Vanvoksmoedertotfokofpolisiekar_FINAL.FH11 Tue Nov 18 15:59:24 2008 Page 1 Van VOLKSMOEDER nige samelewing in transisie word gedwing om te herbesin tot oor dít wat as ankerpunte van die verlede beskou is. Terselfdertyd Fokofpolisiekar is daar n soeke na n breër herwaardering van die prosesse wat meewerk in die daarstelling van n historiese geheue. Die boek Van Volksmoeder tot Fokofpolisiekar bevat n reeks kritiese opstelle oor n aantal Afrikaanse kollektiewe herinneringe. Dit betrek herinneringe wat al amper koud is, asook meer onlangses, soos die De la Rey-lied en die rol wat bands tans speel in die vaslegging van n bepaalde bewussyn onder die jeug n bewussyn wat in die afsienbare toekoms ook as histories sal kwalifiseer. Die boek wil die leser aanmoedig om na te dink oor die herinneringe van wit Afrikaanssprekendes. Albert MGrundlingh &Siegfried Huigen By die analise van Afrikaanse kollektiewe herinneringe soek die boek aansluiting by onlangse buitelandse navorsing oor sogenaamde herinneringsplekke. Hiermee word nie slegs fisiese, topografiese plekke bedoel nie. Die term herinneringsplek word in hierdie boek in metaforiese sin gebruik. Die kollektiewe herinnering kristalliseer aan bepaalde hegtingspunte uit die verlede, wat ontwikkel tot simboliese figure. Hierdeur ontwikkel die verlede tot n werklikheid wat n aanhoudende formatiewe krag het. van VOLKSMOEDER tot Fokofpolisiekar Kritiese opstelle oor Afrikaanse herinneringsplekke Albert M Grundlingh & Siegfried Huigen Die publikasie van hierdie boek is moontlik gemaak deur ’n ruim subsidie van Fonds Neerlandistiek Suider-Afrika en die LW Hiemstra Trust opgerig deur Riekie Hiemstra ter herinnering aan Ludwig Wybren (Louis) Hiemstra. Van Volksmoeder tot Fokofpolisiekar: Kritiese opstelle oor Afrikaanse herinneringsplekke Uitgegee deur SUN PReSS, ’n afdeling van SUN MeDIA, Victoriastraat, Stellenbosch, 7600 Alle regte voorbehou Kopiereg © 2008 A.M. Grundlingh & S. Huigen Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike verlof van die uitgewer gereproduseer of in enige vorm deur enige elektroniese, fotografiese of meganiese middel weergegee word nie, hetsy deur fotokopiëring, plaat-, band- of laserskyfopname, vermikrofilming, via die Internet of e-pos of enige ander stelsel van inligtingsbewaring of -ontsluiting. Eerste uitgawe 2008 ISBN: 978-1-920109-54-7 e-ISBN: 978-1-920338-00-8 DOI: 10.18820/9781920338008 Bandontwerp deur Ilse Roelofse Bladuitleg deur Liezel Meintjes Geset in 8.5/13 pt Avant Garde Bk Verpakking, reproduksie, druk en bind deur SUN MeDIA, Stellenbosch, 7600. Hierdie publikasie kan direk bestel word by www.sun-e-shop.co.za. Inhoudsopgaaf 1. KOOS KOMBUIS EN DIE KOLLEKTIEWE HERINNERING 1 ’n Inleiding SIEGFRIED HUIGEN EN ALBERT GRUNDLINGH 2. DIE VOLKSMOEDER 7 ’n Beeld van ’n vrou ELSABÉ BRINK 3. DIE LOKASIE 17 GERRIT OLIVIER 4. ’N KLEURLINGKENNER SE KLEURLING 27 HEIN WILLEMSE 5. BANTOE – Van Abantu na Ubuntu 39 KEES VAN DER WAAL 6. THANDI, KATRINA, MEISIE, MARIA, OU-JOHANNA, CHRISTINA, 51 OU-LINA, JANE EN CECILIA MAGADLELA ENA JANSEN 7. RUGBY 69 ALBERT GRUNDLINGH 8. DIE ETENDE AFRIKANER 75 Aantekeninge vir ’n klein tipologie MARLENE VAN NIEKERK 9. DIE WINDPOMP 93 LIZETTE GROBLER 10. DIE GEWELDIGE GEWEL VAN DIE KAAP 105 HANS FRANSEN 11. HERINNERINGE VAN HELDINNE 117 Bitter bekers en suur deeg LOU-MARIÉ KRUGER 12. DIE VOORTREKKER SOEK KOERS 125 LIZE VAN ROBBROECK 13. ENGELS 139 CHRISTINE ANTHONISSEN 14. TAALMONUMENTE 149 SIEGFRIED HUIGEN 15. “OM DIE VONNIS VAN KORTSTONDIGHEID TE BESWEER” 159 Die WAT as herinneringsplek RUFUS GOUWS 16. N.P. VAN WYK LOUW 169 LUC RENDERS 17. WAAROM ’N SPOOK AS ’N LEIER? 177 Die “De la Rey”-fenomeen en die herskep van herinneringe, 2006-2007 ALBERT GRUNDLINGH 18. BOEREMUSIEK 189 STEPHANUS MULLER 19. DIE STEM 197 STEPHANUS MULLER 20. “IN WREDE WOEDE HET EK DIE HAND WAT BEHEER GEBYT” 207 Die opkoms van Afrikaanse (punk)rockmusiek ANNIE KLOPPER 21. BYDRAERS 219 Koos Kombuis en die kollektiewe herinnering ’n Inleiding SIEGFRIED HUIGEN EN ALBERT GRUNDLINGH Rondom die jaarwisseling van 2006/’07 het ’n lied en ’n begeleidende musiekvideo oor die boeregeneraal Koos de la Rey heftige beroeringe veroorsaak. Wanneer die lied in kroeë en by braaivleisvure gespeel word, staan jong, Afrikaanse blankes vuis-teen- die-bors en sing hulle saam “De la Rey, De la Rey ...” Trane vloei. Volgens nuusberigte het die “De la Rey-ding” baie van hulle ’n gevoel van “trots” op hul herkoms gegee. Bekommerde intellektuele en ANC-politici het verontrus gereageer, omdat hulle hierin die begin van ’n etniese herlewing gesien het wat Suid-Afrika kon ontwrig. Die verskynsel het selfs die wêreldpers bereik. Een van die meer genuanseerde reaksies op die “De la Rey”-lied is ’n artikel van Koos Kombuis op Litnet, “Bok van Blerk en die bagasie van veertig jaar”.1 In die artikel bely Kombuis sy teenstrydige reaksies op die lied. Rasioneel verwerp hy die lied en die Boereoorlog-motiewe in die musiekvideo. Dit is vir hom ’n “oproep tot oorlog [...] ’n musikale soort laertrek”. ’n Paar maande tevore het Kombuis in Rapport in die openbaar afstand geneem van sy Afrikanerskap, van die “bagasie wat aan my opgedwing is deur mense wat nou al oor die veertig jaar probeer voorskryf wie en wat ’n Afrikaner is. Waarin ’n Afrikaner veronderstel is om te glo. Vir wie hy moet stem, watse kak klere hy behoort aan te trek en hoe hy sy openbare vakansiedae moet deurbring”.2 In weerwil hiervan kan Kombuis geen weerstand bied teen die emosionele appèl van die lied nie: “Waarom, as my bedanking uit die Afrikanerdom vir my so ’n heerlike bevrydende stap was, voel ek so onverklaarbaar diep geraak deur die ‘De la Rey’-liedjie? Dit is embarrassing”. In antwoord op Kombuis se vraag “waarom” kan die vermoede uitgespreek word dat lied en video met die voorstellings van leierskap, konsentrasiekamp en Boerevegters uit kollektiewe herinneringe van Afrikaanse blankes tap, iets wat hulle in die familiekring en, die oueres onder hulle, in die skool en die kerk geleer het. Kombuis se reaksie wys reeds in dié rigting wanneer hy sê dat hy by die hoor van die lied terugverlang na die Sondagskool en “sommer vandag weer wil aansluit by die armie en die kakies en die ander k-goeters sommer in hulle moere wil skiet”.3 Die rol van kollektiewe herinneringe is vir die eerste keer ernstig ondersoek deur die Franse sosioloog Maurice Halbwachs in sy baanbrekerswerke Les cadres sociaux de la mémoire (“Die sosiale raamwerke van herinnering”) en La mémoire collective (“Die kollektiewe herinnering”). Hierdie publikasies uit 1925 en 1950 is die laaste paar jaar weer herontdek deur historici wat navorsing doen oor herinnering. Volgens Halbwachs besit elkeen van ons natuurlik eie herinneringe, maar tegelyk het ons deel aan groepsherinneringe. ’n Mens onthou as ’n individu, maar is daarin nie alleen nie. Die milieu waarin jy opgegroei het en leef, vorm ’n raamwerk wat die vorm en inhoud van herinneringe en daarmee saam identiteite help bepaal. Groepe kan selfs herinneringe in individue produseer wat hulle nooit in ’n direkte sin “ervaar” het nie. Kollektiewe herinneringe is vloeibaar ten aansien van gebeurtenisse uit die verlede. Die belange en eise van die hede bepaal die kollektiewe herinnering. Met die verbygaan van generasies vervaag herinneringe. Die tydperk van kollektiewe herinnering word in die algemeen gestel op honderd jaar vanaf die hede. Binne die begrensing van drie of vier generasies bly die verlede nog “warm”, behou dit nog ’n band met die lewendes. Die verlede van voor die tyd koel af en word die domein van historiese herinnering, die gebied wat deur spesialis-historici kunsmatig aan die lewe gehou word. Ook hier is die inwerking van die hede nie afwesig nie, omdat slegs bepaalde aspekte van die ontsaglike gebied wat die verlede beslaan deur historici nagevors word.4 Sosiale groeperinge vorm volgens Halbwachs die herinneringe en identiteite van individue. Kombuis se dwanggedagtes aan Sondagskool en Weermag wys ook in die rigting van die sosiale bepaaldheid van sy reaksies op die “De la Rey”-lied. Dit is onder andere in die Sondagskool en die Weermag waar sy herinneringe gevorm is en wat veroorsaak dat hy geraak voel deur die “De la Rey”-lied. Die boek Van Volksmoeder tot Fokofpolisiekar bevat ’n reeks kritiese opstelle oor ’n aantal Afrikaanse kollektiewe herinneringe, sowel herinneringe wat al amper koud is, as die meer onlangses, soos die “De la Rey”-lied. Die boek wil die leser aanmoedig om na te dink oor die herinneringe van blanke Afrikaanssprekendes. Dit mag wel lekker wees om in ’n roes te vergeet wat jou kwel en jou trots te voel op jou afkoms, maar dit sal onverstandig wees om die problematiese aspekte van die verlede te onderdruk. Dit is byvoorbeeld nie bevorderlik vir ’n dialoog met ander inwoners van Suid-Afrika nie. Met die skuldlas van apartheid kan Afrikaanse blankes herinneringe nie sonder bedenkinge of nuanses in die hede ontplooi nie. “Hulle” sal jou nog steeds verantwoordelik hou, hoeseer jy ook probeer 2 VAN VOLKSMOEDER TOT FOKOFPOLISIEKAR om te vergeet. Dit is tans tog “hulle” wat die debat bepaal, wat blankes min of meer in die posisie van die “ander” plaas. Gesensureerde, higiëniese herinnering is trouens ook nie gesond nie. Die verlede kan beter verwerk word, nie weggeskuif word agter afskermende, wensdrome nie. Freud het aangetoon dat dit andersins kan lei tot nagmerries. Die benadering wat in hierdie boek gevolg word, verskil van die wyse waarop Afrikaners se kollektiewe herinneringe bykans twintig jaar gelede aangepak is. In ’n publikasie van die FAK, Afrikanerbakens, wat in 1989 verskyn het, is ’n reeks historiese monumente, oorde, kerkgeboue en standbeelde beskryf. “Almal gesamentlik”, het die redakteur dit gestel, “wil dit die verhaal van die Afrikaner uitbeeld”.5 Die manier waarop die “bakens” beskryf is, het nie los gestaan van die tydgees in die laat 1980’s toe die Nasionale Party as gevolg van apartheid toenemend onder binnelandse en buitelandse druk gekom het nie.