studio sulla storiografsa latina arcaica’>, MAl>. 8, 1997, 155-258. ——ADIVINACIóN —‘MAGIA —‘CaCULOS sIBILINoS —‘VECOLA.

PROFANUM: R. Schlilhig, «Saeruinetprefanum: essai dinterpretation’>,Latomus. 30, 1971,

953-969 = Rites, cal/es dieta de Romo, Paris 1979, 54-70.

PROFECÍAS: R. Lattiniore, «Portents and prophecies in conneetion with Use amperor Vaspasian’>. Ci, 29, 1933-1934, 441-449. Ph.E. Legs-and, «Prophéta at PyUsie á Delplias», REG, 64,1951,296-299. J. Ileurgon, «‘fhadate of Vegoiasprophacy”,JRS, 49, 1959, 41-5. 1. Hahn, “Zur lnterpretation dar Vulcatius—Prophetia’>, Acta Antiqua Hungarica 16, 1968, 242ss. L. Koenan, «‘fha prophaeies of a poner: a prophacy of world renewal becomes an apocalypse», Ps-oc. Xli ¡nl. Cong. ofpapyrology, 1970, 249-54. F. Chamoux, «La prephetessa Manta», Mélanges W. Soston, Paris 1974, 81-86. A. Schalt, «Die Erhabung Vaspasians nach Flavius Jesaphus, Talmud und Midrash. Zur Gesehichte amar massianischer Prophetie’>, AA’RW 11.2, 1975, 209-327. E. Pleiknes-, Vorzeiciten, TrOame ami Propizezeihangen bei Ammianus Mas-colimas, Innsbruck, 1979. AB. Kolenkow, «Relationship betweenMiradaand Prophecy in Use Greco—Reman World and Early Ch.ristianity’>. ANRW [1.23.2, 1980, 1470- 1506. D.E.Auné, Prophecy in Lady Christianity ami ¡he Anclen: Medilerranean World, Michigan 1983 (Eardmans 1995). A. Mon¡igliano, «Prophetie und Geschichtschreibung», EitronpromotionArnaldoMomigliano, hrg. ven iPeterson; Schriftandar IlJniversitátsbibliotek, Marburg 1986 (1987) (= Páginas hebs-aicas,Madrid 1990.153-161). H.W. Fas-ka, Sibyls ami Sibylline Propizecy itt ClassicalAntiqui¡y, London - New York 1988. A.J. Welburn. «Iranian Prophetologia and Use Birth of Ihe Messiah: tha Apocalypse of Adam’>, ANRWII.25.6, 1988. 4742-4794, M. Dulaey. «Songa et prophétie dans las Confessions dAgustin. Du réve de Menique a la cenvarsion au jardin de Milan’>, Sogni, visioni o profezie. Aagastinianum 29. 1989, 379-391. D. Briquel, «La paradoxa étrusque: une parela inspiré saw oradas prophétiqua”, ¡, Kornos, 3.1990.359-366. D. Pones-. Ps-op/tecy att Historyin tite CrisisofliteRomanEmpire, Oxford 1991. AD. Botha, «Aspeets of Prephecy in Virgils Aeneid’>, Aks-oterion 37, 1992. 6-14. C. Osiek, «‘¡‘he social Punetion of female Imagery in Second Century Prophacy’>. Vot. 332 S. MONTERO -5. PEREA

Christ., 29, 1992, 55-74. CM, Robeck, Prophecy itt Cas-/hago: Perpetua, Tertullian ami Cyprian, Cleveland 1992. M. Sos-di (cd.>, La prefozia net mondo antico, Milano 1993. <3. Fis-po, «La tradizieni giudaiche su Nerone a la prefazia circa U regnum Hieroselymorum», CISA, 19, 1993, 245-259. A. Luisi, «Lucano ala prefezia di Nigidio Figule’>, CISA, 19. 1993, 239-244. W. Strob, «1-loraz und Vargil in ihran prophetisdhen Gedichten’>, (Jymnasiam. 100. 1993, 289-322. 0.5. Pottas-, Propiteís ant! Emporors: Human ami Divino Aatizority fs-om Augustas lo Titeodosias, Cambridga Mass. and London 1994. L. van des- Stockt, «Plutarch and fha Poatry of Prophecy», Estudios sobre Plutarco: ideas religiosas, Madrid 1994,321-330. R.F. Dolibin, «Julius CaesarinJupiter’s Prephacy, AeneidRock 1». Cl. Ant., 14, 1995, 5-40. U. Bs-iquel, “La cas étrusqua: le prephétisme rajeté auz originas”, en Actas del congreso Os-actos etpropitéties dans lAntiquité, Strasbourg. 1997, 439-455.

PROFECT¡O: 5. Maggi, «La figura di Victoria italia rappresantazioni di profectio e di adventus di atá impariale>’, Osts-aka, 2, 1993, 81-91. K.E. Ros, «Reman Adventus nad Profectio Ceins’>, AJA, ‘100, 1996, 348.

PROKRIS (JIpórq=§,Procris): J. Davidson, «Antoninus Libaralis and fha story of Prokris’>, Mnemosyne 50, 1997, 165-185.

PROPERCIO: 1’. Piuotti, Propes-zio e Ves-tanino: anticefos-mismo e roslaurazione augasíea. Assisa 1913. P. Boyancé, “Properca aux fétas de quartier”, Rey. Et. Anc., 52, 1950, 64-70. W. Andes-son, «Hercules exelusus: Propertius IV, 9’>, AJPit 85, 1,1964, 1-12. P. Boyancé, «Preparce aux Fétes de Quartier», Étades sar la roligion romaine, Roma 1972, 291-297. J.P. Bouches-, «Placa at réla dala Reigion dans les Elegias da Properce’>, Mélanges 8. Royancé, Roma 1974, 79-102. 5. Montero, «Propercio y la música’>, en Bern. Martín Almagro Basciz, Madrid, vol. IV, 1983. 135-145. W. Andes-son, «Hercules exclusus: Propertius IV 9”, AJPiz 85, 1984, 1<12. D.P. Has-mon, «ReligionintheLatinElagists’>,ANRWII.16.3, 1986, 1909- 1973. T.D. Papanghelis, Propos-tias. A hellonistic poet on lovo ami deatiz, Cambridgc, Univ.Press, 1987. (3. Mades-, «‘fha Apelle Similes at Prepertius 4.6.31-36”, Hes-mes, 118. ¡990, 325-334. JI’. Bes-thet. “L’Etrusca Disciplina dazas les ¿legies de Proparce», en Ti/tulle et Lygdamus, Les ecrivains da su?cíe d ‘Augusto oíl ‘Etrusca Disciplina, Caesas-odunam supí. 60. 1991, 89-99. 13. Fechtlnger, «Proparz, Vates oder l-laruspex? Zu saiuem politisehan und poetisehan SelbstvarstAndnis’>, Cla.ss.& Med., 42, 1991. 187-212. (3. Mades-, «Changing Porms: An Addendum te Propartius 4, 2’>. WS, 104. 1991, 131-147. 1’. Corsas-o, «Sulla redefiniziene properziana del mito di ‘farpaia (Preparzio IV, 4>» Sic. Gymn. 46, n.s.l, 1992, 43-65. 0. Di Stefano, «Mili properzianie arta figurativa’>, AFLR, 35-36, 1992-1993, 221-259. S. Sniezewski, «The Divinity of Augusuis in tija late Poeary of Horace nod in Elegias of Tibullus and Propartius’>, Zos, 81, 1993, 61-76.

PROSERPINA: ~PERSÉFONE.

PROSTITUCIÓN: 1-1. Hartar. «Dia Soziologie dar antiken Prostitution im Lichte des heidnischen und christlichan Schriftums’>, JizAC, 3, 1960, 70-111. E. Pes-uzzi, «Sulla prostituzione sacra nellitalia antica», Scritui Clionfante, Brescia, 1976. II, 673-686. Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 333

PROVIDENTIA: M.P. Chas-lesworth, «ProvidantiaandActernitas», HarvardTiteol. Reviow, 29, 1936, 107-132. MP. Charleswos-th, «‘fha Virtuas of a Roman Emperer», Proc.Bs-i/. Acad. 23, 1937, 15-21. MR. AIf5ldi, «Previdentia Augusti. ‘fo Use Question of Limes Fortitications hube IVt Century», Acta Ant. Hung. 3, 1955,245-259. 1. Scott Ryberg. «Rites of theState Religien in Reman Art», MAAR 22, 1955, 64-65. J. BÉs-anges-, «La prévoyanca’ (Providentia) impériale en Tacita, Annales 1, 8’>, Hermes 88, 1960, 475-492. A. Waflaee Hadril!, «‘fha emperer and his Vinues’>, Historia 30, 1981, 321. R.’f. Scott, «Providentia Au.’>, Historia 31, 1982, 436-459. J.P. Martin. Providontia Doos-um. Aspects s-eligieux da poavoir romain, Roma 1982. ‘3. Del Cerro Calderón, «El problemadel mal y la previdencia en Plutarco y en la Biblia», en Estudios sobre Plutarco: ideas religiosas, Madrid, 1994, 223- 234. M. Dragona Monachon, «Divina Providance in fha Phulosophy of Use Empire», ANRW 11.36.7, 1994, ~17—449O.E. Poilto, «Previdentia’>, UMC, VII, 1994, 562-567.

PROVINCIAS (Reigi¿n romana en las): —‘ALPES —‘ARABIA —‘ARMENIA -‘ASIA MENOR -‘AUSTRLA ‘BELGICA -‘BRrrANIA —‘CHIPRE -‘CILICLA —‘DACIA -‘FRIGIA -‘CALlA —‘GERMANIA —‘HISPANIA —‘LICIA -‘MEStA -‘PALESTINA —‘PANFILIA -‘PANONIA -‘PONTO-BITINIA -‘SIRIA -‘TRACIA. Ver también —‘BAALBECIC—‘PALMIRA.

PRUDENCIO (Religión de/en): J. Hagenaues-, Dio Sytttitese vonnationalrómiscitenKultargat unid citrisíliciton ¡deongeizalí im Werko des Pradenlias, Diss. Wien 1955. M.J. Bayo (cd. y trad.). Poristopitanon do Aurelio Prudencio Clemente, Madrid 1943. F. Solmsen, «The conclusion of Theedesius oration in Prudantius Contra Symmacitum’>, Pitilologus, 109, 1965, 310-313. R. Cacitti, “Sulidita Cliristo sarvit Roma dee: osservazioni sulla teologia politica di Prudenzio’>, Aevum 46, 1972, 403-435. 1. As-ca, «Les versos de Prudencio sobre el emperador Juliano», Emes-ita 44, 1976, 129-141. 1. Narrias, «Prudentius and Theodosius», Latomus 43, 1984, 69-84. A. Palestra, Pradenlius en tite mas-/yrs, Oxford 1989. D. Fishwick, «Pnhdentius and fha cult of Divus Augustus’>. Historia, 39, 1990. 475-486. J. Petruccione, «‘fha persecutors anvy aud Use riso of Iba martyr calI: Peristephanon Hymns 1 amI 4», Vig. Christ., 45,1991,327-346. M. Robes-U, Poe/ryant! Ihe cutí oftite Martyrs. Tite ‘Libes- Peristepizanon’ of Pradontius, Michigan 1993. C. Gnilka, «Das Templum Remaa und dia Statuengruppa bai Prudentius, C. &mm. 1,215/237’>, floreas, 17, 1994, 65-88. Ci. Simpson, «Prudentius amI fha Ara Pacis Augustae’>, Historia, 43, 1994, 126-129. M. Miró, «Paganos y herejes en la obra de Aurelio Prudencio. Estado de la cuestión’>, en R. Teja y C. Pérez (ads.), La Hispania de Teodosio, Segovia 1997, 1, 179-192. -‘MARTIRIo.

PSICOLOGÍA (Religión y mitología romana en la): O. Bachelard, La psycitoanalyse da fra, Paris 1949. iP. flayas-d, Lofea, Paris 1958. SRI’. Pilca, «‘fha futura of dreams: frem Freud te Artijemidorus’>, Past ami Ps-osont, 113, 1986, 3-37. Chr. Gailant, «A Jungian Interpretation of Use Eleusinian MyUs and Mysteries’>, ANRWII.18.2, 1989, 1540-1563. R. MII, Mystoria: Jung ami tite Anciont Mysterios, Princeton 1994. RA. Segal, Jung en Mytitology, Princaton 1998. MD. Nanos, Tite Myste¡y of Roman.s: tizo Jowisit Conten of Paal’s Lot/es-, Minneapolis 1996. —‘ELEUSIS. 334 5. MONTERO -8. PEREA

PSIQUE (‘l’úx4, Psycitojl: Mi. Edwards, «‘fhaTale of Cupid and Psyeha’>, ZPE, 94 1992, 77-94. -‘APULEYo.

PUDICITIA: E. D’Ambs-a, «Puditicia in fha Eriaza of Use Forum ‘fransiteriun,», RM 98, 1991, 243-248. 13. Lichocka, «Puditicia sur les monnaias remaines”, Et.Trav. 9, 1926, 159- 168. B. Lichocka. «Lautel de Pudicitia sur las monnaias da Pletina’>, Actos IX Congr?s ¡ntern.Numismaliqae, Bern 1979, Bern 1982,1,385-392. E. D’Ambs-a, “Pudicitia intha frieze of Iba Eerunt ‘fransiterium’>, MDAI, 98, 1991, 243-248. R. Voltkomnser, «Puditicia’>, LIMC, VII, 1994, 589-592.

QUADRUVIAE: M. Kandler, «Das Hailigtum dar Quadriviae ini Patroneller Tiergartan”, OJh. 56, 1985, 143-168. MA. Speidel, «Bm Altar itt dic Kreuzwaggétinnan’>, Jahrosber. ausAugst ant! Kaises-augusgl, 12,1991, 281-282. II, Vollkommes-. “Quadruviaa’>,LlMC, VII, 1994, 611.

QUEREMÓN (Chaeromon): P.W, van des- los-st, Citaes-omon. Egyp/ian priest ant! stoic pitilosopiter. Tizo fragmenís collocted ant! transtated ni/it oxplanatory notos. Leiden 1987.

QUIMERA (Chimaera, X4¿atp.y): A. Maggiani, La Chimera e u sao mi/o, Arene 1990. A. Ches-ici, La Citimora e U sao mito, Arezzo 1994.

QUINDECENVIRI: -‘DECÉNVIROS.

QUINQUATRUS: V. Basanoff, «Lepisode des joaurs de flúte chez Tite-Uve et las Quinquatrus, féte de Minerva», RIDA 2, 1949, 65-81.

QUINQUENALIA: A. Chastagnol, «Les Quinquannalia das trois Césars (Crispus, Licinius 11. Constantin) en 321», Untos-sucitangon zas- Goscizichte. Joizn 5/rejal, zam 70 Gel,., Berlin, 1982, 367-374. A. Chastagnol, «Le fasta giubilari (quinquennali, dacennali ) degli imparatori da Galliano a Costantine». A/ti AccadRomanistica Cost. 1988, 501-514. —‘DECENNALIA —‘VICENNALIA.

QUIRINALIA: E. Mayor, «Quirinalia, stulterum ferina», AUS, 2, 1974, 51-57.

QUIRINO (Qairinus): K. Scott, «‘¡‘ha idantificatien of Augustus with Romulus-Quirinus”, Trans. Amor. Pitilol. Ass., 56, 1925, 82-105. M. Guas-ducc¡, «Hora Quirini”, Salí. Comm. As-cheol. Coman. di Roma, 64, 1936, 31-36. L. Gersahel. «Salians de Mars eL Saliens da Quirinus»,RHR 123, 1950,145-151. C. Koch, «BerrnerkunganzumromischenQuirinuskult», ZRG, 5, 1953, 1-25. (3, Duinézil, «A propos de Quirinus’>, REL 33, 1955, 105-108. J. Paoli, “Autour do probléme de Quirinus’>, Sladi itt ortos-e di U.E. Paoli, Firenza, 1955, 525-537. A. Bs-elich, «Quirinus. Una divinitá romana alía luce della comparaziona storica», SMSR 31. 1960, 63-119. C. Koch, «Quirinus’>, RE24, 1963, 1306-21. (3. Radke, «Quirinus. Bine kritischa Uherpríifung dar Uberliaferung und cm Versuch”, ANRW 11.17.1, 1981, 276-299. D. Pode, «Romulus-Quirinus, prince et diau, dieu das punces. Étuda sur la personnage dc Quirinus el Sur son évelution, des origines á Augusta’>, ANRWU.17.1, ¶981, 300-342. VI. Rosivach, “Mars, Use Lustral Ged’>, Lalomus, 42, 1983, 509-521. D. Sabatucci, Da Osiridi Romana Religio ¡ Religio rornanorum Diccionario Bibliográfico 335

a Qairino, Roma 1984. J.C. Richas-d, «Pline atlas myrtas du templada Quirinus. A propes da PUne UN ¡5, 120-121», ¿asomas 45, 1986, 783-796. M. York, «Romulus and Remus, Mars and Quirinus», lIES, 16, 1-2, 1988, 153-172. P. Cas-afa, «II tempio di Quirino. Censidarazioni sulla tepegrafia arcaica del Quiririnaie’>, Arch. Class.,45, 1993, 119-143. J.P. Sniall, «Quirinus’>, LIMC, VII, 1994, 612-613. D. Bs-iquel, «Remarques sur le diau Quirinus’>, RBPIIH, 74, 1996, 99-120.

QUIRÓN (Citeiron, Xdpwv, X¿pwp, K~¿pov, Chis-un, Citis-on): H. .leanmas-ie, «Chiron”, Ann.Inst.Pitil.Hist.orientales 0/ slaves(Mél.H.Gregois-e). 9, 1949, 255-265. Cli. Picas-d, “Le culta cí la légande du Centaura Chiron’>, REA, 53, 1951, 1-25. R. Turcan, “Le Chiren le mytagogue’>, Mél. Cas-copino, 1966,927-939. M. Gisler-Iluwiles-, «Chairen’>, LIMC, 111, 1984,

242-245 (en al arte romano). 5. Perea, «Asclepio - La Serpiente Celaste» Anales de Historia del As-te, 9, 1999,

REA SILVIA (‘Pe~ fltX0¿a): (3. Bauchhenss, «Rhaa Silvia oder Venus?». Fostscizr. E. Simon, 1992, 433-436. M. Haues--Prost, «Rea Silvia’>, ¿¡MC, VII, 1994, 615-620.

REALEZA: J.G. Frazer, Les origines magiquos do la s-oyauté, Paris 1920. A. flagrassi, «Le dediche di popoi ere asiatiel alpopolo Remano ea Giova Capitolino’>. SCA CR, 74, 1951-2, 19-47. A. Alfóldi, Síadien ii/ter Caesas-sMonarcitie, Lund 1953. H.P. L’Os-ange, S/udies on tite Jconogs-aphy of casis-tic Kingship itt tizo Ancles-it World, Oslo ¡953. R.A.G. Cas-son, «Caesar and tSe Monarchy’>, G&R ser.2, 4, 1957, 46-53. M. Itloeh, Les rois titauma/arges, Paris 1961 = ¡ re taumatus-ghi, Milano 1989. iP. Ps-éaux, «La sacralité du peuvoir royal á Rome»,LoJ’ouvoirotlesacré, Bruxelles, 1962,103-123.5. Tondo, «lntroduzionealie ‘legas ragiaa”’, SDHI, 1971,53-64. M. ‘fos-elli. Elogia Tarquiniosia, Florance 1975.13. Santalucia, <‘Ossarvazioni sulla represione es-Sn la romanain et~ regia’>. Le délil religiosa, Roma, 198], 39-49. P. Martin, La idée de royaaté á Romo. 1: de la Romo royale au consensus

ropublicaino, Clarmont Ferrand 1982. J. Gagé, «Les practique ruagiques depiplianie royale - basiléia- et la mystiqua impériale aux II et III siécles», ANRWII.16.3, 1986, 2382-2403. A. Gs-andazzi, «Le roi aL laugura: A prepos das auguracula de Roma’, La divination duns lo momio éts-asco-italiquo, HL C’aesas-odunam, 56, 1986, 112-153. J. Gagé, Sasiloia. Les Césars, les rois dOriení elles magos, Paris 1988. Os-ande Roma, La Gramie Roma dei Tarquini. Roma 1990. V. Buchhait, «PlutaeS, Cicero und Livius GUer dei Humanisiarung Rems durch Kónig Numa”, Symb.Osl., 66,1991,71-96. A. .Iohnes-, «Mythe etUséátre: la motif de la dame au char dans la légende royale da Roma», ¡, BAR, 1994, 159-184. D. Us-iquel, «Cicéron atlas Etrusques’>, ACD 31, 1995, 21-32. D. Briquel, «Le régne de Tullus Hostilius at lidéologie indeauropéanna das trois fonctions”, RHR, 214, 1997, 5-22.

REGENERATIO IMPERII: J. Sts-aub, Regenerado ¡mperii. AufsátzeúborRomsKaisertums ami Reiciz im Spieglo des- itoidnisciten and christticizen Pablizistik, Darmstadt 1972. 336 S. MONTERO -8. PEREA

REGIA: FE. Brown, «‘Tha Regia”, Mom. Ames-. Acad. Romo 12, 1967, 67-88. FE. Brown, «New Seundings in Use Regia’>, Les origines de la Répablique romaine, Ganéve, 1967, 47-60. C. Ampolo, «Ossarvazieni sulla regia, su] rez sacrerum e sol culto di Vasta’>, PP 26, 1921, 441ss. FE. Bs-own, «La pretosteria della Regia’>, RPAA 47, 1974-1975. 15-36. E. Coarelli, «Sulla Regia. Lazie arcaico e mondo greco’>, PP, 36, 1981, 75-77. -REGIFIJCIUM, —‘REN SACRORUM.

REGWUGIUM: M. Marchetti, «Ragifxzgium», RAAR 1914, 345-363. U.]. Rose, «De Terminalibus, Refugio, mense interealari’>, Mnemosyne 52. 1924, 349-357. V. Basanoff, Regifrgium: la frito da Roi. Histoiro el mythe. Paris 1943.

REMO (Romas): R. Schilling. «Romulus l’elu et Rémus le répruové’>, RE!. 38, 1960, 182- 199. Y.M. Duval, «La victeire da Ramus au la ceurse des Lupercales chez Ovida II, 359- 380’» Caesas-odunam 7, 1972, 201-220. .1. Puhvel, «Remus eL Frater’>, NR 16, 1975. 146- 157. D. Us-iquel, «Trois étudas sur Remulus: A) Rémus élu eL répreuvé, B) Las trois arbres du fondateur, C) Les guarras de Romulus’>, en R. Bloch, Roches-ches sur les religions de lantiquité classique, Paris-Ganéve, 1980, 267-346. 0. Briquel. «Las enfances de Romulus et Rémus», Mélanges offes-ts d R. Schilling, Paris 1983, 55-66. .1. Brenunas-, «Romulus, Remus and fha Feundation of Roma’>, en Mylh and Mythograpity at Romo, 1982, 25-48. P.M.W. Tannant, «‘fha Lupercalia and tha Remulus and Rarnus Legand», Acta Classica. 31, 1988, 85-90. M. York. «Romulus and Remus, Mars and Quirinus, JIES, 16, 1-2, 1988, 153— 172. D. Briquel, «Le maurtra da Rémus. eu la franchissernent de la limite’>, en M. Détianne, Tracés do fonda/ion, Paris, E.P.H.E., Véme seetion, Leuvain-Paris, 1990, 171-179. ‘f.P. Wiseman, «Denzocracy and Myth: Use Life and DeaUs of Ramos, LCM, 16, 1991, 115-124. IP. Sinail, «Romulus al Ramos”, LIMC, VII, 1994, 639-644. ‘f.P. Wiseman, Remas. A Reman Mytit, Cambridga 1995, Roma 1997. -‘ARVALES -‘LUPA ROMANA —‘RÓMIJI.O -‘FUNDACIÓN DE ROMA -‘RÓMULO.

RES PUBLICA (Personificación 1 Cenius Rei publicae): R. Vollkon,nies-, «Res publica”, L)MC, VII, 1994, 624-626.

REX NEMORENSIS: P. Bennet, «Rex Namoransis», Numen 23, 1976, 23-39. CE. Pascal, «Rax Namerensis’>, Numen 23, 1926, 23-39.

REX ¡ REX SACRORUM: BR. Bus-chaU, «‘fha Divina Character of tha Rax Sacrorum’>, Class. Weekly 31, 1914. A. Bernardi, «Dagíl ausiliari del Rax ai magistrati della Raspublien». Atizonaoum 30, 1952, 3-58. (3. Dumézil, «Le rex atlas flarnines maioras”, La regalitá sagra, Laiden 1959. 407417. A. Momnigliano, «II Rex sacrorum e l’origine della reppublica», Quarto Contributo, Roma 1969, 395-402. C. Ampolo, «Analogía erapporti fra Ajena a Roma arcaica. Osservazioni sulla Regia, sul Rex sacroruni e sal culto di Vasta’>, PdP, 26. 1971. 443-460. M. Guas-duccí, «Lepigrafe Rax nella Regia del Foro Romano”, Vestigio 17, 1972, 381-384. MA. Marcos Casquero, «La figura del Rex sacroruin y la primitiva monarquía romana”, E~Pil) 10, 1988, 11-18. R. Seguin, «Remarques sur les origines das pontificas romaíns: Pontifex Maxinius al Rax Sacroruin», Homm. fiLo Bonniec, Bruxalles 1988, 405-418. E. Romana Reilgio / Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico 337

Blaive, “Rex Sacrerum. Recharches sur la tedien religicuse de la royauté romaine’>, Ollodagos 8, 1995-1996, 85-110. —‘ltEOIFlJomM.

RíOS (Fluvii, floragei~ flumina): MV. Chapot, «Deux divinités fluviales de Syrie», Mem.An/.Fr. 62, 1901, 115-122. 5. Mirona, «Las divinités fluviales raprésantéas sur las monnaies antiques de la Sida’>, RNum, sar. 4, 1917-1918, 1-24. 0. Waser, «Vom Flul3gott Jordan und andern Persenifikationem’>, Fos/gabe A. Kaegi, 1919, 191-217. M. Ninck, «Dia Hedautung des Wassars im Kult und Leban dar Altan», Pitilologus, supl.14.2, 1921. J. Teutain, «La culta des flauves, Sa forme primitiva at sas principaux rites, diez las peuples da lantiquité classique’>. L’Etitnoprapitie, ns. 13-14, 1926, 1-7. .1. Toutain, «Las sacrificas humains et le culta desdivinités fluviales’>, Actos Congr.Hist.Relig., Paris, 1923, 11, 156-162. 1. Babelon, «Diaux Fleuvas’>, Arétituso, 29. 1930, 109-115. L. Du jardin. «1 simulacro ‘fibarine di Marforio e della estatua affmi’>, Momponí. Accad. 3, 1932, 35-78. E. Seheale, Dio Oconograpitio des- Paradiesosfluisse. 1937. L, Lacs-oix, «Fleuves et nymphas éponymes sur les monnajes antiques de la Sicile”, RBNum. 99, 1953, 5-21. J. Le Galí, Lo libro, fleave de Romo duns lantiquité, Paris 1953. PA. Février, ‘, Riv. Arciz. Crist. 32, 1956, 179-199. T. Dorhn, «Antike Flu~3gottar”, en Mousaion. Stadien fas- OH. Fórs/er, 1960, 69-72. A. Beltrán, «El río Ebro en la AntigUedad clásica», Caesaraugusta 17-18, 1961, 69 ss. (3, llakalakis, «Satyros an amar Quelle gelagart”, Aní.Kuns¡ 9, 1966, 26-27. A. Blanco, «El mosaico de Mérida con alegoría del Saeculun, Auraum», Anales Unv. Hispalense, 8, 1971, 153-178. P. Vouta, “Notes sur lieenographia d’Oeéan. A propos duna fontaina A mosaiquas déceuvertas á Nola’>, MEFRA. 84,1972, 652ss. R.M. Gais, «Soma problenis of River—Ged lconegraphy’>, AJA 82, 1978, 355-370. E. Díez, «Die Flul3gott mit dar Tierpranke’>, Mosalque. Recaed d’Hornmages á Henry Stos-n, 1983, 109- 113. E. Sijnon, «Aigyptos-Neilos. Archaisehe Darstallungan des Nil’>, Wi¿s-z/t.Jb., ns. 1. 1985, 95-105. M. Blanchard-Laniée, «Eufrates’>. LIMC IV, 1988. 70-74. E. Coas-eh. «1 santuari, il hume, gil iinperi’>, Storia di Roma 1, ‘ferino 1988. 127-151. C. Weiss, «Fluvii’>, L¡MC, IV, 1988, 139-148. M. Ruiz Bremon, «lliberus”, LIMC, V, 1990, 421. R. Vollkommer, «Vater Rhain und seine rémisclien Darstellungen’>, BJ, 194, 1994. R. Vollkommes-, “Rilenos, Rhenus”, LIMC. VII, 1994, 632-635. -‘NILO —‘TIBER.

RISA: J. Rudhardt, «Rires eL seuriras divins: essai sur la sensibilité religiause des Grees at des pramiers chrétiens’>, RTitPit, 124, 1992, 389-405.

RISUS (DEUS): A. flartalucci. «Considerazioni sulla fasta del deus Risus nelie Metamos-fosi di Apulelo (U, 31-3, 18)’>, Civiltá Classica e Cristiana 9,1988, 51-66. S. Minanazi, «Outres enflées da nra. A propos de la féte du dieu Risus dans las Métamopitoses d’Apulée’>, RHR, 209, 1992.

RITIA: R. Jiménez Zamudio, «Ritia, una divinidad véneta de la escritura?, CFC. 20, 1986— 1987, 357-365.

RITUAL: RL. Grimas, Roseas-ch in ritual síadies: a progs-ammatic essay ant! /ti/tliograpity,

Metuchen (New Jersey) and London 1985. ~- J. Píe>’. De lanae in antiqaoram ritibas usa, 338 8. MONTERO - S. PEREA

Diss.Mñnster, 1911. AA. Boyce, «‘fha axpiatory rites of 207 B.C.”, Trans. Ames-. Pizilol. Ass., 68, 1937, 157-171. (3. Dix, Tite Sitape of/he Litargy, London 1945. H. Rose, «Myth and ritual inclassicaí civilisation’>, Mnemosyne, 3,1950, 281-7. K.H. Roloff, “Ritus’>, Glotta. 33, 1954, 36-65. 1.8. Rybas-g, Riles of tite Roman State roligion in Art, Roma, 1955. 1.8. Rybes-g, Rites of tite Stato Roligion in Roman Art, New Hayan 1955. 1. Scott, Rites of/he Siate Religion in Ros-non Art, Roma (MAAR, 22), 1955. .1. Gagé, “Classas daga. Rites el vétements da passage dans lancien Latium. A prepos de la garde—robe du rei Servius Tuilius at de la dése Penuna’>, Cait.Ini Sociol. 29, 1958, 34-64. W. Burkes-t, Nos-no Necans. Tizo Anths-opology cff Ancient Greek Sacnficial Ritual ami Mytiz., Berkeley 1962. L. Koep, «“Reigio” und Ritas als Pueblan, des Fríllien Christantums», J/tAC, 5, 1962, 43-59. M. Douglas, PunÚyant! Danger: Aa Analisis of Concepts ofPollution ant! Taboo. London 4966. W. llana, Un/ersuchungen zar Gñtllicizkeit des regierenden Kónigs: Ritas ami Sakralkónigtum in Altágypten nacizZoagnissen des- Frilzeil ami desAlten Reicizes, Munchen 1975. 0. Sagas-ra, «La altaridad ritualizada de la ofrenda”, Rabia 28, 1977, 275-298. D. Pone, «La noyada ritualle da pente. réflexions sur la genése dun proverbe’>, REL .56. 1978 (1979), 159-174. H .5. Ves-snel, Faith, Hope ant! Worship: Aspects of Religious Menlality in tizo Ancioní World, Leiden 1981. N. Gutschow, S/adts-aam ant! Ritualdes-newariscizon S/ddte im Xaliz manda-Tal, Stuttgart 1982. M. Beard, «Writing amI Ritual. A Study of diversity and axpansion in tía Anal Acta’>, PBSR 53, 1985, 114-162. J, Gas-cía López, «Ritus patrias y Ñus graecus en Tibulo’>, ¡¡ Symposio Tibulliano, Murcia. 1985, 263-274. D. Cannadina, 8. Price, Ritaejis of Royalty: Power ami Ceremonial in TraditionalSocietios. Cambridge 1987. J.Z. Smit, To Tako Place. Toward Titeory itt Ritual, Chicago and London 1987. V.W. Turnar, El proceso ritual: estructuray an/zesíructara, Madrid 1988. J.R. Clarke, Tito ficases ofRoman Italy, 100 BC - AD 250: Ritual, Spaco, ami docoration, Berkeley 1991, E. C,raf. «Rómischen Aitia und ihre Riten”, MI-! 49, 1992, 1, 13-25. (3. Capdeville, «Jeux athlétiques aL rituals de fondation’>, en Spectacles sportifs et scéniqaes duns le momio étrusco-italiqae, Paris -Roma 1993, 141-187. H.S. Versael, Tradition ami Reversal in Mytiz ami Ritual, Leiden 1993. J.-L. Dus-and, 1. Scbeid «“Ritas” at “reigion”. Remarques Sur eattauls préjugés des historians da la raligion des Graes et des Remains’>, As-ch. Sc. Soc. Rol., 39, 1994, 23-44. iL. Durand, J. Schaid. «‘Rites et ‘religion. Remarques sur certains pr¿jugés des historiens de la religion des Greca et des Remains’>, ASR, 85. 1994, 23-43. i. Schaid, “Rites el Religion. Remarques surcertains préjugés des historiens de ia religion das Orees at das Romaica’>, Arciz do Sc. soc. des Reí., 1994, 85, 23-43. J. Alvar et al., Ritual y conciencia chica en el mundo antiguo. (ARYS IV) Madrid 1995, D.J. Gar-gola, Landa, Laws. ant! Gods. Magia/ratos ami Coremony itt tizo Regala/ion of Pablic Lands in Ropablican Romo, Chapel Hill NC, and London 1995. J. EIsnar,

RITUS COMITIALIS: ]. Gagé, «La témoignage da Julios Proculus (sur lassumptiou de Remulus—Quirinus) atlas predigiasfulguratoires dans lancien ritus cemitialis’>, LA C41, 1972, 49-77.

ROBIGALIA: K. Buschanhagen, «Das Cerialianfast, dic Robigalien und Simons Fiichsc», Gymnasiam 61, 1954, 422-426. E. Blaive, “Le ritue~ romain das Robigalia at le saerilice du chan dans le monde indo-européen», Latoinus, 54, 1995, 279-280. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 339

ROMA (CIUDAD SAGRADA): H.P. flouza, «Roma y la sacralidad del espacio», Argos 3, 1979, 53-65.

ROMA (FUNDACIÓN DE): -PUNDACIÓN DE ROMA (Ritos de>.

ROMA (DEA): —DEA ROMA-

ROMA URIIS! ROMA AETERNA: MCI. Toynbee, «Roma and Constantinopolis inLata— Antique Art from 312 te 365’>, JRS, 37, 1947, 135-144. M.C.J. Toyubea, «Roma and Constantinopolis m Late-AntiqueArt from 312 te 365’>, JRS, 37, 1947, 135-144. J.P.C. Kant, «Urb Roma and Constantinepolis madaillens atUse Mint of Roma”, enR.A.G. Cas-son & CM. Ks-aag , AJA, 99, 1995, 346. -‘CIUDAD -‘FORO ROMANO -‘FUNDACIÓN DE ROMA (Rites de) —‘TEMPLOS.

RÓMULO (Romulus): K. Scott, «‘fha idantificatien of Augustus wiUs Romulus-Quirinus’>, Ts-ans. Ames-. Pititol. Ass., 56, 1925, 82-105. 3. Gag, «Romulus-Augustus», MEF’RA 47, 1930, 138-181. E. Manid, «Remulus e parens patriae nellideologia politica a religiosa romana», Momio Classico, 4, ¡934, 106-128. A. Degrassi. «Frammenri di elogi e di una dedica a Roinolo del Poro dAuguste’>, SCA CR, 65, 1939, 5-12. E. Magotteaux, “Laugure des deuze vautours’>., AC, 25, 1956, 106-111. U. Wagenvoort, «‘fha Crime of Fraticida, Use Figure of Remulus-Quirinus in Use Political Struggle of Use Fis-st Centiry B. C», Sítalies in Roman Lites-ature Culture ant! Religion, Laiden, 1956, 161-183. R, Schllhing, «Romulus l’elu el Rémus le répreuvé», RbI. 38, 1960,182-199. W. Burkert, «Cesarnad Romulus—Quirinus’>, Historia 11, 1962, 356-376. C. Cíassen, «Dar Herkunft dar Sage ven Romulus und Remus’>, Historia, 12, 1963, 447ss. CI. Classen. «Renjulus in dar róinischen Repuhhick’>, Pitilologus, 106, 1962, 174-204. (3. Biudar. Dio Aussetzang des Kt5nigskindos Kyros ami Romalus, Beitr,zurKlass.PhuleI. 10, 1964.’f. Dohs-n, «Romulu’s GrúndungRoms’>,MDAftR) 71,1964, lss. J.C. Richas-d, «Enée, Romulus, César atlas funéraiies impérialas», MolAs-ch.Hist. 78, 1966, 66-78. E. Nardi, «La fasmaciste di Remoio’>, Rices-cito storicito edeconomicite en memoria C.Rarbagallo, 1, Napoli, 1970, 375ss. J.P,V.D. Baisdon, «Dionysius en Romulus: a political pamphlet?’>, JRS 61,1971, 18-27.1. Gagé, «Le témoignage da Julius Proculus (sur lassumption de Romulus-Quirinus) et les prodigias fulguratoiras dans lancien ritus comitialis’>, LAC 41. 1972, 49-77. 5. Bos-zsak, «Cicero und Caesar: ihre Beziehungen im Spiegeldes Romulus—Mythes’>, en Cices-oniana.Hommage K.Kamaniocki, Leiden 1975, 22-35. D. fis-iquel, «Perspectivas comparativas sur la taditien relativa á la disparition de Romulus’>, Latomus, 36, 1977, 255-282. D. Briquel. «‘freis études sur Romulus: A) Rémus élu at répreuvé, E) Les trois arbres du fendateur C) Les guerras de Romulus”, en R. Bloch, Rocizerches sus- les s-eligions de 1 antiqaité classique, Paris-Genéve, 1980, 267-346. E. Coas-elli, «La doppia tradiziena sulla morta di Romulo a gli auguracula dell’Arx del Quirinale». Cli etruschio Roma. incontro Pallotino, Roma 1981. E. Lienard, «Calandrier de Romulus. Las débuts du calendriar remain’>. AC, 50, 1981, 469-482. 3. Poucet, 340 5. MONTERO -5. PEREA

«Préoccupations érudites dans la tradition du regne de Romulus’>, A C, 50, 1981, 664-676. D. Pode, «Remulus—Quirinus, prince at diau, dieu des princes. Éíude sur la perseanage de Quirinus et sur son évolution, des origines á Augusta’>, AA’RWII.17.1, 1981, 300-342. L. Alfonsí, «La figura di Romulo allinizie dalle Storia di Livio’>, Livius, Werk und Rezeption. Festcitrtft E.Bt¿rck, Múnchen. 1983. D. Briqual, “Las anfancas de Romulus et Rémus”, Mélanges offerts á R. Scitilling, Paris 1983, 55-66. P. CoareW, «II Panthaen, l’apotaosi di Augusto e l’apotaosi di Romole’>, Analocla Romana Insti/ati Danici, 10, 1983, 41-46. D. Briquel, “Las différeníes versions de la disparition de Romulus’>, en La mytizologio, clef do lectare da monde classiqae, itommageáR. (‘izevallior, Ca esarodunam, 21 bis, 1986,1.15-31. hl. Beard, “A complax of times: no mora sbeep on Rornulus birthday’>, Proc. Cam/t, Pizilol. Soc., 213, n.s.33, 1987, 1-15.1. Bremmar, “Romulus, RamusandtheFoundationofRome”, en Mytit ami Mythagrapity at Romo, 1987, 25-48. Pb. Bruggisser. Romulas Servianus. La légende de Romulus duns les Conunentaires á Vis-gile de Servias; mytizograpizie et ideologio á lépoque do la dynastiotitoodosienne, Bonn 1987. M. Beard. «A Complex of Times: No mora Sheep en Rornuhís’Birtbday”, Procedings of tizo Cambs-idge Pizilological Socioty 33, 1987, 1-lS. M. Yos-k, «Romulus and Remus, Mars and Quirinus” JIES, 16, 1-2, 1988. 153— 172. Ph. Bs-uggisses-, “Gratian, nouveau Romulus», Historia Testis. Méloiferís á Tadeusz Zawadski, Freiburg, 1989, 189-206. 3. Poucet, «La difmsion da la légende d’Enée en Italia centrale at sas rapperts ayee cellada Romulus’>, LEC, 57, 1989,221-254.]. Scheid, RomaZas et sos fi-bes. Le college as-vale, un modele poas- l’étude da culto pub¡ic duns la Romo des empei-eus-s, Roma 1989. Rl. PaneRa, «ViraslRoburlOpes and Farocia lo Livy’s Account of Remulus ami ‘fullus Hostilius’>, CQ, 40, 1990, 207-213. P. Mas-picati, «FI compianto di Romolo ele luminis orae (Ennio Ana. 105 ssg. Sk. (=110 ssg. V(2)»’>, aIF, 43, 1, 1991, 81-104. D. Briquel, «Du premiar roi au héros fondateur: remarques comparativas sur la légende de Romulus’>, E/aJes classiqaos, 3. Luxambourg 1992, 26-48. 5. Iiinds, «As-ma in Ovid’s Fasíi Part 2: Genre, Romulean Roma and Auguslan ldeology», Arotizusa, 25, 1992. 113-153. L. Chioflí, «Fertar Resius. ‘fra l’augurium di Remolo a il pomerium di Claudio’>, RPAA, 65, 1992-1993, 127-153. M. Sos-di, ‘, MDAL

ROSCIDA DEA: C. Weber, «Roscius and the Roscida dea”, CQ, 46. 1996. 298-302.

ROSCIO: C. Weher, «Roscius aná lila Roscida dea”, CQ, 46, 1996, 298-302.

ROSMER’fA: C. Bémont, «Rosmarta’>, Et. Celt. 9, 1960, 29-43. C. Bémont, «A propos d’un nouveau menumení de Rosmarta’>, Gallia 27, 1969, 23-44. W. Boppert, «Skulpturen- Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 341

fragmente aus einem Mercur- und Rosmerta/Maia-Haligtuin lix Rheinhassen’>, Arcit.Korrebl. 20, 1990. 333-344. (3. Bauchbenss, «Rosmarta’>, LJJi4C, Vii, 1994, 644-648.

RUFINO DE AQUILEVA: P. Thelanxon, Pafetas 0/ Chrétions aa IV si?cle, L ‘appos-/ de 1’ ‘Histoire ecclésiastiqae’ de Rufin dAquilée, Paris 1981.

RUTILIO NAMACIANO: M. Pastos- Muñoz, «Cuestionas en torno a Rutilio Namaciano’>, HA, 3, 1973, 187-217. W. Maatz. «Poatiseh-mytelogischa Realitát ir Da Reditu sue des Rutilius namatianus’>, en Roma Renascens. Beitráge zar Spátantiko. - Ilona Opelt, Frankfurt, 1988, 235-256.

SABAZIO (E&0cd¿og): SE. Johnson, «‘fha Present State of Sahazies Research’>, ANRW 11.17.3, 1984. 1583-1613. • F. Cumont, «Les mystéres de Sabazios et le judaisme», CRAI 1906, 63-79. E. N. Lan¿, Corpus cultas lovis Sabazii, II: Tite otitor Monuments ant! literas-y Evidence; III. Conclusions, Laidan, 1985-1989. B. Fos-sén, E. Sis-onen, «Zur Symbolik von dargastelitan Hánden». As-dos, 23, 1989, 55-66. A. Hanel, «Bainnadeir mit Sabazios-Hándan und Kybelebústa. Zaugnisse klainasiatischar Mysterienreligionanim rómisehen Gress—Garau», As-cit. Korr.,24, 1994, 65-71. D. Boteva, «St. Athanase DEtropolé, Sabazios at loracle da Dionysos”. DHA, 23, 1, 1997, 287-298.

SABINOS: E.C. Evans, Tite cal/s of/he sahine tos-ritos-y, New York 1939. P. Lambs-echts, «Consus et lanlévament des Sahines’>, AC 15, 1946, 6lss. J. Poucet, Recites-cites sus- la légende sabines des origines de Romo, Lówen, 1967. E. Pes-uzzi, «Hanispices Sabinerum’>, PP, 24, 1969, Sss. J. Poucat, «Les Sabios aux origines de Reme. Oriantation eL problémas’>, ANRW 1.1, 1972, 48-135. (3. Radke, «Acca Larentia und die fratres Anales. Ein Stúck rómisch-sabinischar Frúhgeschichte’>, ANRWI.2, 1972, 421-441. J. Gagé, «Les autels de ‘fitus ‘fatius. Una variante sabine des ritas dintégration dans les curies?’>, L ‘¡talio prérromaine el Romo Répablicaine, Mél. J. Heurgon, Paris 1976. 1, 309-322. A.J. Hollenian, «End and beginning in ancient Reman year. A Sabine alamanb’, RBPit 54, 1976, 52-65. B. Liou-Gilla, “Lenlevement das Sabinas», Latomus 50, 1991. 342-348. D. Bs-iquai, «La tradizioneleltararia sull’origine dei Sabini, qualche osservaziena», en Actas del congreso da l’Istitato Nazionale si Sladi Elruscizi de Italici, ¡don/itá e civiltá dei Sabini, Florence, 1996, 29-40.

SACELLUM: A. Fs-idh, «Sacallum, sacrarium, fanum and relatad temis’>, Síadia Graeca 0/ Latina Gotitobus-gensia 54, 1990, 173-187.

SACER: W. Warda Fowles-. «The original meaning of thewordsacen’,JRS 1, 1911, 57-63. H. Bennat, «Sacar esto», TAPitA 61, 1930, 43-69. D. Sabbatucci, “Sacos-’>, SMSR 23, 1951- 1952, 91-101. H. Fugier, Recites-cites sus- l’espression da sacré dans la langue latine, Paris 1963. M. Mos-aní, «Lat. sacar’ e il rapporto ueme—die nel lessice religioso latine’>, Aevum, 55, 1981, 38ss. (3. Mas-tonas-a, «Lambivalenza di sacan’, Sela, 1, 1984, 183ss. A. Michel, «Le sacré dans la litterature latin clirétienna’>, RAGB, 48, 1989, 377-388. 342 5. MONTERO -5. PEREA

SACERDOCIO: P. Praibich. Fraginenta libros-am pont, 51 1928, íss. AD. Nock. «A diis electa: a chaptar in the religiexis history of Ita third century’>, Has-y. Titeol. Rey., 23, 1930, 251-74. i. Gagé. «Les sacardoces dAuguste at sas rafonnes reigiexisas’>, MEFRA 48, 1931, 75-108. E. Nordea, , HTitR, 38, 1945. R. Bosnias-, “Les archives privéas. publiques cl religiauses á Remeautemps des rois’>,Stadi FAlbertario, II, Milano ¡953, QOss. D. Sabbatucci, «Ledilitá romana: magistratura a sacardozio’>, A/ti Accadomia Nazionale dei Lincei, Mamoire 8, 6, 1954, 255-334. J. Bayat’, «Las sacardoces romains et la pré-divisation iinpériala’>, BalI. Acad. royaleBelgiqae, 41, 1955, 453-527. MW. Iloñnan Lewis, Tite offi cials Priest ofRomo andes- tizo jalio—claadians, Roma 1955. VS. Sauneron, Los prétres de lancienne Egyp/o, Paris, 1957.]. Gagé, «LuciaVolumnia, déese ou pretessa et la familIa des Volusnnj”,RPit 35. 1961, 29-47. VS. Saunas-on, «Conditions d’accés a la fonetion sacerdotale á la époque gréco- romaine», BIFAO, 61, 1962,55-57. (3(3. H.G. Pflauni, «Les sedales Antoniniani da lepoque da Mare-Auréla’>, Mem.Acad.lns.Inst.Fs-anco, 15/2, 1967, 228-229. Pflaum, «Les prétes du culta imperial seus la ragne d’Antenin le Pieux’>, CRAI, 1967, 195-208. It Guizzi, Aspe/ti gias-idic-i delsacos-doto romano. Ji saces-dozio di Vesla. Napias 1968. D. Ladage, Stddtiscize Ps-iester—and Kutñmtor un lateinsiciten Westen des Imporiam Romanan zar Kaises-zeit, Diss. Réin 1971. (3. Szeinles-, Tite Ps-ieslof/he Roman Repabllc. A Stady of¡nteractions betweens Priostitoods ami Magistracies, Bruxalies 1972. (3. Sze¡nles-, «Sacerdotes Publici and Use ius Sententiam Dicendi», Hennes, 104, 1976. 53-SS. 1. Bayet, «Les sacerdoces romains et la pre- divinisatien impariale» BalLAcad.Roya¡e Belg 1955 = Croyances el Riles dana la Reme antique, Paris 1973, 275-336. J. Guillén, «Los sacerdotes romanos’>, Helmantica, 24, 1973, 29-37. St.]. Sisnon, Tite Crea/es- Offlcial Priost of Romo andes-tito Flavien ami Antonino Emperors,Chieago 1973.]. Has-sIsan, Tite Official Priest ofRomo inthe ReignsofTrajanand Has.Jrian, Chapel Hill Diss, 1974. G.J. Szenuler, “‘fha Dual Priasts of tha Republic”, RitM 117. 1974, 72-86. P. Ps-eibiscb, Two Studies on tite Roman PontWces, New York 1975. J. Schaid, «Les prétes officiels sous las amperurs Julio-Claudiens’>, AAWWII.16.l, 1978, 610- 654. L. Schumachar, «Staatsdiansí und Kooptation. Zur sozialen Struktur rémischan priesíarkollegien ini Prinzipal», Epigrafia o os-dine senatorio, 1, Roma, 1981, 251-269. M. Staad, “‘fha High Priast of Alexandria and AII Egypt», Proc, of tize XVI International Congress of Papyrology ¿‘Amor. 5/ud. Papyr. 23), Chico, California, 1981, 411-418. SC. Mas-ini, «Sacerdozio e petera pelitico nella Roma rapubblicana’>,Roma, Qaad.del (MR. 1982. C. Saulnias-, «Laurans Lavinas._ Qualques remarques á propos dun sacardoce équestxq ~ Roma’>, Latomus, 43, 1984, 517-33. J. Scheid, “Le ps-étre at le magistrat’>, en C. Nicolet. ed.

Des os-dros á Romo, Paris 1984, 243-80. (3. Szemles-, «Priesthoods and Priastly Caraars in Ancient Roma’>, ANRWII.16.3, 1986, 2314-2331. A. Wardnian, «Pagan Priesthoods in Use Later Empira’>. Pagan Gods ami Sitrinos of tite Roman Empire. Oxford 1986, 257-262. A. Was-dman. “Pagan Priesthoods in the Later Empira’, en Pagan Gods ami Sizs-ines of tizo Romana Religio 1 Religio romanon¿m Diccionario Bibliográfico 343

Roman Empiro. Oxford 1986, 257-262. M. Guerra, El sacerdocio femenino. Toledo 1987. M. Beard, «Reman priestheeds’>, en M. Grata and R. Kitzinger (eds.), Civilization of tite ,4ncientMediters-anean. Greece ami Romo. Vol. II, New York 1988.933-939. 1’. Flobert, «La relatien de sacrificare et de sacerdos», Homm. Lo Bonnioc, Bruxelles, 1988, 171-176. K.J. Hblkeskamp, «Das Plebiscitum Ogulnium de sacerdotibus. Sberlegungen ni AuUsentizitát und lnterpratatien der livianischen úberliaferung’>, RhM, 131/1, 1988, 51-67. M. Beard. «Acca Larentia gains a sen: myths andpriestheedat Roma», en M .M. Mackenzia, C. Roueché, eds., Images ofAuthority, Cambridge 1989, 41-61. É. Guillaume, «Un bas—reliefgalio-romain du Musée luxambourgeois: offxcier assistant á un sacrifice’>, BLALus., 65, 1989, 47-62. D. Pos-te, Les Donnoarsde Sacré. LeprétreáRome, Paris 1989. R. Synie, “A Dozan Early Priasthood”, ZPE. 77, 1989, 241-259. M. Heard, “Priesthood in Use Reman Republie’>. Beardy Nos-/it, 1990,17-48. M. Beas-d, J. Nortb (ads.), Pagan Priesí. Religion ant! Power itt lite Anciení World. London 1990. R.L. Gordon, «‘fha veil of power: emparors, sacrificars and banefactors», Boas-d ant! Nos-/it, 1990, 199-231. RL. Gordon, «From Republie te principate: priesUseod, religien and idaology’>, Beard ami Nos-/it, 1996, 179-198. R. Mas-kalbach, «Priestargrade in den Mitbras-Mysterien?», ZPE, 82, 1996, 195-197. M. Nielsen, «Sacerdotessa e associazieni culturali famininili in Etruria: tastimenianze apigraficha ed iconografiche’>, AnRoin., 19, 1990, 45-67. J.A. North, «Pamily strategy and priesthood in Use late Republie’>, en 1. Andrean and 1-1. Bruhns, Parenté el Síratégis Familiales dans 1 antiqaité, Roma 1990, 527-43. 8. Cauville, «Diaux et prétres á Dendera au lar siécla avant Jésu-Christ», BIFAO, 91,1991,69-97. SM. Marengo, ‘, en A. Giardina (ed.), El hombre romano, Madrid 1991, 69-101. A. Schmidt-Colinet, «Eina Savarisehe Priastarin aus Syrian in Perga», MDA, CRAI, 1992, 489-509. R. Sgas-bi, «A proposito del lessema latino fetialas”>, Aevum, 66, 1992, 71-78. H. Taenher, «Ema Priestarin des Perasia in Mopsuhestia”, EA. 19, 1992, 19-24. E. flernand, «Un prétre da la déessa ‘friphis’>, ZPE, 96, 1993, 64-66. J. Ruepke, “Livius, Priesternaman und dic annalas maxhni’> Klio, 75, 1993, 155-179. MD. Campanile, «1 somini sacardoti del koinén d~Asia: numere, rango e critari di eleziona», ZPE, 100, 1994, 422-426. J.B. Rives, «‘fha priestheod of Apulcius», AJPII., 145, 4994, 273-290. lB. Rivas, «The Pnestheed of Apulcius’>, AJPIZ 115, 1994, 273-290. J. Scheid, «Les archivas da la piété. Réflexions surles livres sacerdotaux’>, en La mémoire pes-dae. A la recites-che desarcizivos oabliéospubliques ot privées, de la Romo antiquo. Paris 1994, 173-185. D. Salz¡nann, «Em Priesterbildnis in Zadar”, Boreas, 18. 1995, 101-104. M. C. Mas-tini, «Caratíare astruttura del sacardozio dalia Vesíali: un appreccie storico—raligioso. Prima parte’>, Latomus, 56, 1997, 245-263. MC. Mas-tiul, “Carattere e struttura del sacerdozio dalia Ves(ali: un appreccio storico—religioso (secondaparte)», La/omas, 56, 1997, 277-503. 5. Perea, «El praefectus sacrorum en ciudades de África e Hispania: ¿un sacerdote de culto imperial?’>, L ‘Africa romana Xli (Convogno di Olbia, dicembre 1996), Sassari 1998. —‘COLEGIOS SACERDOTALES -‘FECIALES -‘FLAMEN -‘MAGISTRADOS —‘PONTtFEX MAXIMUS -PONTIEICES —‘SAlIOS —‘VESTALES. 344 5. MONTERO -5. PEREA

SACRA VíA: L. Rfrhas-dson, «Henos el Virtus and ISa Sacra via», , BCAR 91, 1986, 241-262. A. Ziollcowski, «‘fha Sacra Viaand the temple of Iuppiter Stator’>, Op.Rom. 17, 1989, 225-239. J.J. Caerols, Sacra via « a. C. - 1 d.C.). Estudio do lasfuentes escritas, Madrid 1995.

SACRAMENIUM: U.]. Dohger, «Sacramentmn infanlicidiis’, Antirte as-al Citrislentum 4, 1943, 188-228. A. MillAn, «Sacramentumn militiae’>, HispAní. 6, 1976, 27-42. P. Huvalin, <‘Aspects raligiaux de lobligatien romaine. (1: Les tablettes magiques et le droit romain. 11: Stipulatio, stips et sacramentum)’>, en Étades ditistoire da droil coinmorciel romain, Paris 1986, 218-292. F. Hinas-d, «Sacramentum”, Atizenaeum, 81, 1993, 251-263.

SACRAMEN’fUM MILI’fIAE: 5. Tondo, “II Sacramentum militiae nell’ambiente culturala romane—italico’>, SDHL 29, 1963, 1-223. 5. Tondo, «Notae sul sacramentum militiaa», SDHI 34, 1968. 383ss. —‘-GUERRA.

SACRARIUM: M. van Doran, «Las sacraria, une catagorie mecennua dedificas sacrés chez les Remains’>, LAC, 27, 1968, 31-75. A. Fridh, «Sacellum. sacrarium, fanum ami relatad terms”, Síadia Graeca 0/ Latina Gotitoburgensia 54, 1996, 173-187.

SACRIFICIO: L. Deubner, “Zum Argaar-Opfer», ARW 14, 1911, 305-306. R. Cirilíl, «Le sacrificeduchien», RevAntitopol. 22,1912, 325-334.5. ELtrain, Opferritus ant! Voropferder Griescizen ami Rómern, Cristiania 1915. M. Douglas, Purity ami Danges-: An Analisis of Concopts of Pollution ant! Taboo. London 1966. F. Schwenn, Dio Monschenopfer bei den Griechen ant! Rómos-n, Giessan, 1915=Berlin, 1966. W. Rist, Dio Opfer des rámisciton Reos-es, ‘fÍlbingan 1920. E. Sts-ong, «A sapulchral relief of a priast of Ballena’>, PBSR, 9, 1920, 205-13. S.P.C. Tromp, De romanos-am piacalis, Diss. Amsterdam 1921. J. Toutain. «Les sacrificas humains et la culta des divinités fluviales”, Actos Congr.Hist.Relig., Paris, 1923, 11, 156-162. E.O. James, Origins ofsacrifico: a sludyin comparativo retigion, London 1933. 0. Os-endel, «Inmolatie Beuin», RM 45, 1935, 196ss. E. Wallisch, Dio Opfer des- rómisciten Triampite, Tilibingan. Dias,, 1951. R.K. Yerkes, Sacrifico in Greok ami Roman Religions ami Early Jadaism, London 1953. R.K. Ves-kas, Lo sacrifico dans les religions grocque et romaine et dans lojudaísmo primitij Paris 1955. D. Sabatucel, «Di alct¡ni sacrifici romani alía luce del mito di Kore’>, SMSR, 28, 1, 1957, 53-66. C. Roth, «‘fha debate en Ita loyal sacrificas, AD. 66», Has-v.Theol.Rev., 53, 1960, 93-7. D. Sterling, «‘fha Athanian calendar of sacrificas: Use Chronology of Nikemachos~sacond Term’>, Historia, 9, 1960, 270- 293. ]. van Ooteghem, «Une scéna da sacrifice dans le sixiéme chant de lEnoido», Hommages a L.Iles-rmann, ColiLatomus 44, Bruxellas, 1960, 767-773. W. Bus-kafl, Romo Necans. Tito Anths-opology of Anciont Gs-ook Sacr~/lcial Ritual ant! Mytiz., Berkeley 1962. (3. Chas-les-Picard, «Origine at saris das raliefs sacrificicís de l’Arc des Argentiars”, Homin. AGrenies-, III, Bruxalles 1962, 1254-1260. L. van Johnson, «Agonia. Indigetes and Use Breading of sheeps aud geats’>, Latomus 26, 1967, 316ss. (3. Capdeville. ‘, MEFRA 83, 1971, 283-323. D. Sauvage, «Las vietimaa’>, Caesarodunam, 7. 1972, lS3ss. E. Mas-telíl, «II sacrificio dei fanciulli nalla lattaratura greca e latina’>, Sanguooant ropologia biblica, Roma 1973, 247-323. U.W. Scholz, «Suovetaurilia und Soitaurilia’>, Pithlologas. 117, 1973, 3-28. E. C,raf, “Zum Opferkalendcr Romana Religio 1 Religio romanorwn Diccionario Bibliográfico 345 des Nikomaches’>, ZPE 14,1974,139-144. M. Isenbes-g, «‘fha Sale of sacrificialMaat”, CPh. 70, 1975, 271-273. ¡-1. Versnel, «Sacrificium lustrale’>, Moded.Noderl.Inst Romo, 37/2, 1975, 97ss. F.M. Voung, Tito Use of Sacrificial Ideas in Groek Citristian Writers from tite New Tes/amoní lo Joitn Chrysostom, Cambridge, Mas. 1979. E. Ferguson, «Spiritual saerifice in Early Christianity and its Enviroment», ANRW 11.23.2, 1980, 1151-1189. S.R.F. Price, «Batwaan Man and God: Sacrifice in Use Reman Imperial Cult«, JRS, 70, 1980, 28-43. R. Tus-can, «Le saerilice mithriaque: innevations da sens et de modalités», en Le sacrifico dans lantiquilé, Ganeva 1981, 341-80. Varios, Lo sacrifico dans l’Antiqt¿ité, Genéve 1981. G. Berthiaume, Les rOlesda mageiros. Étudo sus-la boaciterie, la caisine ello sacrifico duns la Greco ancienno, Leiden 1982. R. Laus-enti, «Sangua e sacrificio in Arnobio», Sangae o Antropologia Biblica nella patristica, Roma 1982, 1, 455-481. F.S. Kleiner, «The saerifice in armeur in Reman art”, Latomus, 42, 1983, 286-302. A. Simonetti, «Sacrifici umani a uccisioni rituali nal men4o fanicie—punice. II centribute dalle fonti lettararie classiche’>, RSF, 11, 1,1983,91-111. Malamoud, «Lafammedusacrifsant’>.AEHE92, 1983-4, 165—168;93, 1984-5, 155 ss. J. Seheid, «Saerifice et banquet A Reme: qualquas preblémes’>, MEFR, 97, 1985/1, 193-206. H. La Bonniac, «Un témeignaga d’Amobe sur la cuisine du sacrifice romain’>, Ra, 63, 1985, 183-192. J. Sche¡d, «Sacrifice et banquat A Roma: quelques problémas’>, MEFR, 97, 1985/1, 193-206. lb. Pekary, «Das Opfar ver dem Kaiserbild”. BJ, 186, 1986, 91-103. 0. Cazanova, «Exesto: l’incapacité saerificiala das fammes A Roma (PIut.QR 85)», Pitoenis, 41,2, 1987, 159-173. E. Poulat, «Entretant de sacrificas’>, Poikilia. Étados offos-/sJ.P.Vemanl, Paris 1987,235-248. P. Flobert, «La relatien de sacrificare et da sacerdos’>, Homm. Le Bonnioc, Bruxellas, 1988, 171-176. C. Grottanelli e E. Parissani, Sacr,ficio e Sociotá nel momio antico, Roma 1988. JA. Nos-th, «Sacrifica and Ritual: Roma’>, en M. Grant and R. Kitzingar (eds.), Civilization of lite Ancioní Moditorranea. Os-oece ami Romo, New York 1988, vol. II, 981-986. 1. Schaid, «La spartiziona sacriticiale a Roma», Sacrificio e sociotá nel momio antico, 1988, 267-292. M. Detienne, J.-P. Ves-nant, Tite Cuisine of Sacrifico Among tite Gs-oeks, Chicago 1989. É. Guillanine, «Un bas-raliefgallo- romain dii Muséeluxembeurgaois: officier assistant áun sacrifice», Bl2tLax., 65, 1989,47-62. RL. Gordon, «ma veil of pewer: emperors, sacrificers and banafactors”, Boa rd ant! No rtit, 1990, 199-231. KW. Han, “Sacrifica andpagan belial iii fxfth- and siMh—eentwry Byzantiwm», Past & Presení, 128, 19907-27. R.F. Haalay. Eleusiniansacrifices in tite Atitenian law codo, New York and London 1990. 7-27. MP. Del Moro, «Lastra campana con seana di sacrificio dalia catacomba di S.lppolito sulla via ‘fiburtina», Riv.Arcit.Crisl., 67, 1991, 7-17. J. Elsnes-, «Cult and Sculpture: Sacrifice la tha Ara Pacis Augustaa’>, JRS 81, 1991, 50-61. R. Etianne, “L’espace sacrificiel dans las eivilisations méditerranées de lAntiquité’>. Actos Colloqae Lyon 1991.179-186.]. Pes-s-ies-, «L’autel taurobolique da Texon», BSARL, 119,1991,234—239. P. Ellingas-, «Guerra et saerifice dans le mysticisme gree: Orphisme at Pythagerisme’>, Mélanges Lovequo, VI, Paris 1992, 73-87. MV. García QuinIela, «El sacrificio lusitano: estudio comparativo’>, Latomas, 51, 1992, 337-354. P. Meniel, Los sacrifices d’animaux choz les Gaulois, Paris 1992. 5. Tos-tos-ella, «1 rilievi del Louvre con suovetaurila: un documento del culto impariala’>, Osts-aka, 1, 1992, 81-104. R. Roben, «Ritas de protection et da difame. A prepos das ossements d’un chan déceuverts au piad du rempart de Paestum», AJONCAs-ciz.), 155, 1993, 119-142. M. Sos-di, «11 sacrificio interrotto e lespropiaziene dagli emma», CiSA, 19, 1993, 187-192. M. Neuch (cd.), Lo sacnfice duns los roligions, Paris 1994. (3. Alibldy. 346 5. MONThRO -5. PEREA

«Inscripciones, sacrificios y misterios: el santuario de Panoias ¡ Portugal. Infome preliminar”, MM, 36, 1995, 252-258. E. Paruzzi, «La sacardetassa di Corfinie», PP 280, 1995, 5-15. A. La Penna, «L’arrivo di Enea alla foca del ‘fevera (Aen. VII, 25-36). Saggio di analisi latterariadellEnoido”, SIFC, 14, 1996, 102-122. D. Sagas-ra, «II faut s’allier avant la batailie. Sur certaines pratiquas “sacrificialles face au danger’>. RHR 215, 1998, 196-216. -‘ANIMALES -‘HOSTIA —‘OFRENDA —‘SACRIFICIOS HUMANOS -*SUOVETAURILIA.

SACRIFICIOS HI.JMANOS: J.S. Raid «Human Sacrificas at Roma and othar notas en Reman Raligion’>, JRS 2, 1912, 34-52. F. Wilka, «Kindaropfar und kultische Praisgabe ini Heiligkeisgasatz», Fest.57 Ves-sam.doa/scher Pitilolunil Sc/ial., Wian, 1929, 139-151. V. Gs-oh, «1 sacrifici umani nellantica religiona romana’>, Atitenaoum, 11, 1933, 244ss. P. Fabra, «Minina romano sacro. Nota sur un passaga de ‘fite-Live atlas sacrificas humains dans la religion remaine», REA 42, 1940, (Mél. Radet), 419-424.]. Cas-copino, «Roma atlas inmolations d’anfants’>, Aspecís mystiqaes de la Roma pa¿enno, Paris 1942, 39-48. N. Massalsky, «Los sacrifiéios humanos del emperador Juliano en Hungria’>, IP, 13, 1942, 354-

358. F.J. Dólgas-. «Sacramantum infanticidii», Antike ami Cizristentam 4,1934,188-228. (3. Charlas-Picard, «Les sacerdotes Saturni atlas sacrificas humains dans l’Alrique romaine’>, RSAC 66,1948, 117-123. J.G. Gs-iffitbs, «Human saerificies in Egypt: Ita classical evidanca’> ASAL, 48, 1948, 409423. C. Bemoni, «Les entarrés vivants du Forum Boarium’>, MEFRA 62,1960, 133-146. A. Bs-elich, Presapposti delsacrificio amano, Roma 1966. G.Ch. Picas-d, «La ‘fophat da Carthago dans Silius Italicus’>, MéiPRoyanco, Roma 1974, 79-102. J. Nausnar, «Map without tarritery: Mishnahs system of saerifica’>, History of Religion, 19, 1979-80, 103-27. D. Engels, “The problem of Famala Infanticida in Use Graeco-Roman World», CPiz 75, 1980, 112-120. Cl. Lapellay, «luvanes cí circoncalliones: las darniars sacrificas hurnaines de I’Afrique antique», Ant.Afr. 15, 1980. 0. Briquel, «Das propositions neuvalles sur la ritual d’ensavelissamant de Grees et da Gaulois au Fonuni Boarium», REL, 59, 1981, 30-37. A. Hans-ichs, «Human sacrifica in Greek religion: thrae case studies», Le sacs-fice duns lantiqaité, 1981, 195-235. (3. Mas-asco, «Sacrifici umani e cosiderazioni politicha’>, Sileno?, 1981 167-178. A. Eckstein, «Human Sacrifice and Use Fear of Military Disastar iii Republican Reme’>, AJAH7, 1982, 59-95. 0. Briquel. «Das propositions neuvellas sur la ritual densevelissemant de Gracs et de Gaulois au Forum Boarium II», Kentron, 2, 1986, 30-33. R. Oldanziel, «‘fha Historiography of Infanticida in Antiquity. A literatura’>, Sexual Assymet,y. Amsterdam, 1987, 87-108.M.V. García Quintanilia, «El sacrificio lusitano», Latomas 51, 2, 1992, 337-354. A. Wypustek. «‘fha Problam of 1-fuman Sacrificas inRomanNorth Africa”, Eos, 81, 1993, 263-280. J.B. Rivas, «‘fertullianonChildSacrifice’>, Mas-eum Holvoticum 51. 1994, 54-63. J.B. Rivas, «Human Sacrifice among Pagans and Christians» JRS 85, 1995, 65-85. 1 ritual diez les Romains’>, RA 32, 1930, 36-57. E. SACRILEGIO: R. Lugand. “La vio Mensching, «Saerilegium» MR, 24, 1967, 27ss. D. Muls-oy, “‘fha aarly carear of P.Clodio Pulehar: a re-axaminatien of Use chargas of mutiny and sacrilege’>, TAP/jA 118, 1988, 155- 178. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 347

SACROSANTITAS: C. Roncaioli Lambas-ti, «Lappellativo sacrosanetus su un nuevo miliario massenziane della Valeria’>, Epigrapitica, 52 1990, 77-84. R. Winkas, «Frem Sacresanetitas te Apotheosis: Saventy—seven Years of Livia linagas’>. AJA, 101, 1997, 371.

SACRUI%4: J. Bleicken, «Kellisienan zwischen Sacrum und Publicum», Hermes, 85, 1957, 446-80. H. Fugies-, Recites-cites sar lexpression da sacré duns la langao latine. Paris 1963. H. FunaioLi, Grammalicae Romantie Fragmonta. Leipzig 1969. R. Schllhizg. «Sacrum at profanum: assaidintarpretatien’>, La/amas, 30. 1971, 953—969=Rites, cultos diou.x de Romo, Paris 1979. 54-70. 1’. Marco Simón, «Romane sacro. Las ceremonias de noviembre y la apertura del mundus», en C. Schrader, V. Ramón y 1. Vela XXV Congreso GIREA - ARYS VII, ‘Divinas dependencias’, Huelva 4998.

SAECULUM: A. Mommsen, «Dic saecula dar Etrusker’>,RitM. 12,1857 539ss. Z. Kadats- «Saaeulum frugiferum’>, NK 1962, 23ss. RA. Markus, Saecalum: Histos-y ami Society in tite Titoology of St Augustine, Cambridge 1970. A. Blanco, «El mosaico de Mérida con alegoría del Saaculum Auraum’>, Anales Unv. Hispalense, 8 1971, 153-178. iP. Weiss, «Dic S~cularspiela dar Republick eme annalitische Fiktion? Em Baitrag zum Verstándnis dar kaiserzietliehan Ludi saeculares’>, MDAI(R), 80, 1973, 205-217. A. AIflildi «From Use Alen Plutonios of Use Ptelemics to Use Saecuhuin Fmgiferum of Use Reman Emperors», Sludios F. Scitacitonneyr, 1977 1-30. A. Grilil, «11 saeculum di Curzie Rufo’>, PP. 31, 1976, 215-233. 1. Hahn, «Das ‘goldena Jahrhundert des Aurelius Probus’>, Klio 59, 1977, 323-336. L. Moratti, «Framxnenti vecchi e nuovi del commentario dei Ludi Sacolari del 17 A.C.’>, Rend. Poní. Accad, 1982-4, 361-379. J.P. Brown, «‘fha ‘famplum and dic Saeculum. Sacred Spaca and time ir Israel and Etruria’>, Z-4TW98 1986. 415-433. J.F. Hall, «‘fha saeculum novum of Augustus and lis Etruscan Antecadents», ANRWII.16.3, 1986, 25-64. P. da Paolls, «Las Saturnales da Maerobe at l’idaalisation du saeculum Praatextati», LEC 55, 3, 1987, 291-300. P. Schers-ar. <‘Saaculum Augustum-Concordia Fratrum Gadanken zum Programm dar GermanaAugustea’>, OJH, 58, 1988, 115-128. D. Briquel, «Las changemants da siéclesdiez les Etrusques at la Uséeria des saecala», en P. Citti (cd.), Lesfmi de siéclos, Bordeaux, 1990, 61-76. —‘AION -*LUDI SAECULARES —‘PLUTÓN.

SAGAE: R. Cagnat, La sos-cellerio e/les sorciers citez les Romains, Paris 1964. ‘fh. Zielinski, «L’envotementde la serciérechez Hornee’>, Mélanges O. Navarro,’foulouse 1935. M. Leps-oux Medicine, magie 0/ sorcellorie, Paris 1954. P. Bs-own «Sorcary, demons and Ita risa of christianity: frem late Antiquity into Use Middle Agas». en Wilcitcraft Confossions ami accusations, 1970, 17-45. M. La Glay, «Magia et soreellerie á Roma au derniar siécle da la République», Mélangos J.Heus-gon Paris, 1976, 1, 525-550. P. Boyer, 5. Nissanbaum, Salom Possossed. Tito Social Origins of Wilcitcraft, Cambridga, Mass. 1974. J. Blázquez Miguel, Hechices-lay superstición en Castilla-La Mancha, ‘folade 1985. M. Camps i Gasset, «La donna maléfica: bruixes i ólibes’>, La donna en lantigailal, Sabadell 1987, 131-139. Martin, «Circe chez les poetas latins», en CG. Dubeis, Magie e/linos-alas-e, Paris 1989, 17— 348 5. MONTERO -5. PEREA

31. A. Vázquez, «Aproximación a la magia, brujería y superstición en la Antigúadad», Espacio, Tiempo y Forma, 1989, 171-196. A. Bas-naud, Sos-ciers grecs, Paris 1991. 5. Montero. «Medicina y superstición en al Africa romana: la hechicera Favilla’>, en Atti dell’ XI Convegno Míes-nazionale ‘L ‘Africa Romana’: La scienza e le tecnicito nelle ps-ovince romano del Nord Africa, Oziari, 1996, volí, 403-408. 1.3. Collius, Seers, Sibyls ami Sages in Hellenistic—Roman Jadaism, Leiden-New York 1997. -‘ADIVINACIÓN —‘CARMEN MAOICIJM —‘MAGAS —*SJBILAS.

SAL: A. Giovannini, «La sal al la fortune de Roma’>, Atitenaeam 63. 1985, 373-387.

SALIOS (SaliO: B. Maurenbs-ecber, «Carminum Saliarum reliquae’>, JCPiz, suppl.21, 1894, 313-352. Halbig, ‘ MMAI, 37, 1906, 203ss. H. von Grianhas-ger, «Dic Fragmentar Saliarriseher Versar’>, IP, 27, 1910, 199-234. R. Cfrilli, Los pré/res dunseurs de Romo. Étude sar la cos-pos-ation sacos-doblo des Salions, Paris 1913. E. Cocbbia, «Saliara Num 4e Carmen’>, RIal 1,2, 1917, 1-19; III, 1919, 1-16. A. Kapelmacher. “Dic Axamantadar Sallar», WSt., 44, 1924-1925, 224-236. L. Bayas-d, «La chant das salians, essai de restitution’> MSC 2. 1945, 45-58. L. Gersehel, «Salians de Mars al Salians de Quirinus», Rl-IR 123, 1950, 145-151. R. Bloch, “Sur les damas armées des Salians’>, Annales 13. 1958, 700ss. J.P.V.D. Dalsdon, «‘fha Salil and Carnpaigning in March and Octobar”, CJ 60, 1965, 267-269. M. Durante, «Lettura del Sahara «Numaa Carmen”, MCs- 10-12, 1975- 1977, 191-203. lb. Schiifer, J. Ganzes-t. «Zur lkonographie dar Saliar>’, Jahr.Doats.lnst. 95. 1980, 432-473. J. Mas-tínaz-Pinna, «La danza da los Salios, rito de integración en la curia’>, AEArq. 141-142, 1980, 15-20. ‘f. Sch3ifas-. «Zur lkonographie dar Salicr”, iDI, 95, 1980, 342-373. A. Alvetti, «Rappresentazioni saliari nella decorazione plastica di un vaso bronzeo a Bisanzio (VIII a.C.)», Stad.Rom. 25/1-2, 1987, 1-ti. L. Mgner Eoresti, «Oggatti di profazia politica: gli ancilia del collegium Saliocum’>, CiSA 19, 1993, 159-168. E. Dos-gua, “Ancile e arma ancilia. Osservazioni sullo seudo dei Salii’>. Osíraka 2, 1993, 9-42. M. Kleijwegt, «‘fha Sallul frem Amitarnum and the Roía of Ps-ao/extati in Municipal Councils’>, Historia, 42, 1993, 110-117.

SALUS: K.H. Schwas-te, «Salus Augusta Publica’>, Bonnes- Fostgabe J. Sts-aab, 1977, 225- 246. M. Le Glay, «Remarques sur la notion de Salus dans la raligion romaina’>, So/eriología deicalti orienlali noii Impero Romano, Leiden 1985, 427-444. MA. Mas-wood, Tizo Roman CalI of Salas, Oxford, BAR IS 465, 1988. V. Saladino, «Salus’>, LIMC. VII, 1994, 656-661. L. Winkler, Salas: vom Staatskalt zarpolitiscizen Idee. Eme as-citáologischo Untorsucizang, Heildelberg 1995. —‘i-fl’Ouit-x -‘SIJI.IS.

SALUSTIO

SALUSTIOS (Religión da/en): G. Rochefort, «Le Peri Theoi kai Kosmoi da Saleustios al

l’influence de l’ampareur Julian’>, REO, 69, 1956, 50-66. (3. Rochefort, «La démelogie da Saleustios et sas rapports ayee celle da lampereur Julian’>, BAtIR 16, 1957, 53-61. J. Puiggali, «La damonelogia de lamparaur Julien étudi¿e en elle méma el dans sas rapports ayee calla da Saleustios». LEC, 50, l~82, 293-314. Romana Religo ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 349

SALVACIÓN: O. Sfanieni Gasparo, Soterology ant! MysticAspeclsin tite CalI ofCybele ami Allis, Leiden 1974. U. fl¡anchi e M.J. Ves-masaren (eds.), La soteriologia dei calti oriontali noll’impero romano, Laiden 1982. R. ‘furcan, «Salut mithriaqua et sotérelogie néoplatenicianne» en U. Bianehi e M.J. Vermaseren, La soteriologia dei calti orientali nell’impero romano, Leiden 1982, 173-91. E. Vian, «‘fhéogamias at sotériolegia dans les Dionysiaqaes de Nonnes», JS, 1994, 198-233. —‘SOTERIOLOGIA.

SAMOTRACIA: H. Ehrhardt, Samothrake. HeiligtUmes- in iitros-Landschafl ami Goschichto ats Zeugen antiken Geistoslobons, Stuttgart 1985.

SAN’fOS , Tite Crafl oftite Ancien/ Historian. Essays in itonoas- of Cites/es- O. Stars-, New York - London, 1985, 443-458 (=0//ayo Contribulo, 333-347) (= De paganos, judíos y cristianos. México 1992, 334-358). Y. Duval, Auprés des sainís corps et Omo. Linhamation ‘ad sanclos’dans la citrétionoté dOs-joní el d’Occident da ille aa Vilo siéclo, Paris 1988. M. Roberts, Poels-y ami tite cul/ of tite Martyrs. Tite ‘Libes- Poristepizanon’ of Pradontius, Michigan 1993.

SANTOS PATRONOS DE CIUDADES: J. San Bernardino, El santo y la ciudad. Una aproximación al patrocinio cívico do los santos en época teodosiana (386-410 d.C.). Écija 1996. -‘PATROCINIUM —‘PATRONATUS.

SARDUS PATER: FO. Hvidbes-g-Hansan, «Osservaziona su Sardus Pater in Sardagna’>, An.Rom., 20, 1992, 7-30.

SATRICUM: H. Ves-sual, Satricum o Romo, Roma 1996.

SA’fLI?RNALES: V. Agostino. «Sugli antichi Saturnal’>, RSC 17, 1969. E. Lafevre, “Saturnalien und Paliata’>, Poetica, 20, 1-2, 1988 36-46.

SATURNO (Satas-nus): J. Albrecht, Salas-nus. Soine Gostallí in Sago ami Kalt, Diss Halle, 1943. E. Gjerstad. «Re ‘femple of Satura in Reme. Its Date of Dadication and Use Early Histery of Use Sanctuary», Homm. á AGronier, 11, Bruxalles 1962, 757-762. M. Le Glay, Salame africain. Histos-iro, Paris, 1966. Ch. Guittas-d, «Recherehas surla natura da Saturne das origines á la reforme de 217 av.J.C.”, Recites-ches sus- los roligions dl/alio antiqao, Genéve, 1976, 43-71. Ch. Guittard, «Les originas de Saturna romain», Roches-cites sar les s-oligions de li/alio antique, Ganéva, 1976, 43-71. P. .Johnston «Vergils Concaption of 350 5. MONTERO -5. PEREA

Saturnus», CSCA, 10, 1977 S7ss. M. fllech, «Satum in Hispanien”, MM 19, 1978, 238-250. D. fls-iquel, «Juppiter, Saturne at le Capitole. Essai de comparaisson indo-auropeena». RHR, 198, 1981. Ch. Guittas-d, «La topographia du temple da Saturna daprés la Notica varronienne duDe lingua Latina», Homm. a Paul Dafoarnel, Caosarodunam XVIIIbis, Paris, 1983, 31-39. BM. Krause, Jappiter Optimas Maximus Satamus. Fin Beitrag zas- iconograpitisciten Dars/ellungeSalas-ns Mainz 1984. M. La Glay, «Sananas Rex. Un monument du culta da Saturne Africain découvert A Petaissa, en Dacia’> BCTH, 22, 1987-1989, 69-77. F. Vattioni, «Appunti sullaggiernamento di M. Le Glay al Saturno Africano» BCTH, 22. 1987-1989, 79- 80. M. Amandry, «Une dédicaceáSaturne da la civitas Chul’>, BSAF. 75. 1988. 266-268. (3.- C. Picard, «Ba’al Hammon et Saturia dans l’Afrique romaine”, Semitica, 39. 1990, 89-97.

SEC’fAS CRIS’fIANAS: ‘fO. Das-oes, «‘fha beginning of Donatism’>, J. Titeol. Síad., 26, 1984, 13-22, 1984. M.J. Edwars, «‘fha naming of Use Naasanas: Hippolytus, Rofutatio V, 6- 10 as hieros logos», zpÉ, 112, 1996, 74-80. C. ‘fs-avett, Monlanism. tIendes- Autitority an New Prophecy, 1996. -‘DONATISTAS —‘GNOSTICISMO —‘HERFJLAS.

SEDES DEORUM: M. I’allottino, «Daorum sedes», Saggi di antichitá, 11, Roma 1979. E. ¡‘rayen, «Deorum Sedas’>, As-citeologia Classica, 43, 1991, 1285-1295.

SELENE ~EX4vfl, M4r~): E. Cumont, «Les présages lunairas de Virgile at les «Selanedremia’>, Ant.Class. 2, 1933, 259ss. ‘fh. Hepfnes-, «Hakate-Selena-Artamis und y orwandte in dan griachisehen Zauberpapyriund auf dan Fluclitafeln», Piscicali. Festschr. F.G.Dólges-, Múnster, 1939, 125-145. U. Pestalozza, «Selene 1-lekata’>, Acme 5, 1952, 531- 539. D. Wortmann, <‘Dia sandaledar Hekate-Persephona-Selcne», ZPE 2, 1968, 155-160. P. Radici Colace, «Giuliano, Salane a lautore del Peri Katarkon», Giuliano Imporator. A/ti Convegno SISAC, Urbine, 1986. F. Gury, «Selane, Luna’>, LIMC, VII. 1994, 706-715. —4ECATE -*LUNA

SELLA CURULIS: T. Seblifes-. Imperii Insignia. Se/la Cas-alis ant! Fasces. Zar Reprásentation rómisciterMagis/ra/o, Mainz 1989.

SELLISTERNIUM: L.R. ‘fayior, “The sellisternium and the theatrical pompa». Class, Pitil.. 30, 1935, 122-30.

SELVANS: (3. Colonna, «Selvans Sanxunata’>, St.EIs-. 34, 1966, 165ss. (3, Chiadini, «Selvans”, SE, 61, 1995, 161-180.

SEMO SANC’fUS: J. Poucet, «Samo Sancus dius Fidius (Fastos 6, 213ss). Une premiare mise au point’>. Roches-ches de Pizilol do Ling. 3, 1972, 53-68. M.A. Lavi, «Ercole e Semo Sanco», PP. 248, 1989, 348ss.

SENADO, GENIO DEL (Genius Sena/as): J. Béranger. «Las Génias du Senat et du Peuple romain atlas reliefs flaviens da la Cancilleria’>, Homm. á J. Bayet, 1964, 76-88. E. Candan!, «Senatus’>, LIMC. VII, 1994, 727-730. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 351

SENADO , Historia 14, 1956, 423-42. E’. Brown, «Aspects of Ita ebristianization of the Reman aristocracy’>, JRS, 51, 1961,1-11. J. Beaujeu, «La religionde la classa senateriale A Iépoque des Antonins’>, Hommagea J. Rayol, Bruxellas, 1964, 54-75. lID. Jocalyn, «‘fha Reman Nohility and Use reigien of Ita Rapublican State». JRH 4 1966 89-104. M. Torelil, «Sanateri atrusehi dalia tarda reppubliea e dallImpero», DAs-ch., 3. 1969, 285-363. W. Eck, «Das Eindringendes Christantums in denSanatorenstandbis zu Konstantin d. Gr.’>, Chiron, 1,1971,381-406. M.’f.W. Arnheini, TheSenatos-ialAs-istocracyintitotalor Ros-non Empire, Oxford 1972. 1. Matthe-ws, Wes¡omAristocraciesand imperial Court,4D 364- 425, Oxford 1975. R.O/Edbrooke, «‘fhavisit of Censtantius lIte Roma in 357 and its affects en Pagan Reman Senatorial Aristecracy’>, AJPIZ 97, 1976, 40-61. L. Cs-acco Ruggiui, «Apoteosi a pelitica senatoria nel IV sac.d.C.: II dittico dei Symxnachi al British Museum», RSI 89, 1977, 425-489. W.J. finan, Domitian and lite Senatorial Os-dos-, Philadalphia 1979. DM. Novak. “Constantineand the sanate: an aarly pUase of tha Christianization of UseReman aristocracy’>, Ane. Soc., lO. 1979, 271-310. 1. Devs-eker, «Les Orientaux au Sénat romain «Augusta ‘a Trajan», taramas 41, 3,1982, 492-516. S. Panelera, «lnserizioni senatoria di Roma a dintorni», en Epigrafica o ordine senatorio ’, Citiron, 15, 1985, 263ss. Manfradin!, «Ottaviano, tEgitte 1 sanatori a loraculo’>, tabeo, 32, 1986, 7-26. 0.1. da ¡‘revilla, Sena/as ot religio. Aspects of/he Roinan sena/oS rolo iii lite sta/e religian daring tire Republic, Chapel Hill, Diss.Univ.Carol, 1987. A. Moinigliano. «‘Fha Thaolegical Eflorts of Reman Upper Classes in Use Firsí Cenmry B.C.’> VIII Contributo alla storia degli studi classici, Pisa, 1987, 261-277. M.’fh. Raepsaet-Charlies-, Prosopograpitie des femmes de l’ords-o sénato rial ata do¿crprés-nioros siéclos de notrehe, Leuven 1987, 2 veIs. M. Martina, «Sul cosidatto Senatasconsultamnde Racchanalibus’>,Aíhenaeam 1998, 1, 85-109. J.M. PaUles-, «Domitian, la Loi des Narbennais at la cuRe impérial dans les provinces sénatorialas dOccidant», RAN, 22, 1989, 171-189. fN. Miteheil, Cicero: Tite Senior Síalesman, New hayan and London 1991. W. Eck, «Die raligiósen und Rultisehan Aulgaben dar rómisehen SiatUsaltar in dar hehen Kaiserzeit’>, en M. Mayar, ad., Religio deorum, Barcelona 1992, 151- 60. TAJ. McGInn, ¿Iba SC frem Larinum and Use Reprassion of Adultary at Roma’>, ZPE, 93, 1992, 273-295. W. Kuhoff, «lulia Aug. matar Aug. n. at castroruin at sanatus et patriae», ¿PC. 97, 1993, 259-271. G.Bonamenta, «11 Sanato e lapoteosi degli imperatori da Augusto a ‘feodosio u Grande’>, en K. Rosen, MachI ami Kaltar im Rom des- Kaises-zeit, 1994. (3. Fos-ni. «II culto del Senate di Roma’>, en Scs-itti vari di sloria, opigrafia e anticititá romane, Roma, 1994. 2 veIs.

SÉNECA: R. Piehon, «Un filósofo, ministro duranteal Imperio romano’>, en Hombresy cosas de la Antigua Roma, Madrid 1928, 179-234. P. Faldar, «Sénéqua en Egypte», RJFAO 30, 1930, 83ss. A. Monuigliano, «Nota sulla lagganda del Cristianesimo di Seneca’>, Rivista Storica Italiana, LXII, fase. 3, 1950, 325-344. A. Cattin, «Sénéqua a l’astronomia’>, Homm. 352 5. MONTERO -5. PEREA

á L. Hes-mann, Bruxelles 1960, 237-243 M’f Griffin, “Da bravilate vitae’> JRS, 52 1962, 104-113. A. ‘fovar, «La religión y la onginalidad de Séneca», Historia (Univ. de Puerto Rice). n.s.IV, 1.2, 1966, 9-21. R. Tus-can, Sénéque el los relígions orientales, Bruxellas 1967. M. Lausberg, Untes-sacitangon za Senecas Fragmenten, Berlin 1970. E’. Grhnal, «Le De Clemontia et la royauté selaire da Néron”, R~, 49,1971, 205-217. E. Elordoy, Estudios de la religiosidad sociopolitica de Séneca Salamanca 1975. J .R. Eears. «Naro as Use Viceragent of te Gods in Saneea’s Do Clemontia’>, Hes-mes 103, 1975, 486-496. M.’f. Griff’m, Senoca, a Pitilosopos- in Politics, Oxford 1976. A. Luisi, “La consecraziona di Claudio a lApocolocontosis di Saneca», Religione epolitica nol momio an/ico, Milano, CISA, 7, 1981, 174-182. P.’f. Eden, Senoca Apocolocyntosis, Cambridge 1984. (3. Mazzoll, «II problema religioso in Seneca». RSI, 96/3, 1984, 953-100. P. Gs-iinal, «La raligion des stoiciens de Sénequa ‘a Mare-Aurela’>, Religión, saperstición y magia en el mamio romano, Cadiz, 1985, 35-48. M. de Nardis, «Seneca, Plinio e la spadiziene neroniana in Etiopia». Aogyptus 69, 1989, 123-j52. M. Arndsen-Mas-chetti «Laxpression du sacré chez Sénéque’>. Pallas, 36, 1990, 89-99. M. de Vos, “Nerena, Seneca, Fabullo e la domus transitoria al Palatino’>, Cli Os-ti Farnosiani sal Palatino. Atti Cong.lntern. 1985, Roma 1990, 167-186. M. Arniisen-Marchatti, «Lexpression du sacré diez Sénequa», Pallas, 36, 1990, 89-99. D. Fishwick, «Saneca and Use temple of Divas Claudias’>, Brizannia 22, 1991, 137-141. (3.0. Hutahinson, Latin Literatas-e fs-om Seneca to Javenal, Oxford 1993. A.L. Motto, «Sénéqua at le paradoxe de Felicitas’>, RE!. 71 1993, 25-32. AL. Motto, «‘fha Monster in Seneea’s Hes-cales farens’>, CPit 89, 1994, 269-272. AL. Motto, J.R. CIas-k, «Saneca on cruelty”, Maia 46, 1994, 273-279.

SEPTIMIO SEVERO (Religión! Política s-eligiosa de): H.P. L’Os-ange, «Sevarus-Serapis. Em Glaiehsetzung», Bericht Ubes- den VI int.Kongress fis- As-chaolog¡e, Berlin, 1939-1940 495ss. lí. Bloch, «A draam of Septimius Severus», Cla.ssical World 37, 1943-1944. G.J. Mus-phy, Tite reign of tite Empes-or L.Septimius Severasfrom tizo Evidenco of Inscs-iptions, London 1945. H. Mattingly, «Propaganda and publie Opinion in Roma (AD 193): Pertinaz- Saptirnius Severus’>, Namismatic Review, 1946, lO4ss. 1(3. Davies, «Was Use Devotion of Saptimius Sevarus te Serapis Use cause of Parsacutien of 202-203?’>, JTitS, 5, 1954, 73-76. 1. Mundle, Unlorsucitangen zar Roligionspolitik des Septimius Severas (Hes-cales, Baccitas, Iuppiter, Jano), Freiburg. Diss.. 1958. 1. Mundle, «Dea Caelestis in dar Raigionpolitik des Saptimius Severus und derJulia Domna», Historia 10, 1961228-237. R. fls-illiant. «‘fha Arch of Septimius Savarus in Use Reman Forum’>, MAAR 39, 1967, Sss. (3. Altbldy, <‘Septimius Savarus und dar Senal>’, BJ 168, 1968, 112-160. A. flirley Soptimas Severas. Tito African empes-os-, London 1971. J.L. Desnier, «Saptime Severa rassambleur de l’Orbis Remanus’>, Mélanges M. Le tIlay, III. Bruxalles. 1994.

SEPTIZONIUM: lb. Dombas-th, Dio Baagestalt des palatinisciten Septizoniams in Rom, Múnchen, 1923. C. Ampolo, «La cittA arcaica e la sue fasta. Due ricercha sul Septizeniuin a sullEquus Octoban’, Arciteologia Laziale 4, 1981. 233-240.

SERAPEUM: A. Rowa, «Shert repon on Excavations of Use graece-roman Muscuin made

during Use season 1942 at Pompey’s Pillar. Site of Use temple of Serapis , BSRAA 35. 1942, 124-161. A. Rowe, «‘fha great Serapaum of Alexandria», BR!., 39, 1957, 485-520. L. Romana Reilgio ¡Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 353

Castiglione, «La statue de culta hellénistique du Serapaien d’Alexandrie», Bull.Masée HongroisdesBeaa.x-As-ts 12,1958.17-39. J.P. Louw, «Neta surles théraupetas ategkatechei au Serapeum de Menphis», LAC, 1960. 1. Schwas-tz, «La fin du Sérapaum dAlexandria», American St.Papys-ology.Essays C.Bs-adfos-d Wolles, 1, 1966, 97-111. L. Vidman, Corpas inscs-ip/ionam roligionis isiacao 0/ Sas-apiacae, Berlin, 1969. F. Thalamon, «Sérapis et la baiser du Seleil. Les truquages du Sérapenm d’Alaxandria salen Rufin at Quodvultdeus”, AAAd, 5, 1974, 227-250. A. Baldini, «Preblami della tradiziene sulla distruzione del Serapee di Alessandria’>, fI 15, 1987, 97-152. Ch. Ziegler, «Les Osiris-lunes du Sarapeum da Mamphis”, Alcen des Vierten ¡nl. Ágyptolc’gon-Kongs-ossos, Múnehan 1989 III, 441-449. -‘VESPASIANO.

SERAPIASTAS (Eapalr¿aurat): A. Momigíiano. “Giuramante di Eapecnaurca? Contribulo alía storia del sincretismo ellenistice», Aogyp/as XIII, fase. 11033, 179-186.

SERAPIS ¡ SARAPIS (Lapa,rt~, Lépairuj: W. Ds-axlar, «Dar Isis und Sarapis-Cultus ñu Kleinasian», NumZ. 21, 1889, 1-234. 0. Wainreich, Noae Us-kanden zas- Sas-apis-Roligion, ‘fubingen 1919. 1-lP. LOrange. «Severus-Serapis. Ein Gleichsetzung”, Bericht Ubes-don ‘ti inl.Kongressflir Archáologie, Berlin, 1939-1940. 495ss. 5. Dow, 5. Upson, «‘fha Foet of Sarapis”, Hesperia, 13, 1944, 58-71. E. Tos-mo, «Isis y Sarapis en la España pagana: preanuncios da doctrinas y de virtudes cristianas», BRA(-¡114, 1944, l6lss. J.C. Dadas, «Was ¡ha Devotion of Septimius Severus te Serapis Use cause of Persacution of 202-203?’>, JTitS 5,1954, 73-76. J. Gagé, «La propagande sérapiste et la lutte das empereurs flaviens ayee les phulosophas (stoiciens et cyniques)» Rev.pitil. 1959, 73-100. PM, Frases-, «Two Studies en Use cult of Sarapis in Use Hallanistie World’>, OpuscAtiten. 3, 1960, 1-54. L. Castigilone, «Zur Fraga dar Sarapis-Kline’>, Acta Ant. Hung. 9, 1961, 287-303. W. Schnuid, «Dic Coexistana ven Serapiskult und Christentum in Hadrianbriaf bei Vopiscus (Qaads-. Tyr. 8)’> BHAC 1964/5, Bonn 1966, 153-184. PM. Frases-, «Currant Problams Concerning ¡he Early History of Use Cult of Serapis at la ganius de Messala», Dalí. Soc. Frangaiso d ‘Egyptologie 53- 54, 1969,42-51.1. Gs-ieous-t. «Helioserapis accidental ouunourieux antoniniende Caracalla’>, CENB, 1968, llss. J. Hani, «Serapis diau solaire’>, REO 83, 1970, 52-55. L. Castiglione, «Zur Fraga dar Serapis-Fússe’>, ZAS 97, 1971, 3Oss. OC. Boan, «Sarapis md Tutela», Britannia 4, 1973, 107-114. W. Horabostel, Sos-apis. 5/udien zar ibos-liefes-angsgeschicitte, den Erscheinunsformonund Wandlangondes- Costal: emesCoitos, Laidan 1973. G.J.P. Late:- Sibbes, Ps-eliminas-y ca/alogue of Sas-apis Monaments, Leiden 1973. F. Thekmmon, «Sérapis es la baiser dn soleil’>, Aqai>eia e ¡‘Africa. Anticititá Altoadriaticite 5, 1974, 227-250. L. Castigliona, «La genése du culta de Sarapis», Ho,nm. ti Mi. Ves-mases-en, Leiden 1978, 1, 208-232. M. Pietrzykowski, «Sarapis-AgaItosDaimen’>, Homm. UM.J. Ves-mases-en Laidan 1978, 111, 959-966. R. Van den Bs-oek, «‘fha Sarapis Oraclein Macrobius, Sat.l, 20, 16-17», Homm. M.J.Vermaseren, Leiden, 1978, 123ss. C. González Wagner, J. Alvar, «El culto de Sarapiseal-lispania», enLa religión romanaen Hispania Madrid 1981, 323-333. L. Mos-atti, «Serapis singularis», Scñni sal mondo antico in memoriadi F. Crosso, Roma, 1981, 381-393. RA. Wlld. IVa/es- in tire Cal/it Wos-ship of isis ami Sos-apis, Laiden 1981. V. ‘han Tam Tihn, «Etas das étudas iconografiques relativas A Isis, Sérapis el Sunnaoi Thaoi’>, ANRW 11.17.3, 1984, 1710-1738. RA. Wiid. «‘fha Known Isis-Sarapis Sanctuaires frem Oua Reman 354 5. MONTERO -5. PEREA period’>, ANRW 11.17.4, 1984, 1739-1851. F. B¿imes-, «Isis und Serapis ñu dar Walt dar Sldavan. Elia Nachiesa», Cymnasium 96, 1989, 97-109. J. Kaplan, H. Kaplan, «Ramains of a Sarapis culí in ‘fal Aviv», Es-e/z-Israol, 20, 1989, 352-359. L.Y. Rahnsani, “Reman Miseallanaa’>,lExJ 39, 1989, 66-75. A.D.KH. Rivas-, «Mithra etSérapis», VDI, 1991,3,52- 63. 54. Sadek, «Serapis. Iba fountain-god?», BSAA, 44, 1991, 215-225. L. RrieauIt, «Notes A propes de CIL 111 6164’>, ZPE, 91, 1992, 215-216. J.L. Desnier, «Déteurnement da seos icenographique, eu la reigiosité dun notable dEauze», BSFN, 48, 1993, 501-503. R.C. Haenhes-, «Re Temple of Isis and Serapis and its Pregram of Statuary», AJA, 97, 1993,308. (3. Cíes-a, J. Leclant, «Sarapis», LiMC, VII, 1994, 666-692. W. Hollstain. 1’. Sas-man, «Isis und Sarapis un lenopolis”, iNC. 45, 1995 29-37. SA. Takacs, Isis ami Sos-apis in tite Roman World, Leidan 1994. R. Markelbach Isis Rogina - Zeus Sas-apis. Dio griocizicit-ágyptische Religion nacit den Quollen dargestollt, Stuttgart-Leipzig 1995. SA. Takács, Isis ami Sos-apis in ¡he Raman World, Laidan 1995. L. Bricault, Myrianymi. Les epicUses gs-ecquosof latines d’Jsis, do Sas-apis el d’Anabis, stuttgart, Teubnar, 1996. (3M. Staffieri, «Fis Zeus Sas-apis su una dramma alessandrina medita’>, Qaad. Tic., 25, 1996, 255-269. MP. De Hoz, «Henoía’¡smo y magiaen una inscripciónde Hispania». ZPE, 118, 1997, 227-230. -‘ORÁCULOS DE SERAPIS -SERAPEUM —‘SERAPIASTAS.

SERAPIS-AMMON (E&p&ne &~q¿óne~): J. Leclant. (3-Cies-e, «Ammon», LJMC, 1, 1981, 681-682. -‘AfliJA.

SERPIENTE: 1. Aronen. «Dragon cults and ,d4¿~~ 6p&xatva in IGUIt 974», ZPE 111, 1996, 125-132. -‘ANIMALES -‘ESCULAPIO —‘OLYCON —‘tJROBOROS.

SERVIO TULIO: 54. Guarduccí, «La Fortuna a Servio Tullie ñu tjn’antickissinua sors’>, RendiconliPont. Accad. Rom. diArcheol. 25-26. 1949-1951, 23-32. J. Gagé, “Classasdaga. Ritas et vétemants de passaga dans lancien Latium. A prepes de la garde-roba du roi Servius Tullius et da la désa Fortuna», Cait.Int.Sociol. 29, 1958. 34-64. 1. Le Gail, «A prepes de la murnilla Servienne et du pemerium’>, Et. As-ch. Cla.ss. 2, 1959, 41-54. M. Gnarducci, «Ancora sull’aatica sors della Fortuna a di Servio ‘fullio’>, Retid. Accad. Naz. Lincoi. 27, 1973, 183-189. k. Ihonusen, King Servias Tallias.A His/orical Synthosis, Copenhagen 1980. J. Martínez-Pirrna, «Tarquinie Prisco y Servio Tulio», AEspA, 55, 1982, 35-62. C.

Grottanelli, «Servio ‘fuflio Fortuna a l’Oriente’> DdAs-cit, 5, 1987 71-110. (3. Trama, «II 389ss. papiro de Servio ‘fullie’>, ANSP 17, 2,1987, SERVIO (Religión dalen): A. Medolia, «Servius ad Aon. VI, 136’>, Atti Accad.Pelos-i/ana, 65, 1989, 253-266.

SE’fIILANS: 1. Ks-auskopf «Sethlans’>, LIMC, IV. 1988, 654-659.

SEVEROS (Religión 1 Politkn religiosa de los): J. Réville, La Roligion á Reme soi¿s les Sév~res, Paris 1886. M. Paliotino, LAs-co dogli Argentan, Roma 1946. J. Gagé, «L’horescepe da Deura at la culta dAlexandre seus les Sévéres”, BFacLe/t.S/s-asbourg 33, 1954, 151-168. iP. GUIjas, «On Divi under Severi’>, Homm. M.Renas-d, II, (CeliLatomus 102), Bruxellas, 1969,248-289. D. Fishwick, «Re Severiandtlua ProvincialCult of tha three Gauls», Historia 22, 4, 1973, 627-649. L. Sehumacher, Prosopograpitiscizo lintersacitangen Romana Religio ¡Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 355

zas- Besolzung des- vior itohen rómisciton PriestorkoUegion im Zoitallos- dos- Antonino umi des- Severo Mainz, 1973.S. Mazzarino, «Raligiene ed ecenornia sotto Conimedo e i Severi», Antico, Tas-doantico cd era constanliniana, Milano, 1974, 5113. 54. Sos-di, «1 rapperti fra il Cristianasimo e limpero dai Saveri a Galiano», ANRW 11.23.1, 1978, 340-374. (3. Ffrpo, «L’imperatore cireonciso (D.Cass 79, 11, ier.Meg. 1, 11> e la pace religiosa della atA antenina a severiana» Miscellanea greca e romana 11, 1987, 145-187. E. , MDA(i), 41, 1991, 439445. E. Dal Covolo, «La religiene a Roma tra antice e nueve’: PatA dei Severi’>, RSLR, 30, 1994, 237-246. A. Wypuster. «Magia, Mentanism, Perpetua, and Use Sevaran Persacution», Vig. Citrisí., 51, 1997, 276-297. J.P. Martin, Poavoir 0/ Reigions de l’av?nement de Septime Sév?s-e aa Concile de Nido, ¡93-235 ap. J.-C., Cendé-sur-Noisaau 1998. -‘ALEJANDRO SEVERO -‘CARACALLA —‘EMPERATRuCES -‘HELSOCÁBALO -‘SEflIMIO SEVERO.

SEVIRI AUGUSTALES: L.R. Taylor, «Augustales, Savin Augustales and Savin’>, TAPitA, 45, 1914, 231-235. A. Abs-an¡enko, Dio munizipale Mittolsciticht im kaises-zeitflchen Italion. Za einem neuen Ves-stándeis von Sevis-at ami Augustalilát, Frankfurt 1993.

SEX SUFRAGIA: A. Klotz, «Sex suffragia», RE, II.A.2, 1923, 2024. H. Hill, «Festus en Sex Suffragia’>, AJPh. 58, 1937, 458459.

SEXO DE LOS DIOSES: M. Cristofaul, «Masculin/féminin dans la Uséonymia étrusque’>, en Les Éts-usques, les plus religieux des itommes Paris 1997, 209-223. 5. Perea, El sexo divino. Dioses itermafroditas, bisex¡¿ales y travestidos en la antigiiedad clásica, MAdrid 1999.

SEXUALIDAD Y RELIGIÓN: R. ‘Purean, «Dionyses dimorfos», MEFRA , 70, 1953, 243- 293. H. Das-don, «Reme el l’ixnpudaur», Latomas 24, 1965, 495-518. D.W. Amundsen, «‘fha age of menopausa ñu elassical Greeca and Reme», Haman Biology 42, 1, 1970, 79-86. D.F. Moke, Es-oticismin tite Gs-eekMagical Papys-i: SolectodSludies, Minnesota 1975. L. Brisson, «Aspects politiquas de la bisaxualité. L’histoire de Polycrita (Phlégen, De mis-ab, chap. 2; Proclus, ¡pi s-emp. II, 7-15 ¡<1011)», en Hommagos á M. J. Ves-mases-en, Laiden 1978, 80-122. C. Schjam, Sos ami Sanctity: Tiro s-elationship of malo ami female in Apuloius’ Motamos-pitases, Aspocts of Apa¡eias ‘Golden Ms, Greningen 1978. A. Cameron, «Naither mate nor female”, Greoce & Romo. 1980. 60-68. ‘f. Cornail, «Soma observations en the crimen incasti’>, Le délit s-oíigieus, Roma, 1981,27-37. A. Rousselle, «Concubina at adultére’>, Opus, 3, 1984, 75-84. DM. Cosi, Casta Ma/os- idaoa. (ialiano lApos/ata e letica della sessualita, Venezia 1986. J. Block, P. Mason (ads.), Sexual asymmotry. Sladios iii anciení Socioty, Amsterdam 1987. iP. Violino «Sexualité at secieté dans le monde greco-remain», enArcitoologieetmédicino. Actosda colloquedAn/ibos. Antibes, 1987, 131-188. P. Brown. Tite Body ami So ciely. Mon, IVomon and SexualReptancia/ion in Early Chs-isíiani/y, New York 1988. M. Foucault, Tite Cas-e of lite Self- tite Histo,y of Se.xuality iii, London 1988. A. Roussalie, Pos-neia. Ondosiroanátito Body inAntiqaity, New York 1988. J.J, Winkler, Tite

Cons/s-ain/ of Dosis-e: Tite Anths-opology of Sos anct Condes- in Ancient Greoce, New York - 356 5. MON’fERO -5. PEREA

London 1990. E. Fanthan¡, «Stuprum: publie attitudas and penaltias for sexual offencas in Republican Reme”, EMC35, ns. lO, 1991,267-291. ‘f.A.J. McGinn «Concubinageand Use lox Julia en Adultery». TAPitA, 121. 1991,335-375. J.M. Blázquez, MP. Gas-cía-Gelabes-t, <‘Amor, sexo a inmortalidad en el mundo antiguo’>, Revistado arqaoología, 137, 1992, 38-47. ‘f.A.J. McGinn, «‘fha SC frem Larinum and Use Repression of Adultary at Roma”, ZPE, 93, 1992, 273-295. MB. Skinnes-, «Ego mulier: Que constructien of mala sexuality in Catulius», Helios, 20, 1993, 107-31. J. Alvar 0/ al., Sexo, muerto y religión en el Mundo Clásico, Madrid 1994. (3. Sabbah, «Castum, incastum: élémants d’une éUsiqua saxuelle dans l’Histoire d’Ammien Marcallin», Latomus, 53, 1994, 317-339. A. Chs-ist «Consuming bodies in early Imperial Reme», AHB 10, 3-4, 1996, 93-109. A. Pérez Ji¡nénes. (3. Cruz Andreotti, Hijas do Afrodita: la sexualidadfemenina en los pueblos del Mediterráneo, Madrid 1996. RL. Kanapp, Wom en, Mylit ami tite Fominine Principle, lthaca, NY, 1997.0. Lyons, Condes-ami immortality, 1997. R.S.O. Tomiin, «Sede in fue loco: A Fourth-Century Uterina Phylactary in Latin from Reman Britain’>, ZPE, 115, 1997, 291-294. (3W. Dawes Tite Body in Qaestion. Metapitos-ami Meaning in tite intes-pretation of ‘Efesians5:21-23, Boston 1998. 5. Pes-en, El sexodivino. Dioses hermafroditas, bisoxualesy travestidos en la Antigiiedad clásica, Madrid 1999. —‘CONTRACEPCIÓN —*HERMAPRODITO.

SIBILA - SIBILAS (SP0vXXa -a.): ‘fh. Zielinski, La Sitylle: Trois essais sar la religion antique e/le Citristianisme, Paris 1924. G. Coccanari. “Gli oracoli e la pradizione della Sibila ‘fiburtina”, Mom.Soc.Tiburt. 1934, 73-98. H. Jeanmaire, La Sybille elle retoar de lAgo tOs-, Paris 1939. 1. Davreux. La légemie de lapropitetesse Cassandre, Paris 1942. A. Perettt, La Sibilla Babilonese nella propaganda ellonistica, 1942. R. Herbig. «OE& !~j3uXXa”, JdI, 59-60, 1944-1945, 141-147. M. Guarducci «Un antichissixno responso delloracolo di Cuma’>, Ball.Com. 72, 1946-1948 (1951), 129ss. M. Guas-ducci, «Albunea», Studi iii opios-o di Gino Funaioli, Roma 1955. 120-127. A. Weissenhofer. “Darstallung dar Sibyllan in dar bildendenKunst’>, Mitt. Ges. fis- Kanst, Wion6, 1955, 45-47. R. Pack, “‘fha Sybil ma lamp», TAZ-’A 87, 1956, 190-191. J.B. Garstang. «AenaasandthaSibyls’>, Ci 59, 1963, 97-101. Pl. Alexander, Tite Oracle of Baalbek. Tite Titas-tino Sybil in Greek Dress, Washington, Dunbarton, 1968. NUJ, La TrosiAme Sibyllo, Paris 1970. V. Nikips-owetzky La troisi?me Sibyllo, Paris 1970. A. AIfilldi,, «Apello und die Sibylle in dar Epoche Burgerkriege’>. Citiron 5. 1975. 165-192. R.J. Clark, «Vergil, Aeneid 6. 4Oss and the Cumaean Sibyl’s Coya», Latomus, 36, 1977 482ss, F. Canciani: «Albunea’>, LJMC, 1. 1981, 481. F. Zevi, «Oraceli alfabetiei. Praenaste e Cuma’>, Apas-citai (Stadi Arias), III, 1982. 6OSss. L. Breglia Pulci Doria, Oracoli Sibillini tra s-ituali o propaganda. S/adi su Flegonto di Tralles, 1983. F. Castagnoil, «Albunea’>, Enciclopedia Vis-giliana. 1 Roma 1984, 84-85. R.J. Quittes- Aeneas ami dio Sibylle. Dio ritaallen Motivo im ecitston Bach des- Aeneis, Barlin-Maissanhaixn 1984. A. Gallo <‘11 santuario di Apolo sullaeropoli di Cuma” Pateoli9-l0, 1985-1986, l2lss. M. Pagano, «Considarazioni sullantro della Sibila a Cuma’>, RAAN, 67, 1985-1986, 69-94. Ji. Collins, «‘fha devalopment of Que Sibyllina traditon’>, ANRW 11.20.1, 1987, 421-459. J. Heurgon, «Les deux Sybifles de Cumas’>, S/adi F. Della Corto V, Urbino 1987, 153-161. A. Monuigliano, «DalIa Sibilla pagana ala Sibilla cristiana. Profazia coma storia della raligione», Ann.Fac.Lelt.Pisa 17, 1987, 407-428. J. Baroin, J. Haifen, La propitétio do la Sibylle Titas-tino, Besangon 1988. H. Lavagne Oporosa api/ra: recites-cites sus- la grotto á Romo do Sylla á Hadrien, Roma 1988. A. Moinigliano, “From Use Pagan te the Christian Sibyl: Romana Reilgio ¡ Religio romanonem Diccionario Bibliográfico 357

Prephecy as Histery of Rabgion», Tizo Uses of Greekaná Latin. Historical Essays, editad by A.C.Dionisetti, Antbony Graften and Ji]! ¡, AJA, 3, 1990, 471-483. Ji. Caerols, Los libros sibilinos en la itistoriografla latina, Madrid 1991. R.C. Montí, «‘fha topographical and literary evidence br Use identificatien of te Sibyl’s Cave at Cumae’>, Ves-gilius 37 1991, 39-59. N. Valenza MeJe, “Haca ad Apolo a Cuina ala mantica sibillina’>, RbI, 3,14-15, 1991-1992, 5-72. M. Cazcamo, «Sibyl.Iae», LIMC VII 1994,753-757. E. Suárez de la Torre, «Sibylles, mantique Úuspiréa et collectiona oraculaires’>, Kornos 7, 1994, 179-205. Ch. Guittas-d, «La témoignage de Phlégon da Trallas», Les écrivains 0/ l’ets-ascadisciplina. Caesas-odunam, supí. 64, 1995, 123-133. J. Boulzek, «Sibyly’>, Religio. Revue ps-o Religionistiku. 4, 1996.2, 121-126. R.J. Clas-k, “‘fha Avarnian Sibyl’s cave: fremmilitary tunnal te Medieval spa’>. Class.& Med., 47, 1996, 217- 243. (3. Iannoni, Un Mito medites-raneo: La sibila, 1996. JI?. Collins. Sibyls, Soers ami Sagos in Hellenisric-Roman Judaism, 1997. -LIBROS SIBILINOS -“ORÁCULOS SIBILINOS.

SICILIA (Religión romana en): E. Manni, Sicilia pagana, Palermo 1963. D. Kienast, «Rem und die Venus vom Eryx», Hes-mes, 93, 1965 478-489. 0. Manganaro «Ricarcha di antichitA e di epigrafia sicelieta. 1. Par u culto di Demater bu Sicilia’>, RAC, 17,1965. 183-189. O.K. Gallnsky. Aeneas, Sicilyand Romo, Princaten 1969. R. Schilling, «La place dala Sicile daxus la raligion romaine’>, Rites, calles el dieta de Romo, Paris 1979, 121-148. (3. Manganaro. »CuIti privati nella Sicilia romana», Métanges M. Le Glay, 111, Bruxellas, 1994. l.E.M. Edlund-Bes-ry, «‘fha power of cults and sacred Spacas. Tha interpratatio romana of Sanctuaries ir SouUsern Italy and Sicily’>, Opuscala Romana XX, 1996.

SIGNA MILITARIA: A. ven Don¡aszewski, «Dic Palmen in rórnischen Haera’> [Wien 1885] =Aufsatze zar rómisciten Heos-osgoscitichte, Darmstadt 1972, 1-80. A.J. Reinach. “Sigua militas-ia’>,DS, 1910, 1307-1325. P.V.C. Baus-, «Raigleus standarts encoins’>.ZN41, 1931, 55-66. AS. Hoey. «Rosaliaa Signoruin», HarvardTiteological Roviow 30, 1937, 15-35. (3.01. Picard, Les ts-ophées s-oma¿ns, Paris 1957. A. M7óIú1 «Hasta-Sunumna lnuperii’>, AJA, 63, 1959, 1-27. (3. Ca¡nporeale. «La danza armata in Etruria”, MEFR 99/1, 1987, 11-42. D. Fishwick, «l-Iastifari’>, JRS 57 1967, 142-160. VA. Maxfleld, Tite Militas-y Decorations of tite Roman Army, Univ. California, Berkeley 1981. S. Panelera, «Signis legienmn. Insegna. immagini imperiali e centuriones fruxnentarii a peregrinis’>. Mélanges M. Lo Glay, 111, Bruxallas, 1994.

SILA (Salía): O. Mas-ucchi, «II grande mosaico pranestino cd II liUsostren’ di Silla», DPAA 10, 1, 1900, 147-190. J. Carcopino, Sylla oa la monas-citiemanqaée, Paris 1931. J.P.V,D. Balsdon, «Sulla Feliz’>, JRS 41, 1951. 1-10. A.E. Astin, Tito La ,4nnalis bofos-e Sulla, Bruxellas 1958. H.M.L. Vollenweides-, «Dar Traum des Sulla Feliz», Schowizeriscito Namismatiscize Randscitau, 39, 1958-9, 22-34. B.W. Fries- «Augural symbolism in Sulla’s invasion of 83’>, ANSMupiN 1967, 111-118. E. ¡Jadian, «Sulla’s augurate’>, As-e/husa 1,1968, 26-46. REA. Palmer «‘fha Neighberhood of Sulan Ballena at Use Colina Gata», MEFRA 358 5. MONTERO -8. PEREA

87, 1975, 655-665. A. Alfiildi, «Zum Gottesgnadentum das Sulla», Citiron 6, 1976, 143-158. R. Pera, «Venere sulla moneta di Silla ad Augusto’> Contribati Stor.Apil.A. Garzetti, Genova, 1976. E. Coas-em, «Publie building in Reme batwaen Que Second Punie War and Use daath of Sulla», PBSR, 45, 1977, 1-23. MA. Levi «Fortuna-Felicitas nafla politica di Silla», Tra Grecia o Roma: lomi antichi e metodologie moderno, Roma 1980, 167-172. A. Keaveney, «Sulla Augur’>, AJAR, 7.2, 1982, 150-171. A. Keaveney, Sulla: tite LastRepablican, London y Canberra 1982. A. Keaveney. «Sulla axud Use Gods», 5/adies in Latin Lites-a/aro and Roman Histos-y, Eruxelles 1983, 4-79 44ss. A. Kenveney, Silla, Milano 1985. E. Marioni, «Silla, Dalfi e l’Afrodita de Afrodisia. Par una interpretazione di Appiano’>, BC 1, 97, 451-455 = Stadi Anticitita memoria Clementina Gatti, Milano 1987, 193-236. M. Sos-di, «Silla a lo ms pomerii proferandi», fi confino nel momio classico, Milano, CESA, 13, 1987, ZO8ss. ES. Raniage, «Sula’s Propaganda», ¡dio, 73 1991, 93-121. N. Castagnetti, «Silla e il culto di Felicitas», RSAnl. 26, 1996.

SILIO ITÁLICO (Religión de/en): M. von Mbs-eeht, «Claudia Quinta haiSilius Italicus und Ovid’>, AU 11, 1, 1968, 76-95. Cli. Reitz, Dio Nofcya in den Panica des Sitias 1/aUcas, Frankfurt 1982. F.M. Ahí, A. Davis, A. Pon¡es-oy, «Silius Italicus», ANRW II, 32.4, 1986 2492-2561. 14. Le Bonniec, «Les pr~sagas avant la bataille du lac ‘frasimnane chez Silius Italicus (Panica, 5, 53, 76)», BAGR, 2, 1980, 194-206. (3.Ch. Picard, «La ‘fephat da Carthago dans Siius Italicus», MAl Piloyance, Roma 1974, 79-102. 5. Montes-o, «Etruria en los PUpiica da Silio Itálico’>, St.Ets-. 50, 1982-1983, 41-51. iP. Rothschild, «Haruspicina, divinatien, predigas a invocation des morts dans les Panica da Silius Italicus’>, Caosarodanam, 1995, 105-114.

SILVANO (Silvanas): J. Gag, «Ende, Faunus et la culta de Silvain palasgua”. MEFRA 73. 69ss. 5. Jensen, «Silvanus nad his Cult>’, ARID 2. 1962, 11-42. (3(3, Pani, <‘Due 1961, dadicha inedita a Silvano ed una nueva ceppia consolare», Vi Misc.groca e romana, Roma 1978, 417-433. M. Pastor Mufloz, «El culto al dios Silvano en Hispania’>, en Paganismo y Cristianismo en el Occidente. Memorias de Historia .4ntigaa, 5, 1981, 103-114.S. Montero, «Los libertes y su culto a Silvano en Hispania», AEspA 58, 1985, 99-106. E. Schraudulph, “Zur Bildarfmdung des Silvanus», iRA 8, 1985, 435-446. J.C. Real, P. Peys-e, «Une statua antiqua de Silvain-Sucelus á Javels (LozAra)», Rev.Arcit.Narb. 20, 1987 349-368. PP. Dorcey, Tito CalI of Silvanus in tite Roman World, N.York 1987. P.C. Dos-cey, «A Raconsideration of Use Silvanus Tondo on Use Arch of Constantina”, Tite Ancien! World 18, 3-4, 1988, 107-120. PP. Dos-cey, «The eult of Silvanus in Dacia’>. Atitenaoam 76, 1-2, 1988, 131-140. P.F. Dos-cey. «Silvanus vilicus?’>, ZPE 79, 1989 293-295. J.M. Paules-, «Apropos dudiaudaiavols’>, RAN, 22,1989, 395-402. MG. As-s-igoni, «II culto di Vinotornus-Silvanus in Britannia ale dadicha di un militare di Parma”. Epigrapitica 52, 1990, 63-76. D. Castella, L. Flutsch, «Avenehes VD. Una inseription inédita En Chaplix», Arch.Saisso, 13, 1990, 185- 186. J.C. Meffre. J.C. Leyraud. «Quatreautals votifs du Nord-Vaucluse(cantoxus de Vaison- la-Romaine at Baaumes-de-Vanisa)’> BAProvence 19, 1990 79-83, V. Gotovac, «Silvanov 2rtvenik iz Va~arovina 1 Autal da Silvain provananí da Va~arovine», Radaví . RAN, 24, 1991, 133-140. AM. Vázquez Hoys, «Algunas consideraciones sobre Silvano en Hispania’>. E7T<’itist), 4, 1991, 107-130. P.F. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 359

Dorcey. Pie (bIt ofSilvanus: a Stady in Roman Folk Religion, New York 1992. A. Zotovk, «A Raief ofSilvanand soma Aspeas of bis Cult», 5/armas-, 43-44, 1992-1993, 177-181. D. Mar¡i¿. «Le relief de Silvain et des Nymphes et la fragmant da décer préroman de l’églisa des sainls Antoine et Rech A GornjaPodstrama présSplit», Radovi (ladas-), 33(20), 1993-1994, 109-120 M Clauss, «Dic AnhAngarschaft des Si]vanus-Kultas>i, Elio, 76, 1994, 381-387. AM. Nagy, «Silvanus”, L¡MC, VII, 1994, 763-773. E. Schs-audoíph. «Zur Bildarfmgung des Silvanus», AlA 8, 1995, 435-446. A. Holden, «A Statue of Silvanus (?) ñu Use Canadian Museum of Civilization, Hulí, Québec’>, EMC, 41, 16, 1997, 127-147. —“FAtINUS -‘PAN -*SELVANS.

SIMBOLISMO: A. AIIUIdJ. «Insignian und ‘fraehtdar rómischen Kaiser», MDAIR 50, 1935, 1-171. A. Allbldi Die Kon/os-niaten, ein verkannles Propagandamitiel des- st(idr5misciten As-is/oks-atio, Budapest 1943. A. AIffildi, «Dic Gaburt dar kaiserlichan Bildsymbolik», Mas.Holv. 11, 1954, 133-159. R. Lefos-t Desylouses, «La roue, la svastika et la spirala, symboles antiques du tormera at de la feudra’>, aYA, 97, 1955. (3. Picard, Los ls-opitéos s-omains, Paris 1955. R. Gueno», Symbolosfondamenraux do la scionce sacs-ée. Paris 1965. M. Michaux. «Symbolisma, droit et raligien dans le monde romain», en Symbolismedans le culto des grandes s-eligions, Leuvain, 1985, 203-210. Varios, Lo simbolismo dans lo culto des grandess-oligions. Actosda colloquede Loavain-la Neave, oc/. 1983, Leuvain 1985. F. Mas-co Simón, “‘fopografia cualitativa de la religión romana. Izquierda y derecha como alemeutos de determinación simbólica’>, Memorias de Hisíbria Antigua 7, 1986, 81-90. (3. Pni, «Omphaloi da Urhs Salvia» Picas, 12-13, 1992-193, 226-130. M. Anaboln, «Zeus Labraundos ve Apellen Lairbenos’un simgeri da olarak labryx 1 Le labrix comnie attribut de Zeus Labraundos et d’Apollon Lairbanos”, Ark.Derg. 3,1995, 225-226. -*INSTRUMENTOS DE CULTO —‘.CBRFiS4ONIAS.

SIMBOLISMO ASTRAL: 1’. Cumont, «II sola vindica dei dalitti cd il simbolo dalle mani alzata’>, RAL, ser.3, 1, 1923, 65-80. K. Kerenyi, «Symholismus la dar antikan Religion», ,4~F 1956, 119-138. (3. Tabas-roni, «Globicalastieterrastri sulla moneta romana», Physics, 1965, 317ss. K. Kraft «Zum Capricorn auf den Munzan des Augustas’>, Jaits-b. Nam. Geld. 17, 1967, 17-27. P. Arnaud, «Limaga du gleba dans le menda remain: seicace, iconographie. symboliqua’>. MEFRA 96, 1984, 53-116. L. Kákosy. «From Fartility te cosmie Syxnbelim. Outlines of Que history of te cult of Apis», ACD, 26, 1990, 3-7. E. van Keuren. Cosmic Symbolism of tizo Pantiteon on tite Cairass of/ho Prima Pos-la Augustas, Leuvain—la Neuva 1985, 177-1 88. C. Weiss «Virgo, Capricom urid ‘faurus. Zur Deutung augustaischar Symbolgemman», IDAI, 109, 1994, 353-369. 5. Perea, «Simbolismo astrológico del cuervo en la tauroctonia mithraica. A propósito da una gama del Museo Arqueológico Nacional’>, Bolo/bm MAN, 17, 1999.

SIMBOLISMO CRISTIANO: EDolger, IKTHYS. Des- Heilige Fiscit in den an/iken Religionen ami im Christontum, Múnstar, 1922 (2 veIs.). EJ. DWguer. Sol Salatis. Gobetami Gestang im Chrisílichen Alíes-/am, 1925~. E. Rahner, «Das christlitche Mystarium von sexma und Mond’>, Es-anos 10, 1943, 305 ss. P. Bs-uum «Symbolas, signes at moxlogramnues’>, Sylloge inscs-iptionam vetes-am Musoi Vaticani 2, Helsinki 1963 73-166. P. Brunin, «Early 360 5. MONTERO -5. PEREA

Christians Symbelism en Ceixus and Ixuscriptioxus’>, Atti VI Congr.As-cit. Cristiana, Roma 1965. 527-535. 0. Eissfeldt, «Neue Belega fúr das phónizische Hermes-Emblam’> Zoitscitrzftfi¿s-dio altestamentliche Wissonsclxafl, 103 1968, 124-128. 3. Huskinson, «Soma pagan mythological figuras and their significanea in early cliristian art”, BSR, 42, 1974, 68 Ss. (3. Biamonte, <‘Val sagne pagano al simbelo cristiane’>, SMSR, 16 1992, 93-123. A. Ablqvist, «Dogs in early Christian funeral art: a study in late antique inconography», Quad. Tic., 23, 1994. 253- 292.

SIMBOLISMO DE LOS SENTIDOS: -‘MANO -“OJO -‘PIE.

SIMBOLISMO FIINERARIO: M. Nllsson, «Das Ei mm Totenkult dar Altan», ARW, 11, 1908, S3Oss. A. Brelleh, Aspe/ti della mono salle iscrizioni sopolcrali doll’Imporo, Roma 1937, 28-29. F. Cu¡nont, La stéle da dansoas- dAn/tites el son décor végetal. Étade sas-lo symbolismefi¿norais-e desplantes, Paris 1942. C. Van dey Hos-st, «Eatum, ‘fria Eata, Parca, ‘fras Parcaa’>, Mnomosyne 11, 1942, 221-223. 14.1. Marron, Moisikos AnAs-. Eludo sur les sc?nes de la vio intellecsaelle figas-aní sar les monaments fanereiros romainos. Grenoble, 1938=Roma, 1964. M. Meslin, «De l’harméneutiqua des symbols religieuses. A propos da daux urnas cinaraires at duna situla á forma phalliqua’>. RíE 32, 1949-1950, 291-324. E. Matz, “Stufen dar Sepulkralsymbolik in dar Keiserzait», AA 1971, 102-116. Pasehinger, Funerársymbolik auf s-,5misciton Solda/ongrabsteinen ami iitro Warzeln in des- otruskischen Kanst, Elorenz, Diss.Perug., 2, 1972. J. Engelmann, Untersacitangen zas- Sopalkralsymbolik des-spáten Kaiserzeií, Jahr.Antika und Christantum, suppl.2, Múnster 1973. J.M. Blázquez, «El simbolismo funerario del del huevo y la granada en las antiguas religiones mediterráneas’>, en su Imagen y milo, Madrid 1977, 69-98.B. Haas-lov, Tito Half-open Door. A comman Symbolic Motifwiíitin Roman Sepu/cts-al Scalptus-e, 1977. 5. Calderone, «II mito di Dadalo- Icaro nelsimbolismo funerario romano», Romanitas-Citristianitas. J.SIs-aub 70 Cebas-st, Berlin, 1982, 749-767. K. dall’Olio, «II motivo della porta sacra nella pittura romana di pacsaggio». Latomas 48, 1989, 513-531. P. Blome, «Funarársymbolische Collagan auf mythelogischan Sarkophagreliafs», SIFC. 3, 10, 1992, 1061-1073.

SIMBOLISMO MÍSTICO: delfos: AM. de Guadán, C. Láscaris «La E de Delfos», Revista de filosofla. 1959, 465-470. M. Guas-ducci, «Ancora sal misterioso E de Delti», Epigrapitica, 38, 1976, 11-20. M. Guarducci, <‘Dal giocco latterala ana crittografxa mistica’>, ANRWII.16.2, 1978,1736-1773.J. Chailey, 1. Viret, Le symbolismede la gamne, Monogr. La Revae Masicale, Paris 1988, 408-409.

SIMBOLISMO VEGETAL: ~ -“SIMBOLISMO FUNERARIO.

SIMACO (Religión de/en): D.N. Robinson. «Symmmachus and Que Pagan revival of Use late 4th. Cent’> TAPitA, 46, 1915, 87-101. J.A.M. Geachy, Symmacitas ami lite senatorial arislocracy of tizo Wost, Chicago 1942. F. Paschoud, “Reflaxions.sur lideal raligicuz de Synumnaque», Historia, 14, 1965, 215-235. F. Solmsen, «‘fhaconclusion of’fheodosius oration ir Prudantius Contra Symmachurn’>, Pitilologas, 109,1965, 310-313. E. Canfora. Simniaco e Ambrogio odian ‘antica controversia salla toleranza e salí ‘intoleranza, Bari 1970. R. Xlein, Symmacitas: eme tragiscite Gestalí des augonhenden Hoidentams, Dannstadt 1971. .1 E. Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 361

Matthews, «Symmachus and Use oriental cults», JRS, 63, 1973, 175-195. 5. Cristo, «‘fha Ralationship of Symmachus te Stiicho and Claudian»A&R, 21,1976,53-59. P. Meloni, «11 rapporto fra imnpagne politice a fade religiosa in Simmaeo a Ambregio», Sandalion, 1,1978, 153-169. D. Vera, Commento slorico alío ‘Relationes’ di QA. Simmaco, Pisa 1981. M. Bes-tolini, «Sullatteggiamento religioso di QA. Sinumaco», SCO 36, 1986, 189-208. Ph. Bs-uggisses-, «Symmaque at la mémoire de Hercule’> Historia 38, 1989, 380ss. MR. Saltznxan, «Reflactiens en Synimacus’ldea of ‘fradition», Historia, 38/3, 1989, 348ss.

SINCRETISMO: R. Reitzenstein, H .H. Schaeder, 5/adion ram antiken Synks-otismus aus ls-api ami Griecitenland Leipzig 1925. K. Latte, Dio Roligion des-Rómes-ami des-Synlcs-etisma.s des- Kaisorzeit, ‘fubinga 1927. W. Weber. «Dic Varainheitliehtung dar religiósen Walt’>, ProtIeme do Spdtantiko, Stuttgart 1930, 67ss. F. Dunand, P. Lévéque, Syncrétismosdans les s-oligions de lAntiqaité, Laiden 1975. U. Berner, Untorsacitangen zas- Ves-wendang des Synkretismusbegs-sffos Wiasbaden 1982. V. Pirenne-Delfos-ge, «Du ‘ben usage’ de la notion de syncrétisma», Kornos, 7, 1994, 11-27. C. Stweas-t, R. Shaw, ads., Syncs-etism/Anti- Syncretism. Tite Politics of Religious Syntitosis, London y New York 1994.

SINESIO DE CIRENE: Hl. Mas-rou. «Sinesio da Cirana y al neoplatonismo alejandrino’>, en A. Momigliano, El conflicto entre paganismo y cristianismo en el siglo IV, Madrid 1989, 145- 170.

SIRIA

SIRIA-FENICIA (Religión en): D. Ks-enckes-, W. Zschietz¡nann. Rómisciten Tempeln in Syrien, Berlin 1938. D. Sous-del Los cultos da Haus-an á l’opoqao romaino Paris 1952. 59- 68. R. Mautes-de, <‘L’astrologia A Héliopolis-Ba’albak. Jupiter haliopolitanus rez at regulus’>, BMB, 13, 1956,7-21. E. WiIl, «ThaatrassacrésdalaSyrieetdel’Empira”,MRM, 1,1961, 207-219. J.H.W.G. Liebeschuetz, «Epigraphic avidanca en Iba Christianization of Syria’>, Limes. Akten des Xl internationals Limeskongs-essos 1977, 485-508. A. Sínionetti «Sacrifici umani a uccisioni rituali nal mondo fanicio-punico. II contributo dalle fonti letteraria classicha’>, RSF, 11. 1. 1983, 91-111. J. Teixidos-, «L’interpratation phénicienna dHercules aí dApollon’>, RHR, 200, 1983, 243-255. Ch. Augé «Mes (bu paripharia orientali)’>, LIMC, 11, 1984, 493-498. 1. Pella, «El temple de Muclirife en al norte da Siria’>, Lites-Annaus S/adii Franciscanii, 37, 1987, 295s. J.C. Balty, «Apamea ñu Syria iii tha secoxud and third centurias AD.», JRS, 78, 1988, 91-104. L.M. HopEé, «MiUsraism in Syria», ANRW 11.18.4 1990, 2214-2235. D.’f.M. Fs-ankus-ter «Stylites and Phallobatas: Pillar Raligions in Late Antiqua Syria», Vig. Citrisí., 44, 1990, 168-198. Y. Haflas-, «Divinités oraculairas atritas divinatoiras en Syria ct en Phénieie A l’époqua graco-romaine», ANRW 11.18.4 1990, 2236-2320. Y. Hajjas-, «Dieux et cultas non héliopolitaixus da la Béqa, de IHarmon et de l’Abiléne A l’époque romaine’>, AARWII.18.4, 1990, 2509-2604. J. Balty. «La mosaiqua myUselogique de Sarrin’>, AK, 34 1991, 84. J. Balty, «Notas d’iconographie dienysiaqua: la mosaiqua de Sarria (Orshoéne)», MEFRA, 103, 1, 1991,19-33. J. Dentzer-Feydy, «Las lintaaux á figuras divinas en Syrie méridonala’>, RA, 1992, 65-102. A. Sarts-e, «La nymphée atlas adductions daau A Soada-Dionysias de Syrie au Ile siécla ap. J.C.’>, Kt¿=ma,17, 1992, 133-151. (3. 362 5. MONTERO -5. PEREA

Bohak, Joseph ami AsenoIt and lite Jewisit Temple in Heliopolis. 1997. A. Itounni, «La permanence des lieux de euke en Syrie. Lexenipla du site da Qadboun», Topoi, 7, 2,1997, 777-789. T. M. Green, Pie City of tite Moon god: s-oligioas ts-aditions of Harran, Leiden 1992. 1. Peña, «Des santuarios eracularas en Siria: Wadi Marthún y Banasra». Siud. Bibí., 43, 1993, 387-401. AM. Ritter. «Constantin uxud die Christian». ZNTW, 87, 1996, 251-268. O. Callot, «La christianisation das sanctuaires remains da la Syrie du Nord’>, Topoi, 7, 2, 1997, 735-750. J.P. Rey-Coquais, «Nota sur daux sanctuaires de la Syrie romaine’>, Topoi, 7, 2,1997, 929-944. —$ARHIBOL

SIRIACA: t’4. Goodhue, Tite Lucas Furr-inae Historia Augusta Colloqaium, (Chan/illy, 2-4jan.1990), Macerata 1992, 123-46,

SODALES ANTONINIANI: HG. Pflauxn, «Las sedales Antoniniani da l’epoque da Marc- Auréle’>, Mom.Acad.lns.lnsl.Fs-ance, 15/2 1967, 228-229.

SODAL.ICIOS RELIGIOSOS: A. Mon¡igjiano, <‘Sedales Flavialas ‘fitiales aculto di Giove», Balletino della Commisione Arcitaelogica Comumnale, LXIII. 1935, 165-171. M. Cos-sano. «Sodalitas et gentilité dans lensemble Luparcal’>, RHR 91, 1977, tllss. J. Brenunes-, «The Sedales of Poplios Valasies’> ZPE 47, 1982, 133-147.

SOL / HELIOS (‘1-Nec, ‘HeXzoc, ‘A&uog,_ AXzog) Hochart «La religion solaire dana lÉmpire romain», An,. Fac. Letí. Bordeaux 1887, 36-56. A. Guichot y Sierra, Ciencia de la mitología: el gran mito cittónico-solas- Madrid 1903. F. Cu¡nont, «La Qudologie solaire du paganismaromain», CRAL 2,1913,448-480. C. ICoch, Cestis-nvereitrangimatten llalien: Sol indiges ami des- Kreis des- di indigetes, 1933. M. Nilsson, «Sonnankalender und Sonnenraigion», ARW 30, 1933, 141 ss. Fi. Dblges-, Sol Salatis. Múnstar 1920. A. Blunienthal, «Dar Nama dar Sonne bai den ltalikam’>, IF 53, 1935, ll7ss. (3. Heuten, «La Seleilde Porphyre». MélangesF. Camoní, 1, Paris 1936, 253-259. F. Altheim, «Sol invictus’>, Dio Welt aL Gescitichte, 5, 1939, 290 ss. J. Fontes-ose, «Apello and Use Sun-god bu Ovid’>, AJPII 61, 1940, 429-444. K. Kerényi, «Vatar Helios’>, Es-anos 10, 1943,81 ss. P. Schmitt, «Sol Invictus. Batrachtungen zu sp~trórnische raigion und politilo’. Es-anos 10, 1943, 169 ss- W. Wii, «Die rémiscia SonnengotUseitan und Mitbras’>, Es-anos 10,1943, 125 ss. EL. van des- Waerden, «Das grosse Jahr und dia ewige Wiadcrkahr’>, Hermes 1952, 129-155. R. Rebuffat. “Las divinités du jeur naissant sur la cuirassa de lAuguste da Prima Porta’>, Romana Religio ¡Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 363

MEFRA 73, 1961,l6lss. H. Hoffniann, «Helios’> JARCE2, 1963,ll7ss.Ch- Picard, «Le culta de Sol et Luna: ceinturas viriles et appliques A grelots», Rov.As-cit. 1965, 201 ss. G.K. Galinsky «Sol andUseCarmen saeculare», Latomus 26, 1967, 619ss. W.K. Quhrn-Schofleld, «Sol in Use Cireus Maximus», Hommages á M. Renas-d II, Bruxallas, 1969, 639-649. H. Seyrig «La culta du Soleil en Syrie A lépoque romaina», Syria 48, 1971, 340-345. M. Eliade, El mi/o del eternos-e/orno, Madrid 1972. H. Seyrig, «Le prétandu syncrétisma solaire syrian at le culta de Sol Invictas”, en Le syncs-étismo dans les s-oligions gs-ecqtte el romaine, Strasbourg 1973, 147 ss. J. Le Gail, «Las Remains et lorientation solaira’>, MEFRA, 87, 1975, 286-320. J.C. Richard, «Le culta de Sol atlas Aurelii: A propos da Paul ex Fest. 22L’>, Mélanges Heus-gon, Roma 1976, II, 915-925. C. Cogrossi. «L’apollinismo augusteo e un denario con il Sola radiato di L. Aquilio Floro’>, Aspelti dell opiniono pabblica nel mondo antico, 1978, 138 ss. D. Nony, «Las renvers menétaira de Gordien III avac Sol et Orians Aug.’>, BSAF 33, 1978, 308 ss. MP. Speidel. «A dedication te luppitar Dolichenus adn Iba Sun God”, Hommagos ‘d Mons-ten i. Ves-mases-en, 1978, 1194-1198. A. Sarduska. «Las parapagmata ronxajns et la cadre historiqua de leur développement’>. As-citeologia 30, 1979, 74 ss. M. ‘forellí, «La reppresentazione del Sola nell’arte etrusca’>, StEtr, 49, 1981, 41-50. A. Velo. «Supervivencia del culto solar en la Roma de León Magno’>, en Paganismo y Cristianismo en el Occidente del imperio romano, (Memorias de Historia Antigua, 5, 1981), 243-246. E. Di Fffippo, «La pompa del magistrato a II dio di Finesa’>, Aquileia Nostra, 56, 1985, 337 ss. Chr. Augé, P. Linant, «Eliegabalos», L¡MC, III, 1986, 705-708. R. Rs-anas-dell Calavalie, «Ma con dedica a Sol invictas da Pano», Picas, 6, 1986. 137-144. C. Cogs-ossi, «L’Apollenisme augusteo e un denario con il Sola radiato di L. Aquilio Floro», Aspettidollopinionopubblicanol mondo antico, Milano , 1987, 138-158. C. Letta, «Sol», MMC, IV, 1988, 592-625. M. Green. Tite Sand-Cods of Anciení Fas-opo, London 1989. M. Schiitz, «Zur Sonneulir desAugustus an dam Marsfeld’> Cymnasiam 97, 1990, 432- 457. C.C. Ves-nieule, «The Risa of the Sevaran Dynasty in the East: Young Caracalla, about Year 205, as Helios-Sol», Nortit Carolina Museum ofArt Ballotin, 14, 4, 1990, 30-48. H.R. Baldus, «Zur Aufnabnia des Sol Elagabalus-Kultas im Rom, 219 n. Chr.’>, Chi ron, 21, 1991, 175-178. C. Santi, «A preposito della vocaziene solare degli Aurelii’> SMSR, 15, 1991,5- 19. ‘f. Bes-nand, «A propes de lautel dédié A Zeus Soleil, grand Sarapis, par l’architacte alaxandrinApollónios, fxIs dAmmónios, au Mons Claudianus’>, ZPE, 91. 1992, 221-225. M. Cs-istofani, «Caleritas Solis Filia, Kotines’>, Mélangos E. Simon, Mayance 1992. 347-349. M. Tos-di «‘fopografiae iconologia. Arce di Portogallo, Ara Pacis, Ara Providentiae ‘femplum Solis’>, Ostralca, 1,1992, 105-31. AB. Gs-iffith. «‘fha Emperor, Sol Incictus, and Mithras: Using Imperial Delusions of Solar Grandeuras aSurvival ‘factie’>, AJA, 97. 1993, 316. SE. Hijnians, «Castor, Caracalla, and Use so-callad Statua of Sol in Use North Carolina Musaum of Art’>, BABescit., 69, 1994, 165-174. 8. Migotti. «Sol lustitiae Cliristus ast (Origenes). Elémants da cliristologie solariasur des objets paléochrétian du Nord da la Creatia», DiMos-a, 16-17, 1994-1995, 263-292. M. Sing, Dio Sonne. Das Costis-n indos- Kultus-gosciticitte, 1994. R. Wagman, «Un devoto del dio Solead Epidauro’>. ZPE, 103 1994, 103-105. F. Chausson, «Val lovi val Soli: quatre études auteur de la Vigna Barberini (191-354)’>, MEFRA, 107, 1995, 661-765. W. Fauth, Helios Mogislos. Zar Synkrotistisciton Titeologie des- Spatanliko, Leidan 1995. 1’. Debs-od, «Hiérapolis: du sanctuaira-état á la cité», RFA, 99, 1997, 415-426. -HELIPOLITANI DEI -‘HELIOS —“SOL INvICTUs. 364 5. MONTERO -5. PEREA

SOL INVIC’fLJS: 3. Noiville, «Las origines del Natalis lnvicti”, RFA, 1936, 145-176. M. Guarducci, «Sol Invietus Augustus’>, Rondiconli Poní. Accad. Rom. diArcheol. 30-31. 1957- 1959, 161-169. G.H. Halsbes-ghe. Tite Calí ofSol Invictas, Laidan 1972. D.W. MacDowali, «Sol Invietus ami Mitra: Soma Evidance from iba Mini of Roma’>, Mysleria Milhrae, Leidan 1979. G.H. Halsberghe, «Le culta de Baus Sol Invictus A Reme au 3’ siécle aprés J.C.’>, ANRWII.17.4, 1984, 2181-2201. M. Clauss, «Sol Invictas Mithras», Atitonaeam 78, 1990, 423-450. —“MfrHRAS.

SORS 1 SORTES: Ch. Lecs-ivain, «Sertitio’>, Darexnbarg—Saglio, Dictionnaire. IV, 2,1401- 1418. DA. Síater, Sones Vos-gilianae London 1923. A. Degrass¡, <‘Les sones di Baharano della Montagna’>, Atti dell ls/italo Vone/o di scionze, le/toro e as-ti, 110, 1951-1952, 3Slss. M. Tos-eh e A. La Regina, «Due sones pre-romane’>. As-ch CL, 20, 1968, 221-229. (3M. Browne, “‘fha Composition of Iba Series Astrampsyehi’>, BICS 17, 1970, 95-100. G.M. Bs-owne, Tite ¡‘apiri of tite Sones Astrampsyciti Maisamheim 1974. CM. Bs-owne «‘fha Origin and Date of Iba Series Astrampsychi’>, ¡(251, 1916, 53-58.3. Champeaux, «Sur trois passages de ‘fite Liva (21. 62, 5 y 8, 22, 1, 11). Les sons da Caere et da Paladas”, Pitilaloga.s 133/1, 1989, 63-74. J. Champeaux «Sors oraculi: les oradas en ltalic seus la Républiqua at l’Empire’>, MEFRA, 102, 1990, 271-302. —“ADIVINACIÓN.

SOUBROM: FI. Has-s-auer, J. Chehade, «Soubrom, Abrasax Jahwe u.a. aus Syrian”, Tyche. 7,1992, 39-44.

SOTERIOLOCÍA: DM. Cosi «Salvatore e salvazza nai mistad di Attis», Aevam 50, 1976 42-71. A. Orbe, Cristología gnóstica. Introdacción a la soteriologla do los siglos ¡¡y lii, 2 veIs. Madrid 1976. (3. Fioramo, Le roligionidisatvezzanelmondoantico, Torno 1978. M. Guas-ducci, «L’interruzione deiculti nel Phrygiarum del Vaticano durante u IV saed. C.”, La Sotoriologia dei culti orionlali noII Impero Romano, Laidan 1982. lOss. J. Ries. «Sotariologia manichéene at paganisme romnin’>, LaSoteriologie, Leiden 1982, 762-777. M.J. Ves-mases-en, “La sotériologia dans les Papyri (3raecaa Magicae’>, La soteriologia dei calti orienlali noII impero romano, Laidan, 1982, 17-30. (3. Sfameni Caspas-ro, Soteriology ami mystic aspec/sin tite calI of Cybele ami A/lis, Leiden 1985. A. Viciano, Cristo salvadory liberador del hombre: estadio sobre la sotoriología do Tertuliano, Pamplona 1986.

SPES (EXn~): P.G. Welsh, «Spas romana, Spas cristiana’>. Pradentia, 6. 1974, 33 Ss. H. Ves-snel, «FaiUs, hope and worship. Aspects of religious mentality in Que Ancient World’>, en 5/adies in Cs-eek ami Ronzan religion , LI/LIC III, 1986, 723-724. D. Shanzer. «Allegory and Raallity: Spas, Victoria and Use Date of Pntdentius’ Psycitomacitia’>, ¡CS 14, 1989, 347-363. C. Perassi, «Sulla presunta raffxguazione del tempio di Spes Vetas su un denario di Antonio Pio». Aovam, 66,1992, 79- 86. F.W. Hamdorf. «Spas», LIMC, VII, 1994, 804-806.

SPONSIO: MW. Cra-wford, «Foedus and apensio» Pap. Rs-ii. Sch. Borne, 41, 1973, 1-1.

STATA MA’fER: F. Cancianí. «Statu Matar», LIMC, VII, 1994, 808-809. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 365

STIPS: P. Huvelin, «Aspacts religiaux da lobligation roinaina. (1: Les tablettes magiques et la dreit ronjain. II: Stipulatio, stips et sacramentum>’, en Atados d’itistoris-o da droil commes-cial romain, Paris 1986, 218-292. J.L. Desnier, «Stips». RHR 204, 3. 1987, 219-230.

STRENA: L. Deubnes- «Strena», Gb//a 3,1912,34ss. D. Baudy, «Stranarumcommercium libar Geschanka und Glúckwunscha zum rómisehan Naujahrfest”, RIZAl 130 1987, 1-28.

SUCELLUS: 1. Bonches-, «Sucellus=Dispater?», RBPIIH 54, 1976/1-2, 66ss. J.C. Real, P. Peyre «Una statueantique de Silvain—Sueellus A Javols (Lozára)», Rev.Arcit.Narb. 20, 1987, 349-368. J.M. PalDes-, «A propos du dieu da Javols», RAN, 22,1989, 395-402. J.J. Hatt. «La Sucallus-Silvain—Libar Patar de Javels (Lozére): signification d’une oavra da sculpture gallo- romaina’>, RAN, 24 1991, 133-140. 0. Baratta, «Una divinitA gallo-romana: Sacellus. Unipotesi interpretativas, As-cit. Cla.ss 45, 1993, 233-247. A.M. Nagy, «Sucellus’>, LIMC, VII, 1994 820-823. FI. Chew, «Un nouvaau Sucallus en brenza au Muséa das Antiquités Nationalas’>, Ant. Nal,, 28, 1996 169-171.

SUEÑO

SUEÑOS: (3. Pats-oni, La teoría delsogno in Omero e in Virgilio, Milano, 1920. F. Lanzani, «II sogno pressagio della madre incinta nella letteratara medievale a antica», Anabecta Rollandiana, 45, 1927, 225-261. P. Boyancé, «La somneil et l’immortalité’>, MEFRA 45, 1928. 97-105. A. Rapapos-t. «Da insomnis Vergilianis». Eos 33, 1930-1931, 163-170. C. Blun, Studies in tito Dream-Book of As-temidorus, Diss.Upsala 1936. L. Fernández Fustes-, «La fórmula ex visu en la epigrafía hispánica, AFespA 23, 1950-1951, 279-291. H.R. Steines-. <‘Dar Tratan in dar Aeneis. Noctae Romanae’> Fos-scitangen ubes- dio ¡, BACH, 3, 1960, 325-367. B. Buesehsenscheutz, Traam ami Traumdeutang im Altos-lamo, Wiasbaden 1964. R.G.G. Coleman, «‘fha dream of Cicero’>, Ps-oc. Camb. Pitibol. Soc., 190, 1964, 1-14. Varios, Los saeños y las sociedades humanas. Colboqae de Royaumont, Buenos Airas 1964. A. Gs-lllone, 11 sogno nellepica latina. Tecnica e poesia, Palermo 1967. D. del Corno, Graecoram de re onoorocriticascs-iptoramreliqaae. Milano 1969. A.H.M. Kessel, «Anciant systems of dreams clasifiation’>, Mnemosyne 12, 1969, 389-425. P. Boyancé, «La semnail et linmortalité’>, Atados sar la religion romaine, Roma 1972, 309-315. M. Dulaey, Lo rAye dans la VIO et la penséo de Sainí Agustin, Paris 1973. Rl. White, Tite Intes-pretation of Ds-eams: Oneis-ocritica by As-temidos-as, Park Ridge. Ni, 1975. N. Lewis Tito ¡níes-protation of Ds-eams ami Pos-tenIs, ‘foronto 1976. A. Onnerfors, «Traumerzáhlung und Traumdautung beim Alteren Plinius’>, RIIM 119 1976, 352-365. A. La Penna, ~, Aspe/ti delpensiero stos-icolatino,’forino, 1978, 115-116. D. Del 366 8. MONTERO -5. PEREA

Corno, «1 sogni ala loro interpratazione nell’etA delliznpero», ANRWII.16.2, 1978, 1605- 1618. E. I’leikner, Vorzeiciten, Trñame ami Prophezeihangon boi Ammianus Mas-colImas, Innsbruck, 1979. ¡.5. Hanson, «Dreams and Visions in Use Graeco-RomanWorld and Early Chistianity’> <4NRW, 11.23.2,1980, 1405-1414. 1. Pigeaud, «Le réveérotiquedans 1’Antiquité gréco-romaina’>, Li//es-atare, medicine, societé, 3, 1981, 10-23. J. Anat, Songos 0/ visions. L>aa dela dans la li/les-atas-e latine tas-divo, Paris 1985. 3. Le Goff «Le Christianisme atlas réves , en ¡ sogní nel medioevo, Roma, 1985, 149-170. Varios, 1 Sogni nel Medioevo. Seminario internazionale Roma, 2-4 oc/. 1983, Roma 1985. S.R.F. Price. <“fha futura of dreams: from Freud to Artixemidonis’>, PuM aná Presení, 113, 1986, 3-37. FI. Versnel, «Whatdid Ancient Man sea when ha sawa God? Soma Reflexions en Grace-Roman Epiphany’>, en Van dar Pías. Rifigios Dei. Essays on tite Histoiy of Religions, Laiden, 1987. HL. Martin, “Aelius Aristides and Use ‘fechnolegy of Oracular Draams’>, Histos-ical Roflections 14, 1987, 65-72. S.R.F. Price, «‘fha Futura of Dreams: Frem Freud te Anamidorus’>, P&P 28, 1987. 9-31. G. Rinail, «Sognatori a visionan ‘bibliel nai polamisti antieristiani’>, Augastianwn, 29, 1987 7-30. P. Veyne, «Da Haloi en Dalinatie: un voeu da voyageur atlas réves chez Virgila’>, Pitoikilia. Eludes offerís iP. Ves-nant, Paris 1987, 381— 395. HL. Martin, «Aelius Aristides asid Use Technology of Oracular Draams”, Histos-ical Reflections 141987,65-72. SM. Obes-helman, «‘fha Diagnostic Draam in Anciant Medical Tbeory aná Practica», BalI.His¡.Medic. 61 1987, 47-60. 0. Guidorizal (ed$i, II sogno in Grecia, Roma-Bari, 1988. U. Bender, «Prediziona e simbolo in Artemidero alía luce della moderna psicologia del sogno’>, en It sogno in Crocia, Roma-Bari 1988. D. Devoti «AIIorigine dall’onirologia cristiana (Ten. de an.45-49)’>, Sogni, visioní e profezie. Augustinianam, 29, 1989, 31-53. M. Dulaey, «Songa et prophétia dans las Confessions dAgustin. Du réve de Menique a la conversion aujardinda Milan’>, Sogni, visionioprofozie. Aagaslinianam 29, 1989, 379-391. P. Mas-aval, «Songas et vision.s comnme modadinvantion

das reliques», Sogni, visiani e profezio nollantico cristianesimo, Augastinianas, 29, 1989, (3. Rinaldi, “Sognatori a visionan bibliei’ nal polamisti anticristiani’>, Sogal visioní eprofezie nellantico cristianosimo, Aagastinianam, 29, 1989, 7ss. H. Klees, «Griachisehas und Rómisches in dar ‘fraumdeutung Artemideros ffir Harran und Sklavan’, en C.Bórkar, M.Donderer (eds.), Das anlikeRom ami Os/en, Erlangan, 1990, 53-76.A.J. Pomeroy, «Status and Status—Concem in Iba Graeco—Roman Dream Books’>, Ancioní Socioty, 22, 1991, 51-74, 1’. Athanassiadi «Draams, Thaurgy andFrealance Divination: Iba Tastimony of lamblichus>’, JRS. 83, 1993. 115-130. SM. Obes-heinian, «Dreams in Graeco-Roman Medicina», ANRW 11.37.1 1993, 121-156. MC. Barrigón Fuentes, «Las dieux égyptiens dans lOnirocritícon dArtémidore». ¡

SUETONIO (Religión de/en): R. Rocca-Serra, «Una formule cultuellechez Suatona (Divas Augustas, 98,2>’>, Mélanges offerts P. Boyancé, Roma, 1974, «71-680. V. Pitón, «Suetonio y la religión en Hispania’>. en La religión romana en Hispania, Madrid 1981, 155-163. A. Wallace-Hadrill, Sae/unías: Pie Scitolar and itis Caosars, London 1983. A. Vigous-t, «Las présages impériaux et le temps dans le Do vi/a Caosarum da Suétone», ¡

SUICIDIO: B. Krauss. An intoiprelation on Omens, Pos-tents, etc. in Livy, Tacitas ami Sintonías, Pensylvania, I)iss. 1931. C. IZontinoy, «Les causas dxi suicide des veuves’>, Mélanges Foballe, 1969, 195-204. J. Bayet. «La suicide mutual dans la mantalité das Romains’>, en íd., Cs-oyancos e/Ritos clans la Romo antíque, Paris 1973, 130-176. Y. Grise, «De la frécuanca du suicide diez la Roniains», Latomus, 39/1. 1980, 17-46. P. Veyne, “Suicide, fisc, esclavag¿, capital at droit romain», ¡.atomas, 40, 1981, 217-268 = «Suicidio, haciendapública, esclavitud, capital y derecho romano’>, La sociedad romana, Madrid 1991 81-135. Y. ¿irise, Le suicido dans la Romo Amique, Paris 1982. Y. Grise, «Pourquei reInar” un mort? Uncas de suicide daus la Roma royale’>. Homm. a iGranarolo, Paris 1985, 195- 204.

SULIS (MINERVA): B. Cunliffe, P. Davenpos-t, Tite templo of Salís Minerva al BaIit, vol. 1 (¡1). Tite Site, Oxford 1985. B. Cunilife (cd.), Tite temple ofsulis Minerva al Batit, vol. 2. Tite Findsfrom tite SacredSpi’ing, Oxford, 1988. ‘f.F.C. Blagg, «‘fha temple at Bath (Aquae Sulis) in Use contaxt of classical templas iii Use wastarn Europaan provinces», JRA 3, 1990, 4 19-430.

SUMMANUS: AL. I’rosdocimi, «Etimologie di termini Venilia, Suinmanus, Vacuna», Studi lingaistici itt onore di V.Písani, II, Brescia, 1969, 777ss. AL. Ps-osdochni, «Suinmanus e Angarona: una solidas-itA strutturale nel calendario romano», Ts-avaa.x offos-tes a M.Lojoane, Paris 1978, 199-207. 1. Champeaux, «Summanus an soistica daté’>, Romnt. E. Le Bonnioc Eruxalles, 1988, 83-101. E. García Hernández, «Sunimanus 1. El enigmático dios del fulgor nocturno’>, Emes-ita, 60, 1992, 57-69. E. García Hernández, «Summanus II. Su identidad divina’>, Emes-ita, 60, 1992, 205-215.

SUNNAOI THEOI: y. ‘fran Tam Tihn, «Etat des étudas iconografiquas relatives A Isis Sérapis et Sunnaei ‘fheoi», ANRWII:17.3, 1984, 1710-1738.

SUOVETAURILIA: U.W. Scholz, «Suevetaurilia und Solitaurilia», Pitilologas, 117, 1973, 3-28.

SIJPERSTICION (Sapes-stítio): F. Martroye «Mesuras prisas par Constantin contra la suparsíitio”>, BSAF, 1915, 280-292. E. Linkonxies, «Superstitio’>, ,4rctos 2, 1931, 73-88. V.L. Johnson, «‘fha suparstitiens about Use nundinae», AJph 80, 1959, 133-149. M. Renard, Croyancos, sapes-stítions da taMo dans la Romo anlíqao, Bruxellas 1961. W. Seyfas-th, «Glaube und Abarglauba bai Anunianus Marcallinus’>, Klio, 46, 1966, 373-383. R.C. Ross, 368 5. MONTERO -5. PEREA

«Suparstitie’>. Ci 64,1969, 354-358. 5. Calderone. «Superstitio’>, ANRWI.2, 1972, 377-396. D. Gs-odzynski. «Superstitio», REA, 1974, 36-60. LP. ,lanssen, «“Superstitio» and Use persecution of Use Christians», Vigiliae Chrislianao, 33, 1979, 131-59. M. Grondona La religione e la sapes-stízíone nella ‘Cena Trimalcitionis’, Bruxelles 1980. J. Seheid. «Religion et superscition & la époqua de ‘facita: quelques reflexiona», Roligion, sapersticion y magia en el mundo romano, Cádiz 1985, 19-34. M.R. Salzman, «‘Suparstitio” in Use Codax ‘fhaodosianus and Use persacution of pagana”, Virgiliae Cits-istianae, 41, 1987, 172-88. M. Sachot. «Religio/superstitio. Historiqua d’una subvarsion at dun ratoumamant”, RHR, 208, 1991, 355-394. M. Pérez Medina, «Superstitio en la legislación constantiniana’>, Florentia ¡libes-ritana 6, 1995, 339-346. E. Aubion, «Humanitas at superstitio dans la littérature latine du débutde l’époque Antonine’>, en J. Dion (ad), Callare antiqae etfanatisme, Nancy 1996. 77-94. AH. Sommerstein (ed.), Religion ansi Sapersti/ion in latín literatas-e, Bari 1996. -‘MAClA.

SUPLICIOS: 1. Gagé, «Vivicomburium. Ordalias ou supplicas par la feu dana la Roma primitiva’> RHD 42, 1964, 541ss. J. Colin, «Les jours des suppliees das marthyrs chrétien.s atlas fétas impérialas», Mélanges A. Piganiol, Paris 1966, 1565-1580. E. Dinkler, Signam cracis, Tfibingan 1967. Varios, Le citatimení dans la cité. Sapplicos corporales el peine do morí

SIJPPLICA’fIO: A.K. Lake, «‘fha Supplicatio and Iba graecus ritas’>, Quantalacamque. 5/udios Kirsopp Lake, London, 1937, 244ss. L. Halkin, La sapplícation d’action de gráces citoz les Romains, Liéga-Paris 1953. J. van Ooteghem “Lectisternie et supplication’>. LEC, 32, 1964, 390-395. (3. Freybus-ges-, «Essai dexplication de sana gratulatoire de la supplieatio’>, AEHE 80-81 1972-1973 62 ss. (3. Fs-eyburges-, «La supplication daction da grácas sous le Haut-Empire», ANRW 11.16.2, 1978, 1418-1439. E. MacRam, Prodigy ami

expiation: a s/ady in roligion ami politics itt Ropublican Romo, Bruxellas 1982. (3. Fs-eybus-ges-, ~‘Supplicationgrecque at supplication romaine», Lalomas 47. 3, 1988, 501-525. ‘ARA PAGIS.

SURCO (Salcus): A.O. Citas-ella, «Cursus triumphalis and sulcus primigenius”. PP 35, 1980, 401-414.

SVRIA/SURIA: -‘DEA SYRIA.

TABU: E.E. Burriss Taboo, magic, spirits of primitivo olemenís itt Roman religion. New York 1931 (rapr. Wasport, Connecticut, 1972).

TÁCITO (Religión de/en): E. Ks-auss, Att intes-pretation on Omons, Pos-tenIs, etc. in Livy, Tacitas ami Saetonius, Pensylvania, Disa, 1931. E. Aumuller, Das Ps-odigiam bei Tacitas, Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 369

Frankfurt Diss. 1948. 1. Lacroix, «Fatum at Fortuna dans l’oeuvra de ‘facita’>, REí,, 29, 1951, 147-264. E. Pas-atore, Tacito, Roma 1962. R.’f. Scott, Religion ami Philosopity itt tite Histories of Tacitus Roma 1968. D. Shottes-, «‘fha Case of Pomponius Labee (Ann. VI, 29, 1-3)», Latomus, 1969, 654ss. J.P. Martín, «Hadrien et le Phoenix. Propaganda numismatique». Mél. WSeslon, Paris 1975, 327-338. H. Jacobson, «‘facitus andUse Phoenix», Phoenix, 35, 1981 260-261. B. Riposatí, «La cenceziena religiosa di Tacito’>, Stadi EPara/ore, Bologna, 1981, 699-706. B. Baldwin, «Apulaius, ‘facitus and Christiana», Emes-ita 52, 1984, 1-3. M.’f. ‘faliaferro Boatwright, «‘facitus Qn Claudius and Use pomariumn: Annals XII 23, 2-24’>, Ci, 80, 1984, 36-44. R. Guerrini, «‘fite al santuario Pafie e il ricordo di Enea (Tac. Hist. II, 4)», A&R 31, 1986, 28-34. P. Grimal, «Tácita atlas présagies» REL, 67 1989, 170-204. P. Grimal, «Raligion politiqua at sana du divin chaz ‘facite», Balletin Antiqaités Luxombourgooisos 20, 1989-1990, 101-116. P. Gs-’unal, «Tacita atlas présages» Ra, 67, 1989, 170-178. E. Mastellone Paura el angoscia itt Tacito, Napoil 1989. D. Rokeab, «Tacitas and tfia God of Israel’>, Zion, 55, 1990, 265-268. P. S’mclafr, “‘fliasa are my ‘femplas in your Haarts (rae. Ann.4, 38,2)’>, CP 86, 1991, 333-335. D. Briquel, «‘facita a les Res Etrascae’>, Caesas-odanam, 26 bis, 1992, 61-71. P. Sinclais-, «Deorum injurias dis curae (rae. Ann.I, 73,4)’>, Latomas 51 1992, 397-403. D. Timpe. Tacitas’ Germania als s-eligionsgeschicitío. Qaellon ami Quelleuprobleme, Berlin/New York 1992, 434-485. D. Briquel, «Une opinion hétérodoxa sur lorigine desjaux ¿questres romains: ‘facita, ,lnnales, 14 21’>, en Spoctacles sportifs ot scéniqaes . RIZAl 136, 1993, 321-330. M. Gwyn Morgan, «Two emana in ‘facitus Histories (2, 50,2 and 1 62, 2-3)’>, Pitilologus 138, 1994, 118-128. D. Briquel. «‘facite at l’haruspicina’>, Caesas-odanam, supí. 64, 1995, 27-37. A. Gs-andazzi, A., «Un aspact da la divination ehaz Tacita Annales XII, 24: quelquas remarques sur la pomarium» Les écs-ivains e/lo/rasco disciplina. Caesarodanam, supí. 64, 1995, 38-62. M. Gwyn Mos-gan «Vespasian and the Omens in ‘facitus Histories II 78», Pitoonix 50, 1996, 41-55.

TAGES: 5. Weinstock, «C.Fonteius Capito and Que libri Tagetici» PBSR. 18, 1950, 44-49. 1. Ps-éaux, «Un téxta méconnu sur ‘fagas» Lalomas, 21, 1962, 379-383. J.R. Wood, “‘fha Myth of’fages’>, La/ornas 39, 1980 325-344. J.R. Wood, «‘fhaEtrusco-Latin Libar’fageticus iii Lidus’De Ostentis’>,MPIZL, 5,1981, 14-125. D. Briquel, «La raligion étrusqua á la Fm de la période impériala. ‘fagés centre Jesus’>. Mélanges offes-ts a R. Citevallies-, BullAntiqaités Luxemb. 23. 1994, 106-119. iP. Sinalí, «‘fagas’>, LIA4C, VII, 1994, 832-833.

TANAQUIL: L. Euing, Dio Sage von Tanaqail, Frankfurt 1933. M. Chas-leswos-th, «Livia and ‘fanaquil’>, CR 41,1947, 55-57. A. Momigilano, «‘fra figure mitieha: ‘fanaquilla, Gaia Caecilia, Acca Larenzia’>, Misc.Fac.lett. Torno, 1938. RA. Bauman, «‘fanaquil-Livia and Use DeaUs of Augustas’>, Historía 43, 1994, 177-188.

TARANIS: D. Gricous-t, D. Hollard, «‘faranis le dieu ealtiqua A la roue. Remarques préliminaires», DHA, 16.2, 1990, 275-320. D. Gs-icous-t, D. HoLlard, «‘faranis caaíestium daorum maxiinus», DM4, 17, 1, 1991, 343-400. AM. Nagy, «‘faranis», L¡MC, VII, 1994, 843-845. -WELTAS. 370 5. MONTERO -5. PEREA

TAREN1’UM: 5. Weinstock, «‘farantuin’>, RE, 2, 4, 1932, 2213-6.

TARQUINIOS (Religión de los): W. Fauth, «Dar Traumdes ‘farquinius’>, Latomas 35, 1976, 469-503. R. Bloch, «La Roma das ‘farquins et sa raligion», Cli ots-aschi o Roma, Roma 1981, 127ss. J. Martínez-Pinna, «Tarquinio Prisco y Sarvio ‘fulio’>, AEspA, 55, 1982, 35-62. J. Martínez-Plena, «La tradición sobre el origen da ‘farquinio Prisco’>, en A/li del socomio congs-esso míos-nazionale etrusco, Roma, 1989, 129-146. Varios, La grande Roma dei Tas-qainí, Roma 1990. 3. Martlnez-Pinna, «‘farquin lAncien, ‘fondataur’ de Reme’>, Condes-o Urbom, Luxambourg 1991, 75-110. J. Martínez-Pinna. Tarqainio Prisco. Ensayo itistórico sobre la Roma arcaica, Madrid 1996. D. Briquel, «‘farquins de Reme at idéclogie indo- européenna: (1) ‘farquin 1’Ancien et la diau Vulcain’>, RUR 215-3, 1998, 369-395.

TARQUITIO PRISCO: 3. Heurgon, «‘farquitius Priscus et lornanisation de l’ordra des haruspicas seus lampareur Claude». Latomas, 12, 1953, 402-415. J. Heus-gon, «Varron at I’haruspica étrusqua ‘farquitius Priseus, Vanen», Grammaireantique ot stylistíqae latino poas- J. Collarí, Paris 1978, 101 ss. (3. Colonna, «Tarquitius Priscus a il ‘fampio di Giove Capitolino’>, PP. 36, 1981. 41-59.

TAUMATURGIA: A. Rochas, L ‘art des titaumatargos dans 1 Antiqaité, Paris 1922.

TAUROBOLIO (Taas-obolium): E. Cumont, «Le taurobele at la culta da Ballena’>, RHistLíttRolig 6. 1901, 99ss. J.B. Rutter, «‘fha three phasas of Use tauroboium», Pitoonix, 22, 1968, 226-231. R. Duthoyy, Tito Taarobolium. lIs Evolatin ami Torminology, Leiden 1969.3. Pernas-, «Lautcltauroboliquade’faxon’>, BSA HL 119.1991,234-239. M. Gschaid, «Bine Bemarkung zuIn ‘faurobolium ven Veseul(IIauta-Saóna)» Latomus, 52, 1993, 112-116. N. McLynn «‘fha Fourth-Centwry taurobolium’>, Pitoenix , Corión, 15, 1997, 297-319. -nrmmrs.

TEATRO: VR. Staehlin. «Das Motiv dar Mantik im antiken Drama’>, RGVV, 12, 1912, 153ss. E. Bouley, «Las Useatras culturais de Balgique et das Garmains. RétIexions sur le ensamble architactur aux Uséatr~s-tempks’~,.Lawmas 43, I933~ 546-571 .L.R. Taylos-..«Thc sellistarnium and Iba Queatrical pompa», Class. Y/mil., 30, 1935, 122-30. HM. Tolives-, ‘. AEspA. 26, 1953, 3-37. JA. Mamen, Roman Titeater-Temples, Primearon 1959. R. Schilling, «Las diaux dana la théátre de Plautc», Actos da IXo Congs-¿?s .-lssocialion Caillaumo Badé, 1955, 342-353. 3.5. Hanson Roman Titoatos--Temples. Princeton 1959. E. WIII, «measras sacrés dala Syria et de lEmpira», MR/VI, 1, 1961, 207-219. J.P. Cebe, «La dérison des dieux dans la Usdatre de Plauta: sana et portée’>, Actos VII (7ongrés Ass.Boudé, Paris 1964, 174-177. J.P. Cebe, ‘, en ‘fA. Doray and DR. Dudlay (eds.). Roman Drama, New York 1965. 21- 50. P. Ds-ossart, «La théatre aux Nonas Caprotinas (A propos de Vanen, De Linga.a Latina 6, 18)’>, RP/Z 48, 1974, 54-64. N. Zos-zetti, “Lettaratura, religione, politica: una prospettiva Romana Reilgio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 371 intardisciplinare nello studio del teatro latine», QS. 8, 1978, 121-149. N. Zorzetti, «Latieratura, religiona, politica: unaptospettiva interdisciplinare nello stwdio delteatte latino’>, QS. 8,1978, 121-149. C. Mandolfo. «‘featro a spattaeoli nelíl-listoria Augusta”, SícGymn, 1980, 609-671. D. Konstan, Roman Comedy, Itaca 1983. F. D’Ippolito, «Acccio, 1 mimi a P. Mucio Seevola’>, Sodalitas. Scs-ilti onoreA. Gaas-mo 4 Napoli, 1984, 1545-1551. L. Richardson, «A note ente architectura of Use ‘fheatrum Pompai in Reme», AJA, 91,1987, 123-6. R. Rousselle, «Liber-Dyonisus in Early Reman Drama», Ci, 82/3, 1987, 193-198. P.

Gros , «Théátra at culta ixnpérialen Gaula Narbonnaise et dans la Péninsule Ibérique», ABA W, 103, 1990, 381-390. A. Arcellaschi Médee dans le titéatre latín dEnnias ñ Soneqao, Paris 1990. A. .johnes- «Mythe al ¡bé&tre: la motif da la dama au char dana la légande royala da Roma», Kít?ma, 17, 1992, 29-37. JA. North, «Deconstmcting stone Useatres», Apodosis. EssaysPresentedloDs-. W.W Craícksitank, 1992, 75-83. R. Scodel(ed.). Tu ea/os-and Socioty iii Classical World, An~¡ Arbor 1993. M. Fuchs, «Ursins VD et Riaz FR: mémes combats peur Mars Caturiz’t? Deus Uséatres ou amphitéátres peur dcxix sanctuaires», Arcit. Saisse, 20, 1997, 149-158.

TELEFOS (T~jXe, KJVFG, 24, 1991, 97-103. B. Andreae, «‘felephes-Mitbridatas ha Museo Chiaramonti des Vatikan. ‘Diese Statua úbertrifft alla Figuren des Harkuíes in dar WaIf”>, MDAftR), 104, 1997, 395-416.

TELESFORO (TeXeu~oópo~): W. Ws-oth, «‘falespheros’>, JHS 3, 1882, 283-300. 5. Reinach, «‘félespliore’>, REO, 1901, 343-349 = Calles, Mytites, Religions, Paris 1996, 514-518. H. Fs-itze, Dio Míinzon von Pes-gamon, Abit. Bwerlin 1910, 1-108. R. NoII, «‘felesphoros - Ganius cucullatus’>, Feslscits-. R. Eggos-, II, 1953, 184-197. W. Deonna, Do T¿lespitos-e aa ‘momo boas-ra’. Dioa.x, génios etdémons oncapacitonnés, Bruxellas 1955, 38-58. R. Eer. «Genius cucullatus’>, Rómiscito Antíke ansi Frúitos Cits-is/en/am. Aasgewditlle Seit rzften, 1962 159-171. M. Guas-ducci, «‘felasforo in Anatolia», Rond. Accad. Naz. Lincei, 27, 1973, 365-370. ZI. Co~eva, «Asklepios’>,L¡MC, II, 1984, 898-899. H. Riihfel, «‘falasphoros’>,LIMC. VII, 1994, 870-871. S. Perea, «El genio encapuchado da Pollentia, en el MAN, y Telesforo, el dios- médico da Pérgamo’>, Boletín del Maseo Arqueológico Nacional 15, 1997 129-134.

TELLUS: F. Mthelin, Tos-ra Malos-, (3iessan 1931. J. Bayet, «Les ‘FerinaSamentivaa atlas indigations dans la culta de Cérés at da Tellus», Rey. Hist. Reí., 137, 1950, 172-206 = Croyances el Rites daris la Romo antiqae, Paris 1973, 9-43.’f. Gesztelyi. «Tellus-’farra Matar in dar Zeit des Principats», AA’RWII.17.l, 1981 429-456. R. Bloch, «Fons et ‘fallus at la Civiltá”, MEFRA 99, 1987, 563-571. 0. de Cazanove, «Spurius Cassius Cérés at ‘fellus’>, REL, 67, 1989, 93-116. A. M’Charek, «Les arbres sacrés dans una dédicada A Tellus da Henchir Soualem», CT, 46, 165, 1993, 103-104. E. C.hisellini, «‘fallus», L¡MC, VII. 1994, 879-889. PH. ‘filmat, ‘f. Dougga, «Étude du temple da ‘fallus”, RAMA, 28, 1995, 21-30.

TEMPLO 1 TEMPLOS: Mi. Rose, «De texnpli Romani origine», Athenaeum 19,1931, 3-14. (3. Rodhe, Dio Bedeutang des- Tempelgrúndangen im S/aalo des- Rómer Marburg 1932. 5. Weinstock, «‘fempluin», RM, 47, 1932 9Sss. A. Blun¡enthal «‘famplum», ¡. Historia 8, 1934. 237. 5. 372 5. MONTERO -5. PEREA

Weinstock, «‘famplum», RE, 2, 51934, 480-5. FE. Brown, «Architecture in Cosa II. ‘fha Templas of Use Arx», Mom. Amor. Acod. Romo, 26, 1935 7-147. K. Keyssnes-, «Nalalis templi’>. RE 16,2,1935, 1800-1802. HG Ramsay, «A third cantury B.C. building program’>, AC 4, 1935, 419-447. J. Gagé, «Le “‘faxnplu¡n Urbis” at las originas da lidéa de “Renovatio’, Mélanges F. Camoní, 1, Paris 1936, 151-87. De Lacy, «‘fha Destruction of Temples in Egypt», BSAC 4, 1938, S4ss. D. Ks-enckes-, W. Zschietzniann, Rómisciten Tompeln in Syrion, Berlin 1938. D.F. Brown, «Temples of Romeas Coin ‘fypas», NNM 90, 1940. F. de Visscher, «La sanctuaira dHercule et sas portiquas á Alba Fucens’>, MortAL 46, 1943, 333-396. J.G. Griffiths Templo Treasaríes.A S/ady basodon lite WorksofCiceroami tite Fasti’ of Ovíd Philadalphia, Diss. 1943. K. Latte, «Augur und ‘femplum in dar varronischan Auguralformal’>, Pitilologas 97, 1948, 143ss. J.B. Ward-Perkins, «‘fha shrúie of St Petar and its twelve spiraí columrns», JRS, 42, 1952, 21-33. E. WilI. «Au sanctuaire d’Haraclas a Tyr. Lolivar enflammé, las stalas et les Roches ambrosiennas», Berytas, 10. 1952-1953, 1-12. E. Jelinkowa-Rey¡nond, «Racherehas sur la róle das ‘gardians das portes’ dan.s ladministratien gé~sérala des templas égyptiens’>, CdE. 28. 1953, 39-59. M. van Dos-en, «Paregrina Sacra. Offvziella Kultiibertragungen ha altan Rom”, Historia, 3, 1954, 488-497. A. Boethius, «Vitrubio e II tempio tuscanico’>, SE 24, 1955-1956, 137-142. H. Has-don, “Naissanca d’un temple’>, REí, 33, 1956 166-182. A. de Franciscis, Templam Dianoe Tifatinae, Casarla 1956. 3.5. Hanson, Roman Titoater-Temples, Princaton 1959. F. Brown, «Cosa II. ‘fha templas of Use Ant’>, MAAR, 26, 1960. A. Fs-antz, «Fron Paganism te Christianity in Que Templas of Athena’>, Dumbarton Oaks Papos-s 19, 1965, 187-205. K. de Fine Licht, Tito ro/anda iii Romo, Arbus 1966. M.J.’f. Lewis, Temples in Roman Britain. Cambridge 1966. F. Coas-eh, «11 terupio di Ballena’>, BCAR, 80, 1968, 37-72. 1. lacopi, «Area SacradallArgantina: considarazioni sulla terza fase del Tempio A’>, BCA CR, 81, 1968- 9, 115-25. M. van Doren, «Les sacraria, una categona mcconnuc dadiflees sacrés chez les Romains», LAC, 27, 1968, 31-75. H. Kiihler, DerRómiscitoTompel. Berlin 1970. H. Lautas-, «Heiligtum odar Markt?», As-cit.Anz., 1971, 55-62. ‘fh. Drew-Beas-, «Raprasantations of Temples ir Use Greek Imperial Coinage», ANSMasN 19, 1974, 27-63. J. Arce, <‘Reconstrucciones de templos paganos en época del amparador Juliano’>, RSA 3 1975, 201- 210. P. Gros, Aurea templo. Roches-cites sas- 1 ‘arquitectas-e roligiouse de Romo á lépoque dAugaste, Paris-Roma 1976. J.M. Spieser, “La cliristianisation des sanctuaires paiens en Gréce’>, Neae Forscitangen im gríechisciton Heiligliimos-n, ‘fÚbingen, 1976, 309-320. A. Altherr-Chas-on, «Origine das templas á trois callaa du bassin maditarranéan: état da la quastion’>, LAC 46, 1977, 389-440. (3. Bodei Giglioni, “Pecunia fanatica. Lircidenza aconomica dei tampli laziali’>, RSI 89, 1977, 33-76. F. Coas-elil, «Publie Buildings in Roma batween Use sacond Punie War and Sulla», PBSR 45, 1977, 1-23. R. Ks-autheizner 5. Corbett A.K. Frazer, Corpas Basílicas-am Cits-istianas-am Romao, Vatican 1977. A. Sonunella Mura, «La dacoraziona architettonica del tempio arcaico”. PP 32, 1977, 132-138. P. Catalano, «Aspatti spaziali del sistema giuridico-religiose romano. Mundus, templum, urbs agar, Latium, Italia’>, AAIRWII.16.l, 1978, 440-553. (3. Fowden, «Bishop and templas in the Eastern Reman empire AD. 320-435’>, JTIiS 29, 1978, 53-78. P. Gros, Arcititecture 0/ société á Romo et en 1/alio contro-méridionale aux deja derniers sieclesde la Répabhiqao, Bruxallas 1978. JE. Stambaugh, «‘fha Punctions of Reman temples», AA’RW 11.16.1, 1978, 554-608. C. Gaspas-rí, Aedos Concardiae Aagastae, Roma, 1979. FE. Brown, Cosa, tite Making ofa Romon Town, 1980. II). Kienast, «Zur Baupolitik Hadrians in Rom», Citiron, 10, Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 373

1980, 391ss. 5. Pandera, «Nuovi luoghi di culto a Roma dalle testimonianze apigrafieha’>, Arcit.Laz., 3, 1980, 202-13. A. Cornelia, «‘fipologia e diffusiene dei complessi votivi in Italia in apoca medio-e tardo-rapubblicana’>, MEFRA, 93, 1981, 717-803. (3. Fernández, «Destrucciones de temples en la Antiguedad tardía», AEspA, 54. 1981,141-156. I.M. Barton, «Capitolina Temples in Italy audUse Provinces (espacially Africa)’>, AIVRWII. 12.1. 1982,259- 342. R.D. Weigel, «‘fha duplication of temples of Juno Regina in Roma», Anc.Soc., 13/14, 1982-1983, 179-192. P. Cipriano, Templum, Roma 1983. P. Coarelíl, «1 Santuari del Lazio a della Campania tra i Gracchi e la guerra civili», en Los bourgeoisies manicipales italiennes ata II 0/ ¡ siécles a.C., Paris 1983 217ss. J.M. Pailler, «Le ceuche dincandia dun sanctuaira de Velsinii et la cronologie dala céramique campanianne», MEFRA 95, 1983, 7-54. Varios, Templam, Roma 1983. M. Casevitz, «‘femplas et sanctuairas: ca quapprend létude laxicologique’> enO. Roux (ed.), Temples ot sanctaaires, Lyon 1984, 81-95. F. Castagnonil «11 tampio Romano: qua~tioni di terminologia cdi tipelogia’>. PBSR, 52, 1984 3-20. P. Gros, «L’Augustaum de Nimes», Rey, as-ch, do Nas-bonnaiso, 17, 1984, 123-34. (3. Roux (ad.), Templos el sanctuaires, Lyon 1984. 0. Fishwick, «Coins as Evidance: soma Phantom Templas’> Class. Viern 28, 2, 1984, 263-270. E. Ward-Perkins. From Clossical Antiquity lo tite Midillo Ages. Us-ban Public Baílding itt Nos-litera ami Central ltaly AD 30.0-850, Oxford 1984. J.-C. Goyon, Les dieux-gas-diens et la gon~se de temples: , BCAR, 91. 1986, 7-30. P. Godfrey, 0. Hernsoll. «‘fha pantaen: temple er rotunda?, Pagan Gods ami 5/ms-mes oftite Romon Empiro, Oxford 1986, l9Sss. PO. Hos-ne, “Reman or Celtie templas? A case study’>, en Pagan Godsami 5/ms-mes oftite Roman Empire, 1986, 15-24. J.M.C. Toynbee, Tite Romon Art Treasaresfs-om tite Temple ofMitit ras, London 1986. F.C. AIbes-tson, «An Augustan ‘fample Representad en a 1-listorical Raliafte tha time of Claudius’>, AJAs-q. 91, 3, 1987, «1-458. F. Coas-em, «Munigua, Praenesta a ‘fibur. 1 modalli laziali di un municipio della Betica’>, Lacentam 6,1987, 9lss. F. Coas-elil, ¡santuarí repabblicani del Lazio Roma 1987. I.B.M. Edlund-Berry, “‘fha sacrad gaography of souUsam Italy in Lycophrons Alexandra», Opuscula Romomona 16. 2, 1987 43-49. ¡EM. Edlund-Berry Tite Goñs ami tite Place. Location ami functiott of sanc/aaires itt tite coanírysido of FIs-aria ami Magna Grecia (700-400 B. C.), Stockholm 1987. M - Taliaferro Boatwright, Hadrían ami tite City of Romo, Princeton 1987. M. Cristofani, «1 santuari: tradizione decorativa”, Etraria o Lozio arcaico, Roma 1987, 95-120. M. Le Glay «Sur limplantation das sanctuaires oriantaux á Roma”, L ‘Us-bs. Espace arbain el itistoire, Roma, 1987, 545-562. M. Malatino «II santuario isiaco di Industria’> AFLP 25 ns. II, 1987-1988, 157-173. HG. Martin, Rómiscite Tempelkalíbildor. Eme Arc/máologiscite Untersucitang zar spátett Ropabhick, Roma 1987. 1. Peña, «El templo da Muchrife en al norte da Siria’>, Libes- Annaus Stadii Franciscanii 37, 1987, 295s. J. Seheid, «Las sanctuairas da confins dans la Roma antiqua. Réalité at permanence d’una raprésentation idéala da laspaca romain’>, L ‘Urbs.Espace arbain el histoire, Roma 1987, 545-562. F.C. Stánescu, «Labsidacantrala du grand sanctuaira cireulaire da Sarmizagetusa Regia: considérations astronemiques at 374 5. MONTERO -5. PEREA maihématiques», AMN, 24-25, 1981-1988, 119-1~. F. Zevi, «1 santuari di Roma agli inizi della rappubblica», Etruria e Lazio arcaico Roma, 1987 121-132. F. Coas-elIl, «1 santuari, il fiuma, gli imperi», Síería di Roma 1, ‘ferino 1988 127-151. A. Ziolkowski, «Mummiu’s ‘femple of Harcules Victorand Use round‘femple en Use ‘fiber’>, Pitoenix, 42, 1988, 309-333. l.M. Barton. «Reigleus Buildings’>, en l.M. Barton (ad.) Roman Pubhic Baildings, Exeter 1989, 61-96. Y. Cabuy «Le fanum: temple gaulois, romain on gal.lo-romain’?’>, AHAAB, 11, 1989, 25-37. E. Lefévre, Das Bild-Ps-ogs-amm des Apallo-Tompols aaf dom Palatin, Konstanz 1989. V. Saxer «Lutilisation par la liturgia da l’aspaca urbain at suburbain: l’exemple de Roma dans l’antiquité at la haut moyan ága», en Acíes da « Congrés international d’arcitéologie citrétionne II, Roma 1989, 917-1033. PH. Tihnant, «Introduction au phéneména des temples A ceur enAfrique remaina’>, RAHA. 22, 1989, 9-16. C.K. Wllhiams, «A re-avaluatien of ‘femple E aud Use wast of Use forurn of CorinUs’>, en 5 Walker and A(varil) Camaron (eds.), Tito Grook Renoissance itt tite Roman Empire (BalI. Insí. Cla.ss. Stud., Supp., 55), London 1989, 156-62. L. Cardilli, «Edicole sacra romana”, Un segno as-banoda recuperare. Catalogo Mosíra, Roma 1990,65-77. A. Fridh, «Sacellum, sacranum, fanum and relatad tarms», Studia Graeco el Latina Gothobargensia 54, 1990, 173-187. A. .Jacquemín, (3. Rougemont, A. Bélis, «La sanctuaira et la cité’>, Dossios-s As-ch., 151, 1990, 20-25. J. Magness, «Som¡~ obsarvations en Use Reman temple at Kadesh», iFni, 40, 1990, 173-181. D. Manacorda, «II tempio di Vulcano in Campo Marzio’>, DA, 8.1. 1990, 35-51. P. Noelke, «Ma at aadicula. Zwai Gattungan von Votivdenkmálern iii den garmanisclian Provirizen». BJ, 190, 1990,79-124. L.M. White. Building God’s Ucases itt tizo Remanworlds as-citi/o ctaral adaptation among Pagans, Jews ami Citristians, Baltimore-London 1990. J.L. Bs-unaux (ad.),Los sanc/aais-os celtíqaes e/leus- rapports avec le mondo médites-ranéen, Paris 1991. P. Sinclafr, «Thase are my Temples in yeurtlaarts (rae, Ann.4, 38.2)’>, CP 86, 1991, 333-335. E. ‘festa, «Legislaziena centro il paganesimo a cristianizzaziona dei templi (sae. IV- VI)’>, Stud.Bibl., 41,1991,311-326. RS. Valenzan¡, «Naos Hiparmegazas. Ossarvazioni sul tampio di piazza Quirinala», BCACR, 94, 1991-2, 1-16. Varios: Templos Romanos de Hispania. Cuadernos de Arquitecturaromano, 1 Murcia 1991. J. CalziniGysens, F. Duthoy, «Nuovi elementi par una crenologia del santuario siriaco del Gianicolo’>, Ostraka, 1. 1992, 133-135. C. Letta, «1 santuari rurali nallítalia cantre-appanniica: valore raligiosi e funzione aggragativa’>, MEFRA, 104, 1. 1992, 109-124. 5. McNaIIy, «‘fha Cailing of Use Temple of Jupitar. Dioclatian’s Palace. Split<, AJÁ, 96, 1992, 360-361 E. Thomas, C. Wltsehel “Constructien raconstruction: elaha and reality of Reman rabuiiding inscriptions from Use Latin Wast» PBSR, 60, 1992, 135-77. M. Tos-elIi, ‘<‘fopografia e iconologia. Arce di Portogallo, Ara Pacis, Ma Providentiae, ‘famplum Solis», Ostraka, 1, 1992, 105-31. A. Ziolkowski, Tito Temples of Mid-Repubhican Romo ami 1/meir Hislorical and Topograpitical Con/oit, Roma 1992. A. Cornelia, «Apolo Soranus? II programa figurativo del tempio dello Seasato di Fajen’> Osls-aka, 2, 1993, 301-316. 1. Fauduet, Los temples de Is-adition celtiqae en Gaule romaine, 1993. J. McDanieI, «‘fha Palladium and Que Temple of Vasta en Use Palatina’>. AJA, 97, 1993, 307. 1. Nielsen. «Castor, aedes, templum’>, 1993, 242-245. R. Ross Holloway, «Aedes Minervaa in Foro Boario”, AJA. 97 1993, 307. R.’f. Scott, «Atrium Vestaa’>, 1993, 138-142. M. Tos-eh, “11 tempio romano» en Civilta dei Romani. Un linguoggio comane, Milano 1993 31-61. M. Alias-son. Temples vo4fs otbatindeguerredans lo Romo repabhicaine, Roma 1994. A. Aveni, (3. Romano «Orientaziona di templi a rituali etruschi», RdA, 18, 1994, 57-67. 1.M. Bas-ton, Rehigioas baildings, Exeter 1994. C. Gnilka, Romana Religio ¡Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 375

«Das ‘fempluin Romae und die Statuengruppe bei Prudentius, C. .SS’mm. 1, 215/237», Boroas, 17, 1994, 65-88. J. Rflpke, «Pablar uné Fahlinterpralationan lii dar Datierungdes dias natalis das stadtrómischen Mater-Magna-Tempels’>, ZPF 102 1994, 237-240. MA. Speidel, «Saribonius Preculus: Curator aedium sacrarum et operum publicorum in Rom odar iii Luna? Obarlegungen ni QL XI 1340» ZPE, 103, 1994, 209-214. D. Fishwick, «A silvar aedicula at Maride’>, RFA. 97, 1995, 615-622. PH. ‘filmat, ‘f. Dougga «Etude du temple de Tellus», RAMA, 28, 1995, 21-30. 5. Alcoek R. Osborne (eds.) Placing tite Gods. Sanc/uaries ami Sacred Space itt Ancien¡ Greeco, 1996. I.E.M. Edlund Bers-y «‘fha Powar of Cults and saered Spacas. ‘fha Interpretatie Romana of Sanetuaries in SouUsern ltaly and Sicily», Op. Rom., 20, 1996, 15-19. D. Fishwick, «Feur templas al ‘farraco’>, en Small (1996), 1996,165- 8. C. Buenacasa Pérez. «La constitución y protección del patrimonio eclesiástico y la apropiación de los santuarios paganos por parte de la Iglesia en la legislación de Constancio

1l(337-361)’>, Pyrenae28,1997,229-240. ‘f. Derks, Gods, Temples ami Religiotes Ps-a dices: Tite Ts-ansfonnation of Rehigion Ideas ami Valaes itt Romamn Gaul, Amsterdam 1997. F. Glinister, «What is a Sancmary?», Caitiers dii Centre O. GloIz 8, 1997, 61-80. R. Miller Animes-man, M. Cipriani. «Votiva Offerings at Paastum: Continuity and Change ni CuIt Practica al tha Temple of Ceras», AJA, 101, 1997, 347. EM. Orlin, Temples, Rehigion ami Polítics itt tite Romon Repablic, Laiden-New York-Kóln 1997. 0. Palombi, «Aedes daum Penatiuin in Veia’>, MDA¡j’R) 104, 1997 435-463. 1’. Prayon, «Sur l, en Cahios-s da Centre O. GloIz 8 1997, 51- 59. R.D. Weigel. «Reman GanaraIs and Use Vowingof templas 500-100B.C.’> Cla.ss. & Mod. 49. 1998, 119-142. —ÁEDES.

TEMPORA ANNI: -HoL&s.

TEMPUS: 1. Hubert, M Mauss, «La répresentation du ‘famps dans la magia at la religion», Ts-av.Ann.Soc. 1909. Al). Nock, «A vision of Mandulis Alen’>, HPiR, 27, 1934, 53-104. 1. Gagé, «Le ‘famplum Urbis” atlas origines da Iidée de “Renovatio’, Mélonges F. Cumoní, 1, Paris 1936, 151-87. A. Kromnann «Tamporum Felicitas’>, NNUM, 1969, 123-128. —‘AETERNrSAS —‘ALON —*PLtfl?ÓN —‘HORAS.

TEODOSIO 1 (Religión 1 PolÍtica religiosa de): W. Ensslln, Dio Religionspolitik desKoisors Titeodosius des Grossen, Múnchen 1953. Q. King, Tito emperor Pieodosius ami tite eslabhishment of//mo Chs-istiani/y, London, 1961. F. Solnisen, «‘fha conclusion of ‘fheodosius oration in Prudentius Contra Symmacitam», Pitilologus. 109, 1965, 310-313. M. Payan, «1 cristiani e II mondo ebraico nelíatá di Teodosio “il grande”», Ann.Fac.Lott.Peragia, 3, 1965- 1966, 365-531. A. Cameron, «‘fheodosius Use Great and Use Reganey of Stilico’>, 115 73, 1968, 247-280. A. Lippold, Titeodosius des- Gs-osse ami seine Zeil, Stuttgart, 1968. J. Gaudenxet, «La condamnation des practiques paTennes en 391», Fpektasis. Méloifes-Is au Cardinal J.Daniéloa, Beauchasna, 1972 597-602. M. Guarducci, «Teodosio mnnovatora’ di Corinto, in una apigrafa greca di Kenchraai», Le momio groc. Miscellanea itt ortos-e di Claire Préau.x, Bruxelles 1975. 527-534. 1. Szidat, «fha Usurpation des Euganius», Historia, 376 5. MON’fERO -5. PEREA

28, 1979, 487-508. J. Harries, «Prudantius and Thaodosius’> Lalomas 43, 1984 69-84. D. Mellen, Titeodosius ami tite convorsion of Romon pagan Aristocracy, London 1984. MR. Salaman, «“Suparstitio inUse CodexI’heodosianus andUse parsecution of pagans’>, Vis-gihiae Cits-ístianao 41, 1987, 172-88. ‘f.D. Bas-nes, «ReigionandsociatyinQua ageofTheodosius’>, en HA. Maynall (ed.), Grace, politics attd dosis-e: Essays on Agustino, Calgary 1990, 157- 175. Fi. Lomas Sahnonte, «Teodosio, paradigma de príncipe cristiano. Consideraciones de Ambrosio Rufino da Aquilaya y Agustín sobre la imperial persona’>, 5/adia Historíca. HistoriaAntigua 8, 1990149-165. D. Hunt, «ChristianisingtheRomanempire: thaavidence of Use Coda”, en J. Harries and 1. Wood (ads.), Tite Titeodosian Codo, London 1993, 143-58. B. Moroní, «Limperatore si giustiftca. Teodosio, la rivolta di A.ntiochia, ad una tradizione di apologie impariali», Rif., 127 1993, 261-283. G. Bonaniente, «II Sanato a l’apotaosi dagli imperatori da Augusto a Teodosio u Grande», en 1<. Rosen, Mac/it ami ¡, BSAF, 1994, 193-198. C. Lepelley, «Le musée des statues divinas. La velonté de sauvegarder le patrimoine artistique paien á l’époqua Uséodosienne”, CArcit., 42, 1994, 5-15. 5. Williams, (3. Frielí, Titeodosias. Tito Empiro al Bay London 1994. 5. William, (3. Fs-iell (eds.). Titeodosias, London 1994. R. Lizzi Testa, «La politica religiosa di Teodosio 1, Miti storiografici a realtA storica’>, RAL, 7, 1996, 323-361. .1. Fernández-Ubilia. «El ‘Libalus Pracurn~ y los conflictos religiosos en la Hispania da Teodosio’>, en R. Teja y C. Pérez (edsj, La Hispania de Teodosio, Segovia 1997, 1, 58-68. N. Gómez Villegas, “Teodosio y Gregorio da Nacianzo: Orienta y Occidente en la política religiosa de Teodosio’>, en R. ‘faja y C. Pérez (eds,), La Hispania de Teodosio, Segovia 1997, 1, 91-100. 5. Pricoco, «Non regno sed fide princeps. Limparatora Teodosio, Ambrogioe Paelino di Nola’> en R. ‘faja y C. Pérez (eds.), La Hispania de Teodosio, Segovia 1997, 1, 207-216. R. Teja, C. Pérez (ads.), La Hispania do Teodosio. Congreso Internacional, Segovia 395-1995, Segovia 1997, 2 vols.

TEODOSIO II (Religión / Política religiosa de): A. Carnes-en, «‘fha emprass and Use poat: paga~ism and polities at Iba eoun of Tbeodosius II’>, Yak Class. SIad. 1982, 217-289.

TEOLOGLA: 1. Gagá,-«Le p-aganisma impériaI~ a ¡a ¡echerehe dune téciogia vars le melieu du III siécle’>, AAWM 1972, 12. A. Altmann, «Heme imago dei in Jewish and Chi-istian theology’>, J. of Rehigion, 48, 1974. 235-59. C. Ñuvray-Assayas, «Le livra ¡duDe natura deoram et la traité De signis de Philodéma: problémas da Ibéologie et da logique’>, REI<, 69, 1991, 51-62. 5. Fasce, «Mito a religione adía theolegia dei Romaní”, Inv,Lac., 13-14, 1991- 1992, 149-168.

TERENCIO (Religión de/en): A. Cupaiulo, Bibliografia teronziana (1470-1983), Napoli

1985. Varios, Tes-enzio. Suppl.Teranrianum. RSL 1992. ~. SG. Oliphant, «‘fha use of the omeninPlautus andTarence’>, CJ, 7, 1911-1912, 165-173.1. Fs-encsenyi-Wald Appel, «Une comédie da ‘farenca, jouéa aux funaraillas de LAemilius Paules’>, Act.Hung. 5, 1957, 129- 157. L. Cicu “L’eriginalitá del teatro di ‘faranzio alía luce della nueva estatica della politica del circolo seipionico» Sandalion 1 1978 73ss. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 377

TERMAS: P. Aupert, «Las Usermes comma liaux da culta’>, en Pagan Gods ami Sitrines of lito Roman Empiro, Oxford, 1986, 185-192.

TERMINALIA: H.J. Rose, «Da ‘ferminalibus, Refugio, menseintarealari”, Mnemosyno 52, 1924, 349ss.

TÉRMINO (Tos-minas): E. Samtes-, «Dic Entwicklung des‘farminuskultes», ARW 10, 1913. 137ss. H.J. Rose, «De Terminalibus, Refugio, mame intercalari’>, Mnemosyne 52, 1924, 349ss. G. Piccalnga, Tes-minus. Isignidi confino nella roligiono romana Roma 1974. MA. Levi, «Pides, Tarminus, Familia e le origini della cinA’>, Religione o Cittó. Roma 1984, 361- 402. R. Tus-can, «‘farminus at lunivarsalité hetarogane: idees romaines at chréstiennes’>, Popoli e Spazio, Roma 1986. 49-52. E. Simon, “Tarminus’>, LIMC, VII, 1994, 893-894.

TERRAL MATER: C. Pasea), «AceaLarantia a u mito della Tana Matar’>, BalI. Comm. 22, 1894, 348-350. A. Dietrich. Ma//es- Fs-de, Berlin 1925~. E. Mtheim, Tos-ra Malos-. Untersacitingen zaraltitalisciten Religionsgesc/micitte (3iessen 1931. Varios. Dio Mufles- Es-de, Franos Jahrba cites-, Zurich 1938. -TELLJIJS.

TERTULIANO: A. Ales La t/méologio de Tertallion, Paris 1905. T.D. Bas-nes Tertallian. A Historical ami Lites-as-y Stady, Oxford, 1971. 5. Pezzella, Cristianesimo e paganosimo romano: Tertulliano e Minacio Felice, Sari 1972. V. Saxes-. Mons, Mas-tyrs, Roliqaes en Afs-iqae chrétienne ates ps-?mies-s siéclos. Le temoignages de Torlallien, Cypriert 0/ Augastin, Paris 1980. A. Viciano, Cristo salvados-y liberados-delitombro: estadio sobro la so/enología de Tertuliano, Pamplona 1986. N. Adkin, «Tertullians De ioiunio and Jaromes Libellas do virginitate servada (epist.22)». 14<5 104 1991, 149-160. CM. Robeck, Prophecy itt Cas-/hago: Pos-po/aa, Tes-tallian ami Cyprian, Cleveland 1992. J.B. Rives, «‘fartullian on Chlld Sacrifica’>, Mas.Helv. 51 1994, 54-63. .12. Rives, «Human sacrificas among pagans and Christians’>, JRS, 85, 1995, 65-85.

TESEO (Onueóc): (3. Hafner, «‘fliasaus”, JOAI, 61, 1991-1992, 57-61. F. Ghedini, «II mito di Teseo nalla propaganda di Augusto’>, ¡tinos-a. Scs-itti ortos-eL. Bosio, Padova, 1992, 85-94. 5. Morton Hs-aund «Ending Epics: Statius, Theseus aud a Marciful Release’>, PCP/mS, 42 1996, 1-23.

TESMOFORIAS: H.S. Versnel. «The festival for Bona Oea andUse Thesmophoria», Os-oece & Romo, 39, 1992, 31-35.

TERGIA: 5. Eitrem «La Théurgie chez les Néo-platonicians at dans les papyrus magiques’>, so 22, 1942, 49-79. ER. Dodds, «‘fheurgy andits ralationship te Neoplatonism’>, JRS 37, 1947, 55-69 = «Teúrgia’> Los griegos y lo irracional Madrid 1980, 265-292. P. Boyancé, «Theurgie et télastiqué neoplatonicienna», RHR 147, 1955 189-209. H. Lewy, Citaldean Orados ami T/moas-gy: Mysticism, Magicami Plalortism in tite lotes- Roman Empire, La Cafre 1956. C. Gallavotti, ‘

cultural chez les néoplatonicians (IV-V siécles)» Koinonia 8/2, 1984, 161-171. S.l. Johnston, «Riders in Use Sky: Cavaliar Gods andTheurgic Salvation in Que Sacond Century AD.’>. CP/m 87, 1992, 303-321. P. Athanassiadi-Fowden, «Dreams, Theurgy and Fraelanca Divination: Tha ‘festimony of lamblichus’., JRS 83, 1993, 115-130. C. Van Liefferinge, «La Quéurgie, outil de restructuration dans le De Mystoríis de Jamblique», ¡, REAag., 42 1996, 57-64. -ORÁCULoS CALDEOS —PLATON1SI.4OINEOPLAToNNMO.

TEETOS ANTHROPOS (Oeíoc &vftpwrog): 0.5. Du Toit, Titeios Antitropos. Zar 6pwToc ami sinves-wandíert Ausds-iikon itt des- Literatas- des- Vorwondung von Oetog c~P ¡

THEOI EPEKOOI (6e~Z ¿i-4Koo¿): O. Weinreich. «Oeo¡ ~iijxoo~, Atitertiscite Mittoilangen 37. 1912, 1-68 = Ausgewdhlte Schs-zften, 1, Amsterdam 1969,131-195. P. Roussei, Les cal/es égyptiens a Délosdu 1ff aa r siAcle ay. J.-C., Paris-Nancy 1916. Ph. Bs-uneau, Recites-cites sus- les calles de Délos a 1 époque itollénistique el a í ‘époque impérialo, Paris 1970. M. Cristofani, «Un relievo votivo da Pisa con una dedica ai OEOI EIIHKOOI». SCO, 19-20 1970-1971, 343-346. W. Swinnen, «Un égyptian á Pisa: ‘f. Flavius Phamoutianus Rufus», OríenlaliaLovaniensiaPos-iodica6-7, 1975-1976, 531-534. E. Kayser, «Orailles atcouronnas. A propos des cultas de Canope», B¡FAO 91. 1991, 207-217. 5. Perea, «Teánimo egipcio 4’p~v, “dios que escucha”, en un altar de Córdoba’>, Anales do Arqaeología Cordobesa 8, 1997, 27-41. 5. Perea, «Estalas y exvotos a los Oeoi ¿ir’I,coo¿, dioses que escuchan: La tradición egipcia antigua - Deles - El mundo romano’>, en A. Vega, J.A. Rodríguez, y R. Beuso (ads.), ESTÉTICA YRELIG¡ÓN. FL DISCURSODEL CUERPO YLOS SENTIDOS. Es- Filosofía. Documentos. Barcelona 1998, 243-256.

IHEOI EPIPHANOI (fico~ ér¿io6~oÓ: Ch. Picas-d, «Thaoi Epiphaneis. Nota sur les apparitions des dieux’>, en Xonia. Hommagos ls-it, a l’Univ. Nationale de Crece, AQuenas, 1912, 67-84.

TREOS HYPSISTOS (8e¿c U\bLUi-OC» F. Cumont, Hypsistos, Bruxallas 1897. 5. Sanie, «Daus actarnus et fleos Hypsistos en Dacia romaine’>, Hommages Ves-mases-en III, Leidan 1979, 1092-1115. 8. Forsen, E. Sfronen, «Zur Symbolik von dargastaUtan HAnden’>, As-cias, 23, 1989, 55-66. 13 Fos-sén, «A rediseovared Dedication to Zeus Hypsistos. EM 3221’>, Tycite, 5, 1990 9-12. M. Paz de Hoz, «Theos hypsistos in l-liarokaisareia», FA 18, 1991, 75-77. R. Merkelbach, «Aurelia Artemisia aus Epliasos, eme gahailta Augenkranka’>, EA 20, 1992, 55-56. 0.1. Dan’sin, «‘fha Jewish Community of Phanagoria», ACScyth.Sib. 3,1996, 133-150. D.H. French, «Amasian Notes 4. Cults and Divinities: Use Epigraphic Evidenca’> Epigrapitica Anatolica, 26, 1996, 87-98. 5. Perea, «OE¿’Q ut¿ai-oc - Dios Altísimo, en una gama mágica da Hispania Romana’>, Aevam 72, 1998. 127-142.

TREOS MEGAS (Oeóg Méyac): SG. Cole, Titeoi Megaloi. Tite CalI of tite Greal Gods al Sumo//trace, Leiden 1984. 1. Zelazowski, «Thaos Megas’>, LIMC, VII, 1994, 918. J. Zelazowsky, «La culta at liconographia da Titeos Megas sur las territoiras pontiquas’> Arciteologia (Varsovio), 43, 1992, 35-51. Romana Retigio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 379

THESAN: 1. Bayet «llithya, Leucothoé et ‘fhasan» CRAI 1968, 366-375.

TÍBER (llamen Tibes-is 1 27w/iris): L. Du Sas-din, «El simulacro ‘fibarino di Marforio e dalle estatua affmi’>, Mem.Pont. Accad. 3 1932 35-78. A. Momigilano, Titybs-is Patos-, ‘ferino 1938 (= Terzo Contribulo, 609-639). .1. Le Gail, Lo Tibro, fleave do Romo dans l’Antiquité, Paris 1952. J. Le Gail, Recites-ches sus-le culto da Tibre, Paris 1953. J. Gagé, «Elagabal et

les pécheurs du Tibre’>, MélangesJ. Cas-copino. Paris 1966 403-418. (3. Colonna, «1 ‘favera e gli Etrusehi’, II Tovere o lo alíre vio d’acqaa del Lazio antico, Roma 1986, 90-97. (3. Piccaluga, «Miti, eulri fasta, cerimonie iii relaziona al Tavere nellantichitá’>, Tevore, an ‘antica viapor 1/medites-s-aneo,Roma 1986, 97ss. J. Le Gal], «Das roznaina damandaiant au Tibre la guérison de leurs maux», As-cheologio el médicino. Antibas, 1987, 257-270. A. La Penna, «Larrivo di Enea alla foca del ‘fevere (Aen. VII, 25-36). Saggio di analisi lettararia dell’Fneide», SIFC, 14, 1996, 102-122. --‘RIOS.

TIBERIO (Religión ¡ Política religiosa de): L.R. Taylos-, «‘fiberiusRefusal of Divina Honours». TAPIIA, 60, 1929, 87-101. 3. Gagé. «La Victoria Augusta atlas Auspicas de Tibére’> RoyAs-ch. 96-97, 1930, 1-35. M. Rostovtzeff «Lempereur ‘fibére at le culta imperial’>, RH, 163, 1930. 1-36. RS. Rogers. «‘fha Date of Babishmant of UseAstrelogers», CP, 1931, 203ss. Ehs-enberg. Jones, Documertts Illasls-ating tite Roigns of Augaslus ami Tiberias, Oxford 1955. (3. Iacopi, ¡ ritrovamentí dell’Ants-o cosidollo ‘di Tiberio” a Spes-longa, Roma 1958. W.M. Hayes. «Tiberius and Use Futura’>, CL!, 55 1959, 2-8. 1. Gagé, «Tibere á Capri. Histeira. légandes et thémes astrelogiques’>, Rov.Etad.Ital. 8. 1961, 1-43. RS. Roges-s, «Atteius Capito and ‘fiberius», Syntaleia VArangio Ruiz Napeli, 1964 1, 123- 127. (3V. Sunnes-, «‘fha family Cennactions of LAelius Seianus’>, Pitoeni.x, 19, 1965, 134- 145, D. Shotter, «Tibarius and te Spirit of Augustus», G&R, 1966, 207 ss. L. Iles-rnxann, «Eaux sibyllin et fauz phénix sous Tibere’> RBPI¡, 44, 1976, 84-88. (3. Belloní, «Asylia a santuari greci dall’Asia Minore al tampo di Tiberio», Milán CISA 10, 1984. 164-180. 0W. Houston, «Tibarius en Capri’> G&R 32, 1985, 179-186. C. Santini «Echidi pelitica religiosa tibariana in Valerio Massimo’>, GIF 39/2, 1987, 183-195. P. S’mclair, «Deerum iiurias dis cuna (rae. Ann.f, 73, 4)», Latomus 51, 1992, 397-403. M. Corbies-, «‘fibére, Livia el la divinité invencible», Mélanges M. Le Glay, III, Bruxelles. 1994.

TIBULO (Religión de/en): H. Harraues-, A Bibliogs-aphy to tite Coipas Tibullianum Hildesheim 1971. — O. Mnsso, «Agricoladeus,AteneeRoma, 17 1972, 21- 24. M. Putunan, Tibullus. A commentas-y, Oklahoma 1973. A.W.J. Ilolleman, «Larantia, Harcules and Matar Manita (‘fibIl. 5)», AC, 45, 1976 197-207. F. della Corte «La religio di Tibulo”. Religiono e chiltá. Scritti ortos-o A. Brelicit. Roma 1982, 144-162. F. Fortuny Prevy, «Presencia de la magia en Tibulo’>, ¡¡Simposio Tibuliano, Murcia, 1985, 243-254. 3. García López, «Ritus patrius y ritas graecus en Tibulo», ¡1 Symposio Tibaliano, Murcia. 1985, 263-274. A. Straniaglia, «Mezzane, maghe e divinitá in Tibulo 1, 5, 49-56’>, Anrt.Fac.Lott.Bari, 30, 1987, 155-175. .t.F. Berthet, «L’Etrusca Disciplina dans les élegies de Properea», en Tiballo el Lygdamas, Los ecrivains da si¿cle d’Aagasto el 1 FIs-asca Disciplina, Caesas-odunam supí. 60,1991, 89-99. C. LoNardo, «Tiberinus Pater ed impero romano’> Mytitos, 3. 1991,61-76. 5. Sniezewski, «‘fha Divinity of Augustas in Use late Poetry 380 5. MONTERO -5. PEREA

of Horace and in Bagas of TibuUus aud Propartius’>, Ros, 81, 1993, 61-76. F. Fernández Palacios, «La religión en Tibulo’>, Polis 8, 1996, 23-49.

TIMAVUS DEUS: R.R. Dyer «‘fimavus and tha supina at Vergil Aen. 1. 246’>, CW, 89/5, 1996, 403-408.

TINtA: R.D.de Fuina, «Tinas Cliniar’>, MMC, III, 1984, 597-608. (3. Capdeville, «La tre manubie di Tiria’>, SE, 58, 1992 155-170. M. Bentz, ‘, AA, 1994, 159- 183.

TITO (Religión 1 Política religiosa de): MA. Levi, «La elemenza di Tito’>, PP. 1954, 2BSss. 13W. Jones, Tite ompes-os- Titas, New York 1984.

TITO LIVIO: -*LIVIO

TOLERANCIA IINTOLERANCIA (Religiosa): ‘fR. Gb-var Confitas of Religion ín ¡he Eas-ly Roman Empire. London 1909. A. flouché-Leclercq, L ‘intoles-anco s-eligioase et lo poliliqae, Paris 1911. A. 13. Hullen, Porphy,y’s wos-k against tite Cits-istians: an itt/os-pre/a/ion, Yale 1934. A. Solas-i, «Tolleranza verso il paganesimno nalla prima matá del s.V.”, Pitilologas, 91, 1936 357-360. A. Alfhldi, Dio ¡, Studi Ram. 6,1958, 507-519. ¡-1. Dos-de, ~onstantine ami Religious Libeny, Yale 1960. H. forne, Constantino ami Religious Liberty, Yale, 1960. A. Momigliano, «Cliristianity and tha Decline of Ihe Roman Empire’>, en AMomigliano (= «El cristianismo y la decadencia del Imperio romane’>, Conflicto entre paganismo y cristianismo en el siglo IV, Madrid 1989, 15-30). J. Vogt, «Zur Retigiositát dar Cliristanverfolgar im rómischen Reichen’>, S.B.Heidelbes-g.Akad.1962, 1, 7 ss. (3. Aalders, «‘fha tolarance of pelitaism in classical Antiquity and its limits’>, Free Univ. Qaorterly, 9, 1965, 223-242. A.C. De Vees-, «Una mesure de toléranca de lemperaur Honorius’>, RE~’z, 24, l966=~Mélangas V.Grumel, 1, 189-195. R. MacMullen, Enemies of tite Roman Os-des-: Ts-ea.son, UnrestandAlienation indio Empire. CanxbridgeMA 1966,1. Vogt, «‘folaranmuad lntoleranz im constantinisehanZeitalter’>, Saeca/am, 19, 1968, 344-366. L. Canfora, Simnoco e Ambrogio o di un ‘antica controversia sulla toleranza e sull’inlolos-anza Bari 1970. 1. Arce, «Conflicto entre Cristianismo y paganismo anal siglo IV’>, Ps-fnc¡»e de Viana 124-125 1971, 244-255. PA. Bs-unt Social ConfiictsintitoRornanRepuhlic. London 1971. A. Momigliano. «Inipiatácd arasia nel mondo antico», RSJ 83/4, 1971, 771-791 (=Sesto Contriba/o, 437-458). J.J. Sayas, «La tolerancia religiosa y sus diversas aportaciones», HA, 3. 1973, 219-260. ER. Dodds, Paganos y cristianos en una época de angustia. La experiencia religiosa> desde Mas-co Aurelio a Constantino, Madrid 1975. A.K. Miebels, «‘fha versatility of religio’>, en Tite Mediles-raneanWorld. Papos-sps-esented itt Honoarof Cilbes-t Ragnani, Petarborough, Ontario 1976 36-77. JA. North, «Reigious toletarion in Republican Roma», Proc. Canil,. Pitilol. Soc., 205, ns. 25, 1979, 85-103. B. Croke, J. Harries. Religioas Conflic/ itt Foas-tit-centuty Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 381

Romo. Sydney 1982. A. González Blanco, «Las nuevas coordenadas da la polémica pagano- cristiana a finales delsiglo IV d.C.’>, La Religión romana en: Hispania, Madrid, 1982, 417- 416. J.M. Ves-mandes- «La polémiqua des Apologistes contra les dieux du paganisme’>, RecAag. 17, 1982, 3-128. P. Gas-nsey, «Reigious Tolaratien in Classical Antiquity»,

Pes-secation ant! Toles-ation , Porsocation and Toles-a/ion. 5/adies in Citarcit History od. W J. Siteils 21, 1984, 1-27. E. Sánchez Salor, Polémica entre cristianosypaganos, Madrid 1986. L.W. Barnard, «L’intolleranza negli apologisti cristiani con speciale riguardo a Firmico Materno», Cr. St. 1990 505-521. A. Monilgilano. «Soma Preliminary Remarks en Use Raligious Oppositien te Use Reman Empira», en Opposilion el s-ésistancosñ 1 ‘Empire dAuguste a Traían, Vandoeuvras-(3enéva 1987. 103-129 (‘=Nono Contribulo, 681-699) (= De paganos, jadios y cristianos, México 1992, 202-233). M. Sos-di, «Pax deorum e libartá religiosa nella storia di Roma’> anLapaconelmondoantico, Milano, CISA, 1985 146-154. E. Schmidt, «Taxtas saqrés et textas mystiquas du paganisme romain’>, Ecrire le Sacré. Rey. ¡ns/. Catitol. Paris, 30, 1989, 91-105. J. Ilarries, «L’intelérance chiétienna vua etjugée par les paians», Cs-St. 11. 1990, 545-577. 13. Has-tmann, «‘fod und Aufarstahung dar antilcen Raligionen’> Numen, 37, 1990, 220-232. F. Paschoud, «Lintoléranea chrétienne vueatjugée par las paiens”, Cs-. St., 11, 1990, 545-577. P. Ras-celé, «Zur Begenung, Konfrontation und

Symbiose von raligie Romana und Christantum’>, en (3. Gottlieb P. Barceló (adj. Citrislen ant! Heiden in 5/ant ant! Cesollscitafi des zweiten bis vierten Jaits-itunderts, Míinchan 1992, 151-209. R. Lim. «Reigleus Disputation and Social Disordar in Late Antiquity’>, Historia 44, 1995, 204-231. J. Dion (ed). Caltas-e antiqao el fanatismo, Nancy 1996. F. Marco Simón, «Integración, interpretatio y resistencia religiosa en el occidente del Imperio’>, en J. M. Blázquez y J. alvar

TOTH (T8O): MT. Des-chain-Us-tel, Titotá ts-avers sos épititetes dans los sc~rtes d’offrendos des templos d épaquo gs-éco-romrtaine, Bruxelles 1981.

TRACIA: L. Roben «Les inscriptions grecquas de Bulgaria», Rpit., 33 1959, 165-236. W. Szuhert, «Notes en Use influenca of ‘fhracian Religieun Cults in tha Wast Pontion Greak ‘fown during Use Reman Occupation. ‘fha sanctuary of Use Great God-Darzalos at Odessos’> 2ntern TitrakologiscitorKortgress, vel.2 1984, 275-283. ZI. Goéeva. «Laculta das Cabiras ¡¡1 et des Nymphas en Asia Mineura al en Thrace», Eos, 79, 1991, 199-202. ZI. Goéeva, «Le culta d’Harmes en Thrace et le témoignage d’Hérodota V, 7’>, MEFRA 193, 1991, 159-166. M. ~a~el Kos, «Draco and tIna Survival of Use Serpent Cult in Use Central Balkans’>, Tycité, 6, 1991, 183-192. -dIEReN -“JINETE DIVINO. Religión romana y orientales en: V. Velkov, V. Gerassimova-Tomova, «Kulte und religionan in Thrakian und Untarmósian’>, ANRW 11.18.2 1989, 1317-1361. y. Nadienova, «Mithraism in Lowar Moesia and ‘fhrace’>, ANRWII.18.2, 1989, 1397-1422. V. Nadjenova, «‘fha Cult of lupitar Dolichenus in Lowe Moesia and Thraca’>, AAIRWII.18.1, 1989, 1362- 1396. M. Giacehero, «Santuari indigini nell impere romano: i cavaliari danubiani e U cavaliara trace», San/uari e politico nol mondo antico. Milano 1983. Z. Goéeva, «Le culta dHermésen’fhracaetíetémeignaged’Héredote, V, 7»,MEFR.A, 103,l,1991,159-166. ZI. 382 5. MONTERO -5. PEREA

Goéeva, «Le culta des Cabires et das Nymphes en Asia Minaura aten Trace’>, Fos, 79, 1991 199-202. S. Paliga, «La divinité supréme das Thraco-Dacas», DHA, 20, 2, 1994, 137-150. ~HERON/HEROS.

TRAJANO (Religión 1 Política religiosa de): F. Cumont, «Trajan cosmocrater”, RFA 42, 1940,408-411.5. Lambr’mo, «Les cultas indigénes en Espagne seus Trajan et Hadrian», en Les omperoares s-omains d’Espagno, Paris 1965, 223-42. J.C. Richard, «Las funéraillas de ‘frajan at la triomphe sur les ParUses’>, REL, 44, 1966, 351-362. J. Heus-gon. «Les sortilegas dun avocat seus Trajan, Homin. M.Renas-d, Bruxellas 1968, 1, 443-448, P. Zanker, “Das Trajansforum im Rem», ~-ls-cit.Anz., 1970, 1970, 499-544. J. Has-rison, Tite Official Priosí of Romo in lite Reigns of Trajan ami Hadrian, Chapel Hill Diss, 1974. W. den Boer, «‘frajans Deificatienand Hadrians Succassion’>, Anciení Society 6, 1975. 203ss. C.P. Jones, «An Oracle given te Trajan». Citiron, 5. 1975, 403-406. C. González Román, «Problemas sociales y política religiosa: apropósito da les rescriptos dc Trajano, Adriano y Antonino Pío sobra los cristianos’>, en Paganismo y Cristianismo en el Occidente del Imperio romano, (Memorias de Historia Antigaa 5, 1981). 227-242. M. Pucel, La rivolta ebraica altompo di Ts-aiano, Pisa 1981, E. Simon, Dio Clines- ant Trajanstogen za Bertevení, Mainz. 1981. E. Cizek, L ‘époque de Trajan. Cis-consíancospolitiqaes ot ps-ob/emes ideologiques, Paris 1983. 1-1. Cotton, «‘fha concept of Indulgentia undar ‘frajan», Chis-on 14, 1984, 245-266. (3. Koeppel. «Die historisehen Raliafs der rómisclien Kaisarzait III, Stadtrómiseha Denkmáler unbekannter Bauzugahóriglceitaus trajaniseharZeil’> Bonneriaitrb&ches-, 185, 1985, 143-213. Y. Shochat, «‘fha Change in Use Reman raligion at Ihe Time of tha Emperor ‘frajan’>, Latomus, 44, 1985, 317-336. ‘f.D. Bas-nes, «Trajan and dic Jews’>. Joarn. Jewisit S/ud. 40, 1989, 145-162. R. Brilliant, «Reman Myth / Greak Myth: Reciprocity and Appropiation en a Reman Sarcopliagus in Berlin», SIFC, 1992, 1030-1041. DL. Frankfurter. «Last Egypts City Be Desertad: Raligion asid tdeology iii dic Egyptian Response te dic Jcwish Ravolt (116- 117 CE.)», JiS 43, 1992, 203-220. J. Siat, «La parsécution das cbrétiansaudébutdull siécla dapras la lattra da Plina la Jeune et la réponse de ‘frajan en 112», FC 63, 1995. 161-170. R. Teja, «Trajano y los cristianos», en Emperadores, obispos, monjes y majes-es. Protagonistas del cristianismo antiguo, Madrid 1999, 17-38.

‘fRANSVECTJO EQUITUM: P. Veyne, «Iconographie da la ‘fransvectio aquitum et des Lupercales», RFA 62, 1960, 99-112.

TRASILO: R.P. Oliver, «Thrasyllus itt ‘facitus (Arta. 6, 21)», illinois Clossical 5/udios, 5, 1980, 130-148.

TREHONIANO GALO: (3. Mas-chetti Longhi, “La Juno Martialis della meneta di Traboniano Galle e di Velusiano», AuN 3,1956, 65-82. J. Heurgon, “Traditions étrusque- italiques dans la monnayaga de Trabonian Galle’>, SE, 24, 1955, 91-161.

TRIADA CAPITOLINA: (3. Dumézil, Jupites-MarsQairinus,Paris 1941-1945. U. Bianchi, «Disagno storico del culto capitolino nell’Italia romana a nelle provincia dellIniparo», Mem.Accad.L¿ncei 8 1949, 347415. M. Bianehi, «Disegno sterico del culto capitolino dall’lsalia romano a nalle provinee dellímparo’>, Atti Accademia Nazionale dei Lincei, Memoria 1950, 349-415. Li. Bianchi, «Quastions surlas originas du culta capitolin’>, La!ornas Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 383

10, 1951, 341-366. G. Radke, «II valore religioso e politice dalle divinitá del Campidoglio’> Asti convegno por il XIX centenario dedicaziono Capitoliam, Brascia, 1973, 245. M. Gas-cta Martínez, «Aproximación al estudio da la Triada Capitolina en la moneda imperial romana’>, MHA 13-14. 1992-1993, 295-323. JA. Delgado. «El culto a Júpiter Juno y Minerva entre las élites béticas durante el Alto Imperio Romano» Gorión 11 1993, 337-363. -.cAPrroLlo —‘JUNO —*JUP~rER —‘MINERVA.

TRIFUNCIONALmAD: L. Gerschel, «Structures augurales at tripartition fenctionalla dans la pensée da l’aneianne Roma’>, Psicitologie 1952, 47-77. (3. Dumézil Mytite et épopée, Paris 1968-73. (3. Dumézil, ¡dées romaines, Paris 1969. 0. Dumézil, As-citaic Roman Religion, Chicago 1970. (3. Dumézil, Fétes s-omaines dété el d’aatomne, saivi de dix ques/ions romairtes, Paris 1975. D. Briquel «En de~a de l’épepée, un théma légendaira indo-européan: caractéra trifonetionnel at liaison ayee le fau dans la geste das rois iraniens et latins’>, en Caesas-odanarn 16 bis, 1981, 7-31. W.W. Belles-, Docayed Gods: Origin ant! Development of Georges Dumézil’s Idéologio ts-z~ar/ie, Leiden 1991. C. Sherk “Les sept rois da Roma et la sociogonie indo-européenna’>, La/ornas, 51, 1992, 52-72. D. Briquel, «La régneda Tullus Hostilius et l’idéologia indoeuropéenne das trois fonctions’>, RHR, 214-1 1997, 5-22. -dIUMÉZIL.

TRIPHIS (Tp~,t~): E. Bes-nand, “Un prétre de la déesse ‘friphis», ZPE, 96, 1993, 64-66.

TRIPUDIO (Ts-ipadiam): (3.13. Pighi, «‘fripudium», RA¡B, 3, 1949-1950 145-159.

TRIUNFO (Triumpitas): A. Bruhí «Les influances hellenistiques dans le triompbe romain’>, MEFRA 46, 1929, 77ss. F.W. Shipley, «‘fha Building Activities of Use viii triumphales frem 44 B.C. te 14 AD.», MAAR, 9, 1931, 45. L. Deubner, «Dic ‘fracht dar rómisehan Triumphators», Hes-mes 69, 1934, 316ss. L.R. Taylor «Tibarius’Ovatio and Use Numen Augusti”. AJPit 58, 1937, 185-193. A. Breich, «Triunfo a mofle» SMSR 14, 1938, 189ss. W. Ehles-s, «Tnúnnphus», RE, 2.7, 1948, 493-511. P. Grimal, «Enéa á Reme et la triumphe dOctave’>, RFA, 1951, Síss. R. Heidenreich, «Tod und Triuinph in dar rómisehan Kunst», Gymnasium, 58, 1951, 326ss. E. Wallisch, Dio Opfes- der rómisciten Triampite Itibingen, Diss., 1951. C. Ras-ini, Triampitalia. Imps-esso od onoro militas-idas-ante l’Impes-o Romano, ‘ferino 1952. OCIa. Picas-d, Los Ts-opitées Romains. Contribation á l>itisíois-e de la roligion et de lan Iriompital do Romo, Paris 1957. V. Tandoi, «II trienIo di Claudio sulla Britannia’>, Stadi italiani Filologia cl.assica. 1962. 149ss. J.C. Richard, «Le triompha au derniar siécle de la Rapubliqua Romaina’>, Ann.EPHE, IV sect., 1962-1963. 269ss. J.C. Richard, «Les funerailias da Trajan al la triomphe sur las Par/has’>, REL, 44, 1966, 351-362. F. Coas-em, «La pena Triunfala a la Via dci Trionfi’>, DdAs-cit, 2, 1968 55-103. L. Bonfante, «Reman Triumphs and Etruscan Kings: Use Changing Face of Use ‘friumph’>, JRS 60, 1970, 49-66. L. Bonfante «Reman Triumplis and Etruscan Kings: the Maaning of Use Latin Word Triumphus’>, 5/talios JA. ¡. ANRW 1.2, 1972, 442-453. K. Plepetita, 384 5. MONTERO -5. PEREA

«‘friumphus», Gymnasium 80, 1973, 280ss. J.C, Richard, «La vietoire da Marius’>, MEFRA 77, 1977, 69-81. A.O. Citas-ella, «Cursus triumphalis and sulcus primiganius», PP 35, 1980 401-414. D. Vera. «La polamica centre labuso impariale del trionfo: rapporti fra ideelogia, aconoinia e propaganda nal Basse Impero’> RSA, 10, 1980 89-132. 1. Seheid. <‘Le flamina da Jupitar, les Vestales at le génaral triomphant. Variations romaines sur la thama de la figuration das dieux», Le tomps de lo réfloxion 7, 1986, 213-230. E. Kiinzl, Des- rómiscite Triumph. Sigosfoiern im antikon Rom, Múnchan 1988. KM. Gfrardet. ‘,ZPE, 89, 1991,201-215. PV. Bickson «Augustus Txiumphater: Manipulation of iba Triumphal Thame m iba Political Program of Augustus’>. Latomus, 50, 1991, 124-138. N.J. Nos-man, «Imperial Triumph and Apotheosis en Iba Antonina Columnn’>, AlA 101, 1997, 389.

TRIVIA: -HÉcATE,

TROFONIO (Tpo~oe5vCog): (3. Lbossin «Una consultatien A loracla de Trophonios’>, Lo Masée BeIge 28, 1921, 213-214. R.J. Clark, «‘frophonios: thaManneronhis revalatien’>, TAPitA 99, 1968, 63-75. C. Vatin “La réglament da Lébadée sur la consultation de loracta da Trophonios’>, F.Salviat-Cl. Va/itt, ¡nscs-iptions do Gréce con/ralo, Paris, 1971, 91-92. P, Bonnechere, «Trophonios á Lébadéa: bistoira dun oracle’>, LFC 57, 1989, 289-302.

TROGO (Religén en Pompeyo ‘frogo): C. Wehrli, «La placa de ‘frogua-Pompéa at de Quinte-Curca dans lhistoriegraphia romaina’>, RBI, 39, 1961, óSss. J.M. Alonso-Núñez, «La digressien da ‘frogua-Pompéa sur Cyréna’>, ¡, ¡

TROPHAEUM: M. Cadario, «La dadiche d’opere darte e i Tropaea ‘Ligures riellarea Capitolina a Roma’> Quad. Laní, 1995, 83-120.

TUCHULCHA: IR. Jannot, «Chas-un. Tuchuleha atlas autras”, Eóm.Mitt. 100, 1993.

TULO HOSTILIO: Rl. Penella, «Viras/Robur/Opas and Farocia in Livys Account of Ronitilus ant!. Tullus Hostilius». CQ, 40. 1990. 207-213. 0. Briquel, «Le regne da Th3.lus Hostilius at lideologie indo-auropéenna des trois foncliena’>, RHR 214-1, 1997, 5-22.

TUMBA: AD. Nock, «Tomb Violations and Pontifical Law», Joas-nal ofBiblical Lites-atas-e, 60, 1941, 88-95. E. Gabba a (3. T¡biletti «Una signora di ‘freveri sepolta a Pavia’> Aíhonaeam, 38, 1960 253-62. R. Peroni, “Par una nuova cronologia del sepoicreto arcaico del Foro. Saquenza culturala e significato storico’> Civiltá delfos-s-o Belogna. 1960, 461-499. OP. Zancani Montuoro «II cenado della sposa’>, As-cit.Class 12 1960, 37-50. F.W. Deichmann, Reportorium des- citrisítich-antiken Sarkophage 1. Rom ant! Ostia. Wiesbaden 1967. K. Ks-aft, «Dar Sinn des Mnusolauins des Augustus’>, Historia, 16, 1967 189-205. (3. Koch Griecitiscito Mytiten auf Rómisciten Sas-kopitagen, Tubingan 1975. A. Praschetti, «La sapoltura rituali del Foro Roano’>, Le délit s-eligiou.x, Roma, 1981, 51-115. E. Kiinzl, «Madiziniseha Instrumente aus Sepuicralfundan dar rómisclien Kaisaaait’>. lii 182, 1982, 1- 137. A. Frasxhetti, «La sapoltura dalle Vastail a la cittá’>, en Da chátiment dans la cité. Sapplices cos-pos-ols et peino de morí dans le monde an/iqae, Roma 1984, 97-129. E. La Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 385

Roca La riva a mozzaluna. Cul/i, agoni, mortumonti funerari ps-osso u Tevero nel Campo Mas-zio occidenialo Roma 1984. F. Coarelil, «La tomba dAntineus á Roma», MEFRA, 98, 1986, 217-53. Pi. Jones, «Etirial Customs of Roma and Use Provincas», lite Reman World (ed.J.Wacher), 11, London, 1987, 812ss. E. Lavagne «Le tuinbeau, mémoira du mora., La mos-t, les mos-ts. Caen, 1987, 159-166. R. Tus-can, «Déformation des modeles et confusiens typologiques dans l’iconegraphie des sarcophagas remains» ASNSP, 17 2, 1987, 429-446. M. Paoletti «Usi funebri e forma del sepolero». en Civiltó dei Romarti. it rito o lo Vila priva/a Milano 1992. 265-277. J.C. Reeder, «Typolegy and Ideology in Use Mausoleuin of Augustus: ‘fumulus and Usolos», Cl Ant., 11, 1992,265-307. A. Cutroní Tusa, «La monata in temba. La Sicilia’>, PP 282-285, 1995 190-216. M. Ducos, ‘, en La mort au quotidion duns le monde romain, Paris 1995, 135-144. L. Giardino, «La meneta iii tomba. La nacropoli meridionaledi l-lerakleia di Lucania (11-1 sacolo a.C.)’>, PP 282-285 1995, 264-268. —*SANQUETE FUNERARIO -*CATACUMBAS —4IJNERALES IMPERIALES -MUPRTE —NECRÓPOLIS -»SIMBOLOOIAFUNERARIA -ULTRATIJMBA —VIOLACIÓN DF TUY.IBAS.

TURAN: J. Bayet: Hes-cIé. Étude critiqae des princ4paux monamertts rolotifs á 1 Hes-calo é/rusquo, Paris 1926, 217-223. 1). Rebuffat, «‘ruran eL Adonis sur un inireir dArezzo», Sl.Ets-. 32, 1964, 173-181; R. Schilling, La religion romainede Venus, Paris 1954, 158-173. R. Bloch. N. Minot, «Turan’> LIMC II, 1984, 169-176. W. Fauth, “Lasa, Turan, VanIS, Mélonges G. Radke Múnstar 1986, 116-131.

TURNO: C.J. Mackie, «Turnus and bis Ancestors’>, CQ. 41 1991, 261-265. PA. Perotti, «Dorica castra, alius Achules (Aan. VI 88-90)», Maia, 43, 1991,195-198. MR. Cale, «‘fha Shield of Turnus (Aeneid 7. 783-92)’>, (MR, 44, i997, 176196.

TUTELA: G.C. Boon, «Serapis and Tutala’>, Britannia 4,1973, 107-114. M.J, Pena, «El culto a ‘futela en Hispania’>, en Paganismo y Cristianismo en el Occidente

TUTULUS: KA. Esdaille «The Apax or Tutulus in Reman Art>’, JRS 1, 1911, 212ss.

TVQUE

ULTRATUMBA: Rossbach «Dámonen dar Untarwalt’, RhM, 48, 1893. 596-599. E. Robde, Psycité Friburgo 18982 (hay trad. española, México). MP. Nilsson «Das Ei im Totenkult dar Alten’>, ARW, 11, 1908, S3Oss. E. Sts-ong, Apotiteosis ami A/les- Life, London 1915. (3. Funaloil L oltratomba nell’Enoido di Virgilio, Palermo 1924. J.P. Jacobsen, Los Manos, Paris 1924 (3 veIs.). A. Pas-rot Lo ‘Re,frigeriam duns lau-delñ, Paris 1937. F. Bilmes-, «Ahnankult und Alinanglaube ini alten Rom’>, ARW 1, 1943. F. Benoit, Les mytitos do lautro- tombo Bruxelles 1950. (3. Pfanmuller, Tod, iensits ant! Untes-blicitkeit itt des- Religion des- Rómes-, Basal 1953. R, Hoven, Stoicisme et stotciens face au probleme de 1 au-dela, Paris 1971. P. Boyancé, «Le semneil at linmortalité’>, Études sas-la roligion romaine, Roma 1972, 386 5. MONTERO -5. PEREA

309-315. G.Th.aniel, «Le scapticisme al le refus de eroyanca teuchaní lau-delá dans la Roma du 1 siécle avant J.C.’>, ,4C, 42, 1973, 155-166. C. Beraed, Anodoi. Essai sus- timaginerie des passages chtonions, Roma 1974. 6. Thaniel, «‘fha Etruscan Underworld and Use Remans», Platon, 28, 1976. 37-43. M. Pensa, Rapps-osontazioni dollOlts-etotnbe nolla ces-amica apala, Roma 1917. C. Mus-ray, Robis-tit ant! Afles-life: A Stady of tite Ts-ansmmutation of Sonto Pagan ¡magines-y in Early Citristian Fufes-as-y Art (BAR mt. Ser. 100), Oxford 1981. C. Tibiletti, «Loltretemba inantiche apigrafl cristiane’>, Scs-i/timemoria F. Grosso, Roma 1981, 605-620. Ch. Reitz, Dio Nekya in den Panica des Sitias italicus, Fran.kfurt 1982. J.M.C. Toynbee, Romo ami Buñal iii Ihe Roman World, London 1982. R.J. Edgeworth. «‘fha ivory gala and the threshold of Apello’>, CM 37, 1986 145-160. E. Popescu, «La répresentation de la vie dans l’au-delá dans una province en marge da lEmpira byzantin á sas débuts (1V-VI s.): la ScyUsie Minaura’>. Glosul Bisencii, 45, 4,1986, 90-101. Varios La mon, los marts 0/ l’aa-delñ duns le monde romain. Actos Colloqao Caen (20- 22nov.1985), Caen, Univ. 1987. D. Briquel. «Ragards étrusquas sur lau-dalá’>, ariLo mart, les mons, Caen 1987, 2S3-278. FE. Nosenko, «Las conceptions des Caltas concernant l’au- dalA (époque préchi-étienna)» I’D¡, 1990, 3, 101-112. S.l. Johuston, «Riders ir Iba Sky: Cavalier (3ods and‘rhaurgic Salvatien in Use Second Cantury AD.” CPit 87, 1992, 303-321. It Valenza Mele, «Vita dall’aldilá a corredi funarari: evoluzioni comparata’> DHA 17, 2, 1992, 149-174. J.G. Grifflths, FE. Brenk, «A Gleaning Ray: Elassad Aftartifa in Use rnysíarias», illinois Classical Síadies 18, 1993, 147-164. M. Martínez Hernández, «Islas escatológicas en Plutarco», en Estadios sobre Plutarco: ideas religiosas, Madrid, 1994, 81- 108. 0. Sanders, «Sacurus. Eches épigraphiques d’une assurancc dita ‘daprés-mort’», Mélonges M. Le Glay, Bruxelles, 1994. 1. Bragantiní, <‘Un nocehiere par laldilá. La raffiguraziona di Caronte ir atA romana”, PP 282-285, 1995, 395-413. 1’. RoncalIl, «Iconographle funéraire al topographie de lAu-dalá en Etruria’>, en Les Érrusques, les pias s-eligiea.x des hommes Paris 1997, 37-55. -MUERIE —‘flJMHA.

UMBILICUS URBIS: M. Ves-zar, «L’umbilicus urbis, 11 muridus in atA tardo-rapubblicana’>, Dial. As-ch., 9-10, 1976-7, 378-98.

URANIA (Afrodita) (‘A 4opo6¿nj Odp&ój): 5. Perea, «Escultura epígrafa de Urania, un testimonio de culto dionisíaco en época imperial imperial’>, HA, 15, 1991, 169-191.

UROBOROS (Oópof3ópo9): K. Preisendanz «Aus des Geschichta des Uroberos’>, Braacit ant! Sinnbild. Festscits-. E. Fehs-le. 1940, 194-209. W. Deonna, <‘Ouroboros’>, As-/ibas Asiae 15, 1952, 163-170. L. Kakosi, «Osiris-Ajen’>, OriensAntiquas 3,1964,15-25. W. Kenip, «EMa Héhía dar Ewigkait», Zoilscitr.ffis-Kunstgeschicitlo 32, 1969, 133-152. Z. Kiss, «Ouroboros’>, LIMC, VII, 1994 136-137.

USIL: K. Schauenburg, «Zu etruskischen Darsíallung des Sonnangotias», Rov.Univ. Complutense XXV, 104 (Hom. Gas-cía y Bellido 11), 1976, 175-184. M. ToreIli, «La rappresentaziona del Sola nellarte etrusca’>, St.Er. 49, 1981 41-50. 1. Krauskopf, «Usil”, L¡MC, V, 1990, 1038-1047. Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 387

VACUNA: A.W. van Bus-en, «Vacuna», JRS 6, 1916, 202-204. A.L. Prosdocimi, «Etimologia di termim Vanilia, Sunimanus. Vacuna», Stadi linguistici itt ortos-e di y. Pisani, II, Brascia, 1969 777ss

VALENTE (Religión 1 Política religiosa de>: O. Woods, «‘fha baptism of Use amperor Valeos’>, Closs. & Med., 45, 1994, 21 1-221.

VALENTIN (EL GNÓSTICO): F.H.M. Sagnard, La gnose valentinienno o/le témoignago de Saint ¡s-énée,Paris 1947. A. Os-be, Estudios Valentinianos, 5 veis. Roma 1955-1966. M. Guarducci «Valantiniani a Roma: ricarche epigraficha cd archeologiche», Rómiscito Mitteilungen, 80 1973. 169-189. M. Guarducci, «Ancora sui Valantiniani a Roma’> Róm. Mitt. 81, 1974, 341-343. M.J. Edwards «Tha Epistía te Rbaginus: Valentinianism in iba FeurUs Century», NT, 37, 1995, 76-91. Varios Tite Scitool of Valen/mus, Laidan 1980. (3. Quispel, «Valantinus aud Use (3nostikoi», Vig. Citrisí. 50, 1996, 1-4. —“ONOSTICISMO.

VALENTINIANOS (Religión de/en los emperadores>: R. Heerb¡g, Koisos- Valontinian 1 lana, Diss.1927. F. Drexel «Dha Familia dar Valantinianaa», Germania 14, 1930, 38ss. iii. van Il-acringen «De Valentiniaco LI et Ambrosio. lliustratur et Dirigentur Ras Auno 386 Gestae’>, Mnomosyne 5, 1937 28-33, 152-158 y 229-240. Varios, A Conflict ~fideasitt tite Late roman Empis-er tite clasit between Sena/e ami Valentinian Oxford 1951. V. Grumel, “Numismatique at histeira da l’époque valentinienne’>, Rev.Et.Byz. 12, 1954. R. Soraci. Limperatore Valentiniano 1, Roma 1971. P. Hamblenne, «Une conjuration seus Valentinian?’>, Byzantion, 50, 1980, 198-225. D. Vera «Letra politica e antagonismi raligiosi nalla Roma tardo-antica: la vittoria sarmatica di Valentiniane II’>, ¡, ¡

VALERIANO (Religión ¡ Política religiosa de): C. Brenot, «Valerien jeune ¿tair-il mysta d’Isis?”, RNum Vis, 15, 1973, 157-165. C. Zaccaria «Religione agiziana a propaganda impariale romana: a proposito della monate di Valeriano Casare con la ciocca di Homs’> Anrt.Is/.Nam. 23, 1976. 161-198. K.H. Schwarte «Ña Christengesetza Valerians’>, en W.Eck, Roligion ant! Gesellschaft im rómisciten ¡

VALERIO FLACO (Religión de/en): P. Boyancé, «Un rita de purification dans las Argonautiqaes de Valarius Flaccus», Études sus-la religion romaine, Roma 1972, 317-345. 5. Franchet dEsperey. «Una étrange descante aux anfers: le suicide dEson ar Alcúnada (Valerius Flaccus, As-g.l 730-851)», Homm. & H.Le Bonniec, Bruxelles, 1988 193-197. M. Wacht, «Juppiters Waltenplan ini Epos des Valarius Flaecus’>, AAWM, 1991, 10, 1-33.

VALERIO MÁXIMO , aIF, 39/2, 1987, 183-195. M. Hano, «La témoignage de Vallelus Paterculus at de Valera Maxinia sur la divination á Reme», Les ecrivainsda siAclo dAugasto. Caesas-odanam63, 1993,132-153. C. Skidmore, Practical Etiticsfos- Reman Gertílemen. Tito work of Vales-las Maxtmus, Exeter 1997. 388 5. MONTERO - S. PEREA

VALERIOS: lb. Kt$ves-Zulauf, «Valaria Luperca’>, Hes-mes 90, 1962, 214-238. J. Bremnier «‘fha Sedales of Poplios Valasios’>, ZPE 47, 1982, 133-147. L. Arcella, «II mito di Cloalia ci Valen’>, SMSR 9. (51), 1985, 21. J. Aronen, «II culto arcaico nel Tarantum a Roma e la gens Valera», As-ctos, 23, 1989, 19-39. L. As-celIa, «Liscriziena di Satrico a il mito di Publio Valerio», SMSR 16(58), 1992, 219-347.

VANTH: R. Es-king, «Culsu und VanUs’> RM, 58, 1943, 56-57. W. Fauth, «Lasa ‘furan, VanUs’>, Mélanges G. Radke, Múnstar 1986 116-131. E. Paschinger, Dio ots-askiscite Todesgóltin Van/it Wien 1992.

VARRÓN (Religión romana en): K. Latte, «Augur und ‘famplum in dar varronisehen Auguralformal», Pitilolagus 97, 1948, 143ss. E. Bickel, «Vates bei Varro und Vargil», RitM 94, 1951, 257-314. J. Paoli, «Les definitions varroniannes das jours fastas et nefastas’>, RHDFE sar.4, 30, 1952, 293-327. J. Paoli, «La notion da tamps fasta at calla de temps comitial (Vanen De 1.1. VI, 31 et 32)», REA, 56, 1954. 121-149. J. Pepin, ‘ REAug, 2 1956, (Memorial G. Bas-dy), 265-294. J. Fontaine, «Das traces da rites agrairas dans un passaga da Vanen?», REAag 5, 1959, 261-265. B. Cardauns, yerros Logistos-icas tibes- d~e Gáttorverehncng, Kóln, Wúrzburg 1960. 1. Mas-ten, «Eh-. unheaclitetes Zeugnis venVarros (3otteslehra’>,AGPh 43, 1961,4lss. J. Loicq, «Letémoinage da Vanen sur les Ecurria’>, Latomus, 23, 1964, 491-501. (3. Radke, «Vane 1.1.5, 74 zu sabinischa (3otUsaiten’>, Romanitas 7, 1965, 290ss. P. Boyancé. «Las ‘Endymions” da Vanen», Étados sus- lo religion romaine, Roma 1972, 283-289. E. ¡‘as-atore, R. Verdiére, «Vanen avait raison», Ant.CI. 62.1, 1973, 49-73. P. Drossart, «La théatre aux Nonas Caprotinas (A propos de Vanen, DoLingaa Latina 6, 18)”, RPit 48, 1974, 54-64. D. Musti, “Varrona nell’insiema dalia tradiziene su Roma quadrata”, S/ad.Us-b. 49/1. 1975, 297-318. E. Cardauns, M. Tes-en/iiVas-ronisAntiqaitatos Res-am Divinas-am, 2 veIs. Wiasbaden 1976. D. Pone, «La Témoinage de Vanen al de Venus Flaecus sur les Lupercales”, REL, 54 1976, 54-60. E. Gabba, «Dienigi, Varrona a la religione senza miti’> RSI 96/3 1977, 855- 870. E. Riposati «1 Luparcali in Vanen’>, en J. Collart, Vas-ron, grammaire antiquo et stylistiqae latine Paris 1978, 57-70. E. Cardauns, “Vano und dic rómisclie Religion. Zur ‘flicologie, Wirkungsgeschichte und Laistung dar Antiqaitates res-am divinas-am», <4NRW I1.16.1, 1978, 80-103. J. Ileurgon, «Vanen at Iharuspica étrusqua Tarquitius Priscus’>, Grammais-eantiqae ez slylisliqaelatinepourJ. Collos-t, Paris 1978, 101 ss. J. Cas-o Baroja, «La religión romana según Vanón y aplicaciones da sus ideas a la Hispania Romana’>, en La religión romana en Hispania, Madrid 1981, 11-23. P. Flobes-t, «Daux observationa daVarron sur les Lupercales’>, Hommages & R. Scitillirtg, Paris 1983, 97-99. H. Cancik, “Roma as Sacrad Landscape: Vane and UseEnd of Republican Religion in Roma”, Visible Religion 4/5, 1985-1986, 250-265. HL. Deschanips, «Victriz Venus: Vanen at la cosmologie empédocéanne», Festschs-zft G. Radke, Múnster 1986 51-72. Y. Lehmann, “Religion et politique auteur des Antiquités divinos de Vanen’>, RBi. 64, 1986, 92-103. Erkeil, «Vaneniana. III. Studi topograflci. 11 culto allAra Maxima. Vano, LL V, 51-54 a VI, 54’>, Opascula Romana 16 3, 1987, Slss. 5. Fasce, «Lintarpratation del politeisrno romano da Vanone a Usenar», Cultura e scaola 27, 1988, 30-39. i. Poucet, «Vanen, Denys dHalicarnasa Macrebe at Lactance. LOracle randu A Dodona aux pélasges’>, Pallas, 39, 1993, 41-69. J. Champeaux, «Ameba lactaur de Varron (Adv. nat. III)’>, RE4ag.,40, 1994, Romana Religio 1 Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 389

327-352. C. Virlouvet «Une allusien varronienna aux fraudes de Cledius? A propes da Res s-asticae, III, 5, 18’>, MEFRA, 108, 2,1996, 873-891.

VATES: (3. Becatti «Ritratto di un vate antice’> BA 34, 1949, 97-110. E. Bickel, «Vates bei Vano und Vergil», RitM 94, 1951, 257-314. R. Enking. «Virgilius Mare, Vates Etruscus’>, MDAI(R) 66, 1959, 65-69. 1K. Newman Tito Conceptof Vates in Augastan Poetry Bruxelles 1967. (3. Morelil, «Par la ricostruziona di un franimento del vate Marcie’>, Studi offF.Della Corto, Urbino, 1987, II, 3-7. 8. Fechtinger, «Properz, Vates eder Haruspax? Zu seinem pelitischen und poatischan Selbstverstándnis’>, Class.& Mod., 42, 1991, 187-212. -*ADIVINACION -VATICINIO.

VATICINIO: E. Oswald, «Zum Preblem dar Vaticinia Ex Evantu», ZATW, 75, 1963, 27-44.

VECOIA: CO. Thulln,’Scn~tos-amdisciplinaeots-uscaefs-agmenta(Tages Vegoo, T.Ps-iscas), Berlin 1906. Zancan, «II frammanto di Vegoia a il novissimum saeculunw A&R, serlIl, 6, 1939 203ss. J. Heurgon, «‘fha Date of Vegeias Prophecy», JRS, 49, 1959 41-5. R. Tus-can, Mititras Platonicus. Recites-cites sarI itellénisation pitilosopitiqao de Mitit ras, Leiden 1975. R. Turran «Encere la prophétie de Végoia’>, MélangesJ. Hoas-gon (1976) II, 1976 1009-1019. A. Valvo, «‘fannini meti, demini e servi ha Etruria nal 1 secolo a.C. Alcuna eonsidarazioni interno alla cosidettaprofezia Vegoia». A/itonaeam, 65, 1987, 427-451. A. Valvo, La profozia di Vegoia. Proprietáfondaria e as-aspicina itt Etrarianel Isec. a.C. Reina 1988. A. Valvo «1 fenomani naturali nella Profezia di Vagoia, Fonomeni Natas-ah e avvonimenti storici nellAn/iciti/&, Milano. 1989. 116-126.

VEIOVIS: M. Longhi, «Veijova ad Apello’> Capitoliam 15, 1940, 789-802. AM. Colini “Aedas Veiovis inter As-cern at Capitolium’> BCAC, 70, 1942, Sss. E. Palome, «Vaiovis=Vofenio?’>, La/amas 23, 1956, 279ss. R. Bartoceini, «II Vejovis di Mentarazzane ir agro di Viterbe’>, Raíl. di Arcit. 1959, 3llss. (3. Piccaluga, «L’Anti-Jupitar», SMSR 34, 1963 229-236. A. AlfUldA, «luppitar-Apollo und Vaievis’>, Citis-on 2, 1972, 215-230. E. Gjerstad, «Vaiovis, a Pre-indoauropaan God ha Reme?», Opuscula Romana 9/4, 1973, 35-42. M. Bentz «Juppiter, Tinia eder Vaiovis?’> AA, 1994, 159- 183. F. Chausson, «Val Iovi val Soli: Quatre ¿tudes auteur de la Vigna Barberini’>, MEFRA 107 1995. 661-765.

VELATIO CAJ’ITIS: H. Freier, Capat velas-o, ‘flibingan, Diss. 1963. 1. Di Stefano Manzella, «Accansi velati censulibus apparentes ad sacra», ZPE 101 1994, 261-279. 5. Perea, «El rito remano de la valatio capitis y la agonía de Pompeyo y da César>’ Bol.Soc.Esp.Ciencias Religiones 10, 1998, 3-9. —‘DEVOTIO DECIANA.

VELCIIANOS: M. Guarducci, «Velchanes - Velcanus’>, Scritti itt onare di Bartolomeo Nogara, Cittá del Vaticano, 1937, 183-203.

VELEDA: P. Mingazzini «Un altro tentativo di interprataziona delliscriziena di Velada’>, RPAA, 25-26, 1949-1951, 75-87. R. Merkelbach, «Das Epigramni aus Velada’> ZPE 43, 1981 241. 390 8. MONTERO -8. PEREA

VELEVO PATÉRCULO (Religión en): A.J. Woodman, Velleias Patos-calas: tite Tiborian Nas-raive (2.94-131>, Cambridge 1977. M. Hano, «Le témoignage da Valleius Patarculus et de Valera Maxima sur la divination á Roma’>. Los ecs-ivains da si¿?clo dAuguste. Caesas-odanam 63, 1993, 132-153.

VENERALIA: U. Pestalozza, «Veneralia’>, SMSR 17, 1941, 176-188. Ch. Floratos, «Venaralia’>, lles-mes 88, 1960. 197-216. P. Boyancé, «Le Parvigilum Vaneris et las Vanaralia’>, Étudos sas-la religion romaine, Roma 1972 383-399.

VENERATIO AUGUSTI: H. Hilnlein-Sch¡ifes-, Veneratio Augusli. Eme stu«-¡ie za den Tompeln des ersten rómisciten Kaisers, Roma 1985. G. Legrottag¡ie. «Culto della divinitá aponinia e Vanaratie Augusti nel ‘(3rande Tampie di Luni», Quad. Luni, 1995, 19-82.

VENUS: 5. Reinach, «Vénus A la balance’> RA, 1. 1917, 289-295. Eltren, «Venus Calva und Venus Cloacina», QR 38, 1923, 14-16. 1< Bortzler, «Venus Calva”, RhM 77, 1928, llSss. (3.Ch. Picas-O, «La Venus Funeraira des romains’>, MEFR, 56, 1939, 121-135. R. SchilIing, La Roligion s-amaine de i/énas depais los originesjasqa ‘au tomps d’Aagusto, Paris 1954, 178-188. C. Koch, «Untersuchungan mr Gasehiclite dar Rómischen Vanus-Varahrung’>, Hermes, 83 1955, 1-5. C.C. Van Essen, “Venus Cloacina’>, Mnomosyne 9, 1956 137-144. P. Grimal, «Lucreca et lhymne á Venus. Essai dintarpratation”, RU., 75, 1957. 184-195. (3. Radke, «Vertilcordia, Kultbainama dar Venus im Rem”, RE, VIII, A2, 1958, cels. 1650- 1661. P. Ferras-mo, «LausVeneris», Ovidiana, Paris 1958, 301-316. P.’f. Eden, «Venus and iba Cabbage’>, Honnes 91, 1963, 448-459. M. Lejeune. «Venus romaine al Venus esque”. Latomas, 70 1964, 392 ss. M. Lejeune, Venus romaine et Vénas osque. Bruxalles 1964. R. Tus-can, «La fondation du temple da Vénus et de Reme’> Latomus, 23 1964 42-55. D. Kienast <‘Rom nnd dic Venus vem Eryx», Hes-mes. 93. 1965, 478-489. M. Le Glay «Una dédicaca á Venus offerta A Caesarea par le futur emperaur Galba’>. Mél. offos-ts J. Cas-copino, Paris, 1966, 629-639. R. Pera, «La figura di Vanare ed u suo significato nella monataziona degli Antenini’>, NCitMM 11-14, 1971-1974, 15-21. P. Boyancé, «Las originas dala Venus romaine’>. Études sus-la religion romaine.Roma 1972. 49-52. A. Itarattollo, «NuoveRicerehe sull’architartura nel tempio di Vanare e Roma in atA adrianea’>, RM 80, 1973, 243-269. R. Pera. «Venere sulla monate di Silla ad Augusto’>, Contributi Stor.Ant.A. Gas-zotti, Genova, 1976. R. Pera, «Venere sulla monata da Vespasiano agíl Antonini: aspatti storico-politici’>, RIN, 80. 1978, 79-97. R. Schilling, «Letemple de Venus Capitolina et la tradition pemériala», Rites, cultos, dieta de Roma, Paris 1979, 94-102. MA. Pagnotta, «II culto di Fortuna Virili a Vanare Verticordia nai riti dalle calende di aprila a Roma», AFL Pos-, 16-17, 1978-1980 143- 156. DEE. Kleiner, «Second Cantury Mythological Portraiture: Mars and Venus’>, Latoinas 40, 1981, 512-544. A. Dubourdieu. «La sanctuaire da Vénus A Lanuvium’>, REL 49, 1982, 81-101. R. Schilling, La roligion romaine de Vénas. Dopais les origines jusqa ‘aa temps dAugasto,_Paris_1982. M. Speidel, «Venus Victria Reman and Oriental’> ANRW 11.17.4, 1984, 2225-2238. 5. PaneL «Seave naUa platea del ‘fempio di Vanare a Roma’>, Roma. As-citeologianol Centro. 1. Roma 1985, 106-112. L. Descharnps, «Victrix Venus: Varron et lacosmologieempédocéanna’>,Festcits-zftG. Radico, Múnster 1986, 51-72. (3. Lloyd-Mos-gan, «Reman Venus: public wership and privata riles’>, en Pagan Gods ami Sitrines of tite Roman Empis-e Oxford 1986, 179-188. J. Rodríguez. Venus en la Hética a través de la Epigrafia’>, Romana Reilgio 1 Retigio romanorum Diccionario Bibliográfico 391

Studia Historica, 4-5, 1986-1987, 137-143. D. DalIa, Ubi Venus matatur. Omossesaalitá e diritto nelMondo romano, Milano 1987. ML. Morricone «Edificio seto il tampie di Vanare e Roma’>, S/udi L.Bs-oglia, Roma, 1987, III, 69-82. Z. Covacef, «Quelques considératiens sur la culta da la déese Vénus á Temis’> Pontica 21-22, 1988-1989. 319-325. A. Parelli, «Nefanda Venus Class.Joas-nal 84, 2, 1989, 97-104. (3. Maselli, «Venus e Vulcano (Aen. VIII, 369-406) stratigrafiaa diffraziene samica’>, Aufidus, 7, 1989, 31-50. M. Seguido Aliaga, «El culto a Venus en el carro de San Vicente (Toledo)», MHA, 10, 1989, 141-150. R. Zueca, «Venus Erycina tra Sicilia e Sardagna’>, LAfrica romana, Sassari 1989 771-779. A. Cassarella e 5. PaneLa «Restituziene dellimnpianto adrianeo del tempio di Venere e Roma’>, As-ch. Laz., 10.2 1990, 52-4. JE. Bogaers «Da Venus van LiUs / La Vénus da LiUs’>, Brabartts Hoom, 43, 1991, 79-80. H. Chew, “Daux Vénus ep plemb dépoqua romaina’>, An/Nal., 22-23, 1990-1991, 81-94. J. Fle¡nberg, Venas Arma/a. 5/adien zar bewaffneten Apitrodite itt des -griecitiscit-rómisciton ¡. Poace, 10. 1991 101-104. M. Buonocore, “Later Caras signatus». ZPE, 90, 1992, 113-116. A. Ruiz de Elvira, «Palomas da Venus y cisnes da Venus’>, AJPIJ 115, 1994, 103-112. D. Fishwick, «‘fha lnscription of Mamia again: iba cult of Use genius Augustiand Use temple of Use Imperial cult en Use fonim of Pompal’>, Epigraphica, 57, 1995. 17-38. P.J. Johnson, «Constructions of Venus ha Ovids Mo/amos-phoses V», As-etitasa, 29, 1996 125-149. 1. Ponessa Salathé, «Reman Funerary Portraits as Venus and Mars and Harmony ha Marriage’>, AJA, 101, 1997, 388. -AFRODITA —PERVIGILIUM VENERIS ~t1RANIA ~VENERALIA.

VER SACRUM: AD. Nock, «A featura of Reman raligion’>, HTR, 32, 1939, 93-96. W. Eisenhut, «Ver sacrum», RE, 2.8, 1955, 911-23. J. Heurgon, «La Ver Sacrum romain da 217’>,Latomus, 15.2,1956137-158.]. Heurgon, Ts-oisétadessurlo Ves- Sacrum, Bruxelles 1957. L. Aigner Foresti, “La tradizione antica sul ver sacrum’>, CISA, 21,1995,141-147.

VERRIO FLACO (Religión de/en): A. Dihie, «M. Varrius Flaccus (Verrius 2)’>, RE2, 8, 1958 1636-45. 1). Porte, «Le Témoinage da Vanen at da Varrius Flaccus sur les Lupercales», RU., 54 1976, 54-60. F. Coarelli, 11 monumento di Vos-rio Flacco nolfos-odi Ps-enes/e, Palastrina 1987. A. Grandazzi «Intarmortua iam et sepulta uarba (Fastus 242 L). Las mots da la divination ehez Verrius Flaccus’>, Les ecrivains da si?cle dAugaste. Caesas-odanum 63, 1993, 2-30.

VESPASIANO (Religión de/en): AD. Nock, «Raigious Devalopmant from Vespasian te ‘frajan», Titoology, 16, 1928, 152-160. R. Lattimore, «Portants audprephecies in connaction witá tIja amperor Vespasian» Ci, 29, 1933-1934, 441-449. K. Scott, «‘fha Role of Basilidas in Use Evenla of AD 69’>, JRS 24, 1934, 138-140. P. Jouguet. «Vespasian accíamé dans lhippodrema dAlaxandrie (P.Fouad 1 8)’> Mél. Es-noat, Paris 1940, 201-210. P. Jouguet, «Larrivé de Vespasien á Alexandrie», Bull.lnst.Egypto, 24, 1942, 21-32. A. Aymard, «Linvestidure divina dAlexandre at linvastidura da Vespasian», RFA 49, 1947, 371-373. 5. 392 8. MONTERO -5. PEREA

Moreuz, «Vespasian, Heiland dar Krankan, Persónlicha Frémmigkeit im antiken Herrscherkuh?”, Wurz.Jaits-.Albertum 4, 1949-1950, 370-378. Ph. Des-elisia, «La visita da VespasienauSerapeumdAlexandria» Cs-oniqaedEgypto 28, 1953. 261-279. Ph. Derchain, «Vespasien au Sérapeuxn’>, La/ornas 12, 1953, 38-52. (3. Vanelia Ladvontas di Vespasinao noi saoi aspot/i mis¡ico-religiosi o giuridico-costuzionali, Napeli 1965. (3W. Clarke, «‘fha Date of Use Consecratio of Vaspasian», Historia, 15, 1966, 318-327. E. Blanco, «lndirizzi programmatici e propagandistici nalla menetaziene di Vespasiano”, RIN 1968, í4Sss. A. Henrichs, «Vespasians VisittoAlaxandria’>. ZPE. 3,1968.51-80. A. Schalt, «Dia Erhabung Vaspasians nachFlavius Josephus, Talmud und Midrash. Zur (3eschichta amar massianischer Prophatia», ANRW 11.2, 1975, 209-327. J. Nicols, Vespasion ant! tite ‘Partes J”lavianae, Historia, hall 28, Wiesbaden, 1978. R. Pera, «Venere sulla monete da Vespasiano agli Antenhai: aspetti storico-pelitici’> RiN, 80, 1978, 79-97. L. Cracco Ruggini, “L’imparatora. jI Sarapeo e ifilosofi», Religione epoliticanelmandoantico, Milano (CISA), 1981, 183-212. O. Montevecchi, «Vespasiano accíamato dagli Alessandrini’>, Aeg-vp/us 61, 1981, 155-170. E. Gabba, «La rivolta giu¿nica del 66 a Vespasiano’>, A/ti Congs-essolnt.Stadi Vespasianei. Rieti, 1981, 1,153-174. M. Sos-di, «1 Flavi e il Cristianesirne’>, A/ti Congs-.Int.Stadi Vespasianoi, Rieti, 1981, 1, 137-152. A. Traglia, «II Paniheon flaviano’>. AtIi Congs-.lnt.Stadi Vespasianei, Rieti, 1981, II, 535-540. GB. Townend, «‘fha Rastoration of iba Capitel in A.D.70’>, Historia, 36, 1987, 243-247. Y. Di Stefano Manzella, «Revisiona dellepigrafa sapolcrala An. Ep. 1929, 54 a preposite del templum divi Vaspasiani’>, ZPE, 84, 1990, 171-174. 5, De Angelis, Tomplam Divi Vospasiani, Roma 1992. M. Cwyn Morgan, «Vaspasian and tIja Omans ha ‘facitus Histories II. 78’>, Pitoortix 50, 1996, 41-55.

VESTA (Ves/a, EarÚ~) : A. Preuner, Hostia-Ves/a, Tubinga 1854. 0. Huth, «Vasta, Untersuchungen zum hado-germanischan Fauarkult’>, ARW bai.2 Leipzig 1943. A. Brellch.

Ves/a, Zurich 1949. (3. Duniézil. Aedos rotundae Vestae, Ri/uols indoouropéens& Romo, Paris 1954. A. Degrasal, «Essistete sul Palatino un Templio di Vasta?’>, RM, 62, 1955 144-154. C. Koch. “Vasta». RE, 2.8, 1958, 1717-1776. (3, Duniézil, «‘frois réglas de laedes Vestae>’, REd.. 37, 1959. 94-107. (3. Duniézil, «Vasta Extrema’> RU. 39, 1961, 250-257. M. Guarducci, «Vasta sul Palatino», RM 71, 1964, 158-169. H. Wagenvoort, «Augusta at Vasta’> Mél Cas-copino, Paris 1966, 965-978. N. Degrassi, «La dimora di Augusto sul Palatino’>, Rend.Poní.Acc. 39, 1966-67, 97-116. HG. Koibe. «Noch ainmal Vasta aul PalaIha’>, MDAI(R) 73/4, 1966-1967, 94ss. C. Anipolo, «Analogie erapporti tra Atane e Roma Arcaica. Ossarvazioni sulla regia, sul ras sacrorum e sul culto di Vasta”, PP 26, 1971, 443- 460. M. Guarducci, «Enea a Vasta», Róm.Mi/t. 78, 1971, 73-118. H. Honimel, «Vasta und dic Frúbrómisclia religien’>, ANRW 1.2, 1972, 397-420. i.M. Cody «New Evidence br iba Rapublican Aades Vestna’>, AJÁ 77, 1973, 43-50. R. Bodeus, «Par dala les speculations sur la déese Vasta’>, LEC 51, 3, 1983, 233-234. (3. Radke, “Die dei penates und Vasta in Rom», ANRW 11.17.1, 1981, 343-373. Filtimer, «Wie ist August mit Vasta varwandt? Zu 0v. Pastul 425 nad IV 949’>. Gymriasium 94,6,. .1987f. 525-528. T. Fischer-Hansen< «Hastia/Vasta». LIMC, V, 1990, 412-420. H. Cancik-Lindemaier, «Kultische Privilegiarung und gesallschaftliche Raalitát. Em Beitrag mr Sozialgaschichte dar Virginas Vastae”. Saecalum, 1990, 1-16. R.T. Scott, «Reme. ‘fha Area Sacra of Vasta 1990’>, dAT, 1, 1991. 163-165. M. Buonocore, «Latar Ceras signatus’>,ZPE. 90, 1992 113-116. J. McDaniel. «‘fha Palladium and tha Temple of Vasta enthe Palatina’>, AJÁ 97, 1993. 307. R.’f. Scott, “Atriuim Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 393

Vestaa’>, en EM. Steinby. Lo.xikan Topograpiticum Urbis Romao. Roma 1993, 138-142. R. Scott, «Lavori a ricerche nellarea sacra di Vasta 1990-1991’> As-cit. Laziale, 1993, 11-17. R.T. Scott, «Exeavatiens ha iba Area Sacra of Vasta, 1987-89», Fias Vis-tu/ls S/udiosi. Classical ant! Postclassicai 8/adies in Memos-y ofFrank Edward Brown (1908-1988), 1993. 161-181. EM. Steinby. «Sulla funzione della rampa situata fra l’area di Giuturna e latrium Vastaa’>, en R.T. Seol - AR. Scott (eds.) Fius Vis-tuIs Studiasi. Classicai ami Postclossical 8/adios itt Memory of Frank Edwas-d Brown <¡908-1988), Hannover - London 1993 149-59. C. Cacamore, «Apelle e Vasta sul Palatino fraAugusto a Vespasiano’>. fiCAR, 96, 1994-1995, 9-32. R. Scott, «‘fha Area Sacra of Vasta, 1992-1993’> AlA, 98, 1994 327. 5. Perea, «¿Por quéVasta en el Fariale Duranum?’> en HomenajealprofesorPresodo, Sevilla, 1995, 579-590. E. Cee, «Parva figura poil: Ovid’s Vastalia (Fastí 6. 249-468) and Use Phaenomena of Aratus», PCPit., 43 1997, 21-40.

VESTALES: A.G. Frigiero, Stos-ia dello ves/ah romane e dolías-oculto, Milano 1981 (Orig. 1821). H. Jordan, Des- Tenspol des- Vos/a ami das itaus des- Vestalinnen, Beríha 1886. (3. May, «La Flamen Dialis at la Virgo Vestalis. Étude de droit religieux’>, RFA, 7 1905, 3-16. (3. Giannelil ‘, A&R, 19, 1916, 60-79. E. Giannelli, ¡1 saces-dozioclolle ves/ah romane, Firenze 1922, 1963~. (3. Wissowa, «DarVestalmnnenfraval’>, ARW22, 1923-1924, 2Olss. M. Hadas, «Vestal Virgins and Runaway Síaves’>, Closs.Weekiy, 24, 1931, lO8ss. lb. Worsfold, Tito His/ary of/ho Vestal Virgins ofReme, London 1932. (3. Giannellí, ¡1 sacos-doziodello vestalí romano Firanze 1933. F. Miinzer, «Dic Rómisehan Vestalinnan bis zar Kaisarzait» Pitilologus, 1937, 47-67 y 199-222. A. Blumenthal, «Zur rómischen Raigion dar archaisehen Zaití. Zur ‘Captio des Vastalinnen’>, RM 87, 1938, 257ss. 1’. da B. Vizmanos. Las vírgenes cristianas de la iglesia primitiva. Estudio.., seguida de ana antología de tratadospa/s-ísticossobs-e lo virginidad, Madrid 1949. V.L. Montgomery, Pagan ps-incoss: a Stos-y of tite Gs-eatest Carees- Vi/ornan of Artcient Times, tite Vestal Virgins of Roma, N.Yerk 1953. R. Schilling, «Vestales at viergas ebrétiannes dans la Roma antique», RSR, 35. 1961, 113-129. D. Sabatuccí, ‘, Lobeo, 15, 1964 100-102. (3. Crescenti, La condanna alío s/upro dello vis-gine cristiane durante le porsecaziorte dell ‘impero Romano, Palermo 1966. K.R. Prowse, «‘fha Vestal Cirele’>, GR. 14, 1967, 174- 187. ES. Gruen «MAntonius and Use trial of Use Vestal Virgins», RitM, 111, 1968, 59-63. E. Guizzi, Aspotti giuridici del saces-dozio romano, II saces-dozio di Vos/a, Napoli 1968. E. Del Basso, «Virgenes Vestales’>,AAN8S, 1974, 161-249. (3. Carettoni, “La domus vixghaum Vastaliumala domus publica del periodo repubblicano’, Rendicontidella Porttiflcia Accademia Romana di Arciteologia, 51-2, 1978-80, 325-55. M. Beard, «The sexual status of Vestal Virgias’>, JRS, 70, 1980 12-27. (3. Carettoni, «La domas virginum vastalium a la domus publilica del periodo repubblicane’>. Pon/A ccad.Rom.As-ch. 51-52, 1978-1980, 325-355. R. Schilling. «La veile de censécretien dans l’ancienrita romain’>, Rites, cal/es el dieta de Romo, Paris 1979, 154-165. M. Beard, «‘fha sexual status of Vestal virgina’> JRS 70, 1980, 12-27. T. Corneil, «Soma observations en Use crimen incasti”, Le déiit religleus, Roma 1981 27-37. P. Grimal, «Vierges et virgiité». Lo primi?s-e faS ou le roman de la virgirtité perdue, Paris 1982, 206-212. 1’. Hrnnpl «Zuin Ritas des Lebandigbegrabens von Vastalinnan’>, Fos/. R.Martit, Innsbruck 1983, l6Sss. A. Fraschetti, «La sapoltura dalle Vastali e la cittá’> enDu cliatiment dans la cité. Suppiicos cos-poreis 0/ peirte de mort dans lo monde antiqao, Roma 394 5. MONTERO -5. PEREA

1984, 97-129. Mm. Raepsaet-CharIier, «L’Orighae sociala des vestales seus le Haut- Empira», en N. Sakkaoulas (cd.). MNHMH G.A.Potropoulos, Atenas, 1984, 251-170. 3. Scheid, «La flamine dc Jupitar les Vestales et le général triomphanb’, en Le temps de lo Réflexion. Cos-psdosdioux 7,1986,213-230. J.W. Drijvers. «VirginityandAscatisminLate Reman Wastern Elitas’>, Sexual Asymmets-y, Amsterdam, 1987 241-274. 1. García Sánchez, Las ves/ales romanas. Tratado de Alvar Gómez de Castro, año 1562, Oviedo 1993, J.M. Palles-, «Llionneur pardu da la Vestale et la garde de Roma», Mélanges M. Lo Glaj’, 111, Bruxelles, 1994. J.M. PaiRes-, «L’bonnaur pardu da la Vestala at la garde da Roma’>, en L ‘Afriqae, lo Gaale, la Roligion ¿i l’épaque romairte, Mélonges M. Le Glay. Eruxelles 1994, 529-541. M, Beard, «Re-reading (Vestal) virghaity», en R. Hawley. B. Lewick, eds., Women itt Antiquity. London y New York 1995, 166-77. M. C. Mas-thai. «Carattere a struttura del sacardozie dalle Vastail: un approccio sterico-raigioso. Prima parte’>, Latomas, 56, 1997.245- 263. MC. Mas-thai «Carattare a struttura del sacerdozio dalle Vastali: un appreccio siorico- religioso (saconda parte)’>, La/ornas 56, 1997, 277-503. J.M. PaiRes-, «Vulcain atlas ‘quasi Vestal?. Notes en marga da Volcanas de (3. Capdeville”, Pallas 46, 1997, 341-346. A. Staples, Es-am Good aoddes lo Vestal Virgins. Sex ami Ca/egas-y itt Roman Religion, London 1998.

VESTIDOS / INDUMENTARIA RELIGIOSA: J. ¡‘ley, Do lanaeitt antiquoram s-i/ibasusu, Diss.Múnstar, 1911. 5. Reinach, «Le voila d’oblation’>, Mémoires istitute de France 1897~C’MR 1, 299-311. W.W. Fowler, «The religieus maaning of tha Toga Praetexta of reman children», Raman Essays ami Intes-pretation, Oxford 1925, 42-52. L. Deobuer, «Dic Tracht dar rómischan Triumnphaters’>, 1-termes 69, 1934, 316ss. A. Alf¿ildi, «Insignian und Tracht dar rómischan Kaiser», MDAIR 50, 1935, 1-171. (3. Cressedi, «Caput velatum c cinctus (3abinum’>, RAI. 8, 5 1950, 4SOss. J. Gagé, «Classas d’aga. Rites et vétements da passaga dans l’ancian Latium. A propos de la garde-roba du rol Servius ‘fullius al de la déasa Fortuna”, Cait.¡n/.Social. 29, 1958, 34-64. L. Deroy, «Les noms latius de ¡nanteau», AC28, 1959, Sss. A. Canieron. «Gratians repudiation of Use pontifical roba”, JRS 58. 1968, 96- 102. M. Reinhoid, Hiaory of Purple as a Status Symbol itt Antiquity, Bruxetles 1970. M. Tardieu “Les vétamanís de Un», TR 3, 1982, 47-58. H. Wrede, «Statuac Lupercorur» habitu’>, Róm. Mili., 90 1983, 185-200. M. Duns- «Le diadéme, marque de l’aisctoritas ov. de l’impariurn», GNS, 41, 1991 31-47.

VETIO VALENTE: E. Roer, «Venius Valans, astrologua’>, Rbi sup!. VIII, A.2, 1958, 1869- 1873. 3.1’. Bara, Vot/las Va¡ens dAn/jacho. Antitologies. Livs-e 1, Leidan, Brilí, 1989.

VIAJES: U. Thylander, ¡nscs-iptions da pon dOstie, Lund 1952. H. Hallnann, ¡tinos-a principam. Geschicitíe ami Typolagie des -Keisos-eisenim Rómisciten Reich, Stuttgart 1986.

VICENNALIA: A. Chastagnol, «Las jubilés décannaux el vicennaux das empereurs seur las Antonins a les Sévéres», RN 26, 1984, 104-123.

VíCTIMA: O. Capdeville, «Substitutien da victimes dans les sacrificas danimaux á Roma”, MEFRA 83, 1971, 283-323. D. Sauvage, «Las victimae’>, Caesarodanam, 7, 1972, tS3ss. (3. Romana Reilgio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 395

Capdevifle, «Taurus a bos mas» Mélanges J. Heurgon, Roma 1976, 115-123. —HOSTIA ~SACRlF1CIO,

VICTIMARIUS: J. Gascou, «Nota sur la gantiica Vactimarius/Victimarius» RAN, 221989, 391-394.

VICTORIA: J. Gagé, «La Victoria Augusta atlas Auspicas da Tibéra’>. RoyAs-ch. 96-97, 1930, 1-35. J. Gag, «Un théma de lart impérial romain: la Victoira dAuguste’> MEFRA, 44, 1932, 6lss. 5. Weinstock. «Victoria’>, RE. 2, 8, 1958, 2501-42. J.-C. Richard, «La victoira da Marius», MEFR, 77, 1965. 69-86. ‘f. Hoelseher Victoria Romana. As-chaeñiogiscite Un/us-sucitun gen zar Gesciticitte ami Wesonar/ des- rómisciten Siogosgó//in, Mainz 1967. iR. Fears, «‘¡‘he Theelogy of Victory at Roma: approachas and problams’> Historia, 24, 1975. J.&? Richard, «La victoire de Marius», MEFRA, 77 1977, 69-81. M. Forlhi. «11 tema politice della Victoria e della crece in Ambrogio e nalla tradiziona ambrosiana», en Pas-adoxosPoliteia. Studi patristici itt anas-edi G.Lazzati, Milano 1979, 406- 418. IR. Fears, “‘fha ‘fheology of Victory al Roma: Appreaches and Problems’f’>, ANRW 11.17.2, 1981, 1201-1255. P. Wiseznan, «Tha temple of Victory ontha Palatina», An/iqaais-es Journal6l, 1981, 35-52. F. Paschoud, «Le róle du providentialisma dans le conflicí de 384 sur lautal da la Victoria’>, MH 40 1983, 197-206. E. Smadja «La Vicleire alía religion imperiala dans les cités dAfrique du Nord seus l’Empire romain’>, Les grandes figures religieasos, Paris 1986, 503-520. Varios, Symmaque á 1 ‘occasionda mille sir anniversais-oda conflicí de laulol do la Victoiro, Paris 1986. L. Pietilil-Castrén, Magnificentia Pabica: lito Victary Monaments of tite Roman Generals itt tite Es-a of tite Punic Wars, Helsinki, 1987. D. Shanzer «Allagery and Raallity: Spes, Victoria and Use Date of Prudantius Psycitomachia», ICS 14, 1989, 347-363. P, Rehak «‘fha lonic temple ralicí in Use Capitolina: Use temple of Victory en tha Palatina?”, iRA 3, 1990 172-186. 5. Maggi, «La figura di Victoria nella rappresantazioni di profectio e di adventus di alá imperiale», OsIs-ak.a 2, 1993, 81-91. M. McCorniick, Vi//oria eterna: sovs-anitá trionfale no/la tas-da anticititá, a Bisanzio o noii occidente altomedievalo, Milano 1993.1. Riipke, «Livius. PriastarnamenunddieAnnales Maxint’>, Klio 741993, 155-179. (3. Mennella, «Dalla Den Victoria alía Victoria Augusti», en M. Pani, Epigrafla e territorio. Politica o Societa Roma, 1994. A. Bresson, T. Drew- Bear, C. Zuekerman, «Une dédicaca da primipilaires ‘a Novae pour la Victoire impériala’>, Art. Tas-d., 3, 1995, 139-146. —‘ARA VICTORIAE.

VIENTOS: K. Nielsen, “Remarques sur las nems grecs el latins das vents el des régions du ciel», Class.& Med. 7, 1945, 1-114. A. Tovas- «Vientos y aves da presa. Aquilo. Cúcius, Volturnus», Anales de Filolugia Clásica, 6, 1954, 239-244. L. Lusehi, «Cacu, Fauno e veníl’>, SE, 57, 1991, 105-117.

VILLA DE LOS MISTERIOS: —‘POMPEYA.

VIOLACIÓN DE TUMBAS: AD. Nock, «Tomb Vielations and Pontifical Law’>, Joas-nal ofBiblical Lites-ature, 60, 1941, 88-95. A.M.(3. Little, A Roman Bridal Drama a/tite Villa of/ho Mysteries Kannebunk 1972. AM. Rossi, «Ricarcha sulla multe sepolcrali romane» 396 5. MONTERO - 8. PEREA

RSA, 5, 1975, 11-160. Varios, Le délil s-eligioux, Roma 1981. A. Valvo, «Lapidas profaneis intus sacrum. Alcuni esservazieni interno a CIL 12, 1486’>, Aovam, 61, 1, 1987, 113-122. —

VINALIA: (3. Dumézil, «Qíl, 14-16 (Jupiter atlas Vinalia: la myiba das Vinalia priora mIar axta caesa al porracta)’>, REí. 39, 1961, 161-174. E. Montanari, «Punziona della sovranitá e feste del vine ndlla Roma repubblicana’> SMSR, 49, N.S.VII, 2. 1983 143-269. -‘BACO —‘VINO.

VINO: Kircher, Dio Sakrale bedoatang des Weines im Altos-/am Giessen 1910. F. fl&imes-, ‘, RM 90 1941, 30-58. 1. Gagé, «Arruns de Clusium at l’appal aux Galois (?>. A propos duna tradition baruspicinale surla vigna el l’eivier», RHiR 143, 2, 1953 170-208. M. Durry. «Les feminas alía vin”, REí. 33, 1956. 108-113. (3. Piccaluga, «Numa e il vino’>, SMSR, 35, 1964 99-103. AL. Ps-osdocimi, «Etimolegia di tarmhai Venilla Sumnianus, Vacuna’>, S/adi lingaistici in anos-e di V.Pisani 11 Brascia 1969, 7l7ss. L. Minien, «Vini usus faminis ignotus’>, Lobeo 28, 1982, 2, 150-163. 0. Cazanove. «Jupitar, Libar ella vin latin», RHR 205. 1988 245-265. MA. Marcos Casquero, «Plutarco, QR6 y 108: dc mujer, vine y bases’>, 5/opitanion. Hom. M.C,Giner, Salamanca, 1988, 225- 232. T. Unwin, Siena del vino. Geografle, culture o mili datt’aniichild ai giorni nesIrí, 1995.

VIOLENCIA: H. Wagenvoort. «Tha crime of fraticide

VIRGEN MARIA: M. liroze, «Aplirodita. Hathor, Eva Marie el Barbélo: ‘a propos du langaga mythiquc das écrits de Nag Hammadi”, Fernos 7,1994, 47-57.

VIRGENES CRISTIANAS (Virgines christianae): F. de E. Vizmanos, Los vis-genes cristianas de la iglesia primitiva. Estadio.., seguido de ana antología do tratados patrísticos sobre la virginidad. Madrid 1949. R. Schilling, «Vestales al viarges clirétiannas dans la Roma antique’>, RSR. 35 1961 113-129. 6. Crescenti, Lo condanna alío síapro dello virgine cristiane das-art/o le persecazione dell ‘impero Romano Palermo 1966. J.W. Drijvers, «Virginity and Ascatism in Late Reman Westem Elites» Sexual As-ymmotry, Amsterdam 1987, 241-274. N. AdIda, «‘fartuflian’s De ieianio and Jerome’s Libellas de virginitate servada (apist.22)”, WS, 104, 1991, 149-160. N. Adkin, «lstacSuní, que solant dicera. ‘¡‘bree Reman Vignetías in Jaromes Libolias de virginitato servanda (Episí. 22)’>, MH, 49, 1992, 131-140. N. Adkin, «Allianasius’ Le/ter /0 Vis-gins and Jaroma’s Liboilus de virgina/o servando’>, RF¡C, 120, 1992. 185-203. 5. Elm, Virgins of God. Tite making of ascotism in Late Antiquity, Oxford, Univ.Prass, 1994. -‘VESTALES.

VIRGILIO (Religión de/en): B. ‘fllly, Vergii’s Latium, Oxford 1947. W. Suerbauin, «Hunden Jahre Vargil-Forschung: Eme systematische Arbeits-bibliegraphie mil basendarar Berácksiclitigung dar Aenois’>, ANRW 11.31.2, 1980, 1359-1399. W. Suerbaum Romana Religio ¡ Religio romanorum Diccionario Bibliográfico 397

«Spazialbibliographieza Vergils Georgica’> APIRWII.31 .1, 1980, 395-499. W.W. Briggs Jr., «A Bibliography of Vargil’s Eclogues, 1927-1977)» ANRWII.31.2, 1980, 1265-1357. w. (3. Patroni La toas-la delsogno itt Omero e itt Virgilio, Milano, 1920. M. Ilelin, «Le songadans l’Erteide’>, Masée Beige 25 1921, 197-208. DA. SIater, Sos-/es Ves-giiianao, London 1923. (3. Funaioll, L ‘oltratamba nollEneido di Virgilio, Palermo 1924. ES. Mac Cartney, «Tha Omen of Ihe buried HorseHead ha Vergils Aeneid», Cla.ss.Joarnai, 1927, 675ss. J. Cas-copino, Vis-gilo e/le myst?s-e dolo IVbiclogae. Paris 1930. H. Jeaninarie, Lo Messianismo do Vis-gile, Paris 1930. A. Rapaport, «De insomnisVargilianis’>,Eos33. 1930-1931,163-170. F. Cumont, «Les présagas lunaires de Virgile atlas Salanodromia”>, Ant.Class. 2, 1933, 259ss. C. flailey, Roligian itt Vis-gil. Oxford 1935. LA. Hoiland «Place names and heroes ha Use Aeneid’>, AJPit 56, 1935, 202-235. H. Boas, Aeneas As-rival in Latium: Observations att Legonds, Histos-y, Religion, Topogs-apity ami rolalod subjets in Ves-gil Aeneid VIL 1-135, Amsterdam 1938. J. Bflet, «L’inmortalité astrala dAugusta: Manilius cemmentateur da Virgila’>, REí. 17, 1939. 141-171. J. Bayet, «Loman du chaval ‘a Carthaga: Timéa, Virgila et la mennayage punique’> REL 1941 166-190. 1. Loft «Vergilis 4.Ekloge”, Class. & Mod. 5, 1942, 1-13. 1’. Cuniont «Virgile atlas morts prématuras”. ENS 2 1945, 123-152. Th. Haecker, Vos-gil, Va/os-des Abendíandos Múnchan 1945 (trad. Virgilio, padrede Occidente, Madrid 1953). E. Bickel «Vates bei VarreundVergil»,RitM94, 1951 257-314. M. Desport Detienne, «Lincantatien virgilienne». Bordaux 1952. H.R. Steiner, «Dar Traum in dar Aanais. Nectae Romanaa”, Fos-schangen ¿¿bes- dio Kultas- des- An/ike, 5, Bern 1952, 11-18. H.R. Ste’mar Des- Ts-aam indos- Aonois, Bern, 1952. P. Grimal, «Le livre Vide lEneide al son actualité en 23 av.J.C.», REA, 56, 1954, 40-60. E. Breguet, «Virgila atlas augures. A propés dEneido IX, 324-328’>, MII 13, 1956, 5462. R. Enking, «Virgilius Mare, Vates Etruscus’>, MDAI(R) 66, 1959, 65-69. .1. van Ooteghem. «Una scéne da sacrifica dans la sixiéina chaní de lEneido’> Honsmages a L.Hes-s-mann, ColiLatomus 44, Bruxalles 1960, 767-773. E. Gs-iset, «La laggenda di Anua, Didona ed Enea», RSC 91961, 302-307. LA. Holland, «‘fha attribute of Portunus and Use verena scholion en Aanaid V, 241’>, Homm.A.Grertier, 11, 1962 817-823. H. Bailen, «Adventus Dei. Dar (3eganwartsbezag ha Vergils Darstellung dar (3eschichte von Cacu und Ilarcules’>, RIIM 106, 1963, 23ss. P. Boyancé, La religion do Virgile, Paris 1963. L. Paoietti, «Lucano ¡nagico a Virgilio”, A/ene o Roma ns. 8, 1963, 11-26. M. Sos-di, «Virgilio a la storia romana del IV sacolo a.C.’>, Atitenaeum, 42, 1964, 80-100. E. Grassniann-Fischer, Dio Prodigien itt Vergiis Aonois Múnchen 1966. W. Fauth «Eunktion und Erschainung niadar GotUseiten in Vargils Aeneis», Gymnasiam 78, 1971, S4ss. P. Boyancé «L’epitaphe dc Julia Modesta et lexagase symbolique de Vúgile’> Étados sas-la roligian s-omaine,Roma 1972, 401-408. J. Oroz Reta, «La política religiosa da Virgilio’>, Helmdntica 25, 1974, 83-179. EN. Genovesa, «DeaUs ha Use Aanaid’>, Pacific Coa.st Philalogy 10, 1975, 27ss. G.S. Wast, Womert itt Ves-gil’s Aoneid, Los Angeles 1975. R.J. Clark, «Vergil, Aeneid 6, 4Oss and Use Cumaaan Sibyls Coya’> Lotomus, 36 1977, 482ss. P. Johnston, «Vargils Concaptien of Saturnus’>, CSCA, 10, 1977, S7ss. (3. Radke, «Dia Deutung dar 4.Ekloga durch Kaiser Konstantin’>, Presoncode Vis-gile. Caesas-odanum XIIIbis, Paris 1978, 147-159. P. Boyancé, «La raligion das Geas-giqaes A la lumiéras des travaux récents (ayee des additions bibliographiquas par P. Grimal)», ANRW lI.31.1, 1980, 549-573. 5. Banko, «Vargils Fourth Eclegua in Christian lnterpretation’>, AA>RWII.31.1, 1980 646-705. 1’. delia Corte, «Laction da Juno dans lEnaide’>, BAGB 1, 398 5. MONTERO -5. PEREA

1980, 49-58. W. Suerbauni, «Von dar Vita Vergiliana Libar die Accessus Vargiliani zum ZaubarerVirgilius. Problema, Perspektivcn, Analysan’>, AM~Wll.31.2, 1981, 1156-1262. E. della Corte «Giunona come personaggie a come dea in Virgilio’>, A&R 28 1983, 21-30. E. della Corte, «La lune-Astarte virgiiana», A/ti) Congs-esso intS/adj Fenici o Puttici, Reina 1983, 651-661. D. Gilhis, Es-os ant] tite Deatit itt tite Aenoid, Roma 1983. A. Wlosok, «Vergil als Theologe: luppitar-Paíer Omnipotans”, Gymnasiam 90, 1983, 187ss. P. Courcelie. Lectours pai’ens 0/ locteurs chs-étiens do lEneido, Paris 1984. J. Moreno, «La mujer en la Eneida’>, Simposio vis-giliano, Murcia, 1984, 395-404. T.P. Wisenman, «Cybele, Virgil and Augustus’> Poehy ant] Politios in tite Age ofAugustas, 1984, 117-128. E. Cairns, «Concord andUsaAeneidefVirgil», Klio 67, 1985, 210-215. J. Perret. «Les dieux da lEnoide», Homm. á iGranas-olo, Paris 1985, 1985 331-337. PR. Hardie, Vigil’s Aeneid; Cosmos ant] ¡mperiam, Oxford 1986. A. Dereinetz, «D’Hemare A Virgile, ou le réteur auz trois fonctions’>, RHR 204, 2,1987, 115-128. R. Lescoeur, «Etal récení des études sur l’Enoido’>, ff39,5, 1987, 199-206. P. Veyne, «Da l-Ialoi en Dalmatie: un voau da voyageurel las révas chez Virgile», Phoikilid. Études offos-ís iP. Vos-ant Paris EHESS, 1987 381-395. 0. Caspas-otto, Ps-esagi, ps-evisioni e prodizioni nel lessico di Virgilio, Verona, 1987. 0. Clay, «‘fha Archeelegy of Use Temple te Juno in CarUsaga (Aon.l. 446-493)”, CPb. 83, 3, 1988, 195-205. P. Domenicucci, «1 Capratti di Virgilio. Neta sur catasíerismo di (3iulio Cesare’>, Lastronomia a Roma nofl’etá augustea, Lacca 1989,91-106. A. Medolia, «Servius adA en. VI, 136”, Atti Accad.Peloritana, 65, 1989, 253-266. AM. Bowie «‘fha Daath of Priam: Allegory and History in Use Aeneid’>, CQ, 40 1990, 470-481. 0. Briquel, «Virgile at l’Etrusca Disciplina», Los ocrivains da siécle d’Augus/e el lo Etrusca Disciplina, Caosarodanam 60, 1990. 33-52. V. Buchheit «Cicaro inspiratus-Vergilius propheta? Zur WartungpaganerAuterenbeiLaktanz’>. Hermes 118, 1990, 357-372. A.E. Gordon, «Vargil’s Funeral Gama fez Anchisas», Class.World 84, 1990-1, 46. TE. Kinsey. «Virgil’>, Aoneid, 68, 1990, 84-85. J.J. O’IIas-a, Dea/h ami tite Optimistic Ps-opitecy iii Vorgil’s Aeneid, Princeton 1990. D. Briquel «Virgile et ¡‘Etrusca Disciplina’>, Caesas-odunum, suppl. 61 1991, 33-52. R.N. Miteheil, «‘¡‘he Violenca of Virginity in Use Aerteid”, Are/husa, 24,1991,219-238. A. Traiana, «Sorer alma (Verg. Aon. X 439)’>, Maia, 43, 1991, 3-7. 5. Vilatte, «Panséa al asíhéíique chaz Virgila. Le beucliar dEnda’>, LEC, 59, 1991, 307-322. AD. Botha, «Aspecís of Prophacy ja Virgils Aeneid”, ,4krotes-ion37, 1992, 6-14. D. Briquel, «Virgila atlas Aborigénes», REí., 70,1992, 69-91. 0. da Callataij, «Quis fuit altar?: Aratos, le Palinura da l’Enéide’>, BIBR, 62, 1992, 175-192. R.M. Danse «Lanticesmo di Erilto a el capovolgiinenlo dall’lnferne virgiliano (Lucano, Pitars., 6, 333 sgg.)’>, MAL, 3, 1992-1993. J. Dios,, «Laxpériance du sacré diez Virgila: l’exempla de laegritudo», BAGB 1992, 297-306. 5. Gély, «Poiésis: lexpérienca da la métaniorphosear lapproche peétiqua de divin chez Virgile: la modification par la noin’> BAGB». 1992, 181-194. E. Kraggerud, “Widh Julius Caesar? OnAon.1, 286-296’>, Symb.Osl., 67, 1992, 103-112. C.J. Mack¡e, «Vergil’s Dime, South

ltaly. and Etruria’>, Pitoenix (Toronto), 46, 1992 352-361. T.P. Wiseman, Talking /0 Vis-gil. Exeter 1992. PH. Dahon, «Calpurnius Siculus. peéte virgilian de Ihivar’>, Ra. 71, 1993, 203-211.J.D. Noonan «Daunus/FaunusinAenoid 12’> Cl.An/., 12, 1993, 111-125. E. Potz, «Fertunati ambo. Funktion und Bedeutung dar Nisus/Euryalus-Episoda in Vargils Aeneis», Hes-s-nos, 121, 1993 325-335. W. Stroh. «Horaz und Vargil in ihran proplatiscian Gedichten», Gymnasium, 100, 1993. 289-322. E. Montanari, «II concelto di religione in Virgilio», en Tito Notion ofRoligion itt Comparativo Roseas-ch. SoloctedPs-oceedings of/ho XVI Romana Reilgio ¡ Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico 399

1-4BR Congress (ad. U. Bianchi), Roma 1994, 311-317. W. Unte, «Die Gestalí Apelles im Handlungsablauf von Vergils Aenois», Gymna.siam, 101 1994, 204-257. P. Aratini «Gufie pipastini. Dna prodigi naelEneido di Virgilio (IV, 462 ss.; Xli 853 Ss.)’>, AFLS 16, 1995, 1-11. M. Gala «Virgils Motamos-pitases: MyUs and allusion amIba Goorgics», PCPit. S,41 1995-1996, 36-61. U. Molyviati-Toptsis, «Sed falsa ad caelum mittunt insommia Manas (Aeneid 6.896>», AJPh., 116, 1995,639-652. L. Penwifl, Twa Essayson vis-gil: Intortestual lssaos itt Aeneid 6 ant] Geos-gics 4, Bendigo, La Trobe Univ. 1995. 1. Ruiz «Augusto, Nerón y el pues- da la cuarta Egloga’.. Aovum, 69. 1995, 115-145. R.R. Dyer, «Timavus and Use supina al Vergil Aen. 1. 246», CW, 89/5 1996. 403-408. iT. Dyson, «Caesi iuvanci and pietas impia in Virgil», CJ, 91/3, 1996, 277-286. A. La Penna, «Larrivo di Enea alla foca del Tevera SIFC, 14, 1996, 102- 122. J.’f. Dyson «Fluctus, Irarum. Fluctus Curaruin: Lucratian Raligio inthe Aenoid», AJPh., 118, 1997 449-457. M, Bettini, «Ghests of Exile: Deubles and nostalgia in Virgil’s parva Troia (Aorteid 3. 294 294 ff.)», Cl. Ant., 16, 1997, 8-33. (3. De Callataij, «Du chaes au cosmos: lallégeria das éléments dans lEnéide», BIBR, 67, 1997. 153-197. MR. Gala, «‘fha Shiald of ‘furnus (Aoneid 7. 783-92’>, G&B, 44, 1997, 176-196. -

VIRGINIDAD: P. Manuil, Madre materia. Parte ¡¡1: Danne mascoline, femmine storili, vos-gíni perpetuo: lo ginecologia greca ls-a Ippocs-ate e Sos-ano, ‘ferino 1983. H. Cancik- Lindeznaier, «Kultischa Privilegiarung und gasellschaftliche Realitil. Em Beitrag zur Sozialgeschichte dar Virginas Vastae», Saeculam, 1990, 1-16. R.N. Miteheil. «‘fha Violenca of Virginity in Use Aoneid’> As-e/husa, 24 1991. 219-238. lS. Gilbus, Laaghing Gods, Woeping Vis-gin.s Laaghtes- in tite Histos-y of Religion, 1997. J.M. Pailler, «La vierga et la sarpení da la trivalenca á lambigúité’>, MEFRA 109, 1997, 513-575.

VIRTUD1 VIRTUDES ¿7 l4nus / Vis-/u/es):V. Knoche, «Magnitudo animi» Pitiologus supí. 27.3. 1935, 74-86. MP. Charlesworth, «‘fha virtues of a Reman Emparen> Ps-oc.Brit.Acad., 23, 1937, 112-113. H. Mattingly, «‘fha Reman virtues’>, Harv. Titeol. Rey., 30, 1937 103- 117. H. Fuch, «Zur Varharrlichung Rems und dar Rómar im dem Gedichía das Ritilius Numantianus’> Bosler Zeitschs-flis- Gescit. ant] Altersamskunde, 42 1943, 43-51 - M. Fuchs, «Ursin.s VD cí Riaz FR: mémas combatspour Mars Calur-ix? Daux théátres en atnphithéátrcs peur deux sanctuaircs», As-ch. Saisse, 20, 1997. 149-158. A. Nordh. «Virtus and Fortuna in Florus’>, Es-anos, 50, 1952, 111-128. C.C. Ves-maule, «Reman Cult ¡magas en Coins of Ihe Emparor Hadrian: Mars Ultor, Virtus and Mars Victor’>, SpinkaSan NamisCir. 13, 1955, Sss. 1K. Maister, «Die Tugenden dar Rómar’>, en H. Oparmann, RómiscitenWes-stbogs-zffe, Darmstal, 1967,1-22. L, Rkhardson, «Henos el Virtus and Iba Sacra Via”. AJA 83, 1979, 240-246. R. Faars, «Thc culí of Virtues and Reman Imperial ldeelegy”,ANRWII.17.2, 1981, 827-948. A. Wallace-Iladrifl, «‘fha Emperor and his Virtues», Historia, 30, 1981, 298-323. MC. L’IIuillier, «La figura de lempereur atlas vertus impériales. Cima al modele didantite dans les Panegiques latins’>,Lesgs-andesflgas-ess-eligieasos.Paris 1986, 529-582. E. D’Amba, «The Culí of Virutas and te Funerary Raliafof Ulpia Epigone’>, La/amas 48, 2, 1989, 392- 400. A. Marie, «Virtus al Fortuna chez Ammien Marcellin’>, Ra., 67, 1989 179-190. A. Danti «Un frammento di rilievo con la rappresentaziona di Roma-Virtus nel Museo Nuevo 400 5. MONTERO -5. PEREA

Capitolino’>, BMCR, ns. 3, 1989, 23-30. MA. Mark, «Virtus at Fortuna diez Ammian Marcellin. La responsabilité des diaux el das hommas dans labandon da Nisiba ella défaita dAndrinople’>, RBI, 67, 1989, 179-190. H.H.J. flrouwer, «Lucan Libar Cato Uticensis ah examplar virtutis», Es-uc/us conzesimus. Mélangos G.M.Bas-tolirtk, Derdracht 1990,49-60. C.J. Classan, «Virtutes lmperatoriae’>, Arctos, 25, 1991, 17-39. C. Rodríguez Alonso, «Tycha y Areté en el procese histórico de Roma según Plutarco’>, en Estudios sobre Platas-co: ideas religiosas, Madrid, 1994,447-454. F. Heim «Virtus chaz Lactance. Du uirbenus aumartyr», Aagustinianum, 36, 1996, 361-375.

VIUDAS (Vidaae): C. Fontinoy, «Les causas du suicide des veuves’>, Mélangos Foballe, 1969, 195-204. M. Penta, «La viduitas ndlla condizione della donnaromana». AAN, 31,1980, 341-351. -

VIVICOMBURIUM: 1~ Gagé, «Vivicomburium. Ordalies ou supplices par la fau dana la Roma prisnitiva>’, RUD 42, 1964, 541ss.

VOCABULARIO SAGRADO M Kretzer, De Romanos-am vacabaIs pontzficalibus. Sn 1903. E. Linkomies, «Superstitie», As-cIas 2, 1931, 73-88. E. Martin, Les mois ¡atins gs-oupéospas-familles élymologiques, Paris 1941. K. Nielsen «Remarques sur las nems gracs el laíins des venia at das régions ñu ciel’>, Class.& Med. 7, 1945, 1-114. Ir!. Fugies-, Roches-ches sus -l’oxps-esionda sacrédansla langae latine, Paris 1963. H. Fugier, «‘femps al sacré dans le vecabulaire’>, As-ch Filos. 1966, 547-559. R.C. Ross, «Superstitio», Ci 64 1969, 354-358. D. Grodzynski. «Suparsliíio’>. REA, 1974, 36-60. (3. Liebarg, «Consideraziorn sullatimologia e sul signilicato di raligio’>, RF¡C 102, 1974, 34ss. .1. Schwartz, «A prepes de vocabulaira raligiaux da IHistoire Augusta», Bonnes-HA, Colloqaium 1975 187-194. R. Scbilling «Loriginalité ñu vocabulaire religieux latin’>, Rjtos, cal/es, dieux de Romo Paris, 1979, 30-53. Ch. Guittard. «Laxprassion ñu délil dans le ritual archaique da la priére’>, Le déljí religieax Roma 1981, 9-20. P. Mantovanelli, Profundas. 5/udio di un campo seman/ico del latino arcaico al latino cristiano Reina 1981. M. Morani «Dal lassico religioso latino’> Aevum, 57, 1983, 44-50. 5-FR. Pilca, «(3eds and Emperers: ‘fha (3raak Languaga of Use Reman Imperial CuIl», JHS 104, 1984 79-95. H. Fugier, «Semantique du sacré en latin», L‘e.xpression da sacré dans lesgrandes roligions II, Leuvain-la Nueva 1986. A. Le Boenme, As/ronomie. Astralogie. Loxique la/itt, Paris 1987. C. Roncaioli, «Lappellaíivo sacrosantus su un nuevo miliario rnassenziono della Valaria», Epigrapitica 52, 1990 77-84. D. Sabatucci, «‘ferminologia sacrale in Roma’>, Tite No/ion of “Religion” in Comparativo Roseas-ch, Roma 1994, 141-144.

VOLCANALIA: E. Campanilla «Velcanalia e ladi volcanalici”, BCAR 42, 1914, 176-195. (3. Dumézil, «Les pisciculi vivi des Volcanalia’>, RE]. 36, 1958, 121-130. 1. Opelt, “Die Volcanalia ja dar Spátantika’>, Vig.Chs-. 24, 1970. S9ss.

VOLTUMNA: M. Cristofani, «Voltuinna/Vartumnus, Velsinii a la dedacapoli etrusca’>, A/li

II Canv.Fond.Faina, Orviate, 1984, 7Sss. (3. Fontana EIboj, Ages-: estudio etimológico y funcional sobre Mas-te y Vol/umna, Zaragoza ¡992. Romana Religio 1 Reilgio romanorum Diccionario Bibliográfico 401

VOLUMNII (Religión de los): 1. Gagé, «Lucia Volumnia, dóase ou pretesse et la famille des Velumni’>, RPh 35 1961, 29-47. J.M. Paifler, «La ceuche dincendia dun sauctunira da Volsinii et la crenologia de la cérainique campanienne», MEFRA 95, 1983, 7-54.

VOLUSIANO: (3. Marehetti Longhi, «La lune Martialis dalle monde di Treboniano Galle e di Volusiano», AuN 3, 1956, 65-82

VORTUMNO ( Vas-tumnas): P. Plnotti. Propes-zio o Ves-tanino: anticofas-misma erestaurazione augustea Assise 1913. R. Lucot, «Vartumne at Mécene’>, Pallas, 1, 1953, 66-80. M.C.J. Pntnam, «‘fha shrina of Vortuinnus’>, AJA, 1967, 177-179. M. Cristofani. «Veltuinna/Vartumnus, Velsinii e la dodecapolí etrusca», A/ti II Conv.Fond.Faina, Orvicto, 1984, 7Sss. M. Cristofani, «Veltumna. Vertumus», Arttt.Fond. Fama 2, 1985. —‘>vOLrUMNA.

VOTOS PUBLICOS (Vata Publica): J.M. Reynolds «Vot» pro salute principis’> Pap. Bril. Sch. Romo, 30, 1962 33-6. A. Alf¡IIdi, «Dic alaxandrinisahan Gólter und dic Vela Publica amiahrasbeginn». JAC, 8-9, 1965-6, 53-87. L. Mgrghitan, C.C. Petolescu, «Veta pro salute imperatoris in an inscriptien al Ulpia ‘fraiana Sarinizegetusa’> JRS, 66, 1976, 84-6.

VULCA: 0W. y. Vacano, «Vulca, Rem und Wolfin. Untersuchungen zar Kunst des frúhen Rom», ANRWI.4, 1973, 523-583.

VULCANO ¡ VOLCANO: J. Toutain «Sur un ritacuriaux at significatf du culta da Vulcaina á Roma», RBR, 103, 1931, 136-143. H.J. Rose “‘fha cult of Vulkanus al Reme», JRS, 23, 1933, 46-63. M. Guas-ducei, «Velchanos -Volcanus’>, Scrittiin anos-odiBas-tolomeoNogas-a,

CitIA del Vaticano, 1937, 183-203. (3. Camassa, «Sullorigine a le funzioni del culto di Velcanus a Roma’>, RSI 96, 1984, 811-854. V. Picozzi, «Gli attributi di Vulcano sul puteal Scribonianum», S/adi pos- L.Bs-oglia, Roma 1987 11, 77-84. (3. Capdevifle. «Peinls da vue cemparalistes sur les origines da Vulcain’>, Rev.Soc. ERenan 37. 1987-1988, 23-25. P. Grimal, “Jupitar, Anchise el Vulcain: trois révélations sur le destin de Reme» Studies in honoas- C.O.Brink, Cambridge, 1989, 1-3. D. Manacorda, «11 tempio di Vulcano in Campo Marzio’>, DA. 8. 1990, 3Sss. (3. MaselIl. «Venus e Vulcano (Aon. VIII. 369-406) síratigrafia e diffrazionc semica», Aufidus, 7, 1989, 31-50. D. Manacorda, «II tempio di Vulcano in

Campo Marzio», Dialogiti 8.1, 1990, 35-51. (3. Capdevllle Volcanus. Roches-ches comparatisíes sus- les origines du cal/e de Valcain, Paris-Roma 1995. A. Valvo, «El bassorilievedi Bermie e U culto a Velcanus nella Alpi reticha», As-ch. Cla.ss., 48, 1996, 111- 141. J.M. PaUlar, «Vulcain el les quasi Vastals’. Notas en marge du Volcanus dc (3. Capdeville», Pallas, 46, 1997, 341-346. D. Briquel, «Tarquins de Reme et idéelogia indo- auropéanne: (1) ‘farquin l’Ancien elle dieu Vulcain’>, RHR 215-3, 1998 369-395. -4IEFESTO —SETI4LANS —VOLCANALIA.

VULCATIUS: 1. Hahn, «Zur lníarpratation darVulcatius-Prephetie’>, Acta Antiqaa Hangarica 16 1968, 242ss. 402 5. MONTERO -5. PEREA

ZALMOXIS: M. Eliade, De Zalmoxis a Gengis-Kitan. Religionesy fol/los-e do Dacia y de la Europa Oriental, Madrid 1975. 5. Paliga, «La divinité supréme des ‘fhraco-Dacas’>, DHA, 20, 2, 1994, 137-150.

ZEUS (ZEÓC): AB. Cook, Zeus. A Studyin Ancienl Religian, 2 vols., Cambridge 1914, repr. New York 1964. J. Sehaid, J. Svenvro lite cs-afi of Zeus. Myíhs of woaving andfabric Cambridga 1996. H.W. Parke, Tite Orados of Zeus: Dodona, Olympia Animon, Oxford 1967. MM. Sage. «Marcus Aurelius and Zeus Kasios at Carnunlum’>, Anc.Soc.. 18, 1987 151-172. Y. Tsafrfr, «Purtber evidence of dic culí of Zeus Akraies al Bath Shaan (Scytbopolis)’>, IEXJ, 39, 1989, 76-78. M. Cristofani e A. Coen, «II cicle decorativo dello ‘Zeus’ diPalarii’>,RIA, 314-15,1991-1992, 73-130. T. Bernand, «Aprepos dal’autel dédié á Zeus Seleil, graed Sarapis, par l’architac¡e alexandrin Apollónios, flís d’Ammónios, au Mons Claudianus’>, ZPE, 91, 1992, 221-225. V. Fehrentz, «tiar antikaAgyeun’>, JDAI, 108, 1993, 123-196. J. Seheid, J. Svanhro, Le métier do Zeus. My/ho da tissage en Gs-?ce0/ ¿1 Romo, Paris, 1994. N. alfil, «Adriano sul monta Casio. Curiositá a pratica davozionala’>, Inv.Lac. 17 1995, 17-38. M. Anabolu, «Zeus Labraundos va Apellen Lairbenos’un sisngeri de olarak labryx / Le labrix comme altribul da Zeus Labraundos al d’Apollon Lairbenos’>, As-k.Des-g. 3,1995, 225-226. U. Huebuer, «Baaras und dar Zeus Bealbaares’> Bi. Z, 39, 1995, 252-255. (3M. Starneri, «Eis Zeus Sas-apis su unadramma alassandrina medita’>, Quad. Tjc., 25,1996,255-269.]. Balty, «La sancínaire oraculaira da Zeus Bélos aApamée’>, Topoi, 7, 21997, 791-799. MP. De Hoz «l’lanoteismo y magia en una inscripción da Hispania’>, ZPE, 118,1997,227-230. E. Isaac, «Dedicatiens te Zeus Olybris»,ZPE, 117 1997 126-128. .1. Seigne, «De la grolte au périptére. Le sanctuaira de Zeus Olymnpian á Jerash’> Topoi, 7, 2, 1997. 993-1004. —IÚPflER —‘ORACUI.OS.

ZODIACO: W. Gundel, Zodiakas. Des- Tierks-eis indos- antikon Lites-atarant] Kunst, Munich 1972. —ASTROLOOÍA -HORÓSCOPO.

ZOROASTRO: R. Back «‘fhus spake nel ZaraUsustra: Zoroastrian psaudapigrapha of Iba Greco-Reman world’>, Boyce y Gs-enet, 1991 491-565. M. Boyca, F. Granet A History of Zos-oasls-ianism, vol.3, Leiden 1991. M ELY Phillips «Plutarqua interprete da Zoroastre’>, Actos da VIII Cong.do LA GB, Paris 1969, 506-511. M. Boyce A His/os-yofzoroas/s-ianism, Laidan 1982.