f

kr*

" ,.-",,.."..** Ir t:-- T "II :ih

;[r' * t ,il il*"' ,L{ t [* *tr

v ., _j $ F\ _ : : ! ,- a -- : 5.i N--=-: /-! - E - a'a^tt =: ', :,rc - ]:.::: }:. a ..:' ,a .:- ..1-- - Lr.aa+ - ---:^tra'-:P .a : ;'/'. = <':; - - .= \ '' !J = d .-, I : C : ', 7 > = 4" 2l= - ; , a al .:r;.:- = :.= E gF 5 !! - ? 7.':a:;1, 2)t n i:l'/== ; J:>:r = J= e .>!:iz i: # J* ) +l:;" E>$ .: : -:l "; i/ /r :i . :,r :i ..- $s{ i.-." ; ':r :-::: 'i ij.iI:jcr.-

i .i

I i iI .i ,.| I T.N&A

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS

16DE JAARGANG (2009) 1STE UITGAWE T.N&A is ’n geakkrediteerde tydskrif en word uitgegee deur die Suider-Afrikaanse Vereniging vir Neerlandistiek, met finansiële steun van die Nederlandse Taalunie. T.N&A wil die studie van die Nederlandse taal-, letterkunde en kultuur bevorder, ook in sy verhouding tot die Afrikaanse taal- en letterkunde. Daarbenewens wil die tydskrif die Afrikaanse taal- en letterkunde in Nederlandstalige gebiede bevorder. Die tydskrif verskyn twee keer per jaar.

Redaksie: Prof. Steward van Wyk, Prof. Wium van Zyl Uitleg: Christa van Zyl Redaksie-sekretariaat: Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit van Wes-Kaapland, Privaatsak X17, Bellville 7535, Suid-Afrika. Tel.: +27 21 959-2112; e-pos: [email protected] ; [email protected]

Inskrywings en betalings: Vir intekenaars in Suid-Afrika Stuur ’n tjek van R100 uitgemaak aan die SAVN na Me. Renée Marais, E A G, Universiteit van Pretoria, 0002 Pretoria, Suid-Afrika. Tel.: +27 12 420-4592 Faks: +27 12 420-3682 E-pos: [email protected]

Vir intekenaars buite Suid-Afrika Plaas R175 oor na rekeningnommer 1190154676, ABSA, Kode: 630125, Pietermaritzburg, Suid- Afrika.

Redaksieraad: J.B. den Besten (Universiteit van Amsterdam) H. Ester (Katholieke Universiteit Nijmegen) C.R. Groeneboer (Universitas Indonesia) M. Janssens (Katholieke Universiteit Leuven) R.S. Kirsner (University of California) G. Olivier (Universiteit van die Witwatersrand) A.N. Paasman (Universiteit van Amsterdam) F.A. Ponelis (Universiteit van Stellenbosch) M.A. Schenkeveld-van der Dussen (Universiteit Utrecht) H.P. van Coller (Universiteit van die Oranje-Vrystaat) F.P. van Oostrom (Rijksuniversiteit Leiden) J. van der Elst (Potchefstroomse Universiteit vir C.H.O.) A.T. Zuiderent (Vrije Universiteit Amsterdam)

ISSN 1022-6966 1

Redaksioneel

Steward van Wyk Wium van Zyl

Hierdie uitgawe van T.N.&A dek ’n wye spektrum. Ena Jansen se artikel is ’n verwerkte weergawe van ’n lesing wat tydens ’n werkbesoek op Curaçua gegee is. J.C. Kannemeyer bied ’n aangepaste versie van sy Langehovenlesing, gelewer tydens die Klein Karoo Kunstefees op Oudtshoorn. Wium van Zyl se artikel is gebaseer op navorsing vir sy uitgawe van Thomas Francois Burgers se Toneelen uit ons dorp in Afrikaanse vertaling en ’n referaat gelewer tydens die SAVN-kongres in Durban. Heinrich Grebe se artikel is eweneens gegrond op ’n referaat gelewer by ’n colloquium van die IVN. Inez Slagter en Ena Jansen se gesamentlike artikel is ’n verwerking van ’n doctoraalskripsie deur eersgenoemde onder leiding van laasgenoemde. Matildie Thom Wium se artikel is aangepas uit haar magisterverhandeling in Musiek. Jansen ondersoek die ooreenkomste tussen die Nederlands-Karibiese gebied en Suid-Afrika wat wel bestaan ondanks die enorme goegrafiese skeiding, die oënskynlik “te wijde en veel te diepe oceanen” (Arion) tussenin. Sy vind ’n beginpunt in die vergelykbaarheid van “slavernijromans”. Van Zyl plaas Burgers se werk in die lyn van mikrokosmiese dorpsromans en -verhale in die Suid-Afrikaanse Nederlandse en die Afrikaanse letterkundes. Hierby betrek hy ook tendense wat ander ondersoekers aangewys het in verskillende studies oor die ontwikkeling van mikrokosmiese Afrikaanse plaasromans. Op grond van hiervan argumenteer hy dat hierdie Nederlandse geskrifte nie buite rekening gelaat mag word wanneer literêre ontwikkelinge en tradisies in Afrikaans beskryf word nie. Slagter en Jansen gaan die geskiedenis, aard funksies van die literêre motto na. Die kategorieë wat hulle in hierdie verband aanwys, word vervolgens toegepas op die drie motto’s in André P. Brink se roman Bidsprinkaan. Op grond van die betrekkinge tussen hierdie drie teksgedeeltes en die res van die roman word ’n bevinding gemaak oor Brink se klaarblyklike ideologiese posisionering van homself as skrywer. Kannemeyer stip verrassende verbande aan tussen die oënskynlik uiteenlopende oeuvres van C.J. Langenhoven en die se peetkind Etienne Leroux. Hy is dit eens met Leroux se oordeel dat Langenhoven die eensame lot ervaar het van ’n kunstenaar wat weens tydsomstandighede homself nooit volkome as kunstenaar kon laat geld nie. Langenhoven het wel die fondament gelê “vir latere skrywers soos sy peetseun om op voort te bou en kunswerke te lewer waarmee Afrikaans in die internasionale arena van die literatuur hoorbaar kon word”. Grebe neem ’n aantal vroeë, Nederlandstalige, preke van sy oupa (wyle ds. Philipus Petrus van der Merwe) en vergelyk dit taalkundig met ’n ewe groot korpus van sy laaste,

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 16DE JAARGANG (2009) I: 1 2

Afrikaanstalige, preke. Hierdie vergelyking plaas hy as onafhanklike kontrole teenoor die hipotese in Ana Deumert se studie oor die standaardisering van Afrikaans (2004). Thom Wium gaan in haar studie die ontstaansgeskiedenis na van Tristia, ’n reeks werke vir die klavier deur die komponis Arnold van Wyk (1919-1983). Die hooffokus van die artikel is die elegiese program van die stel. Deel van die netwerk “buite- musikale” verwysings wat nagegaan word, is die Middel-Nederlandse “Egidiuslied”. Die desbetreffende stuk (“Rondo desolato”) is deur Van Wyk as die beste in die stel beskou en oorweeg as oorkoepelende titel. Die studie sluit ’n gevolgtrekking in oor waarom die komponis uiteindelik hierdie bron verswyg het. Ons bedank graag die keurders, Christa van Zyl die grafiese ontwerper asook Africana Uitgewers vir die toestemming om die afbeelding op die voorblad te gebruik.

Universiteit van Wes-Kaapland 3

Slavernijromans als beginpunt voor een vergelijkend onderzoek tussen literatuur uit Zuid-Afrika en het Nederlands-Caribisch gebied

Ena Jansen

Despite huge differences between South Africa and the Caribbean, colonial Dutch influences are still highly visible in both areas, especially with regard to important cultural products such as language and memories of slavery. This article suggests that slave novels are an important starting point for comparative literary studies between these areas. A short description is given of the historical circumstances during the seventeenth century which lead to the formation of Dutch colonies in far flung southern and western parts of the globe. Against the background of insights from postmodern and postcolonial theories on historical novels as developed by Linda Hutcheon (1988) and Etienne van Heerden (1999), the article then explores a few slavery novels written by South African and Dutch-Caribbean authors in a comparative context.Inleidwing.

1. Inleiding

Op de omslag van Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans van juni 1999 staat een foto van het Tula-monument op Curaçao. De foto is waarschijnlijk uitgekozen om aan te sluiten bij het artikel door Etienne van Heerden (1999), “Die geding met die geheue: kontemporêre fiksie se bydrae tot teoretiese besinnings oor die historiografie”. Nergens in het artikel of elders in het nummer gaat het echter direct over slavernij of wordt uitgelegd wie Tula was.1 In mijn artikel komt deze beroemde Curaçaose slaaf wel ter sprake, als tegenhanger van de Zuid-Afrikaanse opstandeling Galant die aan Zuid-Afrikaners vooral bekend is als hoofdpersonage in André P. Brinks roman Houd-den-Bek. Er zijn zeer grote verschillen tussen Zuid-Afrika en het Caribische gebied (het eilandenrijk van de Antillen en Suriname), maar een gemeenschappelijke factor is dat Nederlandse invloeden uit de koloniale tijd steeds in zowel het zuiden als het westen duidelijk aanwezig zijn, vooral met betrekking tot de diversiteit van hun bevolkingen en de inheems-ontwikkelde talen Afrikaans en Papiaments, allebei dochtertalen van zeventiende-eeuws Nederlands. Bovendien hebben allebei deze werelddelen een slavernijverleden dat steeds naklinkt in historische romans. Uiteraard houden historici van de koloniale geschiedenis van zowel Zuid-Afrika als het Caribische gebied zich al lang met het onderwerp slavernij bezig.2 In dit artikel wordt betoogd dat een vergelijkend onderzoek naar slavernijromans door letterkundigen gebruikt kan worden om niet alleen de koloniale geschiedenis, maar ook literatuur uit deze gebieden zinvol in een vergelijkend verband te lezen.3

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 16DE JAARGANG (2009) I: 1 4

Een voorstel om de Zuid-Afrikaanse literatuur in een verband met het Nederlandse Caribische gebied te lezen, veronderstelt een positief antwoord op de vraag of een vergelijking wel mogelijk is. Zijn er niet “te wijde en veel te diepe oceanen” tussen de twee gebieden, zowel letterlijk als figuurlijk?4 De gebieden hebben immers niet eens de invloed van de Verenigde Oost-Indische Compagnie gemeenschappelijk. Zuid- Afrika maakte voor 1800 wel deel uit van de VOC-geschiedenis, terwijl Curaçao en de andere Nederlandse Caribische gebiedsdelen door de West-Indische Compagnie bestuurd werden. Het is wellicht interessant om te vermelden dat er een opvatting over de verdeling van de wereld bestaat die stelt dat de Kaap de Goede Hoop nooit gesticht had mogen worden ten behoeve van de activiteiten van de VOC. Eigenlijk had de stad bij het West-Indische gebied moeten horen, maar de Kaap als halfwegstation naar de West had natuurlijk geen enkele zin. De kortste route tussen West-Afrika waar de slaven voor de West vandaan werden gehaald en het Caribische gebied lag immers in een dwars doorsteek over de Atlantische oceaan, de beruchte “middle passage”. Als het niet door een fout van de VOC was, dan was Kaapstad nooit gesticht aan de voet van Tafelberg. Althans, dat betoogde de Haagse jurist Math Verstegen5 nog weer in 2002, het vierhonderdste herdenkingsjaar van de VOC. Maar dit terzijde. Dat er nu nog zeer weinig contacten tussen Zuid-Afrika en het Caribische gebied zijn heeft alles te maken met het feit dat de twee gebieden zo goed als onzichtbaar voor elkaar zijn. Dit is een gevolg niet alleen van de VOC/WIC-verdeling, maar ook van het feit dat Zuid-Afrika na 1806 tot de Britse Rijk ging behoren en de afgelopen twee eeuwen vooral gericht is geweest op de Engelssprekende wereld. Directe koloniale contacten tussen Zuid-Afrika en Curaçao, zoals die tussen Kaapstad en Batavia/Jakarta, zijn er dus zonder de omweg van de metropool Nederland nooit geweest. De forten, landhuizen en andere voorbeelden van koloniale architectuur op Curaçao herinneren wel sterk aan de Kaaps-Hollandse bouwstijl. Ook op dit gebied zou vergelijkend onderzoek gedaan kunnen worden.6 Voor de moderne tijd heeft het feit dat de twee gebieden sinds koloniale tijden werelden uit elkaar liggen grote gevolgen. Zuid-Afrika kwam steeds meer in een Engelstalige invloedsfeer, terwijl het Caribische gebied steeds meer invloeden van Spaanssprekende Zuid-Amerikaanse landen onderging. Toch zijn er op taalkundig gebied dankzij het Nederlands connecties tussen Zuid-Afrika en de Nederlandse Antillen. Dat komt omdat het Afrikaans, ook de variant die Kaaps wordt genoemd, net als het Papiaments gedeeltelijk uit 17de eeuws Nederlands is ontstaan. Papiaments is samen met het Nederlands en het Engels sinds 2007 een officiële taal van de Nederlandse Antillen.7 Frank Martinus Arion schreef na een kort bezoek aan Kaapstad in 2002 dat “de overeenkomsten tussen het Kaaps en het Papiaments [hem] op niet mis te verstane wijze op[vielen]”. De taalhistorische verbanden tussen Zuid-Afrika en de Caribische gebieden kunnen zeker nog meer systematisch worden uitgezocht dan nu al het geval 5

is.8 Tijdens Arions bezoek, werd dankzij de bemiddeling van zijn Zuid-Afrikaanse collega Vernie February (1938-2002), een afspraak gemaakt met Steward van Wyk van de Universiteit van Wes-Kaapland om een bloemlezing teksten door zwarte Afrikaanse, Surinaamse en Antilliaanse dichters en schrijvers te maken. Een vergelijking tussen het Papiaments en het Afrikaans was onderdeel van hun samenwerkingsplan.9 Uitgaand van mijn inleiding wil ik concluderen dat het Caribische gebied en Zuid-Afrika veel van elkaar verschillen, maar er zijn ook overeenkomsten. Allebei gebieden zijn veeltalig en multiraciaal en lijken in de verte op elkaar omdat Nederland hun beider gemeenschappelijk verre koloniaal moederland is. Een blik op de literatuurgeschiedenissen van Zuid-Afrika en het Caribische gebied10 toont duidelijke overeenkomsten. Voor allebei gebieden geldt het aanvankelijke belang van scheepsjournalen en reisverhalen wat “een continuüm [betekent] van factie tot fictie en een vermenging van die twee die zich in feite voortzet tot vandaag de dag” (Severing e.a., 2006: 45). Verder was de zending voor allebei de literaturen van belang, alsook denkbeelden over vrijheid en nationalisme, romantiek en realisme, tot en met de invloeden van postmodernisme en mondialisering. Een belangrijk verschil is dat een onderscheid tussen passanten en blijvers, zoals dat altijd wordt gemaakt met betrekking tot de West- en Oost-Indische literaturen, vanaf de laat negentiende eeuw geen enkele rol speelt in de Zuid-Afrikaanse literatuur. In tegenstelling tot veel Oost- en West- Indische schrijvers zijn de voorouders van bijkans alle belangrijke Zuid-Afrikaanse auteurs, ook de blanken, geboren en getogen in het land zelf. Mijn opvatting dat de literaire verwerking van slavernij als uitgangspunt voor vergelijkend onderzoek kan dienen, wordt ondersteund door het feit dat de enige Zuid- Afrikaanse auteur die een in literair verband georganiseerd bezoek aan Curaçao heeft gebracht uitgenodigd was enkele jaren nadat zij een slavernijroman had geschreven. Rayda Jacobs bezocht Curaçao in 2003 in het kader van de Antilliaanse variant van Winternachten, Krusa Laman. Uit alle belangrijke schrijvers die Zuid-Afrika rijk is, is zij waarschijnlijk vooral uitgekozen voor dit evenement omdat haar roman met de aansprekende titel The Slave Book (1998) toen vrij recent verschenen was. Zelfs al is er geen directe lijn van beïnvloeding tussen Zuid-Afrikaanse en Nederlands- Antilliaanse schrijvers, dan nog kan het boeiend zijn op zoek te gaan naar patronen van overeenkomsten tussen de twee literaturen.11 Als invalshoek kan in eerste instantie gelet worden op de literaire verwerking van slavernij in de twee gebieden.

2. Slavernij12

Er bestaat met betrekking tot slavernij geen direct “familie”-verband tussen Zuid- Afrika en het Caribische gebied. Slaven zijn nooit vanuit Zuid-Afrika naar de Antillen uitgevoerd en slaven die tijdens de VOC-tijd in Zuid-Afrika werden ingevoerd, 6

kwamen voornamelijk uit Aziatische en Oost-Afrikaanse landen, en maar zeer zelden uit West-Afrikaanse landen ten noorden van de evenaar waarvandaan slaven naar het westen werden uitgevoerd.

2.1 Zuid-Afrika

Enkele jaren nadat Jan van Riebeeck in april 1652 voet aan wal zette zijn de eerste slaven geïmporteerd en tegen het eind van de achttiende eeuw waren er meer dan 17 000 slaven aan de Kaap. Kaapse slaven bleven meestal generaties lang in het bezit van dezelfde families en werden zelden doorverkocht. De Britten waren na hun overname van de Kaap daarom aanvankelijk huiverig om in bestaande tradities en arbeidsrelaties in te grijpen. Hij had daar vast persoonlijk belang bij, maar Cradock, die gouverneur aan de Kaap was van 1811 tot 1814, verklaarde officieel dat slaven aan de Kaap beter verzorgd werden dan elders ter wereld. Zijn opvolger, Lord Charles Somerset, zei zelfs “that no portion of the [slave] community is better off or happier than the domestic slave in South Africa”.13 Enkele aan de Kaap geboren ambtenaren van Nederlandse afkomst, vooral de juristen Van Ryneveld, Truter en Andries Stockenström, deden veel om de Hollandse boeren ervan te overtuigen dat het voor hun eigen bestwil was om hun slaven en Khoi-bedienden als mensen te zien en te accepteren dat arbitraire baasschap vervangen moest worden door wetten van een rechtstaat die rechten en vrijheid moesten garanderen. Zendelingen hebben een grote rol gespeeld om dergelijke verlichtingsideëen uit te dragen, maar de manier waarop zij dat deden was vaak onaanvaardbaar voor de boeren die afhankelijk waren van hun arbeiders en veel in hun slaven hadden geïnvesteerd. Nadat de Britten slavenhandel in 1808 hadden afgeschaft, verviervoudigde de prijs van slaven in de volgende vijftien jaar. Zij waren een zeer kostbaar bezit en geen boer had er belang bij een slaaf te verliezen. Terwijl veel slaven vrij goed behandeld werden, bestond er wel veel haat en onrust. Giliomee (2003: 95) merkt dan ook terecht op dat recent onderzoek naar slavernij heeft aangetoond dat “the idea of mild slavery was a contradiction in terms”. Het zou tot 1 december 1834 duren voordat slavernij in Britse overzeese gebieden werd afgeschaft; op 1 december 1838 zijn alle slaven vrijgesteld. Een klein maar waardig monumentje in het zendingdorpje Elim herdenkt de afschaffing, terwijl het Slavenloge-museum, het Slavenboommonument en de Prestwitchstraat-graften lieux de memoires in het centrum van Kaapstad zijn.14 Voor Nederlandse, Surinaamse en Antilliaanse lezers is het wellicht van belang te benadrukken dat autochtone Zuid-Afrikaanse volkeren zoals vooral de Khoisan tijdens de 17de, 18de en vroeg-19de eeuwen en later ook de Xhosas, Zulus en andere zwarte bevolkingsgroepen, weliswaar uitgebuit en verknecht waren, maar zij zijn nooit formeel slaven geweest en al helemaal niet geëxporteerd naar andere landen. Vanaf de 7

komst van de Hollanders aan de Kaap zijn ze, zoals bekend, wel gediscrimineerd door gebruiken en wetten die hun recht op bezit en bewegingsvrijheid steeds meer inperkten. Deze omstandigheden die naast en in het verlengde liggen van de Zuid-Afrikaanse slavernijgeschiedenis hebben uiteindelijk geleid tot een regeringsbeleid dat in de tweede helft van de twintigste eeuw officieel als de “apartheid” bekend zou staan.15

2.2 Het Caribische gebied16

De slavenemancipatie in de Nederlandse koloniën op 1 juli 1863 kwam laat vergeleken bij andere gebieden in de West zoals Haïti (1804) en Venezuela (1822) en de Britse overzeese gebieden (1834) waaronder Zuid-Afrika viel. Dat de geschiedenis van slavernij in combinatie met arbeidsmigratie in de West ook belangrijke gevolgen voor de moderne tijd zou hebben, is bekend. In hun hoofdstuk “Slavernij, verzet en revolutie” in Kadans beschrijven Severing, Rutgers en Echteld (2006: 58-61) kort deze omstandigheden, alsook het feit dat Europese revolutionaire denkbeelden en slavenopstanden op nabijgelegen eilanden reeds in 1750, maar vooral in 1795 aanleiding hadden gegeven tot slavenopstanden op Curaçao. Ondanks de uiteindelijke emancipatie van slavernij in Nederlandse gebieden in 1863 was er van gelijkheid nog lang geen sprake. Over Curaçao tot in de twintigste eeuw schrijven zij dan ook (2006:130): “Grote verschillen in sociaaleconomische positie werden hoe langer hoe meer naar ras en kleur bepaald.” De Nederlandse Antillen (Papiaments: Antias Hulandes, Engels: Netherlands Antilles) zijn een land binnen het Koninkrijk der Nederlanden, bestaande uit vijf eilanden in de Caribische Zee die tot twee eilandengroepen van de Kleine Antillen behoren.17 De totale landoppervlakte is 800 km², terwijl het aantal inwoners 225.369 (2008) bedraagt. De bevolkingsdichtheid ligt daarmee op 281,7 per vierkante kilometer (2008). De hoofdstad en tevens verreweg de grootste stad van de Nederlandse Antillen is Willemstad op het eiland Curaçao. Vergeleken bij Curaçao’s oppervlakte van 171 vierkante kilometer is Zuid-Afrika een enorm land: 1 219 912 vierkante kilometer groot. De eilanden werden aan het eind van de 15e eeuw door Alonso de Ojeda “ontdekt” en in 1634 door de West-Indische Compagnie (WIC) op de Spanjaarden veroverd. In de loop der tijden waren de eilanden enige malen in handen van andere Europese mogendheden en kenden ze – in wisselende samenstellingen – verschillende bestuursvormen. De WIC werd in 1621 opgericht en kreeg van de Staten-Generaal in Nederland het monopolie van handel en kolonisatie in de Amerikaanse gebieden. Aanvankelijk richtte de WIC zijn aandacht voornamelijk op Noord-Amerika, waar Nieuw-Amsterdam (later New York) werd gesticht. Pas later kwam ook Suriname in beeld. De WIC had niet als eerste doel om in slaven te handelen. Aanvankelijk 8 concentreerde de WIC zich op de kaapvaart en de vestiging van een kolonie in Brazilië. Om onder meer de suikerplantages in de Braziliaanse provincie Pernambuco van slaven te voorzien ging de WIC zich echter toeleggen op de aanvoer van slaven uit West-Afrika. Deze kolonie werd later door de Portugezen heroverd, maar de WIC ging door met het handelen in slaven en werd de belangrijkste leverancier aan de Spaanse koloniën, met Curaçao als het grote slavendepot. Het WIC-monopolie werd in 1734 opgeheven en al snel werd de WIC overschaduwd door particuliere schippers en ondernemers, onder meer door de Middelburgsche Commercie Compagnie (MCC). In totaal vervoerden de MCC-schepen 31 095 slaven waarvan er 27 344 levend in Amerika aankwamen. Ruim de helft van deze slaven werd naar Suriname gebracht. In 1808 werd de invoer van slaven in Suriname verboden, maar illegaal werd er nog lange tijd in slaven gehandeld. De slavernij is in de West-Indische koloniën pas op 1 juli 1863 afgeschaft. De West-Indische slaven waren niet direct vrij in 1863, want na de afschaffing volgde een periode van tien jaar verplichte arbeidscontracten met de plantages, het zogenaamde Staatstoezicht. Een verschil met de periode voor 1863 was dat de voormalige slaven nu wel betaald kregen voor hun arbeid. Zoals bekend werd slavernij in Zuid-Afrika reeds in 1834 afgeschaft en zijn alle slaven vier jaar later vrijgelaten. Net als in Zuid-Afrika was de afschaffing van de slavernij voor de meeste West-Indische plantage-eigenaren een enorme tegenslag. Om de eigenaren tegemoet te komen in dit verlies kregen zij per vrijgemaakte slaaf 300 gulden. Terwijl sommige ex-slaven in Zuid-Afrika met hun voormalige eigenaren mee gingen op de Grote Trek het binnenland in, weigerden veel Caribische ex-slaven na tien jaar Staatstoezicht nog langer op de plantages te werken. Zij werden vervangen door Indiërs uit het toenmalige Brits-Indië en Javanen uit het toenmalige Nederlands-Indië. Tussen 1890 en 1939 gingen er ongeveer 33 000 Javanen en Indiërs naar Suriname. Aan de koloniale status van Suriname kwam een eind toen op 15 december 1954 na acht jaar onderhandelen het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden door Nederland, Suriname en de Nederlandse Antillen werd ondertekend. Op 25 november 1975 werd Suriname een onafhankelijke staat en sindsdien bestaat het Koninkrijk der Nederlanden uit Nederland en de Nederlandse Antillen. De Nederlandse Antillen worden een van de verwantschapslanden van Nederland genoemd en er wordt voortdurend over de status van de verschillende eilanden op hoog niveau onderhandeld.18 Net als in Zuid-Afrika heeft de slavernij en arbeidsmigratie in de West een grote invloed gehad op de moderne bevolkingssamenstelling en de talen van de gebieden. Tegenwoordig bestaat ongeveer 45 procent van de bevolking van Suriname bijvoorbeeld uit nakomelingen van de voormalige slaven terwijl de overige 55 procent bestaat uit nazaten van de Aziatische immigranten. Het Nationaal instituut Nederlands slavernijverleden en erfenis (NiNsee) heeft zich ten doel gesteld om 9

het gedeelde slavernijverleden structureel, vanuit verschillende invalshoeken en met oog voor de gevolgen daarvan voor de Nederlandse samenleving, nationaal en internationaal voor het voetlicht te brengen, teneinde dat verleden en die erfenis onder ogen te zien, te gedenken, herdenken en verwerken, mede gericht op de toekomstige generaties.

3. Historische romans

Welke plaats hebben slavernijromans in de Nederlandse Caribische en Zuid-Afrikaanse letterkundes? Volgens Wim Rutgers kent de Nederlandse Caribische literatuur traditioneel sowieso nauwelijks historische romans. Albert Helmans Surinaamse slavernijroman De stille plantage (1931) en de herschrijving daarvan in dagboekvorm tot De laaiende stilte (1952), Eddy Bruma’s toneelstuk Geboorte van Bonnie (1951) en André Pakosies novelle De dood van Boni (1972) zijn volgens hem uitzonderingen. Na de onafhankelijkheid van Suriname op 25 november 1975 wijzigde deze gereserveerdheid ten opzichte van de historie en als gevolg daarvan de historische roman. “Met de politieke zelfstandigheid, maar meer nog met de coup van 25 februari 1980 ontstaat er ook in de Surinaamse literatuur belangstelling voor het verleden, voor een alternatieve geschiedschrijving waarin de rebellen van de koloniale geschiedschrijving tot nationale helden herschreven worden.” Rutgers (2007: 353-373) wijst in zijn hoofdstuk “De spiegel van de geschiedenis” op wel meer historische romans en schrijft in Beneden en boven de wind. Literatuur van de Nederlandse Antillen en Aruba een hoofdstuk dat als titel in een Zuid-Afrikaanse literatuurgeschiedenis niet zou misstaan: “1982. Het verleden leeft door in het heden”. Zuid-Afrika kent weliswaar sinds het ontstaan van de Afrikaanse letterkunde veel historische romans, maar ook in dit land worden zij dramatisch anders geschreven na de politieke gebeurtenissen in 1990 toen het ANC en andere voorheen verboden bevrijdingsbewegingen gewettigd werden. Historische romans worden sinds de jaren tachtig steeds meer ingezet om de voorheen officiële versies van de vroege geschiedenis van de Europese kolonisatie te bevraagtekenen. Van belang was niet alleen “die ongemak met die werklike gebeure van die verlede”, zoals de romanschrijver Etienne van Heerden (1999: 3) het uitdrukte, maar het ging vooral om het kritische nadenken over de optekening, vastlegging of boekstaving van dat verleden. In zijn eerder genoemde artikel, “Die geding met die geheue: kontemporêre fiksie se bydrae tot teoretiese besinnings oor die historiografie”, richt hij zich niet alleen op de Zuid-Afrikaanse roman Die jakkalsjagter door Alexander Strachan (1990), maar ook op Jeroen Brouwers’ Bezonken rood (1981) over zijn jeugd in een Japans kamp in Nederlands-Indië, en op De morgen loeit weer aan (1988) door de Antilliaanse schrijver Tip Marugg (1923-2006). Van Heerden wijst op de relatie tussen concrete auteurs en 10 hun “vertekstualiseerde” vertegenwoordigers in deze teksten. De aandacht wordt dus op de rol van “the enunciative subject” – het verkennend subject – gericht. Vragen die dergelijke teksten aan de orde stellen zijn niet zozeer “wat is de ‘ware’ geschiedenis?”, maar eerder: “Wie biedt welke geschiedenis aan, wie leest en interpreteert het, en met welk doel voor ogen?”19 Het subject dat in de tekst tot stand wordt gebracht is vaak een twijfelend subject die in het aangezicht van de actualiteiten van zijn eigen tijd te staan komt voor de problematiek van betekenisgeving. De romanschrijver heeft niet alleen te maken met de gebeurtenissen uit het verleden, maar ook met de problematiek van de optekening van dat gebeuren. “The question ‘who is speaking?’ is a consistent postmodern refrain, often meaning, ‘from what positions of power or authority, as producers (or interpreters) of texts, do we speak?’” (Marshall, 1992: 152, zoals geciteerd door Van Heerden, 1999: 8). In Zuid-Afrika wordt reeds jaren lang uitgebreid gedebatteerd over de vraag of en hoe het postmodernisme “op verantwoordelike wyse [kan] omgaan met die verre en onlangse verlede, en die invloede daarvan op die hede” (Van Heerden, 1999: 9). Deze vraag werd vooral in de politiek-onstuimige jaren tachtig gesteld toen belangrijke debatten in Zuid-Afrika woedden over de rol van schrijverschap. Auteurs zoals J.M. Coetzee en André P. Brink stonden in het spervuur. Sinds het postmodernisme realiseerde men zich dat taal de enige bron van kennis over het verleden is en dat een zelfbewust subject die de aandacht op zichzelf vestigt tegelijkertijd aandacht vraagt voor de onzichtbare hand achter historische, zogenaamde “ware” documenten. Twijfel over de “historische juistheid” van archiefmateriaal, onzekerheid en wantrouwen in de tekstuele overblijfselen van het verleden kenmerken historiografische metafictie. Linda Hutcheon (1988: 114) heeft het zo uitgedrukt: “As readers, we see both the collecting and the attempts to make narrative order. Historiographic metafiction acknowledges the paradox of the reality of the past but its textualized accessibility to us today.” Relativerende formuleringen zoals “misschien” en “waarschijnlijk” komen tegenover de stelligheid van alleswetende vertellers in “ouderwetse” historische romans te staan. Van Heerden citeert daarom met instemming de wijze waarop de Curaçaose auteur Marugg, weliswaar meegevoerd door koortsdromen en alcohol, naar werkelijke politieke gebeuren zoals de slavengeschiedenis en politieke opstand verwijst in De morgen loeit weer aan. De roman handelt deels over de opstand van 30 mei 1969 toen een deel van Willemstad werd verwoest. Marugg beschreef zijn werkwijze als slechts een poging tot duiding: “Ik poog de voorgeschiedenis in de herinnering terug te roepen van alles wat mij bestuurt en beïnvloedt” (Marugg, 1988: 39; zoals geciteerd door Van Heerden, 1999: 15). Mede aan de hand van Hutcheons en Van Heerdens gedachten over metahistorische romans kan worden nagedacht over de rollen van schrijvers in de Zuid-Afrikaanse en 11

de Caribische omgevingen, gebieden die tal van overeenkomsten kennen, maar ook sterk van elkaar verschillen.

4. Slavernij in historische romans

Zoals bekend is een belangrijk component van transatlantische connecties de gedeelde geschiedenis van slavernij. Paul Gilroy heeft het in zijn beroemde boek The Black Atlantic: Modernity and Double Consciousness (1992) al gezegd: muziek, zeilschepen en slavernij zijn motieven die de ervaring van transnationale zwarte identiteit kenmerken. Ik wil mij hier beperken tot Gilroy’s derde motief. Centraal in zijn argument over het belang van slavernij voor het bevraagtekenen van moderniteit, is immers de gedeelde ervaring van verschrikking, de “terror” die in het hart ligt van zwarte diasporische gemeenschappen aan allebei de kanten van de Atlantische Oceaan. Zoals Gilroy in de inleiding tot zijn boek zegt: “It is in some sense the root cause of transnational black identity.” Zwarte intellectuelen hebben dan ook reeds vanaf ongeveer 1850 herinneringen aan slavernij gebruikt als een manier om Europese moderniteit te bevraagtekenen. Wat literaire schrijvers in Zuid-Afrika en het Caribische gebied met de geschiedenis van slavernij hebben gedaan en kunnen doen, lijkt mij daarom naar een rijk gebied voor vergelijkend onderzoek. Ik geef hierbij een korte inventarisatie van slavernijromans die geschreven zijn in de verschillende gebieden.

4.1 Zuid-Afrika

Een van de eerste slavernijromans, bovendien een politiek-gewaagde roman met een slaaf in de hoofdrol, is André P. Brinks ’n Oomblik in die wind (1975). De gesofistikeerde wijze waarop deze roman gebruik maakte van postmoderne onzekerheden over de relatie tussen feit en fictie was van grote invloed op latere historische romans. Zoals Zuid-Afrikaanse lezers weten speelt het boek in de achttiende eeuw, maar actuele spanningen die in de tijd toen het boek verscheen dwingend ten grondslag lagen aan de Zuid-Afrikaanse apartheids-werkelijkheid zijn in de roman gefocust in een uitzonderlijke liefdesgeschiedenis. Wanneer haar man sterft (een Zweedse ontdekkingsreiziger die de binnenlanden in kaart probeert te brengen) en zijn gezelschap wordt uitgemoord, is Elisabeth gedwongen om de hulp te accepteren van de drosterslaaf Adam Mantoor die zij in het ruige bos ontmoet. Als wrang gevolg van hun liefde die in het “paradijselijke” binnenland ver van de “beschaving” aan de Kaap ontluikt, geeft Adam zijn met zoveel ontberingen verkregen vrijheid op en begeleid Elisabeth naar de Kaap. Zij weten allebei dat hij daar weer gevangen zal worden genomen en dat zij weer de rol van onderdanige vrouw in de witte gemeenschap zal moeten vervullen. 12

De openingsparagraaf van ’n Oomblik in die wind is daarom een goed voorbeeld van de tentatieve poging die de postmoderne schrijver onderneemt die afziet van een alwetende verteller om het verleden te proberen achterhalen:

Wie was hulle? Die name is bekend – Adam Mantoor; Elisabeth Larsson – en iets van hul geskiedenis is opgeteken. Ons weet dat sy in 1749, die laaste jaar van die bewind van Goewerneur Swellengrebel, saam met haar man, die Sweedse reisiger Erik Alexis Larsson, die binneland van die Kaap die Goeie Hoop in is waar hy naderhand omgekom het; dat sy daar aangetref is deur die wegloper-slaaf Adam; en dat hulle laat in Februarie 1751 saam die Kaapse Vlek bereik. (Brink, 1975: 5)

Brink beschrijft in de inleiding het “archiefmateriaal” dat hem ter beschikking stond, onder andere enkele fictieve dagboekinscripties van Elisabeth, haar Memorie, Larssons Joernaal en ander documenten. Een regel als “So ’n lang ontdekkingsreis wat vir jou en my nog voorlê. O God, o God”, is de prikkel die hem dóór de geschiedenis heen laten kijken naar een eigen verzonnen verhaal. “Dit gaan om daardie handjievol reëls wat by die feite verbypraat.” Het begin van ’n Oomblik in die wind geeft dus een aanduiding van de ontoereikendheid van documenten en tegelijkertijd een inzicht in de werkwijze van de romanschrijver. Onder anderen Luc Renders heeft erop gewezen dat ’n Oomblik in die wind gebaseerd is op een gebeurtenis dat zich in Australië heeft afgespeeld, maar het had even goed in Zuid-Afrika kunnen zijn. Brinks ontdekkingsreiziger Erik Alexis Larsson is zogenaamd een vriend van een bepaalde Carl (Brink, 1975: 28), volgens Renders een onmiskenbare verwijzing naar de Zweedse naturalist Carl Linnaeus, bekend om zijn boeken Systema Naturae (1735), Philosophia Botanica (1751) en Species Plantarum (1753). Brink begint na deze inleiding zijn roman te schrijven met deze woorden: “Dáárom moet mens die windsels afstroop. Nie maar om dit oor te vertel of te herskep nie; maar om dit oop te maak en van nuuts af te laat gebeur. […] Dis nie ’n kwessie van verbeelding nie, maar van geloof.” (Brink, 1975: 10)

Zeven jaar na ’n Oomblik in die wind publiceerde Brink zijn grote roman over slavernij, Houd-den-Bek. In dit boek vormt een waargebeurde slavenopstand de historische kern. Een uitstapje naar “de” geschiedenis is daarom noodzakelijk. Eerst wil ik memoreren dat ik in mijn onderzoek naar de Zuid-Afrikaanse geschiedschrijving en literatuur tot nu toe geen verwijzing naar slavenopstanden op Curaçao en Suriname heb kunnen vinden, maar een ander slavenopstand in de West, die van 1791 op het Franse eiland Saint-Domingue, heeft wel degelijk in zuidelijk Afrika en dus in Brinks roman doorgeklonken. Hermann Giliomee schrijft in The Afrikaners. Biography of a People (2003: 93): “During the last decade of the eighteenth century and the first 13 decade of the next, the fear of a major slave revolt in the western Cape was greatly compounded by the […] uprising on the French colonial island of Saint-Domingue (later called Haiti) which stirred the worst fears of slaveholders on both sides of the Atlantic.” In alle Franse koloniën werd slavernij mede als gevolg van deze opstand in 1793 afgeschaft. Giliomee wijst er op dat de getalsverhoudingen met betrekking tot de Britse kolonie aan de Kaap heel anders lagen.

At the time of the French Revolution Saint-Domingue’s population included 30,000 whites, 24,000 free blacks, and 452,000 slaves. In the Cape there were, by 1820, just under 43,000 whites, 1,932 free blacks, 31,779 slaves and approximately 26,000 Khoikhoi and ‘Basters’.

Aangezien de slaven aan de Kaap over een uitgestrekt gebied in tal van kleine gemeenschapjes op boerderijen werden aangehouden, was het moeilijk voor ze om zich massaal te organiseren. Toch waren de boeren vanwege de kleine Britse garnizoensmacht die geen bescherming kon bieden vaak bevreesd voor hun veiligheid.20 Slavenopstanden aan de Kaap, eerst die van 1808 maar vooral die van 1825, bleven ondanks het feit dat zij snel onderdrukt werden, een schrikbeeld. De eerste opstand, de zogenaamde “Jij”-opstand, brak in 1808 in Kaapstad uit en werd aangevoerd door de slaven Abraham van der Caab en Louis van Mauritius met medewerking van twee Ierse passanten-matrozen, James Hooper en Michael Kelly. Ongeveer 340 slaven namen deel, 46 zijn zwaar gestraft en zes ter dood veroordeeld, “in the grisly fashion of the time, with their mutilated bodies displayed as a deterrent on public roads. The story was suppressed in history and where it did appear it was coated with colonial overlays”, staat op een blog van de historicus Nigel Worden over deze opstand. De opstand van 1825 is veel bekender. Giliomee (2003:111) beschrijft de Kaapse gebeurtenissen in een verband met Saint-Domingue zo:

The memory of a slave uprising in the deep interior in 1825 continued to haunt the owners. It had occurred against the backdrop of a regulation, passed in 1823, limiting the number of lashes given to slaves to twenty-five and the working day to ten hours. The slave Galant, who lived on the farm Houd- den-Bek in the remote Koue Bokkeveld, was aware of the debate over emancipation and the opposition to it by the masters, and had himself been maltreated and punished by his master. He had heard that the masters intended to fight the British if they carried out a plan to emancipate the slaves. In the course of 1825 Galant persuaded other slaves to join him in a rebellion, telling them that he had heard that “between Christmas Day and New Year’s Day the slaves were to be made free – and that if it should not take place at that time then their masters must be killed”. In the small-scale uprising the master and several members of his family were murdered. A commando crushed the revolt, but it had sent shock waves through the colony. In the court case that followed the judges found that “philanthropists 14

and evil-minded persons” had misinformed the slaves that the powers-that-be were on their side. In the trial the state prosecutor, D. Deneyssen, expressed something of the profound shock of the slave-owners. He could not bring himself to see the rebellion as at least partially a quest for freedom. Instead he referred to the Saint-Domingue revolt and suggested that the Bokkeveld uprising could only be interpreted as “a desire to withdraw from the laws and authority of the Government, as a desire for bloodshed, for war and confusion, for disastrous anarchy”.

Deze opstand van 1825 inspireerde Brink tot Houd-den-Bek (1982; in het Engels A chain of voices). Ook in dit boek gaat Brink uit van historisch opgetekende “feiten” als raamwerk. Een veelheid aan personages komen aan het woord tussen een proloog die een klachtstaat is en een epiloog die de uitspraak vervat. In vier afdelingen krijgen dertig vertellers spreekbeurten. De lezer moet als het ware als rechter optreden na de motieven van alle belanghebbenden te hebben aangehoord. Als opgroeiende jongens begeren zowel het slavenkind Galant als de twee blanke broers Barend en Nicolaas van der Merwe het jonge blanke meisje Hester. Wanneer Hester later trouwt met Galants baas Nicolaas, is Galant des te meer opstandig. Hij krijgt elf spreekbeurten en de meeste verteltijd waardoor hij als drager van het vrijheidsmotief sterk in de roman naar voren treedt. ’n Oomblik in die wind en Houd-den-Bek worden steeds beschouwd als hoogtepunten in Brinks oeuvre.22 In de Engelstalige Zuid-Afrikaanse literatuur vallen slavenromans op van twee vrouwen die tot de Zuid-Afrikaanse “bruine” gemeenschap gerekend worden, maar die allebei lang in het buitenland hebben gewoond. De roman The Slave Book (1998) door Rayda Jacobs (zij heeft 27 jaar lang in Kanada gewoond) speelt tijdens de laatste vijf jaar van slavernij aan de Kaap, tussen 1830 en 1834. Haar boek opent met dank aan historici, waardoor zij de nadruk legt op een verband tussen haar verhaal en “feitenmateriaal”. Zij beschrijft haar roman als een “glimpse” en zegt: “I couldn’t possibly speak on behalf of those early people, and don’t pretend to know what it was like. This book is merely a scratch at the surface.” Haar hoofdpersonages zijn Sangora van Java (zijn naam wordt door zijn eigenaar veranderd naar February) die, samen met zijn stiefdochter Somiela, verkocht werd aan de wijnboer Andries de Villiers. De Villiers had echter bewust de moeder van Somiela niet gekocht en het gezin werd uit elkaar gerukt. Harman Kloot, de “blanke” binnenlandse boer die als opzichter voor De Villiers komt werken raakt verliefd op Somiela. Kort nadat Harman en Somiela aan het eind van het boek tegen alle conventies en mores van die tijd – bepaald door afkomst, status en godsdienst – toch met elkaar trouwen, wordt Harman alsnog doodgeschoten. The Slave Book is een bij tijd en wijlen hartverscheurend verhaal,23 maar de roman vermijdt zo om ingewikkelde “toekomstvragen” rond “kleurlingschap” en de gevolgen van “ongepaste” keuzes in een door kleur gedomineerde koloniale maatschappij te 15 doordenken. Op de laatste pagina blijkt Somiela met haar soortgenoot, de ex-slaaf en mede-Mohammedaan Salie, getrouwd te zijn; het is met hem en niet met het buitenbeentje Harman dat zij “lang en gelukkig” zal leven.

Een ander recent Zuid-Afrikaans boek over slavernij is Unconfessed (2006), geschreven door Yvette Christiansë (geboren 1954). Op achttienjarige leeftijd ging zij met haar ouders in Australië wonen en woont en werkt nu in de VSA. Ook haar roman over slavernij is gebaseerd op “feiten” die in archieven bewaard zijn: negentiende-eeuwse hofverslagen over een slavin die haar kind had vermoord. Recensenten vonden dat slavernij in Afrika zelden “with such texture, detail, and authentic emotion” is uitgebeeld en het boek wordt beschreven als een adembenemende tour de force. Het boek is ook met Toni Morrison’s roman Beloved vergeleken. Sila van den Kaap was als klein meisje in Mozambique gevangen genomen en zij werd uiteindelijk de slavin van Jacobus Stephanus van der Wat van Plettenbergbaai, ondanks een belofte van haar vorige eigenares dat zij vrijgesteld zou worden. Op 30 April 1823 werd zij ter dood veroordeeld nadat zij haar kind had vermoord om hem te behoeden voor het lot dat haar als slavin beschoren was. Deze straf werd later omgezet tot veertien jaar gevangenisstraf op Robbeneiland; zij zou vrijkomen na de afschaffing van slavernij. Net als in Brinks slavernijromans is de relatie feit en fictie boeiend uitgewerkt. Deze roman is bovendien zeer bijzonder doordat Christiansë ernaar streeft Silas stem zo authentiek mogelijk te laten klinken in een gefragmenteerde, cirkelende, vaak poëtische tekst waarin zij zich richt tot haar overleden zoon. Wat is moederschap in het leven van een slavin? is de prangende vraag die Christiansë stelt. Aan het eind van haar vertelling stelt Sila zich de toekomst zo voor: “I saw [my children] and their generations chained to each other in a line …. I felt my body as if it was giving birth to generations already dead.” (Christiansë, 2006: 304) Het boek is zeer goed ontvangen, telkens met verwijzing naar het feit dat de schrijfster ook aantoonbaar van slavenherkomst is. Volgens een uitspraak van Antjie Krog op de omslag zal het boek “forever haunt the Southern African landscape”. In een belangwekkend artikel heeft Meg Samuelson (2008: 41) erop gewezen dat Sila niet alleen van het koloniale archief gered is door Christiansë, maar dat zij Sila zo construeert dat zij door de tekst haar vermoorde zoon tot leven brengt. Sila komt vrij op de vooravond van een nieuwe era, wanneer emancipatie aan de Kaap een werkelijkheid is, maar Christiansë weerstaat de verleiding van een triomfantelijke einde. “Christiansë thus renders it impossible to say that the regime of slavery has concluded. Instead, she presents through the voice of Sila an analysis of a future that, while discontinuous with the past, marks slavery’s ongoing recurrence.” (Samuelson, 2008: 45). De roman blijft dus zeker niet steken in een historisch verleden, maar heeft een dreigende voorspellende kracht, wijst dat apartheid een verschrikkelijk “natuurlijk” 16

gevolg van slavernij was, hoe zeer de nakomelingen van slaven en de gehele Zuid- Afrikaanse samenleving nu nog door slavernij beschadigd is:

The daughters and sons of my generations will say, we are not people, we are things. The sons of my generations will say, we are men made of rock and it is our natures to throw ourselves against all enemies until their skin breaks. I fear for the daughters of my generations for, with such fathers, there will be no home. I fear for the sons of their generations for, with such fathers, there will be no goodness. And I will be weeping in my grave [… as] those rocks who were once people, smash and smash some terrible future into shape. (Christiansë, 2006: 334-5)

4.2 Suriname

Van Kempen (2002) wijst in zijn hoofdstuk “Wenen om de Chamskinderen” op een aantal Surinaamse egodocumenten, romans en gedichten over slavernij. A.N. (Bert) Paasmans uitvoerig exposé van zowel niet-literaire als literaire teksten betreffende de slavernij uit die 17de, 18de en het begin van de 19de eeuw is hierbij zijn belangrijkste richtlijn. In zijn proefschrift getiteld Reinhart: Nederlandse literatuur en slavernij ten tijde van de verlichting (1984: 98-169) had Paasman zich vooral gericht op een boek dat geschreven werd door Elisabeth Maria Post (Utrecht 1755 – Epe 1812). Op basis van haar eerder boek Het land, een liefdesverklaring aan de natuur, werd zij op slag een beroemdheid en het bezorgde haar het honorair lidmaatschap van het Haagse dichtgenootschap “Kunstliefde spaart geen vlijt”. Op de Veluwe schreef Post vervolgens haar magnum opus, de driedelige briefroman Reinhart, of natuur en godsdienst (1791-1792). Het boek kreeg veel aandacht. In haar roman verwerkte Post delen uit het leven van haar broer Hermanus, die in 1774 naar Guyana vertrok en daar een plantage had. Zijn reis en levenservaringen, die de schrijfster in briefvorm bereikten, zijn verwerkt in deze briefroman en geven het werk een sfeer van authenticiteit in de beschrijving van natuur en klimaat, en van zeden en gewoonten van de bewoners. Post had nog nooit van haar leven een slaaf of een plantage gezien, maar muntte uit in natuurbeschrijvingen van de tropen. Reinhart, de hoofdpersoon van de roman die op haar broer is gebaseerd, is een van de eerste personages in de Nederlandse literatuur die zich uitspreekt tegen de slavernij:

Al die mooie velden die ik hier en daar, wijd en zijd zie liggen zijn dan alle door het gedwongen zweet van beroofde, mishandelde mensen bebouwd en zijn gehuld in een treurige nevel van onrechtvaardigheid, die mij misselijk maakt en doet zuchten.24

Toch is de Reinhart niet haar broers levensverhaal; de schrijfster wijst daar nadrukkelijk op Hermanus' verblijf in Guyana is slechts aanleiding geweest, en 17

de lotgevallen van Reinhart zijn niet de lotgevallen van Hermanus - en de schrijfster hoopt bovendien dat ze dat, vanwege de ongelukkige afloop, ook niet zullen worden. Paasman schrijft:

Ondanks dat zij dit werk geen roman durft noemen, om het conservatieve deel van haar lezerspubliek niet af te schrikken, is de Reinhart een roman, een wereld in woorden, een fictionele werkelijkheid. In deze fictionele werkelijkheid krijgt echter een probleem uit de contemporaine historische werkelijkheid (n.l. de slavernij) zoveel aandacht, dat het mij zinvol voorkomt om literatuur en historische werkelijkheid te vergelijken en hun eventuele wederzijdse beïnvloeding te signaleren. (zie http://www.dbnl.org/tekst/paas001rein01_01/paas001rein01_01_0001.htm)

Naast materiaal uit familiebrieven zijn dramatische gebeurtenissen zoals slavenopstanden, zoals reeds gezegd, uiteraard aantrekkelijk materiaal voor literaire schrijvers tot in de 20ste en 21ste eeuwen. De beroemdste slavenopstand in Suriname was die in Berbice in 1763. Van Kempen (2002) wijst op de brief die Jan Abraham Charbon over deze “opstandt door de Negers” schreef en het toneelstuk door Edgar Cairo in 1984, Dagrati! Dagrati! Verovering van de Dageraat! Een belangrijke moderne roman over slavernij werd geschreven door Cynthia Mc Leod-Ferrier. Zij is in 1936 te Paramaribo geboren en is de dochter van de laatste gouverneur en eerste president van Suriname, Johan Ferrier. In 1987 debuteerde Mc Leod met de roman Hoe duur was de suiker? Zij stelt de thematiek aan de orde van de prijs die door de werkers betaald wordt voor de rijkdom van een kleine groep mensen. Het verhaal speelt zich af in de tijd van de Boni-oorlogen, de tijd van gouverneur Crommelin, Nepveu en kolonel Fourgeoud en hun strijd tegen de rebellerende marrons. De hoofdrol in het verhaal is voor een vooraanstaande joodse plantersfamilie. Ondanks hun idealen lopen de personages vroeg of laat op tegen de verwrongenheid van de koloniale maatschappij. Ook zij betalen volgens Mc Leod een hoge prijs voor de misstanden van de slavernij. De roman is geschreven voor een Surinaams publiek. In de eerste uitgave zijn de dialogen geschreven in het Sranan. In 1995 volgde een Nederlandse uitgave waarin de dialogen zijn vertaald in het Nederlands. De roman is geschreven om een groot publiek te interesseren voor de eigen geschiedenis en was daarin zeer succesvol. Vanwege de stijl wordt het boek echter niet door alle critici als literatuur gezien, waardoor het boek veel discussie opriep.25

4.3 Nederlandse Antillen

Terwijl Galant dankzij Brinks roman Houd-den-bek waarschijnlijk de bekendste slaaf in de Zuid-Afrikaanse literatuur is, was Tula, die op 17 augustus 1795 een onderdrukte slavenopstand op het eiland Curaçao had geleid,26 dat vooral dankzij orale vertellingen 18

reeds lang voordat boeken over hem zijn geschreven. De literaire teksten over hem kunnen zeker vruchtbaar vergeleken worden met Houd-den-Bek. Pacheco Domacassé’s toneelstuk Tula (1970) en de roman Slaaf en Meester (1988 en 2002) door Carel de Haseth komen voor zo een vergelijking in aanmerking.27 In zijn Proloog geeft De Haseth (2002: 5-10) een samenvatting van het verhaal van Tula (hij spelt zijn naam Toela). Op 17 augustus 1795 weigerden de slaven van Casper Lodewijk van Uytrecht op de plantage Knip aan het werk te gaan. Daarmee begon wat in de Curaçaose geschiedenis bekend staat als ‘de grote slavenopstand’. Van Knip trokken zij onder leiding van Toela naar aangrenzende plantages en Caspar zond inderhaast zijn zoon Willem naar Willemstad met een brief waarin hij gouverneur Johannes de Veer verzocht de opstandelingen te komen tegenhouden. Een kleine troepenmacht werd uitgezonden “ten eijnde de oproerige negers tot hun plicht te brengen”. Ondertussen hadden ruim driehonderd slaven zich bij de opstand aangesloten en de soldaten moesten zich terugtrekken. De troepenmacht werd vergroot en de rooms-katholiek priester Jacobus Schink ging mee om “te verneemen de reedenen van hun opstand” en zelfs om “pardon wegens baldadigheden alreeds gepleegt” aan te bieden. Toela zei daarop: “Wij zijn al te zeer mishandelt, wij zoeken niemand kwaad te doen, maar zoeken onze vrijheid, de fransche negers hebben hunne vrijdom bekoomen, Holland is ingenomen door de franschen, vervolgens moeten wij ook hier vrij zijn.” Zelfs vroeg hij de priester: “Koomen alle menschen niet voort uit een vader Adam en Eva?” Toela wilde zich niet overgeven en pas op 31 augustus nadat tallozen aan beide kanten gedood werden, werd de opstand definitief gebroken. Interessant genoeg neemt De Haseth niet Tula, de aanvoerder van de slaven als hoofdfiguur, maar een andere, als historisch figuur veel minder bekende slaaf. Alhoewel zijn boek véél dunner en bescheidener is dan de groots-opgezette roman Houd-den-bek die een bijzonder standaard heeft gesteld door de intens romanmatige wijze waarop Brink tientallen stemmen en verhalen van slaven en bazen hoorbaar heeft gemaakt, kunnen de boeken wederzijds een interessant licht op de aard en functie van slavernijromans in twee verschillende gebieden werpen. De Haseths boekje van ongeveer 70 kleine bladzijden tekst heeft óók een proloog (waarin de historische omstandigheden van de opstand geschetst worden). Pas in de epiloog legt hij uit dat zijn roman een fictief verhaal is, gebaseerd op een kern van historische gegevens. Als hoofdpersonen heeft hij gekozen voor de slaaf Louis Mercier en de planterszoon Willem van Uytrecht, alsook voor een fictieve slavin Anita op wie ze allebei verliefd zijn. Omdat Louis en Willem/ Wilmoe (een Papiamentse verbastering van zijn naam) beurtelings hun versie van de gebeurtenissen tijdens en na de opstand geven en woede, haat en begrip voor de ander elkaar afwisselen, wordt lezers een brede blik op het verleden gegeven. 19

Belangrijke historische gegevens zijn veranderd. Zo laat de schrijver Wilmoet leven, terwijl hij in werkelijkheid tijdens de opstand reeds overleed aan de gevolgen van een schotwond uit zijn eigen pistool. Waarschijnlijk “spaart” de schrijver Wilmoet om het tot een finaal treffen tussen slaaf en meester te kunnen brengen. Hoewel Wilmoet in de roman sympathie kan opbrengen voor de motieven van de opstand, kan hij Louis echter niet redden van de galg. Louis verkiest zelf de vrijheid van de dood en sterft door eigen hand in het boek, terwijl hij in werkelijkheid samen met vier andere slaven werd opgehangen. (Een andere slaaf had wel zelfmoord gepleegd.) Allebei de mannen krijgen spreekbeurten, maar in tegenstelling tot Brink die ook veel ruimte geeft aan vrouwen, krijgt Anita geen stem. Opvallend genoeg is het object van Louis’ en Wilmoes gezamenlijke begeerte een slavin, terwijl Brink zowel de bazen als de slaaf doet hunkeren naar de witte vrouw Hester. Het is frappant om in verband met de liefdesgeschiedenissen in slavernijromans ook even stil te staan bij een bekende jeugdboek uit die Nederlandstalige Antilliaanse literatuur: Miep Diekmanns Marijn bij de Lorredraaiers (1965). Het gaat over de slavenhandel in de zeventiende eeuw en alleen al het onderwerp betekende een breuk met de Nederlandse traditie van historische jeugdverhalen waarin vooral ridders, minstrelen en dappere scheepsjongens in het centrum stonden. De jeugdboekkenner Anne de Vries (1998) geeft de inhoud van het verhaal als volgt weer:

Het verhaal begint in het zeventiende-eeuwse Willemstad op Curaçao, waar Marijn als zoon van de commissaris van de militie opgroeit in Fort Amsterdam (waar ook Diekmann heeft gewoond als dochter van de politiecommandant). Als hij vijftien is, komen zijn ouders om bij een orkaan die half Willemstad verwoest. Kort daarop verplaatst de handeling zich naar een “slavenplantage”, waar zieke en gewonde slaven - de prijs voor de overtocht uit Afrika, onder onmenselijke omstandigheden - worden opgelapt, zodat ze alsnog op de markt kunnen worden gebracht. Marijn wordt chirurgijn op een slavenschip, maakt een reis mee naar Afrika, komt op plantages op verscheidene plaatsen in het Caribisch gebied. Het perspectief ligt afwisselend bij Marijn en zijn zusje Oeba, die als ziekenverzorgster op de slavenplantage werkt. Beiden hebben een genuanceerde visie doordat ze vrijwel als broer en zus zijn opgegroeid met een zwart meisje: Knikkertje, het dochtertje van een overleden huisslavin. Toch blijven ze kinderen van hun tijd. Als Marijn verliefd wordt op Knikkertje, weet hij zich met zijn gevoelens geen raad. Hij respecteert haar te veel om haar als bijzit te nemen, maar een huwelijk is ondenkbaar.

Ook in deze jeugdroman is dus sprake van een liefdesgeschiedenis waarin, net als in de roman van Rayda Jacobs, de schrijfster het niet aandurft om de traditionele sociale grenzen en verwachtingspatronen van haar lezers te overschrijden. Dat zij slavernij aan de orde stelde in de Nederlandse jeugdliteratuur was al een grote stap. 20

S lot5. Slot5.

Een transatlantische vergelijking van de romanmatige uitwerking van slavengeschiedenissen in de Nederlandse Antillen en Zuid-Afrika (in zowel het Nederlands/Afrikaans als andere talen) bestaat nog niet en zou zeker op gang gebracht kunnen worden door bijvoorbeeld vergelijkende scripties te laten schrijven over geselecteerde romans.28 Slavernijromans die het systeem en de gevolgen van slavernij kritisch aan de orde stellen, maken immers een belangrijke stroming uit in zowel de recente Zuid-Afrikaanse literatuur als de Caribische literatuur. Een andere vraag is ook welke ideologische en romanmatige verschillen er zijn tussen de manieren waarop Nederlandse “buitenstaander”-romanschrijvers zoals Constant van Wessem (Driehonderd negerslaven, 1935), Simon Vestdijk (Rumeiland, 1940), Theun de Vries (De vrijheid gaat in het rood gekleed, 1945) en Nelleke Noordervliet (Pelican Bay, 2002) over slavernij in West-Indië hebben geschreven en de manier waarop autochtone Caribische schrijvers als Mc Leod en De Haseth dat hebben gedaan. Dezelfde vraag kan gesteld worden ten aanzien van slavenromans geschreven door “witte” en “bruine” Zuid-Afrikaanse schrijvers. Wat mij nu al opvalt is dat alle schrijvers die ik hierboven heb besproken het heeft over de onkenbaarheid van “feiten”, de onmacht van taal en de rol van literatuur in de Zuid-Afrikaanse historiografie. De vraag hoe historisch materiaal wordt gebruikt en met wat voor doel, is altijd belangrijk. In verband met de Zuid-Afrikaanse situatie heeft Luc Renders (z.j.) in zijn artikel “Base en slawe. Ontmoetings tussen Europeane en Afrikane in Afrikaanse historiese romans oor die begin van die Europese kolonisasie van Suider-Afrika” er bijvoorbeeld op gewezen dat geschiedenis als literair motief vooral werd ingezet door schrijvers die de apartheidspolitiek van de regering afwezen. Andere artikelen die als uitgangspunten kunnen dienen in verband met de Zuid-Afrikaanse literatuur zijn André Brinks “Reinventing a Continent. (Revisiting History in the Literature of the New South Africa: A Personal Testimony)” (1996) en het hoofdstuk “In de ban van de geschiedenis” in Francken en Renders’ Skrywers in die strydperk. Krachtlijnen in de Zuid-Afrikaanse letterkunde (2005). In verband met de Caribische literatuur zijn Jan Voorhoeves kort essay “Fictief verleden: de slaventijd in de Surinaamse belletrie” (1966: 32-37), Bert Paasmans proefschrift (1984), Rutgers hoofdstuk “De spiegel van de geschiedenis” in zijn boek De brug van Paramaribo naar Willemstad (2007: 353-370) en het werk van Michiel van Kempen (2002 en 2003) over Suriname van belang. Een bestekopname en vergelijking van slavenliedjes kan ook gemaakt worden, alsook een vergelijking van moderne gedichten waarin de gevolgen van slavernij op identiteitskwesties zoals familieherkomst aan de orde komen. Een Zuid- 21

Afrikaanse basistekst zou het gedicht “Ons komvandaan” (Ferrus 2005: 3-4) kunnen zijn.29 De Kaapse dichteres Diana Ferrus weet dat zij afstamt van een lange rij van moeders en vaders die haar verbindt aan het slavenverleden van Zuid-Afrika. Daarom appelleert zij in haar gedicht over kolonisatie en slavernij zo direct aan de generaties die haar koppelen aan het verleden uit de VOC-tijd. De vraag “Wie ben ik?” hangt ten nauwste samen met de vraag “Wie waren mijn voorouders?”30 Vragen over haar eigen identiteit en de naam die zij draagt komen dus sterk naar voren in de eerste en de laatste strofen van het gedicht dat ik citeer:

Was dit my ma se ma se ma, se ma, se ma of haar pa se pa, se pa se pa, se pa in boeie, vasgemaak en diep onder in ’n skip gegooi […] Nou is ons Januarie, Februarie, Maart en April, Fortuin, Arendse, Fransman en Gabier.

Terwijl Ferrus vanuit het perspectief van een kind terugkijkt, stelt Christiansë (2006: 304) in haar roman het perspectief van de “oermoeder”: “I saw my [children] and their generations chained to each other in a line …. I felt my body as if it was giving birth to generations already dead.” Ook in het Caribische gebied, bijvoorbeeld op de Antillen, zijn dergelijke teksten gezongen en geschreven. “Over de tijd van de slavernij gaan heel wat verzetsliederen, die klonken als klacht of dreiging, in verband met ongewenste verkoop van een familielid of vriend(in), mishandeling, kritiek op de wrede bomba, het daadwerkelijk in opstand komen, klachten over, maar nooit tégen de shon [baas, EJ]”, schrijven Severing, Rutgers en Echteld (2006: 62). Comparatief onderzoek zal belangrijk materiaal en nieuwe inzichten kunnen opleveren. Wat opvalt in overzichten van zowel de Zuid-Afrikaanse als de Caribische literatuur in tijden van verandering, is dat niemand het heeft over een absolute breuk met het verleden. Postkoloniale en postapartheid literatuur veronderstelt steeds en voortdurend een terugkeer naar de era van kolonialisme, slavernij en apartheid. Schrijvers blijven verhalen uit het verleden vanuit een contemporain perspectief vertellen. In de Zuid- Afrikaanse literatuur floreren buitenbeentjes: buitenbeentjes als personages, schrijvers als buitenbeentjes. Dit geldt ook voor de Caribische literatuur. Identiteiten en culturele tradities zijn steeds onmetelijk verbrokkeld en dissonant. Steeds in beweging en dus 22

spannend. Een esthetisch provocerende vorm voor de bizarre werkelijkheden van zowel Zuid-Afrika als de Nederlands-Caribische geschiedenis te vinden, dat blijft een grote uitdaging voor schrijvers van dit moment. Slaven die als opstandelingen figureren in postkoloniale romans in allebei de gebieden aan weerszijden van de Atlantische oceaan kunnen veel licht werpen op mogelijke invalshoeken voor vergelijkend onderzoek. Deze invalshoeken kunnen onderzocht worden in verhalen, gedichten en romans waarin schrijvers op zoek zijn naar een plaats tussen toen en nu, tussen zwart en wit, tussen macht en onmacht, tussen feit en fictie. Het is een avontuurlijke uitdaging voor onderzoekers om die ontwikkelingen in kaart te brengen en te duiden. Het vaststellen van patronen in vergelijkbare literaturen die zelden of nooit voorheen in een comparatief verband onderzocht zijn, kunnen immers grote betekenis hebben. G.M. Hyde (2006: 30) formuleerde dat zo: “often unperceived [patterns] are likely to yield more significance than local texture minutely analysed.”31

Vrije Universiteit en Universiteit van Amsterdam Navorsingsgenoot Universiteit van Johannesburg

Bibliografie

Arion, Frank Martinus. 2004. “Brief aan Vernie”. Van den Bergh, Erik en Tiny Kraan (samenstellers), Koekemakranke: die pad van Vernie February (1938-2002), Leiden: African Studies Centre. Bakker, E., L. Dalhuisen, R. Donk e.a. 1998. Geschiedenis van Suriname. Van stam tot staat. Zutphen: Walburg Pers. Brink, André P. 1973. ’n Oomblik in die wind. Emmarentia: Taurus. Brink, André P. 1982. Houd-den-Bek. Emmarentia: Taurus. Brink, André. 1996. Reinventing a Continent. (Revisiting History in the Literature of the New South Africa: A Personal Testimony). World Literature Today 70(1): 17-24. Brommer, B. 2005. Ik ben eigendom van … slavenhandel en plantageleven. Wijk en Aalburg: Pictures Publishers. Chapman, Michael 1996/ 2003. Southern African Literatures. Pietermaritzburg: University of Natal Press. Christiansë, Yvette. Unconfessed: A Novel. 2006. Cape Town: Kwela Books. Ook New York: Other Press. Davids, Achmat. 1994. The Contribution of the Slaves to the Genesis of 23

Afrikaans. February, Vernon (red.). Taal en identiteit: Afrikaans en Nederlands. Kaapstad: Tafelberg. Den Besten, Hans. 2000. The slaves’ languages in the Dutch Cape Colony and Afrikaans. In: Arends, Jacques (ed.) Creoles, Pidgins, and Sundry Languages: Essays in Honor of Pieter Seuren, verschenen als Linguistics 38(5): 949-971. De Vries, Anne. 1998. Over grenzen. De betekenis van Miep Diekmann voor de jeugdliteratuur. Meinderts, Aad, e.a. (red.) Ogen in je achterhoofd. Over Miep Diekmann. Schrijversprentenboek 42. Den Haag: Letterkundig Museum/, Amsterdam: Uitgeverij Leopold. Ook beschikbaar bij: http://www.dbnl.nl/tekst/ staa008ogen01_01/staa008ogen01_01_0003.htm De Vries, Jan W. e.a. (red.). 1994. Het verhaal van een taal. Negen eeuwen Nederlands. Amsterdam: Prometheus. Diekmann, Miep. 1965. Marijn bij de Lorredraaiers. Amsterdam: Uitgeverij Leopold. Emmers, Pieter C. 2006. The Dutch and the Atlantic Slave Trade, 1600-1850. New York: Berghahn Books. Ferrus, Diana. 2005. Ons komvandaan. Kaapstad: Diana Ferrus Uitgewery. Francken, Eep en Luc Renders. 2005. Skrywers in die strydperk. Krachtlijnen in de Zuid-Afrikaanse letterkunde. Amsterdam: Bert Bakker. Giliomee, Hermann. 2003. The Afrikaners. Biography of a People. London: Hurst & Company. Gilroy, Paul. 1992. The Black Atlantic: Modernity and Double Consciousness. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. Haseth, Carel de. 2002/8. Slaaf en meester. Haarlem: In de Knipscheer. Hutcheon, Linda. 1988. A Poetics of Postmodernism. History, Theory, Fiction. New York and London: Routledge. Hyde, G.M. 2006. Comparative Literature. Childs, Peter en Roger Fowler (reds.) The Routledge Dictionary of Literary Terms. London: Routledge. Jacobs, Rayda. 1998. The Slave Book. Cape Town: Kwela Books. Jansen, Ena, Riet de Jong-Goossens en Gerrit Olivier (red.). 2008. My ma se ma se ma se ma. Zuid-Afrikaanse families in verhalen. Amsterdam: Suid-Afrikaanse Instituut. SAI-Pamfletreeks no. 8. Kalla, Barbara en Phil van Schalkwyk. 2006. Danksy die dinge. Die huis en die Self in enkele na-oorlogse Nederlandstalige en Afrikaanse gedigte. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 13(2): 3-31. Kannemeyer, J.C. 1978 en 1983. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Pretoria: Academica. Marshall, Brenda K. 1992. Teaching the Postmodern: Fiction and Theory. New York & London: Routledge. Marugg, Tip. 1988. De morgen loeit weer aan. Amsterdam: De Bezige Bij. 24

Mc Leod, Cynthia. 1987. Hoe duur was de suiker? Schoorl: Uitgeverij Conserve. Oostindie, Gert (red.). 2001. Facing up to the Past. Perspectives on the Commemoration of Slavery from Africa, the Americas and Europe. Kingston: Ian Randle/The Hague: Prince Claus Fund. Paasman, A.N. 1984. Reinhart: Nederlandse literatuur en slavernij ten tijde van de verlichting. Leiden: Martinus Nijhoff. Renders, Luc. (z.j.). Base en slawe. Ontmoetings tussen Europeane en Afrikane in Afrikaanse historiese romans oor die begin van die Europese kolonisasie van Suid-Afrika. http://user.online.be/gramadoelas/ozalit/ozalit7.htm. Ross, Robert. 1983. Cape of Torments: Slavery and Resistance in South Africa. London: Routledge and Kegan Paul. Rutgers, Wim. 2002. De Nederlandse Antillen en Aruba. D’Haen, Theo (red.) Europa Buitengaats. Koloniale en postkoloniale literature in Europese talen. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker. Rutgers, Wim. 2007. Beneden en boven de wind. Literatuur van de Nederlandse Antillen en Aruba. Amsterdam: De Bezige Bij. Ook beschikbaar http://www.dbnl.org/ tekst/rutg014bene01_01/. Rutgers, Wim. 2007. De brug van Paramaribo naar Willemstad. Nederlands-Caribische en Caribisch-Nederlandse literatuur 1945-2005. Curaçao. Fundashon pa Planifikshon di Idioma en Universiteit van de Nederlandse Antillen. Samuelson, Meg. 2008. “Lose your mother, kill your child”: The passage of slavery and its afterlife in narratives by Yvette Christiansë and Saidiya Hartman. English Studies in Africa 51(2): 38-48. Severing, Ronnie, Wim Rutgers en Liesbeth Echteld. 2006. Kadans. Literatuurgeschiedenis. Curaçao: Stichting voor Taalplanning. Shell, Robert. 1994. Children of Bondage. Johannesburg: Witwatersrand University Press. Schoeman, Karel. 2001. Armosyn van die Kaap: die wêreld van ’n slavin, 1652-1733. Kaapstad: Human & Rousseau. Stockenstrom, Eric. 1934. Vrystelling van die slawe. Stellenbosch: KSV Boekhandel. Van Coller, Hennie en Bernard Odendaal. 2005. Die verhouding tussen die Afrikaanse en Nederlandse literêre sisteme. Deel 2: ’n Chronologiese Oorsig. Stilet 17(3): 18-46. Van Coller, Hennie en Bernard Odendaal. 2006. Voorgelegde artikels by Stilet vanaf 2000 tot 2005: Waarnemings en gevolgtrekkings deur die redakteurs. Stilet 18(2): 123-139. Van Coller, H.P. (red.). 1998, 1999, 2006. Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Dele 1, 2 en 3. Pretoria: J.L. van Schaik Uitgewers. Van Heerden, Etienne. 1999. Die geding met die geheue: kontemporêre fiksie 25

se bydrae tot teoretiese besinnings oor die historiografie. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 6(1): 2-18. Van Kempen, Michiel. 2002. “Van grouwelijcke monsters en kinderen gods.” De Nederlands-koloniale literatuur over Suriname. In: Theo d’Haen (red.) Europa Buitengaats. Koloniale en postkoloniale literature in Europese talen. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker. Van Kempen, Michiel. 2003. Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur. Breda: De Geus. Verstegen, Math. 2002. Kaapstad. Een onwettig kind van de VOC. Een juridisch- politieke visie op het ontstaan van Kaapstad. Zaltbommel: Europese Bibliotheek. Voorhoeve, Jan. 1996. Fictief verleden: de slaventijd in de Surinaamse belletrie. Nieuwe West-Indische Gids 45: 32-37. Worden, Nigel. 1985. Slavery in Dutch South Africa. Cambridge: Cambridge University Press. Zielinski, Erich. 2003. De Engelenbron. Haarlem, In de Knipscheer, 3de druk 2008.

Andere internetbronnen (voor het laatst geraadpleegd op 6 december 2009)

http://www.aup.nl/do.php?a=show_visitor_book&isbn=9789056293062. http://nl.wikipedia.org/wiki/Nederlandse_Antillen http://www.ninsee.nl/?pagina=83&parentID=0&level=1&CatID=6http://www. dbnl.org/tekst/rutg014bene01_01/ http://www.iziko.org.za/sh/resources/slavery/slavery.html http://www.cape-slavery-heritage.iblog.co.za/2008/10/27/prof-nigel-worden-on-the- 1808-slave-rebellion-article-in-the-cape-times-while-die-burger-choses-to-insult- their-coloured-readership-with-a-disparaging-version-of-the-event/ http://lists.sn.apc.org/pipermail/gwsafrica/2007-February/012570.html http://www.conserve.nl/auteurs3.htm http://nl.wikipedia.org/wiki/Tula_(Cura%C3%A7ao)

Note

1. De foto is overgenomen uit Rien van der Helm, De Curaçao reisgids, 1996. 2. Zie de website http://www.iziko.org.za/sh/resources/slavery/slavery.html over slavernij in Zuid-Afrika. Belangrijke boeken zijn onder anderen Ross (1983), Worden (1985), Shell (1994) en Schoeman (2001). Recente boeken in verband met slavernij in het Caribisch gebied zijn Bakker e.a. (1998), Oostindie (2001), Brommer (2005) en Emmers (2006). 3. Van Heerden (1999) en Koch (2004) hebben aanzetten tot dergelijk vergelijkend onderzoek gedaan. 4. Frank Martinus Arion (2004: 4-7) schrijft in ‘Brief aan Vernie’: “De dood maakt voor onze vriendschap 26

weinig uit, omdat die zich door de jaren over de veel te wijde en veel te diepe oceanen heen heeft afgespeeld.” Hij verwijst hier naar het feit dat hij meestal in Suriname of Curaçao woonde en February in Amsterdam of Kaapstad. Arion heeft Afscheid van de koningin (1975) waarin een blanke Zuid-Afrikaanse vrouw Naomi een rol heeft, weleens zijn ‘Zuid-Afrika roman’ genoemd. 5. Verstegen (2002) vroeg zich naar aanleiding van het VOC-octrooi van 1602 af: “Gaf het aan haar verleende octrooi de VOC wel het recht aan de Kaap de Goede Hoop een verversingsstation voor de schepen van en naar Batavia te stichten?” Zijn conclusie was dat het verversingsstation enkele breedtegraden ten oosten van de Tafelbaai had moeten liggen en niet op de plaats die het kreeg. Daarom noemt hij de Kaap een “onwettig kind” van de VOC en betoogt dat Tafelberg en Tafelbaai in het vroegere gebied van de WIC liggen. 6. Dat ik niet de enige ben met deze associatie blijkt uit het volgende citaat in Erich Zielinski’s roman De Engelenbron (2008: 121): “‘Ja, het huis boeit. Het is geen landhuis, het is geen herenhuis, niet de architektuur die wij gewend zijn. Misschien was de eerste bewoner een Zuid-Afrikaan. Misschien kwam de bouwmeester uit Kaapstad.’ Hendrik dacht dat hij de stijl herkende.” 7. Papiaments is een creooltaal gebaseerd op Portugees of Spaans, met veel Nederlandse en ook Engelse en Franse invloeden. Op de Benedenwindse eilanden is Papiaments de volkstaal, terwijl Engels dat is op de Bovenwindse eilanden. De Antilliaanse scholen waren altijd Nederlandstalig, maar enkele jaren geleden is besloten op de basisscholen het Papiaments en Engels als onderwijstalen in te voeren. De middelbare scholen blijven Nederlandstalig, omdat men gebruik maakt van hetzelfde Centraal Schriftelijk Eindexamen als in Nederland en omdat veel scholieren na afronding van de middelbare school hoger onderwijs in Nederland gaan volgen. De Antilliaanse literatuur is voornamelijk geschreven in het Nederlands en Papiaments, voor een klein deel ook in het Engels en Spaans. 8. Zie bijvoorbeeld Davids (1994) en Den Besten (2000). In de hoofdstuk ‘Tropische Nederlands’ in Jan W. de Vries e.a. (1994) worden “Pidgins en creooltalen” samen gegroepeerd: Afrikaans, Petjok en Surinaams Nederlands. 9. Wan tru puwema: gedigte van Antilliaanse, Surinaamse en swart Afrikaanse skrywers, samengesteld en ingeleid door Steward van Wyk met medewerking van Wim Rutgers en Michiel van Kempen, zal op een nog onbekende datum in Kaapstad verschijnen. 10. De belangrijkste recente Zuid-Afrikaanse literatuurgeschiedschrijvers zijn Kannemeyer (zie zijn tweedelige Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur, 1978 en 1983; later bijgewerkt en ook in een verkorte weergave beschikbaar), Chapman (1996/2003) en de “Perspektief ”-hoofdstukken in Van Coller (red., 1998, 1999 en 2006). Voor het Caribisch gebied verwijs ik naar Van Kempen (2003) en Rutgers (2007), alsook naar Severing, Rutgers en Echteld (2006). 11. Een discussie over de wenselijkheid van literaire vergelijking tussen de Afrikaanse en Nederlandse “literaire systemen” werd door Van Coller en Odendaal (2005, 2006) op gang gezet. Kalla en Van Schalkwyk (2006) hebben daarop geantwoord; ik verwijs vooral naar hun onderafdeling ‘Literêre komparatisme: bedenkings en bedenklikhede’ (2006: 4-7). Zij verwijzen bijvoorbeeld naar uitspraken van Hyde (2006: 30) die stelt dat het vaststellen van patronen die voorheen onopgelet 27

zijn grote betekenis kan hebben. 12. Voor een overzicht van slavernij aan de Kaap verwijs ik naar Giliomee 2003: 88-129 (het hoofdstuk “Masters, Slaves and Servants: The fear of Gelykstelling”). 13. Giliomee (2003: 95) verwijst naar Stockenstrom (1934: 61-65) voor een overzicht van contemporaine uitspraken door Somerset en anderen. 14. Het Slavenboommonument bestaat sinds 2008. De namen van honderden slaven zijn geïnscribeerd op elf granietblokken op het plein waar de slavenboom stond waar slaven verhandeld werden. Hier moesten de slaven wachten terwijl hun meesters de dienst in de Grote Kerk bijwoonden. Tijdens de voorbereidingen voor een groot bouwproject dichtbij Prestwichstraat in Kaapstad zijn tussen 2003 en 2005 overblijfselen van duizenden slaven gevonden. De beenderen werden het object van verhitte debatten over slavernij en post-apartheid en de bouw van het multimiljoen Rand project ging niet door. Een indrukwekkende, rustige tentoonstellingsruimte is ondertussen op een druk verkeerspunt in Groenpunt gebouwd. 15. Hoe bekend het woord apartheid is, trof mij weer toen ik het op een graffiti-tekst tegen een muur in de Penstraat in Willemstad zag. Samen met mijn Amsterdamse collega’s Pamela Pattynama, Bert Paasman en Michiel van Kempen bracht ik in januari 2009 een werkbezoek aan de vakgroep Nederlandse letterkunde van de Universiteit van de Antillen. 16. Voor overzichten verwijs ik naar Bakker e.a. (1998), Oostindie (2001), Brommer (2005) en Emmers (2006). 17. Zie voor deze inlichting de internetbronnen http://nl.wikipedia.org/wiki/Nederlandse_Antillen en http://nl.wikipedia.org/wiki/Antilliaanse_literatuur. 18. Of de Antillen ooit volledig onafhankelijk van Nederland wil of zal zijn, is een ingewikkelde zaak. Per 1 januari 1986 verwierf het eiland Aruba een status aparte. Dit hield in dat Aruba de status van Land binnen het Koninkrijk verkreeg. Tegelijk werd afgesproken dat Aruba op 1 januari 1996 onafhankelijk zou worden. In 1994 werd op verzoek van Aruba het vooruitzicht op onafhankelijkheid voor Aruba geschrapt. Op 2 november 2006 werd tussen Nederland, Curaçao en Sint Maarten een akkoord gesloten, op grond waarvan deze twee eilanden een status aparte binnen het Koninkrijk krijgen, vergelijkbaar met die van Aruba. Eerder waren al afspraken gemaakt waarbij Saba, Sint Eustatius en Bonaire de status van openbaar lichaam krijgen, vergelijkbaar met die van een Nederlandse gemeente. Nederlandse wetgeving zal daar onder voorwaarden in de plaats komen van de Antilliaanse. De inwoners mogen stemmen voor de Tweede Kamer en het Europees Parlement. Curaçao en Sint Maarten behouden hun eigen wetgeving. Er komt een Gemeenschappelijk Hof van Justitie voor Nederland, Curaçao en Sint Maarten. Nederland neemt de schulden van de Antillen (4 miljard gulden) over. In ruil daarvoor mogen de eilanden geen leningen meer afsluiten. De Nederlandse Antillen zouden als land binnen het Koninkrijk op 15 december 2008 worden ontbonden. Dat is echter niet gebeurd. Sarah Wescot (een minister van Sint Maarten) wil graag dat de volgende deadline begin 2010 is, maar Nederland heeft daar nog niet in toegestemd. 19. Van Heerden refereert aan Marshall (1992: 153). 20. Rond 1835 was er in Kaapstad, een stad zonder straatverlichting, maar twintig politiemannen op een 28

bevolking van 20,000. In de binnenlanden was de situatie op afgelegen boerderijen veel penibeler. 21. Op 1 december 2008 werd een slavernij-congres bij de Universiteit van Stellenbosch gehouden om na 200 jaar terug te blikken op deze opstand. Zie voor een beschrijving van de opstand http://www. cape-slavery-heritage.iblog.co.za/2008/10/27/prof-nigel-worden-on-the-1808-slave-rebellion- article-in-the-cape-times-while-die-burger-choses-to-insult-their-coloured-readership-with-a- disparaging-version-of-the-event/. Een belangrijke boekpublicatie waarin woorden van slaven opgetekend zijn is Trials of Slavery, uitgegeven door de Van Riebeeck Vereniging. 22. Eind 2009 werd bekend dat Brink werkt aan een nieuwe slavenroman. Een belangrijke “autobiografische” aanzet hiertoe was Brinks recente ontdekking dat een voorzaat van hem rond 1830 in bezit was gekomen van de boerderij Houd-den-Bek. De zoon van de boer had een relatie met een jong slavenmeisje waaruit vier kinderen werden geboren, maar later, toen hij officieel met een “blanke” vrouw ging trouwen, verkocht hij zijn eigen kinderen als slaven. 23. Zie de website van uitgeverij Kwela voor meer informatie: http://lists.sn.apc.org/pipermail/ gwsafrica/2007-February/012570.html) 24. Informatie over deze briefroman ontleen ik aan de volgende websites: http://zuid-afrika.org/lg/18de/ auteurs/lg18059.html en http://www.dbnl.org/tekst/paas001rein01_01/paas001rein01_01_0001. htm. 25. Zie http://www.conserve.nl/auteurs3.htm voor meer boeken van Mc Leod over slavernij. 26. Zie http://nl.wikipedia.org/wiki/Tula_(Cura%C3%A7ao). 27. Het toneelstuk heb ik niet gezien of kunnen inzien. De roman van De Haseth (2002/8) is reeds in 1988 in het Papiaments verschenen als Katibu di Shon. 28. Lisette Goos heeft in 2006 aan de VU zo een vergelijkende BA-scriptie onder mijn leiding geschreven: “Slavennarratieven in romanvorm. Houd-den-bek en Hoe duur was de suiker? nader onderzocht.” 29. Het gedicht van Ferrus diende als inspiratie voor de titel van Jansen e.a. (2008): My ma se ma se ma se ma. De frontispiece is een foto van “Jan Juli, zijn vrouw, tweekinderen en hun oma”, gemaakt in de Paarl in 1890. Van de oma wordt veronderstelt dat zij een slavin was. 30. Terwijl Ferrus vanuit het perspectief van een kind terugkijkt, stelt Christiansë (2006: 304) het perspectief van de “oermoeder”: “I saw my [children] and their generations chained to each other in a line …. I felt my body as if it was giving birth to generations already dead.” 31. Hyde wordt geciteerd door Kalla en Van Schalkwyk (2006:6). 29

Thomas François Burgers en die Nederlands/Afrikaanse dorpsverhaal Wium van Zyl

From the 20th of September 1866 Thomas Francois Burgers (1834-1881) published the first of his essays and short stories, “Toneelen uit ons dorp” in the liberal Cape newspaper Het Volksblad. Although Burger’s work is mentioned in studies on Afrikaans literary history, it seldom is taken in account when efforts are made to describe literary development. This is partly due to the unavailability of the texts but also because it was written in Dutch. In this article arguments are put forward that it should indeed be considered as part of the Afrikaans literary history. Subsequently a comparison is made between this collection and (other) Afrikaans “town stories”, especially stories in which a town is being presented as a microcosmos. The sub-genre “plaasroman” (farm stories) is furthermore brought into consideration because it also contains an isolated literary space and forms a tradition that has lately received much attention from critics. This leads to a conclusion that at least some of the recent hypotheses on the history of Afrikaans prose should be adjusted.

1. Inleiding

Thomas François Burgers se sketse en verhale, getitel “Toneelen uit ons dorp” (1866- 1869) is op ’n enkele uitsondering na nog nooit werklik in die ontwikkelingslyn van die Afrikaanse letterkunde geplaas nie. Die uitsondering is Abraham H. de Vries se Vertelpatrone in die Afrikaanse kortverhaal, 1867-1984 (1986). De Vries identifiseer Burgers as eerste Afrikaanse kortverhaalskrywer (hoewel sy werk in Nederlands geskryf is) en dus as die pionier van ’n belangrike genre-tradisie. Dit is opvallend dat Burgers, ’n Afrikaans- of Nederlandssprekende wat self op ’n plaas grootgeword het, begin met “dorpsverhale” en nie soos die Engelse pionier van die Suid-Afrikaanse romanliteratuur, Olive Schreiner, met ’n plaasroman (Story of an African farm, 1883) nie. Hierdie artikel wil die aandag opnuut vestig op Burgers se “Toneelen” en spesifiek op die vraag na die verhouding waarin dit staan tot bepaalde ontwikkelings in die Afrikaanse prosa. In die verband sal vergelykings getref word met voorbeelde van die Afrikaanse “dorpsverhaal”, maar óók gebruik gemaak word van resente ondersoekers se bevindings ten opsigte van die plaasroman. Laasgenoemde bied naamlik ’n vollediger literêr-historiese maatstaf terwyl dit tot dieselfde kader behoort. ’n Kortverhaal (“Op berge en in dale…”) en ’n roman (“Vatmaar”) sal ten slotte in meer besonderhede by die vergelyking betrek word om die “Toneelen” in reliëf te help plaas. Die twee tekste is gekies op grond van vergelykbaarheid en ongeag die lengteverskil. Die lengte van ’n teks is trouens slegs ’n relatiewe saak gesien in die lig van die tipologieë wat genoemde ondersoekers ontwikkel. Ten tweede is die

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 16DE JAARGANG (2009) I: 1 30

Burgers-tekste self ’n merkwaardige versameling van wat ’n mens sketse en verhale kan noem. Dit bevat selfs in sy slotverhaal ’n eksperiment met die drama. ’n Mens sou egter óók kon argumenteer dat die geheel digby ’n roman kom. Juis die uitgesproke invulling van die dorpsruimte, die gebruik van ’n enkele oënskynlik beherende verteller en ’n aantal terugkerende personasies, asook die deurgevlegte betoog ten opsigte van van een enkele saak bind die onderdele saam tot ’n geheel. In die aanloop tot die vergelykende bespreking van die tekste sal Burgers se werk egter eers in literêr-historiese konteks geplaas word omdat hierdie posisionering van groot invloed is op die benadering van eersgenoemde vraag. Daar sal ook ingegaan word op die verskynsel dat Afrikaanse literatuurhistorici geneig is om die vroeë Suid-Afrikaanse Nederlandstalige literatuur buite rekening te laat by pogings om ontwikkelings te karteer. Die hooftese van hierdie artikel is dat laasgenoemde ’n onteregte benadering is wat veroorsaak dat belangrike kontekstuele aspekte misgekyk en bevindings skeefgetrek word.

2. Konteks

Tot onlangs was Burgers se werk nie vryelik beskikbaar nie. Praamstra sorg in 2004 vir ’n bloemlesing, Dorp in het Onderveld, Zuid-Afrikaanse verhalen. Met die oog op sy hedendaagse Nederlandse publiek sny Praamstra langdradige onderdele uit en laat ook enkele verhale heeltemal weg.1 Die tekste het nog nooit voorheen saam in een band verskyn nie. Dit is destyds ongereeld in die progressiewe Kaapse koerant Het Volksblad gepubliseer onder die algemene titel “Toneelen uit ons Dorp, of Schetsen uit ons Dagelijksch Leven”. Die eerste twaalf stukke is vervolgens in 1867 in drie bundeltjies as Toneelen uit ons dorp in Suid-Afrika gebundel en daarna in 1882 in Nederland herdruk en ingelei deur sy gewese privaatsekretaris Theod. M. Tromp. In die koerant, net soos by die 1867-druk, word sy identiteit, kennelik om strategiese redes, verswyg. Volgens die koerant is dit die werk van “een Onderveldschen Dorpsbewoner”. Pas by die postume 1882-uitgawe word sy naam - versier met volle titels - bekend gemaak: “Dr. Thomas François Burgers, Gewezen President der Transvaalsche Republiek”. Daar is ’n goeie rede waarom Burgers onder ’n skuilnaam skryf. Hy is op hierdie stadium predikant in sy eerste en enigste gemeente, Hanover in die Karoo. Enige uitsprake oor ’n dorp sou misvattings in sy gemeente moontlik gemaak het. Maar belangriker - hy is op hierdie stadium gewikkel in ’n vreemde dispuut met die NG Kerk. Hy is geskors uit die Kaapse Sinode, maar word wel in sy eie gemeente aanvaar. Om sy posisie te probeer uitklaar, is hy besig met hofsake waarin hy ook elke keer gelyk gegee word (Lijphart-Bezuidenhout 1984: 39-40). Die Sinode probeer egter ontkom aan die hofuitspraak dat die skorsing opgehef moet word deur vir jare lank geen sitting 31

te hou nie. Die rede vir die Sinode se optrede, is die gespanne verhouding tussen enersyds die oorwig aan ortodokse predikante met die bekende ds. Andrew Murray aan die voorpunt en andersyds veral jong predikante soos Burgers wat in Nederland afstudeer het en onder sogenaamde “liberale” invloed sou staan. Die manier waarop Burgers by die Sinode aangekla is, illustreer reeds die oorverhitte situasie. Die klaer was ’n lidmaat van die buurgemeente Colesberg, iemand wat hy selfs nooit voorheen ontmoet het nie. Dié beweer slegs dat hy verneem het Burgers het onregsinnige opmerkings in ’n persoonlike gesprek gemaak! “Toonelen uit ons dorp” staan egter vol met uitsprake wat wel as onregsinnig getipeer sou kon word. Ons het dus te make met ’n stuk letterkunde wat sub judice gepubliseer word!

3. Regionale Realisme

Die newetitel waarmee Burgers se rubriek aangekondig word, naamlik “Schetsen uit ons Dagelijksch Leven”, plaas sy werk duidelik binne die 19de eeuse Europese Realisme. Die openingsparagraaf verdedig dit dat hier oor ’n “Onderveldse dorp” geskryf word: “Wat? Tooneelen uit een Afrikaansch, en nog al onderveldsch dorp! Komaan, dit is immers gekheid! Wat valt er uit het dagelijksche leven van een ‘Onderveldschen Dorpsbewoner’ te vertellen, en welke tooneelen leveren de onderveldsche dorpen op? En dan nog al de dorpsbewoner voorop!” (Burgers 2007: 1). Die verteller verseker vervolgens die fiktiewe weerstrewige leser dat hy heeltemal nie soveel moeite het om beskryfbare tonele te vind nie “als om ze goed te tekenen”. Daarop beklemtoon hy dat hy dit uit sy eie gesigspunt gaan beskryf en stel homself om hierdie rede uitgebreid aan die leser bekend. Uit studies oor die globale Europese literatuurgeskiedenis (o.m. Bakker e.a. 1994: 829 - 836) blyk dat dit hier om ’n “algemene literaire tendens” gaan wat in die tweede helfte van die 19de eeu ontwikkel en oor Europa versprei het. Vgl. die volgende kriptiese definisie: dit is “de representatie van een tijdgebonden werkelijkheid, neemt als uitdrukkingsmiddel de vertelling, waarin rekening wordt gehouden met het aspect tijd (een verhaal vertellen) en de dramatische uitbeelding (vandaar het veelvuldig gebruik van dialoog). Het adopteert de prozavorm, die zich beter leent om de dagelijkse werkelijkheid weer te geven (…). (831) Die roman word vervolgens in genoemde publikasie aangedui as die realistiese genre by uitstek en verskeie variante rigtings word geïdentifiseer waaronder “regionaal realisme” (836). Burgers se openingsinne is kennelik ’n verdediging van laasgenoemde variant van die Realisme. Terwyl die lewe “in de provincie” in sommige literature as een van die “facetten van de realiteit” beskou is, is dit elders egter oorheersend: “In sommige landen echter, onder meer de Duitstalige landen, Bohemen, Hongarije, Servië, Kroatië en Griekenland, richten de schrijvers zich vooral op het platteland, omdat 32 daar de nationale identiteit het sterkste gevoeld wordt en de nationale geest het meest zuiver en compleet tot uitdrukking komt.”2 (836) Een van Burgers se doelstellings is inderdaad om die identiteit sowel as die besondere lewenswyse van die dorpsbewoners (en Kapenaar) te beskryf. Literatuurhistorici soos J. C. Kannemeyer (2005: 32) het tot dusver Burgers se werk geplaas in die tradisie van Hildebrand3 (Camera Obscura, 1839) se “kopieerlust des dagelijkschen leven”. Hildebrand is inderdaad ’n vername verteenwoordiger en invloedryke pionier van die Realisme in Nederland. Burgers se werk is ook voorheen verbind met dié van nog ’n Nederlandse domineesskrywer, C. E. van Koetsveld (1807- 1893) met dié se veel herdrukte Schetsen uit de pastorie te Mastland (1843). Lijphart (1972: 18) wys uit dat daar weinig tekens is dat Burgers lg. dorpsbeskrywing nagevolg het. Burgers se beskrywing van ’n verskeidenheid tipiese dorpsbewoners (de predikant, de ouderling, de winkelier, de drentelaar, de dorpsrentenier, de Hottentot, de Kaffer, ens.) hou terselfdertyd verband met wat Wezel (1993: 455-460) die 19de eeuse “typengenre” noem. Die personasie word aangebied as verteenwoordiger van soortgenote waarby gestrewe word na “algemeene karakterschildering”. In die opsig is Klikspaan (J. Kneppelhout) se Studenten-typen, waarvan die eerste skets in 1839 verskyn, die voorloper in Nederland, maar dit is eweneens deel van ’n Europese verskynsel. Hierdie kategorisering het ’n natuurwetenskaplike basis en gryp volgens Wezel terug op klassifikasiemetodes wat onder meer in die Soölogie ingespan is. Die genoemde Nederlandse realiste is ook tegelykertyd humoriste en Hildebrand gaan soms satiries te werk. In sy inleiding by die Suid-Afrikaanse uitgawe van die Camera Obscura (1932: XXVI) maak G. Dekker ’n belangrike onderskeid tussen Hildebrand se satire en “gemoedelike spot” en dié van die latere Multatuli. Eersgenoemde spot is “bedoelingloos” en slegs deel van sy styl. By laasgenoemde gaan dit egter “om die opsetlike bedoeling om kritiek te gee” en “om die noodsaak van hervorminge aan te toon”. Verbasend genoeg is Multatuli se naam nog nooit in verband met Burgers genoem nie. Die Max Havelaar verskyn in 1860, twee jaar na Burgers se vertrek uit Utrecht wat hyself die plek van sy “tweede geboorte” genoem het (Engelbrecht 1933: 166). Burgers het naamlik direk na sy skoolopleiding in Graaff-Reinet in 1853 in Nederland gaan studeer en in 1858 sy studies as predikant voltooi. In 1859 word hy predikant op Hanover. Dit is dus onwaarskynlik dat hy nie van Multatuli se opspraakwekkende roman kennis geneem het nie. Hy begin self in 1860 teologiese stukke – soms onder skuilnaam - publiseer in die Kaapse liberale tydskrif De Onderzoeker. As hy in 1866 begin om sy Tooneelen te publiseer, gebruik hy die verhaalkuns net soos Multatuli “met opsetlike bedoeling” as wapen om op ’n subtieler manier as wat teologiese opstelle self dit sou toelaat, deur te dring tot ’n breër publiek. Telkens skep hy situasies of maak hy toespelings waarin hy die ortodokses kan bykom. Die selftevrede ortodokse predikant 33

(’n “tipe” dus) wat hy ten tonele voer, is vergelykbaar met Multatuli se berugte Droogstoppel-figuur, die karikatuur van ’n etieklose Nederlandse koffiehandelaar met tonnelvisie. Sy kritiek op die ortodokses plaas hy in verskillende monde: dié van sy verteller, maar o.a. ook dié van ’n katkisant en – met die volle uitbuiting van patos – ’n alleredele sterwende meisie. Sy laaste stuk, getitel “Achter de schermen”, wyk sterk af van die beskrywende aard van die voorafgaande sketse en verhale. Sy verteller neem nagenoeg kommentaarloos saam met die leser plaas agter die skerms by ’n toneelstuk sodat sowel die versteekte private as die openbare werklikheid (“op dit laatste wordt gespeeld, op het eerste gehandeld”, Burgers 2007: 184) sigbaar raak. Telkens word die valsheid van individue geïllustreer. Die situasie met die Sinode word ’n “zwijnenhistorie” (Burgers 2007: 186) genoem. Een van die figure wat die verhoog opgestuur word, is ’n teologiese “Doctor”, iemand wat hom wel bewus is van die twee kante van die werklikheid, maar staan vir “de magt der Kerk en harer dienaars”. Hierdie teoloog begin al deur ’n glas wyn aan te neem nadat hy seker gemaak het niemand sal hom sien drink nie. Die leser word daarna getuie gemaak van ’n gesprek tussen die Doctor en ’n intelligente mede-teoloog wat uiteindelik die hooggeleerde skaakmat sit oor die Sinode se optrede in die Burgerssaak. Hy stel naamlik dat enigeen wat ’n bietjie nadink al “onze armzalige voorwendsels doorziet” en dat dit “ons de rol van huichelaars” laat inneem. Wanneer die Doctor die gesprek opgegee het, erken dieselfde skerpsinnige gespreksgenoot egter alweer teenoor ’n volgende gespreksgenoot dat hyself ’n saak in die openbaar verdedig wat hy op logiese gronde nie ondersteun nie. Dit gaan naamlik oor die toekenning van staatsgeld om predikante se salarisse te betaal, iets wat die ortodokses bevoordeel. Net soos Multatuli maak Burgers ten slotte seker dat die leser nie kan twyfel oor die saak wat bepleit word nie: in sy geval die morele en etiese verwerplikheid van die Ortodokses. Hy gaan om verstaanbare redes egter nie sover om sy eie masker af te ruk nie. In 1871, wanneer hy reeds sy reeks gestaak het, loop hy egter wel vir oulaas egter sy opponente onder sy eie naam trompop met ’n bundel artikels, Wederlegging.4 Burgers het dus veral twee oogmerke met sy “Toneelen”: om ’n besondere soort mens en lewenswyse te beskryf en om ’n saak te dien.

4. Verhouding met die Afrikaanse Letterkunde

Burgers se prosa voer sedert die verskyning van die Toneelen ’n skadubestaan in sowel Nederlandse as Afrikaanse literatuurgeskiedenisse. Lijphart-Bezuidenhout sê daaroor: “Die Nederlanders ag hulle te min of reken hulle tot die Afrikaanse literatuur; die Afrikaanse literatuurgeskiedskrywer ag hulle eweneens te min of reken hulle vanweë die taalvorm tot die Nederlandse letterkunde”. (1972: 12) In 34

Praamstra (2004) se herbekendstelling daarvan noem hy dat hierdie soort literatuur niks besonders in die Nederlandse Letterkunde van die 19de eeu is nie. Wat wel besonders is, is dat dit ’n “totaal ander samenleving” (Praamstra 2004: 130) aanbied. Hy wys ook op die onbekendheid in Nederland van ’n Suid-Afrikaanse Nederlandse Letterkunde wat hy in die proses bekendstel (Praamstra 2004: 121). In Suid-Afrika het die plaaslike Nederlandse Letterkunde veral in die begin van die 20ste eeu bedolwe geraak in die strewe na die opbou van ’n Afrikaanstalige Letterkunde. ’n Belangrike figuur soos C.J. Langenhoven het die stryd vir Afrikaans juis aangeknoop as ’n stryd teen Nederlands (Kannemeyer 1995: 236). In Conradie se twee groot werke oor die Hollandse skrywers in Suid-Afrika, gepubliseer in die jare Dertig, noem sy dat ons nou gelukkig al ver weg is “van die chauvinisme van omstreeks 1920”. In die jare dertig was daar by Afrikaanse literatore inderdaad ’n nuwe opbloei in die belangstelling in Nederlands (vgl. o.a. ook Opperman 1939) en die Nederlandse Letterkunde, o.m. geïnspireer deur die esteties-ingestelde Dertigers. Juis die estetiese literêre oordeel begin dan egter in die Afrikaanse kritiek oorheers en dit bied opnuut ’n rede waarom die plaaslike 19de Nederlandse letterkunde min waardering vind. Dit is waarskynlik waarom Truida Lijphart-Bezuidenhout so versigtig is met ’n waarde-oordeel oor Burgers se werk wanneer sy dit in 1972 weer aan die vergetelheid ontruk.5 Sy verwys uiteindelik wel na “die sjarme van hierdie sketse” (1972: 19). Uiteraard sou die Afrikaanse Letterkunde nooit so gou so sterk kon groei as daar nie voortgebou kon word op ’n reeds bestaande plaaslike Nederlandse boekebedryf en veral ’n sterk koerant- en tydskrifwese nie. D. J. Opperman (1939) se opstel uit eweneens die jare Dertig, “Waar begin die Afrikaanse Letterkunde?”, bevat in dié opsig verhelderende uitsprake. Hy noem o.m. dat nie slegs die taalvorm nie, maar die geesteshouding in die oorgangsituasie in aanmerking geneem behoort te word: “As ’n volksplanting die vaderlandse kultuur net voortsit onder nuwe omstandighede sonder voldoende geestelike aanpassing, dan kry ons ’n koloniale letterkunde wat net ’n nuanse is van die vaderlandse letterkunde; maar as die geëmansipeerde volksplanting ’n eie selfstandige houding ontwikkel, duidelik onderskeibaar van die vaderlandse, dan kry ons ’n nuwe literatuur.” (57) ’n Mens moet volgens hom dink aan ’n psigiese proses. Burgers se hierbo aangehaalde verdediging van sy onderwerp (Burgers 2007:1), is in hierdie verband uiters relevant. Dit is ’n bewys of selfs ’n pleidooi dat sy werk inderdaad onderskeibaar deel is van hierdie nuwe geesteshouding al spot hy ook wel daarmee. (Vgl. maar sy definisie van die “Kapenaar” wat later in hierdie artikel aangehaal word.) Wat Praamstra aandui ten opsigte van die “totaal ander samenleving” bevestig dit. Met betrekking tot die taalvorm is daar bowendien ’n bewuste spel aan die gang. Terwyl Lijphart noem dat Burgers se Nederlands perfek is, wys Praamstra op die dialoog: hoe minder ontwikkeld iemand is, hoe meer Afrikaans is sy spraak met die gekleurdes wat die onderlaag uitmaak vooraan (Praamstra 2004: 133).6 35

Weens tendense in die eerste dekades van die 20ste eeu het daar dus Afrikaanse barrikades teen die voorafgaande Nederlandstalige Suid-Afrikaanse literatuur ontstaan. Só is ’n natuurlike band wat betref die ontwikkeling van die literêre sisteem, geestelike ingesteldheid én taalgebruik kunsmatig verbreek. Om die literêre betrekkinge tussen Burgers se werk en die Afrikaanse prosa te ondersoek, gaan dus in teen lank agterhaalde misstande wat tóg bly voortbestaan het.

5. Dorps- en plaasverhale

Soos aanvanklik genoem, is die betrekking waarop in hierdie artikel gekonsentreer gaan word, dié ten opsigte van die plaas- en dorpsverhaal. Lubbe en Wiehahn (161) toon aan dat die Afrikaanse plaasroman se hardnekkige ontwikkeling tot en voortbestaan as sub-genre deur verskillende literêr-historiese fases kom “omdat die tradisionele plaasroman so volledig uitdrukking gegee het aan ’n Afrikaanse en politieke lewensbeskouing”. Volgens hulle is daar dan drie fases aan te wys, dié tussen 1920 en 1940 waartydens dit draer geword het van hierdie “Afrikaanse gedagte”. Hierop volg die “internasionale gedagte” vanaf 1956- 1976 waarin dit ’n terrein word vir bevraagtekening van en botsing met juis die nasionalistiese hegemonie vanuit ’n progressiewe internasionale optiek. En nog meer: “Die plaas word eerder beeld van ’n komplekse Suid-Afrikaanse samelewing en selfs ’n universele wêreld waarin goed en kwaad ineengestrengel is” (161). Ontluistering en parodiëring is dan opvallend. In die tydperk 1976-1994 volg ’n post-moderne fase waarin die vertelsituasie die leser in onsekerheid laat, “realisme en fantasie” (163) saambestaan en teenoor die tradisionele stad/land-onderskeid word die plaas “eerder metafoor van ’n veranderende en komplekse Suid-Afrikaanse en universele werklikheid waarin die goeie en bose ineengestrengel is” (163). Ewe belangrik is dat die blanke boer se “natuurlike besitreg” nou bevraagteken word en daar vir die eertydse besitter eerder ’n ideologiese soeke ontstaan na ’n “plaats” (plek) in Afrika. Van Coller (1995: 24-25) wys daarop dat hierdie onwikkeling ooreenkom met ’n bevinding van Alistair Fowler (1974) oor tipiese genre-evolusie. Uit Van Coller (2006: 100-103) se bespreking van die “Afrikaanse dorpsroman” is dit duidelik dat die aanvanklike ideologiese lading (die idealistiese draer van die “Afrikaanse gedagte”) wat dan die verdere fases van ’n sub-genre, teenbewegings, kon uitlok soos wat Lubbe en Wiehahn by die plaasroman aandui, hier ontbreek. Soek ’n mens in die vroeë Afrikaans-Nederlandse literêre landskap na ’n dorp waarin ’n min of meer vergelykbare ideale, harmonieuse toestand bestaan, kom die Nederlandse domineeskrywer S. Ulfers se indertyd herhaaldelik in Suid-Afrika voorgeskrewe en dus goed bekende Oostloorn, Dorpsschetsen (1903) eerder na vore.7 As gevolg van hierdie “leemte” word dit hier sinvol gevind om bevindinge oor 36

die plaasroman as literêr-historiese maatstaf in te span. In wese gaan dit ook by sowel die dorps- as plaasroman om ’n afgegrensde verbeelde plattelandse ruimte waarbinne verskynsels aan die lig gebring word wat eiesoortig, maar ook universeel kan wees. Van Coller (2006: 100) wys inderdaad ook daarop dat die Afrikaanse dorp in die meeste toepaslike romans eerder ’n tussenstap vorm van die plaas na die negatiewe stad en sélf ’n bose plek is. Veral t.o.v. moderne romans besluit hy: “Dikwels verteenwoordig die dorp ’n mikrokosmos en word dit derhalwe ’n beeld van Suid- Afrika” (103).

6. Toneelen uit ons dorp

Na aanleiding van hierdie opmerking kan ’n mens terugkeer na die dorp van Burgers. By sy woorde “ons dorp” is verbandlegging met Hanover waar hy letterlik sit en skryf het voor-die-hand-liggend. De Vries (1986: 9) waarsku egter al oor die “opsetlike vaagheid” ten opsigte van die ligging, iets wat vir hom ’n duidelike “fiksionele indikasie” vorm. Minstens twee “fisiese” gegewens wys inderdaad in ’n ander rigting as Burgers se eie gemeente. Dit is onwaarskynlik dat hierdie jong dorp reeds sulke ontwikkelde tuine kan hê soos in die verhale en nog duideliker: daar is nie ’n heuwel buite Hanover waarop die “locatie” hom kon bevind nie. Hy het egter één ander dorp goed geken wat wel beide het: Graaff-Reinet! Daarteenoor is die gebeure wat hy aanbied, veral waar dit die kerkpolitiek raak, eietyds t.o.v. die produksie- en publikasiedatum. Die presiese ligging en naam stel die verteller: “doet er niets toe” (Praamstra 2004: 7) en hy voeg by dit is “een van die menigvuldige dorpen die in de laatste vijftien jaren als door tooverkracht uit de grond zijn opgerezen”. Lg. sluit natuurlik wel Hanover in (en Graaff-Reinet uit) en dui trouens op ’n ingrypende maatskaplike ontwikkeling. Burgers stel dus vir hom ’n verbeelde ruimte saam. ’n Mens sou dit kan toeskryf aan die versigtigheid om sy identiteit nie prys te gee nie, maar minstens eweveel aan die skep van ’n dorp waarin hy juis alle soorte situasies en figure kan huisves, ’n eiesoortige mikrokosmos: fiksie om die werklikheid te ontmasker. Naamloosheid is daarom juis betekenisvol. Van Coller (1995: 25) en Lubbe en Wiehahn (160) dui aan dat die plaasroman in sy eerste fase gekenmerk word deur ’n “manipulerende ouktoriale verteller”. Lubbe en Wiehahn maak lg. ook van toepassing op die tweede fase. Ook Burgers stel so’n anonieme en bekommentariërende verteller (weliswaar meesal ’n eerstepersoonsverteller) aan die woord in die styl van sy tydgenote soos Hildebrand en Dickens. Soos De Vries (1986: 11) reeds aandui, is dit egter ’n stem met ’n “dubbele instelling” wat afwisselend krities en vereenselwigend-simpatiek kyk na sowel die “ek” as die “ander” en steeds speel met satire en ontmaskering. Trouens hy staan tyd daaraan af om sy leser te wys op iets wat literatuurteoretici daarna telkens 37

weer sou ontdek: “Lieve lezer, hebt gij nog nooit opgemerkt hoe in al die ‘schetsen’ en ‘photographien’ die wij zoo dagelijks ontmoeten, de vervaardiger nooit vergeten is, hoe hij er altijd in voorkomt en wel op den voorgrond?” (Burgers 2007: 8). Hy beklemtoon ook dat dit in die aard van die menslike visie lê dat sy sketse “hoewel getrouw, toch onjuist” sal wees. Ondanks die duidelik beherende vertelinstansie word die relatiwiteit wat ’n mens pas volgens genoemde navorsers in die derde, heel moderne, fase van die plaasroman aantref hier reeds direk van toepassing gemaak op alle “toneelen”. Lubbe en Wiehahn (163) noem naamlik dat die leser in die “derde fase”, anders as voorheen, nie gelaat word met “bepaalde sekerhede” nie, “maar met ’n geskakeerde beeld waarin die geldigheid van bestaande waarhede juis verval”. In die romans wat hulle ondersoek het, blyk ook dat die verteller hom “ooglopend as skrywer of ‘storiemaker’“ openbaar “sodat geïmpliseer word dat die plaasroman en dus ook die ideologiese betekenis daarvan, bloot gemanipuleerde ‘storie’ of fiksie is”. Die verteller begin sy galery van dorpsbewoners deur eers homself te teken. Die beskrywings wat hy gee, is beswaarlik verbindbaar met die persoon Burgers soos ’n mens dit op foto’s aantref. In die proses maak hy homself telkens ook wel verteenwoordigend van ’n groter groep: “De kleeding, het kapsel, de houding, de positie, het gelaat, alles verraadt den echte Kapenaar, den Afrikaner”. (Burgers 2007: 4) Uit ’n hele reeks eienskappe wat hy vervolgens opnoem, spreek die selfspot en die parodie op sy volksgenote. Om maar een te noem: “Genoeg zij het te zeggen dat het mij moeite kost mijn woord te houden en getrouw te zijn, doch dat het mij daarenteegen zeer gemakkelijk valt om vertoornd te worden over ontrouw mij gepleegd, enz.” (Burgers 2007: 10) Daar is dus met die intrapslag sprake van parodie, weer eens iets wat Van Coller (1995: 25) pas in die modernste fase van die plaasroman aanwys. ’n Mens moet wel toevoeg dat Van Coller eintlik verwys na parodie van die genre en nie self-parodie nie. Wat hierbo egter genoem is oor die “vervaardiger” skakel dit by Burgers ook met die genre as sodanig. Dit is dus wel duidelik dat Burgers se boek die patrone wat ten opsigte van die plaasroman aan die lig gekom het, deurbreek en in sommige opsigte ’n voorloper is op heel moderne verskynsels.

7. Magsverhoudinge

Vanuit ’n hedendaagse optiek is twee aspekte omtrent die magsverhoudings wat in “Toneelen” aan bod kom, opvallend: die kerklike beheer van die samelewing en die koloniale orde waaraan gekleurdes onderworpe is. Die situasie met albei word vervolgens kortliks hier omskryf en daarna nagegaan by die twee vergelykbare latere Afrikaanse dorpsverhale. 38

’n Retoriese middel in die skrywer se implisiete kritiek is die parodiëring van vaste ingesteldhede in die samelewing, en veral dit wat met die kerk te doen het. Sy verteller is pertinent geen dominee nie, maar ’n belese, intelligente en skerpsinnige persoon, lid van die dorpsraad en verder sonder duidelike beroep. Soos genoem, beeld hy die verteenwoordiger van die kerk uit as ’n ortodokse dominee wat telkens die kerklike tradisie verdedig, maar nooit met redelike argumente kom nie: “In de leer is hij zeer regtzinnig en denkt nog over alle geloofspunten perfect hetzelfde wat men voor twee honderd en meer jaren er over dacht. Niets ter wereld zou hem er toe brengen om in iets eenige verandering te maken. Zijne gebeden, voorafspraken, alles is nog hetzelfde als op den eersten dag, zoodat de gemeente ze schier geheel van buiten kent.” (Burgers 2007: 20) Saam met die ouderling, Oom Willem, regeer hy egter die gemeente met ’n ysterhand. Terwyl die verteller op ’n bepaalde stadium nog vind dat Oom Willem eintlik wel “een knap man” (Burgers 2007: 61) is, kom ook dié uiteindelik nie vry nie. In die slotverhaal, die teatervertelling, blyk een van die vertroueswendelaars juis Oom W. te wees! Min van die “Toneelen” is so skreiend, maar ook so onthullend van die bose wat gekleed in ’n kerklike manelpak in hierdie wêreldjie rondbeweeg, as die beskrywing van die “Huisbezoek”. Die leser word “meegevoer”, eers na ’n huis waar dominee en ouderling (Oom Willem) in die grootste spanning verwag word en die hele interieur daarvoor aangepas is, dan na ’n huis waar hulle reeds was en die huisgenote aan die herstel is van die inkwisisie-agtige ondervraging en uiteindelik na waar hulle pas gearriveer het. Hierdie laaste besoek is by die gesin van “Neef Paul”, ’n man wat volgens die verteller se introduksie getroud is voor hy daarvoor ryp was, reeds vader is van vyf kinders en hoop op ’n diakenskap. Hy verbeel hom hy weet meer as ander mense, ken “de genadestaat” uit sy kop en die “taal Kanaans spreekt hij perfect”! (Praamstra 2004: 53) Inderdaad ontvang hy die gevreesde twee met gemak. Die dominee komplimenteer hom daarmee “dat de Heer u zoveel vrijmoedigheid geeft” (53) en laat al gou blyk dat nóg hy nóg Oom Willem deur sy selfingenomenheid en oppervlakkigheid kan sien. Dit geld ook wanneer hy uitlê hoe hy die duiwel steeds met “het zwaard des geloofs” aanval en op sy plek sit. (54). Vervolgens rig die ouderling hom op Mietje, sy vrou, maar opvallend genoeg steeds via hom: “En hoe is uw vrouw nu met u eens, of wordt zij nog zoo door den Satan gezift zoodat zij soms zoo zwaarmoedig is?” (54). Die leser is reeds vooraf gewaarsku dat hierdie “arme vrouw” “reeds lang hare trouwbelofte van buiten en van binnen” geleer het, nl. “uw wil zal den wil des mans onderworpen zijn”. (53) Wanneer sy op Oom Willem se vraag slegs ’n stille traan wegvee, voeg die verteller toe: “Zijt gij zoo blind, dacht ik, gij ouderling en predikant, dat gij de sporen van mishandeling en van waren kommer en afgematheid niet zien kunt op dat reine gelaat, - dat gij het geloof 39

niet lezen kunt in dat betraande oog?” (54) As die swartgeklede kerkmanne op vertrek staan, laat die leraar ook nog self hoor: “Houd aan met te werken aan het hart uwer vrouw (…) en gij, juffrouw, laat u leiden door uwen man, gehoorzaam hem en volg zijn voorbeeld.” Die verteller voeg hierop toe: “De goede Mietje sprak niets. Wat zou zij zeggen?” (54) Wanneer die huisbesoek verby is, laat die eggenoot sy ware kleure sien. Hy sê Mietjie, wat met ’n baba aan haar bors en ’n tweede van pas een jaar oud aan haar rokspand staan, aan om onmiddellik sy kruisbandknoop aan te werk. Vervolgens laat hy sowel die waterleiwerk as die smelt van loodkoeëls aan haar oor terwyl hyself uitry om te gaan jag. Kort hierna hoor die verteller “per ongeluk” ’n gesprek deur die twee dienaars van die geloof. Die dominee laat ontval hom oor Paul: “van harte wensch ik, dat al mijn menschen zoo waren” en Oom Willem: “Die man (…) moeten wij noodzakelijk in de kerkedienst hebben”(56)! Die in wese bose sosiale magstruktuur in die oënskynlik Christelike dorp word dus hier ontmasker. Later, in die verhaal “Kinderdoop”, word geïllustreer hoe die toelating tot die kerklike doop gebruik word om selfs die wederstrewigste man aan ’n “inquisitie” (Praamstra 2004: 106) te onderwerp. In ’n samelewing waar veral moeders vrees dat ’n baba ongedoop mag sterf en daarom nie tot die hemel toegelaat sal word nie, het die dominee en sy hoofouderling dus die mag in die hande. Nadat hy die vrees van die gewone lidmaat ten tonele gevoer het, sorg Burgers egter dat hierdie mag uitgedaag word deur ’n figuur wat hom op die geregshof beroep en só inderdaad ’n oorwinning oor die magskliek behaal.

8. Koloniale magsverhoudinge

Burgers toon hom ook deeglik bewus van die koloniale magsverhoudinge en dan spesifiek dié tussen blankes en gekleurdes en nié dié tussen Boer en Brit wat enkele jare later die botoon sou begin voer nie.8 Reeds in sy eerste beskrywing van die dorp (Praamstra 2004: 10) skets hy die naasliggende “Kaffer-locatie of ‘struissen’”. Anders as “sommige menschen” wat hierdie plek (waarsonder hulle ook wel nie kan klaarkom nie!) as ’n “steen de aanstoots” sien, is die verteller positief daaroor. Hier doen hulle nog wat hulle kan om “hunne nationaliteit zooveel mogelijk op te houden”. Hulle het “vreemdelingen in hun eigen land geword”: “welk eene vreugde speelt er op het gelaat van Kaatje en Dina als zij des avonds onder haar eigen volk, afgezonderd van de, dikwijls met recht, gehate menschen, veroveraars van haar land, onder hare kinderen kunnen nederzitten, en hare eigen schoone taal hooren van de lippen hare lievelingen!” Hy vergelyk hulle voorts met die Israelse bannelinge in Babilon, ’n verbintenis wat indertyd waarskynlik ’n veel sterker impak op die leser sou gehad het as vandag. Anders as kennelik baie van sy 40 blanke dorpsgenote wens hy die gekleurdes alle moontlike vreugde toe by hul luide Saterdagnagse feesvieringe “al blijft er ook niets meer voor u over van uwe aloude vrijheid, en van uw vaderland dan deze locatie”. Alle verdere beskrywings van gekleurdes word dus teen hierdie simpatieke agtergrond geplaas. Dit geld bv. ’n vroeë voorbeeld van wat Jakes Gerwel in sy Literatuur en Apartheid (1983: 98) die “ek het maar saam met die baas gekom”-fase9 sou noem t.o.v. rol van gekleurdes in die Afrikaanse prosa vanaf 1926 tot 1935. Wanneer die verteller in die begin van die nagmaalsnaweek op die mark gaan ronddwaal, nader hy naamlik een van die knegte by ’n markwa vir inligting:

“Zoo! En wat hebt jelui op?” “Goed, voor de markt.” “Wat voor goed?” “Zoo maar alles. Seur kan mos kijk.” (Praamstra 2004: 27)

Wanneer die seur dan wel kyk, blyk dit heeltemal nie “alles” te wees nie, maar slegs “huiden” wat beslis nie vir die gewone mark bedoel is nie! Die man se passiwiteit kan dus beskou word as die gevolg van sy koloniale onteiening. Met sy skets van “twee figuren van knechten” in sy stuk “Onze dorpsbewoners” sorg Burgers vir karakters (“typen”) wat ooreenkom met stereotipes wat ’n mens reeds voorheen in die koloniale reis- en dagregisterliteratuur teenkom. Dit gaan egter ook wel verder. “Het zijn Tamboer en Januari, een Hottentot en Kaffer, beide zeer bekende schepsels in ons dorp”. Tamboer is “een goed exemplaar van zijn snel verdwijnende ras”. Sy liggaamlike flinkheid en akrobatiese vermoëns word as uitstekend beskryf, maar dan tog wel weer vergelyk met dié van ’n dier met die toevoeging: “Het is als of hij het instinct aller dieren in zich vereenigt en helaas! niet minder hunne driften”. (Praamstra 2004: 22) Sy groot swakheid is egter sy liefde vir drank. Hierteenoor staan egter sy verbale vermoëns wat hom die meester van alle situasies maak en waarmee hy hom ook weer uit alle situasies red, selfs wanneer hy ’n onbetroubare werker was ondanks sy talente wat hom in staat stel om ongeveer alle vaardighede te bemeester wanneer hy daar sin in het. “Altijd vroolijk en altijd vrij, neemt hij de wereld zoo als hij die vindt.” (23) Negatiewe en positiewe eienskappe word dus teenoor mekaar gestel in ’n humoristiese beskrywing waar die klem onteenseglik op die negatiewe val. Hy is dus reeds ’n uitgeknipte voorbeeld van die “jollie Hotnot” waarna Jakes Gerwel (1983: 98) verwys t.o.v. die tydperk 1875-1925: ’n “verdrietlose, drankbeluste en werkskuwe narfiguur”!10 Januari is daarteenoor “steeds somber als een grijsaard” asook “langzaam en bedaard”. Van die twee is hy die wenner want die “Kaffer is voor de werkelijkheid, de Hottentot voor de schijn. De sombere houding, de bedaarde doch ferme gang van Januarij toonen 41

dat hij met de wereld zooals hij is, ontevreden is. Hij denkt, hij arbeidt, hij werkt om den toestand der dingen en van zichzelven te veranderen.” (24) Hy bedek steeds sy gevoelens. “Zijn hoofdeigenaardigheid tegenover den Hottentot is, dat terwijl deze een echte hansworst is, hij daarentegen de bezadigde, denkende, calculerende politicus is”. (25) Januari is dus vir Burgers verteenwoordiger van ’n sigself handhawende en na oorwinning strewende en Tamboer van ’n verdwynende ras, terwyl beide moet funksioneer onder die koloniale druk. ’n Enkele keer verskyn beide weer, nl. in “Kerstdag en Nieuwjaar”. Die verteller besoek die “locatie” om die Nuwejaars- dansery te aanskou. Eers speel Tamboer (viool) en Januari (goerah) harmonieus saam, maar dan kom hulle in ’n danskompetisie teen mekaar te staan waartydens Tamboer tot groot ergenis van sy swart kollega steeds wen. Burgers wys hier wedywering uit wat digby ’n “boze vechtpartijgeest” (Praamstra 2004: 118) kom. Daar is dus nie slegs verskil nie, maar ook wrywing tussen die gemarginaliseerde gekleurdes. Burgers se dorp bevat nog veel meer, van grappe, romanse, bruilof tot kinderdoop en die dood. Daar is plek vir die verteller se paradysagtige tuin waarbinne die sagste gras egter reeds die fatale siekte van die skone Marie verraai. In “Nieuwe Toestanden” waan die windbollige boer Piet homself ’n Franse Hertog om dan deerlik daarvoor gestraf te word en in koorsdrome sy hovaardigheid uit te sweet om volgens De Vries (1986: 19) só die begin te vorm van die “surrealistiese” lyn in die Afrikaanse verhaalkuns.

9. Twee Afrikaanse dorpsverhale

Vergelykingsmateriaal in die latere Afrikaanse letterkunde moet dus veral gesoek word by dorpsverhale waar dit juis gaan om die aanbieding van ’n geheel, van ’n mikrokosmos.11 Die aandag word daarom vervolgens gerig op twee histories opvallend verteenwoordigende tekste wat onderskeidelik saamval met wat Lubbe en Wiehahn die tweede en derde golwe by die ontwikkeling van die plaasroman noem. Dit is Etienne Leroux se “’n Dag in Berg-en-dal” (1964) en A.H.M. Scholtz se Vatmaar (1995). Leroux s’n is slegs ’n kortverhaal, maar buitengewoon gelade. Hoewel hy die naam van sy dorp reeds in die titel noem, kan die leser al gou agterkom dat dit tog ook wel – soos Burgers se dorp - ’n vaagheid bevat en eerder abstrakte dimensies vertoon, vgl. bv. die newe-titel, “Drieduisend siele”. De Vries wys op die assosiasie met die bekende Gesang 7 “Op berge en in dale en oral is God …” Die afwesige woorde uit die betrokke gesangrëel kan dan juis as veelseggend beskou word. Verskeie kritici het inderdaad reeds gewys op die uitbeelding van morele verval in die die dorp wat hier geskets word. (De Vries 1989: 76-78) Die naam is dus nie ’n reële pleknaam nie, maar in die eerste plaas ’n betekenisdraer. 42

Leroux se verteller is anders as by Burgers anoniem en neem ’n verhewe, alwetende posisie in. Dit gaan egter om ’n ewe beherende instansie soos blyk uit die opvallende verhaalopbou. Ondanks aanwysings word die finale interpretasie, net soos by die titel, aan die leser self oorgelaat. Lg. is wel vergelykbaar met Burgers se slotverhaal. Die andersins realistiese bewoners word omvorm tot verteenwoordigers van veral ’n verskeidenheid frustrasies en begeertes: vgl. onder andere die “skynheilige” Reginald se belangstelling in die kleuterdogtertjie, mevrou Jolande van Niekerk se seksuele frustrasie, Lambert Maneweek se impotensie, die “erotiese sipresbome” wat die pastorie “oor skaduwee” en die Prinsipaal se “steeds toenemende verydeling”, Johan Barnard se “onuitputlike uitbundigheid” as verleier en ontmaagder, en die maagd Magriet se gewilligheid. Lodewyk Lodijsen, die boer wie se plasie “strek tot die nimmereiendigende grens van sy verbeelding” is die literêre verwant van Burgers se gewaande hertog Piet wat híér egter straffeloos mag voortbestaan. Die vernaamste verteenwoordiger van die bose is die alwetende, oënskynlik “monnikheilige” Gothriet Morgenthau. By die ontmaagding van Magriet tree hy as fasiliteerder op, maar bedek daarna deur ’n skyn van “onderdanigheid” en “eerbied” dat hy (op daardie stadium) Momus, die Griekse god van spot en skimp (Geerts e.a. 1984: 1740) verpersoonlik. Net soos by Burgers is die figure dus personifikasies, verteenwoordigers van menslike verskynsels groter as die individu. Met hierdie verhaal bied Leroux net soos in sy plaasromans dus inderdaad “’n komplekse Suid-Afrikaanse samelewing” net soos wat Lubbe en Wiehahn (160) t.o.v. dié sub-genre in die “tweede fase” aandui. Die gemeenskap waarin die “siele” duidelik uitgelewer en selfs reeds bedorwe is, word nie slegs gekritiseer nie, maar ook gesatiriseer (Momus). In hierdie opsig is daar dus ’n sterk ooreenkoms met Burgers humoristiese en ontmaskerende benadering. Hoewel Leroux direkter taal gebruik en na sake in die samelewing verwys wat beswaarlik by Burgers kon voorkom, gaan laasgenoemde egter tog wel verder deur die korrupsie juis by die verteenwoordiger van die kerk uit te wys. By Leroux is die gegrendelde kerk hierteenoor eerder slegs magteloos teenoor die beheer wat die oer-gode geneem het. In ooreenstemming met Lubbe en Wiehahn se beskrywing van die plaasroman op hierdie literêr-historiese stadium, ontbreek daar inderdaad enige noemenswaardige aanduiding van die koloniale magstruktuur.12 Daar is wel ’n “lokasie” met “rommelhuisies”, maar selfs sonder die luidrugtige 19de eeuse weerstandige vreugde in Burgers se dorp al is dit ’n Vrydagaand. Passiwiteit (“vliegwaaiende Basoeto’s”) en drankmisbruik (Lambert is terug op die plaas “dronk soos sy volk”) is die swartmense se enigste aktiwiteit. Ondanks sy veel meer gekonsentreerde satire gaan Leroux dus in dié opsig nie so ver as die kritiese en parodiërende Burgers ten opsigte van sowel die dominerende kerklike as koloniale magsfaktore nie. 43

10. Vatmaar

Hierdie roman verteenwoordig ’n ommekeer omdat die gewese gekoloniseerde opeens met ’n sterk en seker stem aan die woord geplaas word.13 Soos by Leroux is die pleknaam veelseggend. Hier gaan dit om ’n gemeenskap van grotendeels verskoppelinge wat sy ontstaan te danke het aan ’n derde, in wese onafhanklike party tydens die Anglo-Boereoorlog. In sy voorwoord maak Scholtz die inwoners egter ook verteenwoordigend “van die bruinmense van Suid-Afrika”. Vervolgens sorg hy vir ’n kaart van hierdie grotendeels denkbeeldige dorpie en die naasliggende “blanke” Dutoitspan. Daar word dus nou nie meer vertel óór nie, maar vanúít wat in die vorige twee tekste die “locatie/lokasie” geheet het. Lubbe en Wiehahn (163) se bevinding oor die vertelsituasie by die plaasroman in die “derde fase”, naamlik dat die “oorheersende, alwetende” verteller vervang word deur “wisselende perspektiewe” geld ten volle vir hierdie roman waar ’n ek- verteller begin, maar ’n hele verskeidenheid van stemme mettertyd aan die woord gestel word. ’n Veelvoud geskiedenisse word aangebied met steeds verrassende nuanses. Die episodiese struktuur van die teks self, aangestip deur die beskrywende hoofstuktitels, gee aan die boek ’n 19de eeuse voorkoms wat in spanning staan met die post-koloniale inhoud. ’n Mens tref hier dus wel iets van ’n genre-parodie aan, dit wat Van Coller (1995: 25) by die plaasroman in hierdie stadium aanwys. Net soos by Burgers en Leroux (laasgenoemde in ’n mindere mate en op verwikkelde manier14) is hier sprake van ’n afwisseling tussen spot en erns. Terwyl die klem by Burgers op die ortodokse kerkbestel lê, is die verteenwoordigers van die koloniale magshebbers in Vatmaar veral die skyf. ’n Mens vind dit reeds in die benadering van die “Queen se Cape-boys” tot die Anglo-Boereoorlog waaraan hulle uitsluitlik ter wille van die dagloon deelneem en ook in Oom Chai se opportunistiese lojaliteitsbetuiging tot die Britse kroon wanneer dit hom werk kan help besorg. (16) Die blatantste bestraffing van die pretensieuse en rassistiese heersersklas is egter die karnavaleske inwyding van die kliniek teen die einde van die roman wanneer hulle uit onkunde van inheemse gebruike onder die invloed van die alkoholryke khadie alle inhibisies verloor en in bespotlikheid verval (296-304). Vatmaar is ’n paradys van vryheid waar iedereen ’n tuiste kan vind, rangordes nie bestaan nie en soet romanse kan blom tussen mense van uiteenlopende afkoms. Die skrywer laat die bose egter juis in die vorm van rassisme en ’n neiging tot klassevorming sigbaar raak. ’n Onthutsende voorbeeld is die geval van die blanke Engelsman Oupa Lewies en die swart Ouma Ruth wie se groot liefde ras- en kultuurverskille volkome ignoreer, maar wie se kinders op hul beurt alle tekens van hul moeder probeer wegwerk en self oorgaan tot wandade teenoor swart mense. Tant Wonnie met die blanke uiterlike beland daarteenoor onskuldig in die gevangenis weens die 44 onregverdige optrede van haar werkgewer, mevrou September, “’n swart bruinvrou – dié soort wat wit bruinmense haat” (121). Haar redding is ’n magistraat wat reg spreek teenoor haar, maar in wese gemotiveer word deur sy pro-blanke rassisme. Vir die eerste keer in die Afrikaanse letterkunde word egter ook rassisme tussen gekleurdes beskryf, iets wat Burgers wel aangeraak het in sy genoemde danstoneel op Nuwejaarsdag. In die Vatmaar-gemeenskap is daar min sprake van beheer deur die kerk. Dit hou kennelik verband met die rassesituasie. Terwyl Burgers wel aan die kwessie van die Nederduits Gereformeerde Sendingkerk raak en die sendingpredikant voorstel as ’n flou en getroue afskaduing van die blanke dominee, is die NG dominee in Vatmaar ’n beredeneerde rassis. Dit blyk al uit die voorgeskrewe kleredrag van sy huisbediende wat haar buiten vir haar gesig volledig moet bedek en die manier waarop hy Oom Chai ontvang. Hy en sy kerkraad help Vatmaar wel met ’n kerkgebou, maar sorg terselfdertyd vir ’n opvallende afstand. Naas rassisme is gierigheid die prominentste boosheid in Vatmaar. Juis dit word verbind met die kerk. ’n Geskiedenis waarin dit besonder skerp geïllustreer word, is dié van “Hendruk Jannewarie en die blink klip” (166-173). Reverend Elias Cobb is onmiddellik nadat sy vrome en naïewe ouderling ’n diamant opgetel het, gereed om die geld vir ’n nuwe pastorie in te palm. Dit lyk ook of hy die steen self wil steel. Wanneer Hendruk ’n swaar en onregverdige vonnis kry, slaan die “reverend” toe op sy skamele besittings en blyk inderdaad iemand te wees wat nie sy gemeentelid bystaan nie, maar deurgaans gereed was om hom te misbruik. ’n Mens kan hierby in gedagte hou hoe Burgers sý dominee ook al gou laat dink aan die moontlikhede wat Piet se hertogskap inhou vir die “Leraarsfonds” (Praamstra 2004: 64, 73)! Pas die skrywer van Vatmaar waag dit dus om so ver te gaan soos wat Burgers in sy maatskappykritiek meer as ’n eeu eerder gedoen het, naamlik om die boosheid aan te wys in die kern van die sisteem wat pretendeer om God op aarde te verteenwoordig, naamlik die kerk self.

B esluit11. Besluit11.

Om saam te vat: uit die weliswaar kriptiese bespreking hierbo blyk dat Burgers se werk inderdaad in verskillende opsigte in verhouding staan tot latere Afrikaanse dorpsverhale. Dit geld ook die ander en meer prominent variant van Afrikaanse mikrokosmiese verhale, naamlik die sogenaamse plaasroman. Dit het onder meer geblyk dat selfs die “derde fase” van die plaasroman wat o.a. Lubbe en Wiehahn beskryf, reeds in Burgers se werk in verskeie opsigte ’n voorganger gehad het. Dit is ewe merkwaardig dat die mikrokosmiese Afrikaanse dorpsverhaal pas met Vatmaar die eerste keer sy 19de eeuse voorganger van agter af inhaal wat betref die hoeveelheid en verskeidenheid, die optiek van waar die maatskappykritiek plaasvind en gewaagdheid by die identifisering van die bose. 45

In ’n artikel soos hierdie kan daar nie veel verder gegaan word as om verbande aan te wys nie. Op grond daarvan kan egter opnuut gekonstateer word dat Suid-Afrikaanse Nederlandse geskrifte wel aandag verdien én nie buite rekening gelaat mag word wanneer daar na literêre ontwikkelinge en tradisies in Afrikaans gekyk word nie.

Universiteit van Wes-Kaapland

Bronne

Appelgryn, M. S. 1979. Thomas Francois Burgers, staatspresident 1872-1877, Pretoria/ Kaapstad: HAUM. Bakker, S e.a. (red.) 1994. Overzicht van de Europese letteren van Homerus tot heden II, Amsterdam: Meulenhoff/Icarus. Brink, A. P. 1998. Duiwelskloof, Kaapstad, ens.: Human & Rousseau. Burgers, dr. T. F. 1882 Tooneelen uit ons dorp, ‘s-Gravenhage: Henri J. Stemberg. Burgers, T. F. 2007. Tonele uit ons dorp, Pinelands: Africana Uitgewers. Conradie, E. 1934. Hollandse skrywers uit Suid-Afrika I, Pretoria/Kaapstad: J.H. de Bussy/H.A.U.M. v/h J. Dusseau & Co. Dekker, G. 1932. “Inleiding” by Carmera Obscura van Hildebrand, Pretoria/ Kaapstad: J. H. de Bussy; H.A.U.M. v/h Dusseau & Co. De Villiers, A. J. D. 1936. Die Hollandse taalbeging in Suid-Afrika, Kaapstad: Nasionale Pers Beperk. De Vries, Abraham. 1986. Vertelpatrone in die Afrikaanse kortverhaal, ongepubliseerde proefskrif, Universiteit van Stellenbosch. De Vries, A. H. 1989. Kortom 2, ’n gids by die Afrikaanse Kortverhaalboek, Kaapstad/ Pretoria: Human & Rousseau. Du Plessis J. 1920. Het leven van Andrew Murray, Kaapstad: De Zuid-Afrikaanse Bijbelvereniging. Engelbrecht, dr.S. P. 1933 Thomas Francois Burgers, Pretoria/Kaapstad: J.H.de Bussy/ H.A.U.M. v/h Jacques Dusseau & Co. Geerts, G. e.a. 1984. Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, Utrecht/ Antwerpen: Van Dale Lexicografie. Gerwel, G. J. 1983. Literatuur en Apartheid, Kasselsvlei: Kampen-Uitgewers. Giliomee, H en Mbenga, B. 2007 Nuwe Geskiedenis van Suid-Afrika, Kaapstad: Tafelberg. Hanekom, T. N. 1951. Die Liberale Rigting in Suid-Afrika, ’n kerkhistoriese studie, Stellenbosch: Christen-Studentevereniging-Maatskappy. 46

Jensma, G. 2004. De Gemaskerde God, Francois HaverSchmidt en het Oera Linda-boek, Zutphen: Walburg Pers. Kannemeyer, J. C. 2005. Langenhoven: ’n lewe, Kaapstad: Tafelberg Uitgewers. Leroux, E. 1964. “’n Dag in Berg-en-Dal – Drieduisend siele”, in: Windroos, Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel. Lijphart-Bezuidenhout, T. 1972. Onderveldse dorpstonele waar niemand van weet of praat, Standpunte XXV, nr.4 April 1972. Lijphart-Bezuidenhout, T. 1984-85. Thomas Francois Burgers – Tooneelen, Tijdschrift voor Nederlands en Afrikaans jg. 2: 1 Mei., jg. 2 : 2 September, jg. 2: 3 December. Jg. 3: 1,2 Mei/September. Lubbe, H. en Wiehahn, R. 2000. Die Afrikaanse plaasroman in die 20ste eeu, Stilet jg.XII:2, September. Praamstra, O. (samesteller) 2004. Thomas François Burgers, Dorp in het onderveld, Zuid-Afrikaanse verhalen, Amsterdam: Atthenaeum/Polak & Van Gennep. Roos, H. 1998. Perspektief op die Afrikaanse prosa van die twintigste eeu. In: Van Coller, H. (red.) Perspektief en Profiel, ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis, deel I, Pretoria: J. L. van Schaik. Scholtz, A.H.M. 1995. Vatmaar, Kaapstad: Kwela Boeke. Smit, ds. A. P. 1956. Eeufeesalbum Hanover, Hanover: N. G. Kerkraad. Thoreau, H. D. s.j. (first edition 1854) Walden or life in the woods, Mount Vernon, N.Y.: Peter Pauper Press Ulfers, S. s.j. Oostloorn Dorpschetsen, Rotterdam: D. van Sijn & Sonen. Van Coller, H. P. 1995. “Die Afrikaanse plaasroman as ideologiese refleksie van die politieke en sosiale werklkheid in Suid-Afrika”, Stilet jg. VII:2, September. Van Coller, H. P. 2006. “Die representasie van plaas, dorp en stad in die Afrikaanse prosa”, Stilet XVIII:1, Maart. Van der Walt e.a. (red.) s.j. Geskiedenis van Suid-Afrika, Kaapstad, ens.: Nasou Bpk. Van Heerden, E. 2002. Die swye van Mario Salviati, Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers. Van Koetsveld, C. E. s.j. 13de druk Schetsen uit de pastorie te Mastland, Arnhem/ Nijmegen: Gebrs. E & M. Cohen. Van Rinsum, H. J. 2006. Sol Iustitiae en de Kaap, een geschiedenis van de banden van de Utrechtse Universiteit met Zuid-Afrika, Hilversum: Uitgeverij Verloren. Van Zyl, W. J. 1992. “Regionale Literatuur” in: Cloete, T. T. (red.) Literêre terme en teorieë, Pretoria: HAUM-Literêr. Van Zyl, W. J. 2007. Elke slot ’n weerbegin, Bellville: Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit van Wes-Kaapland. Viljoen, L. 1993. Karolina Ferreira, Kaapstad, ens.: Human & Rousseau. Viljoen, ds. P.J. 1949. Ek kyk terug, Kaapstad/Pretoria: Suid-Afrikaanse Bybelvereniging. 47

Wezel, R. 1993. “December 1839: Kneppelhout publiceert ‘De student- Leydenaar’“ in: M.A. Schenkeveld-Van der Dussen e.a. Nederlandse Literatuur, een geschiedenis, Groningen:Martinus Nijhoff Uitgevers.

Note

1. ’n Volledige, in Afrikaans vertaalde uitgawe, Tonele uit ons dorp, Pinelands: Africana Uitgewers, het in 2007 verskyn. Aanhalings in hierdie artikel word vergesel van bladsyverwysings na die Praamstra-uit- gawe, maar wanneer dit gaan om passasies of verhale wat by hom ontbreek, sal ter wille van kontrole bladsynommers in lg. uitgawe aangegee word hoewel die Nederlands behou word. 2. Burgers se werk is dus ook ’n belangrike voorloper in die ontwikkeling van die regionale literatuur in Afrikaans wat deur Roos (1998: 41) as ’n tendens van “klein-realisme” uitgewys word. Omdat haar oorsig uitsluitlik beperk is tot geskrifte in Afrikaans en tot die 20ste eeu word die kontekstuele verband buite rekening gelaat en is dit ’n voorbeeld van die leemtes wat op hierdie wyse ontstaan. 3. Pseudoniem vir Nicolaas Beets (1814-1903). 4. Daarna onttrek Burgers hom aan die situasie om staatspresident van die jong Transvaalse Republiek te word. Ook dan is sy optrede dié van ’n uiters progressiewe figuur. Kenmerkend is sy planne vir die Delagoabaai-spoorweg wat pres. Paul Kruger later met volle erkenning aan hom sou laat voltooi. Tydens ’n besoek aan Nederland ontvang hy ook ’n eredoktoraat van sy alma mater, die Universiteit van Utrecht. Hy is nogtans magteloos om sy volksraad te oortuig van die slinkse aard van die oprukkende Britse Imperialisme en moet as ontgogelde uittree wanneer Brittanje die Transvaal in 1877 sonder slag of stoot annekseer. Hy sterf enkele jare later, kort nadat Kruger en sy makkers die vryheid herwin met met die Slag van Majuba (1881). 5. Sy publiseer daaroor en sorg dat voorbeelde van die verhale in Standpunte (jg XXV: 4, 1972) en Tydskrif voor Nederlands en Afrikaans (1984-1985) verskyn. 6. Sprekend hiervan is Burgers se gebruik van die taalkundige onvermoë van die Onderveldse gewaande edelman, Pieter, (Burgers 2007:89) om sowel dié se selfoorskatting as sy gebiedsgebondenheid te beklemtoon. Die man sê: “ik heef (…) jou banja te vertel”. “Heeft” word hier verkeerd gebruik en die implikasie is dat dit al onder Afrikaanssprekendes soos hy ’n rariteit geword het. Terselfdertyd is die “banja” Afrikaans se bekendste leenwoord uit Maleis. Hy praat dus tegelyk “hoog” en “laag” terwyl hy in die betrokke situasie probeer deftig wees. 7. Dit is trouens ’n boek waarin dorps- en boerderygemeenskap ’n eenheid vorm en die harmonie met die natuur invloed van Thoreau se Walden (1854) en die ekologisme laat vermoed. Ulfers se boek voeg ’n Christelike element tot hierdie ideologiese lading toe, maar meer nie. Langenhoven se gesatiriseerde Oudtshoorn (Sonde met die bure, 1921, en Herrie op die ou tremspoor, 1925, ens.) en C.M van den Heever se Kromburg (1937) gaan al heeltemal aan hierdie soort idille verby. 8. Die Xhosas het pas iets minder as ’n dekade tevore hul mag as teenstanders van die koloniale opmars verloor met die sg. “Xhosa-selfmoord” van 1857 en dus die Britse bewind in die Kaapkolonie voorlopig nagenoeg onbetwis gelaat terwyl hulle in groot aantalle hul tradisionele tuistes en leefwyse moes verlaat 48

om as arbeiders by blankes ’n heenkome te soek (vgl. o.m. Van der Walt e.a. s.j.: 258). Op hierdie stadium was die Khoisan al lank in so’n posisie. Ironies genoeg sou ook die Griekwas enkele jare na hierdie publikasie, ná die oënskynlike erkenning van hul aanspraak op die “diamantvelde”, eweneens hul grondgebied en kulturele hartland verloor (Giliomee 2007: 159). 9. Dit gaan vir Gerwel by hierdie fase daarom dat gekleurde personasies terugval tot nagenoeg toevallige randfigure, iets wat in die voorafgaande tydperk natuurlik ook wel voorkom hoewel nie deurgaans nie. 10. Die stereotipe waaroor Gerwel (onder andere) dit het, het dus ’n verband met die Nederlandse “typegenre” wat deur Wezel (1993) beskryf en vir ’n deel deur Burgers nagevolg is. Dat Gerwel dit nie by sy studie betrek nie, is ’n voorbeeld van die miskyk van kontekstuele verbande deur Afrikaanse literatore omdat die Suid-Afrikaanse Nederlandse letterkunde buite rekening gelaat is. 11. Regionale dorpsverhale wat gaan om “enkelvoudige” probleme word hier dus nie betrek nie. Skrywers soos Abraham H. de Vries sorg byvoorbeeld wel vir dorpsverhale wat ’n springplank bied tot “internasionale” problematiek (vgl. Van Zyl 2007: 28). 12. Hul uitspraak klop nie volkome as ’n mens byvoorbeeld die opstand van die swart werkers in Leroux se Sewe dae by die Silbersteins in berekening bring nie. 13. Soos Van Coller aandui, het literêre dorpe die laaste dekades opeens in Afrikaans toegeneem. ’n Mens sou minstens Lettie Viljoen se Karolina Ferreira (1993), André P. Brink se Duiwelskloof (1998) en Etienne van Heerden se Die swye van Mario Salviati (2002) op hierdie literêre landkaart kan aanbring. Vatmaar is egter in ’n vergelyking met Burgers se werk meer relevant, veral ten opsigte van die magsverhoudinge. 14. Die manier waarop Leroux se verteller formuleer, toon gereeld wat ’n mens Momus-trekke (satire) kan noem, maar die erns is daarteenoor in ander passasies aanwesig. In sy verhaal is daar dus óók ’n “dubbele ingesteldheid” op die spel. 49

Het literair motto: een raadsel dat om ontcijfering vraagt. Drie motto’s in Bidsprinkaan, ’n ware storie (2005) van André P. Brink.1 Inez Slagter en Ena Jansen

A literary motto can encapsulate various meanings. Not only the quotation itself has significance, but also the source and the cited author thereof. A writer may borrow authority from the chosen author, but even express his or her admiration, indebtedness or kindredness. Belonging to the zone between title and text, Jan Erik Antonsen considers the motto as a particularly suitable place for statements from the author. Klaus Beekman claims that the appeal to mottoes implicates a confirmation of a specific notion of literature. It is even possible to indicate in which literary scene or, in the terms of the French sociologist Pierre Bourdieu, in which “champ” an author evidently wants to participate. In this article three mottoes which André P. Brink selected for his novel Bidsprinkaan (2005) will be discussed in the light of these possibilities.

1. Inleiding: het motto

Het motto is een fascinerend verschijnsel. De - op het eerste gezicht - raadselachtige citaten en soms onbekende auteurs van motto’s vragen om ontcijfering of decodering van het geheim. Het bijzondere van motto’s is de gelaagdheid van betekenissen. Niet alleen het motto zelf als autonome tekst heeft zeggingskracht, maar ook de oorspronkelijke context en de relatie met de nieuwe tekst zijn betekenisdragend. Daarnaast speelt de voorkeur voor een geciteerde auteur een belangrijke rol. Het is interessant om na te gaan in hoeverre de keuze voor de drie motto’s en de geciteerde auteurs ervan in Bidsprinkaan iets duiden over de auteur André P. Brink. Alvorens deze motto’s te onderzoeken, ga ik eerst in op de geschiedenis van het motto, vervolgens zeg ik iets over verschillende functies van het motto en de theorie van het literaire veld van Pierre Bourdieu. De behoefte om teksten op een verhulde of cryptische manier te coderen kent een lange geschiedenis. Het motto, ontstaan uit de Devies- of Impresakunst, werd in Europa op verschillende manieren toegepast. De impresa die vooral in het zestiende eeuwse Italië floreerde, bestaat uit de combinatie van afbeelding (pictura) en spreuk (motto). Kenmerkend is het strikt persoonlijke karakter: het gaat om het levensideaal van de persoon die de impresa voert. Het woord betekent in het Italiaans en Frans immers letterlijk: wat men van plan is te ondernemen.2 In tegenstelling tot het particuliere karakter van de impresa, illustreert het emblema dat in de zestiende en zeventiende eeuw furore maakte juist een algemene waarheid, een levenswijsheid. Het emblema (in het Latijn ingelegd mozaïekwerk) is een bijzondere vorm van beeldpoëzie die bestaat uit de driedelige eenheid van

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 16DE JAARGANG (2009) I: 1 50

opschrift (motto), prent (pictura) en kort verklarend onderschrift (subscriptio). Vaak is het motto een Latijnse spreuk die op een min of meer raadselachtige manier met de prent verbonden is. De bedoeling was dat de lezer of kijker de verborgen boodschap zou ontdekken en door te combineren en te redeneren een juist inzicht in het menselijke gedrag zou krijgen (Van Gorp, 1998: 134). Sinds de achttiende eeuw heeft de algemene betekenis van het motto - een citaat boven (een deel van) een literaire tekst - ingang gevonden. Essays, romans en gedichten kregen vaak anderstalige citaten mee die op een of andere wijze met de inhoud in verband stonden. Het feit alleen al dat men de klassieken aanhaalde was een “Letter of Recommendation”. Aan het eind van de achttiende eeuw, begin negentiende eeuw werd het motto in meer specifieke betekenis gebruikt, namelijk als “argument”. Dit argument diende vaak ter aanduiding van een “kort begrip” in de vorm van een samenvattende titel van een hoofdstuk (Beekman, 1985-1986: 331). In tegenstelling tot de realisten en modernisten die hun verhaal een motto meegaven om het thema aan te duiden, gaat het motto in de postmodernistische literatuur vaak een eigen leven leiden (Korsten, 2002: 276).

1.2. Functies van het motto

In de tijd van de orale traditie in Europa bestond er tussen de dichter en zijn publiek eenheid van begrip. Met de komst van de moderne, geschreven roman kan, volgens Susan Sniader Lanser (1981: 108, 116), de eenheid van begrip tussen schrijver en lezer niet langer als vanzelfsprekend worden beschouwd. Ze meent dat door de informatie in de motto’s een stem, een perspectief naar voren komt dat aan de lezer een beeld geeft van de identiteit van de auteur, zijn overtuigingen en attitudes, zijn intenties en doelen. Zo kunnen motto’s worden ingezet om bijvoorbeeld de eruditie of kennis van talen van de auteur te tonen, informatie te ontsluiten over de identiteit van de auteur of de relatie aan te geven tussen deze tekst en de literaire traditie (1981: 124, 125). Het is duidelijk dat motto’s een multifunctioneel karakter hebben, maar de vraag is hoe deze verschillende functies systematisch kunnen worden ingedeeld. In zijn Text-Inseln. Studien zum Motto in der deutschen Literatur vom 17. bis 20. Jahrhundert (1998: 22) beschrijft Jan Erik Antonsen zijn typologie van motto’s die hij baseert op het communicatiemodel van Roman Jakobson. Uit deze typologie zal ik twee mottofuncties verder toelichten, namelijk de expressieve functie en de referentiële functie of, meer specifiek, de prefiguratieve functie. Antonsen (1998: 66) beschouwt het motto met de expressieve functie als een persoonlijke mededelingssituatie die als “drempel” of grensgebied fungeert. Hier kan de auteur mededelingen doen die hij voor de lezer, vóór hij of zij met lezen begint, noodzakelijk acht. Deze expressieve functie ziet Antonsen als een auctoriale uitspraak en hij onderscheidt hierbij drie soorten, namelijk commentaar op de titel, 51

intentie van de auteur en grondbeginsel van de tekst, waarvan de laatste twee relevant zijn voor dit artikel. Motto’s die fungeren als intentie van de auteur verstrekken enerzijds informatie over bijvoorbeeld zijn bedoelingen, zijn richtlijnen of het doel van de roman, anderzijds bevatten ze uitspraken die de auteur ervan verzekeren dat hij niet verkeerd wordt begrepen. Het citaat in het motto werkt als een soort zoeklicht dat zijn licht vooruitwerpt, zodat de lezer niet verdwaalt in de doolhof van betekenissen (1998: 79). Onder grondbeginsel van de tekst verstaat Antonsen feiten die essentieel zijn voor de tekst. Deze feiten kunnen niet alleen de auteur (devies) betreffen, maar ook veronderstellingen formuleren op literair, levensbeschouwelijk of wereldbeschouwelijk gebied. Volgens Antonsen is het motto als devies de meest directe manier om aan het begin van de tekst een auctoriale ofwel persoonlijke uitspraak van de auteur te plaatsen (Antonsen, 1998: 111). Ten tweede de referentiële functie die, volgens Antonsen (1998: 164), bij het motto een specifieke vorm zal aannemen. De buitentalige werkelijkheid (de wereld) kan alleen duidelijk worden in het licht van de tekst die volgt. Kenmerkend voor het motto met de referentiële functie is het gebaar van vooruitwijzen. Volgens Antonsen is een dergelijke interne samenhang tussen het motto en de tekst te beschouwen als prefiguratief. Dat wil zeggen dat de inhoud of het thema van de roman kernachtig in het motto aanwezig is en anticipeert op de tekst. Daarnaast benadrukt Antonsen (1982: 17, 18) dat een motto als autoriteitscitaat kan worden ingezet om de geloofwaardigheid van de gebeurtenissen te verzekeren of een opvatting te bevestigen. Het motto werkt in beide gevallen slechts op grond van zijn bron, ofwel door de auteur of de zegsman van het citaat.

1.3. Pierre Bourdieu en het literaire veld

Volgens de Franse socioloog Pierre Bourdieu (1994: 281) bestaat de samenleving uit verschillende, elkaar overlappende velden, “champs”3, zoals de politiek, de wetenschap en de kunst. Hij beschouwt het literaire veld als een krachtenveld dat invloed uitoefent op allen die er deel van uitmaken, afhankelijk van de positie die ze er innemen. Dit geldt voor zowel de positie van een schrijver van successtukken als die van een avant-gardistische dichter. Tegelijkertijd is het ook een veld waar een concurrentiestrijd woedt om de bestendiging of verandering van dat krachtenveld. Deze positiebepaling of standpunten (zoals kunstwerken, manifesten en politieke daden) die volgens Bourdieu kunnen en moeten worden benaderd als een “systeem” van opposities, zijn niet het resultaat van een of andere vorm van objectieve harmonie, maar het product en de inzet van een permanent conflict. Met andere woorden: “[…] het beginsel waaraan dit systeem zijn ontstaan en zijn eenheid dankt is de strijd zelf (1994: 281)”. 52

In de visie van Klaus Beekman (1985/86: 330, 338) impliceert het beroep op motto’s een poging tot bekrachtiging van een bepaalde literatuuropvatting. Evenals Pierre Bourdieu is hij van mening dat door motto’s te gebruiken, respectievelijk op motto’s in te gaan, men niet alleen aangeeft dat men bereid is een sociaal spel mee te spelen, maar ook dat men zo laat zien tot een specifiek “veld” te willen horen (1985/86: 330, 338). De vraag is in hoeverre de motto’s en de geciteerde auteurs ervan in Bidsprinkaan iets prijsgeven over de auteur André P. Brink.

2. De motto’s in Bidsprinkaan (2005)

Bidsprinkaan, een postmoderne historische roman, is de vertelling van het levensverhaal van Kupido Kakkerlak, de Khoikhoi-bekeerling die onder leiding van James Read4 zendeling is geworden. Kupido Kakkerlak werd omstreeks 1760 geboren en tegen 1801 kwam hij in Graaff-Reinet in aanraking met Read en J. van der Kemp5 van het Londense Zendingsgenootschap. Als een toegewijd bekeerling en een begaafd prediker werd hij uiteindelijk door Read voorgedragen om de leiding over te nemen van de zendingsplaats in Dithakong. Door de missie aan zijn lot overgelaten, predikte Kupido uiteindelijk tegen de rotsen en de bomen. Daarna is hij uit de geschiedenis verdwenen. (Visagie, 2005:2). Met de particuliere geschiedenis van Kupido Kakkerlak brengt André P. Brink de problematiek van de koloniale geschiedenis van Zuid-Afrika onder de aandacht, met name de omgang met minderheden. Behalve belangrijke thema’s als vrijheid/ onvrijheid en identiteit accentueert Brink in Bidsprinkaan de rol van taal in onze samenleving. Verhalen hebben een bindende kracht en geven mensen houvast, geloof en geschiedenis. Hierna volgen de drie motto’s die Brink plaatste in Bidsprinkaan van de auteurs John Barrow (1806), Don DeLillo (1984) en Philip Edge (1992).

The name of Hottentot will be forgotten or remembered only as that of a deceased person of little note. (John Barrow – Travels into the Interior of Southern Africa. 1806.)

The nonbelievers need the believers. They are desperate to have someone to believe [...]. It is our task in the world to believe things no-one else takes seriously. To abandon such beliefs completely, the human race would die. This is why we are here. A tiny minority. To embody old beliefs. The devil, the angels, heaven, hell. If we did not pretend to believe these things, the world would collapse. (Don DeLillo – White Noise. 1984.) 53

Erasmus prompts the question: Can a man choose to be mad? But there is another, equally important question: Can a man choose not to be mad? (Philip Edge – A fool of his own wisdom. 1992.)

Het eerste motto is ontleend aan John Barrows Travels into the Interior of Southern Africa (1806). Tijdens zijn verblijf in Zuid-Afrika ondernam de Engelse cartograaf Barrow (1764-1848) drie binnenlandse reizen. Volgens Siegfried Huigen (2004: 141-148) had het verslag over deze reizen in Zuid-Afrika sterke invloed op de representatie van Afrikaners gedurende de negentiende eeuw. Terwijl Barrow een relatief gunstig beeld schetst van de inheemse bevolking van Zuid-Afrika, beschrijft hij het Nederlandse kolonialisme en de Nederlandse kolonisten in Zuid- Afrika in de meest negatieve termen, door de nadruk te leggen op wreed gedrag. Evenals Barrow in het begin van de negentiende eeuw, brengt André P. Brink in deze tijd de problematiek van het Nederlandse kolonialisme en de omgang met gemarginaliseerden onder de aandacht. In het motto, ontleend aan John Barrow, zijn verschillende functies werkzaam, zoals de expressieve functie en de referentiële functie. De expressieve functie kan gezien worden als een auctoriale uitspraak: door het citaat van Barrow, wordt de lezer ingeleid in de problematiek van de relatie van de blanke nieuwkomers tot de leefwijze van de Khoikhoi. Daarnaast is de referentiële functie van het motto in eerste instantie te beschouwen als een verwijzing naar de inhoud van de roman en, in het licht daarvan, als een verwijzing naar de geschiedenis van Zuid-Afrika, in het verleden en in het heden. Aangezien dit motto in essentie de geschiedenis van Kupido Kakkerlak weergeeft, kan deze referentiële functie worden gezien als prefiguratief. Dat Brink heeft gekozen voor de auteur John Barrow is belangrijke informatie. De naam Barrow kan niet alleen worden opgevat als een eerbetoon van Brink aan iemand die - hoewel in een andere tijd - aandacht had voor de koloniale problematiek en de gemarginaliseerden, maar ook als een uiting van verwantschap. Brink lijkt met deze keuze aan te geven dat hij blijkbaar wil behoren tot een groep auteurs met humane ideeën en een kritische houding ten opzichte van de samenleving.

In het tweede motto, een citaat ontleend aan Don DeLillo’s roman White Noise (1984), wordt het belang onderstreept van geloven (zelfs als mensen doen alsof) én de mensen die dat geloof kunnen omschrijven. De auteur Don DeLillo heeft internationale bekendheid door zijn romans, toneelstukken en korte verhalen die krachtig ingaan op de politieke, historische en filosofische vraagstukken van deze tijd. Een belangrijk thema in zijn werk is “vrijheid van het individu in de samenleving”. DeLillo kiest voor fictie vermengd met geschiedenis, omdat hij meent dat gebeurtenissen in de globale 54 wereld ons kleine, particuliere leven kunnen veranderen.6 Ook André P. Brink maakt in zijn romans gebruik van historische gebeurtenissen en stelt actuele politieke, historische en filosofische problemen aan de orde. Andries Visagie (2005) noemt de omgang van Brink met de raakpunten tussen geschiedenis, godsdienst en de vertelling een fascinerend aspect van Bidsprinkaan. De vraag naar de rol van verhalen, waardoor godsdiensten en de geschiedenis worden vastgelegd, komt steeds naar voren in het werk van Brink. Visagie meent dat Brink in zijn laatste romans regelmatig de vertelling onderzoekt “as een van die belangrikste denkstrategieë tot ons beskikking om onsself en die wêreld rondom ons te verstaan” (2005: 2). Hierbij verwijst Visagie naar Brinks Waarom literatuur (1984), waarin deze de roman aanduidt als iets van een religieuze ervaring, maar dan wel als een seculiere religie waar plaats is voor de gemarginaliseerde ander.7 Met het citaat van Don DeLillo, waarin zowel “geloven” als “pretenderen te geloven” centraal staat, geeft Bidsprinkaan op een tegenstrijdige manier erkenning aan het belang van religie. In een dialoog tussen Kupido Kakkerlak en de zendeling Read resoneert het motto als volgt:

“Maar dalk het die wêreld mal mense soos ons nodig. Wie weet, as die wêreld eendag gered word uit sy ellende, sal dit dalk wees omdat ons daar was.” “Glo broer dit regtig?” “Ja, ek glo dit.” Byna teësinnig, en heelwat sagter, het ek bygevoeg: “Ek móét net glo, broeder Kupido. Want anders…” Ná ’n kort stilte het ek hervat: “Verstaan jy nie? Ek het jou nodig sodat ek kan glo.”8

Op indirecte wijze lijkt het motto Brinks literatuuropvatting te vertolken over de rol van taal in onze samenleving en de spirituele roman, waarin plaats is voor de gemarginaliseerde ander. Daarnaast verwijst het motto niet alleen naar de inhoud van de roman, maar ook naar het Zuid-Afrika van toen en nu. Aangezien het motto opgevat kan worden als een voorafschaduwing van hetgeen in de roman gaat gebeuren, is deze verwijzing te beschouwen als prefiguratief. Ten slotte lijkt het motto te fungeren als een autoriteitscitaat, waarin Brink niet alleen hommage betuigt aan Don DeLillo, maar ook uiting geeft aan verwantschap met diens ideeën. Hiermee lijkt Brink aan te duiden dat hij wil behoren tot een groep contemporaine, betrokken schrijvers die enerzijds het belang inzien van geloven en anderzijds politieke, historische en filosofische vraagstukken van deze tijd in hun werk krachtig op de voorgrond plaatsen.

Het derde motto is een citaat van Philip Edge, dat werd ontleend aan een bron met de titel A fool of his own wisdom (1992). Dit citaat met de paradoxale vraag of een mens ervoor kan kiezen gek te zijn of niet gek, lijkt een verwijzing naar de vraag of de mens vrijheid van keuze heeft. Meestal wordt bij een motto de naam van de auteur en de bron vermeld. Deze informatie biedt houvast bij het achterhalen van de oorspronkelijke 55 tekst. De vraag rijst echter of hier wel sprake is van een bestaand literair werk en een bestaande auteur. De vele zoektochten naar de oorspronkelijke bron en de auteur van het citaat, met verschillende zoekmachines, zoals “Google”, “Picarta” en “Metasearch” leveren geen resultaten op. Ook verschillende recensenten noemen dit motto niet. Het is bovendien opmerkelijk dat bijvoorbeeld Annemarié van Niekerk (2007) in Trouw, Theo Hakkert (2007) in de Stentor en Eben Venter (2005) in Rapport de motto’s helemaal niet behandelen. Alleen Andries Visagie gaat bij het bespreken van Bidsprinkaan in op het motto van Don DeLillo.

Uiteindelijk kreeg ik een sterk vermoeden dat “Philip Edge” een pseudoniem van André P. Brink zou kunnen zijn. “Brink” en “edge” zijn namelijk in het Engels synoniemen. In het Engels heeft “brink” de betekenis van steile rand, en “edge” heeft de betekenis van snede, grens. De naam “Philip” zou kunnen verwijzen naar de tweede naam van Brink: Philippus. Het is mogelijk dat “Philip Edge” hier als pseudoniem is gebruikt en dat Brink hier een spel speelt met de conventie van het motto door zelf een motto te bedenken, en dit motto te voorzien van de fictieve auteursnaam Philip Edge. Treffend is dat de naam “Edge” voorkomt in het grensgebied tussen titel en tekst. Enerzijds zou het motto van Philip Edge een ironische verwijzing kunnen zijn naar André P. Brink zelf, anderzijds komt naar voren de paradoxale vraagstelling van Erasmus over wijsheid en dwaasheid. Hiermee lijkt Brink zijn schatplichtigheid te betuigen aan Erasmus. De naam Erasmus en de paradoxale vraag over wijsheid en dwaasheid kunnen verwijzen naar zijn Lof der Zotheid (2000), waarin hij de spot drijft met wijsheid en dwaasheid en verwijst naar Prediker en Jeremia uit de Bijbel. Erasmus citeert Jeremia die zegt: “Iedere man wordt zot door zijn eigen wijsheid”. Daarnaast herinnert hij aan een Grieks spreekwoord dat zegt: “een zotte man zegt vaak iets dat helemaal niet gek is, […]. Omdat hier sprake is van een zinspeling op ander teksten, lijkt het de moeite waard om te kijken naar de intertekstuele relatie tussen Erasmus en André P. Brink. Desiderius Erasmus9 (1469-1536) was een veelzijdig, vernieuwend schrijver en denker. Zijn leer kan het beste worden omschreven als christelijke filosofie, een rationalistische opvatting van het christendom, waarin individuele vrijheid van de mens belangrijker wordt geacht dan de navolging van dogmatische leerstukken. Het belangrijkste werk van Erasmus Lof der Zotheid, Laus stultitiae ofwel Moriae encomium (1509-1511), is een satire en tegelijkertijd een aanklacht tegen de maatschappelijke en vooral kerkelijke misstanden uit zijn tijd. Hieruit blijkt dat zowel Erasmus als André P. Brink pleiten voor individuele vrijheid van de mens en dat beiden zich kritisch opstellen ten opzichte van maatschappelijke misstanden. De ideeën van Erasmus over dwaasheid en individuele vrijheid lijken in Bidsprinkaan te resoneren. 56

Dit illustreert de volgende gedachte van de verteller, de Engelse zendeling James Read (over de “gekte” van Kupido Kakkerlak):

Ek het altyd gedink hy is effens mal in sy kop. Maar as dit dan malligheid was, dan was dit ’n bekoorlike en uitdagende vorm van waansin, wat my die hele tyd gedwing het om die gronde van my eie manier van dink en oordeel te heroorweeg.10

Hierin komt niet alleen naar voren de idee dat de mens “dwaasheid” nodig heeft om over zichzelf na te kunnen denken, maar ook dat hij de ander nodig heeft. In eerste instantie vervult het motto een raadselachtige functie die de lezer prikkelt tot nadenken. Het zou kunnen zijn dat dit motto te beschouwen is als de meest directe auctoriale uitspraak van Brink, omdat de thema’s “individuele vrijheid” en “vrijheid van denken” niet alleen terugkomen in de gedachten van de verteller, in de woorden van de personages en in de loop van de gebeurtenissen van de roman, maar ook in andere romans van Brink. Zo is dit motto op te vatten als een devies, een persoonlijke richtlijn van Brink. Daarnaast is de referentiële functie actief, omdat het motto niet alleen verwijst naar de inhoud van de roman, maar vanuit dit perspectief ook naar Zuid-Afrika, vroeger en nu. Aangezien in het motto de kern aanwezig is die later in de roman wordt uitgewerkt, is deze referentiële functie te zien als prefiguratief. Kijkend naar de afloop van het verhaal, blijft de vraag open of Kupido wel in vrijheid kon kiezen, en niet gedoemd was te verdwijnen. In ieder geval heeft hij keuzes gemaakt.

B esluit3. Besluit3.

Een literair motto is niet alleen een mooie gedachte of een “Letter of Recommendation”. Voor een auteur is het motto, behorend tot het grensgebied tussen titel en tekst, bij uitstek geschikt om op verhulde wijze de lezer te informeren over het thema en de inhoud van zijn roman of zich uit te spreken over zijn opvattingen op literair, wereldbeschouwelijk of levensbeschouwelijk gebied. Voor de interpretatie is niet alleen het citaat belangrijk, maar meer nog de bron en de geciteerde auteur ervan. De vraag is in hoeverre motto’s en de voorkeur voor de auteurs ervan in Bidsprinkaan iets kunnen duiden over de auteur André P. Brink. De drie motto’s met citaten van John Barrow, Don DeLillo en Erasmus (via Edge, alias Brink) zijn strategische middelen, met andere woorden beweringen waarmee Brink zijn literatuuropvatting kracht bijzet. Deze motto’s kunnen worden opgevat als auctoriale uitspraken van Brink, omdat hij op indirecte wijze de thema’s als identiteit en zelfrealisatie, de noodzaak van geloven en de individuele vrijheid van de mens in de samenleving op de voorgrond plaatst. Daarnaast maakt Brink zijn bedoelingen en 57

richtlijnen kenbaar, zoals zijn literatuuropvatting over het onder de aandacht brengen van sociaal-politieke problemen in de samenleving, de roman als spirituele ervaring, waarin de gemarginaliseerde ander centraal staat en de rol van taal met mythen en verhalen die de mens inzicht geven in zijn bestaan. Verder verwijzen de drie motto’s niet alleen naar de inhoud van de roman, maar vanuit dat perspectief ook naar de geschiedenis van Zuid-Afrika, zowel in het verleden als in het heden. Tussen de drie motto’s en de roman is een hechte structuur, omdat de thema’s of de inhoud van de roman beknopt in de motto’s aanwezig zijn en anticiperen op de tekst. Tot slot het belang van de geciteerde auteurs. De voorkeur van Brink voor de achttiende-eeuwse Brit John Barrow, de Nederlander Erasmus (1469-1536) via hemzelf en de contemporaine Amerikaan Don DeLillo is te zien als een poging om zijn literatuuropvatting, wereldbeschouwing en/of levensbeschouwing te bevestigen. Immers, Brink pleit niet alleen voor de roman als spirituele ervaring, voor het belang van taal in de samenleving en het opkomen voor de gemarginaliseerde ander, maar ook voor betrokken schrijvers die actuele maatschappelijke problemen onder de aandacht brengen en ethische vragen stellen. Met deze drie auteurs lijkt Brink aan te geven dat hij niet alleen staat met zijn opvattingen, maar dat hij in een traditie wil staan van schrijvers die opkomen voor menswaardigheid en die politieke, historische en filosofische vraagstukken aan de orde stellen. Anders gezegd: kennelijk wil André P. Brink behoren tot een groep Europese en Amerikaanse, meer specifiek, geëngageerde auteurs met verwante ideeën uit verschillende perioden van de geschiedenis. Uiteindelijk positioneert hij dit boek ook, door middel van Philip Edge, in de “traditie” van zijn eigen oeuvre.

Vrije Universiteit en Universiteit van Amsterdam Navorsingsgenoot Universiteit van Johannesburg

Bibliografie

Antonsen, Jan Erik. 1998. Text-Inseln. Studien zum Motto in der deutschen Literatur vom 17. bis 20. Jahrhundert. Würzburg: Königshausen und Neumann. Beekman, K. 1985-1986. “Het motto in de moderne Nederlandse literatuur”. In: Spektator: tijdschrift voor Neerlandistiek, 15. Groningen: Wolters Noordhoff. Brink, André P. 2005a. Bidsprinkaan, ’n ware storie. Kaapstad Pretoria: Human & Rousseau. Brink, André. 2005b. De Bidsprinkhaan, een waar verhaal. Vert. Rob van der Veer, Amsterdam: Meulenhoff. 58

Bourdieu, Pierre. 1994. De regels van de kunst. Wording en structuur in het literaire veld. Vert. Rokus Hofstede. Amsterdam: Van Gennep. De Kock, W.J. (red). 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk. DeLillo, Don. 1986. White noise. New York: Penguin Books. Erasmus, Desiderius. 2000. Lof der Zotheid. Nijmegen: Sun. Erasmus, Desiderius. http://s2.ned.univie.ac.at/NoN/Landeskunde/nl/h4/tekst4- 25.htm, bekeken op 15 november 2007. Hakkert, Theo. 2007. De wil om te begrijpen als drijfkracht. In: de Stentor 11 Januari. Heijne, Bas. 1998 Een baseball van levensbelang. Gesprek met de Amerikaanse schrijver Don DeLillo. In: NRC Handelsblad, 29 mei. http://www.nrc.nl/W2/Lab/ Delillo/inhoud.html, bekeken op 15 november 2007. Huigen, Siegfried. 2004. Een “zwarte Legende” over het Nederlandse kolonialisme in de Travels (1801-1804) van John Barrow. In: Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 11 ( 2), pp. 141-148. Korsten, W.F. 2002. Lessen in literatuur. Nijmegen: Vantilt. Lanser, Susan Sniader. 1981. The Narrative Act. Point of view in Prose Fiction. New Jersey: Princeton University Press. Niekerk, Annemarié van. 2007 Bekeerd, beschaafd - en ongelukkig. André Brink geeft gekoloniseerde Zuid-Afrikanen een stem. In: Trouw, 13 januari. Van Gorp, H. e.a. 1998. Lexicon van literaire termen. Groningen/Deurne België: Nijhoff/Wolters Plantijn. Venter, Eben. 2005 Brink struikel met gedrae skrywerstem. Rapport, 31 juli. Visagie, Andries. 2005. Bidsprinkaan een van André P. Brink se beste romans in jare. LitNet. 13 juli. http://www.oulitnet.co.za/seminaar/bidsprinkaan.asp, bekeken op 15 november 2007. Wikipedia: Theodorus van der Kemp. http://nl.wikipedia.org/wiki/Johannes_ Theodorus_van_der_Kemp, bekeken op 15 november 2007.

Noten

1. Dit artikel is gebaseerd op de doctoraalscriptie van Inez Slagter: “How can we know the dancer from the dance”. Motto’s, André P. Brink en het literaire ‘veld’ (2007), geschreven onder leiding van prof. dr. Ena Jansen, voor Nederlandse taal en Cultuur aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. 2. Impresa: It.: imprendere; Fr.: entreprendre. 3. Het begrip ‘champs’ kan zowel als veld, slagveld of markt worden opgevat. 4. James Read (1777-1852), een Engelsman, was een zendeling van het Londens Zendinggenootschap (L.S.G.) die in het gevolg van de Nederlandse zendeling J. van der Kemp naar Zuid-Afrika kwam en 59

zich bijzonder positief opstelde ten opzichte van de Xhosa en Khoikhoi. Voor een profiel van Read, zie De Kock (1968: 666-668). 5. Johannes Theodorus van der Kemp (Rotterdam 1747- Zuid-Afrika 1811) was een Nederlandse militaire arts en zendeling. Hij was de initiatiefnemer van het Nederlandsch Zending Genootschap. Hij studeerde theologie in Schotland. In 1798 vertrok hij als zendeling voor de London Missionary naar Zuid-Afrika waar hij werkte onder de Xhosai en Khoikhoi. Vgl.: http://nl.wikipedia.org/wiki/ Johannes_Theodorus_van_der_Kemp, bekeken op 15 november 2007. 6. Zie Heijne (1998). 7. De gemarginaliseerde ander, vooral de inheemse bevolking, slaven en vrouwen. 8. Brink (2005a: 142). Nederlandse vertaling, Rob van der Veer (Brink 2005b: 162): “Maar wellicht heeft de wereld dat soort mensen nodig. Wie weet wordt de wereld op een dag uit haar ellende gered omdat wij er waren.” “Gelooft u dat echt?” “Ja, dat geloof ik echt.” Bijna met tegenzin en heel wat zachter voegde ik daaraan toe: “Ik moet wel, broeder Kupido. Want anders...” Na een korte stilte ging ik verder: “Begrijp je het niet? Ik heb jou nodig om te kunnen geloven.” 9. Vgl.: http://www.ned.univie.ac.at/non/Landeskunde/nl/h4/tekst4-25.htm, bekeken op 15 november 2007 en http://www.degrootstenederlander.pi.net/biografie_persoon8.php?id=47, bekeken op 15 november 2007. 10. Brink (2005a: 105). Nederlandse vertaling, Rob van der Veer (Brink 2005b: 119): “Ik vond hem altijd een beetje gek. Maar als het inderdaad om gekte ging, dan was het een innemende en prikkelende vorm van waanzin die mij voortdurend dwong de grondslagen van mijn eigen manier van denken en oordelen te herevalueren.” 60

“Vir elke daad is daar ’n tyd” - C.J. Langenhoven, Etienne Leroux en die taak en visie van die skrywer

J. C. Kannemeyer

C.J. Langenhoven made his entry as an author shortly after the start of the twentieth century at a time when there was no literature of importance in Afrikaans. His task was therefore twofold: to develop Afrikaans into a sophisticated language which can, through legislation and alongside English, attain official status in the country; and to cultivate the love of reading among his people through writing clearly and sometimes witty and satirical, using a combination of scenes in a homely small-town circle and a flight of the imagination, thereby creating the possibility of a kind of surrealism and absurd situations. On this rather preposterous and satirical view of the world his godson Etienne Leroux could continue in the second half of the twentieth century. His instrument was a developed language which Langenhoven assisted to establish and he had the support of a literary tradition which came about between the death of his godfather and the commencement of his own writings. In the field of the novel, however, Afrikaans literature was mostly an uncultivated fallow. Leroux reacted against the swaggering style of the Afrikaans romanticists and the local myths which the practitioners of the jovial realism were creating. At the same time Leroux did not renounce his Afrikaans heresy and his gratitude towards Langenhoven. In 1973, the year of his godfather’s centenary, he paid tribute to Langenhoven as an author with the loneliness of someone who was his time years ahead and as a pioneer who was a victim of his destiny to be a pioneer, always surrounded by admirers who usually did not understand the nuances of his revolt.

I

Vir die meeste kenners van die Afrikaanse literatuur sal daar waarskynlik, by ’n eerste kursoriese blik, min raakpunte tussen C.J. Langenhoven en Etienne Leroux bestaan. Ingeligte persone sal weet dat Langenhoven en Leroux se vader, S.P. le Roux, politieke makkers was, dat S.P. le Roux in opvolging van Langenhoven van 1923 af die setel Oudtshoorn in die Volksraad verteenwoordig het en dat hul vriendskap só heg was dat Langenhoven by die geboorte van Etienne Leroux op 13 Junie 1922 deur die egpaar Le Roux gevra is om hul seun se peetvader te wees. Hoewel Etienne Leroux later, toe hy by geleentheid sy jare op ’n plaas naby De Rust in die Klein Karoo in die herinnering roep, kon skryf dat Langenhoven in sy jeug hulle held was en dat daar ’n intellektuele prikkeling uit dié skrywer se werk in die dorre geestelike wêreld op hom uitgegaan het (Kannemeyer 2008: 51), was hy slegs tien jaar oud toe Langenhoven in 1932 te sterwe gekom het en was sy herinneringe aan sy peetvader maar beperk tot enkele sporadiese besoeke aan

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 16DE JAARGANG (2009) I: 1 61

hulle plaas. Wat hul onderskeie oeuvres betref, sal die twee skrywers vir die meeste waarnemers met die eerste kennismaking nogal ligjare van mekaar verwyderd wees. Trouens, indien hulle in die tyd nader aan mekaar was en Langenhoven van Leroux se werk kon kennis geneem het, sou hy sy peetseun se geskrifte waarskynlik, om ’n geliefde etikettering van hom te gebruik, as die werk van ’n “malkunsapostel” bestempel het, een van die mense wat allerlei nuwerwetse Europese stylrigtings aan die Afrikaanse kunstenaar probeer “afsmeer” en ons wil laat glo dat dít “ware” en “hoë” kuns is.(Langenhoven 1923) Ondanks alle groot en voor die hand liggende verskille tussen hulle wil ek in hierdie artikel aantoon dat daar tog meer ooreenkomste en verwantskappe tussen Langenhoven en Leroux voorkom as wat met die eerste oogopslag sigbaar is. Die verskille wat daar wel tussen hulle bestaan, hang waarskynlik saam met die feit dat hulle in uiteenlopende tydsomstandighede as skrywers moes optree en gevorm is. “Vir elke daad is daar ’n tyd”, sê N.P. van Wyk Louw (1959: 45) se Dias wat histories gebonde was tot sy posisie as wegbereider vir die latere Da Gama wat die seeweg na Indië kon ontdek, ’n posisie wat die taak van die wegbereider nie minder belangrik maak as dié van die persoon wat met die eintlike deurbraak ’n nuwe wêrelddeel kon karteer nie. En wat vir die Portugese ontdekkingsreisigers gegeld het, geld eweseer vir skrywers, veral skrywers wat ’n taal aan die begin van ’n literêre tradisie tot ’n gevoelige en fyn instrument moes smee.

II

C.J. Langenhoven verskyn as skrywer kort ná die aanvang van die twintigste eeu toe daar nog geen konsensus oor ’n algemeen aanvaarde spelling vir Afrikaans was nie en toe die taal oor geen noemenswaardige skryftradisie of literatuur beskik het nie. Die afwesigheid van ’n skryftaal wat met die gesproke taal saamval, laat Langenhoven in sy “Afrikaans as voertaal”, die beroemde pleidooi wat hy in Julie 1914 voor die vyfde jaarvergadering van die Zuid-Afrikaanse Akademie voor Taal, Letteren en Kunst in Bloemfontein hou, feitlik in wanhoop sê: “En generasie op generasie het ons Vondels en Goethes en Miltons daar verby gegaan, worstelende om verlos te word uit hulle barensnood, om die lewende siel vir hulle volk voort te bring volgens die ingewing en die bevel van hulle God, en [...] maar aangehou op hulle onvrugbare weg na die graf.”(Langenhoven 1973f: 50) So ’n figuur was byvoorbeeld die Sutherlandse versiemaker D.C. Esterhuyse, iemand met weinig skoolopleiding wat vir sy verse alleen die Bybelse psalms en gesange met hul geykte prosodie as voorbeeld gehad het, terwyl hy sy Dertig liederen (1861) in ’n taal moes skryf waarin hy nie sy belewenisse presies onder woorde kon bring en sy nood kon artikuleer nie. In so ’n situasie was dit Langenhoven se natuurlike taak om die spreektaal uit te 62

bou en die stryd vir die amptelike erkenning van Afrikaans aan te knoop. Anders as sy medestryders wat dit bloot met pleidooie en die oprigting van verenigings wou bevorder, het dié stroomop ketter, wat Langenhoven wesentlik was, die insig gehad dat die wetgewende pad die enigste weg was waarlangs Afrikaans tot sy reg sou kom. Dit het gelei tot sy toetrede tot die politiek, aanvanklik as lid van die Kaaplandse Provinsiale Raad en later as volksraadslid en senator. Anders as sy medestryders het hy ook ingesien dat die behoud van Nederlands naas Afrikaans ’n verdelende uitwerking op die Hollandse bevolking sou hê. In sy outobiografiese U dienswillige dienaar sê hy: “Had ek, soos my verstandige wapenbroers Nederlands aan die hand gehou as ’n bondgenoot en Engels bestry as die enigste vyand, dan had ek nooit die Engelse ondersteuning gekry waarsonder my eerste poginkie in die Provinsiale Raad reeds hopeloos sou misluk het nie. En ook dit was nie ’n saak van berekende taktiek nie maar soos dit vir my eenvoudige vernuf gelyk het en vandag nog lyk, ’n saak van blote logika. Engels moes, en sou, in elke geval voortbly en die helfte van die terrein behou; die ander helfte, óns helfte, moes op een of ander manier tussen Afrikaans en Nederlands verdeel word – van hierdie twee kon die een alleen plek kry waar hy die ander kon weghou.” (Langenhoven 1973g: 466-467) Langenhoven se groot verdienste as taalstryder lê juis in die insig dat hy teen Nederlands, en nie teen Engels nie, die stryd moes aanknoop. Hierin verskil hy van al sy medestryders en hierin lê, naas die enorme aandeel aan die staatserkenning, sy eintlike groot bydrae tot die taalstryd. Ook met sy eie skeppende werk het Langenhoven ’n ander rigting ingeslaan as baie van sy tydgenote. Terwyl skrywers soos Gustav S. Preller en D.F. Malherbe gemeen het dat hulle aan die veragte kombuistaal Afrikaans ’n sekere waardigheid kon gee deur in ’n bewustelik oorversierde, maar dan ook geaffekteerde, skilderende styl te skryf, kon Langenhoven die alledaagse taal van die gewone boer en werker brandskat en daaraan ’n nuwe glans gee. In ’n lesing oor “Letterkundige styl”, wat hy in 1921 hou en wat hy in 1923 in Die opdraande pad opneem, formuleer hy sy opvattinge oor die skryfkuns en wat hy self as ideaal nastrewe. Onder meer sê hy dat “’n saampakking van byvoeglike naamwoorde dodelik is vir ’n styl” en dat waar ’n skrywer “’n trop van hulle het, presenteer hy aan die leser nie één bevatlike beeld nie, maar ’n menigvuldigheid waarvan die een die ander dof maak.” (Langenhoven 1973e: 367) Daarom is hy ’n voorstander van eenvoud en helderheid as dit by taalgebruik kom. ’n Mens kan oor onderdele van Langenhoven se uiteensetting van hom verskil en selfs sê dat hy slegs konsentreer op die teoretiese raamwerk van sy eie kunsbeoefening wat geen algemeen geldende waarde besit nie. Tog is baie van die dinge wat hy aanraak, sake waarvan elke skrywer, ongeag watter soort prosa hy beoefen en vir wie hy skryf, met vrug kan kennis neem. Het skrywers indertyd meer ag geslaan op die basiese beginsels wat Langenhoven hier uiteensit, sou die Afrikaanse 63

prosa met die gebruik van allerlei “hoë” woorde nie op ’n stilistiese dwaalspoor beland het wat verdere ontwikkeling lank vertraag het nie. Voor die toetrede van die Sestigers is dit die beduidendste ars poetica van ’n prosaskrywer in Afrikaans. Wat sy eie skeppende werk betref, het Langenhoven aan die werk gespring om verhale te skryf wat met ’n satiriese en geestige inslag die leeslus van sy mense sou prikkel. Meermale speel sy romans af in ’n gemoedelike kleindorpse realistiese omgewing wat hy met ’n outobiografiese illusie en ’n vlug van die verbeelding verbind. ’n Voorbeeld hiervan is sy Sonde met die bure. Die verhaal werk met ’n stuk wêreld en ’n huislike kring wat Langenhoven intiem in al die geledinge geken het. Maar dan verbind hy daardie bekende boustof, die stukkie kleinrealisme, met iets van die irrasionele deur die olifant wat Neelsie op die vendusie koop om sy trem na Meiringspoort te trek, as lasdier maar terselfdertyd as feitlik menslike karakter in die verhaal in te voer. Só oortuigend was die werklikheidsillusie vir baie van Langenhoven se lesers dat hulle werklik in die bestaan van die olifant geglo het. Wat Langenhoven in verhale soos Sonde met die bure regkry en wat geen geringe prestasie vir die tyd en in Afrikaans was nie, is om met ’n gemoedelike dorpse situasie as uitgangspunt die moontlikheid te skep van ’n burleske geestigheid en selfs ’n tikkie surrealisme en absurdisme – lank voordat dié verskynsels in die literatuur van die tweede helfte van die twintigste eeu hul beslag gekry het. Met die gerigtheid op die leserspubliek en die vertroude verwysingsveld kon Langenhoven dus ’n ganse gemeenskap wat nie aan boeke gewoond was nie, aan die lees kry. Vir ’n oordeel oor sy skeppende werk moet ’n mens die tydsomstandighede waarbinne hy moes optree, in berekening bring. Hy staan aan die begin van ’n skryftradisie in ’n taal waarin daar voor hom weinig of geen noemenswaardige literêre produkte was nie, met ’n potensiële leserspubliek vir wie lees nie ’n “natuurlike”, alledaagse aktiwiteit was nie. ’n Skrywer wat hom in so ’n situasie bevind, moes noodwendig toegewings vir sy kuns maak. Sy tweeledige taak as skrywer en as taalstryder het ook sy opvattinge oor die skrywerskap bepaal. Om sy lesers te bereik, moes hy in sy betogende prosa helder en bevatlik skryf, dikwels met die gebruik van beelde uit die agrariese wêreld waarmee hulle vertroud was, terwyl hy verder die leeslus moes aanwakker met ’n geestigheid en ’n onnutsige aweregse satiriese inslag. By alle afsonderlike werke verby lê Langenhoven se wesentlike bydrae as skrywer daarin dat hy Afrikaans skryfbaar gemaak het en met sy werk kon illustreer dat die gewone spreektaal op skrif bruikbaar is.

III

Teenoor Langenhoven staan sy peetseun, Etienne Leroux, by die ingang van die tweede helfte van die twintigste eeu as ’n skrywer wat ná die gemoedelike lokale realisme en die opgeblase, oorlaaide romantiek van vroeër die Afrikaanse prosa met ’n reeks romans 64

die eerste keer internasionaal met ’n eie en unieke bydrae kon laat meepraat. Hy kon dus steun op ’n literêre tradisie wat sedert die dood van Langenhoven in 1932 en die aanvang van sy eie skrywerskap in die laat jare veertig tot stand gekom het en in die luukse van ’n gevormde taal werk wat sy peetvader help smee het. Die tradisie vóór Leroux was egter, enkele uitsonderings daar gelate, ’n tradisie wat hom tot die poësie beperk het. Veral die werk van D.J. Opperman het tot hom gespreek. “Opperman”, sê hy in ’n onderhoud met F.I.J. van Rensburg, “kan in die mikroskopie van ’n enkele woord die soort betekenisse vind waarin ek ’n aansluiting gevind het by die dinge wat ek teen ’n langsamer tempo probeer het in ’n makroskopiese weergawe van gebeure op die gebied van die prosa.” (Van Rensburg 1971: 45 -46)1 Leroux was egter in verset teen die skryfstyl van die destydse Afrikaanse prosa wat op skool as modelle vir hom voorgehou is en aan die hand waarvan hy geleer is om, soos hy dit in sy onderhoud met Van Rensburg stel, die beeldspraak van die Afrikaanse prosaïste na te aap. Hy het voorkeur gegee aan ’n emosielose styl met die gebruik van die gewone woord en die afwesigheid van die blomryke gedrogte wat in Afrikaans vir hom voorgehou is. Hy moes hom ook verset teen die anekdotiese en impressionistiese (Van Rensburg 1971), veral teen die soort verhaal wat die Afrikaanse realiste met ’n lagie humor vermeng het. “Mens sien talle voorbeelde hiervan”, sê hy in ’n lesing in 1960 voor die Stellenbosse Afrikaanse Studiekring, “in boekies vol sentimentele verlange na die plaas en die klein dorpie, na die valse prettigheid van plaaslike karakters; die sogenaamde ‘goeie boek’ waar jou verlange na ’n geïdealiseerde bestaan saam met jou verlange na volkome ontvlugting in beliggaam is.” (Leroux 1980: 19) Daarby was Leroux in rebellie teen die sug na die “groot en gawe” roman wat kritici van skrywers verlang het. Vanaf 24 Oktober tot 28 November 1952, ’n paar jaar voor die verskyning van sy debuutroman Die eerste lewe van Colet, publiseer Die Huisgenoot ’n reeks artikels waarin kritici landswyd oor die stand van die Afrikaanse prosa besin. Daarin word gewys op die stilstand wat daar in die prosa gekom het. In een van dié artikels wat onder die opskrif “Ons hoop is op die ongeborenes gevestig” verskyn, skryf W.E.G. Louw hy is daarvan oortuig dat daar vandag nie enige goeie roman in manuskripvorm bestaan wat tevergeefs by ’n uitgewer ingedien is nie. “Alle manuskripte, goed, redelik goed, middelmatig en selfs swak,” gaan hy voort, “vind m.a.w. in ons tyd wél ’n uitgewer. Dit is bowendien nie slegs vandag die posisie nie, maar is reeds die afgelope tien of vyftien jaar die geval. [...] Ek laat my [...] nie vertel dat daar vandag ook maar één ordentlike roman geskryf word wat nie, byna voordat die ink droog is, ook ’n uitgewer kry nie. [...] Ons enigste hoop is dus dié skrywers wat wel tot goeie werk in staat is, en die nuwe skrywers wat miskien nog gebore moet word.” (Louw 1958: 142-144) Vir Leroux, wat jare lank gesukkel het om sy eerste roman gepubliseer te kry, 65 was hierdie woorde van W.E.G. Louw, wat onder die opskrif “Ons hoop is op die ongeborenes” verskyn, ’n bietjie onbehaaglik, terwyl die sug om die “ongeborenes” by hom die indruk gelaat het dat hy en Jan Rabie maar hulle penne kan neerlê en hulle tikmasjiene kan wegpak. Vyf jaar later vra die SAUK ’n twaalftal skrywers en kritici om te besin oor die vraag Wat van ons letterkunde? In hierdie reeks, wat in brosjurevorm gepubliseer word (Van Lille 1957), oorheers die klagtes oor die gehalte van die Afrikaanse prosa. Van Wyk Louw wys op die stilistiese onvermoë van baie ouer prosaskrywers en die gemis aan romans wat ons “groot” en “groots” kan noem, wat “iets van die eindelose rykdom van die werklikheid [...] gee, iets van die ellende, die grootsheid en die verskrikking van die lewe, iets van die mens in sy bietjie deug en sy groter sondigheid”. Volgens Rob Antonissen beskik ons in Afrikaans oor heelwat voortreflike prosa “in humoristiese, anekdotiese, moralistiese, regionalisties-tiperende en joernalistiek-causerende trant, met name in die genres van vertelling, novelle, kortverhaal en skets”. Die verontrustende verskynsels lê volgens hom onder meer “in die amper volslae afwesigheid van die roman wat die angswekkende probleme van ons bestaan in hierdie land en van ons bestaan-sonder- meer pakkend in beeld sou bring”. Leroux was in verset teen die oproep om grootse karakters en ’n greep op die werklikheid na die voorbeeld van die groot Russiese skrywers, aangesien dit ’n moderne, eksperimentele soort roman aan ’n tradisionele stylpatroon wou meet. ’n Paar jaar later sou hy uitdruklik verklaar dat die roman van die toekoms juis anders daar sal uitsien: minder konvensionele “karakteruitbeelding” van die persona in al sy fasette, “maar eerder ’n gebruikmaking van die karakters om ’n agterliggende tema te illustreer”(Leroux 1980a: 21). Die driedimensionele roman, reken hy, sal in die toekoms deur die sogenaamde “entertainers” goed genoeg geskryf word (Leroux 1980a: 21). Ten spyte van hierdie rigting waarin hy toenemend sou werk, het Leroux nie sy Afrikaanse herkoms verloën nie. In sy werk is daar byvoorbeeld talle raakpunte met Langenhoven, veral die intertekstuele verhouding tussen werke, soos dié tussen Sewe dae by die Silbersteins en Een vir Azazel wat wesentlik ’n voortsetting en uitbouing is van die verhouding tussen Langenhoven se Herrie op die óú tremspóór en Sonde met die bure. Verskeie tonele in Herrie speel terug op sekere episodes in Sonde, telkens met die omdop van situasies: terwyl Neelsie vroeër verwens en vervolg is, word hy nóú feestelik onthaal en met verskuldigde ontsag vereer. Daarmee ontstaan daar ’n boeiende wisselwerking tussen die twee boeke. Die Afrikaanse literatuur sou tot Etienne Leroux moes wag voordat iets soortgelyks verder uitgebou word: dr. Johns wat in Een vir Azazel aan speurdersersant Demosthenes H. de Goede al die plekke uitwys wat Jock en Henry agtien jaar tevore in Sewe dae by die Silbersteins besoek het, nou egter telkens met die aksent op die verval wat sedertdien ingetree het. Dit is egter veral deur die wyse waarop Leroux die satiriese aanslag verfyn dat hy 66

by Langenhoven aansluit. Om Langenhoven se gebruik van die burleske geestigheid te illustreer, kan ’n mens verwys na die dronk bruin man wat tydens die oorstroming in Meiringspoort sing-sing op ’n stomp in die rivier afgedrywe kom; toe hy naby was, kon hulle hoor hy sing “God save the King”. Wanneer hy die olifant sien, begin hy egter dink hy ly aan hallusinasies “en roep op ’n ander wysie boontoe. Dis nog niks om slange en rotte te sien wat nie daar is nie; ’n mens word daaraan gewénd; maar olifante! Gelukkig kry hy ’n ander stomp beet. Maar ek twyfel of dit hom op die lange duur verder gehelp het. Ons het later gehoor dat hy deur Oudtshoorn se distrik met Olifantsrivier af is, al singende ‘rule Britannia’. En die laaste berigte wat van hom bekend is, is dat hy onder Gouritzrivier se brug deur is see toe met die laaste van sy drie liedere. Dit was ‘Home Fires’.” (Langenhoven 1973b: 92) Eers meer as veertig jaar later sou Langenhoven se peetseun Etienne Leroux hierdie tipe bisarre soort toneel verder uitbou wanneer daar by die huwelik van Henry en Salome in die slothoofstuk van Sewe dae by die Silbersteins en by die gradeplegtigheid in Een vir Azazel allerlei liedjies gespeel of gesing word. In watter mate Leroux die geestige van Langenhoven se spel met die liedjies tot iets grotesk uitbou en daarmee sy roman tot ’n besondere klimaks opwerk, sien ’n mens in die stenigingstoneel en die dood van die Reus aan die slot van Een vir Azazel. Terwyl “die maskers [...] eentonig in die verte (dreun)” (Leroux 1964:155) en speurdersersant Demosthenes H. de Goede hom gereed maak vir sy taak, sing die aangroeiende massa in die saal liedjies, onder meer “Siembamba, Mamma se Kindjie” wat met sy wrede wending (“gooi hom in die sloot, trap op sy kop dan is hy dood!”) (156) na die Reus se bewussynstroom (in die “Succubus”-gedeelte van die “Quibus auxiliis”-hoofstuk) terugverwys en sy dood in die vooruitsig stel. Soos telkens in sy werk maak Leroux hier gebruik van die jukstaponering van die gegewens. Terwyl die gradeplegtigheid, waartydens Jock en Henry eregrade ontvang, in al sy kleinburgerlikheid aan die gang is, verwys die professor in sy motivering na die gekwelde gemoedere van die menigte, die “morele verantwoordelikheid” by die mens en “die ondraaglike gevoel van disintegrasie sonder die moontlikheid om blaam te werp”, (161) wat regstreeks skakel met die hoofmotief van die roman. En terwyl sowel Jock as Henry tydens die seremonie die duisternis intuur en Henry vermoed “dat iets oneindig belangriks êrens gebeur”, (161) word die Reus “vervul met ’n onweerstaanbare hunkering” (158) om ook by die vergaderde menigte aan te sluit en deel van hulle te word. Toe die eerste klippe wat die inwoners “ter wille van Lila” (159) gooi, hom tref, meen die Reus aanvanklik dat hulle met hom speel en dat hy as uitgeworpene vir die eerste keer deur almal aanvaar word. Intussen het die speurdersersant as jong held van die menigte aangekom en gaan hy tot die handeling oor. Die stryd is ’n verbinding van ’n boks-, stoei- en bulgeveg en ’n travestie van die oeroue stenigings- en sondebokritueel, terwyl die mite van Herakles se stryd 67 teen die reuse (onder meer die wyse waarop Porphurion, Ephialtes en Eurutos gedood word) in die beskrywing meespeel en die teleskopering van klassieke oudheid en hedendaagse banaliteit iets skrynends en grotesks aan die gegewe toevoeg. En wanneer die taak volbring is en die speurdersersant sy ephialtion vir Hope aanbied, word die Reus deur die maskers gespoel terwyl die verrigtinge – in ’n meesterlike uitbouing van die jukstaponeringstegniek – in die saal met die “lied van die Stigting” en die “hoera’s vir die alumni”(167) tot ’n einde kom. Wat ’n mens veral opval, is hoe voortreflik Leroux daarin slaag om die lagwekkende, geestige en – om Robert Graves in verband met Herakles se stryd teen die reuse aan te haal – “the farcical incidents of the battle” Graves 1964: 133) op so ’n wyse met die grusame, bisarre, groteske en absurde te verbind dat daar uiteindelik iets ontsettend droewigs lê in die wyse waarop die Reus hier sy einde bereik. In Langenhoven se werk is daar dus veel meer groeilote vir die latere ontwikkeling van ons letterkunde aanwesig as wat die kritiek tot dusver kon agterhaal. Langenhoven se geestigheid, waarby Leroux aansluit maar veel verder voer, is ’n geestigheid wat ver verby iemand soos Jochem van Bruggen se humor-realisme verbyspoel, ’n lugubere geestigheid wat by tye aan die onbeheerste grens. Wanneer die dominee in Herrie op die óú tremspóór byvoorbeeld begin lag, is dit erger as sy suur gesig. Hy praat nog “Hooghollands – dit wil sê ’n sonderlinge vorm van sewentiende-eeuse skryftalige Hooghollands wat geen Hollander praat nie en geen ander lewende siel op aarde ook nie buiten ds. B. en sy koster”.(Langenhoven 1973a: 130) Langenhoven bereik verder ’n geestige effek deur ’n spel met woorde en klanke wat tot ’n besondere soort onsin of taal-absurdisme lei. Wanneer die dominee op besoek kom, sê die sprekende Kerneels dat Vroutjie en Engela albei so ’n “herderlike besoek” (130) baie nodig het: “Die een is swaarsinnig, die ander ligsinnig, terwyl ek tydelik swaksinnig is en ontoerekenbaar.” (130) Wanneer Kerneels probeer om by die magistraat uit te kom maar slegs tot by die een of ander klerk kan vorder, sê hy: “Ek wil nie spreek nie, ek wil praat. Sonder Batavismes en Anglisismes en Germanismes en Krismis en disnis en al sulke soort bisnis.”(166) En wanneer die hoë magistraat uiteindelik binnekom, reageer Kerneels op ’n wyse wat ’n Langenhoven-spreuk waardig is: “Jy sal dikwels vind dat die hoë mense minder hoog is as die minder hoë.” (166) Teenoor Langenhoven is Leroux se blik op sy dorp Koffiefontein en die plaaslewe afwisselend geestig, satiries en ironies, iets wat hoogtepunte bereik in sy verhaal “’n Dag in Berg-en-Dal”, die “Ballet van die boere”-hoofstuk in Sewe dae by die Silbersteins en hoofstuk 8 van die “Quis?”-afdeling van Een vir Azazel. Die kleindorpse, gemoedelike lokale realisme van die ouer Afrikaanse prosa en die tradisie van die plaasroman word by Leroux omgetower tot ’n fantasie waarin die alledaagse en banale skielik ’n nuwe aanskyn kry. Dit is ’n procédé wat orals in Leroux se romans verspreid lê, maar ook in briewe aan vriende vind ’n mens die satiriese aanslag wat hy met sy ongewone optiek 68

op die kleindorpse verbind. In ’n brief aan Ingrid Winterbach, die mej. X van sy roman 18-44, gee hy in ’n skitterende satire ’n beeld van hoe hy verplig was om as lid van die skoolkomitee ’n toespraak ter ere van die vertrekkende skoolhoof te hou:

Ek het om die een of ander ongoddelike rede op Koffiefontein se skoolkomitee beland en ons moes ’n prinsipaal kies en ek moes ’n toespraak hou waarin ek die vertrekkende prinsipaal heuning om die mond smeer. Daar was omtrent 300 mense in die saal, omring deur koeksisters en roomkoeke, en tert en blomme, en koffie en tee en water, en ruikers en vrouens pas gebad en stinkend van biên-etre (dit harmonieer nie met elke vrou se sweet in hierdie hitte nie), en mans met hulle gesigte deurgeskeer en hulle verstand agter hulle bulbêre oë vasgebrand in die friksie tussen gewoonte en denke. Daar was een goddêm toespraak na die ander voordat ek aan die beurt kom terwyl ek by die hooftafel, omring deur gladioli, een kranksinnige gesig na die ander tussen die goddelike blomme sien. Die eregaste sit in ’n lang ry onder die verhoog, gepaar deur die vrou van die seremoniemeester: ’n sataniese paring wat tandelose grysaards naas mekaar stel met meisies voor puberteitsjare. Intussen sweet ek bloed terwyl ek wag om aan die beurt te kom en snaaks genoeg ek het al toesprake by verskeie universiteite gehou maar hierdie keer kon ek dit net nie vat nie. Toe besluit ek om hulp te soek by wie ook al langs my sit. (Ek het nog nie na haar gekyk nie – ek, die Zombie van die skoolkommissie.) Het jy geweet dat daar mooi vrouens van 50 jaar is? (Dink maar aan Marlene wat heelwat ouer in Hollywood is.) In elk geval, hierdie hooggeplaaste onaantasbare was besonder ooglik, met ’n behoorlike figuur en ’n parfuum wat nie vloek teen die hitte nie. Ek raak ontslae van ’n paar clichés en ek let haar ooghoeke op. (Baie openbarend.) Ek sien ’n miniatuur Pan wat haar tokkel met sy prikkel agter die masker van hooggeplaaste welvoeglikheid. Toe dink ek: foei tog, die arme vrou wat gedoem is om vir die res van haar lewe weens haar man se posisie aand vir aand stilletjies deur Pan getokkel te word terwyl sy die masker elke keer welvoegliker moet smeer. Ons word onmiddellik boesemvriende. Ek wil met my kop op haar skoot gaan lê. Agter ’n behoorlike uiterlike speel ons heerlik saam; voor die kranksinnige oë van die dorpslui speel ons ons verbode speletjie, en toe ek aan die beurt kom om te praat toe donder my stem tot in die uithoeke van die saal. Ek vat die vertrekkende prinsipaal en ek plaas hom op die gewyde berg met ’n stralekrans om sy hoof; ek verhef die banaliteit van die dorpsbestaan tot iets uit die Goue Eeu; sy geringste beweging was deel van ’n olimpiade; sy wysheid was silwer, sy tong was goud – ek voer die hekse in hulle borstrokke tot ’n asmatiese gesug van wellus; ek kondisioneer hulle mans uit hulle groentebestaan; ek stuur die tiener-kinders daar op die galery in vervoering sodat hulle in trosse van die balke hang; ek dryf almal tot raserny – ek vervorm die koek-en-koffie-afskeid tot ’n onbeskryflike orgie terwyl die vyftigjarige groen-oog-vrou se Pan haar masker breek en sy in onbeskryflike ekstase in stukkies van afsonderlike genot wegbrokkel. Die dorpie smeul in sy puin; daar is orals saters wat oorblywende nimfe vermorsel. Toe my toespraak begin, donder my stem teen die verste mure. – Die vyftigjarige vrou se masker knik instemmend voor elke cliché wat ek uit volle bors uiter. – Die kranksinnige mans en gegespede vrouens luister respekvol na die lid wat namens die 69

skoolkommissie praat en die prinsipaal veilig na verdere gemiddeldheid stuur. (Die waarheid tussenin: ek het vir die mooi 50-vrou gesê dat ek senuweeagtig voel en sy het my hand ’n geringe drukkie gegee toe ek opstaan om te praat. Ek het haar hand teruggedruk en vir ’n oomblik het dit soos die vlerke van ’n swaeltjie in die holte van my hand getril. Ons het goeie vriende geword, want sy is nie onintelligent nie. Ons het, intelligent, vriende geword want sy is nie heeltemal goed nie. Sy was die kruiser en ek was die kotter wat in die nag verbygevaar het.) (Kannemeyer 2008: 116-117)

IV

Die vraag kom ten slotte by ’n mens op watter blik Leroux op die wesentlike Langenhoven gehad het. Toe hy in die jare sestig op uitnodiging van Merwe Scholtz ’n bydrae oor Oudtshoorn vir Wynland moet skryf, roep hy Langenhoven in sy verbeelding op soos hy deur Hoogstraat moet geloop en in die Koffiehuis gaan sit het: “Loop maar deur Hoogstraat, kyk regs op in die besigste gedeelte, gebruik jou verbeelding en jy sal die Koffiehuis sien waar Langenhoven (’n skrywer en ook ’n legende – as persoon en as skrywer) elke môre met ’n swierige kierie en ’n magnolia2 vasgesteek aan sy lapel sy intrede maak, omring deur bewonderaars wat wag vir kwinkslae en aforismes gerig teen sy geliefde vyande: die Engelse, die Engelse Afrikaners, die Sappe, die Filistyne. ’n Man met die voorkoms van ’n romantiese poëet, met die eensaamheid van iemand wat sy tyd jare vooruit is – iemand wat eintlik sy talent verspil het om sy eie mense te leer lees omdat hy deernis vir sy eie in sy hart gehad het en in die proses iets opgeoffer het waarvan niemand geweet het nie. ’n Pionier wat ’n slagoffer geword het van sy lotsbestemming om pionier te moet wees. Altyd omring deur bewonderaars wat dikwels nie die nuanses van sy verset begryp het nie. Ek was destyds te jonk om te begryp. Vandag dink ek dikwels aan hom soos aan ’n Oscar Wilde. Jy kan lees wat hy geskryf het; sy persoonlikheid en wat hy gesê het, leef alleen in die herinnerings van dié wat dit binne hulle begripsvermoë en die raamwerk van hulle denke tweedehands kan weergee.” Leroux 1980b: 71) Wat Leroux hier skryf, is in ’n groot mate ’n verbeeldingsvlug, want dit is onwaarskynlik dat Langenhoven letterlik en daagliks deur bewonderaars omring was wanneer hy gaan koffie drink het. Dit is egter een van die treffendste en indringendste blikke op die essensie van Langenhoven wat al ooit op skrif gestel is: die reaksie van een kreatiewe gees op ’n ander. As iemand wat self skryf, kon Leroux hier tot die wese van Langenhoven deurdring: iemand wat uit deernis vir en in belang van sy agterlike en veragte mense nie aan sy eie genialiteit kon laat reg geskied nie, wat sy kuns moes inspan ter wille van die stryd en daarmee die hoogste offer gebring het wat ’n skrywer kan bring: om sy kuns af te skaal in diens van die gemeenskap vir wie hy skryf. Leroux maak hierdie uitspraak in die eerste plek na aanleiding van Langenhoven se skeppende werk, maar dit is ook en veral van toepassing op die veelvuldige toesprake en ander politieke geskrifte wat hy deur die jare moes hou. Uit 70

meelewing met sy mense het Langenhoven tot die politiek toegetree, omdat hy die wetgewende pad as die enigste weg gesien het waarlangs Afrikaans as taal tot sy reg sou kom. As volksopvoeder, ’n taak wat die tydsomstandighede op hom gelê het, moes hy noodwendig sy toegewings aan die publiek maak en sy betoë so bevatlik as moontlik skryf. En as partypolitikus was hy gebonde aan sy besondere politieke groepering se kyk op sake, selfs al het hy dan dikwels ’n eie indiwidualistiese Langenhoviaanse stempel daarop afgedruk. As partypolitikus moes hy sy visie beperk en met oogklappe na dinge kyk. Toe Leroux in Langenhoven se eeufeesjaar (1973) deur ’n Engelse koerant gevra is om iets oor hom te skryf (Kannemeyer, 2008:45), waardeer hy Langenhoven se rol as taalstryder en die wyse waarop dié skrywer deur sy werk ’n spieëlbeeld was van die Afrikaanse gemeenskap, wat op daardie stadium ’n bepaalde kulturele sofistikasie begin ontwikkel het, al is sy satire en humor vandag vir ons ’n herinnering aan dinge wat verby is. Dan kom Leroux by wat hy as die grootste gebrek in Langenhoven beskou: “He had no quarrel with the universe” – ’n besonder raak formulering wat kernagtig die gebrek aan ’n dieper dimensie in Langenhoven se oeuvre saamvat. Die enkele kere dat Langenhoven wel gemeen het hy sê iets wesentliks omtrent die mens en sy plek op aarde, is dit teleurstellend om te sien hy besef klaarblyklik nie dat ’n gedig allereers deur woord en beeld moet meevoer nie. Alles dui daarop dat Langenhoven byvoorbeeld “Die Vallei van die Skaduwee van die Lewe” (Langenhoven 1973d: 137- 141), as een van sy belangrikste werke beskou het. Maar tog gaan dié gedig, soos trouens so baie ander verse van Langenhoven, mank aan slaafse skemagehoorsaamheid en die afwesigheid van oorspronklike beelding. ’n Mens vermoed dat hy ’n gedig in die eerste plek gesien het as iets waardeur hy ’n sekere gedagte onder woorde kon bring, nie as ’n kunswerk wat juis allereers deur woord en beeld die leser moet meevoer nie. Dit is teleurstellend dat hierdie elementêre insig by Langenhoven ontbreek het, te meer omdat hy in sy verhale en sy essayistiese en betogende prosa die leser wel deeglik deur sy verrassende woordgebruik en voorstellings kon oortuig. Miskien was hy, wat die digkuns betref, te veel vasgevang in ou konvensies waaruit hy nie kon loskom nie. Miskien was hy in werklikheid geen digter nie en het slegs die tydsomstandighede hom daartoe verlei om by geleentheid sy hand aan die verskuns te waag. Die afwesigheid van ’n “quarrel with the universe” hang egter ten nouste saam met Langenhoven se opvatting van die taak van die kunstenaar, ’n siening waarin Leroux met sy romans baie ver van sy peetvader af sal beweeg. In sy verhaal Die Krismiskinders (1926) verteenwoordig die drie kinders drie vorms van die skeppende kuns: die musiek, die literatuur en die skilderkuns. Wanneer hulle as gevangenes deur die Koning van die Donker na sy grotte weggevoer word, kan hulle nie hul kuns voortsit nie en wag hulle totdat hulle na die lig geroep word. “My kuns”, sê Talie, ’n antwoord wat ook vir haar broers geld, “is in diens van die land van die Koning van die 71

Lig. Van daardie diens sal niks wat jy kan doen my afvallig maak nie. My kuns is vir my heilig. My kuns is die kuns van skoonheid, en van soetheid, en van liefde. My kuns is die kuns van die lewe en nie die kuns van die dood nie.”(Langenhoven 1973c: 336) Aan die slot van Die Krismiskinders het Langenhoven sy eie opvatting van die kuns geformuleer, in elk geval dié soort wat hy in sy “ernstiger” werk nagestreef het. Telkens sal ons by hom ’n reaksie vind teen strominge soos die naturalisme, die onnodige distorsie van die werklikheid en ’n beheptheid met die skadukante en die liederlikheid van die mens. Basies was hy ’n kunstenaar van die lig en het hy ’n idealistiese standpunt ten opsigte van sy ambag ingeneem. Langenhoven se demoon was een van die goeie engele wat, soos Clifford Dyment se sonnewyser, die “history of night” vermy en slegs “the graph of light” karteer. (Opperman 1959: 54) Basies was Langenhoven ’n kunstenaar van die lig en het hy ’n idealistiese standpunt ten opsigte van sy ambag ingeneem. Dit is die besonderse taak van die kunstenaar, so stel hy dit in “Die roeping tot verheerliking” in Die opdraande pad, om die lewe om te tower. Sonder idealisme sou die mensdom tot “skraapsugtige en gevoellose diere” (Langenhoven 1973e: 395) ontaard. “Daarom”, so gaan hy voort, “is daardie uitverkorenes daar, en daarin lê hulle roeping, om die werkers op die skoonheid van die berge te wys en op die blomme wat tussen die dorings pryk.” (Langenhoven 1973e: 396) En in hierdie verheerliking en verédeling van die lewe lê vir hom die diens van die kuns. Teenoor sy kritiek op wat hy as die ernstigste beperking van Langenhoven se werk beskou, spreek Leroux dan sy waardering uit vir wat Langenhoven wel gedoen het: “But he was very much involved with the political situation and the state of society of his day. He used the barbs of satire as well as gentle humour to bring about a change. He proved that this could be done in the Afrikaans language. The sort of subtlety involved in this medium was a welcome relief from the ponderousness of Afrikaans prose in general. After Langenhoven many writers tried to imitate his style of satire and humour, but they could not achieve his genius. In many cases their method was watered down to sarcasm and a wishy-washy kind of funniness. I think that Langenhoven, were he alive today, would have destroyed the bogus on the political and social scene with greater effectiveness than any present day prose writer in Afrikaans.” Dan kom hy by Langenhoven se grootste bydrae: “It is well known that the great contribution of Langenhoven was to inspire the Afrikaner to read. That was his great collective contribution; and it forced him in a sense to be versatile. He wrote plays, novels, essays, poems, children books, ghost stories, detective novels, science fiction etc. In the development of Afrikaans writing and the language struggle Langenhoven achieved an honoured position. It is seldom that a writer during his lifetime and afterwards should become the hero of his countrymen in all walks of life.” Tog meen Leroux het Langenhoven daarvoor ’n prys betaal: “His spiritual energy was overtaxed. As ‘U dienswillige dienaar’ his scope was too wide to fully exploit his true metier as satirical novelist.” 72

Wat Leroux hier sê, bring ’n mens ten slotte terug by die tydsomstandighede waarin Langenhoven moes werk en die pionierswerk wat hy noodgedwonge moes onderneem. Langenhoven was, om met Van Wyk Louw se Dias te praat, altyd op die “voorpunt” (Louw 1959: 8) van die stryd om die uitbouing van Afrikaans, al het hy besef dat hy van tyd tot tyd sy geduld moes sluk, “terwyl [hy] op die wêreld wag”. (Louw 1959: 10) Daar was iets van die besete pionier in Langenhoven in sy uitreik na “die drif Volmaking” (Louw 1959: 30) en daarom ook, soos Leroux tereg uitwys, iets van die eensaamheid van iemand wat sy jare vooruit was en slagoffer geword het van sy lotsbestemming om pionier te wees. “My werk is deur die lot verstrik met mense” (Louw 1959: 31), sê Van Wyk Louw se Dias wat uiteindelik, as hy deur sy matrose gedwing word om die terugvaart na Portugal te begin, tot insig in die historisiteit en tydgebondeheid van sy taak en menswees kom:

Vir elke daad is daar ’n tyd: streef jy alleen, dan breek jy. Heersend, stil en heerlik trap bo-oor jou jou eeu, al haat jy hom, al roep jy om genade; al slaat jy hom, jy slaan teen staal. (45- 46)

Met sy werk as taalstryder het Langenhoven die fondament gelê vir latere skrywers soos sy peetseun om op voort te bou en kunswerke te lewer waarmee Afrikaans in die internasionale arena van die literatuur hoorbaar kon word. Langenhoven se daad van geloof in ’n ongerekende en onontwikkelde taal het dus lote oor die aarde uitgestoot waarvan hy nouliks kon droom. In die werk van Etienne Leroux en ander skrywers kon die volle orkestrale verskeidenheid van Afrikaans begin klink op ’n wyse wat nog nie vir die pioniere van die taal moontlik was nie. Aan die einde van sy lewe kon Langenhoven egter indrukwekkend skryf oor wat Afrikaans vir hom beteken, woorde wat ook van toepassing is op wat Etienne Leroux en ander skrywers ná die vroeë pioniere kon bereik: “In ons wonderlike Afrikaans, gebore uit die nederige behoeftes en die ongekunstelde siel van die onbevoorregte plattelander, die boer en die bywoner, die veewagter en die dagloner, waarin jy alles kan sê, van die laagste tot die hoogste, van die vuilste tot die reinste, van die lelikste tot die skoonste, beter as in al die hoogontwikkelde tale van die wêreld, het ek gevind my pêrel van grote waarde waarvoor dit ’n goedkoop prys sou gewees het, as ek tot die betaling geroepe was, om al my ander besittings af te staan.”

Universiteit van Stellenbosch 73

Bibliografie

Graves, R. 1964. The Greek myths I, Harmondsworth, Penguin. Kannemeyer, J.C. 2008. Leroux: ’n Lewe, Pretoria, Protea Boekhuis. Langenhoven, C.J. 1923. Aan stille waters, Die Burger, 29 Januarie. Langenhoven, C.J. 1973a. Herrie op die óú tremspóór, Versamelde werke, deel 2, Kaapstad: Tafelberg. Langenhoven, C.J. 1973b. Sonde met die bure, Versamelde werke, deel 2, Kaapstad: Tafelberg. Langenhoven, C.J. 1973c. Die Krismiskinders, Versamelde werke, deel 5, Kaapstad: Tafelberg. Langenhoven, C.J. 1973d. Die Vallei van die Skaduwee van die Lewe, Die pad van Suid-Afrika, Versamelde werke, deel 7, Kaapstad: Tafelberg. Langenhoven, C.J. 1973e. Letterkundige styl, Die opdraande pad, Versamelde werke, deel 10, Kaapstad: Tafelberg. Langenhoven, C.J. 1973f. Afrikaans as voertaal, Ons weg deur die wêreld III, Versamelde werke, deel 10, Kaapstad; Tafelberg. Langenhoven, C. J. 1973g. U dienswillige dienaar, Versamelde werke, deel 12, Kaapstad: Tafelberg. Leroux, E. 1964. Een vir Azazel, Kaapstad: Human & Rousseau. Leroux, E. 1980a. Die mens, en veral die skrywer, op soek na ’n lewende mite, Tussengebied, Johannesburg: Perskor. Leroux, E. 1980b. Tussenspel, Johannesburg: Perskor. Louw, N.P. van Wyk. 1959. Dias, derde druk, Kaapstad, Nasionale Boekhandel Beperk. Louw, W.E.G. 1958. Vaandels en voetangels, Kaapstad, A.A. Balkema. Opperman, D.J. 1959. Wiggelstok, Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk. Van Lille, M.M. (red.). 1957. Wat van ons letterkunde, Johannesburg: SAUK. Van Rensburg, F.I.J. 1971. Etienne Leroux in gesprek met F.I.J. van Rensburg, Gesprekke met skrywers I, Kaapstad, Tafelberg.

Note

1. Van Rensburg gee Leroux se gedagte hier met die woord “mikroskopiese” weer, maar in die konteks behoort dit “makroskopiese” te wees. Daarom wysig ek die teks. 2. Leroux bedoel hier ’n katjiepiering! 74

De prekenbundel als getuigenis - Standaardafrikaans in de vroeg twintigste eeuw H.P. Grebe

Ana Deumert has convincingly argued that the internal history of Afrikaans had often been judged too simplistically. It is not likely that Standard Afrikaans was based on any single dialect. From the end of the nineteenth up to the early twentieth century Standard Afrikaans was deliberately constructed on the basis of a continuous spectrum of variation ranging from metropolitan Dutch and its marilectal and acrolectal varieties to the mesolects and basilects at the bottom of the variety continuum. Based on a collection of handwritten sermons in Afrikaans of my grandfather from between 1907 and 1940 I shall argue that Deumert’s hypothesis of Standard Afrikaans being the result of a deliberate process of construction continuing until the early twentieth century is strongly supported.

1. Inleiding

De centrale stelling van Ana Deumert in haar studie over de standaardisering van het Afrikaans (2004) is dat taalverandering aan de Kaap niet heeft geleid tot een strak systeem van diglossie met aan de ene kant als hoge variëteit het Nederlands en zijn acrolectische variëteiten en aan de andere kant als lage variëteit het basilectische Kaaps-Hollands.1 Volgens Deumert is de ontwikkeling van het Afrikaans tot standaardtaal bijgevolg niet reduceerbaar tot de vervanging van het Nederlands door een lage variëteit ervan, i.e. een bepaalde vorm van het Afrikaans die er als het ware sinds honderd jaar van tevoren op lag te wachten.2 De taalstratificatie (sociaal, geografisch en etnisch) was volgens Deumert veel complexer. Er ontwikkelde zich aan de Kaap een wijd spectrum van spreekwijzen, die zijn blijven voortbestaan tot aan het begin van de twintigste eeuw. Deze zienswijze wordt gedeeld door Den Besten (1989) en Roberge (1995). Zij beschouwen de standaardisering van het Afrikaans immers niet als een rechtlijnig proces, maar als het samenlopen van meerdere ontwikkelingslijnen en varianten. Hieruit werd op basis van bepaalde sociale en politieke ontwikkelingen aan de Kaap bewust een nieuwe standaardtaal geconstrueerd die ten doel had als drager te dienen van bepaalde politieke en sociale idealen, door opvallend te contrasteren met het Standaardnederlands van het moederland (Grebe 2009: 23- 34). Anders dan de rechtlijnige en betrekkelijk snelle ontwikkelingsgeschiedenis waar de Zuid-Afrikaanse Filologische School (vergelijk noot 2) vanuit gaat, concludeert Deumert op grond van haar onderzoek dat het Afrikaans zich langzamer heeft ontwikkeld dan aanvankelijk werd gedacht. Zij onderzocht een corpus Kaapse teksten (het Corpus Kaaps-Hollandse Correspondentie)3 waaruit blijk dat de variatie zich voortzette tot ver in de 20e eeuw.

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 16DE JAARGANG (2009) I: 1 75

Deumert (2004: 221–222) onderscheidt de volgende acht linguïstische variabelen die volgens haar diagnostisch relevant zijn voor een beschrijving van het Afrikaans als een onafhankelijk systeem tegenover het Nederlands:

i. verlies van woordgeslacht; t.w. het verlies van het, tekenend voor de afwezigheid van congruentie tussen het lidwoord of demonstratief, adjectief en onzijdig naamwoord (“variable gender”); ii. verlies van persoons- en getalsonderscheid in de tegenwoordige tijd van hoofdwerkwoorden (“variable verb”); iii. verlies van infinitiefsflectie (“variable INF”); iv. verlies van deelwoordsflectie (“variable PP_ T en PP_EN”); v. verlies van het imperfectum en generalisatie van het perfectum bij hoofdwerkwoorden (“variable TENSE”) vi. gebruik van Afrikaanse voornaamwoorden (ons, hulle, dit, my/sy) (“possessive”) en betrekkelijk wat (“variable pronoun”); vii. generalisatie van de om... te-infinitief (“variable OM TE”); viii. gebruik van nie-2 (“variable NIE2”); ix. gebruik van objects-vir (varaible VIR).

Tijdens het standaardiseringsproces moest er tussen concurrerende vormen en constructies worden gekozen. Het Corpus Kaaps-Hollandse Correspondentie van Deumert laat zien dat er tot in de vroeg twintigste eeuw nog een grote variatie was aan kenmerken die het Afrikaans als verschillend van het Nederlands markeerden. Maar tijdens de periode dat het Afrikaans als drager van het nieuwe nationale gevoel bijgeslepen moest worden, werd er allicht ten gunste van kenmerken beslist die niet noodzakelijk tot een bepaald lect behoorden. Deze visie van Deumert houdt in dat datgene dat we vandaag de dag als Standaardafrikaans herkennen bewust werd geconstrueerd uit een wijd spectrum van spreekwijzen door taalentrepreneurs4 die zich ten doel stelden de ‘eerlijke’ landadel een stem te geven tegenover een hovaardig koloniaal bestel. In het streven naar de constructie van een eigen identiteit heeft ook het Afrikaner nationalisme5 een niet onbelangrijk aandeel gehad in de strijd voor de opwaardering van het Afrikaans tot ambtelijke taal. Deze “Constructie”-hypothese berust empirisch tot op heden alleen op Deumerts onderzoek van het Corpus Kaaps-Hollandse Correspondentie. In wat volgt wil ik naar aanleiding van een andere verzameling vroeg twintigste-eeuwse teksten proberen om Deumerts hypothese kracht bij te zetten. 76

2. Een vroeg twinigste-eeuws corpus preken

Onlangs ben ik in het bezit gekomen van een verzameling handgeschreven preken van mijn grootvader, een van de eerste predikanten van de Nederduits Gereformeerde Kerk van Zuid-Afrika die in het Afrikaans begon te prediken. Uit een eerste voorlopig onderzoek van dit corpus blijkt dat minstens een deelverzameling van de hierboven vermelde onderscheidende kenmerken van het Afrikaans tot in de eerste kwart van de twintigste eeuw, anders dan in modern Standaardafrikaans, nog niet categorisch was. Er kwam ook een andere verreikende gevolgtrekking uit naar voren. Maar met de onthulling daarvan wacht ik nog even. Philipus Petrus van der Merwe werd op 3 augustus 1887 geboren op Badsfontein, een boerderij (“plaas”) in de omgeving van Murraysburg midden in de Grote Karoo. Hij overleed 30 augustus 1951. Hij ging eerst naar een zogenaamd plaasschooltje en later naar een school in de belangrijkste plaats van de Karoo, Beaufort-Wes. Omdat hij de jongste zoon was erfde hij geen grond, maar werd hij van huis gestuurd “om zijn geleerdheid te halen”. Hij ging naar het Victoria-Kollege te Stellenbosch waar hij in 1914 afstudeerde aan het Theologisch Seminarium van de Nederduitsch Gereformeerde Kerk. Hij vertrok als proponent naar de toenmalige Oranje-Vrijstaat waar hij op 19 juni 1915 werd geordend en bevestigd als eerste predikant van de gemeente Hobhouse. In 1923 aanvaardde hij een beroep om naar Salisbury in het toenmalige Zuid-Rhodesië te gaan, waarna hij achtereenvolgens in George en Clanwilliam in de Kaapkolonie predikant was. In 1939 ging hij met emeritaat wegens zijn zwakke gezondheid. Hij bleef niettemin actief en betrad de preekstoel in zijn thuis- en omliggende dorpen nog regelmatig. Het “Hollandse” karakter van het Theologisch Seminarium dat in 1859 in Stellenbosch werd opgericht, was een bastion tegen de voortschrijdende verengelsing, maar terzelfdertijd was men van officiële zijde het Afrikaans nog niet goedgezind. In een publicatie (Wette(n))van de Nederduitsche Gereformeerde Kerk (1890: 66) [hierna aangeduid als Wette]) wordt vermeld: “[D]e Hoofdtaal bij het Onderwijs is de Nederduitsche.” In een latere uitgave van dezelfde publicatie (1907: 2) werd opgetekend dat predikanten in het vorige jaar was toegestaan ook in het Engels “te prediken waar het bevorderlijk is tot de zaak des Evangelies …”. In een Afrikaanse uitgave van Wette (1933: 56) wordt vermeld: “[D]ie hooftaal by die onderwys is Nederlands of Afrikaans.” Pas in Wette (1934: 19) wordt het Afrikaans naast het Nederlands als officiële taal van de Kerk erkend. Van meet af aan werd een degelijke studie van de “Hollandse taal” en letterkunde vereist. In Wetten (1907: 67) werd als vereiste nog gesteld dat men geacht werd door het afleggen van een Admissie-examen “bewijsen te geven van met vrucht onderwijs te hebben genoten in de Nederduitsche, Engelsche, Latijnsche, Grieksche en Hebreeuwsche Talen, Meetkunde en vakken Driehoeksmeting, Redeneerkunde, 77

Bijbelsche en Algemene Geschiedenis, bekendheid met de beginselen der Natuurkundige Wetenschappen terwijl de kennis van de Duitsche en Fransche Talen voor den Examinandus eene aanbeveling zijn zal.” In de beginjaren waren de vergaderingen aan de Kweekskool om de beurt in het Nederlands en Engels, maar vanaf 1918 werd Engels steeds bewuster geweerd en waren er soms meer dan vijf vergaderingen achtereen in het Nederlands. Reeds op 28 Juni 1904 werd tijdens een vergadering van de studentenvereniging Polumnia een voorstel aangenomen om “een commissie te benoemen … om een petitie op te trekken waarin duidelijk uiteengezet wordt, de redenen die ons leiden te besluiten dat de tijd aangebroken is om de Eng. Dienst in de Ned. Ger. Kerk Zondagavonden af te schaffen.” Toen de eerste proefpreek in 1923 in het Afrikaans werd gehouden, werden studenten vermaand zich tot de Hollandse “taalvorm” te beperken (Kuratorium, Stellenbosse Kweekskool: 36-38). De studenten legden zich hier echter niet bij neer. Mijn grootvader was een van degenen die actief ijverden voor Hollandse taalrechten. Daaronder zag hij Afrikaans als een natuurlijke verlenging van Nederlands. Vanaf het begin preekte hij heel bewust in het Afrikaans in een tijd toen dat nog officieel werd afgekeurd en de Bijbel en het Psalm- en gezangenboek nog in het Nederlands waren. De Afrikaanse vertaling van de Bijbel verscheen pas in 1933. De vroegste preek van mijn grootvader die in mijn bezit is, dateert van 7 oktober 1907. Hij moet toen pas zijn admissie-examen hebben afgelegd. Uit wat bekend is van Philipus Petrus van der Merwe, blijkt ontegenzeggelijk dat men hem zou kunnen beschouwen als behorend tot de hoog opgeleide professionele klasse waaruit volgens Deumert de agenten voortkwamen die uit een complex sociolinguistisch dialectcomtinuüm meehielpen aan de constructie van de opkomende nieuwe norm (Afrikaans) door het heel bewust te schrijven (en te preken). Volgens Deumert (2004: 257) heeft deze opkomende professionele klasse het Afrikaans naast het Nederlands in geschreven teksten gebruikt en een scherp onderscheid tussen de twee normensystemen gehandhaafd. Hun taalgedrag zou dus inderdaad als diglossisch kunnen worden beschouwd. Mijn grootvader zou bijgevolg bepaalde taalvormen als neerlandismen moeten hebben herkend door zijn vertrouwdheid met de Nederlandse norm. Hij kon dus vast en zeker ook moeiteloos heen en weer schakelen tussen de opkomende norm (Afrikaans) en het Nederlands. Hieruit volgt dat hij er heel bewust naar moet hebben gestreefd zo goed mogelijk Afrikaans te schrijven. Het corpus preken van mijn grootvader bestaat uit ongeveer driehonderd middendoor gesneden “Exercise Books”. Ieder boekje bevat twee à drie handgeschreven preken. Om het onderzoek enigszins af te bakenen heb ik besloten aanvankelijk alleen de preken tussen de jaren 1907 – 1920 te vergelijken met de preken uit de jaren veertig. 78

Hieronder wordt verslag gedaan van een vooronderzoek waarin de vijf oudste preken tussen de jaren 1907 en 19166 linguïstisch onder de loep worden genomen. De bevindingen die hieruit naar voren komen, worden vergeleken met de bevindingen uit de vijf laatste preken van 1940.7

3. Het taalgebruik

Vooraleer verslag te doen van een variationele analyse zijn enkele algemene opmerkingen over het taalgebruik in de preken in het algemeen toch geraden. Bij een eerste lezing van de preken was de overheersende gewaarwording die van verrassing – Opa schreef al behoorlijk Afrikaans! Toch als men wat scherper kijkt, is de Nederlandse schering duidelijk:

1. bepaalde werkwoordstammen (i.e. het invariabele werkwoord in het Afrikaans) en het gebruik van gemarkeerde infinitiefvormen waren nog niet in overeenstemming met de toestand in modern Standaardafrikaans; 2. het woordgebruik was in bepaalde opzichten ook nog opvallend Nederlands- gekleurd; en 3. al was het voornaamwoordelijk systeem reeds gestabiliseerd, er waren toch enkele in het oog springende uitzonderingsgevallen.

3.1 De werkwoordstammen en de infinitief

Zes werkwoordstammen zijn systematisch anders dan in het moderne Standaardafrikaans (Afrikaanse vormen tussen haakjes): behoor (behoort), breng (bring), denk (dink), geloof (glo), uitnodig (uitnooi) en wenk (wink). Ook het imperfectum van het werkwoord worden is nog algemeen gebruikelijk, maar hij wisselt het toch af met is dat in Standaardafrikaans de norm is: werd gedaan/is gedaan, werd verban/ is verband, werd verkog/is verkoop – let ook op de verbogen deelwoorden. Andere imperfectumvormen zijn: bleef, skreef en kog (vrijgekogte) die allemaal uit het moderne Afrikaans zijn verdwenen. Mijn opa gebruikte verder ook de vormen dog/dag en wis en sloeg, die ook nu nog, maar wel minder gebruikelijk, in modern Standaarafrikaans voorkomen. In de preken van 1940 zijn van de hierboven genoemde werkwoordstammen alleen breng en uitnodig nog te vinden. Van de imperfectumvormen komen wis en dag nog sporadisch voor. In Grebe (1997: 252 e.v. & 2004: 71 – 72) en Malherbe (1917: 54-56) werd al gewezen op de uitzonderingscategorie werkwoorden gaan, staan, slaan, sien – in het corpus preken werden geen gevallen van wisseling bij doen opgetekend. Deze werkwoorden 79

hebben vroeger variante vormen gehad die teruggaan op de enkelvoudsvormen van de tweede- of derdepersoon die alleen als persoonsvormen en nooit als infinitieven werden gebruikt. In de onderzochte preken komen inderdaad ook enkele gevallen voor van persoonsvormen op -t (siet en slaat konden worden opgetekend), maar de vormen op –n worden consequent als infinitiefvorm gebruikt. Hiermee hangt waarschijnlijk het gebruik samen van de vormen skeie, getuië, beginne, betreê, bidde (laat ons bidde) die in de preken hoofdzakelijk als infinitiefvormen worden gehanteerd. Een enkele keer worden ze ook als persoonsvorm gebruikt. Er is geen bewijs meer van het gebruik van gemarkeerde infinitiefvormen bij de uitzonderingscategorie van werkwoorden in de laatste vijf preken uit 1940. Persoonsvormen op –t komen dan niet meer voor. Enkele gevallen van werkwoordstammen die teruggaan op infinitieven of meervoudsvormen van het werkwoord, kwamen nog wel voor: één geval van moet … behaë en om te buië en een enkel geval van sal beginne konden worden opgetekend. Uit de preken valt niet op te maken of het hier om gemarkeerde infinitiefvormen ging.

3.2 Neerlandismen

Vooral opvallend was de hoge frequentie van wisselvormen als: onuitsprekelijk(e), vreselijk(e), dageliks(e), verskrikkelike, begrijpelike, enz. waar de moderne vormen ingekort zijn tot vormen zonder de laatste vet gedrukte e, bijvoorbeeld: vreeslike. Het handhaven van tussenklanken blijkt onder andere ook uit varianten als: ergens/ nergens, genagel, gevleugeld, jegens, raadsel, segel, segen, slagregens, spiegel, teugel. Ook nog op lexicaal niveau vielen de volgende vormen op die niet meer gebruikelijk zijn in het hedendaagse Afrikaans – moderne vormen tussen haakjes: also (so), behoef (hoef), effen (effe/effens), er (daar), heden (deesdae), iemands liefling (iemand se liefling), lang (lank), meer dan (meer as), owergawe (oorgawe), Rode See (Rooi See) regvaardig – gebruik t.o.v. het Opperwezen (regverdig), soals/als (soos), somaar (sommer), uitrooi (uittrek), haar vader en die syne (haar vader-hulle), varken (vark), voor (vir), vooral (veral), worm (wurm), zolang (solank). Neerlandistische zinswendingen die vreemd aandoen in modern Standaardafrikaans, komen ook voor: hoor na die antwoord; word die heerlikheid van daardie skat u geskilder, en die geluk u geteken; ek sal self u die weg daarheen wees. Dit gebruik van neerlandistische woordvormen en zinswendingen is aanmerkelijk afgenomen in de preken uit de jaren veertig van de twintigste 20ste eeuw. Op lexicaal niveau konden alleen nog gevallen van meer dan, somaar en één geval van in die lewes van die syne worden opgetekend. Er konden geen gevallen meer van intervocalische consonanten worden genoteerd die in modern Standaarafrikaans 80

niet meer voorkomen. Enkele gevallen van gehandhaafde vocalismen komen wel nog voor, namelijk daelik, menseliks, vleselik, werkelik.

3.3 Het voornaamwoordelijk systeem

Alhoewel het Afrikaanse voornaamwoordelijk systeem reeds volledig schijnt te zijn gestabiliseerd,8 zijn er in de prekenbundel nog enkele gevallen van afwisseling:

• Verwijzen naar het Opperwezen Als er naar het Opperwezen wordt verwezen, lijkt het Afrikaanse systeem niet deftig genoeg te zijn en wordt er teruggevallen op het Nederlandse systeem:

Hom>Hem Hulle (b.vnw.) > Hun

Er werden geen gevallen van Hulle/Zij/Ze in subjectpositie gevonden.

Hetzelfde gevoel van piëteit verklaart waarschijnlijk ook het gebruik van seun als er naar gewone onvolwassen mannen wordt verwezen, tegenover het gebruik van Soon in: de Soon van God; die Verlore Soon (zoals in de Bijbelse gelijkenis).

In de laatste preken zijn de vormen Hem en Hun helemaal afwezig en worden de moderne vormen Hom;Hul/Hulle en Seun gebezigd.

• Het possesief ons In modern Standaardafrikaans is er maar één vorm voor eerste persoon meervoud: ons. In niet-standaardvariëteiten van het Afrikaans wordt er ook soms onderscheid gemaakt tussen de persoonsvorm ons en de possessieve vorm onse. Er werden 95 gevallen van eerste persoon possessief opgetekend: 56 gevallen van ons en 39 gevallen van onse. Bij nader onderzoek bleek het samenvallen van de 56 gevallen van ons in de data met het Afrikaanse systeem toevallig te zijn omdat het onderscheid tussen ons en onse in de vroege preken volledig berust op het twee-klassesysteem van Nederlandse naamwoorden. Dit onderscheid wordt in de laatste preken niet meer gehandhaafd.

• De genitiefconstructie In modern Standaardafrikaans is het genitiefpartikel se gegeneraliseerd, ongeacht of het naamwoord naar een mannelijk, vrouwelijk of niet-menselijk substantief verwijst: 81

die man/Jan/die predikant se bevele die vrou/San/die onderwyseres se opdragte Vandag/die land/die afgelope jare se weer

In de oudste preken wordt er consequent onderscheid gemaakt tussen de natuurlijke geslachten en wordt er zelfs enkele malen ogenschijnlijk rekening gehouden met het grammaticale woordgeslacht in het Nederlands:

die vader se verlangens die gelowige se vertwyfelinge die dogter/moeder haar smarte die see haar geruis/die eensaamheid haar verlangens

Naast gebruikelijke vormen in Afrikaanse kanseltaal en in gebeden: Gods genade en om Jesus wil werd ook twee keer iemands liefling gevonden.

In de preken uit 1940 was er echter geen spoor van deze oude genitiefconstructies meer terug te vinden - se als genitiefpartikel bij de derde persoon was reeds volledig gegeneraliseerd.

3.4 Samenvattend

Wat zijn algemene taalgebruik betreft, toont de prekenbundel ontegenzeggelijk aan dat mijn grootvader zich in de loop van meer dan dertig jaar steeds bewust rekenschap gaf van wat hij als goed Afrikaans beschouwde en dat hij zijn taalgebruik doelbewust heeft aangepast en dienovereenkomstig heeft bijgeschaafd. Op enkele plaatsen in preken uit de eerste jaren die later werden opgediept om ze elders weer uit te spreken (telkens aangeduid met een bijkomende datum) werden overigens correcties in de tekst aangebracht. Tekenend zijn de volgende voorbeelden uit de preek die voor het eerst werd gehouden te Hobhouse 19.9.1915 en later weer te Clanwilliam op 5.2.1938.

1. (…) maar hierdie skat en die onuitroeibaarbare verlange van die mensliklike hart daarna laat die mens niks, solangk as die weg daartoe geslotegesluit isnie. 2. OmHierdie weg te vind is onseons diepste behoefte; so getuiëtuig die begeertes en die diepgevoelede behoeftes van die menslike hart. 3. (…) daar is nie ’n weg vir die sondaar om van sij sondeskuld bevrij te word nie danas alleen deur die onbegrijpelikelike liefde van Jesus Xtus. 82

4. De linguïstische variabelen

Op grond van een verkennende lezing van de preken uit de jaren 1907–1920 werden drie linguïstische variabelen geselecteerd: • de attributieve adjectiefverbuiging; • het negatiesysteem; • de infinitief-zin.

Deze selectie werd gemaakt omdat uit de preken bleek dat het verbale systeem van het moderne Afrikaans reeds volledig was gestabiliseerd: geen persoonscongruentie of systematische infinitiefflectie; verlies van deelwoordflectie; verlies van imperfectum en een wellicht voortschrijdende generalisatie van het perfectum bij hoofdwerkwoorden (op enkele uitzonderingen na). Ook het Afrikaanse voornaamwoordelijke systeem lag in principe reeds vast; alleen voornaamwoorden die naar de christelijke drie-eenheid verwijzen, vormden hierop een uitzondering. Zo bleven er dus nog een morfo-lexicale variabel (de attributieve adjectiefverbuiging) en twee morfo-syntactische variabelen over die nog enigszins onvast waren. Door deze variabelen aan de hand van het taalgebruik van een bewuste taalentrepeneur over een tijdperk van dertig jaar aan linguïstisch onderzoek te onderwerpen, zal nu worden getracht iets van het door Deumert veronderstelde proces van bewust construeren bloot te leggen. Dit dient beschouwd te worden als onafhankelijke ondersteuning van Deumerts hypothese van Standaardafrikaans als een vroeg twintigste-eeuwse constructie.

4.1 Verlies van woordgeslacht: attributieve adjectiefverbuiging

Alhoewel uit het prekencorpus blijkt dat woordgeslacht geen variabel kenmerk van Vroegafrikaans meer was, bleek het verval van het twee-klassensysteem van het Nederlands tot onvastheid en variatie bij het attributief gebruikte adjectief te hebben geleid. De verbuiging van het attributief gebruikte adjectief wordt in het Nederlands bepaald door woordgeslacht, bepaaldheid en getal. Met de geleidelijke teloorgang van het grammaticale woordgeslacht bestond een centrale voorwaarde voor adjectivische verbuiging niet meer. Anders dan verwacht, is er in het Standaardafrikaans niet voor gekozen gewoon de oppervlakteweergaven van een ondoorzichtig geworden systeem te regulariseren (i.e. altijd ø of altijd -e), maar werd het adjectiefparadigma geherstructureerd. Doorslaggevend waren niet langer de morfo-syntactische eigenschappen, maar de lexicale vorm van het adjectief. Polysyllabische en morfologisch complexe adjectieven (met uitzondering van die welke uitgaan op –er of –el) krijgen categorisch –e. Monosyllabische 83 adjectieven zijn onverbogen tenzij hun Standaardafrikaanse stam het resultaat is van diachronische fonologische processen als t-apocope, intervocalische consonantdeletie of stemlooswording (sag/’n sagte bed; goed/’n goeie mens; blind/’n blinde akteur; enz). Zodoende bleef het verbogen adjectief intact als algemene klasse, maar met een opvallende uitzonderingscategorie. In Tabel 1 (1907-1916) en Tabel 2 (1940) hieronder wordt de analyse van de data kwantitatief weergegeven. Om te bepalen in welke mate het nieuwe systeem van adjectiefverbuiging reeds gevestigd was, werden in navolging van Deumert alleen die linguïstische contexten geteld en geanalyseerd waarin de Afrikaanse verbuiging van de Nederlandse zou verschillen. Ter illustratie kunnen de volgende voorbeelden gelden (√ = geteld; x = niet geteld):

Afrikaans Nederlands

Data: √die warme golfstroom de warme golfstroom Stdafr.: die warm golfstroom

Data: √’n goeie lewe een goed leven Stdafr.: ’n goeie lewe

Data: √die bereikbaar voorbeeld het bereikbare voorbeeld Stdafr.: die bereikbare voorbeeld

Data: x’n beter lewe een beter leven Stafr.: ’n beter lewe

Het resultaat van de analyse zoals opgesomd in Tabel 1 hieronder verschilt enigszins van die van Deumert (2004: 173).9 Het verschil is misschien niet zo vreemd. Deumert heeft een veel omvangrijker databestand van 136 individuele schrijvers wier 350 brieven bijna 130 000 woorden behelzen. In ons geval hebben we maar één schrijver en één constant genre – de preek. Nochtans zijn er opvallende overeenkomsten:

• de polysyllabische adjectieven die categorisch in het Afrikaans verbogen zijn, komen het meest overeen met het systeem van modern Afrikaans; zij het in veel mindere mate dan in Deumerts Corpus Kaaps-Hollandse Correspondentie; • de categorie onverbogen adjectieven wijkt het verst af van het nieuwe systeem zoals ook uit Deumerts analyse blijkt. 84

Tabel 1: De ontwikkeling van een Afrikaans systeem van attributieve adjectiefverbuiging vóór 1920

Totaal Afr. vormen Aantal Afr. Verschiltotaal generaal als % van vormen (√-vormen) (n = ) verschiltotaal Monosyllabische adj. 86 7 40 17,5% (Categorisch -ø) Monosyllabische adj. (Categorisch -ə; 73 10 26 38,4% goed-goeie) Polysyllabische adj. 313 15 34 44,1% (Categorisch - ə) Adje. eindigend op - ər 41 12 37 32,4% (Categorisch – ø)

Tabel 2: De ontwikkeling van een Afrikaanse systeem van attributieve adjectiefverbuiging rond 1940

Totaal Afr. vormen Aantal Afr. Verschiltotaal generaal als % van vormen (√-vormen) (n = ) verschiltotaal Monosyllabische adj. 55 27 32 84,4% (Categorisch -ø) Monosyllabische adj. (Categorisch -ə; 92 7 9 77.8% goed-goeie) Polysyllabische adj. 395 31 38 81,6% (Categorisch - ə) Adje. eindigend op - ər 41 34 41 82,9% (Categorisch – ø)

Veel opvallender dan de overeenkomsten tussen Tabel 1 en Deumerts analyse, zijn echter de verschillen tussen Tabel 1 en Tabel 2, maar in de tijd schelen de twee tabellen dan ook weer ongeveer dertig jaar; dertig jaar waarin de standaardisering zich snel ontwikkelde en het Afrikaans steeds meer hogere functies verwierf. Waar uit Tabel 1 duidelijk blijkt dat er bij de attributieve adjectiefverbuiging nog 85

een toestand van grote onzekerheid heerste, was de toestand rond 1940 duidelijk veel vaster geworden. In modern Standaardafrikaans is de regularisering van het systeem overigens nog steeds niet afgelopen.10

4.2 Het negatiesysteem

In het Afrikaans wordt een zin of zinsdeel ontkend door de zogenoemde NEG- operator (nie-1) en een begeleidende clausfinale bereiksindicator (nie-2). De locus van negatie is in de NEG-operator gelegen en kan onder bepaalde omstandigheden zonder nie-2 optreden. De syntactische positie van de operator (nie-1) is evenals in het Nederlands binnen het werkwoordstuk. Zoals ook in het Nederlands kunnen negativeringsadverbia (bv. geen, niks, niemand, nooit, enz.) ook als operator optreden. Nie-2 verschijnt altijd in clausfinale positie en is optioneel na clausfinale negativeringsadverbia.

4. Die pendeltuig kon nie-1 gelanseer word nie-2. 5. Die hond blaf nie-1. Niks6. -1 het gebeur nie-2. D it is 7. Dit is niks/niemand/nêrens-1 (nie-2).

In de oudste preken kwamen 217 gevallen van negatie voor. In geen van deze zinnen vult de NEG-operator de clausfinale positie, zodat in al die 217 zinnen een nie-2 in clausfinale positie in modern Standaardafrikaans verplicht is. In 32 gevallen ontbreekt nie-2, zodat het negatiesysteem dus reeds voor 85% in overeenstemming is met het systeem in hedendaags Standaardafrikaans. Anders gesteld: er is maar een afwijking van 15%. Dit strookt in grote trekken met Deumerts (2004: 202 e.v.) bevindingen. In de 185 gevallen waarin nie-2 in de oudste preken voorkomt, wordt het volkomen in overeenstemming met de grammaticaregels van het Standaardafrikaans gebruikt, maar het is nog niet categorisch. Ook is de neiging het grootst om nie-2 weg te laten in die gevallen waarin er meerdere tussenliggende constituenten zijn en in het bijzonder als nie-2 volgt op een complexe ingebedde claus. Voorbeelden uit de data zijn de volgende:

8. Hij wijs nie alleen die weg aan almal wat tot Hem as die grote Profeet en Leraar opsien wat hulle in Sij woord onderwijs ø. 9. Ons het gesien... dat nie ’n haar van ons hoof kan val sonder die wil van onse hemelse Vader (ø); en dat Hij niks so bestier dat dit nie tot ons eeuwige bestwil is ø, ons deur 86

die Heilige Gees verseker van die eeuwige lewe en ons gewillig en bereid maak om vir Hem te lewe.

Evenals in het geval van de attributieve adjectiefverbuiging, laten de vijf preken uit de jaren 1940 wat betreft het gebruik van negatie, een sprong vooruit zien. Mijn opa schoot telkens in de roos — de 173 negatieschoten waren allemaal voltreffers gemeten naar het hedendaagse Afrikaans!

4.3 De infinitiefzin

Het Nederlands kent drie typen infinitieve clausen: de kale infinitief (10), de korte infinitief (11) en de lange infinitief (12). De lange infinitief is alleen verplicht in constructies waar de infinitieve frase òf het kernnaamwoord nader beschrijft - predicatief naamwoordelijk gezegde (12a), òf een duidelijk doel aanduidt (12b).

10. Slapen is gezond. 11. Laura was van plan met haar moeder te reizen. 12. a. Dit is een dag om van te genieten. b. Ik ga naar huis om uit te slapen.

Het Afrikaans heeft de lange infinitief gegeneraliseerd (13) behalve in bepaalde formele constructies met skyn, blyk, meen en wens (Ponelis 1979: 248) en in sommige idiomatische uitdrukkingen (vgl. Raidt 1983: 177 e.v.). Samen met bepaalde modale hulpwerkwoorden, bijvoorbeeld behoort, hoef en durf, en samen met bepaalde schakelwerkwoorden, bijvoorbeeld probeer, begin, basta, enz. worden er constructies met te-infinitieven gebruikt (Ponelis 1979: 432; Donaldson 1993: 274- 278; Robberts 1997: 89). Kale infinitieven komen wel voor in subjectspositie, maar kunnen in het Afrikaans ook door lange infinitieven worden vervangen (14).

13. Laura was van plan om met haar moeder te reis. 14. Slaap is gesond. – Om te slaap is gesond.

De generalisatie van de lange infinitief in acrolectische variëteiten van het Kaaps- Hollands gaat terug op inherente eigenschappen van metropolitaanse structuren. In gesproken informele registers van het Nederlands kan de lange infinitief de korte geredelijk vervangen. Uit het corpus vroege preken werden 115 infinitieve constructies opgetekend. Hiervan werden 53 gevallen geïdentificeerd waar om...te in het Nederlands niet verplicht is, maar wel zou kunnen voorkomen (constructies met predicatieve naamwoordelijke 87

gezegdes en bijwoordelijke bepalingen van doel werden van de analyse uitgesloten). In iets minder dan de helft (26 = 49%) van deze infinitieve clausen werd de complementeerder om in combinatie met te gebruikt. Zoals eerder vermeld, zijn er constructies in het Afrikaans mogelijk waarin de lange infinitief niet voorkomt – formele constructies met skyn, blyk, meen en wens en combinaties met bepaalde modale werkwoorden zoals durf. Alleen een enkel geval (15) met wens kon worden gevonden. Ook het werkwoord begin(ne) vertoont variatie (16) in Afrikaans. Er werd één voorbeeld (16a) gevonden.

15. God wens ons nie verlore te gaan nie. a. 16. a. Sy het bitterlik beginne ween. b. Dié môre vroeg het dit begin te reën. c. Dié môre vroeg het dit begin om te reën.

Het kan geen verrassing meer zijn: mijn grootvader heeft zich in 1940 het Afrikaanse systeem van de infinitiefsconstructie bijna helemaal meester gemaakt. Van de 85 infinitiefsconstructies die werden gevonden, waren er 53 gevallen waarin om in het Nederlands niet verplicht zou zijn maar wel zou kunnen voorkomen. Van deze 53 volgden 50 (94.3%) het Afrikaanse grammaticale patroon van categoriaal om te. Er kwamen twee gevallen voor van om te samen met het werkwoord skyn en drie samen met de werkwoorden (be)hoef en durf. Deze gevallen van te-infinitieven zijn steeds uitzonderingen op de generalisatie van om te in het formele register van hedendaags Afrikaans.

4.4 Samenvattend

Terwijl uit de prekenbundel blijkt dat de regularisering van het werkwoordsysteem en de opheffing van het tweeklassensysteem van naamwoorden in de eerste jaren van de twintigste eeuw reeds waren voltooid, was er nog een grote onvastheid wat betreft de verbuiging van attributieve adjectieven, en ook onvastheid bij twee syntactische constructies. Maar toen de twintigste eeuw het midden naderde, zijn ook die kenmerken zich gaan stabiliseren.

5. Conclusie

Het taalgebruik in de prekenbundel van mijn grootvader geeft steun aan Deumerts hypothese dat het Standaardafrikaans in hoge mate een constructie is die we te danken hebben aan taalentrepreneurs. Voorts blijkt dat het proces tot in de twintigste eeuw duurde. Ik heb er ook op gewezen dat mijn grootvader in zijn tijd een hoogst 88 geleerd man moet zijn geweest en dat hij goed onderlegd was in het gebruik van de Nederlandse grammatica; afwijkingen die in zijn preken voorkomen geven daar blijk van. Als activist die op zijn tijd vooruitliep en die vond dat het Afrikaans goed genoeg was om Gods Woord van de kansel te verkondigen, begaf hij zich soms wel op ongebaande en onzekere wegen. In de loop van meer dan dertig jaar lukte het hem echter wel om met vastere tred vooruit te komen. Zijn Afrikaans van omstreeks 1940 was in de loop der jaren flink gevorderd en had als bewuste constructie vastere grond gevonden (vergelijk de opmerking in §3.4 hierboven). Betekent dit nu dat hij in het begin niet wist wat wel of niet Afrikaans was? Jawel, dat wist hij zeker. Hij was immers een zoon des lands en groeide op tussen mensen die gewoon een Afrikaans patois spraken en in de alledaagse omgang geen Nederlands meer gebruikten. Maar hij was juist van huis gestuurd om ‘zijn geleerdheid’ in het Boland te gaan halen. In het Stellenbosch van die tijd heerste een geest van nationalistische ontvoogding ten opzichte van zowel het Nederlands als het Engels (vergelijk § 3 hierboven). Hierin stond het Afrikaans centraal. Maar wat dat in linguïstische termen precies betekende was nog geen uitgemaakte zaak. Door gebruik te maken van een hiërarchische clusteranalyse heeft Deumert (2004: 221- 257) drie hoofd- sociolinguïstische Kaaps-Hollandse variëteiten geïdentificeerd: een acrolectisch Kaaps-Hollands Vernaculair, een mesolectisch Kaaps-Hollands Vernaculair en de opkomende nieuwe standaardnorm. Als idee bestond de nieuwe norm Afrikaans vast en zeker: het was een variante “vorm van Hollands” en drager van een bepaald nationalistisch idee. Het werd ook wel door velen gesproken, maar steeds in verschillende gedaantes die op een variatiecontinuüm lagen ergens tussen de hoge en lage variëteiten van het Nederlands, met een veelheid aan variante vormen, afhankelijk van het domein, en tevens bepaald door sociale kenmerken als klasse, etniciteit en ras. Als taalactivist die zich bewust de rol van taalentrepreneur toe-eigende toen hij in het Afrikaans begon te preken, in een tijd waarin studenten aan het Seminarium Stellenbosch nog werden vermaand zich tot de “Hollandse taalvorm” te beperken, wist mijn grootvader nog niet goed hoe zich ten opzichte van het variatiecontinuüm en bepaalde variante vormen te oriënteren. Dit loste hij voor zichzelf en zeker ook voor anderen op door het woord te prediken in een taal die zich gestaag in de richting van het Standaardafrikaans ontwikkelde. Naar ik meen dient dit voorbeeld van een persoonlijk stukje taalgeschiedenis beschouwd te worden als onafhankelijk positieve evidentie voor Deumerts hypothese.

Universiteit Pretoria 89

Bibliografie

Blount, B.G. & Sabches, M. (Eds.). 1977. Sosiocultural Dimentions of Language Change. New York: Academic Press. Carstens, W.A.M. 1991. Norme vir Afrikaans. Enkele riglyne by die gebruik van Afrikaans. Pretoria: Academica. Den Besten, H. 1989. From Khoekhoen foreigntalk via Hottentot Dutch to Afrikaans: the creation of a novel grammar. In: Pütz, M. & Dirven, R. (eds.). 207-249. Deumert, A. 2004. Language Standardization and Language Change. The dynamics of Cape Dutch. Amsterdam: John Benjamins. Donaldson, B.C. 1993. A Grammar of Afrikaans. Berlyn: Mouton de Gruyter. Grebe, H.P. 1997. Die historiografie van Afrikaans in heroënskou. Pretoria: Universiteit van Pretoria (ongepubliseerde D.Litt.-proefskrif). Grebe, H.P. 2004. Onder de stolp van de tijd vandaan: een voorstudie naar de standaardisering van Afrikaans. In Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 11 de jaargang, nr. 1: 65-81. Grebe, H.P. 2009. ‘De taal is gans het volk – taalstandaardisatie en de constructie van identiteit’. Internationale Neerlandistiek, 4 (1): 21- 34. Kuratorium (Kweekskool, Stellenbosch). 1995. Eeufeesuitgawe van die Kweekskool, Stellenbosch 1859-1959. Kaapstad: N.G. Kerk-Uitgewers. Malherbe, D.F. 1917. Afrikaanse Taalboek: praktiese wegwijser bij die vernaamste moeilikhede in verband met die Afrikaanse grammatika. Bloemfontein: De Nationale Pers Beperkt. Mesthrie, R. 1995. Language and Social History: Studies in South African Sociolinguistics. Kaapstad: David Philips Publishers. Nederduitsche Gereformeerde Kerk. 1890; 1907. Wetten en bepalingen voor het bestuur der Nederduitsche Gereformeerde Kerk in Zuid-Afrika. Kaapstad: Het Kerke(lijk) Kantoor. Nederduitse Gereformeerde Kerk. 1933. Wette en bepalinge vir die bestuur van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika. Kaapstad: Aan die Kerkkantoor. Nederduits Hervormde of Gereformeerde Kerk. 1934. Wette en bepalings vir die regering van die Nederduits Hervormde of Gereformeerde kerk van Suid-Afrika. Pretoria: Wallachs Beperk. Ponelis, F.A. 1979. Afrikaanse Sintaksis.Pretoria: Van Schaik. Ponelis, F.A. 1993. The Development of Afrikaans. Frankfurt am Main: Peter Lang. Pütz, M. & Dirven, R. 1989. Wheels within wheels. Frankfurt am Main, Bern, New York, Paris: Peter Lang. Raidt, E. 1968. Geskiedenis van die Byvoeglike Verbuiging in Nederlands en Afrikaans. 90

Kaapstad: Nasou Beperk. Raidt, E. 1983. Einfürung in Geschichte und Struktur des Afrikaans. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesekkschaft. Robberts, K. 1997. Non-finite Verbal Complements in Afrikaans. A comparative approach [HIL dissertation 33]. Den Haag: Holland Academic Graphics. Roberge, P.T. 1995. The formation of Afrikaans. In: Mesthrie, R. pp. 68-87. Ruben, J. 1977. New insights into the nature of language change offered by language planning. In: B.G. Blount & M. Sabches (red.). pp. 253-270.

Noten

1. In gemeenschappen waar decreolisering mogelijk was, ontstaat er een spectrum van linguïstische variatie: basilect- een intertaalvariëteit die het verst verwijderd is van de doeltaal; acrolect – een variëteit die wezenlijk hetzelfde is als de doeltaal afgezien van misschien het accent en enkele grammaticale verschillen; mesolect – een variëteit ergens tussen deze twee polen, maar meestal steeds erg variabel en onvast. 2. Volgens de zogenaamde Zuid-Afrikaanse Filologische School is de standaardisering van het Afrikaans het resultaat van codificering en uitbreiding van een reeds bestaande en relatief uniforme vernaculair/koiné die reeds in 1775 stabiliseerde (Vgl. Raidt 1991: 174). Deze koiné zou dan door natuurlijke taalveranderingsprocessen zijn gegroeid uit zeventiende-eeuws Nederlands/ Hollands en vertegenwoordigde de lage variëteit binnen een toestand van diglossie. 3. Het corpus behelst 350 brieven van 136 individuen en bestrijkt de jaren 1880 – 1910. Vergelijk verder Deumert (2004: hoofdstuk 3). 4. Deze term werd door Rubin (1977) gemunt en verwijst naar de agenten van taalstandaardisatie die uit het heteroglossische variatiespectrum van de taalmarkt proberen ‘gemeenschapsstemmen tot stand te brengen. 5. Zie Deumert (2204: hoofdstuk 4). 6. Hobhouse, 7.10.07; ?.?.15(dag en maand niet vermeld); 19.09.15; 06.08.16; 1.10.16. 7. Beaufort-Wes, 27.01.40; 28.01.40; “Biduurtoesprake”. 17.02.40; 02.05.40. 8. Vergelijk Deumert (2004: 179–196) voor een uiteenzetting van de verschillen tussen het Afrikaans en het Nederlands. 9. Bij Deumert is het percentage Afrikaanse vormen veel hoger uitgevallen. 10. Vergelijk Carstens (1991: 81) en Ponelis (1993: 366). Voorts verschillen Ponelis (1993: 366), Donaldson (1993: 166) en Raidt (1968: 107-108; 1983: 144) over monosyllabische adjectieven die uitgaan op een nasaal gevolgd door een g. 91

Egidius as musikale interteks: Manifestasies van treur in Arnold van Wyk se Tristia1 Mathilde Thom Wium

This article documents the genesis of Tristia, a set of piano pieces by Arnold van Wyk (1916-1983), and elucidates the function of the work’s elegiac programme in particular. The 1984 edition consists of three movements, “Rondo desolato”, “Ostinato” and “Berceuse”. The article shows how “Rondo desolato” was composed to the text of the poem “Egidius, waer bestu bleven?” and ascribes the fact that Van Wyk did not publicise this source of inspiration to the possibility of a homoerotic reading of the poem. “Ostinato” originates from Van Wyk’s incidental music to Anouilh’s Becket and carries associations of separation (between the protagonists) and loss (of their friendship). “Berceuse” was probably intended for a set of children’s pieces. Its adaptation for Tristia shows an effort to mask the 19th century nature of the original and to facilitate readings compatible with the elegiac programme, for example understanding the “lullaby” as a wish for death.

1. Inleiding

Arnold van Wyk se gepubliseerde oeuvre vir soloklavier bestaan uit vyf werke, nl. Pastorale e capriccio (1956), Nagmusiek (1964), Vier klavierstukke (1968), Ricordanza (1984 - postuum) en Tristia (1984 - postuum). Van hierdie vyf werke is Nagmusiek die mees grootskaalse komposisie en dit het ook die meeste aandag getrek wat betref uitvoerings sowel as literatuur oor Van Wyk se werk. Hoewel Tristia en Ricordanza albei as laat werke beskou kan word aangesien die komponis in die laaste dekade van sy lewe dikwels aan hierdie twee stukke gewerk het, blyk dit uit die komposisiesketse vir Tristia dat die drie voltooide dele van hierdie stel reeds uit 1958-1972 dateer: Die stel is in 1972 gekonsipieer as ’n samestelling van toe-reeds-bestaande komposisies wat aangevul sou word met nuwe werke. Die uitgawe wat postuum in 1984 verskyn het (geredigeer deur Howard Ferguson vir die Arnold van Wyk Trust) bevat egter net die ouer dele, nl. “Rondo desolato”, “Ostinato” en “Berceuse”, wat Van Wyk besig was om te hersien ten tyde van sy dood. Hierdie artikel het ten doel om die oorsprong van hierdie drie individuele stukke, sowel as die ontstaansgeskiedenis van die stel as geheel, te boekstaaf. Sodoende lewer dit ’n bydrae tot die omskrywing van Van Wyk se komposisiepraktyk in die later jare. Die hooffokus van die artikel is egter die funksie van die elegiese program van die stel, veral deur ’n ryk netwerk van “buite-musikale” verwysings, onder andere die bekende Middel-Nederlandse “Egidiuslied” - hierdie teks was die inspirasie vir die stuk wat Van Wyk as die beste in die stel beskou het (d.i. “Rondo desolato”), en hy het “Egidius” oorweeg as oorkoepelende titel vir die stel. Tristia hou inhoudelik verband

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 16DE JAARGANG (2009) I: 1 92

met van Van Wyk se bekendste werke, en die verduideliking van die vergestalting van die elegiese program in hierdie werk kan moontlik ook lig werp op die funksie van elegiese programme by Van Wyk se ander werke met soortgelyke temas.

2. Sketsmateriaal

Daar is 60 beskrewe manuskrip-bladsye (orkestrasiepapier met 18, 20, 24, of 30 sisteme) in die Van Wyk-versameling se voorlopige afdeling met materiaal vir Tristia.2 Altesame 15 van die bladsye bevat sketse en outograwe vir “Rondo desolato”, 14 vir “Ostinato” en 9 vir “Berceuse”. Die oorblywende 22 bladsye bevat onder andere sketse vir onvoltooide dele van die stel. Die belangrikste van hierdie materiaal is uitvoerige sketse (13 bladsye) vir ’n beoogde vierde deel, “Primavera”. (Daar is ook kort sketse vir hierdie stuk op twee van die Ricordanza- sketsbladsye gevind.) Hierdie 60 bladsye bevat egter nie al die sketse wat van belang is vir die ontstaan van Tristia nie omdat, soos bo verduidelik, die enigste drie voltooide stukke aangepas is uit vorige werke of baseer op ouer sketse. In ’n groep tot nog toe ongeklassifiseerde sketse is 2 bladsye gevind met die aanvang van die materiaal wat “Rondo desolato” sou word, asook 4 bladsye met sketse vir “Berceuse” as deel van ’n ander beoogde stel klavierstukke. Daar is ook twee sketse vir “Rondo desolato” in ’n A5-grootte manuskrip-aantekeningboekie. Volgens Ferguson se “Nota van die Redigeerder” voor in die 1984-uitgawe kon hy maklik die laatste outograaf van elk van die betrokke drie stukke identifiseer met behulp van Van Wyk se datering. In die geval van “Rondo desolato” was dit ’n outograaf uit 1978, en by “Ostinato” en “Berceuse” outograwe uit 1975.3 Hierdie outograwe bevat korreksies, waarvan Ferguson almal geïnkorporeer het by sy uitgawe, behalwe een verbetering aan die “Berceuse” (13/01/1983) wat te onduidelik is (Ferguson in Van Wyk 1984 “Nota”).

3. Beplanning vir die stel

Die hoofbron vir die datering van die konsep van die stel én die individuele stukke is ’n brief wat Van Wyk op 12 September 1972 aan Freda Baron geskryf het (persoonlike kommunikasie, S. Muller, Mei 2006). Hy beskryf ’n klavieruitvoering wat hy kort tevore gegee het:

I played the same programme as in Cape Town, but substituted a new (?) piece by myself for the Chopin group. I've placed a ? after “new” because the three pieces of which Tristia consists (at present) are: a) a re-working of a little piece I wrote as long ago as 1958 or 1959; b) a piece based on a theme from the music I wrote for “Becket” in 1963 - I wrote half of this 1968-70 and completed 93

it (if complete it is) just in time for the concert and c) a piece based on old sketches and which has been ready for at least two years, waiting for something “to go with it.” The three titles are Berceuse, Ostinato and Rondo desolato and the third is the most substantial & the one I'm most pleased about although it is extremely sad.

Figuur 1 is ’n voorstelling van hierdie gegewens, aangevul vanuit die gedateerde sketse. (“Presagio” en “Primavera” is twee stukke wat Van Wyk beplan het om in die stel in te sluit soos verder aan verduidelik sal word – hulle is egter nooit voltooi nie.)

Figuur 1: Ontstaansgeskiedenis van Tristia

Hy het die stel weer uitgevoer in 1983 tydens ’n onderhoud vir die SAUK. Die groep (steeds slegs bestaande uit drie stukke) was toe skynbaar steeds in dieselfde volgorde as dié vermeld in sy 1972-brief, want hy verwys na “Rondo desolato” as die laaste deel (Van Wyk, 1983: SAUK, aangehaal in Smith 1991: 40):

... Maar ek waarsku jou, die stuk waarmee hy eindig – die onderdeel se naam is ‘Rondo Desolato’, ek dink nie ek hoef dit te vertaal nie – is waarskynlik die hartseerste ding wat ek ooit geskryf het. Hy eindig ook net sommer so. Hy eindig nie, dis net ’n ding wat aangaan.

Die huidige volgorde van die drie stukke verskyn die eerste keer in Ferguson se handskrif op die omslag van die outograwe wat hy gekies het vir sy uitgawe – dit is dus moontlik dat dié volgorde Ferguson se idee was. Die eerste blad vir die beplanning van die stel in 1972 het bo-aan die woorde “Klavierwerk” en daarby “(Egidius) Tristia? Sonata prima?”. Op dieselfde blad is ’n aantal pogings om musikale materiaal uit woorde te genereer wat sy gedagtes 94

oor die inhoud van die stel weerspieël: “Egidius”, “Dachau”, “Auschwitz”, “Buchenwald” en “Sunt lacrimae rerum”4 word in note gespel. Daar is ook ’n aantal musikale “selle” (soos bo-aan Schumann se komposisies wat op woorde baseer) met die letters A, F♯, B en E. Hierdie gegewens bied leidrade om te verstaan hoe Van Wyk bedoel het dat die titel Tristia in die inhoud van die stel sou figureer. Die vroegste werk met hierdie titel is ’n versameling gedigte van Ovidius. Dit beskryf die outeur se ervaring van sy verbanning uit Rome in 8 nC. Die woord beteken iets soos “droefgeestigheid”, “sombere erns” of “droefheid”, en die meervoudsvorm verwys by implikasie na die onophoudelike somberheid waartoe treurige, neerdrukkende omstandighede bydra, maar waarvoor daar nie ’n direkte oorsaak uitgewys kan word nie.5 Van Wyk was moontlik bekend met hierdie teks (Latyn was een van sy vakke op skool), maar dit lyk nie asof hy die titel as ’n verwysing na die Ovidius-werk bedoel het nie aangesien daar geen aantekening daaroor in die sketse is nie. Ferguson (in Van Wyk 1984 “Nota”) gee die digbundel Tristia en ander elegiese verse deur N. P. van Wyk Louw (1964) aan as inspirasiebron. Dit is waarskynlik eerder uit dié oord dat Van Wyk die woord leer ken het. Geen direkte verwysing na Louw se digbundel kon in Van Wyk se komposisiesketse gevind word nie, en in ag genome die feit dat die stel van die begin af ’n samestelling van vroeëre werke was, het Van Wyk bes moontlik die titel gekies om die betekenis van die woord as sodanig en nie die inhoud van die bundel nie. Aanvanklik is vyf stukke beoog, nl. “Presentimento” (met alternatiewe titel “Presagio”), “Berceuse”, “Ostinato”, (dié twee word later met pyltjies omgeruil) ’n “VINNIGE WREDE STUK” en “Rondo desolato”. Omtrent 5 jaar later word die titel “Primavera” as vierde stuk ingevoeg tussen die “Ostinato” en die “VINNIGE WREDE STUK”, wat op die betrokke skets met ’n vraagteken voorgestel word. Hoewel daar nie baie materiaal vir die “Presentimento”, “Primavera” en die “vinnige wrede stuk” bestaan nie (sowat dertig mate in totaal), gee die beplande titels, soos die woorde waaruit Van Wyk musikale materiaal wou skep wat hierbo beskryf is, reeds ’n aanduiding van die assossiasies wat die komponis met die stel gehad het. Die woorde “Presentimento” en “Presagio” beteken iets soos “voorgevoel”, dikwels met ’n negatiewe bedoeling (“foreboding”). Die alternatiewe titels vir die “Ostinato” is besonder evokatief: “Paesaggio d’inverno / invernale”. Die laaste twee woorde is waarskynlik alternatiewe (die betekenis is dieselfde). Die frase beteken “winterlandskap”.6 ’n Ander moontlike titel vir dié stuk wat Van Wyk op twee plekke oorweeg, is “Grido” (“kreet” of “gil”). In plaas van “Berceuse”, die enigste Franse titel, het die komponis die Italiaanse weergawe van “wiegeliedjie”, “Ninna-nanna”, oorweeg. Op een skets teken hy vir “Primavera/Danza lontano” die titel “Primavera ultima” (“laaste lente”) aan. Vir die “vinnige wrede stuk” het 95

hy nog nie ’n titel gevind nie. Die titel “Rondo desolato” is in 1969 gekies. Die “Rondo” se werkstitel was waarskynlik “Egidius” (sien 4.1). Die temas wat hierdie groep titels en die woorde op die 1972-sketsblad aanspreek, is dieselfde temas wat by herhaling in Van Wyk se werk voorkom. “Rondo desolato” dui op “verlatenheid” – verder aan word gewys hoe die konteks vir hierdie verlatenheid die dood van ’n vriend is. “Afskeid”, “dood” en “verlies” is ook ter sprake in titels soos “Primavera ultima” of “Paesaggio d’inverno / invernale”. Hoewel die “wiegeliedjie” nie geskep is met ’n bedoelde elegiese inhoud nie (dit is waarskynlik bedoel vir ’n stel met kinderliedjies en -stories as tema), aktiveer sy insluiting in ’n stel soos Tristia die Romantiese interpretasie van die slaap, nl. die ontvlugting uit ’n pynlike werklikheid, die voorloper vir die dood. Daardie “pynlike werklikheid” sou in die stel verteenwoordig word deur die “vinnige wrede stuk” en moontlik deur materiaal afgelei van die name van Nazi-konsentrasiekampe tydens die Tweede Wêreldoorlog. Die “Ostinato” met sy alternatiewe titel “Grido” bring ook die konsep van opstandigheid oor die “swaar van die lewe” ter tafel – iets wat, soos Van Wyk herhaaldelik gesê het, ’n integrale deel is van sy “hartseermusiek”. Vgl. byvoorbeeld hierdie beskrywing van die inhoud van Nagmusiek (Van Wyk s.d. plaatomslag):

Beskou die werk maar as in essensie elegies – as ’n groot treurlied. Maar wanneer ek treur doen ek dit nie altyd onder ’n wilgerboom in die bleke lig van die maan nie – ek kom ook in opstand teen die swaar van die lewe en ek onthou die mooi dinge wat nie meer is nie.

4. Ontstaansgeskiedenis van die individuele stukke

4.1 “Rondo desolato”

Die vroegste vorm van die materiaal wat “Rondo desolato” sou word, is ’n skets van 10 mate lank gemaak op 10 Oktober 1952 (Figuur 2). Dit is ’n toonsetting vir vierstemmige mannekoor van die eerste drie reëls van die lied “Egidius, waer bestu bleven?” uit die 14de-eeuse Gruuthuse-handschrift. Die gedig, oorgeneem uit Komrij (1994: 231-2), verskyn hieronder. Die Afrikaanse vertaling is aangepas uit Komrij se moderne Nederlandse vertaling. 96

Egidius, waer bestu bleven? Egidius, waar is jy heen? Mi lanct na di, gheselle mijn. Ek mis jou, my vriend. Jy het die dood gekies, Du coors die doot, du liets mi tleven. vir my het jy die lewe gelaat.

Dat was gheselscap goet ende fijn, Dit was ’n goeie, mooi vriendskap, het sceen teen moeste ghestorven sijn. dit het selfs gelyk of die dood nie bestaan het Nu bestu in den troon verheven nie. Nou het jy ’n plek by die troon van God Claerre dan der zonnen scijn, gekry,omstraal deur die helderste lig. Alle vruecht es di ghegheven. Die hoogste vreugde is aan jou geskenk.

Egidius, waer bestu bleven? Egidius, waar is jy heen? Mi lanct na di, gheselle mijn. Ek mis jou, my vriend. Jy het die dood gekies, Du coors die doot, du liets mi tleven. vir my het jy die lewe gelaat.

Nu bidt voor mi, ic moet noch sneven Bid nou vir my: ek moet nog moeisaam Ende in de weerelt liden pijn. die pyn van hierdie wêreld dra. Verware mijn stede di beneven: Bewaar vir my ’n plek langs jou: Ic moet noch zinghen een liedekijn. wat my betref, ek moet hier nog ’n liedjie sing. Nochtan moet emmer ghestorven sijn. Maar die dood is onafwendbaar.

Egidius, waer bestu bleven? Egidius, waar is jy heen? Mi lanct na di, gheselle mijn. Ek mis jou, my vriend. Jy het die dood gekies, Du coors die doot, du liets mi tleven. vir my het jy die lewe gelaat.

Die gedig is waarskynlik een van die bekendste Middeleeuse Nederlandse tekste en verskyn in talle bloemlesings (die outeur is waarskynlik Jan Moritoen, ca. 1355- 1416). Reeds in 1927 neem Coster dit op in sy De Nederlandse poëzie in honderd verzen, en skryf gloeiend oor die literêre betekenis van die gedig:

... het schoonste, het meest onvergankelijke lied, dat men het hoogtepunt kan noemen der persoonlike lyriek in de Middeleeuwen: het Aegidiuslied, de doodenklacht, de groet van een vriend aan een vriend, die gestorven is. – Dit vers is het meest veredelde type van de Middeleeuwsche lyriek, zoowel door de atmosfeer die het omringt, als door de wonderbare muzikale compositie waarin deze atmosfeer gevangen wordt, tastbaar gemaakt” (Coster 1927: xviii).

En zoo is dit toppunt der persoonlijke lyriek der Middeleeuwen tevens één der toppunten onzer gansche literatuur” (Coster 1927: xxi). 97

Die algemene konsensus is dat hierdie gedig handel oor ’n platoniese vriendskap – sulke hegte vriendskappe was immers ’n “ou tradisie in die Middeleeuse kultuur en literatuur” (Britz 1989). Daar bestaan egter ook die opvatting dat die gedig na ’n homoseksuele verhouding verwys, en dit was reeds in die 50erjare in omloop in Suid-Afrikaanse homoseksuele kunstenaarskringe: Hubert du Plessis het dit met daardie interpretasie getoonset as een van sy Twee Middelnederlandse liedere wat in 1952 voltooi is (Van der Mescht 2002). Dit is nie vergesog om te vermoed dat Van Wyk die gedig deur Du Plessis se toonsetting kon leer ken het nie – dit lyk selfs waarskynlik in die lig daarvan dat Van Wyk dit die eerste keer in 1952 begin toonset het. Ook Hennie Aucamp vermoed dat ’n mens die gedig as ’n gay teks kan vertolk en skryf in 1989 ’n brief aan Etienne Britz waarin hy vra of dit literêr verantwoordbaar is (Britz 1989). Die oorsprong van hierdie interpretasie is moeilik om na te speur.7 Dit lyk asof dit in dieselfde tyd ook onder die gay gemeenskap in Nederland aanvaar is: ’n artikel in Vriendschap, maandblad van die Cultuur en Ontspannings Centrum, ’n homoseksuele organisasie, sluit af met ’n pleidooi dat iemand ’n “geskiedenis van homo-erotiek in die Nederlandse literatuur” sal skryf, “van Egidius en Erasmus via Betje Wolff en Aagje Deken tot op onze daagen” (Outeur onbekend 1960: 90). Dié sydelingse verwysing en die feit dat dit nie toegelig word nie, is getuienis van beide die bekendheid van die “Egidiuslied” en die wye verspreiding van die homoërotiese lesing daarvan. Van Wyk se 1952-skets vir ’n toonsetting van dié gedig het die opskrif “(In memoriam J. W.)” waarby hy later uitgeskryf het “Jan Wilke”.8 Amper ’n jaar later, op 12/7/53, het Van Wyk hierdie aanvang aangepas vir ’n solis (waarskynlik bariton of bas, want die stemparty staan in die bassleutel). Die materiaal word getransponeer van a♭ mineur was na e♭ mineur (Figuur 3). Die klavierparty is karig, maar neem van die kontrapunt oor uit die vroeëre skets. Op hierdie skets is die gedig tot by die vierde reël getoonset. Dié twee sketse moet die “old sketches” wees waarna Van Wyk verwys in sy brief aan Freda Baron (vergelyk punt 3). Op 5 en 26 Maart 1968 verwerk hy die materiaal in hierdie twee sketse vir soloklavier. Op die skets van 5 Maart is die woorde van die gedig by die musiek ingeskryf (Figuur 4). By die 26 Maart-skets verskyn ’n moontlike titel: Improvisatie over het/de ‘Egidius’ (Figuur 5). 98

Figuur 2: Skets vir “Egidius”-toonsetting, 10 Oktober 1952 99

Figuur 3: Skets vir “Egidius”-toonsetting, 12 Julie 1953

Figuur 4: Skets vir “Egidius”-klavierstuk, 5 Maart 1968 100

Figuur 5: Skets vir “Egidius”-klavierstuk, 26 Maart 1968

Hierdie sketse is op 11 April 1968 voortgesit op die orkestrasiepapier wat hy vir langer sketse gebruik het. Hy merk die blad “vervolg uit aantekeningboekie” en begin by die vierde reël van die gedig, met teks ingeskryf. Op die daaropvolgende sketse het hy nie met die teksonderlegging volgehou nie, hoewel hy soms reëls uit die gedig op dieselfde blad sou neerskryf.

Die volgende opsomming van die wordingsgeskiedenis van die klavierweergawe verduidelik hoe Van Wyk vervolgens te werk gegaan het: • Op 9 Junie en 30 Augustus 1968 werk hy weer aan die materiaal vanaf die begin van die eerste refrein (wat toe nog die begin van die stuk was) tot by maat 25, en skryf die materiaal vir die reël “claerre dan der zonnen scijn” ’n paar keer oor met verskillende begeleiding. • Op 4 April 1969 skryf hy weer die hele stuk van die eerste refrein af uit tot by die materiaal in maat 48 (1984-uitgawe). In dié stadium speel die linkerhand by die oktaafverdubbeling in die eerste refrein nog ’n oktaaf laer as uiteindelik. • Op 10 April, 31 Mei, 1 Junie en 8 Junie 1969 werk hy aan die reëls “Nu bidt vor mi, ic moet noch sneven / ende in de weerelt liden pijn” (mate 39-47). Die betrokke strofe van die gedig is uitgeskryf in die een hoek van een van die sketsbladsye. Hy eksperimenteer ook weer met die begeleiding van mate 23-29 101

en voeg ’n lae E -pedaalpunt by die refrein in maat 29-39. • Op 23, 24 en 25 Februarie 1970 werk hy aan die materiaal in mate 50-59 – veral 50-53, wat waarskynlik bedoel is as ’n melisme op die woord “zinghen” (vgl. Bylae 1 – die bladmusiek van “Rondo desolato” met die Egidius-teks daarby ingevul). • Op 17 Mei 1970 berei hy ’n volledige outograaf voor; die veranderinge daarop is hoofsaaklik verbeterings van die uitleg. Dit rym met sy brief aan Freda Baron in 1972 waarin hy skryf dat die “Rondo” al twee jaar tevore voltooi is. • Agt jaar later, gedurende Januarie 1978, werk Van Wyk weer aan die “Rondo” en maak nog ’n outograaf – die een wat Ferguson sou gebruik vir sy uitgawe. Die vernaamste verandering wat hy nou aanbring, is die byvoeging van ’n inleiding voor die eerste refrein.

Van Wyk het met ander woorde met ’n soort “tekslose toonsetting” van die gedig volgehou nadat hy besluit het dat die medium klaviersolo sou wees, maar gekies om dié feit te versluier.9

Die gerestoureerde teksonderlegging bring etlike voorbeelde van direkte woordskildering aan die lig: • Elke refrein (maat 5/2-16, 29/2-39/1 en 59/3-69) word met ’n hoër en yler tekstuur getoonset om die toenemende verlatenheid van die spreker voor te stel. • Die verheldering by maat 17 (teweeggebring deur ’n voller tekstuur en ’n skuif van e♭ mineur na D majeur) beeld die spreker se herinnering aan hul vriendskap uit (“Dat was gheselschap goet ende fijn”). • Die reëls “Nu bidt voor mi, ic moet noch sneven / ende in de weerelt liden pijn” is donker getoonset met digte akkoorde in die basregister. Die kontras tussen dié reëls en die hoë register by “Verware mijn stede di beneven” is ’n effektiewe beeld van die verwydering tussen die spreker op aarde en Egidius in die Hemel. Die feit dat “Verware mijn stede di beneven” met dieselfde melodie as “Dat was gheselschap goet ende fijn” getoonset is, lê ’n verband tussen die twee reëls: Egidius moet vir die spreker ’n plek langs hom hou juis by die gedagte aan hulle kameraderie. Op dieselfde manier stem “Nochtan moet emmer ghestorven sijn” ooreen met “Het sceen teen moeste ghestorven sijn”. • Dat Van Wyk die reëls “Ic moet noch zingen een liedekijn” as die klimaks van sy toonsetting inklee, impliseer dat hy juis dít as die mees pynvolle aspek van die spreker se verlatenheid verstaan: - die feit dat hy sy lewe op aarde moet voortsit sonder Egidius, en moet probeer om dit sinvol voort te sit. Dit is selfs nie ondenkbaar nie dat Van Wyk by die toonsetting van hierdie woorde kon gedink het aan die kreatiewe taak wat hy gevoel het dat hy in sy leeftyd moet volbring. 102

Die kennis dat die “Rondo” op die “Egidiuslied” gebaseer is, maak van die gedig ’n kragtige sleutel om die musiek te ontsluit. ’n Mens sou selfs kon aanvoer dat dit ’n onontbeerlike sleutel is, aangesien die musiek as “absolute” klaviermusiek ietwat ontoeganklik is. Dit laat die vraag ontstaan waarom Van Wyk die inspirasiebron van die musiek geheim gehou het. (Hou egter in gedagte dat die werk in Van Wyk se leeftyd nooit uitgegee is nie. Die “geheimhouding” wat hier bedoel word, is die feit dat hy wanneer hy die werk uitgevoer het, nooit na die gedig verwys het nie – ook nie as titel of subtitel vir die stuk nie.) Hierdie besluit is nie uit die staanspoor geneem nie: Van Wyk het die titel Improvisatie over het/de ‘Egidius’ sedert 1968 oorweeg, en verwys in sy dagboek na die komposisie as “Egid.” (S. Muller, persoonlike kommunikasie, 2 Augustus 2006). In 1972, by die begin van die stel Tristia, is Egidius ook juis een van die moontlike titels. Van Wyk se terughoudendheid hou moontlik daarmee verband dat die “Egidius”- gedig indertyd deur sommige Suid-Afrikaanse denkers as ’n homoërotiese teks gelees is of gelees sou kon word: Van Wyk het hom met die laat-Romantiese musiekestetika vereenselwig, waarin musiek as persoonlike sielsuiting van die komponis ’n essensiële konsep is. Aangesien sy komposisies in sy eie denke outobiografiese betekenis gehad het, was dit moontlik vir Van Wyk ’n self- kompromitterende daad om bekend te maak dat hy die gedig getoonset het, een wat hom in ’n sosiaal weerlose posisie sou plaas. Terwyl Van Wyk se elegiese inhoude in verskillende werke verskillende “programme” het, lyk dit asof die elegiese strekking van “Rondo desolato”, soos by Ricordanza (sien Thom 2006), en soos by Nagmusiek (sien Grové toekomstig) in verband gebring kan word met persoonlike verhoudings. Wanneer Van Wyk die strekking van die “Egidius”- gedig parafraseer in die titel “Rondo desolato” het daardie “verlatenheid” dus ’n spesifieke dimensie, nl. verlatenheid van iemand in die konteks van ’n liefdesverhouding. En aangesien Van Wyk se verhoudingslewe uit die aard van die sosiale opset van die tyd so ’n private aangeleentheid was (en boonop vir hom met baie wroeging gepaard gegaan het), het hy verkies om die hele subteks te verswyg.

4.2 “Ostinato”

Volgens Van Wyk se brief aan Freda Baron is “Ostinato” gebaseer op ’n tema uit sy musiek vir Anouilh se toneelstuk Becket ou l’honneur de Dieu. Die stuk handel oor die konflik tussen Henry II van Engeland en die aartsbiskop Thomas Becket wat gelei het tot die moord op Becket in 1170. Dit is in 1959 geskryf en in 1960 in Engels vertaal. Die Engelse weergawe het op 5 Oktober 1960 in die St James Theatre in New York geopen (Anouilh 1960: ix) en is in 1964 verfilm. Dit is in 1963 in Suid-Afrika opgevoer deur die destydse KRUIK (Kaaplandse Raad vir Uitvoerende Kunste), en Arnold Van 103

Wyk het die bykomende musiek vir die produksie gekomponeer.10 Die tema waarop die “Ostinato” gebaseer is, is dié aan die einde van No. 18 “La Ferté Bernard”. Figuur 6 is ’n faksimilee van die betrokke bladsy. Hierdie tema (die piccolo-party onderaan die blad by “Repeat four times”), getransponeer na g♯ mineur, verskyn bo-aan die eerste skets vir “Ostinato” op 5 Junie 1970 (vgl. Figuur 7).

Figuur 6: Tema uit “Becket”-musiek waarop “Ostinato” gebaseer is 104

’n Vergelyking van Van Wyk se partituur met die teks van die toneelstuk wys dat hierdie musiek bedoel is vir die volgende aanwysings vir ’n toneelwisseling:

“The set is completely removed. Nothing remains but the cyclorama around the bare stage. A vast, arid plain, lashed by the wind” (Anouilh 1960: 108).

Die toneel wat volg, is die laaste gesprek tussen Becket en die koning, waarin die komplekse verwydering tussen hulle én die toegeneentheid wat hulle steeds vir mekaar voel, duidelik word. Beide karakters verwys telkens na die koue – waarskynlik ’n beeld vir die agteruitgang van hulle vriendskap:

How cold it was on that bare plain at La Ferté-Bernard, the last time we two met! It’s funny, it’s always been cold, in our story. Save at the beginning when we were friends (King Henry, Anouilh 1960: 12).

Van Wyk se tema is dus ’n uitbeelding van ’n verlate plek waar ’n ysig koue wind waai (moontlik voorgestel deur die aangehoue A’s in die strykers – let weer eens daarop dat die yl tekstuur van die fragment ’n bekende middel is waarmee Van Wyk verlatenheid uitbeeld), en is die voorspel tot ’n laaste konfrontasie wat die breuk tussen die twee protagoniste bevestig, effektief voorberei deur die tritonus- gebaseerde tema met die onseker, onheilspellende herhaalde note aan die einde. Die aanpassing van hierdie tema tot ’n klavierwerk is ’n interessante proses wat op die sketse gedokumenteer is. Op die eerste beskikbare skets11 getuig die moontlike titel “Paesaggio d’inverno / invernale” (“winterlandskap”) daarvan dat die programmatiese inhoud van die oorspronklike tema oorgedra word na die klavierkomposisie. Dié skets is gemerk “Lento (LARGO)” en bestaan uit sekwensiële behandelings van die tema, wat in g♯ mineur gestel word. Vanaf die tweede skets is daar ’n duidelike verandering van die uitdrukkingswaarde. Die werkstitel word verander na “Grido” (“kreet” of “gil”), die tempo-aanduiding na “moderato” en die materiaal na die trillerfigure van die uiteindelike opening. ’n Mens kan jou afvra of hierdie materiaal miskien ook verband hou met die loeiende wind van die oorspronklike program. Teen 14 Julie 1970 is die hele stuk klaar geskryf in ’n voorlopige vorm, maar nog sonder die tema wat in maat 13-16 van die 1984-uitgawe voorkom – in hierdie stadium het daar bloot ’n herhaling van die aanvangstema op hierdie plek gestaan. In 1973, dus ná die eerste uitvoering in 1972, werk Van Wyk weer aan die stuk en voeg nou die “tweede tema” in. Hy voltooi ’n outograaf in Julie 1975, en ’n laaste outograaf is ongedateer (waarskynlik óf 1975 óf 1977). 105

Figuur 7: “Ostinato” eerste skets

Die verband van die Becket-tema met die uiteindelike stuk is die volgende: Die aanvangsnoot van die tema is van B♭ na A verander,12 en die eerste drie note van die tema (a''-b''-f''') word ’n soort motto vir die opening, gespeel in halfnote en gemerk fortissimo, met aksenttekens én die woorde marcatiss. violento. Die oorspronklike tema verskyn in maat 3-4 en word uitgebrei deur herhaling van enkele note of motiewe, tot waar die motto weer aan die begin van maat 6 aangehaal word. Wanneer die motief daarna nog twee keer herhaal, is dit in die oorspronklike vorm B♭-B-F. Die tema kom nog een keer voor in maat 7 en word daarna aan deurwerkingstegnieke onderwerp. 106

Toe Van Wyk ’n klavierwerk op die Becket-tema baseer het, het hy duidelik (ten minste aanvanklik) die bedoeling gehad om die programmatiese inhoud na die klavierwerk oor te dra: daarom wil hy die werk “winterlandskap” noem, n.a.v. die “vast, arid plain, lashed by the wind” (Anouilh 1960: 108). Die emosionele inhoud van die oorspronklike konteks is die vir Van Wyk bekende temas van afskeid, verlies en die verwydering tussen mense (a.g.v. die onoorbrugbare kloof in die vriendskap tussen koning Henry en Becket). Die oorspronklike tema is waarskynlik ook bedoel om die spanning van elk van die twee protagoniste ten opsigte van die ontmoeting te belig. Op verdere sketse verander Van Wyk die karakter van die stuk van ’n verlate, hartseer “winterlandskap” na ’n opstandige “gil” of “kreet”. Hy verander egter ook die aard van die komposisie van ’n kort stemmingsmoment na ’n komposisie wat ’n proses skilder, waarby die konsonante einde moontlik aanvaarding ná die “opstand” suggereer.

4.3 “Berceuse”

In sy 1972-brief aan Freda Baron verwys Van Wyk na die “Berceuse” as “a little piece I wrote as long ago as 1958 or 1959”. Die sketse vir hierdie vroegste vorm van die stuk is nie by die Tristia-sketse in die Van Wyk-versameling gevind nie, maar in dieselfde groep ongeklassifiseerde sketse as die bovermelde 1952- en 1953- weergawes van “Rondo desolato”. Die eerste van hierdie sketse verskyn vanaf die elfde balk van ’n bladsy met die titel “Siembamba”. Figuur 8 is ’n transkripsie van hierdie skets. “Siembamba” sou klaarblyklik deel word van ’n stel klavierstukke gebaseer op kinderrympies en -stories: bo-aan die blad is die woorde “Ander moontlikhede: ‘Babbelkous’ | Antjie Somers | ’n Spookstorie | Stout Sarie”. “Siembamba” (bo- aan die bladsy) is ’n stukkie in c♯ mineur waarvan die openingsritme duidelik na die eerste reël van die Afrikaanse volksliedjie (“Siembamba, mame se kindjie”) verwys; die musikale materiaal herinner vaagweg aan “Vaalvalk” uit die Vier Weemoedige Liedjies. Ná 20 mate van “Siembamba” is daar nuwe sleuteltekens en ’n nuwe toonsoortteken, en ’n streep wat lyk asof dit aandui dat dié stuk nie met die vorige verband hou nie. Die materiaal wat volg is die “Berceuse”, maar in ’n veel meer konvensioneel-Romantiese idioom as die uiteindelike stuk. Dit is gemerk “O Wilger, wilger, wilgerboom!”.13 Op ’n volgende skets word ’n inleiding bygevoeg waarin die idee van die uiteindelike inleiding, naamlik sekwensiële tertse, reeds gebruik word, maar in ’n ander vorm as uiteindelik. 107

Figuur 8: “Berceuse” eerste skets 108

Figuur 9: Transkripsie van “Berceuse” eerste skets

Dit is uit die sketse duidelik dat daar ’n verband bestaan tussen “Siembamba” en “Berceuse”, maar dit is moeilik om presies vas te stel wat die verband is. Dit is klaarblyklik twee verskillende stukke, maar hul verskyning op dieselfde sketsblad laat dit lyk asof hulle albei bedoel is vir gebruik in die stel “kinder”-stukke. ’n Verdere gemeenskaplike kenmerk is dat albei wiegeliedjies is, soos die titels en materiaal aandui: “Berceuse” is in die klassieke 3/8-wiegeliedjiemaat, en die linkerhand van “Siembamba” speel ’n wiegende begeleiding vanaf die tweede sisteem op die sketsblad (Figuur 8). Boonop gebruik Van Wyk op een plek die een se titel vir die ander: Op nog ’n ongeklassifiseerde skets gedateer 18/8/72 verskyn die eerste vier mate van “Siembamba” met die titel “Berceuse”. Hierdie skets is gemaak nadat die samestelling van Tristia al begin is en Van Wyk reeds aangeteken het dat een van die dele daarvan ’n “Berceuse” sou wees. Moontlik wou Van Wyk aanvanklik die 109

“Siembamba”-materiaal vir die deel getiteld “Berceuse” gebruik en het hy later besluit om eerder die materiaal van die huidige stuk te neem. Hoe dit ook al sy, die assosiasie tussen die twee stukke betrek moontlik die wrang tragiek van een interpretasie van die woorde van die volksliedjie, nl. dat dit verwys na die dood van ’n baba. Deur die insluiting van die eenvoudige wiegeliedjie in Tristia, wat ’n grootskaalse en ernstige projek was, gee Van Wyk ’n meer gewigtige karakter daaraan: In ’n stel met hierdie titel het ’n “wiegeliedjie” ander interpretasiemoontlikhede as die voor- die-hand-liggende betekenis van ’n slaapliedjie vir ’n kind. Een moontlikheid is dat dit die onskuld van ’n kind verteenwoordig as iets wat vir die volwassene wat die sorge (of dan: “droefgeestigheid”, “sombere erns”) van die lewe leer ken, verlore is. So ’n uitleg sou miskien in die “Berceuse” gepas wees vir die volkswysie-karakter van die melodie, waaraan Van Wyk minimaal verander het sedert sy eerste idees vir die stuk. ’n Ander moontlike (nie-uitsluitende) betekenis is dat die “wiegeliedjie” veronderstel is om die Romantiese betrekking van die slaap op die dood op te roep: soos die slaap tydelike ontvlugting uit die smart van die werklikheid bied, is die dood ’n permanente bevryding daarvan. ’n Brief van Van Wyk aan Anton Hartman uit 1958 (dus min of meer dieselfde tyd as die eerste weergawe van die stuk) getuig van sy eie doodsverlange (Van Wyk aangehaal in Smith 1991: 250):

Ek wil nie melodramaties wees nie, maar moet jou sê dat ek baie dae inniglik verlang na die rus van die dood ... dis ’n allervreeslike wêreld waarin ons woon.

Terwyl Van Wyk die stuk vir Tristia voorberei het, het hy die aard van die materiaal verander deur verskillende wysigings. Die veel eenvoudiger aard van die vroeëre weergawe blyk reeds by die eerste oogopslag: op die vroeëre skets is die hele eerste “vers” weinig meer as ’n reeks drieklanke in noue ligging, met die eenvoudige melodie daarbo (vgl. Figuur 9). Hierdie skelet is in die 1984-uitgawe uitgebrei tot ’n veel voller tekstuur met twee tot drie stemme in die regterhand en twee verskillende soorte begeleidende materiaal in die linkerhand op die onderste twee balke. (Die kiem van hierdie teksturele uitbreiding verskyn reeds in mate 18-24 van die vroeëre skets.) Die verskille tussen die twee weergawes van die begin van die “vers” (maat 1-8 van Figuur 9 en maat 11-18 van die 1984-uitgawe) kan as voorbeeld geneem word. Op die vroeë skets vorm die harmoniese progressie van die twee frases ’n tonale sekwens wat in sy geheel in e mineur gehoor word (Figuur 10 is ’n reduksie van die gedeelte). In die 1984-uitgawe is die dalende tetrachord-progressie van die eerste frase (i-v6-iv6-V) vervang met i7 (met teruggehoue tweede)-♮II4/2-V9-I, alles op ’n tonika-pedaalpunt. Die diatoniese D majeur-akkoord aan die begin 110

van die tweede frase word met ’n chromatiese V9 vervang, en op dieselfde manier word die iv♯ in maat 8 van die skets vervang met ’n iiΦ6/5. Ander opvallende veranderings is die invoeging van selfstandige begeleidingsfigure en kontrapuntale lyne, en die ponering van reekse akkoorde op pedaalpunte (maat 19-21 of 23-25).

Figuur 10: Reduksie van eerste twee frases van “vers” (eerste weergawe)

Figuur 11: Reduksie van eerste twee frases van “vers” (hersiene weergawe)

Die invoeging van ’n laaste inkleding van die materiaal in mate 11-14, wat met die verlengde nootwaardes mate 57-74 beslaan, affekteer die narratief van die stuk soos volg: Die beklemtoonde dissonanse op die onderste twee balke wat forte appassionato begin en dan geleidelik wegsterf, staan in kontras met die klok- effek daarbo, waarvan die note op hul eie konsonant is maar bots met die melodie daaronder. Die twee elemente word met mekaar versoen wanneer die “klok” die terts van die konsonante slotakkoord speel en wegsterwend herhaal. Dit lyk asof Van Wyk teen die einde ’n “opstand”-moment wou skep om die “berustings”- effek van die einde te laat oortuig. Dit kom ook voor asof hy met die koda die uitdrukking van die stuk “ernstiger” wou maak, asof om daarop te wys dat dit iets diepers is as ’n sentimentele slaapliedjie. Die veranderings het duidelik ten doel om die konvensionaliteit van die oorspronklike ingewing te versluier en meer gesofistikeerd te laat klink. Dit is ’n bekende feit dat Van Wyk dikwels verskonend sou verwys na sy “tradisionele” idioom.14 Die komposisieproses van die “Berceuse” getuig van ’n daadwerklike poging om so ’n idioom te masker. Sodoende word die effens sentimentele liedjie 111

van die eerste ingewing ’n byna wrang stuk, wat meer bevatlik is vir ’n vertolking wat aansluit by die breë program van Tristia as wat die oorspronklike weergawe sou wees.

5. Samevatting: Tristia as sinekdogetiese verteenwoordiging van ’n oeuvre

Hoewel Tristia ’n laat werk is in dié sin dat die uiteindelike outograwe almal ná 1975 gemaak is, is aangetoon dat die komposisieproses ’n veel langer periode omspan as wat vroeër vermoed is,15 – trouens, byna Van Wyk se hele volwasse skeppingstyd ná sy terugkeer na Suid-Afrika (vgl. Figuur 1). Toe die stel in 1972 ’n aanvang geneem het, het Van Wyk dus beplan dat dit nuwe materiaal sou bevat, sowel as ouer materiaal wat hy die moeite werd geag het om te herwerk vir insluiting in ’n grootskaalse werk. Die feit dat musiek van uiteenlopende oorsprong onder die sambreel van ’n elegiese tema byeengebring kan word, is ’n besondere bewys van die byna-alomteenwoordigheid van hierdie tema in die oeuvre. Hoewel Ferguson nie die hele ontstaansgeskiedenis van die stel geken het nie, skryf hy kort voor die komponis se dood16 ’n raak opsomming van die inhoud, waarskynlik geïnformeer deur sy korrespondensie met Van Wyk (Ferguson 1987: 13):

More significant [than Ricordanza] is a group of pieces with the over-all title of Tristia, which was begun in 1972 and has so far acquired three movements out of a probable total of six. When completed, the work will reflect different aspects of a very characteristic side of the composer’s make-up.

Hierdie stelling is geldig ten spyte van die feit dat die werk nie voltooi is nie. Méér nog: nie net weerspieël die stukke verskillende aspekte van die elegiese betekenis- omvang by Van Wyk nie, die verskillende oorspronge van hierdie inhoude belig ook soortgelyke inhoude by ander werke. By “Rondo desolato” is bv. gewys op die rol van sy sosiale weerloosheid wat aan sy homoseksualiteit toe te skryf is, iets wat minstens ook by Ricordanza ter sprake is (sien Thom 2006). Die stuk illustreer ook die gebruik van ’n “ontwoorde” toonsetting vir ’n instrumentale komposisie, ’n praktyk wat meermale by Van Wyk voorkom en verdere navorsing vereis. “Ostinato” is gebaseer op ’n tema waarvan die oorspronklike betekenis vir Van Wyk met afskeid en verlies geassosieer sou gewees het. Wanneer hy dit as basis vir ’n klavierstuk gebruik, klee hy dit in volgens ’n narratief wat ook die “protes”-aspek van sy elegiese uitdrukking betrek - ook ’n moontlike motivering vir sy veranderings aan die einde van die “Berceuse”. Aan die hand van die “Berceuse” kon verder geïllustreer word 112

hoe hy die harmoniese taal vertroebel, waarskynlik met die doel om hierdie stuk nader by die elegiese program van die stel te laat aansluit. Die besondere beliggaming van die elegiese program van Tristia wat deur die ontstaansgeskiedenis van die stel blootgelê word, kan dus nuwe weë vir toekomstige navorsing baan, veral in die lig van die belang van elegiek in Van Wyk se oeuvre. Die spesifieke komposisiewerkswyses wat in die sketse vir Tristia gevind is, open ook op hulle beurt ’n nuwe navorsingsveld (deels oorvleuelend met die elegiek-vraagstuk) wat nie net op Van Wyk se laat skeppingsperiode nie, maar op al sy komposisies van toepassing is.

Bronnelys

Anouilh, J. 1960. Becket or the honor of God. New York: The New American Library. Britz, E.C. 1989. Egidius, was jy gay? Brief aan Hennie Aucamp. http://www.litnet.co.za/gay/egidius.asp soos op 21 April 2006. Coster, D. 1927. De Nederlandsche poëzie in honderd verzen. Arnhem: N. V. van Loghum Slaterus. Ferguson, H. 1987. Arnold van Wyk. In: Klatzow, P. (Red), Composers in South Africa Today. Kaapstad: Oxford University Press. Grové, I. (red) 1984. Arnold van Wyk 1916-1983. Opstelle oor sy lewe en werk. Acta Academica, Reeks B19. Bloemfontein: Universiteit van die Oranje-Vrystaat. Grové, I. 2008. Lewe-ìn-werk: Outobiografiek in die werk van Arnold van Wyk. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 48 (1): 1-12 . Komrij, G. 1994. De Nederlandse poëzie van de twaalfde tot en met de zestiende eeuw in duizend en enige bladzijden. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker. Outeur onbekend 1960. De tragedie van Kloos-Verwey. Vriendschap, 15(6): 87-90. Smith, M. 1991. The symbolism of death in Arnold van Wyk’s five elegies: an application of William Kimmel’s theory concerning the Phrygian inflection. Ongepubliseerde doktorale verhandeling. Durban: Universiteit van Natal. Thom, M. J. 2006. Die laat klavierwerke van Arnold van Wyk (1916-1983). Ongepubliseerde Magisterverhandeling. Stellenbosch: Universiteit van Stellenbosch. Van der Mescht, H. 2002. Die ontstaansgeskiedenis en agtergrond van Hubert du Plessis se liedere op Nederlandse tekste. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 9 (2): 149-167. Van Wyk, A. s.j. Plaatomslag vir opname van Nagmusiek. HAUM 10961. Van Wyk, A. 1984. Tristia. Stellenbosch: Arnold van Wyk Trust. 113

Note

1. Hierdie artikel is aangepas uit die outeur se magisterverhandeling (2006). Die studie is onderneem onder leiding van Prof. Izak Grové (Universiteit Stellenbosch). Die outeur bedank ook graag dr. Stephanus Muller vir sy hulp met verskeie vrae wat uit die sketsstudie voortgespruit het. 2. Hierdie versameling is uit verskillende bronne byeengebring en word bewaar in die Dokumentasiesentrum vir Musiek (DOMUS) in die Konserwatorium vir Musiek, Universiteit Stellenbosch. 3. Daar is ’n drukfout in die “Nota van die Redigeerder”: Ferguson skryf dat hy ’n outograaf gedateer 7 Julie 1973 gekopieer het vir die uitgawe. Die korrekte datum is 7 Julie 1975. 4. ’n Aanhaling uit Virgilius se Aeneas. Dit word dikwels in Engels vertaal met “These are the tears for things [and our mortality cuts to the heart]”. Hierdie woorde, weer eens in note gespel, verskyn terloops ook op ’n Ricordanza-skets. Miskien het hy die woorde leer ken uit Liszt se gelyknamige stuk uit Années de Pèlerinage (Troisième Année). 5. Hierdie interpretasie van die woord is dié van dr. Sjarlene Thom (persoonlike kommunikasie, 9 November 2006). 6. Vir die ontsyfering van Van Wyk se bedoeling hier is ek dank verskuldig aan prof. Hendrik Hofmeyr, persoonlike kommunikasie, 3 Augustus 2006. 7. Hoe korrek dit was of is, is nie hier ter sake nie. Etienne Britz argumenteer egter in sy antwoord aan Aucamp oortuigend teen so ’n lesing. 8. Die enigste spoor van hierdie persoon se verbintenis met Van Wyk is deur Stephanus Muller gevind: hy het in dieselfde jaar as Van Wyk gematrikuleer aan Paul Roos Gimnasium in Stellenbosch. 9. Dié werkswyse is nie onbekend by Van Wyk nie: hy het dieselfde in Nagmusiek gedoen met reëls uit ’n gedig van Rilke – vgl. Grové 1984: 130-131. 10. Die outograwe van die musiek is in die Van Wyk-versameling. Daar is ’n opname van die musiek in die SABC se argiewe met die inskrywing “‘Becket’ by Jean Anouilh, music by Arnold van Wyk, performed by KRUIK” [Katalogusnommer TM 6698(69)]. 11. Dit is gedateer 5 Junie 1970. Volgens Van Wyk se brief aan Freda Baron het hy die helfte van die stuk in 1968-70 geskryf. Dit kan wees dat die eerste sketse van die “Ostinato” verlore is. Van Wyk kon ook miskien aan sy werk aan die “Rondo” tussen 1968 en 1970 gedink het toe hy die brief geskryf het en dit verwar het met wanneer hy aan die “Ostinato” gewerk het. 12. Hierdie keuse is miskien ter wille van groter duidelikheid van toonsentrum aan die begin: in die oorspronklike weergawe het die strykers hierdie noot as pedaalpunt gespeel (vgl. Figuur 6). 13. Hierdie woorde (wat inpas op die eerste reël van die musiek) is moontlik eie humoristiese kommentaar op die sentimentele karakter van die stukkie. Sy beeld van ’n sentimentele nostalgie of weemoed is immers iemand wat treur “onder ’n wilgerboom in die bleke lig van die maan” (Van Wyk s.d. plaatomslag). 114

14. Dink byvoorbeeld aan die manier hoe hy sy briewe aan Hubert du Plessis onderteken het met datums soos “1880” of “1881” na aanleiding daarvan dat Du Plessis sou gesê het sy eie musiek “klink soos 1911” ten spyte van sy beste pogings om “modern te wees” (Du Plessis in Grové 1984: 37). 15. Tot op hede was Ferguson se datering die enigste geboekstaafde inligting hieroor: in sy uitgawe verskyn die datums “1973-78” in hakies onder die titel. 16. Die hoofstuk oor Van Wyk is voor die komponis se dood geskryf hoewel die boek eers in 1987 gepubliseer is. Me. Renée Marais E A G Universiteit van Pretoria 0002 Pretoria Suid-Afrika E-pos: [email protected]

Riglyne vir outeurs:

Manuskrip vir T.N&A bestaan uit die volgende onderdele: • U naam, adres, telefoonnommer, faksnommer en e-pos adres op ’n afsonderlike bladsy. • ’n Uitdruk van die artikel (in drievoud). • Genommerde illustrasies, indien benodig, met duidelike aanduiding van waar hulle in die teks geplaas moet word.

Aanwysings vir die artikel self: • Bydraes kan in Afrikaans, Nederlands, Duits of Engels geskryf word. • Gebruik die geldende spelling van hierdie tale. • Ná die titel van die artikel volg ’n samevatting van maksimaal 150 woorde. Die samevatting behoort in Afrikaans of Nederlands te wees indien die artikel in Duits of Engels geskryf is. • Moenie afkortings gebruik nie (skryf “onder meer”, nie “o.m.” nie). • Laat die eerste reël van ’n paragraaf inspring, behalwe ná ’n opskrif. • Laat langer aanhalings inspring, en onderskei hulle deur middel van witreëls van die res van die teks. • Verwys na notas met behulp van syfers in boskrif. • Gebruik by aanhalings dubbele aanhalingstekens (“ ”) behalwe by aanhalings binne aanhalings (“ ‘ ’ ”). • By aanhalings val die leesteken slegs binne die aanhalingstekens wanneer dit deel vorm van die aanhaling. • Die publikasie waarna in die artikel verwys word, verskyn agteraan in ’n bibliografie. • Gebruik by voorkeur die Harvard-sisteem van titelbeskrywing en verwysing. • Verwysings in die teks word aangedui deur die name van outeur(s), jaar van publikasie en bladsynommer(s) tussen hakies te plaas. Byvoorbeeld: (Lijphart-Bezuidenhout, 1984: 40-42). • Titelbeskrywing in die bibliografie aan die einde van die artikel (titels in alfabetiese en kronologiese volgorde):

Groeneboer, Kees. 1993. Weg tot het Westen. het Nederlands voor Indië: een taalpolitieke geschiedenis. Leiden: kitlv Uitgeverij. Lijphart-Bezuidenhout, Tr. 1984. Thomas François Burgers. In: Toneelen, Tijdschrift voor Nederlands en Afrikaans, 2 (1): 38-56.

Disket: • Lewer ’n disket in met die definitiewe teks van die artikels; dit wil sê, nadat enige kritiek verwerk is. • Skryf die naam van die gebruikte woordverwerkingspakket op die disket. T.N&A gee voorkeur aan die Richtext (rtf) -formaat. Ander formate sal sover moontlik konverteer word. • Hou ’n oorspronklike kopie.

Redaksionele beleid: Alle bydraes word anoniem op geskiktheid van publikasie beoordeel deur ten minste twee beoordelaars, onafhanklik van die redaksie van die T.N&A. Die kopiereg van artikels gepubliseer in T.N&A berus by die redaksie. Menings wat in T.N&A uitgespreek word, hoef nie noodwendig deur die redaksie gedeel te word nie.

van linksnaregs Diocletianus(bo),Aurelianus enGalerius. oorgelewer is opantieke Romeinse muntstukke. Hullevan Die drie keisers van “Drie keisersportrette” soos dit Corlietha Swart Landmeter Von Wielligh opongekarteerdetaallandskap T.N&AT.N&AJ.C. Steyn vonWielligh endieAfrikaanseG.R. taalbeweging Burgert Senekal 37 Afrikaanse protesmusiek representasie vanvervreemdinginhedendaagse Suid-Afrika”:die nuwejong “Die liedvan Die Leti KleynenJohannLodewykMarais jare sewentig – Wopkodie van Jensmaendiesensuurwetgewing “[om] nouhieropoordeelsdagbontbokketekomtel” Adéle Nel Heerden in 30NagteAmsterdamvanEtienne stadsruimte Om Amsterdamteverbeel(d):’nverkenningvandie Martjie Bosman Nuwe versevanN.P. vanWyk Louw “Drie keiserportrette”endieRomeinsegeskiedenisin Steward vanWyk enWium vanZyl Redaksioneel

68 92 53 18 3 1

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS 16DE JAARGANG NR. 2 2009 T.N&A T.N&A TYDSKRIF VIRNEDERLANDSEN AFRIKAANS 16DE JAARGANG 22009 NR. T.N&A

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS EN AFRIKAANS

16DE JAARGANG (2009) 2DE UITGAWE T.N&A is ’n geakkrediteerde tydskrif en word uitgegee deur die Suider-Afrikaanse Vereniging vir Neerlandistiek, met finansiële steun van die Nederlandse Taalunie. T.N&A wil die studie van die Nederlandse taal-, letterkunde en kultuur bevorder, ook in sy verhouding tot die Afrikaanse taal- en letterkunde. Daarbenewens wil die tydskrif die Afrikaanse taal- en letterkunde in Nederlandstalige gebiede bevorder. Die tydskrif verskyn twee keer per jaar.

Redaksie: Prof. Steward van Wyk, Prof. Wium van Zyl Uitleg: Christa van Zyl Redaksie-sekretariaat: Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit van Wes-Kaapland, Privaatsak X17, Bellville 7535, Suid-Afrika Tel.: +27 21 959-2112; e-pos: [email protected] ; [email protected]

Inskrywings en betalings: Vir intekenaars in Suid-Afrika Stuur ’n tjek van R100 uitgemaak aan die SAVN na Me. Renée Marais, E A G, Universiteit van Pretoria, 0002 Pretoria, Suid-Afrika. Tel.: +27 12 420-4592 Faks: +27 12 420-3682 E-pos: [email protected]

Vir intekenaars buite Suid-Afrika Plaas R175 oor na rekeningnommer 1190154676, ABSA, Kode: 630125, Pietermaritzburg, Suid- Afrika.

Redaksieraad: J.B. den Besten (Universiteit van Amsterdam) H. Ester (Katholieke Universiteit Nijmegen) C.R. Groeneboer (Universitas Indonesia) M. Janssens (Katholieke Universiteit Leuven) R.S. Kirsner (University of California) G. Olivier (Universiteit van die Witwatersrand) A.N. Paasman (Universiteit van Amsterdam) M.A. Schenkeveld-van der Dussen (Universiteit Utrecht) H.P. van Coller (Universiteit van die Oranje-Vrystaat) F.P. van Oostrom (Rijksuniversiteit Leiden) J. van der Elst (Potchefstroomse Universiteit vir C.H.O.) A.T. Zuiderent (Vrije Universiteit Amsterdam)

ISSN 1022-6966 Redaksioneel

Steward van Wyk Wium van Zyl

Hierdie nommer van T.N.&A. bevat artikels wat voortgekom het uit twee simposiums: ’n simposium wat gehou is by die Universiteit van Pretoria en ’n herdenkingsgeleentheid by die Nasionale Letterkundige Museum in Bloemfontein ter herdenking van die Afrikaanse taalpionier G.R. von Wielligh se 150ste geboortedag. Die gasredakteur was Hein Grebe. Toe hy weens ernstige sieke nie met die werk kon voortgaan nie het Nerina Bosman ingetree en die werk afgehandel. Martjie Bosman ondersoek N.P. van Wyk Louw se sonnetreeks “Drie keiserportrette” uit sy bundel Nuwe verse (1954). Sy plaas die gedigte in die konteks van die telkense aandag in Louw se oeuvre aan die verskynsel van historiese oorgangsperiodes en ook die Romeinse geskiedenis as sodanig. In die omgaan met die ontwikkeling van die pre- Christelike politieke situasie tot ’n dominant Christelike staatsbestel is hier volgens haar nie sonder meer sprake van ’n pro-Christelike ingesteldheid nie. Adéle Nel ondersoek die element van geografiese ontheemding in Etienne van Heerden se 30 Nagte in Amsterdam. Sy span hierby Nancy Stieber (2006) se kategorieë die “image of the city, the imagined city and the imaginary city” as raamwerk in vir haar beskrywing van die ervaring sowel as die aanbieding en verbeelding van Amsterdam in die roman. Amsterdam word verder ook ondersoek as ’n sone en “heterotopia” met die fokus op die twee ongelyke en mekaar uitsluitende wêrelde, naamlik die Oos-Kaap (Suid-Afrika) en Amsterdam (Nederland). Die kwessies van post-koloniale subjek en identiteit word hierby betrek asook by haar interpretatiewe gevolgtrekking oor sowel Henk de Melker en sy Tante Zan se uiteindelike terugkeer na hul geboortekontrei. Leti Kleyn en Johann Lodewyk Marais rig die aandag op die Suid-Afrikaanse sensuurbestel in die vorige politieke bedeling en die invloed wat dit gehad het op die land se letterkunde. Hulle behandel die digter en kunstenaar Wopko Jensma se digbundel where white is the colour, where black is the number (1974) as gevallestudie. Na aanleiding hiervan word opnuut besin oor die plek wat Jensma se werk in ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis behoort in te neem asook ten opsigte van die geskiedenis van die Suid-Afrikaanse boek. Burgert Senekal ondersoek die hedendaagse Afrikaanse protesmusiek. Sy tese is dat dit veral vervreemding onder die jeug tot uitdrukking bring. Hierby span hy Hermann (2009) se insigte in asook dié van Seeman (1983), Geyer (2001) en Mirowsky en Pribesh (2001). ’n Seleksie van lirieke van liedjies ná 1994 word bespreek. Elemente van magteloosheid en sosiale isolasie kom hierin sterk na vore, J. C. Steyn bespreek G.R. von Wielligh se verbintenis met die sogenaamde Eerste Afrikaanse Taalbeweging. Allereers word die feitelike betrokkenheid van hierdie veelsydige persoonlikheid by die beweging bespreek. Vervolgens word sy latere

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 16DE JAARGANG (2009) 2DE UITGAWE rol as skrywer oor die beweging in beskouing geneem. In die proses word ook die beskuldiging teen hierdie taalpioniers nagegaan dat hulle as Afrikaner-nasionaliste die taal “om politieke redes ‘gekaap’ of alleen vir hulleself toegeëien het”. Corlietha Swart bespreek hoofsaaklik Von Wielligh se bydrae as taalkundige en sien daarin onder meer ’n verbintenis met sy opleiding as landmeter. Hy was met hierdie benadering van hom volgens haar ’n voorloper ten opsigte van taalgeografie. Sy nog moeilik finaal vasstelbare, maar belangrike rol by die aanvanklike materiaalversameling vir die Woordeboek van die Afrikaanse Taal word eweneens van nader beskou. Dieselfde geld vir ander vertakkings van die taalkunde wat in sy tyd soms nog nie eens name gehad het nie soos die sosiolinguistiek, morfologie, sintaksis, fonetiek, semantiek en die historiese taalkunde. Ons bedank graag die gasredakteurs, die keurders en Christa van Zyl wat die uitleg en grafiese ontwerp vir die voorblad gedoen het.

Universiteit van Wes-Kaapland “Drie Keiserportrette” en die Romeinse geskiedenis in Nuwe verse van N.P. van Wyk Louw

Martjie Bosman

The sonnet series, “Drie keiserportrette” (Three imperial portraits), from N.P. van Wyk Louw’s fifth volume of poetry, Nuwe verse (1954), illustrates both his interest in Roman history and in eras of historical transition. This article focuses on the historical facts relevant to the third century Roman emperors Aurelian, Diocletian and Galerian that Louw provided in the explanatory notes accompanying the first publication of the three sonnets and the way the historical material is adapted in the poems. It is contended that the sombre, pessimistic view of the transition to Christianity ascribed to the Roman emperors reflects a particular notion of the decline and fall of the Roman Empire that was dominant at the time of first publication. Louw also reflects on other facets of the pre-Christian or the not yet Christian in Nuwe verse, but an unambiguous “development” or transition to Christianity cannot be deduced.

1. Inleiding

Die leser en student van die gedigte van die groot Afrikaanse digter N.P. van Wyk Louw kom veral voor twee, miskien drie uitdagings te staan. Eerstens is daar die omvang van sy oeuvre: ses digbundels, twee versdramas, ses gepubliseerde hoorspele, ’n radiofoniese opera en nege bundels letterkundige studies en opstelle. Tweedens kom ’n mens ook te staan voor ’n verbasend breë verwysingswêreld, veral in die laaste twee digbundels. En dan is daar nog die berugte “duisterheid” van Louw se gedigte waaroor veral sommige vroeë kritici nie te gelukkig was nie. Een faset van Louw se breë verwysingsveld is sy kennis van die klassieke letterkunde en geskiedenis, wat sommige gedigte vir lesers met slegs ’n lekekennis hiervan haas ontoeganklik maak. Louw het van jongs af ’n belangstelling in die Romeinse geskiedenis gehad, soos blyk uit die outobiografiese slotgedig van Nuwe verse (1954), “Beeld van ’n jeug: duif en perd”, waarin die jong seun vertel hoe hy in die agterplaas van hulle huis in die son in ’n boek oor die Puniese oorloë sit en lees. Latyn was een van Louw se skoolvakke op Sutherland, sy geboortedorp in die Karoo, waarmee hy op hoërskool (SACS) voortgegaan het nadat die Louws na Kaapstad verhuis het. Latyn was ook een van Louw se hoofvakke vir die B.A.-graad wat hy in 1924 aan die Universiteit van Kaapstad behaal het en volgens sy biograaf kon hy skrywers soos Suetonius en Erasmus met gemak in Latyn lees (Steyn, 1998: 18). Die belangstelling in die Romeinse geskiedenis sou ook in Louw se skryfwerk tot uiting kom. Die reeks “Gedagtes, liedere en gebede van ’n soldaat” in Louw se tweede digbundel, Die halwe kring (1937), is deur die aanvanklike resepsie as nasionalistiese gedigte gesien (Mulder, 1947: 159 en Dekker, 1938: 177), maar die gedigte het

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 16DE JAARGANG (2009) 2DE UITGAWE 4

waarskynlik net soveel met Romeinse soldate as met soldate uit enige ander tyd te make gehad. In die indrukwekkende vierde digbundel, Gestaltes en diere (1942), verwys ten minste een gedig, “Arend” uit die reeks “Drie diere”, na die Romeinse Ryk. In hierdie gedig word die arend, simbool van die Ryk, voorgestel as meedoënloos, kil en vreesaanjaend. Die reeks is tydens die Tweede Wêreldoorlog geskryf en word gewoonlik gelees as grimmige kommentaar op die vergrype van mag. Ook Louw se laaste bundel, Tristia (1962), bevat ’n aantal gedigte wat na die laat-Romeinse Ryk verwys en die titel self verwys na Ovidius se gedigte wat tydens sy ballingskap in Pontus geskryf is. Louw se uitvoerigste verwerking van die Romeinse geskiedenis vind ons egter in die versdrama Germanicus. Hy het reeds teen die einde van die Tweede Wêreldoorlog aan die drama begin werk, alhoewel dit eers in 1956 gepubliseer is en in 1957 die eerste maal deur die Nasionale Toneelorganisasie in Bellville opgevoer is. In hierdie artikel wil ek aandag gee aan die sonnettereeks “Drie keiserportrette” uit Nuwe verse (1954) waarin die laat-Romeinse Ryk ook ter sprake kom. Hierdie verse is aanvanklik onder die titel “Drie laat-heidense keiserportrette” gepubliseer in die tydskrif Standpunte (2 (1), Februarie 1947) en dateer dus uit ongeveer dieselfde tyd as die ontstaan van Germanicus. Afgesien van kursoriese verwysings na die drie sonnette in die aanvanklike resensies van die bundel en later in die literatuurgeskiedenisse, is hierdie gedigte nog net onder die loep geneem deur Rob Antonissen (1979: 153–154), wat aan vormlike aspekte aandag gee, en Truida Lijphart (1985: 111–112), wat die wysigings aan die gedigte sedert die eerste plasing daarvan in Standpunte ondersoek. Die wyse waarop Louw aan die historiese gegewe gestalte gee en die plek van die drie sonnette in die bundelkonteks het nog nie vroeër aandag gekry nie.

2. Nuwe verse

Die “Drie keiserportrette” is in 1954 opgeneem in Louw se vyfde digbundel, Nuwe verse. Dié bundel bevat van Louw se bekendste en mees geliefde verse, waaronder “Ons klein en silwrige planet”, “Die beiteltjie”, “Ignatius bid vir sy orde”, “Suiwer wiskunde” en “Beeld van ’n jeug: duif en perd”. Van hierdie gedigte sou later ruim net soveel aandag in die kritiek kry as van die bekendste gedigte uit die vorige bundels. Daarby het Nuwe verse die vernuwende eienskappe gehad wat deur die oënskynlik neutrale titel in die vooruitsig gestel word, waaronder die aardsheid van die “Twee elegiese verse” en die speelsheid van verse soos “Die beiteltjie” en “Ballade vir Jan se fees”, wat nogal verskil van die hoë erns van gedigte soos “Die hond van God” en “Die swart luiperd” in Gestaltes en diere. Die eietydse resepsie is ook effens onkant gevang deur die eksperimentele aard van “Klipwerk”, wat die onderwerp van ’n hele aantal artikels sou word (onder andere van C.J.M. Nienaber en Merwe Scholtz). En tog is Nuwe verse aanvanklik en ook later in die literatuurgeskiedenisse as ’n bundel van “‘tussenstand’, van oorgang” getipeer (Antonissen, 1955: 278; 5

Kannemeyer, 1978: 414; Olivier, 1998: 627–628). ’n Mens kry die indruk dat die kritici van oordeel was dat die poëtiese styl nie dieselfde eenheid toon as die vorige en daaropvolgende bundels nie; dat sommige van die gestalteverse eintlik nog teruggryp na Gestaltes en diere, terwyl ander weer vooruitwys na Tristia (Kannemeyer, 1987: 425). A.P. Grové is krities oor die “dowwe kolle” in “Klipwerk”, die “losse bou en tam beweging” van die “Twee elegiese verse”, en die gemis aan die “hoogspanning” en “dramatiese kwaliteit” wat Gestaltes en diere gekenmerk het (1954: 289–291). J.C. Kannemeyer meen dat die weglaat van ontstaansdatums wel daartoe bydra dat die verbande tussen gedigte duideliker na vore kom, maar dat Nuwe verse glad nie die hegte konstruksie van D.J. Opperman se Blom en baaierd vertoon nie. Kortom, dit wil voorkom asof die titel van Antonissen se bespreking, “Tussenstand”, bly vassteek het en Nuwe verse gestempel het as redelik losse versameling verse wat te laat vir Gestaltes en diere en te vroeg vir Tristia was (1987: 425). Die literatuurhistorikus G. Dekker meen ook dat daar nog gedigte in Nuwe verse is wat as na- of tussenspel beskou kan word (hy verwys slegs na “Die doper in die woestyn”). Vir hom lê die oorgangskarakter van die bundel egter nie soseer daarin dat dit tussen twee groot bundels lê nie (en dit is net met die wysheid van ’n agternaperspektief dat Nuwe verse “tussen” bundels geplaas kan word), maar in die diep kulturele besinning en besef van kontinuïteit, in die gedigte waarin Louw “die innerlike worsteling verbeeld van groot oorgangstye”, naamlik dié oor Ignatius van Loyola, Thomas van Aquinas en die keiserportrette. Die besinning oor kulturele kontinuïteit, en die jukstaponering van kulture en godsdienste is ook te vinde in die “Twee elegiese verse” en “Beeld van ’n jeug: duif en perd” (Dekker, 1980: 223–224). Hiermee sluit Dekker aan by Louw se eie slotopmerking in die aantekening wat saam met die verskyning van die keiserportrette in Standpunte gepubliseer is: “Só ingewikkeld is die tye van die groot oorgange, die tye waarin ‘die mensdom in ’n nuwe sleutel begin droom.’” Benewens die figure in Nuwe verse wat hulle op die oorgang van een era na ’n ander bevind, het Louw se belangstelling in sulke figure reeds onder meer na vore gekom in die figure van Koki in die epiese gedig Raka (1941), Dias in die gelyknamige hoorspel (1952) en die Inkwisiteur in “Die hond van God” (Gestaltes en diere). Die sprekendste oorgangsfiguur vir die doeleindes van hierdie artikel is egter Germanicus, omdat Louw se versdrama oor dié figuur soos vroeër genoem, teen ongeveer dieselfde tyd ontstaan het en omdat sowel die drama as die drie sonnette met die oorgang van die heidense na die Christelike godsdiens binne die Romeinse Ryk te make het. Van Germanicus sê Antonissen dat hy “’n groot en hoogstrewende mens tussen twee wêrelde” is, “in ’n tydperk van beskawingswisseling, in die ‘Dämmerung’ van die paganistiese terwyl die humanisme wat Christendom heet, uit die agter- en ondergrond opdoem”, wat vergelyk kan word met die Doper- en Keisergedigte en “Beeld van ’n jeug: duif en perd” in Nuwe verse (1958: 182). Hiermee sluit Antonissen aan by Dekker (1980: 6

224), wat praat van die “geestelike kentering” in Dias en “Beeld van ’n jeug: duif en perd” wat “net duskant die Christendom bly aarsel”. Benewens die gedigte oor oorgangstye binne en na die Christendom, is daar ook ander gedigte in Nuwe verse waarin die religieuse aangeraak word. Dit wil lyk of Louw in die bundel verskillende perspektiewe op die voor-Christelike, die nie-Christelike en die nog-nie-Christelike bied. Hierna sal later kortliks teruggekom word. In dié verband neem die “Drie keiserportrette” ’n sleutelposisie in. Nie verniet is die sonnette aanvanklik “laat-heidense keiserportrette” genoem nie: Die keisers Aurelianus, Diocletianus en Galerius het geleef en geheers in die tyd net voordat Konstantyn die Grote die Christelike godsdiens tot staatsgodsdiens verklaar het.

3. Historiese gegewens

Soos P.G. du Plessis (1968: 9 - 25) aan die hand van Louw se gedig “Cervantes: Hommage à Eugène Marais” uit Tristia aantoon, word by sommige gedigte ’n bepaalde voorkennis dikwels veronderstel voordat dit op ’n heel basiese vlak verstaanbaar is. In die geval van die “Drie keiserportrette” tree die drie eiename wat die gedigtitels vorm op as verwysings na drie historiese figure en na ’n bepaalde era in die Romeinse geskiedenis waaroor die leser ’n mate van kennis moet hê om die gedigte te verstaan. Hierdie agtergrondskennis kan redelik maklik nagegaan word, maar Louw het die lesers van Nuwe verse tegemoet gekom deur saam met die eerste verskyning van die gedigte in Standpunte ’n kort artikel as “Aantekening by ‘Drie laat-heidense keiserportrette’” te plaas.1 Die historiese verwysings in dié sonnette is dus van ’n ander orde as die “duister” verwysings in sommige gedigte uit Tristia waar ’n intertekstuele gesprek vermoed kan word en waar, soos Grové dit stel, “die gedig dus eintlik gesien moet word as ’n soort, dikwels ietwat verhulde, kommentaar – krities, ironies, sinies – op ’n bepaalde opgetekende gegewenheid” (1978: 78). In gedigte waarvan die “oerteks” opgespoor kon word, soos die sogenaamde Eusebiusgedigte (waaronder “Keiserlike reskrip”, “Dood van die Heilige Biblis” en “Die groot Tempel”) kon skrywers nagaan op watter wyse die gedig die oorspronklike teks ontgin en daarvan verskil. Louw het egter nie aangedui wat die bronne vir die aantekeninge by die “Drie keiserportrette” of vir die gedigte self was nie en (tot dusver) is ’n oerteks vir hierdie gedigte nie gevind nie. Dit is waarskynliker dat die digter van verskeie bronne gebruik gemaak het en omdat die gedigte, soos reeds genoem, ongeveer saam met Germanicus gekonsipieer is, mag dieselfde bronne dalk ter sake wees, alhoewel Germanicus byna drie eeue voor hierdie keisers geleef het. In ’n brief aan die Nederlandse digter Jan Greshoff noem Louw dat hy vir sy werk aan Germanicus baie lees “in verband met die Rome van die Keisertyd: eers Mommsen, toe Gibbon en Burckhardt; gedurig tussenin Tacitus en Suetonius” (aangehaal in Steyn, 1998: 406). Aangesien Tacitus en Suetonius se geskiedenisse net tot die vroeë keisertyd strek en Mommsen se aantekeninge oor die latere keiserstyd eers in 1983 gepubliseer is, kon hulle nie as bronne vir die drie keiserportrette 7 dien nie. Vermoedelik is Louw se sieninge dus veral beïnvloed deur die Engelse historikus Edward Gibbon wat die opkoms van die Christendom as ondermynend vir die etos van die Romeinse Ryk beskou het (Heather, 2006:14). Gibbon het hom dalk op die spoor gebring van die geskrifte van Eusebius, die hagiograaf van Konstantyn, wat die interteks was vir die gedigte in Tristia waarna vroeër verwys is. Die ondergang van die Romeinse Ryk hou blykbaar ’n durende fassinering vir die geskiedskrywing in. Historici het steeds hoë agting vir die geweldige hoeveelheid inligting wat in Gibbon se groot studie, The history of the decline and fall of the Roman Empire (1776), bymekaargebring is, maar dié feite word vandag anders geïnterpreteer. Party historici praat nie meer van ’n ondergang nie, maar van ’n oorgang en selfs ’n voortgang. Veral die Oostenrykse kunshistorikus Alois Riegl het die term Spätantike aan die begin van die twintigste eeu gepopulariseer, terwyl die Britse historikus Peter Brown in sy werk The world of Late Antiquity (1971) aangetoon het dat die tydperk tussen die tweede en agste eeue nie so donker was as wat vroeër geglo is nie, maar groot vernuwing op kulturele gebied meegebring het. En alhoewel die stad Rome in 476 geval het, het die Oos-Romeinse Ryk nog vir ’n duisend jaar tot en met die val van die stad Konstantinopel bly voortbestaan. Teen 1947, toe die “Drie keiserportrette” geskryf is, was Gibbon egter nog die gesaghebbendste skrywer oor die Romeinse Ryk. Om terug te keer tot die aantekeninge by die sonnettereeks: Die feit dat die digter self aantekeninge by sy gedigte verskaf, beteken nie dat die leser dit sonder meer kan aanvaar nie. Eerstens kan gevra word of die digter die leser nie buite-om die gedigte wil beïnvloed om die drie keisers in ’n goeie lig te sien nie. ’n Bepaalde, goedkeurende houding teenoor die figure spreek naamlik uit die aantekeninge: Louw noem twee van hulle “van die beste en kragtigste manne wat die ou kultuur nog kon voortbring”; Aurelianus het volgens Louw “iets van die outydse opregtheid en stoer deugde van ’n vroeëre tipe Romein” gehad en Diocletianus het “byna uit wanhoop” die Christene begin vervolg, al het hy “iets van die pragtige verdraagsaamheid en humaniteit van ’n Antoninus Pius” gehad. Spreek die Gibbon-opvatting dat die Christendom die ou moraliteit van Rome verander het, hierin mee? Ook ter sake is wat uit die magdom beskikbare historiese gegewens vir hierdie aantekeninge (en natuurlik vir die gedigte self) gekies is en wat nie, en of die aantekeninge wel genoeg inligting aanbied vir die verstaan van die gedigte. Hier is byvoorbeeld geen verwysing na die aanslae van die Germaanse stamme op die grense van die Ryk in die tyd van hierdie keisers nie, ook nie na die inherente swakheid van ’n Ryk wat so groot geword het dat dit kwalik meer beheer kon word nie. Daarenteen kom die woord “Christene” of “Christendom” nie minder nie as vyf maal in die kort aantekeninge voor. Die opkomende Christendom, wat reeds in die eerste sin van die aantekeninge ter sprake kom, kan dus beskou word as dié faktor in die “groot oorgange” waarop Louw hier wil fokus. Die aantekeninge bepaal in ’n sekere sin die klimaat waarbinne die drie sonnette verstaan moet word. 8

’n Derde belangrike saak is die wyse waarop Louw die portrette aanbied. In die aantekeninge is hy die kyker van buite na die keisers; in die gedigte is die keisers self aan die woord en gee hulle húl kyk op die tyd waarin hulle leef. Indien ons die term “portrette” aanvaar, bied Louw die gedigte dus eerder as “selfportrette” aan waarin die keisers in hulle blik op die wêreld onbedoeld iets van hulleself prysgee.

4. Die “Drie keiserportrette”

Die tydperk wat in hierdie gedigte ter sprake is, is 270 toe Aurelianus aan bewind gekom het, tot 311, toe Galerius oorlede is. Dit was ’n era van relatiewe stabiliteit ná ’n paar dekades van groot onrus teen die middel van die derde eeu, wat later as die Krisis van die Derde Eeu bekend geword het. Hierdie krisis was deels die gevolg daarvan dat keiserlike opvolging nooit eenduidig vasgestel is nie en wanneer ’n bepaalde keiser nie ’n vanselfsprekende dinastieke opvolger gehad het nie, groot onsekerheid en soms selfs anargie na sy dood geheers het. Ná die moord op keiser Alexander Severus in 235 het so ’n tyd van politieke onrus gevolg. Verskeie Romeinse generaals het probeer om beheer oor die Ryk te kry, wat teen 258 gelei het tot twee afsplinteringe van die sentrale Italiese deel, naamlik die westelike provinsies Brittanje, Gallië en Spanje wat die Galliese Ryk genoem is, en die provinsies Sirië, Palestina en Egipte wat die Palmireense Ryk gevorm het. Talle aanvalle deur Germaanse stamme oor die Ryn en die Donau en aanvalle vanuit die Sassaniese Ryk aan die oosgrens van die Romeinse Ryk het gevolg. Teen 268 is ’n Gotiese aanval egter gestuit en onder Claudius II is die onrus tot ’n mate besweer en onder Aurelianus het relatiewe bestendigheid weer na die verskillende provinsies teruggekeer. Ná hierdie krisis sou die westelike deel van die Ryk nog vir meer as ’n eeu bly voortbestaan, terwyl die oostelike deel van die Ryk nog byna ’n duisend jaar lank oorleef het. Die onsekerheid waarna in die beginreëls van al drie die sonnette verwys word, moet dus op iets anders as die staatkundige bestel dui.

4.1 Aurelianus (270–275 n.C.)

Aurelianus was van Illiriese afkoms (soos sy voorganger Claudius II en ook Diocletianus na hom) en was ’n doeltreffende heerser, besiel met ’n diep gevoel van verantwoordelikheid (Delorme 1981: 221). Volgens Louw se verklarende aantekeninge het hy “iets van die outydse opregtheid en stoer deugde van ’n vroeë tipe Romein” gehad. Met “vroeë tipe Romein” verwys Louw waarskynlik na die tyd van die Romeinse Republiek, voor die imperiale era. Die deugde waarvan Louw praat (waarskynlik in aansluiting by Gibbon – vgl. Heather, 2005: 14), het nie verband gehou met enige godsdienstige oortuiging nie. Dit het dinge ingesluit soos “integrity, rectitude, 9 honesty and purity of manners” (Heather, 2005: 17), deugde wat deur ’n besondere soort opvoeding oorgedra is en wat kenmerkend van die patrisiërklas was. Nóg Aurelianus nóg Diocletianus het egter uit die Romeinse patrisiërklas gestam en daar kan net bespiegel word of hulle werklik hierdie soort deugde besit het. Die feit dat hulle uit die boerestand gestam het, moet die hedendaagse leser egter nie laat dink dat hulle demokraties verkose leiers was nie. Hulle was soldate wat deur die range gevorder het en by die dood van hulle voorgangers deur aanhangers tot keiser uitgeroep is. Hulle het dus byna met militêre staatsgrepe aan bewind gekom en was outokratiese heersers: Die Romeinse senaat het in die imperiale era (27 v.C. tot met die val van Rome in 476) feitlik geen gesag meer gehad het nie en eintlik net ’n simboliese rol gespeel. Aurelianus het die militêre wêreld verstaan en dit gebruik. Nadat hy keiser geword het, het hy eers die onrus op die grense van die Ryk besweer deur die Germaanse stamme te onderwerp en terug te dryf, die Palmireense wegbreekryk en Gallië weer met die groter ryk te verenig en die Gote tot oor die Donau te dryf. Die voortslepende bedreiging van die Germaanse stamme het die stad Rome self kwesbaar gemaak en tydens Aurelianus se heerskappy is dus begin met die bou van ’n muur om die stad. Benewens ekonomiese en administratiewe hervormings wou Aurelianus ook die eenheid van die Ryk wat in die derde eeu byna verbrokkel het, herstel. Hy het dus die Sol Invictus-kultus, die kultus van die Onoorwinlike Son, probeer verstewig. Die kultus kom oorspronklik uit die ooste en was veral onder die Romeinse soldate gewild. Hiermee wou Aurelianus ’n eenvoudige, verenigende simbool daarstel vir alle inwoners van die Ryk, wat reeds ver buite die oorspronklike gebied uitgebrei het (Ferguson, 1987: 779). Deur een kultus bo ander te verhef, is reeds wegbeweeg van die tradisionele panteon in die rigting van ’n monoteïsme. Aurelianus self was egter verdraagsaam teenoor ander godsdienste en het nie aanspraak op persoonlike goddelikheid gemaak soos ander keisers voor hom nie (Ferguson, 1987: 776). In teenstelling met die sterk, besliste keiser wat uit die historiese feite blyk, word Aurelianus in die gelyknamige sonnet in die eerste reël voorgestel as iemand wat bewus is van ’n allesoorheersende onsekerheid (“Dit wankel alles.”). Hy is egter ook bewus van sy verantwoordelikheid om die onsekerheid te probeer afweer, om die wankelende muur met sy eie hande te probeer stabiliseer – ’n verwysing na die nuwe muur om Rome wat deur hom laat bou is. Dit is die enigste toespeling op fisiese bedreiging in die gedig en sou gelees kon word as verwysing na die Germaanse aanslae op die Ryk, alhoewel Louw in die aantekeninge geen melding hiervan maak nie. Die muur as metafoor vir die beskerming van die stad Rome is betekenisvol: Alhoewel Aurelianus die stad self nog wou beveilig, sou Rome ná sy bewind steeds minder belangrik word en het volgende keisers stede soos Antiochië, Nicomedia en uiteindelik Konstantinopel verkies as administratiewe sentrum van die Ryk. 10

“Hande” word in reël 5 herhaal en weer in die konteks van behou of keer; tog word deur “die lae tyd” gebyt aan die hande, word die pogings om in stand te hou dus ondermyn. In reël 6 kom die verval van die burgerlike deugde waaroor Gibbon dit gehad het ter sprake. Slegs enkeles (“eensames”) koester nog die deugde; adel en eer is nie noodwendig meer die eienskappe van die aristokrasie nie, maar van dié wat besef dat die tradisionele godsdiens verdwyn – die gode het vervreem geraak en het nie meer betekenis vir al die onderdane van die Ryk nie (r. 7–8). Woorde soos “wankel”, “waan”, “klaarverdrinktes”, “vervreemde gode” en “verdwyn” gee aan die oktaaf van die sonnet ’n bykans wanhopige klank. Daarenteen verleen woorde soos “helder”, “enkeld”, “sekerhede” en ”eenvoud” ’n ietwat positiewer toon aan die sekstet. Aurelianus spreek die voorneme uit om iets in die plek van die “vervreemde gode” te stel, om iets aan die “wilde Ryk” (wat moontlik as verwilderd gelees kan word) te gee. Dan volg die inspeling op Aurelianus se steun aan die kultus van die Son in die plek van die ou gode. Volgens Louw se aantekeninge het die Sol Invictus-kultus die stryd tussen die lig en die duisternis as sentrale oortuiging gehad (1947: 71). Hier word egter nie van stryd gepraat nie, maar van die herstel van die eenheid van “die geskeie twee”, ’n gedagte wat versterk word deur die herhaling van konsepte wat op eenheid betrekking het: “enkelde woorde”, “eenselwig”, “eenvoudig”. Wat Aurelianus hom voorneem om aan die Ryk te bied, moet egter nie net konsepte wees nie, maar iets sigbaars en helders “in die oog van die soldaat”: “beelde van die son”, die sekerheid van die dagbreek. In hierdie eerste sonnet van die reeks kom die idee van onsekerheid en verandering dus reeds sterk na vore, maar by hierdie keiser is daar tog nog steeds die wil om die veranderinge te stuur en om die onsekerhede teen te werk.

4.2 Diocletianus (284–305 n.C.)

In die aantekeninge noem Louw hierdie keiser een van die magtigste figure van die Oudheid (1947: 71). Hy is in Dalmasië gebore en was van nederige afkoms, maar verder is daar min oor die eerste 40 jaar van sy lewe bekend. Hy maak opgang as militêre leier en word na die dood van keiser Carus en sy seun Numerianus deur die soldate tot keiser uitgeroep. Tydens sy heerskappy het Diocletianus verskeie hervormings op politieke, administratiewe en ekonomiese gebied deurgevoer. Hy het die uitgestrekte Ryk in militêre streke verdeel en hulle bevelvoerders in die beheer van die Ryk opgeneem. In 286 stel hy Maximianus as medekeiser oor die gebied Gallië aan, terwyl hy self die oostelike deel van die Ryk beheer (albei met die titel Augustus). In 293 word Constantius Chlorus as onderkeiser vir Maximianus en Galerius as Diocletianus se onderkeiser in die ooste aangestel (albei met die titel Caesar). So het die sogenaamde Tetrargie ontstaan, waardeur aansienlik beter beheer oor die verskillende dele van die Ryk uitgeoefen kon word.. 11

Soos Aurelianus wou Diocletianus die morele eenheid van die Ryk herstel (Delorme, 1981: 221, 224). Hy self was ’n getroue aanhanger van die Romeinse panteon. Dit het hom in botsing met ander godsdienste gebring, aanvanklik veral met die Manicheïsme, ’n Persiese godsdiens wat die stryd tussen lig en duister as sentrale tese gehad het. In 302 vaardig Diocletianus die vervolging van die Manicheërs uit, en kort daarna sou hy die vervolging van die Christene instel. Volgens Gibbon ([1793]1903, vol. 3: 66) was dit eintlik Maximianus en Galerius wat Diocletianus aangespoor het om ook die Christene te vervolg – vandaar Louw se opmerking dat Diocletianus byna onwillig was om die vervolging af te kondig. (Die Christene se gehoorsaamheid aan ’n ander gesag as dié van die staat het vrese vir die ontwikkeling van ’n staat binne ’n staat laat ontstaan.) Ná insidente waar Christen- soldate die wapen neergelê het, vaardig Diocletianus sy “Edik teen die Christene” op 24 Februarie 303 uit. Kerke is vernietig, geskrifte verbrand en leiers tereggestel. Daar was egter wye teenkanting teen die vervolging selfs onder die heidene en die meeste Christene het ontkom aan die vervolging. As gevolg van voortslepende siekte abdikeer Diocletianus in 305 en trek hom terug na sy paleis in Salona (die huidige Split) aan die Adriatiese See, waar hy hom aan groenteboerdery wy. Hy sterf op 3 Desember 313. Die eerste tien reëls van Louw se sonnet oor Diocletianus word gewy aan die besinning van die keiser oor die tyd waarin hy leef (“my eeu”, r. 3) en wat hy as ’n era van toenemende donkerheid ervaar. Dit begin, soos die voorafgaande sonnet, met ’n stelling oor die omvattendheid van die verandering. Die somberheid van die keiser se siening in die gedig staan in ironiese kontras met die sukses wat hy op bykans alle terreine van sy heerskappy kon behaal. Sy pessimisme oor die ontwrigting van die eeu moet dus op ’n ander terrein lê: Dit het te make met “toegesulte breine” (r. 4) wat ’n keuse wil afdwing vir ’n verhaal wat woorde gebruik wat vreemd op die oor val van ’n magtige, trotse leier van ’n groot ryk. Die kontras tussen lig en donker kom reeds in die eerste reëls van die gedig aan die bod (“Alles wat donker is, het krag. Die lig / is heerlik”). Die lig, wat hier gelees kan word as die lig van die Romeinse beskawing en Diocletianus se eie opvattinge, is “stil” (r. 2) en nietig. Dit kan niks meer verander nie (“niks roer”, r. 3) en is so lig soos ’n veer wat op water dryf (r. 14). Die donker het krag (r. 1), is magtig (r. 9) en is die omvattende medium (r. 14). Die donker word hier ondubbelsinnig met die ontwrigtende Christendom geassosieer deur verwysings na “die een, dun verhaal” en die “ander woorde: ootmoed, sonde, val –”. Teenoor die rykdom van die Romeinse panteon (“hierdie ryk heelal”, r. 5) staan die geslotenheid van die nuwe opvattings. Vir Diocletianus lê die sukses van die Christendom daarin dat hulle weet hoe om op die basiese, die lae, ’n beroep te doen: Hulle “ken die kuns om áf te reik”. Die elemente van die Christelike geloof wat hier genoem word, naamlik die bloed van Christus en sy sterwe wat deur die apostel Paulus vergelyk is met saad wat in die grond val, saam met die “lentenagte en grotte” het die krag van die primordiale. 12

Die wending in hierdie sonnet kom in die laaste vier reëls, waar Diocletianus dit oor sy eie lot het en dit betreur dat hy nie ’n waardige oudag kan hê nie, maar moet boet daarvoor dat hy getrou gebly het aan die waardes van die lig, al moes hy leer hoe onbeduidend dit geword het. Die gedig eindig ook met die duister: Wat die ou keiser dink, word omsluit deur donkerte. Die eens magtige leier het in sy eie oë ’n kneg geword.

4.3 Galerius (305–311 n.C.)

Louw noem Galerius “een van die aktiefste leiers van die verset teen die nuwe wêreldbeskouing”. Hy was ’n Traciër, ook uit die boerestand, wat opgang as soldaat maak. Hy word in 293 deur sy skoonvader Diocletianus as lid van die Tetrargie aangestel met die verantwoordelikheid vir die Illiriese provinsies van die Romeinse Ryk. Soos vroeër genoem, was dit Galerius wat die senior keiser Diocletianus aangemoedig het om die Christene te vervolg omdat hy verwag het om politieke voordeel daaruit te trek. Die gevolg was die edik van 24 Februarie 303 waarna reeds hierbo verwys is. Aan die einde van sy lewe moes Galerius egter toegee dat die vervolging nie daarin geslaag het om die Christene na die tradisionele geloof terug te bring nie en in 311, toe hy self senior keiser was, het hy die edik teruggetrek. Met die aanvangswoorde van Louw se sonnet oor Galerius, “Die kring het nie gebreek”, word dadelik verwys na die onsuksesvolle poging om die Christene terug te bring na die ou godsdiens (volgens Lijphart, 1985: 112) verwys “kring” by Louw byna altyd na iets geslote). Daarna word die woord “breek” nog drie maal gebruik, en al drie kere in verband met die keiser self en sy besef dat dit hy is wat sal moet toegee, dat dit sý wil is wat gebreek gaan word. Die opposisie van die kring en die gevange keiser vorm die spil van die gedig waaromheen ’n hele reeks ander opposisies aangetoon kan word: die vlugtige gebaar wat verstar het (r. 2–3); die sterwe wat “’n stelsel” word in die Christendom (r. 7) teenoor die verwagting van sy eie sterwe (r. 9); die ryk van nederige dinge (r. 11) teenoor die ryk van trots (r. 13) en die “swart bronne” waaruit die nuwe ryk ontstaan het (r. 12) teenoor die glansende wit planeet (r. 3–4). Die Christendom, wat aanvanklik na iets nietigs (’n gebaar) en van verbygaande aard (vlugtig) gelyk het, het ontwikkel tot ’n hele stelsel. Waar die lig in die vorige sonnet aan die ou tradisies behoort het, het die nuwe, die verstarde gebaar, nou glansend geword, “’n wit planeet” geword, al het dit uit die donker ontwikkel (r. 12). Met “áls wat nederig is” word waarskynlik gesinspeel op die feit dat die Christendom aanvanklik veral aanklank by die onderste lae van die samelewing gevind het. Hierdie teenstellings betrek die leser by Galerius se worsteling om tot die besluit te kom wat hy kort voor sy dood geneem het. Hier word gesuggereer dat dit vrees vir die wraak van die nuwe God is wat hom teen sy eie dood laat stry (r. 7–9). In die sekstet verwoord Galerius dan wat vir hom die vernederende is: om magteloos toe 13 te kyk hoe die Christendom wat hy wou teenstaan, “opstoot oor die wal van hierdie ryk van trots”. Al wat vir hom oorbly, is die haat. Hierdie drie sonnette is inderdaad wat die hooftitel sê: Dit is portrette, momentopnames waarin iets wesenliks van die drie figure saamgevat word. Binne die kort bestek van die sonnet word die veranderinge uitgebeeld wat die drie keisers rondom hulle waarneem: die wankeling van die ou opvattinge (“Aurelianus”), die ontwrigting van die eeu (“Diocletianus”) en die opstoot van die nuwe (“Galerius”). Dit is asof die drie keisers in drie verskillende rigtings kyk: terug na wat was, na die hede en vorentoe, na die toekoms, en ’n mens word herinner aan die beeldhouwerk van die Tetrargie wat Diocletianus ingestel het waarin die vier medekeisers na verskillende kante kyk. Wanneer die drie sonnette naas mekaar geplaas word, word ’n bepaalde progressie betreffende drie sake duidelik. Eerstens is daar die toenemende onmag van die drie keisers (Antonissen, 1979: 153), nie omdat hulle van hul politieke mag moes prysgee nie, maar omdat hulle al minder in staat was om die verandering van religie wat hulle sien kom het, te keer. By Aurelianus is daar nog die wil om iets te doen en ’n alternatiewe godsdiens voor te staan, soos dit in die sekstet van die Petrarkaanse sonnet uitgedruk word: “Ek wil die wilde Ryk iets helders gee” (r. 9). By Diocletianus is daar reeds die idee van dwang, van die verlies van keusevryheid. In r. 4 is daar sprake van “die toegesulte breine wat vir ons dwing om … te kies” en in die laaste vier reëls het die ou keiser onmagtig geword: Hy “moet … boet” (r. 11), hy het ’n kneg geword (r. 13) en moet in sy ouderdom nog leer sterf (r. 13). In “Galerius” kom die onmag reeds in die eerste reël ter sprake: “Ek sit gevang.” Uiteindelik word sy magteloosheid dan in soveel woorde in die laaste reël uitgesê. Tweedens demonstreer Louw die groter wordende rol van die Christendom in die denkwêreld van die Romeinse Ryk. In “Aurelianus” kom nie eens ’n enkele verwysing na die Christendom voor nie, slegs maar ’n bewustheid van onsekerheid en miskien verval. In “Diocletianus”, daarenteen, is daar die duidelike inspelings op die verhaal van Christus se sterwe en opstanding. In die laaste sonnet neem Galerius se worsteling met die opvattings en opkoms van die Christendom byna die hele gedig in beslag en is daar feitlik geen gedagte meer aan die ou opvattings nie, behalwe die verwysing na die “ryk van trots” (r. 13). Die Christendom word oor die drie gedigte heen ’n onstuitbare mag. Derdens demonstreer die drie sonnette ’n ommekeer in die opvatting van die lig. In “Aurelianus” behoort die lig aan die keiser: Hy het so ’n mate van beheer daaroor dat hy “iets helders” wil teruggee aan die Ryk. Diocletianus, daarenteen, vrees dat die duister die lig, waarvan hy ’n kneg is, gaan oorweldig. Die lig van die Romeinse beskawing word bedreig deur die donkerheid van die nuwe godsdiens. In die derde sonnet het die nuwe godsdiens self die lig, die wit planeet geword en is die gevreesde verandering voltrek. Die sonnette word aangebied as die gedagtes van die keisers, en werk hoofsaaklik 14

met konsepte soos verandering, verval, onsekerheid, donkerte en magteloosheid. Ander historiese feite rakende die keisers speel byna geen rol nie. Terugskouend is dit dan duidelik dat Louw met die aantekeninge die interpretasie van die sonnettereeks wel in ’n bepaalde rigting stuur. Die klem wat in die aantekeninge op die opkoms van die Christendom gelê word, maak dit moeilik vir die leser om ’n ander konteks vir die verset, die wanhoop en uiteindelik die magteloosheid van die laaste keiser in die reeks te oorweeg, al sou die aanslag van die Germane of die Manichese stryd tussen lig en duister dalk ook in elemente van die gedigte gelees kan word. Deur hierdie keisers se innerlike worsteling aan die leser voor te hou, personifiseer die digter die laaste gedagte in die verklarende aantekeninge oor die ingewikkeldheid van oorgangstye.

5. Die goddelike in Nuwe verse

Daar is reeds gewys op die ander gedigte oor oorgangsfigure in Nuwe verse: Ignatius van Loyola, Thomas van Aquinas, Johannes die Doper – almal figure wat met die Christendom verband hou. Maar is die handjievol gedigte genoeg om die bundel as een van kulturele oorgange te bestempel? En is daar sprake van enige ander oorgange as na en binne die Christendom? Dekker is waarskynlik reg wanneer hy die idee van historiese oorgange in die bundel in verband bring met die jukstaponering van kulture en godsdienste soos dit in “Twee elegiese verse” en “Beeld van ’n jeug: duif en perd” verwoord word (1980: 223–224). Oorgange word nie net in enkele figure vergestalt nie, maar ook in die naas mekaar plaas van verskillende figure en konsepte, waarvan die religieuse opmerklik is. Uitgaande van die demonstrasie van die groeiende belangrikheid van die Christendom in die “Drie keiserportrette” kan ’n mens tog die verkenning van verskillende maniere om oor die goddelike te besin, as één besondere lyn in Nuwe verse raaksien. Die digter stel as ’t ware ook ’n galery portrette van die goddelike ten toon, sonder om ’n duidelike keuse uit te oefen. Dit is asof Louw op verskillende terreine ’n antwoord soek op die vraag “Maar watter van die gode sal ek prys” wat in die sonnet “Clifton” gestel word. Later in die gedig word geantwoord: “Ek weet dit nie; maar iets moet goddelik wees …” Soos reeds deur meer as een skrywers aangetoon is (o.a. Degenaar, 1962: 47 e.v., Jonker, 1995), word die begrip “God” by Louw in verskillende betekenisse gebruik en dit is hier ook so. In twee van die kort gedigte waarmee die bundel open, word selfs van “gode” gepraat, naamlik in “Ons klein en silwrige planeet” en “Die gode is groot en eensaam in die nag”. “Clifton” het eers die titel “Griekse digter” gehad, wat ’n mens laat wonder of hier nie dalk op die Griekse en Romeinse panteon gesinspeel word nie. In die twee “ambag”-sonnette kom die begrip “God” weer nader aan ’n filosofiese betekenis, soos dit ook in vroeër bundels te vinde is. ’n Andersoortige voor-Christelike perspektief word daargestel deur die lang gedig oor Johannes die Doper, “Die doper in die woestyn”, wat die keiserportrette 15

onmiddellik voorafgaan en wat myns insiens die belangrikste teenhanger van die keisers as oorgangsfigure na die Christelike verteenwoordig. Soos verwag kan word, staan die verwagtinge van die spreker, Johannes die Doper self, oor die koms van Christus in skerp teenstelling met die sombere visie op die koms van die Christendom in die keiserportrette. Waar die keiserportrette sterk op die konseptuele fokus, gee “Die doper in die woestyn” ’n baie konkrete voorstelling van ’n landskap deurstraal met die goddelike teenwoordigheid: “Iets het in hierdie aarde in / met vlam geslaan: die rots is wit, / die sand is wit verborge vuur / die watere is heiliger / en reik na ons op”. Van die goddelike is daar egter byna geen sprake in die afdeling “Klipwerk” met sy kort, volkse verse nie. Dit is asof Louw hier ’n Suid-Afrikaanse pre-Christelike wêreld aan die leser voorhou, soos hy self later in Rondom eie werk gesê het. In die “Twee elegiese verse ‘Arlésiennes’ en ‘Meretrix Tarraconensis’ word ’n Europese kulturele wêreld geteken waarin die Christendom maar ’n klein onderdeel is, “’n episode en ’n agonie.” En dan, in die groot slotgedig van die bundel, “Beeld van ’n jeug: duif en perd”, vergestalt die jong seun die moeilike keuse vir één manifestasie van die goddelike. Voor sy geestesoog speel beelde uit die geskiedenis van die Romeine, die Asteke en die Bybel af en word vervleg met die gebeure in die sondeurdrenkte agterplaas: duiwe wat vry rondvlieg en ’n hings wat wil uitbreek. Die seun teken drie simbole in die gruis: Romeinse swaard, Asteke-pyl en Christelike kruis, maar aarsel om een van hulle te kies. Anders as die “Drie keiserportrette” toon die volgorde waarin die gedigte wat die goddelike ter sprake bring in die bundel geplaas is, nie ’n duidelike ontwikkelingslyn nie, nóg in terme van die ontwikkeling van ’n godsbegrip, nóg in historiese sin. (Die gedigte oor Ignatius van Loyola en Thomas van Aquinas, byvoorbeeld, is vóór die Romeinse keisers in die bundel geplaas). Soos die seun in die agterplaas die simbole van verskillende opvattinge naas mekaar plaas, so lê die gedigte waarin daar sprake is van die gode, God of Christus in jukstaposisie in die bundel. By elke herlees van een van dié gedigte spreek die ander mee, maar of die sprekers terugkyk, vorentoe kyk of opkyk, dit gee die bundel nie so maklik prys nie.

Universiteit van Pretoria

Bronnelys

Antonissen, Rob. 1955. Tussenstand. Standpunte, Februarie. Opgeneem in Nienaber, 1966: 269–279. Antonissen, Rob. 1958. Drie dramas – drie wêrelde. Standpunte, Januarie-Februarie Opgeneem in Antonissen, 1963: 176–188. Antonissen, Rob. 1963. Kern en tooi. Kaapstad: Nasou. 16

Antonissen, Rob. 1966. ’n “Klinckert” af en toe. Standpunte, Junie. Opgeneem in Antonissen, 1979: 146–156. Antonissen, Rob. 1979. Verkenning en kritiek. Kaapstad: HAUM. Biezen, Jan (red.). 1985. Voortbestaan in gerechtigheid: dichten en denken van N.P. van Wyk Louw. Leiden: Dimensie. Brown, Peter. 1978. The making of Late Antiquity. Massachusetts: Harvard University Press. Degenaar, Johan. 1985. De betekenis van N.P. van Wyk Louw voor mijn eigen denken. In Biezen,1985: 68–80. Delorme, Jean. 1981. The ancient world. In Dunan, 1981: 41–228. Dekker, G. 1938. ’n Belangrike nuwe digbundel. Die Huisgenoot, 11 Maart. Opgeneem in Nienaber, 1966: 168–178. Dunan, Marcel (ed.). 1981. Larousse Encyclopedia of ancient and medieval history. London: Hamlyn. Du Plessis, P.G. 1968. Die verwysing in die literatuur. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. Ferguson, John. 1987. Ruler-worship. In Wacher, 1987: 766–784. Gibbon, Edward. [1776] 1906. The history of the decline and fall of the Roman Empire, Edited by J.B. Bury with an introduction by W.E.H. Lecky. 1906. New York: Fred de Fau & Co. Grové, A.P. 1954. Resensie van Nuwe verse. Opgeneem in Nienaber, 1966: 287–294. Grové, A.P. 1975. Die dokument agter die gedig. Pretoria: Academica. Grové, A.P. 1978. Twee walvisgedigte. In Grové, A.P. 1978. Dagsoom: Letterkundige opstelle uitgegee by geleentheid van die skrywer se sestigste verjaardag op 10 Junie 1978. Kaapstad: Tafelberg. Heather, Peter. 2005. The fall of the Roman Empire: A new history. London: Pan Macmillan. Jonker, W.D. 1991. “Onmiddellik voor God” Gedagtes van ’n teoloog oor ’n sentrale perspektief in die werk van N.P. van Wyk Louw. www.uj.ac.za/EN/Faculties/ humanities/departments/afrikaans/NPvanWykLouw/Pages/vorigelesings.aspx. Besoek op 7/9/2010. Kamm, Anthony. 1995. The Romans: An introduction. London: Routlegde. Lijphart, Truida. 1985. In die werkswinkel. In Biezen, Jan (red.). 1985. Voortbestaan in gerechtigheid: Dichten en denken van N.P. van Wyk Louw. Leiden: Dimensie. Louw, N.P. van Wyk. 1947. Aantekeninge by “Drie laat-heidense keiserportrette.” Standpunte 2(1), Januarie: 71. Louw, N.P. van Wyk. 1979 (1954). Nuwe verse. Kaapstad: Tafelberg. Mulder, H.A. 1937. Resensie van Die halwe kring. Die Suiderstem, 14 Desember. Opgeneem in Nienaber, 1966: 156–163. Nienaber, P.J. (samest.). 1966. Beeld van ’n digter. Aangebied aan N.P. van Wyk Louw by sy sestigste verjaardag deur Nasionale Boekhandel Beperk. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. 17

Olivier, Gerrit. 1998. N.P. van Wyk Louw. In Van Coller, H.P. (red.). Perspektief en profiel: ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis 1. Pretoria: J.L. van Schaik. Steyn, J.C. 1998. Van Wyk Louw. ’n Lewensverhaal. Kaapstad: Tafelberg. Wacher, John (ed.). 1987. The Roman World, Vol II. London: Routledge.

Note

1. Die aantekeninge uit Standpunte 2(1): 71 word in die geheel hier onder aangehaal.

Aantekening by “Drie Laat-Heidense Keiserportrette”

Ongelukkig kan ’n mens nie meer aanneem dat die geskiedenis van die Oudheid en van die opkomende Christendom algemeen bekend is nie. Aurelianus, Diocletianus en Galerius was drie Romeinse keisers uit die tyd onmiddellik voordat die Christendom onder Konstantyn die Grote en sy opvolgers die Ou Wêreld verower het. Die kultuur van die Oudheid was aan’t sterwe: maar vir baie mense het die Christendom – nie lank tevore nog ’n obskuur Asiatiese godsdiens van slawe en van die proletariese massas van die stede – voorgekom as ’n bedreiging van alles wat beskawing was. Twee van hierdie keisers was van die beste en kragtigste manne wat die óú kultuur nog kon voortbring. Aurelianus (keiser 270–275 n.Chr.) het uit die armste boerestand opgekom en iets van die outydse opregtheid en stoer deugde van ’n vroeëre tipe Romein – ’n Camillus of ’n Fabricius – besit. Hy was waarskynlik aanhanger van die kultus van die Sol Invictus (die Onoorwinlike Son), die eenvoudige soldategodsdiens wat die stryd tussen die Lig en die Duisternis as sentrale oortuiging gehad het, en wat byna die godsdiens van Europa geword het. Die sonnebeeld kom op die muntstukke van Aurelianus voor. Diocletianus (keiser tussen 284 en 305, toe hy afgetree het en, stil of verbitterd, in sy groot paleis aan die Dalmatiese kus gaan woon het) is een van die magtigste figure in die Ou Geskiedenis. Hy was ook aanhanger van die Sol Invictus. Hoewel later – byna uit wanhoop – ’n vervolger van die Christene, was hy tog in sy beste dae ’n man wat iets van die pragtige verdraagsaamheid en humaniteit van ’n Antoninus Pius in die keiserskap wou invoer. Galerius was een van die aktiefste leiers van die verset teen die nuwe wêreldbeskouing en het as onder-keiser van Diocletianus heelwat met die vervolging van die Christene te doen gehad: maar voor sy dood is hy verplig om sy verset te staak en vrye loop aan die nuwe beweging te gee. Só ingewikkeld is die tye van die groot oorgange, die tye waarin die “mensdom in ’n nuwe sleutel begin droom.” Om Amsterdam te verbeel(d):’n verkenning van die stadsruimte in 30 Nagte in Amsterdam van Etienne van Heerden

Adéle Nel

This article investigates the topos of geographical displacement from South-Africa to a foreign country in Etienne van Heerden’s novel 30 Nagte in Amsterdam (30 Nights in Amsterdam). The novel tells of the protagonist’s travel to and accommodation in Amsterdam while attempting to take possession of an inheritance left by an aunt that he has not seen for a long time. He experiences Amsterdam as (temporary) migrant from a postcolonial subject position, and is confronted by the option of emigrating to Amsterdam permanently. Nancy Stieber (2006) discusses the city-as-space and distinguishes between the image of the city, the imagined city and the imaginary city. This is used as a framework in order to establish how Amsterdam is experienced, or represented or imagined in 30 Nagte in Amsterdam. In addition to an imagined city, Amsterdam is examined as zone and heterotopia, where the focus is on the two incommensurable and mutually exclusive worlds, namely Eastern-Cape (South-Africa) and Amsterdam (Netherlands).

1. Inleidend

In Etienne van Heerden se bekroonde roman, 30 Nagte in Amsterdam (2008), verwoord die protagonis die ruimtelike problematiek wat sentraal staan soos volg:

Weens ’n vloek, nee, met vele vloeke van die geskiedenis het ons hier beland, en die noordgrens wat ons afkeer en benoud laat saambondel, was ’n pennestreep op ’n kaart deur ’n koloniale owerheid wat van hierdie deel van die wêreld en sy mense min geweet het. [...] Nou sit ons hier en eis met sentimenteel-patriotiese frases lojaliteit van mekaar. [...] Watter goedkoop sentiment, dink Henk, watter verpakte opportunisme-as-beheer. Hier in Amsterdam besef ek ek is keelvol vir begrippe soos burgerskap en patriotisme, vir al die debatte oor behoort en vertrek, die gesprekke oor windswawels wat uitwyk en nooit weer terugkom nie. Die getjommel oor xenofobie. (215)1

Hierdie aanhaling distilleer drie aspekte wat onderskeidelik in die roman uit die sentrale gegewe geïdentifiseer word, naamlik: die verwysing na die koloniale owerheid wat met ’n pennestreep op ’n kaart ’n beslissende keerpunt in die geskiedenis getrek het, stel ’n postkoloniale diskoers aan bod; “debatte oor behoort en vertrek” sny die topos van geografiese verplasing na die buiteland aan; en die deiktiese verwysing, “hier in Amsterdam”, stel die stad as ruimte op die voorgrond. 30 Nagte in Amsterdam vertel die verhaal van Henk de Melker, ’n museumassistent in Somerset-Oos, ’n plattelandse dorp in die Oos-Kaap, se reis na en verblyf in Amsterdam om sy erfporsie van ’n lank verdwene tante, Zan de Melker, op te eis. Die voorwaarde van haar nalatenskap, wat onder andere ’n woonhuis in Amsterdam

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 16DE JAARGANG (2009) 2DE UITGAWE 19

insluit, is egter dat hy permanent na dié stad moet verhuis. Soos uit die titel en narratief afgelei kan word, staan Amsterdam as stadsruimte sentraal in die roman, en handel die intrige in die eerste plek oor die dilemma rondom migrasie2 na dié stad. Die sentrale problematiek van die roman is dus ruimtelik gesetel in die dwingende keuse van behoort/bly in Suid-Afrika, of vertrek/migreer na Nederland, en spesifiek Amsterdam. Die doel van hierdie artikel is om ondersoek in te stel na die wyse waarop Henk Amsterdam as ruimte ervaar, of beleef gedurende sy verblyf van dertig nagte, ten einde tot ’n finale keuse te kom. As uitvloeisel van die sentrale problematiek kom enkele aspekte van ’n postkoloniale diskoers, sowel as die konseptualisering van Afrikaanse identiteit ook ter sprake.

2. “Is dít die toestand van ontheemding?” (266): debatte oor behoort en vertrek

Die toekenning van vlugtelingstatus in Kanada aan mnr. Brandon Huntley in Augustus 2009, op grond van die huidige vlakke van maatskaplike ongelykheid, onstabiliteit en onveiligheid in Suid-Afrika, het weer eens die diskoers rondom die verskynsel van die sogenaamde Suid-Afrikaanse diaspora op die voorgrond gedwing. Dit is algemene kennis dat groot getalle Suid-Afrikaners die afgelope twee dekades die land verlaat het, vanweë verskillende redes. Die reaksionêre debatte in die pers, sowel as in persoonlike gesprekke na aanleiding van die Huntley-sage, het steeds as gemene deler die vraag: om te bly of om te vertrek? Ongeag die regverdiging al dan nie vir so ’n ingrypende besluit, impliseer ’n keuse die vraag na die gebondenheid aan ’n geboorteland, en die problematiek van hoort of nie-hoort in dié land. In haar artikel “‘Ampie aan de Amstel’: De creatieve energie van grensoverschrijding in de Zuid-Afrikaanse letterkunde” verwys Ena Jansen (2003) na ’n tradisie van ontheemding in die Suid-Afrikaanse letterkunde. Jansen fokus dan verder in haar betoog op postapartheid romans wat handel oor die keuse van wegbly of terugkeer na Suid-Afrika. Herman Wasserman (2001) bespreek op sy beurt in sy artikel “Bevryding en beklemming: Postkoloniale distopie en identiteit in enkele resente Afrikaanse tekste”, die problematiek van (hoofsaaklik wit) karakters wat gekonfronteer word met die besluit om te migreer of nie. Hy fokus veral op moontlike redes wat aangevoer word en bepalend kan wees in die besluit wat gemaak word, en voer as sentrale argument aan ’n diskoers van ontnugtering met postapartheid Suid-Afrika as die vernaamste rede vir ’n keuse om te vertrek. Wasserman (2001:70) lees verder ook hierdie diskoers van ontnugtering as ’n moontlike voortsetting van die postkoloniale diskoers in Afrikaans. Waar daar sprake is van ’n tradisie van ontheemding, is die gemene deler die ervaring van geografiese verplasing na die buiteland, terwyl die belangrikste verskil ingebed is in die redes vir verplasing,3 soos afgelei kan word uit Wasserman se argumente, sowel 20

as die voorbeelde4 wat hy voorhou. ’n Verdere belangrike aspek waarna Wasserman (2001:71) verwys, is Hawley (1996:xx) se opvatting dat daar groter klem gelê word op individuele belange in die literatuur wat geskryf word na dekolonisasie: “(P)ost-colonial writing (...) increasingly confronts local and personal responsibility, and actively expresses individual, rather than strictly national, goals”. Hierdie opvatting impliseer ’n nuwe fokus op die soeke na ’n individuele identiteit wat tot stand kom “in ’n eindelose reeks transaksies en relasies” (Wasserman, 2001:71), en is veral van belang vir die lees van 30 Nagte in Amsterdam. In dié spesifieke konteks is daar byvoorbeeld ’n oomblik van vreugdevolle, flitsende insig as Henk, die “gevangene op reis” (66), hom in die private ruimte van Tante Zan se slaapkamer in die Amstelstraat bevind, en hy uitkyk oor die water na ’n dun boot wat verbyskuif met ’n enkele mens daarop:

Die vreugde van vryheid, van besluit – als is in sy hand. Hy kan besluit. Hy is los van geskiedenis en enige ander simpel eis. Hy is burger alleen van sy gemoed. Sy patriotisme is dié van die individuele gees. En dit is die mensdom se grootste krag. (216)

Philip John (2008:83) rapporteer in sy ondersoek na identiteit in enkele hedendaagse Afrikaanse prosatekste, dat die Afrikaanse prosa ’n diepgaande identiteitskrisis met betrekking tot die Afrikaner registreer, wat terselfdertyd verband hou met geografiese verplasings na die buiteland. Dit is veral laasgenoemde wat nuwe tematiese inhoud in die prosa inbring, en wat duidelike implikasie vir enige denke oor of voorstellings van ’n Afrikaanse identiteit het, omdat “dit die identiteit in nuwe ruimtes of werklikhede plaas wat heroriëntasie, herbesinning en aanpassing van identiteit vereis” (John, 2008:84). Hoewel 30 Nagte in Amsterdam gesitueer is in die sogenaamde postapartheid Suid-Afrika, en daar enkele verwysings is na die huidige politieke bestel, asook die ontstellende onderliggende werklikheid van sake wat vir die deursnee Suid- Afrikaner gewoon geword het, staan die diskoers van ontnugtering nie op die voorgrond nie. Die ingrypende besluit waarvoor Henk de Melker te staan kom, is in die eerste plek ’n persoonlike keuse wat ’n impak het op die kleingeskiedenis van ’n individuele lewe. Henk verwys na homself as ’n man uit die kolonies, en hy besin telkens oor die koloniale proses wat sy verre voorvaders in Suid-Afrika geplant het. Daar is dus sprake van ’n besliste postkoloniale diskoers teen die breë doek van die verre verlede. Die oorkoepelende ruimtelike problematiek wat myns insiens so op die voorgrond gedwing word, reik gevolglik óók verder as bloot die keuse van bly of vertrek, en betrek in die tweede plek die vraag watter keuse gemaak sal word indien die individuele postkoloniale subjek voor die geleentheid te staan kom, om terug te kan keer na die koloniale sentrum, ten einde daar ’n nuwe lewe te begin. Zan de Melker se verhaal5 is op haar beurt (oënskynlik) ingebed in die 21 apartheidsgeskiedenis, en sy slyt haar lewe in Amsterdam as ’n sogenaamde uitgewekene (expatriate). Sy het reeds op jeugdige ouderdom by die bedrywighede van die sogeneemde Sel aangesluit as deel van die anti-apartheidsbeweging. Haar motief was waarskynlik aanvanklik eerder ook persoonlik as werklik suiwer ter wille van die saak, want haar geliefde Wehmeyer was immers die dryfkrag agter haar besluit. Sy verhuis as deelgenoot van die struggle na Amsterdam, maar dié daad van verset is terselfdertyd op persoonlike vlak teen ’n kleinburgerlike bestaan, en ’n opstand teen gesins- en familiebande, sowel as teen ’n onregverdige politieke bestel. Haar verset manifesteer gevolglik op hoogs individuele wyse in die politiek van die lyf, soos blyk uit haar belydenis teenoor haar broerskind Henk aan die einde van die roman: “Henkie,” sê sy hees. “Kwaad. Kwáád. Begryp jy? My lyf was my slagspreuk. Met my lyf was ek kwaad.” (416). In aansluiting by Jansen (2003) se betoog van (trans-)migrasie, word Zan se verhaal terselfdertyd een van terugkeer uit die buiteland na Suid-Afrika as sy aan die einde ’n keuse maak om in haar geboorteland te sterf. Die onthulling van Zan se aandadigheid en skuld aan die misdade van die anti-apartheidsbeweging (met spesifieke verwysing na die vergrype teenoor haar gesin en familie), word in die loop van die roman ’n aktuele konfrontasie vir die Afrikaanse leser, omdat dit terselfdertyd ’n persoonlike blik werp op individuele verantwoordelikheid en skuld, en die problematiek van waarheid en versoening wat steeds nie ’n geslote hoofstuk in die Suid-Afrikaanse geskiedenis is nie. Die ambivalensie onderliggend aan die Suid- Afrikaanse realiteit word terselfdertyd aangeraak, omdat Zan as blanke Afrikaner en as vrou met haar misdrywe die meesterkodes van apartheid ondermyn, en in die proses diegene wat die naaste aan haar was, benadeel het. Die vraag ontstaan gevolglik waarom Zan na ’n leeftyd van vervreemding die moeite doen om Henk na Amsterdam te bring. Ook in ’n moontlike antwoord kom die problematiek van waarheid en versoening op ’n persoonlike vlak ter sprake. Daar is telkens in die roman verwysings na “weet”, en die waarheid van die verlede word dan ook geleidelik onthul. Advokaat Grotius verduidelik aan Henk Zan se motief: “Sy wou u uit u land dwing. Sy wou u dwing tot nadenke.” (271). Hy maak voorts die stelling dat Henk ’n man is wat in ’n kort tydsbestek ’n nuwe verlede aan die ontdek is, en op pad is “om nou nog meer te weet” (271). Vir Henk word Amsterdam dus die ruimte van waarheid en geestelike bevryding, en uiteindelike versoening. Henk se koms na Amsterdam bied vir Zan die moontlikheid van katarsis, omdat die misdrywe van die verlede uiteindelik aan die lig kom. Tog is haar opregte motief haar obsessie met en liefde vir Henk: “Vir haar is daar net een mens op hierdie aarde, en dis Henk de Melker” (377), verklaar Grotius. Henk se teenwoordigheid in Amsterdam bied dus vir Zan die geleentheid tot versoening met haar verlede, en die aanvaarding van die een persoon wat sy opreg lief het. 22

3. Amsterdam en die trialektiek van stedelike ruimtelikheid

Die ooglopendste topos van geografiese verplasing geskied in 30 Nagte in Amsterdam in die begin van die roman as Henk de Melker vanuit Suid-Afrika na Amsterdam vertrek. Die keuse van Amsterdam as bestemming is egter nie lukraak nie. Vir die Afrikaner in Suid-Afrika is Amsterdam steeds die metropool, of die koloniale sentrum vanwaar die beslissende “pennestreep op ’n kaart” getrek is. Die roman bied dus ’n herbesinning oor die verhouding tussen dié twee wêrelddele. Vanweë dié stamverwantskap, sowel as die talige verbintenis met Nederlands, is Amsterdam vir die Afrikaanse leser ook geen onbekende nie. In die Afrikaanse literêre landskap is daar talle Afrikaanse skrywers en digters wat oor dekades heen geskryf het oor ’n persoonlike verbintenis met die stad.6 Daar word gevolglik deurlopend in die roman klem gelê op die stad Amsterdam, en Henk se belewing van die stad-as- ruimte. My uitgangspunt in hierdie verband is dat die representasie van die stad in die literatuur nie enkelvoudig of ongekompliseerd is nie. Hierdie stelling geld ook vir die wyse waarop Amsterdam in die algemeen, maar ook spesifiek in 30 Nagte in Amsterdam uitgebeeld word. Die keuse van ’n spesifieke stad of stedelike ruimte in die literêre teks be-teken daarbenewens meer as bloot ’n geografiese, kulturele of historiese konteks. Dienooreenkomstig is dit belangrik om in gedagte te hou dat die beskrywing van die stad as literêre ruimte nie ’n eenduidige dimensie het nie, en nie slegs blote topos of agtergrond vir die gebeure of handeling is nie, maar dat dit dikwels die uiting van opvattings oor sosiale strukture en -praktyke, én die lewe in die algemeen is. (Vergelyk ook Nel, 2008:27.) ’n Belangrike aspek van die roman is die verhouding tussen die plek en die self, en die impak van die ruimte op die subjek, met ander woorde dit gaan dus ook daarom hóé die inwoner of die vreemdeling ’n bepaalde ruimte beleef. Nicols (2008:13) se opvatting oor die verhouding tussen die stad-as-ruimte en die subjek is relevant as hy daarop wys dat: “There is an essential link between the topography of the city and the psychological topology of the subject it contains; it could be said that the topology of the subject is inscribed into the material form of the city”.7 Henk se aanvanklike sekerte ten opsigte van sy leefwêreld is ruimtelik gesetel in die geslote mitologiese wêreld van die Oos-Kaap, en spesifiek in “sy lessenaar in die museum” (122), waar hy hom verweer deur middel van ’n “stil lewe, gedissiplineer” teen die “uitvlugte van sy brein” (121). Sy koms na Amsterdam hef egter alle (oënskynlike) sekerhede op, en uiteindelik word Amsterdam, die wiegende stad wat op water dryf (93), tegelyk ook dié ruimtelike metafoor vir die sogenaamde koloniale sentrum wat sy vastigheid verloor het en steeds gerekonstrueer word, sowel as metafoor vir ’n onvaste postmoderne wêreld.8 Nancy Stieber (2006) onderskei in haar essay “De ‘City of the Mind’” drie konsepte as moontlike terreine van ondersoek waar die stad-as-ruimte ter sprake is: die beeld van die stad (“the image of the city”), die verbeelde stad (“the imagined 23

city”) en die denkbeeldige stad (“the imaginary city”).9 Hierdie drie kategorieë sluit mekaar nie uit nie, maar is heuristiese hulpmiddele om ’n onderskeid te maak tussen die wyses waarop die stad ervaar, of verbeeld, of verbeel/gefantaseer word (Stieber, 2006:250). Van Alphen (2002:56) huldig min of meer dieselfde opvatting, en hy verduidelik soos volg:

In one way or another imagined places do have a connection with a place that exists geographically. However, the mode in which this geographic place is experienced is ontologically different: geographic place is experienced not through real interaction, but rather through the imagination. This does not cancel out concrete interactions of a political and economic order, but it does foreground the particular aspects of migrancy that make it an urgent and important topic of analysis for the humanities. (Kursivering EvA.)

3.1 Die beeld van die stad

Die beeld van die stad is die individuele of kollektiewe voorstelling van die werklike stad, dit wil sê die konsep wat die ervaring van die stad oproep, hetsy soos deur die inwoners in hul daaglikse aktiwiteite, of die stad soos gekonstrueer deur die oë van toeriste op besoek. Dit sluit onder andere in die geografiese beeld, sowel as demografiese veranderinge, én die stad as sosiale ruimte met sy moderne stedelike belewings en praktyke. Stieber (2006:250) het die volgende te sê: terwyl die stadsbeeld van die inwoners gemarkeer word deur die trajekte en herkenningstekens in die stedelike weefsel wat sy status ontleen aan sy vertroudheid, is die toeristiese roete egter juis daarop gerig om ’n spektakelagtige stadsbeeld op te roep wat die buitengewone aksentueer, en wat niks te make het met die gewone, daaglikse lewe nie. Die selfbeeld van die stad, die beeld wat die stad van sigself opbou, sal normaalweg gesproke ’n kombinasie wees van die geografiese beeld en die toeristebeeld. Dit is ’n voorstelling waarin die spesiale kenmerke van die stad wat vooropstaan in sy trots, sy propaganda, en sy selfpromosie, gekombineer word met die kenmerke van die vertroude, die sentimenteel opgehemelde en die alledaagse (Stieber, 2006:250). Ulf Hannerz (1996) gebruik in sy boek Transnational Connections. Culture, People, Places die metafoor van die stad as vensters op die wêreld. Vanweë die deursigtige aard van vensters bied dit egter nie slegs ’n uitkyk na buite nie, maar is dit ook ’n oppervlak waardeur daar na binne gekyk kan word. Toegepas op Amsterdam reflekteer dié vensters ’n blik op die stad self – ’n blik wat veral die beeld van die stad reflekteer. Die vraag ontstaan gevolglik hóé sien die beeld van die stad Amsterdam daar tans uit? Hierdie vraag bly steeds relevant, soos byvoorbeeld blyk uit die interdissiplinêre kongres met die titel, Imagining Amsterdam: visions and revisions, wat in November 2009 in Amsterdam gehou is, en waar die beeld van die stad Amsterdam binne ’n globale diskoers steeds gedomineer het. 24

’n Eerste karakteristiek wat allerweë erken word, is dat die stad veral gekenmerk word deur die “Ander”. As gevolg van die koloniale geskiedenis en die handelsbedrywighede van die Amsterdammers, het die stad deur die eeue ander mense van buite getrek. Hierdie eienskap van diversiteit manifesteer eerstens binne die vaste raamwerk van die daaglikse lewe, want naas die gebore en getoë “Nederlandse Amsterdammers”, is daar die beduidende populasie postkoloniale migrante wie se stamlande Indonesië, Nederlandse Antille of Suriname is, en wat dikwels reeds vir ’n tweede of derde geslag in Amsterdam ’n heenkome gevind het. Daarbenewens is daar ook die gaswerkers uit Turkye en Marokko wat hulle permanent in dié stad gevestig het. Naas dié vaste raamwerk van stedelike inwoners, is die vloei van menslike verkeer ’n rede vir die teenwoordigheid van die “Ander” in die stad. Naas die instroming van migrante uit derdewêreldlande, wys Adrian Favell (2009) in sy referaat op ’n nuwe geslag migrante wat hy noem transnasionale “free-movers”, dit wil sê jong mense wat as gevolg van die vrye beweeglikheid wat die geïntegreerde Europa bied, in staat is om vir langer tydperke tussen kontinente, en tussen lande te beweeg en transnasionaal te werk. ’n Vierde groep is die gewone toeriste met ’n vinnige omset, wat uit alle uithoeke van die wêreld op Amsterdam as toeriste attraksie toesak. Die gragte, geskiedkundige geboue en museums, die polsende straatlewe, kafees en koffiehuise, en die befaamde rooiligbuurt bly steeds deel van die stad se toeristiese besienswaardighede, maar ook steeds wat Stieber, (2006:250) noem “die trots, die propaganda, die sentimenteel opgehemelde en die alledaagse”. In aansluiting by die diversiteit wat die stad kenmerk, roem Amsterdammers hulle op die buitengewone toleransie wat die mense van Amsterdam aan die dag lê – dit wat Hannerz (1996:146) noem ’n kulturele laissez-faire. Die ooglopendste teken van toleransie is waarskynlik die nuwe Amsterdamse logo wat oral en op allerlei wyses in die stad tentoongestel word: “I Amsterdam”. Hiervolgens word die toe-eiening van die stad deur die “Ander” myns insiens gekonstitueer, en word die individuele appropriasie daarvan beklemtoon deur die vooropstelling van “I Am” in rooi. (Vergelyk ook Nicols se uitspraak oor die essensiële verband tussen die subjek en die stad.) Patton (1995:117-118), soos aangehaal deur Mahoney (1997:169) huldig ongeveer dieselfde opvatting as hy die volgende oor die beeld van die stad skryf:

To the extent that the inhabitant of the (post)modern city is no longer a subject apart from his or her performances, the border between self and city has become fluid ... the city as experienced by a subject which is itself the product of urban experience, a decentred subject which can neither fully identify with nor fully dissociate from the signs which constitute the city.

Die narratief in 30 Nagte in Amsterdam toon ’n tipiese beeld van die stad soos hierbo uiteengesit, en soos veral ervaar deur die oë van die verwonderde, kortstondige migrant/toeris, Henk de Melker.10 Van Heerden spaar gevolglik nie sy leser die 25 toeristiese clichés, die sentimentele persepsies en verslete beelde in die beskrywings van die beeld van Amsterdam nie. Van Heerden beskryf die gesig van die Ander en die Rembrandtplein soos volg:

Hier huiwer die geur van ’n onvoorspelbare Europa, ’n genepoel wat sy uitlopers vind in die ontkleedans, die heroïenspuit, die middag-af-punckrocker en die verwaande kabaretkunstenaar, nog hees van die vorige aand, by sy minnares ingehaak. Ongeduldig drom gene uit ander wêrelddele hierdie ruimtes binne, maar soos dit maar gaan, is dié voorlopers uit alle windrigtings die gewaagdes, die dissidente en die tipes. Hulle wyk eerste uit hul moederland, hulle arriveer voor al die ander. Eers die avonturiers, dan die burgery. Henk weet; hy kom uit ’n kolonie. Daarom al die vinnige oë, die opgepompte spiere, die jagsheid en die opportunisme van die Rembrandtplein. (206)

Henk ervaar, naas sy eie waarnemings tydens sy wandelinge in die strate, ook die beeld van die stad vanweë sy inisiasie in die stadslewe deur middel van die begeleiers Advokaat Grotius, sowel as die busker, die sakkeroller en die bedelaar. Laasgenoemde driemanskap is by uitstek deel van die toeristiese spektakel van die stad, maar is terselfdertyd op ironiese wyse uitgewekenes vanweë hul huislose toestand en anti- sosiale aktiwiteite. Soos Zan is die busker, Manuel, en die sakkeroller boonop ook expats uit Afrika, mense wat hul dus as gevolg van hul migrante-status op die rand van die Westerse samelewing bevind. Tim Cresswell (2004:102-110) munt die term anachorisme vir dinge of mense wat hul in die verkeerde plek bevind. Diesulkes wat sogenaamd “buite plek” (“out-of-place”) is, is mense wat nie die verwagte verhouding tussen plek, betekenis en praktyk handhaaf nie - dus mense soos onder andere huisloses, sigeuners, politieke aktiviste, gekleurdes, uitgewekenes en prostitute, wat hulle in die randgebiede van die Westerse stedelike sosiale orde bevind. Die stad as sosiale konstruk is by uitstek die gebied waarin sodanige sosiaal-gemarginaliseerde ruimtes en aktiwiteite manifesteer. Vir Cresswell (2004:115) is die konsep huis ’n ideaal, sowel as ’n plek, dus ’n ruimtelik gekonstrueerde ideologie wat korreleer met behuising. Die huislose toestand (as anachorisme) is veral die produk van die druk om die stad as ’n kohesiewe plek te rekonstrueer volgens middelklas of elitistiese standaarde (Cresswell, 2004:115). Huisloosheid is gevolglik deel van die problematiek van die beeld van die stad, en in uiterste gevalle word die huisloses selfs deur die stadvaders gesien as menslike afval. In die roman is die driemanskap deel van die ruimtelike problematiek wat in 30 Nagte in Amsterdam op die voorgrond gestel word, omdat hulle die “Ander” verteenwoordig, en hulself “buite plek” bevind. Terselfdertyd beklemtoon hul teenwoordigheid in die strate die genuanseerde problematiek van hoort en nie-hoort binne die sosiale strukture van die stad-as-ruimte. Indien die idee van die huis as ’n ideale soort plek in gedagte gehou word, is die feit dat Henk se erfporsie ’n woonhuis insluit besonder veelseggend en ironies, want die implikasie is dat hy as vreemdeling in die stad “in plek” sal wees. 26

3.2 Die verbeelde stad en die denkbeeldige stad

Die verbeelde stad dui op die konkrete stad soos op subjektiewe wyse deur kunstenaars, skrywers, argitekte en beplanners voorgestel word in kuns, film, literatuur, musiek en reklame. In die ondersoek na die verbeelde stad, maan Stieber (2006:251), is die verhouding tussen dit wat waargeneem word, en dit wat verbeeld word, van kardinale belang:

De voorstellingen van de stad roepen de bekende vragen op die we bij alle vormen van mimesis tegenkomen, met name die naar de vooronderstellingen achter de gemaakte keuzes: we vragen ons af wat er buiten het beeld is gelaten, wat doelbewust is uitgekozen, en wat die beslissingen impliceren. (Stieber, 2006:251)

Uiteindelik is die kragtigste eienskap van die verbeelde stad die beweeglikheid daarvan in tyd, omdat dit verlede (deur kaarte, foto’s en tekeninge), hede én toekoms (deur toekomsprojeksies van beplanners) uitbeeld. Met die denkbeeldige stad bedoel Stieber (2006:251) die stad as fantasie, losgemaak van enige poging tot weergawe van feitelike omstandighede.11 Die volgende aspek van Amsterdam wat vir die lees van die roman deurslaggewend is, en aansluit by die nosie van Amsterdam as verbeelde stad, is die opvatting dat Amsterdam beskryf kan word as heterotopiese ruimte en gevolglik as ’n sone. Brian McHale (1987:44) is van mening dat ’n heterotopiese ruimte nie ’n “wêreld” is nie, maar ’n sone, want “Zones are located nowhere but in the written text itself ”. McHale (1987:44) gebruik as voorbeeld Apollinaire se gedig “Zone” – ’n verduideliking wat ook op Henk se belewing van toepassing gemaak kan word. Die spreker in die gedig dwaal deur Parys se strate in die rooilig-distrik, en dit word dan ’n objektiewe korrelaat vir moderne Europa en sy eie gemarginaliseerde, heterogene en voëlvryverklaarde ervaring (McHale, 1987:44). Die term heterotopia, het sy oorsprong in Foucault se lesing in 1967, “Of other spaces” (Foucault, 1986:22-27). Die kern van die term heterotopia het betrekking op ’n bewussynsbeweging tussen die ruimte van die werklikheid en die ruimte wat verbeeld of verbeel word - die grensgebied van die menslike gees of bewussyn waar die ervaring van die werklike en die verbeelde en/of fantasie vermeng. Hoewel Amsterdam as sone in die roman by uitstek ’n menslike, verbeelde konstruksie is, is dit ten seerste ook gesetel in die konkrete realiteit van ’n Europese stad.12 Foucault (1986:22) beklemtoon voorts: “The heterotopia is capable of juxtaposing in a single real place several spaces, several sites that are in themselves incompatible”. Dit gaan dus daarom dat die een ruimte in terme van ’n ander teenoorgestelde ruimte ervaar word. In aansluiting by bogenoemde wys Van Alphen (2003:121) tereg daarop dat karakters wat hulself in ’n sone bevind, worstel met ’n verskeidenheid ontologiese probleme en vrae, veroorsaak deur die onvergelykbaarheid van die elemente wat 27

gesamentlik die sone definieer. McHale (1987:10)13 artikuleer hierdie ontologiese problematiek wat teweeggebring word deur die sone, soos volg met sy nou reeds bekende vrae: Wat is ’n wêreld? Watter soort wêrelde bestaan, en hoe word dit gekonstitueer, en hoe verskil hulle van mekaar? Wat gebeur as twee totaal verskillende wêrelde met mekaar gekonfronteer en grense oorskry word? Van Alphen (2003:122) maak op sy beurt die belangrike stelling dat laasgenoemde vraag nie slegs meer binne die konteks van postmodernistiese metaliteratuur gestel word nie, maar ook sentraal staan in kontemporêre debatte oor postkolonialisme en multikulturele kwessies. Die veronderstelling dat Amsterdam beskryf kan word as ’n heterotopia, moet myns insiens dus binne die konteks van die roman gekwalifiseer word, want dié ontologiese problematiek spruit juis uit die karakter, Henk, se posisionering as postkoloniale subjek binne ’n sosiaal-gemarginaliseerde ruimte (“alleen en onbekend”, 381) in ’n vreemde multikulturele stad, wat tegelyk plek van herkoms én moontlike bestemming is. Ook inbegrepe by dié verbeelde stad is die denkbeeldige stad, soos blyk uit die volgende reëls:

Hy herken iets van ’n geheue wat ver teruggryp. Twaalf generasies sit sy mense al in Afrika. Maar nou is daar ’n oergeheue waardeur hy plas. Hy is ’n Hollander op ’n fiets en saam met die vrou en kind ry hy weg in die mis en geboue op die horison: Amsterdam. (65)

Foucault (1986) beskryf aan die hand van ’n aantal beginsels sy opvattings omtrent heterotopias, en hy stel dit as eerste beginsel dat daar geen kultuur is wat geen heterotopias voortbring nie, maar dat die heterotopias van kulture onderling ingrypend verskil.14 As tweede beginsel stel Foucault dit dat, binne die denke oor ruimtelikheid, ’n heterotopiese ruimte mettertyd sy funksie kan verander. Van Schalkwyk (2007) munt, in aansluiting by Foucault se teoretiese fundering, en ter uitbreiding van sy onderskeiding tussen onder andere heterotopias van krisis en van afwyking, die terme heterotopia van verplasing en heterotopia van bestemming. Van Schalkwyk se terme betrek dan beide hierdie beginsels, want albei dié benoemings is by uitstek op Amsterdam van toepassing, soos ervaar deur Henk sowel as Zan, wat hul as migrante uit Afrika in die ánderste ruimte van die stad Amsterdam bevind.

3. Amsterdam en “opdrifsels uit Afrika” (346)

Die dilemmas van verplasing en bestemming, hoort en nie-hoort, tuiste en ontheemding word deurgaans aangeraak en selfs baie eksplisiet verwoord in 30 Nagte in Amsterdam. Henk vra homself byvoorbeeld pertinent af: “Is dit hoe Tante Zan moes leef vir dekades? Is dít die toestand van ontheemding? (266). Wasserman (2001:71) se argument rondom postkoloniale identiteit in ’n “eindelose reeks transaksies en relasies”, word ook aangeraak en geknoop aan die ruimtelike problematiek van hoort en vervreemding, soos blyk uit die busker se tirade: 28

“Dat ons ’n tuiste het waar ons hoort, is nog ’n illusie,” fluister die Eerste Viool asof hy ’n geheim deel. [...] “Opdrifsels,” blaf hy onverwags hard, asof hy die gedagte van nêrens haal. “Ons almal. Opdrifsels uit Afrika. Die skuim van koloniale oorloë en revolusies. [...] Kyk na jou tante. Wie is sy? Waar strooi ons haar asse wanneer sy sterwe? En Alphonse? Die afstammeling van sakkerollers. Waar hoort hý? (346-347)

In hierdie aangehaalde gedeelte word die verband eksplisiet gelê tussen hoort, plek, post-koloniale subjekte en identiteit. Wat betref die (her)konstruksie en heroriëntasie van identiteit, is die verhouding tussen die subjek en die stad-as- ruimte van bepalende belang, want na enkele dae in Amsterdam verwoord Henk opnuut die identiteitsproblematiek soos volg: “Is ek nog Henk de Melker? Wonder hy. Hoe kan ek nog hy wees? Met al die nuwe dinge wat bygekom het en wat om my verlede saamklos soos skulpe om ’n skip se anker?” (339). Reeds met Henk de Melker se aankoms op Schiphol word die tyd-ruimtelike dimensie, die teenoormekaar stel van twee leefwêrelde, beklemtoon: “Dit het hom gebring tot die oomblik waarop hy nou hier sit, tussen twee lande vasgevang” (46).15 Hy bevind hom gevolglik vir dertig nagte in Amsterdam in ’n gebied wat bestempel kan word as ’n “sone”, of ’n heterotopiese ruimte wat inderdaad twee onvergelykbare en wedersyds uitsluitende wêrelde akkommodeer: Suid-Afrika (Afrika) en Amsterdam (Europa) waarvan die twee landkaarte voorin die roman – een van die Oos-Kaap en een van Amsterdam se gragtegordel - reeds ’n aanduiding is. Van Alphen (2003:125) lê klem op die verband tussen kaarte en werklike ruimte, dus die beeld van die stad en die verbeelde stad:

The semiotics of maps serves a specific, historically loaded purpose here. The motif of the map foregrounds the signifying, hence specifying relation between text and reality. But, strikingly, real space does not determine what maps look like – it is the other way around, the map determines the real space.

In aansluiting by Foucault se opvatting dat die heterotopia in staat is om binne ’n enkele plek verskeie ruimtes te jukstaponeer, word Amsterdam in die roman gevolglik geteken as sowel ’n distopia én ’n utopia. Die stad in die algemeen kan volgens Easthope (1997:133) gelees word as ’n distopiese ruimte en terrein van vervreemding – nie soseer alleen sosiale vervreemding nie, maar eerder ’n “full-blown transcendental alienation to be understood as the view that formerly human life in cities was real, a natural inheritance, but now it is made up, a merely arbitrary construction from which something transcendental is felt to be missing”. Henk se eerste emosionele belewing van die stad-as-ruimte is angs: “Agter die toe toiletdeur op Schiphol sit Henk en asem skep. Hy is bang om hier uit te gaan. Amsterdam wag. Hy het tyd nodig.” (63). Henk se vrees om die stad binne te gaan spruit gedeeltelik uit die wêreld waar hy vandaan kom – die geslote, ordelike en gestruktureerde leefwêreld 29 van gestroopte teenkreatiewe verbeelding, wat lynreg geteken word teenoor die gedurfde, vrysinnige en energieke leefwêreld waarvan Amsterdam by uitstek die beliggaming is. Henk as verteller registreer die onsekerheid en onveiligheid van die stad Amsterdam vir die onseker migrant: “Sy lyf is hier in Holland, maar dit vul hom nou met verwagting, met bang. Hy wag op homself, op die Henk wat in Somerset-Oos is. [...] Hy is net een ding, en dis die vrees vir die bliksem wat hom hier gaan tref ” (137). Dit is insiggewend om Lapslay (1997:193) se stelling ten opsigte van vrees en distopiese stedelike vervreemding hieraan toe te voeg. Hy baseer sy redenasie oor die subjektiewe stedelike belewing op Lacan se onderskeiding van die reële, die simboliese en die imaginêre, en is van mening dat die stad as tuiste nie moontlik is nie, omdat dit op simboliese vlak die Ander is: “Neither the city nor its subjects can achieve self-integration – each is inhabited by alterity, and so, as Kristeva states, foreignness is within us. This sense of an uncanny unassimilable otherness is accentuated by the heterotopia of the modern city”. Die eise van die moderne stad op die stedelike subjek is veelvuldig; dit vereis disparate rolle sodat die subjek ’n verhoogde ervaring van self-verstrooiing ervaar. Hierdie stelling is veral van toepassing op Henk wat hom as migrant en plattelandse boorling in ’n heterotopiese stedelike ruimte bevind, die gevaarlike gebied op die snypunt tussen twee wêrelde. Hierdie grensgebied ontneem hom ook, naas alle ander sekerhede, sy identiteit, die gevaar wat hy bestempel as “volkome afwesigheid. ’n Nie-man tussen kontinente. Niemand” (304). As gefragmenteerde postmodernistiese subjek voel Henk aanvanklik onherroeplik verlore in die risoom van die stad. Hans Ester (2007:87-89) vergelyk Amsterdam as risoom met die klassieke labirint wat ’n middelpunt het, en ’n weg na dié middelpunt toe. Die risoom daarenteen is na alle kante oop en het nie ’n vaste struktuur nie; dit is veranderlik en laat elke punt van die wortelvertakking in beginsel met die ander punt verbind. Op konkreet-ruimtelike vlak dui die risoom op Amsterdam se uitleg, en bied dit ’n uitdaging aan enige wandelaar in die stad. Die geografiese fragmentasie en ruimtelike ontwrigting wat die risoom vergestalt, is des te meer problematies vir die onseker migrant uit Afrika wat sy begrip van plek en ruimtelike oriëntasie verloor het. In aansluiting by die opvatting van die stad as risoom, kan die stad (en spesifiek Amsterdam) ook gesien word as ’n sentrifugale ruimte wat spesifieke modaliteite van stedelike angs ontketen. Dimendberg (2004:172) verklaar soos volg: “the anxieties provoked by centrifugal space hinge upon temporality and the uncertainty produced by a spatial environment increasingly devoid of landmarks and centers and often likely to seem permanently in motion”. Die risoom word egter terselfdertyd óók metafoor van ’n onseker, postmoderne belewing in Amsterdam- as-teks. Dit is dan ook te verstane dat Henk aanvanklik kaarte van die binnestad versamel en bestudeer: 30

Elke kaart het ’n ander invalshoek, kies ’n ander middelpunt, kyk uit ’n ander windrigting na die gragtegordel. Henk sweef oor Amsterdam. Hy memoriseer die tremroetes, die hoefystervorm van die kanale, die pleine en teaters se ligging. Hy dink aan sy voorouers wat hier geloop het. Dit gee hom ’n gevoel van sekerheid. (136)

Naas Dimendberg se verklaring vir die ervaring van stedelike angs, is ’n verdere moontlike oorsaak van angs vir die subjek volgens Lapsley (1997:193) “the eliminable presence of the gaze. To be a subject is to be trapped within a field of visibility, subjected to the pre-existing gaze of the Other. If the space of the city is defined by the gaze of the Other [..] that gaze increasingly provokes anxiety”. Hierdie onafwendbare teenwoordigheid van die blik impliseer onder andere dat die strate aan die Ander behoort. “Is dit moontlik, wonder Henk, om in ’n digbevolkte stad soos hierdie ooit vir ’n oomblik te lewe sonder twee of meer oë op jou?” (203). Sonder dat Henk dit besef word hy inderdaad dopgehou, nie alleen deur Advokaat Grotius, sy tante se regsgeleerde nie, maar ook deur die randfigure van die busker, die bedelaar en die sakkeroller, sowel as die geheimsinnige Heer Zuiderzinnen – karakters wat deel was van sy tante se veelbewoë lewe, en wat uiteindelik ook ’n deurslaggewende rol in Henk se besluite sal speel. Henk se onsekerheid en toenemende angstigheid manifesteer op konkrete vlak in die vreemde beursies wat by herhaling op geheimsinnige wyse in sý sak beland - ’n moontlike bevestiging dat die strate inderdaad aan die onsigbare Ander, wat meester van die situasie is, behoort. Teenoor die stad as distopiese ruimte word die kontradiksie beklemtoon dat dit egter ook ervaar word kan as utopiese ruimte, want Amsterdam manifesteer terselfdertyd as lokus van begeerte (123), van opwindende belofte: “Ek is nou hier waar alles moontlik is. Ek kan my lyf verwen [...]. Iets wat op Somerset-Oos nooit moontlik sal wees nie...” (94), sê Henk aan homself. Amsterdam skerp sy sintuiglike belewing op en hy beskryf dié bevrydende geestesingesteldheid soos volg:

Op soek dwaal Henk snags deur die stad. Hy is onrustig. Hy kan nie ophou dwaal nie. Dis iets wat met hom aan die gebeur is. Sy sintuie is opgeskerp. Hy hoor en sien soos nog nooit tevore nie. (187)

En:

Hy voel reeds in hierdie eerste week van sy besoek hoe hy verander, hoe jare se skille van sy oë afval. Hy voel of hy die eerste keer begin sien. Amsterdam word ’n glansende, woelige karnaval; sy sintuie is daarvoor gereed. (204)

Daar is aanvanklik ook die ervaring van vertroulikheid en identifikasie met die stad. Amsterdam word pertinent beskryf as die woonplek van sy verre voorouers, en hy bely teenoor homself: “Dis liefde met die eerste oogopslag”. 31

In aansluiting by die jukstaponerende aard van die heterotopia, word Amsterdam deurgaans in die roman vergelykend teenoor Afrika gestel, vandaar Henk se opmerking teenoor Grotius: “Die kontraste val op” (264). Die een ruimte word met ander woorde in terme van die ander ervaar of geïnformeer. Hierdie twee wedersyds uitsluitende wêrelde word vanuit die grensgebied van Henk se bewussyn, waar die werklike en verbeelde vermeng, aan die leser gekommunikeer. Henk beskryf homself byvoorbeeld as ’n “man uit die kolonie, wit soos die Hollanders, maar in sy hart brand die flikkeringe van vure en ontplooi die ritmes van ander landskappe. (...) ’n Frats, ’n tussen-in mens sonder kind of kraai. ’n Witman uit Afrika” (66-67). In hierdie verwysings is daar by implikasie óók ingebed die problematiek van hoort of nie-hoort op ’n spesifieke vasteland, sowel as ’n herbesinning oor Afrikaner- identiteit. Teenoor Nederland met die water as sy “grootste talent” (125), word Afrika gestel as die plek waar die Nederlandse seevaarders sy voorgeslagte gaan plant het, “om daar in stof te oorleef ” (125). As en verkoolde bome is die reuk van Afrika - veldbrande en bloed en verskroeide aarde is die realiteit van Henk se geboorteland: “Dis soos hy deesdae stap deur hierdie stad: hy hinkepink, en sy herkoms is soos ’n geskroeide brandpad in sy bors” (266). As vreemdeling in Amsterdam worstel hy met die vraag of hy moontlik steeds die vergestalting is van ’n oorgeërfde Nederlandse koloniale skuldgevoel: “Dis waarom hulle die woord ‘stamverwantskap’ vies van hulle weggooi [...]. Dit herinner hulle te veel aan hulle eie sondes, en die wilde lote wat deur daardie sonde uitgestoot is” (269). Implisiet in beide hierdie uitsprake is ingebed die gestigmatiseerde of gekontamineerde identiteit van die Afrikaner wat worstel met die problematiek van “herkoms” en “stamverwantskap”, want nie alleen kom die verhouding met die eertydse metropool ter sprake nie, maar ook die verhouding met Afrika na die nuwe bedeling van 1994. Henk se aanvanklike utopiese ervaring van geborgenheid (127) aangetrokkenheid, vertroulikheid (126) en identifikasie met Amsterdam (67 en 97), word egter toenemend gekombineer met ’n gevoel van onbegrip en argwaan en vervreemding teenoor Amsterdam. Hy kom algaande tot die insig dat hy nie kans sien om te bly in ’n stad waarvan hy die tekstuur en die subtiele toespelings nie verstaan nie; dat hy nie kans sien vir die proses van inburgering, vir die moeisame taak van behoort nie, en om ’n lewe te kom slyt in wat in wese ’n staat van vreemdelingskap is (307). “Ek het die opstand van die oningewyde teen wat ek om my sien. Die colonial cringe” (307), is die erkenning. ’n Verdere ontnugtering ten opsigte van sy ervaring in Amsterdam van “die vreugde van vryheid, van besluit” (216), word soos volg verwoord: “Ek het geleer om nie veel van my vryheid te verwag nie, dink Henk terwyl hy deur Amsterdam stap en sy opsies oorweeg: om terug te gaan na Suid-Afrika of om die Nederlandse huis te aanvaar as sy eie” (367). Vrysinnige en vrye Amsterdam, as lokus van individuele vryheid, word uitgebeeld as onbetroubaar, want Henk kom tot die insig dat sy verhaal in Amsterdam anders verloop as waarop hy aanvanklik gereken het. 32

Amsterdam as verbeelde stad, word vir hom die metafoor van gevangenesskap as gevolg van die erfporsie van die huis, en die “las van geslagte” (369). “Ek weier, dink hy. Ek wil vry wees, in ’n vrye land. Ek wil hier uit. [...] In Amsterdam kan ek nie bly nie.” (369). In hierdie oomblik van selfrefleksie besef Henk egter terdeë dat ook vryheid ’n ambivalente begrip is, omdat postapartheid Suid-Afrika, as sogenaamde vrye land, sy inwoners onder beleg het as gevolg van die kriminele geweld. Tog kies hy uiteindelik vir vryheid van gees en wys hy die erfporsie van die huis, sowel as die stad, op besliste wyse af (377).

4. Ten slotte

In minder as die bestek van 30 nagte word Henk voor ’n tweede keuse gestel. Die terminaal siek tante versoek dat hy haar terugneem na Suid-Afrika om daar te sterf, wat die gevolg inhou dat hy die erfporsie afstaan aan die erfgenaam-van-tweede- instansie. Aan die einde van die roman verlaat Henk en sy tante Amsterdam, en keer terug na die inklusiewe ruimte van die Suid-Afrikaanse landskap.16 Beide karakters se keuse is in ooreenstemming met Hawley se opvatting dat daar groter klem gelê word op individuele belange in die literatuur wat geskryf word na dekolonisasie. Zan se besluit om op Suid-Afrikaanse bodem te sterf, is dus geen nasionalistiese daad, of gekoppel aan sentimentele patriotiese motiewe nie, want haar keuse dien suiwer haar eie individuele belange. In die eerste plek wil sy terugkeer na die plek waar die geliefde verbrand is om sy werwelbeen te vind, en om op simboliese wyse oor sy asse ’n laaste paringsdans uit te voer. In die tweede plek is haar motief minder selfsugtig van aard, want sy het ten doel om Henk se inisiasieproses na vryheid van gees, wat sy ontkiem het deur sy verblyf in Amsterdam, in die inklusiewe ruimte van hul grootwordjare te volvoer: “Belowe my een ding, Henk de Melker: Jy gaan skietgee. Jy gaan laat gaan. Jy gaan jý word, seun.” (435) Hierdie woorde staan op ironiese wyse in jukstaposisie met Henk se aanvanklike utopiese belewing van Amsterdam, soos blyk uit die vroeëre stelling: “Hier sal ek ék wees, dink Henk” (67). As Henk dan ten slotte saamdans, bevestig dit sy persoonlike transformasie en geestelike bevryding, sowel as ’n versoening met Tante Zan en sy verlede. Uiteindelik bied die roman vir die Suid-Afrikaanse leser geen klinkklaar antwoord op die dilemma van bly of vertrek nie, maar vir die protagoniste van die roman word dit ten slotte ’n verhaal van tuiskoms, wat terselfdertyd ’n denke oor Afrikaanse identiteit konseptualiseer. John (2008:84) beklemtoon die verband wat in sommige onlangse Afrikaanse romans gelê word tussen geografiese verplasing, identiteit en die dood. Hy betoog dat sulke tekste dit duidelik maak “hoe onder druk Afrikaanse identiteit is: met verwysing na sowel die buiteland as na Suid-Afrika word ’n Afrikaanse identiteit met die dood geassosieer” (John, 2008:86). Wanneer ’n Afrikaanse karakter in die buiteland tot sterwe kom, manifesteer die dood op negatiewe wyse as ’n “afwesigheidspool”. Die teenoorgestelde beweging is uit die aard van die saak ook 33

geldig, want indien ’n migrant na Suid-Afrika terugkeer, kan dit gelees word as ’n (her)bevestiging van die band tussen Afrikaanse identiteit en Afrikabodem. Henk motiveer sy keuse en sy verbondenheid aan sy vaderland soos volg:

Ek het een vaderland verlaat, en keer na ’n ander een terug. Maar ek moet teruggaan. Want ek is Henk de Melker. Henk van die Groot-Karoo.

Uit hierdie aanhaling blyk die afskeid van ’n agtergelate wêreld, en ’n transformasie in die verhouding met die vaderland, want hy bevestig sy persoonlike verbondenheid aan sy geboortegrond en sy Afrikaanse identiteit. Ook Zan herwin haar Afrikaanse identiteit as sy haar letterlik én metafories stroop van die vermomming van Zuiderzinnen, om naak met “(d)ie lyf van Xan” (439) in die Suid-Afrikaanse landskap te dans. Die afleiding is dus dat die mitologiserende slot van die roman impliseer dat Henk sowel as Zan, as postkoloniale subjekte, die rug op die sentrum en die metropool keer, en die koloniale verlede afwys, ten gunste van die geboorteland waarvan hy/sy volledig kind geword het. Binne die groter raamwerk van die tydgenootlike worsteling met en denke oor die problemtiek van behoort of vertrek, wat onvermydelik saamval met Afrikaanse identiteit, is die slot van die roman in der waarheid minder optimisties. Henk is kinderloos, terwyl Zan se hibriede kleinkind as Nederlander in Amsterdam gevestig is – dit wil dus voorkom of die sterfte op eie bodem ook die sterfte van Afrikaanse identiteit impliseer. Die slotwoorde van die roman lui immers ook soos volg: “So dans ons, óns, die laaste van die De Melkers van Somersetstraat” (441).

Noordwes Universiteit

Bronnelys

Alter, R. 2005. Imagined Cities. Urban Experience and the Language of the Novel. New Haven en London: Yale University Press. Bergfelder, T. 2005. National, Transnational or Supernational Cinema? Rethinking European Film Studies. Media, Culture & Society, 27(3):315-331. Chambers, I. 1990. Border Dialogues: Journeys in Postmodernity. London: Routledge. Chambers, I. 1994. Migrancy, Culture, Identity. London: Routledge. Cresswell, T. 2004. Place: A Short Introduction. Oxford: Blackwell Publishing. De Certeau, M. 2000. Walking in the City. In: During, S. (red.) The Cultural Studies Reader. London en New York: Routledge. 126-133. Dimendberg, E. 2004. Film Noir and the Spaces of Modernity. Cambridge, Massachusetts en London: Harvard University Press. Easthope, A. 1997. Cinécities in the Sixties. In: Clarke, D. (red.) The Cinematic 34

City. London en New York: Routledge. Ester, H. 2007. Amsterdam: van rizoom tot verhaal. In: Van Zyl, W. (samesteller) Elke Slot ’n weerbegin. Kaapstad: Universiteit van Wes-Kaapland. 87-101. Favell, A. 2009. Amsterdam as Eurocity: How Foreign European Residents Experience the City. Ongepubliseerde referaat gelewer by die kongres Imagining Amsterdam. Visions and Revisions, Amsterdam. November 2009. Foucault, M. 1986. Of other Spaces. Heterotopias. Diacritics, 16(1). 22-27. Hannerz, U. 1996. Transnational Connections. Culture, People, Places. London en New York: Routledge. Hauptfleisch, D.C. 1970. Woordeboek van die Afrikaanse taal. Deel X111 Stellenbosch: Buro van die WAT. Jansen, E. 2003. ‘Ampie aan de Amstel’: De creatieve energie van grensoverschrijding in de Zuid-Afrikaanse letterkunde. Stilet XV:2, 84-110. John, P. 2008. Die tyd van die triekster: identiteit in enkele hedendaagse Afrikaanse prosatekste. Literator, 29:3, 75-97. Lapsley 1997. Mainly in Cities and at Night: Some Notes on Cities and Film. In: Clarke, D. (red.) The Cinematic City. London en New York: Routledge. Mahoney, E. 1997. ‘The People in Parentheses’ Space under Pressure in the Postmodern City. In: Clarke, D. (red.) The Cinematic City. London en New York: Routledge. Mazzoleni, D. 1993. The City and the Imaginary. In: Carter, E., Donald, J. en Squires, J. (reds.) Space and Place: Theories of Identity and Location. London: Lawrence en Wishart. 285-302. McHale, B. 1987. Postmodernist Fiction. New York: Routledge. Nel, A. 2006. Die digter in transito: reisverse en liminaliteit in Lykdigte en Ruggespraak van Joan Hambidge. Literator 27(7), 189-210. Nel, A. 2008. Die representasie van die stad in Aan die ander kant van die stad deur Herman Wasserman. Stilet XIX:2, 26-42. Nicols, J. 2008. Lacan, the City, and the Utopian Symptom. An Analysis of Abject Urban Spaces. Space and Culture OnlineFirst, DOI: 10.1177/1206331208320482: Sage Publications. Said, E. 2002. Reflections on Exile and Other Essays. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. Soja, E. 2006. Cityscapes as Cityspaces. In: Lindner, C. (red.) Urban Space and Cityscapes. Perspectives from Modern and Contemporary Culture. London en New York: Routledge. Stieber, N. 2006. De ‘City of the Mind’. In: Dings, M. (red.) De stad. Rotterdam: Uitgeverij 010. Van Alphen, E. 2002. Imagined Homelands. Re-mapping Cultural Identity. In: Van Alphen, E. 2003. Africa as Textual Play. In: Hoving, I., Korsten, F. en Van Alphen, E. (reds.) Africa and its Significant Others. Forty Years of Intercultural 35

Entanglement. Amsterdam en New York: Rodopi. 121-130. Van Schalkwyk, P. 2007. “in hierie droë annerlikheit”: heterotopia en Suid-Afrika. Ongepubliseerde referaat, Potchefstroom: Noordwes-Universiteit. Van Heerden, E. 2008. 30 Nagte in Amsterdam. Kaapstad: Tafelberg. Verstraete, G. en Cresswell,T. (reds.) Mobilizing Place, Placing Mobility. The Politics of Representation in a Globalized World. Amsterdam en New York: Rodopi. 53-69. Viljoen, L. 1998. Plek, landskap en die postkolonialisme in twee Afrikaanse romans. Stilet 10(1):73-92. Wasserman, H. 2001. Bevryding en beklemming: Postkoloniale distopie en identiteit in enkele resente Afrikaanse tekste. Stilet XIII:1, 69-87. WAT. Sien Hauptfleisch

Note

1. ’n Bladsynommer sonder outeursnaam en publikasiedatum verwys telkens na: Van Heerden, 2008. 2. Volgens die WAT word met die term migrasie bedoel die handeling, proses of geval van te migreer. Migreer word dan gedefinieer as: “een land, streek of plek verlaat ten einde jou in ’n ander te vestig. Na ander omstandighede beweeg”. Ingebed in hierdie definisie is die konsep van verplasing oor landsgrense heen. Vergelyk ook Chambers (1990:5): “Migrancy, on the contrary, involves a movement in which neither the points of departure nor those of arrival are immutable or certain. It calls for a dwelling in language, in histories, in identities that are constantly subject to mutation.” 3. In die literatuur oor migrasie is daar verskeie terme wat gebruik word as daar na migrante verwys word en wat by implikasie die redes vir ontheemding aandui. Edward Said maak byvoorbeeld in sy artikel “Reflections on Exile” (1984) die onderskeid tussen ballinge (exiles), vlugtelinge (refugees) en uitgewekenes (expatriates en émigrés). 4. Wasserman (2001) bespreek as voorbeeldtekste verhale uit Feeks (Riana Scheepers), Paartie by Jakes (Jaco Fouché), Skaduwees tussen skaduwees (Abraham H. de Vries), Groot Vyf (Johann Botha), en Twaalf (Eben Venter). 5. Zan de Melker en Henk se lewensverhale is ten nouste verweef in die roman. Nadat sy op ’n jeugdige ouderdom na Amsterdam verhuis het, verdwyn sy byna ’n leeftyd uit Henk se lewe. Hy ontvang op ’n dag ’n brief van ene advokaat Grotius wat hom inlig dat sy tante oorlede is, en hom in kennis stel van die bepalings van haar testament. In Amsterdam leer Henk egter geleidelik die ware stand van sake ken: die tante is nie dood nie, maar terminaal siek. Sy versoek hom ten slotte om haar terug te neem na Suid-Afrika om daar op Suid-Afrikaanse bodem te sterf. Henk word ook in die loop van die roman ingelig oor die talle geheime in sy tante se lewe: sy het ’n kind gehad by haar strydmakker Bra Zolani, en die sakkeroller Alphonse, met wie Henk kennis maak, is haar kleinkind, terwyl ook Grotius indirek verwant is aan haar, want hy is haar oorlede Nederlandse eggenoot se seun. 6. Ester (2007) verwys byvoorbeeld na die prosa van Petronella van Heerden, Abraham de Vries, Hennie Aucamp en Karel Schoeman, sowel as na die poësie van Lina Spies, waarin die verbintenis met Amsterdam duidelik na vore kom. Elisabeth Eybers as migrant in Amsterdam is ook ’n voor die hand liggende voorbeeld. 36

7. Soja (2006:xvi) beklemtoon ook die verband tussen die liggaam en die stad met die volgende uitspraak: “(...) cityspace became connected with the space of the body, what the poet Adrienne Rich once called the ‘geography closest in’. The body and the city in turn become positioned within a larger nesting of regions of attachment, identity, and discipline that stretch in scale from the corporeal and the local to the outer reaches of global geopolitics, with lots of pertinent spaces of representation in between.” 8. Dit is relevant om daarop te let dat Chambers (1994) van mening is dat migrasie en verplasing eerder ’n postmoderne kondisie is, as slegs ’n werklike ervaring. Vanweë die metropolisasie van die aardbol word die model van die stad terselfdertyd model van die kontemporêre wêreld. Chambers se argument impliseer insgelyks dat migrasie ’n letterlike én metaforiese oorgang in ruimte, sowel as tyd is. 9. Hoewel Stieber (2006) se onderskeidings vir die doel van hierdie artikel as raamwerk gebruik word, is dit insigte wat reeds deur verskeie skrywers oor dié onderwerp verreken is, soos onder andere Alter (2005), De Certeau (2000), Lapsley (1997) en Mazzoleni (1993). Vergelyk ook Nel, 2006 en 2008. 10. Henk maak die interessante waarneming dat die Hollanders veral die Ooste in hul lewensruimtes betrek, en dat vele huise boeke berg oor ander eksotiese ruimtes soos Indonesië, Nederlands-Indië, Afrika en Suid-Amerika: “In Nederland, lyk dit vir Henk, vermy koffietafels in huiskamers boeke oor die Nederlanders se eie water, hul eie polders, hul gragte. Dis asof hulle hierdie dinge vir toeriste reserveer. Dalk het die internasionale toerismebedryf Holland reeds só gekoloniseer dat die Hollanders als wat hul eie is as cliché aansien?” (126) 11. Lapsley (1997:187) redeneer min of meer in dieselfde trant, soos blyk uit sy opvatting oor die verbeelde stad: “It has become a cliché of contemporary writing that the city is constructed as much by images and representations as by the built environment, demographic shifts and patterns of capital investment”. 12. Waar migrasie na spesifiek Europa ter sprake is, is dit voorts van belang om daarop te let dat die woord Europa ook die implikasie dra van meer as net ’n fisiese of geografiese plek, maar eerder beskou moet word as ’n kritiese hoek of perspektief op kulturele samestellings en veranderende kulturele hoedanighede. Bergfelder (2005:320) maak in hierdie verband die volgende belangrike uitspraak: “European is to understand it not so much as a stable cultural identity or category, but rather as an ongoing process, marked by indeterminacy or ‘in-between-ness’. […] Western culture is at its very roots, about experiences of spiritual dislocation and homelessness”. (Kursivering TB.) 13. McHale (1987:45) onderskei vier strategieë waardeur ’n heterotopiese sone in ’n narratiewe teks gekonstitueer word, naamlik deur jukstaponering, interpolasie, superponering en misattribusie. 14. Die implikasie van hierdie opvatting is dat Amsterdam vir die Amsterdammer nié ’n heterotopiais nie, omdat dit nie as ’n anderste ruimte ervaar word nie. Daarenteen kan die Nederlandse leser Afrika as heterotopia identifiseer. 15. McHale (1987:10) se bovermelde vrae reflekteer insgelyks die sentrale problematiek wat hier in 30 Nagte in Amsterdam aan bod kom. 16. Die term landskap word hier gebruik met die fokus op die aspekte van die natuurlike omgewing, soos die geografie en plantegroei, in teenstelling met die stadsruimte van Amsterdam. Daar moet egter ook deeglik in gedagte gehou word dat daar “desnietemin sprake is van ’n historiese, politieke en kulturele dimensie” soos Viljoen (1998:77) aantoon. 37

“[om] nou hier op oordeelsdag bontbokke te kom tel ”1 – Wopko Jensma en die sensuurwetgewing van die jare sewentig

Leti Kleyn en Johann Lodewyk Marais

In July 1964 the list of banned publications in South Africa stood at 12 000 titles and increased rapidly thereafter. Between 1955 and 1971 thousands of titles were burned in municipal ovens. In this article the second volume of poetry of the poet and artist Wopko Jensma (1939–1993?), where white is the colour, where black is the number (1974), is used as a case study on the influence of censorship legislation on South African literature. The article will highlight the status of Jensma as a writer, the course of the sensorshop case against his book, its possible effect on Jensma’s position in South African literature as well as a reflection on the effect of sensorship on canonisation. In conclusion the revision of Afrikaans literary history as well as the importance of book history against the background of new information about its writer is considered.

Men are accomplices to that which leaves them indifferent – George Steiner

1. Inleiding

Sedert die jare vyftig van die twintigste eeu was daar in Suid-Afrika ’n drastiese toename in verbode titels. Met die bewindsoorname van die Nasionale Party in 1948 was slegs 100 titels op die lys van verbode materiaal; in 1949 groei die syfers tot 200; in 1950 tot 400; in 1952 tot 800 en in 1955 tot 1 400 (Dick 2004: 32). Ampie Coetzee (voorwoord tot De Lange 1997: xi) verduidelik dat sensuurwetgewing onder die regering van die Nasionale Party (1948–1994) meer as net publikasiebeheer behels het: “Censorship is not only the control of publications, films, theatre and forms of art: it is the offspring of political control.” Archie Dick (2004 en 2006) sluit hierby aan met sy werk oor die wyse waarop biblioteke en inligtingsbeamptes tydens die jare van sensuur aan die vernietiging van duisende boeke in munisipale oonde meegewerk het. Dié regeringsinisiatief was ’n poging om die leesgewoontes van die publiek te reguleer en nie net die “slegte” boek te vernietig nie, maar om in noue samewerking met die biblioteekgemeenskap ook die “goeie” boek te bevorder (Dick 2004: 31). In 1956 word ’n kommissie deur die regering aangestel om ondersoek na ongewensde publikasies te doen. Die bevindinge in dié verslag is in September 1957 bekendgemaak en het strenger beheer van sowel ingevoerde as plaaslike materiaal tot gevolg gehad. Die eerste Publikasiebeheerraad word op 1 November 1963 in die lewe geroep en in die eerste sewe maande van die bestaan van die Raad word 504 titels verbied. Vyf jaar later, in 1968, staan die lys op ’n astronomiese 12 000 titels (Dick 2004: 32). 38

Onder die soekterm “objectionable literature” is meer as 22 950 individuele items by die Nasionale Argief van Suid-Afrika (NASA 2010) gelys. Die dokumente is nou hoofsaaklik in die Argief en Rekorddiens van die Wes-Kaap beskikbaar. Materiaal uit hierdie versameling is in die mees onlangse omvattende studie oor sensuurwetgewing in Suid-Afrika, naamlik Peter D. McDonald se The literature police: Apartheid, censorship and its cultural consequences (2009), bestudeer. Een voorbeeld van ongewenste literatuur, bestaande uit drie leggers wat nou in die openbare domein is, is die ondersoek na die uiteindelike verbod op die tweede digbundel van Wopko Jensma, where white is the colour, where black is the number (1974). Hierdie artikel stel vervolgens ondersoek in na die status van Jensma as skrywer, die verloop van die sensuursaak, die moontlike uitwerking daarvan op sy posisie in die letterkunde en ’n besinning oor die uitwerking van sensuur op kanonisering. Ten slotte kom die hersiening van die Afrikaanse literatuurgeskiedenis en die belangrikheid van boekgeskiedenis teen die agtergrond van nuwe inligting oor die skrywer kortliks ter sprake.

2. Wopko Jensma as digter en visuele kunstenaar

Wopko Pieter Jensma (1939–1993?) het tussen die jare sestig en tagtig opspraak verwek met sy gedigte en grafiese kuns. Talle van sy gedigte het in literêre tydskrifte verskyn, terwyl drie digbundels, naamlik Sing for our execution (1974), where white is the colour, where black is the number (1974) en i must show you my clippings (1977c), uit sy pen verskyn het. Ten spyte van sy klein, maar betekenisvolle bydrae op die gebiede van die literatuur en die kuns is Wopko Jensma steeds grootliks ’n naam wat as ’t ware uit die geskiedenis verdwyn het. Tot onlangs is min navorsing oor sy lewe en werk gedoen, terwyl sy rol in die literêre (en kunswêreld) min aandag in Afrikaanse, Engelse en Suid-Afrikaanse literatuurgeskiedenisse kry.2 McDonald (2009: 297) voer die volgende verklaring hieroor aan: “[W]ith only three slim books to his name, which never enjoyed a wide circulation, he remained a marginal presence on the literary landscape.” Sedert die aanvang van ’n omvattende navorsingsprojek oor die lewe en werk van Jensma is heelwat dokumente en briewe in sowel die privaatbesit van vriende en familielede as dokumente en korrespondensie uit die argiewe van NELM, NALN, enkele literêre tydskrifte en argiewe versamel. In laasgenoemde was die dokumentasie rondom Jensma se egskeiding in 1977 en dokumente rondom die verbod op Jensma se tweede digbundel, where white is the colour, where black is the number, van groot belang vir die navorsing. Jensma is besonder goed deur tydgenootlike kritici ontvang en het deur resensies van sy bundels deur André P. Brink (1975), Lionel Abrahams (1975), A.J. (Ampie) Coetzee (1971), Leon de Kock (1977), Stephen Gray (1973a, 1973b en 1975), 39

William Pretorius (1977) en Peter Wilhelm (1973 en 1977) heelwat blootstelling in die media geniet. Hy word selfs gunstig met N.P. van Wyk Louw en Roy Campbell vergelyk (A.R. 1975: 8). In buitengewone positiewe resensies van sy bundels word daar gewys op die aansluiting wat Jensma se verse vind by N.P. van Wyk Louw se “Klipwerk”; D.J. Opperman se “Vuurbees”; gedigte van Boerneef, Breyten Breytenbach en, soos Brink (1975: 6) dit stel, ook by “Matthews, Serote, Mtshali […], Leroi Jones, [Allen] Ginsberg, [Lawrence] Ferlinghetti, [Leonard] Cohen, en selfs, verrassend, [e.e.] Cummings”.3 Buiten vir sy literêre bydrae is Jensma ook deur die voorste kritici vir sy kunswerke geloof, en weens die aard van sy kreatiewe uitsette met veral die taalvermenging as hoofkenmerk van sy skryfwerk en “human-animal-plant-spirit-creatures” (Berman 1983: 197) in sy hout- en linosneë, sowel die eerste ware Suid-Afrikaner (Wilhelm 1973: 45) as ’n “[e]xercise in mind-expansion” (Abrahams 1975: 13) vir die Suid- Afrikaanse kuns- en literêre landskap genoem. Met die talle gedigte wat Jensma in die jare sestig en sewentig in literêre tydskrifte publiseer, sy belangrike drie digbundels, talle kunsuitstallings en afdrukke van sy grafiese werk het hy gou aandag getrek en redelik wyd bekend en omstrede geraak.

3. Die politieke situasie in Suid-Afrika en Jensma se poësie

Die gespanne politieke situasie in Suid-Afrika was veral tydens die tweede helfte van die twintigste eeu stremmend vir die literatuur. In 1974 is die Wet op Publikasies hersien en beheer verskerp; in 1975 word Breytenbach tot nege jaar tronkstraf gevonnis en sy bundel, Skryt: Om ’n sinkende skip blou te verf (1972), verbied; die Inkatha Vryheidsparty se bedrywighede beleef ’n oplewing; die Afrikaanse Skrywersgilde word gestig; en in 1976 breek die Soweto-opstande uit. “In a divided society, words cannot be expected to carry the same value,” som Mafika Gwala (aangehaal in McDonald 2009: vi) dan ook dié situasie op. Jensma het aandag getrek deur sy huwelik met die isiZulu-sprekende Lydia Thandi Thabete met wie hy in 1967 in Swaziland getroud is omdat so ’n huwelik strydig met die Suid-Afrikaanse Wet op Gemengde Huwelike sou wees, die aard van sy kunswerke en die groot mediablootstelling danksy kuns- en literêre resensente wat sy werk met die heersende politieke toestand in die land in verband gebring het asook sy aktiewe betrokkenheid by little magazines en die uitgewersbedryf.4 Brink (1975: 6) wys in sy resensie op die politiese aard van Jensma se tweede bundel: “Daar is momente waarin die strydvers onvermydelik vervlak tot ’n uitslinger van slagkrete of ’n opstapel van eendimensionele beskuldigings: dit lê in die aard en op die weg van hierdie soort vers. Dit wil ‘antipoësie’ wees: poësie as revolusie; digterskap geskep deur opstand.” Ook in die Engelse media verskyn enkele resensies wat Jensma se tweede bundel met die heersende politieke situasie in verband bring. Bewus van die implikasies wat 40

hierdie werk van hom inhou, voorspel Abrahams (1975: 13) dat die boek opslae gaan maak: “[T]his book attempts to make a practical protest against that fragmentation by jolting us out of our insular habits of thinking. Whether it begins to succeed will be one topic in the debate that is sure to rage over this unusual book.” Ironies genoeg het Jensma homself egter as “geheel en al a-polities” beskou (Jensma aangehaal in Wigget 1975), en hom sterk uitgespreek en verset teen Peter Horn se aanmoedigings om sy skryfwerk te verpolitiseer (Jensma 1966a, 1966b, 1967, 1968a en 1968b). “Jensma was always an extreme outsider figure who defied all forms of classification and allegiance both in his life and in his work,” aldus McDonald (2009: 297). Ook is hierdie houding duidelik in sy korrespondensie met Horn, wat op ’n hewige woordewisseling in briewe tussen dié twee uitgeloop het, maar ’n ooreenkoms is later bereik dat hulle ter wille van die vriendskap nie verder oor politiek met mekaar sou praat nie. Die uitgewershuis Ravan Press (wat vir die publikasie van al drie Jensma se bundels verantwoordelik was) het verder ook tot Jensma se politieke profiel bygedra (McDonald 2009: 136). Ravan het grootskaalse politieke ongemak veroorsaak weens “a more radical publishing programme” (McDonald 2009: 136). In vergelyking met uitgewers soos David Philip en Ad. Donker, wat in dieselfde era boeke van min of meer dieselfde aard gepubliseer het, het Ravan veel erger onder die Direktoraat van Publikasies deurgeloop. Meer as ’n kwart van hulle publikasies is gelys en meer as die helfte daarvan is uiteindelik verban. Hierteenoor is publikasies deur Sheila Roberts, Breyten Breytenbach, Mongane Wally Serote, Sipho Sepamla en Mafika Pasqual Gwala by ander uitgewers óf deurgelaat, óf vir korter periodes gelys (McDonald 2009: 136). Uit die lesersverslag van M.G. Scholtz vir die eerste heraansoek deur die Direktoraat Suid-Afrikaanse Biblioteke in 1987 word die verantwoordelikheid van die uitgewer ook duidelik uitgespel in die misnoeë wat hy teen Jensma se digkuns uitgespreek het:

Dit is onbegryplik dat ’n uitgewer so iets kon aanvaar vir publikasie. Wat hierin verskyn getuig van swak smaak en kennis. Dit is ’n belediging en teleurstelling vir die leser wat enige vertroue stel in die uitgewer se vermoë om voor publikasie die kaf van die korrels te skei.

4. So was dit die geval met Jensma

Hoewel Jensma se eerste bundel, Sing for our execution (1973), ook voorgelê is aan die Direkteur van Publikasies, maar deurgelaat is (McDonald 2009: 136), is sy tweede digbundel, moontlik vanweë die groot hoeveelheid Afrikaanse materiaal, ernstiger deur die Direktoraat van Publikasies bejeën. Op 21 Januarie 1975 rig kaptein G.J. Richter van die Suid-Afrikaanse Polisie en bevelvoerder van die Ficksburgbruggrenspos ’n skrywe aan die voorsitter van die 41

Raad van Beheer oor Publikasies in Kaapstad insake “onbetaamlike, onwelvoeglike en aanstootlike lektuur” met betrekking tot sowel Jensma se Sing for our execution en where white is the colour, where black is the number as Ophir 20 (onder die redaksie van Peter Horn, Peter Randall en Walter Saunders, en die Britse redakteur Martin Booth) (Richter 1975). Op 24 Januarie 1975 word ’n aansoek vir oorweging en hersiening van ’n publikasie of voorwerp onder die Wet op Publikasies van 1974 as legger nommer P75/4/35 by die Direktoraat van Publikasies vir where white is the colour, where black is the number geopen.

“While the police, who submitted both his first volumes to censors, clearly considered Jensma a serious threat, the censors themselves were less sure. They passed Sing for our Execution, despite its politically provocative content, but they banned where white is the colour [, where black is the number], even though they could make little sense of it” (McDonald 2009: 298).

Die vreemde taalgebruik en (on-)verstaanbaarheid van Jensma se literêre werk is deur die resensente uitgewys: Jensma se werk is “[anything] from American English through to slapgat Afrikaans […]. [I]t is highly likely that the majority of his buyers won’t be even vaguely aware of what his hell-hole, melting-pot language says,” het Gray (1975) dit beskryf. Dit is veral Brink (1975: 6) wat met groot lof van Jensma se besonderse bydrae en taalvernuf skryf: “[N]aas verse in virtuose standaard-Afrikaans […] of Engels […] is daar ander waarin die Afrikaans, die Engels, die Fanagalo afsonderlik of gesamentlik verwring word tot ’n resultaat wat by wyle lyk na ’n mengsel van Jabberwocky, Blum se ‘Man wat mal word’ en Amerikaanse jazz of rock.” Hy waarsku egter: “Wie [...] hierdie as blote taalspel wil sien, kyk die verstommende dinkstruktuur onder en in die verse mis – en ontbeer daarmee een van die verstommendste ontwikkelings van ons inheemse literatuur.” Die moeilikheidsgraad, verstaanbaar- en leesbaarheid van Jensma se gedigte waarna resensente verwys het, was inderdaad ’n kwessie waaroor kop gekrap is. Die voorsitter van die Raad van Beheer oor Publikasies meld dat meer lede by die komitee gevoeg moes word, omdat hierdie “’n uiters moeilike geval is” en beveel aan dat twee lede, naamlik T.T. Cloete en A.H. Murray, by die paneel bestaande uit J.P. Jansen en H. v.d. Merwe Scholtz5 aansluit.6 Uit ’n handgeskrewe nota (in die legger) kan afgelei word dat daar in die geval van Jensma se bundel een dag toegelaat is vir lees, een dag vir koördinering en een dag vir beslissing (Jansen 1975). “Die besoldiging van ’n komitee is R20 per dag en van ’n voorsitter van ’n komitee R30 per dag” (Cloete 1975a en Scholtz 1974). Scholtz (1975) dui in sy verslag aan dat nie al die gedigte ewe toeganklik is nie: “Sommige van hulle is idiomaties-ontoeganklik, maar baie van hulle dra meer as net maar suggesties van die smeulende opstand.” Hierteenoor merk hy dat sommige werke wel toeganklik én eksplisiet is. 42

Murray (1975) wys in sy leesverslag daarop dat:

Die argument sal gebring word dat die aard van hierdie geskrywe so ingewikkeld is dat die persone op wie dit ’n nadelige uitwerking mag hê – die aggitasie-tiepe [sic] – dit nie sal lees, of verstaan, nie. Daarteen: agiteerders staan onder leiding deur wie dergelike dinge alreeds versprei is; en verder: as een van hierdie tiepe [sic] van publikasies deurgelaat word word die weg oopgestel vir nog meer dergelike stukke. Ek meen hierdie bundel moet liewers afgekeur word.

Cloete (1975b) se verslag bied die omvattendste bespreking: Dit beslaan vyf bladsye en meer as 20 gedigte word individueel in terme van die wetgewing bespreek. Met betrekking tot Cloete se interpretasies van veral twee van die gedigte, wys McDonald (2009: 299) op die spekulatiewe aard daarvan “in a way that can only be described as extraordinarily but revealingly paranoid”. Cloete (1975b) huldig ’n mening ooreenstemmend met dié van Murray (1975). In sy verslag skryf hy:

Ons moet nie vergeet nie dat ’n bundel soos hierdie nie alleen staan nie maar een is van vele wat vandag in Suid-Afrika verskyn – dink aan Breyten se Skryt, aan die gedigte van die swart digters Matthews, Kunene en Serote, onder andere. Dit word ’n hele dikke stroom, en moet mens nie betyds keer nie? Dit lyk my na ’n geval vir verbod.

Die kwessie van die Breytenbach-bundel kom ook in Murray (1975) se verslag voor, hoewel hy verduidelik dat Jensma se geval minder problematies as Skryt is. Dat Breytenbach egter ’n belangrike maatstaf was, word ook aangedui deur Cloete (1975c) se pleidooi by die Direkteur van Publikasies om ander keurders se verslae in hierdie verband te sien. In ’n brief (9.6.1975) skryf hy as naskrif:

Omdat ek wil kennis dra van my kollegas se argumente en norme, is dit vir my belangrik om die rapporte te sien van die ander lede van die komitee wat oor Skryt besluit het, en die finale rapport. Ek sal bly wees as u my fotostatiese afdrukke daarvan kan stuur. Dit is vir my hoogs belangrik vir toekomstige beleid om te sien hoe die ander lede van die komitee oor Skryt geoordeel het. Ek hoop nie dat u my van lastigheid verdink nie. Ek wil baie graag weet hoe die ander lede hieroor redeneer. In die ou bedeling het ons immers mekar [sic] se rapporte gesien, en dit is veel werd vir uniforme beleid en norme in ernstige gevalle. Dit geld trouens ook vir die geval Jensma.

Cloete ontvang hierdie dokumente “vir u vertroulike inligting en veilige bewaring” en ook ’n vriendelike bedanking vir sy voorstelle aangaande die betalings aan die lede van die komitee. Hy word geloof vir sy betrokkenheid by die Direktoraat (Pretorius 1975):

43

’n Woord van dank word deur die Direktoraat aan u oorgedra vir u gewaardeerde hulp en samewerking as letterkundige onder die nuwe bedeling in die aangesig van onredelike en ongegronde kritiek uit sommige oorde oor die werk van komiteelede wat hulle in alle goeie trou en nie met subjektiewe vooroordele doen nie.

5. Toepassing van die Wet op where white is the colour, where black is the number

Die Wet op Publikasies van 1974 is ingestel

[o]m voorsiening te maak vir beheer oor sekere publikasies of voorwerpe, rolprente en openbare vermaaklikhede; om die Poswet, 1958, te wysig; om die Wet op Publikasies en Vermaaklikhede, 1963, te herroep; om die Doeane- en Aksynswet, 1964, en die Wet op Onbetaamlike of Onwelvoeglike Fotografiese Materiaal, 1967, te wysig; en om vir bykomende aangeleenthede voorsiening te maak.

Afdeling 47(2), wat betrekking het op publikasies en eenparige uitsprake betreffende onderafdelings c, d en e in die geval van Jensma beteken het, word as volg verwoord:

(2) By die toepassing van hierdie Wet word ’n publikasie of voorwerp, rolprent, openbare vermaaklikheid of voorgenome openbare vermaaklikheid geag ongewens te wees te wees indien dit of ’n deel daarvan – (a) onbetaamlik of onwelvoeglik of vir die openbare sedes aanstootlik of skadelik is; (b) godslasterlik is of vir die godsdienstige oortuigings of gevoelens van enige bevolkingsdeel van die Republiek aanstootlik is;

(c) Enige bevolkingsdeel van die Republiek belaglik of veragtelik maak:

Jansen (1975), Scholtz (1975) en Cloete (1975b) meen dat gedigte soos “Waaraan dink julle?” (p. 9); “Only us” (pp. 13–15); “Jy het nie haas nie, nie tyd nie” (p. 35); en “Oom Soois is dragtig” (p. 55) beledigend teenoor die blanke is, hulle in ’n slegte lig stel, of dat die uitbeelding van die Afrikaner as onderdrukker in gedigte soos “Is dit jy?” (p. 56) en “Lemme tell” (p. 90) problematies is. “Hy [die blanke Afrikaner] word voorgestel as geweldenaar, as rower, skynheiligheid, ensovoorts. Die nieblanke word voorgestel as die onderdrukte, die mishandelde” (Jansen 1975). Jansen (1975) voel ook dat die uitbeelding van die polisie (p. 67) dié veiligheidsdiens in ’n slegte lig stel, terwyl Cloete (1975b) die vernederende voorstelling van die Calvinis toevoeg in gedigte soos “Die halte Calvyn” (p. 12), “Sir and Lady Toothpick caught in the act” (p. 28) en “Ons is gister” (p. 50).

44

(d) Vir die betrekkinge tussen enige bevolkingsdele van die Republiek skadelik is:

Jansen (1975) wys daarop dat minstens ses van die gedigte skadelik vir rasseverhoudings is, onder meer “Hide his head” (p.23). Die voorsitter lig die gebruik van die woord “Azania […] die naam wat deur die terroriste vir ons land gebruik word” uit (Jansen 1975) in sowel “In memoriam Ben Zwane” (p. 33) as die verwysing na Bram Fisher as “óns bo-baas” in die gedig “Bram Fisher gasink” (p. 18), wat as Kommunisties beskou moet word. Ook Scholtz voel dat die gedig met verwysing na Fisher patroonmatig is van wat in die bundel bewerkstellig word. In aansluiting hierby voel Cloete (1975b) dat die gebruik van die rooi kleur in die gedig “Umlilo [so hell]” (p. 27) dalk ’n direkte verwysing na die Kommunistiese rooi kan wees.

(e) Vir die veiligheid van die Staat, die algemene welsyn of die vrede en goeie orde nadelig is:

Jansen (1975) lig drie gedigte uit wat as “staatsgevaar” beskou kan word; Scholtz (1975) verwys na gedigte wat as oproep tot geweld teen blankes beskou kan word en Cloete (1975b) meen dat gedigte soos “Only us” (pp. 13–15), “As he strolls in” (p. 17), “Cry me a river” (p. 19), “Toll” (p. 26) en “Umlilo, so hell” (p. 27) as aanmoediging tot gewelddadige opstand beskou kan word. Jansen wys op die versugting na ’n revolusie wat sigbaar is in gedigte soos “Only us”, “Only the best” (p. 21), “Noudat dit te laat is” (p. 58) en “Laughing competition to amuse the king on freedom square” (p. 67); en Cloete (1975b) na “Trains on platform nine stop at all stations” (p. 45) as ’n bevrydingslied. Hoewel Jansen (1975) die name uitlig van Bob Dylan en Mirian (sic) Makeba wat in die foto-collages sigbaar is, voel Scholtz dat hy geen beswaar teen die foto’s het nie, “trouens, ook nie teen die tekeninge nie. Dit is flitse van die verstedelikte Bantoe, met hier en daar suggestiewe maar geensins aanstootlike jukstaposisie nie” (Scholtz 1975). Oor die literêre waarde is daar nie eenstemmigheid nie. Hoewel sowel Jansen (1975) as Murray (1975) meen dat hierdie bundel min of geen literêre waarde het nie, voel Scholtz (1975) anders. Murray verduidelik dat hy estetiese kwaliteit mis: “Ek meen dat die literêre kwaliteit hier nie juis hoog is nie” (Murray 1975), terwyl Scholtz skryf: “ek kan hom nie literêr as minderwaardig afskrywe nie” (Scholtz 1975). Die voorsitter maak wel in sy gevolgtrekking melding dat Jensma se publikasie “iets nuut in die Suid-Afrikaanse letterkunde” is én dat Scholtz meen Jensma ’n soort “robuuste talent het”. In die finale verslag skryf hy egter: “dit is vir my duidelik dat hierdie boek nie deurgelaat kan word nie, wat ook al sy literêre waarde mag wees – wat, ek meen nie heel hoog is nie. Die inhoud is bewus griewe-kwekend en aanporrend” (Jansen 1975). 45

Brink (1975: 6) wys in sy resensie op die belangrikheid van Jensma vir die literêre bestel: “Wie nie kennis neem van Wopko Jensma se poësie nie, is uit voeling met van die ingrypendste en sterkste kreatiewe werk wat daar vandag – in weerwil van sensuur en reëlreg téén sensuur in – in Suid-Afrika verrig word.” Van hierdie uitspraak dra die komiteevoorsitter (Jansen 1975) kennis (hy haal selfs uit die resensie aan), maar dit maak geen verskil aan die mening of die oorweging nie: die komitee besluit eenparig dat die boek verbied moet word, met geen gronde vir appèl. Jensma se bundel (en ’n verdere 24 publikasies) word ses maande na die verskyning daarvan op 28 Junie 1975 in die Staatskoerant verbied (Anoniem 1975). “The ban placed on an anthology of Wopko Jensma’s poetry was yesterday described by the book’s publisher as ‘impoverishing all of us – including those who do the banning because it denied the sharing of an artistic insight’,” het Peter Randall (destydse direkteur van Ravan Press, aangehaal in die Rand Daily Mail, 1975) hom teen die verbod in die media uitgespreek. Verder voel hy dat die aanval op die poësie tot groot kommer behoort te wees vir diegene wat in die behoud van vryheid van denke, uiting en beweging glo. McDonald (2009: 288) verduidelik dat digters soos Dennis Brutus, Breytenbach, Horn, Ingoapele Madingoane, Jensma, Mazisi Kunene, James Matthews en Daniel P. Kunene ’n groot probleem vir die regering is: “[T]he poets the censors believed posed the greatest threat to the established order.” Kort na die verbod voer ’n joernalis ’n onderhoud met Jensma. Soos blyk uit die volgende aanhaling, was hy oënskynlik min gepla deur die verbod (Jensma aangehaal in Wigget 1975):

To have one’s book banned in this country is to be given a literary prize (…). It is at least some indication that people are reading one’s work and one should take it as an honour (…). Politicians always think they know so much about art and culture. As in Russia, they attach far too much importance to literary people.

Hoewel hy geen direkte redes kan gee waarom hy dink die werk verbied is nie, voeg Jensma by: “Perhaps I have looked into the ills of this particular society and present too much of a threat. But I can assure you of one thing. Old Tannie Sannie from Blikkiesdorp is not going to read my poetry” (Jensma aangehaal in Wigget 1975). In sy latere korrespondensie met Walter Saunders dui hy sy ongelukkigheid met die berig aan: “The local paper phoned me one day about the banning of my book and I made some statements which they printed incorrectly” (Jensma aan Saunders 1975) en rig hy herhaaldelike korrespondensie tot die Direktoraat. Dit is duidelik dat die verbanning van sy boek wel groot ongemak by hom veroorsaak het (Jensma 1976, 1977a en 1977b).

46

6. Hernude aansoeke en navrae word gerig

Jensma rig twee versoeke (September 1976 en September 1977a) tot die Direktoraat van Publikasies om te hoor wat die redes vir sowel die verbod as die voorwaardes vir heroorweging en vrystelling was. Die bedrag om appèl beloop R25 – ’n bedrag wat Jensma reeds volgens die bogenoemde koerantonderhoud aangedui het hy nie sal kan bekostig nie (Wigget 1975). Op 1 November skryf Jensma aan die Direktoraat dat die Afrikaanse Skrywersgilde ingewillig het om die bedrag te betaal (Jensma 1977b). Op 28 Desember 1977 word die bundel aan Jensma teruggestuur nadat die Afrikaanse Skrywersgilde nie met ’n skrywe aan die Publikasieraad of die geld vorendag kon kom nie (Lighton 1977). Op 5 Junie 1979 doen Mike Kirkwood (1979) namens Ravan Press navraag om die verbod te heroorweeg met die hoop dat die verbod gelig sal word. Ook hulle betaal nie die R25 nie, waarskynlik omdat so baie van hulle publikasies by die verskyning daarvan verbied is (Van Zyl 2008). Daar kom ook niks van dié versoek nie. Die Wet op Publikasies van 1974 word in 1977 sodanig gewysig dat literêre werke met ’n beperkte leserspubliek aan minder streng oordeel onderworpe sou wees en dat redes verskaf moet word as ’n publikasie deur die Direktoraat ongewens verklaar word. Jensma se appèl sou in die lig van die literêre aard van die publikasies wat in onder meer sowel die reeds genoemde resensies as Scholtz (1975) se verslag uitgespreek is, na alle waarskynlikheid onder die nuwe wetgewing sukses gehad het. Op 16 September 1987 rig die Direktoraat Suid-Afrikaanse Biblioteek egter ’n onsuksesvolle heraansoek om vrystelling tot die Direktoraat van Publikasies nadat ’n verslag van prof. M.G. Scholtz (1987) aangevra is. Hierin skryf Scholtz:

Wat in Wopko Jensma se ‘where white is the colour where black is the number’ saamgebundel word, is moeilik om te sê. Daar is diegene wat dit seker as poësie sal bestempel, maar volgens my is dit die grootste klomp onsin en snert wat ek vir ’n lang tyd onder oë gehad het. Dit handel oor allerlei sake soos die liefde, haat, religie, die uitbuiting van swart deur wit, die oneerlikheid en huigelary van die witman, ’n openlike gespot met waardes wat die witman s’n sou wees en allerlei soorte banaliteite. Dit word egter op so ’n wyse aangebied dat min lesers die moeite sal doen om dit enduit te lees. Diegene wat dit wel sou doen, sal dit uiteindelik met ’n gevoel van onvergenoegdheid en irritasie toemaak met die wete dat hulle hul tyd beter kon benut het. Die idiolek wat Jensma gebruik is dikwels moeilik verstaanbaar en baie gekunsteld. Dit irriteer eerder as wat dit vermaak of boei. Ondergetekende kon werklik niks in hierdie werk vind wat dit in terme van die Wet op Publikasies ongewens sou maak nie. Dit is ’n werk met min of geen artistieke verdienste nie. [...] Hierdie publikasie behoort met die minagting wat dit verdien bejeën te word. Slegs diegene wat die siektesimptome vertoon wat orals uit hierdie teks spreek, sal hierdie werk kan lees. Ek 47

beveel in die lig van die bogenoemde aan dat geen beperking op die verspreiding van hierdie werk geplaas word nie.

Hierdie de-literarisering van Jensma se teks maak dit vir die Publikasieraad moeilik om tot ’n besluit te kom. ’n Tweede en derde mening word gevra, wat bevind het dat die vorige verslae ook in ag geneem moet word. Op 28 Oktober 1987 word besluit dat die vorige komitee se besluit van krag sal bly. In 1990 word ’n volgende aansoek aan die Direktoraat gerig, hierdie keer deur mev. N. van der Walt (1990), Hoof van die Diensafdeling van die J.S. Gericke Biblioteek van die Universiteit van Stellenbosch. Die Stellenbosse filosoof, A.A. van Niekerk (1990), skryf in sy leesverslag positief oor die ontvangs en die “lofprysings op die agterblad” en meen dat “niks so ernstig [is] dat art. 47(2)e-belange wesenlik in die gedrang kom nie.” Op 29 Junie 1990 word die verbod op where white is the colour, where black is the number in die Staatskoerant (Goewermentskennisgewing 1990) tersyde gestel. Vir Jensma het dit egter min beteken. Hy is teen hierdie tyd weens skisofrenie reeds so afgetakel dat hy permanent by die Heilsleër in Hillbrow tuisgegaan en sy dae onder die haweloses van Johannesburg deurgebring het. So skryf die sosioloë Eddie Koch en Gavin Evans (1991: 54–55) oor hom:

Today, at the age of 52, he [Jensma] spends his days looking for food, old books and other paraphernalia on the streets of the city. At night he sleeps in a tiny matchbox of a room set aside for him in the Salvation Army dormitory. […] Do you still paint the fine pictures that once appeared in the galleries in Johannesburg? Do you still write poetry? The reply is simple. ‘No!’ And it’s followed by a stream of random thoughts and incoherent sentences. His fellow inmates at the shelter say Jensma’s mad. […] ‘I don’t want to be interviewed. If you want to say something about me go and read my poems. They will tell you about my life. ’

7. Samevatting

Die lotgevalle van Wopko Jensma se where white is the colour, where black is the number verskaf sekere insigte in die werking van die sensuurmasjinerie van die 1970’s en 1980’s. Hierdie besondere geval word welsiwaar gekompliseer deur die aard van sy skryfwerk, wat soms baie ontoeganklik is en tot vreemde uitsprake van tydgenootlike letterkundiges gelei het. Die letterkundiges wat by die beoordeling van die digbundel vir die Publikasiebeheerraad betrokke was, het in bepaalde opsigte in die “slagyster” getrap wat Jensma met sy werk gestel het (kyk veral M.G. Scholtz se skreiende opmerkings) en was klaarblyklik onseker oor die rol van literêre meriete of ander maatstawwe in hulle aanbevelings. Dit is moontlik dat die verbanning van die digbundel bygedra het tot die marginalisering én stigmatisering van die skrywer in veral die Afrikaanse maar ook in die Suid-Afrikaanse literêre sisteme en 48

’n voortgesette herwaardering van sy werk is daarom nodig. Dokumente wat meer oor die prosesse en rolspelers van die destydse sensuurwetgewing aan die lig bring, maak ’n meer geskakeerde Suid-Afrikaanse literatuurgeskiedenis moontlik. Toegang tot dokumente rondom sensuur wat vroeër nie beskikbaar was nie, kan verskuiwings in die posisie van ’n skrywer soos Jensma binne die kanon meebring. Sulke dokumente kan ook betekenisvol wees in ’n te skrywe geskiedenis van die Afrikaanse boek. Die dokumente in die Nasionale Argief van Suid-Afrika is tewens ’n vonds vir navorsers en belangstellendes in die geskiedenis van die boek, want “[t]he history of reading can tell us something about the history of ideas that shaped historical events in South Africa. This is a difficult but not impossible task. (…) More importantly, collaboration between book historians and library historians would reveal something of the character of South Africa’s reading culture”, verklaar Dick (2006: 37).

Universiteit van Pretoria

Bronnelys

A.R. 1975. Jensma’s new way uncertain. (Review of where white is the colour, where black is the number.) Cape Herald, 1 March: 8. Abrahams, Lionel. 1975. Exercise in mind-expansion. (Review of where white is the colour, where black is the number.) Rand Daily Mail, 6 January: 13. Alvarez-Pereyre, Jacques. 1983. The poetry of commitment in South Africa. London: Heinemann. Anoniem. 1975. Digbundel van Jensma verbied. Beeld, 28 Junie. Berman, Esmé. 1983. Art & artists of South Africa: An illustrated biographical dictionary and historical survey of painters, sculptors & graphic artist since 1875. Cape Town and Rotterdam: A. A. Balkema. Brink, André P. 1975. Jensma bevestig sy uniekheid. [Resensie van where white is the colour, where black is the number.] Tydskrif-Rapport (’n tydskrifbylaag tot Rapport), 2 Maart: 6. Brink, André P. (samest.). 2000. Groot verseboek 2000. Kaapstad: Tafelberg. Brink, André P. (samest.). 2008. Groot verseboek (in drie dele). Kaapstad: Tafelberg. Chapman, Michael. 2003. Southern African literatures. Pietermaritzburg: University of Natal Press. Cloete, T.T. 1975a. Censor Application Form Cloete 1975 (Portable Document Format) beskikbaar by: http://www.theliteraturepolice.com/documents/ (Besoek op 23 Februarie 2009.) Cloete, T.T. 1975b. W. Jensma: where white is the colour. (Leesverslag.) Argief en Rekorddiens van die Wes-Kaap, IDP 3/1 lêer nommer: P75/4/35. Cloete, T.T. 1975c. Brief aan die Direkteur van Publikasies – 16/6/75. Argief en 49

Rekorddiens van die Wes-Kaap, IDP 3/1 lêer nommer: P75/4/35. Cloete, T.T. 1980. Die Afrikaanse literatuur sedert Sestig. Goodwood: Nasou. Coetzee, A.J. 1971. “Politiek” in skilder se gedigte. (Resensie van Sing for our execution.) 11 April. Coetzee, Ampie. 1997. Introduction. In: De Lange, Magreet. The Muzzled Muse: Literature and Censorship in South Africa. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. De Kock, Leon. 1977. Die digter is wat hy wil wees. (Resensie van i must show you my clippings.) Beeld, 19 September: 6. De Lange, Magreet. 1997. The muzzled Muse: Literature and censorship in South Africa. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. Dick, Archie. 2004. Book burning and the complicity of South African librarians, 1955–1971. Innovation 28: 31–40. Dick, Archie L. 2006. Book history, library history and South Africa’s reading culture. South African Historical Journal 55: 33–45. Du Toit, S.F. 1979. Brief aan Mike Kirkwood vanaf Director of Publications – 22/6/79. Argief en Rekorddiens van die Wes-Kaap, IDP 3/1 lêer nommer: P75/4/35. Foster, Ronel en Viljoen, Louise (samests.). 1997. Poskaarte: Beelde van die Afrikaanse poësie sedert 1960. Kaapstad: Tafelberg. Goewermentskennisgewing. 1990. Tersydestelling van verklaring dat publikasies ongewens is: 29 Junie. Gray, Stephen. 1973a. Jensma is natuurlike talent. (Resensie van Sing for our execution.) Tydskrif-Rapport. 17 Junie. Gray, Stephen. 1973b. Poetry in progress. (Review of Sing for our execution.) Star Literary Supplement, 22 June. Gray, Stephen. 1975. Not a bad start to the 1975 publishing year. (Review of where white is the colour, where white is the number.) The Star, 6 February. Gray, Stephen. 1979. Southern African literature: An introduction. Cape Town: David Philip. Jansen, J.P. 1975. Wet op publikasies, 1974: Werksdokument vir deeltydse komitee. (Leesverslag.) Argief en Rekorddiens van die Wes-Kaap, IDP 3/1 lêer nommer: P75/4/35. Jensma, Wopko. 1966a. Letter to Peter Horn. 8 December. NELM. Jensma, Wopko. 1966b. Letter to Peter Horn. 29 December. NELM. Jensma, Wopko. 1967. Letter to Peter Horn. 16 January. NELM. Jensma, Wopko. 1968a. Letter to Peter Horn. 9 January. NELM. Jensma, Wopko. 1968b. Letter to Walter Saunders. 19 June. NELM. Jensma, Wopko. 1973. Sing for our execution. Johannesburg: Ravan Press. Jensma, Wopko. 1974. where white is the colour, where black is the number. Johannesburg: Ravan Press. 50

Jensma, Wopko. 1975. Brief aan Walter Saunders –21/7/75. Walter Saunders/ Ophir-korrespondensie. Jensma, Wopko. 1976. Brief aan die Publikasieraad – 8/9/76. Argief en Rekorddiens van die Wes-Kaap, IDP 3/1 lêer nommer: P75/4/35. Jensma, Wopko. 1977a. Brief aan die Direktoraat van Publikasies – 14/9/1977. Argief en Rekorddiens van die Wes-Kaap, IDP 3/1 lêer no. P75/4/35. Jensma, Wopko. 1977b. Brief aan die Direktoraat van Publikasies – 1/11/1977. Argief en Rekorddiens van die Wes-Kaap, IDP 3/1 lêer nommer: P75/4/35. Jensma, Wopko. 1977c. i must show you my clippings. Johannesburg: Ravan Press. Kannemeyer, J.C. 2005. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau. Kirkwood, Mike. 1979. Brief aan Publications Directorate – 11/6/1979. Argief en Rekorddiens van die Wes-Kaap, IDP 3/1 lêer nommer: P75/4/35. Kleyn, Leti & Marais, Johann Lodewyk. 2010a. Wopko Jensma: ’n Profiel. (Ongepubliseerde manuskrip.) Kleyn, Leti & Marais, Johann Lodewyk. 2010b. Wopko Jensma en die soeke na ’n nuwe (Suid-) Afrikaanse identiteit. Tydskrif vir Letterkunde 47(1): 5–24. Koch, Eddie & Evans, Gavin. 1991. The hobo life. Penthouse. September: 53–55, 106–108. Komrij, Gerrit (samest.). 1999. De Afrikaanse poëzie in duisend en enige gedichten. Amsterdam: Bert Bakker. Lighton, R.E. 1977. Brief aan Wopko Jensma vanaf Direkteur van Publikasies –28/12/77. Argief en Rekorddiens van die Wes-Kaap, IDP 3/1 lêer nommer: P75/4/35. McDonald, Peter M. 2009. The literature police: Apartheid, censorship and its cultural consequences. Oxford: Oxford University Press. Murray, A.H. 1975. Kommentaar op W. Jensma “where white is the colour …” [Leesverslag.] Argief en Rekorddiens van die Wes-Kaap, IDP 3/1 lêer nommer: P75/4/35. National Archives of South Africa. 2010. Databasissoektog, soekterm: “objectionable literature”. Beskikbaar by: http://www.national.archsrch.gov.za/ sm300cv/smws/sm300ds?2010022314182323883682 (Besoek op 23 Februarie 2010.) Pretorius, J.L. 1975. Brief aan prof. T.T. Cloete – 4/7/1975. Argief en Rekorddiens van die Wes-Kaap, IDP 3/1 lêer nommer: P75/4/35. Pretorius, William. 1977. Wopko Jensma and Chris Mann: Rough and smooth. (Review of i must show you my clippings.) Tydskrif-Rapport, 25 September: 14. Richter, G.J. 1975. Onbetaamlike, onwelvoeglike en aanstootlike lektuur. (Brief aan Raad van Beheer oor Publikasies.) 21/1/75. Argief en Rekorddiens van die Wes-Kaap, IDP 3/1 lêer nommer: P75/4/35. Saunders, Walter. 2008. In gesprek met Leti Kleyn. 22 April. 51

Scholtz, Merwe. 1974. Censor Application Form Merwe Scholtz 1974 (Portable Document Format.) Beskikbaar by: http://www.theliteraturepolice.com/ documents/ (Besoek op 23 Februarie 2009.) Scholtz, M.G. 1987. Leesverslag. Argief en Rekorddiens van die Wes-Kaap, IDP 3/275 lêer nommer: P87/9/96. Scholtz, Merwe. 1975. Leesverslag. Wopko Jensma: Where white is the colour where black is the number (P 75/4/35). Argief en Rekorddiens van die Wes-Kaap, IDP 3/1 lêer nommer: P75/4/35. Staatskoerant van die Republiek van Suid-Afrika. 1974. Wet op Publikasies. Wet No. 42. Van Coller, H.P. (samest.). 1998. Perspektief en profiel: ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel I. Pretoria: J.L. van Schaik. Van Coller, H.P. (samest.). 1999. Perspektief en profiel: ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel II. Pretoria: J.L. van Schaik. Van Coller, H.P. (samest.). 2006. Perspektief en profiel: ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel III. Pretoria: J.L. van Schaik. Van der Walt, N. 1990. Application for a decision/review –21/5/90. Argief en Rekorddiens van die Wes-Kaap, IDP 3/275 lêer nommer: P90/05/44. Van Niekerk, A.A. 1990. Leesverslag. Argief en Rekorddiens van die Wes-Kaap, IDP 3/275 lêer nommer: P90/05/44. Van Zyl, Danie. 2008. In gesprek met Leti Kleyn. 15 Mei. Van Wyk, Johan; Conradie, Pieter; & Constandaras, Nik (samests.). 1988. SA in poësie/SA in poetry. Pinetown: Owen Burgess. Wilhelm, Peter. 1973. A voice for the people. [Review of Sing for our execution.] To The Point, 30 June, 45. Wilhelm, Peter. 1977. Nog ’n drie. [Review of i must show you my clippings.] Snarl: A Critical Review of the Arts, 6: 1–2. Wigget, H. 1975. An honour to have your work banned. The Cape Argus, 10 July.

Note

1. Uit die gedig “oom Soois is dragtig” (Jensma, 1974: 55). 2. “Gardiner […], wat die enigste uitgebreide artikel oor Jensma se Afrikaanse gedigte die lig laat sien het, het onvermoeid gewerk aan die kanonisering van Jensma in die Engelse literatuur” (Kleyn & Marais 2010b: 5). Hy het egter beperkte sukses daarmee behaal. Jensma word slegs kortliks vermeld in die Afrikaanse literatuurgeskiedenisse van J.C. Kannemeyer (2005), T.T. Cloete (1980) en H.P. van Coller (1999 en 2006), en word ook in die Engelse literatuurgeskiedenis van Stephen Gray (1979) en Michael Chapman (2003) tot enkele verwysings en voetnote gereduseer. 3. Wat betref bloemlesings is die nalatenskap van Jensma beter daaraan toe. In André P. Brink (samest.) se Groot verseboek 2000 (2000) en Groot verseboek in drie dele (2008); Ronel Foster en Louise Viljoen 52

(samests.) se Poskaarte: Beelde van die Afrikaanse poësie sedert 1960 (1997); Johan van Wyk, Pieter Conradie en Nik Constandaras (samests.) se SA in poësie/SA in poetry (1988); en Gerrit Komrij (samest.) se De Afrikaanse poëzie in duisend en enige gedichten (1999) is enkele van sy gedigte opgeneem. 4. Hy het vir die duur van Ophir se bestaan (1967–1976) meer as 70 gedigte daarin gepubliseer. “In Ophir […] social, racial and political themes became the subject of poetry and the work that was published, drawn from all parts of the world, broke down South African narrow horisons” (Alvarez-Pereyre 1983: 36). Stigters, redakteurs en uitgewers van Ophir, die drietal Walter Saunders (aan wie Jensma se tweede bundel opgedra is), Peter Horn en Michael Macnamara, het deur Horn met Jensma kontak gemaak, waarna hy ’n belangrike bydraer geword het. “It gave a very special feeling to the magazine, having so much Wopko in it. Ophir had a very distinct quality and Wopko contributed to this. The presence of Wopko gave the magazine a definite character” (Saunders, 2008). Jensma was sedert sy studentejare aktief op literêre terrein. Hy het in Sestiger en Standpunte gepubliseer; as vertaler (Duits na Afrikaans) by die Afrikaanse Pers Boekhandel gewerk; ’n eie literêre tydskrif vanuit Botswana op die been probeer bring en werk van skrywers uit Afrika vir publikasie versamel en aan plaaslike tydskrifte versprei. Verder het hy ook grafiese werk en gedigte vir onder meer Contrast, Wurm, Purple Renoster, Izwi, The Classic en Snarl gelewer en in sommige gevalle is die omslagontwerpe ook deur hom gedoen. “[Sy] grafiese werk [...] is orals te vinde: op stofomslae kom sy werk só dikwels voor dat Suid-Afrikaanse skrywers mekaar graag spottend vra: Het jy ’n Wopko-omslag of nie?” het Gray (1973a) by geleentheid opgemerk. 5. In Cloete (1975a) en Scholtz (1974) se aansoek om op die naamlys van die Departement van Binnelandse Sake se sensuurkomitee gevoeg te word, word aangedui dat albei aan die NG Kerk behoort, D.Litt. et Phil.-grade in die letterkunde in Amsterdam behaal het en by ’n verskeidenheid literêre aktiwiteite betrokke is. 6. “The censor is in several respects a special kind of reader. He is a reader with the power to suppress a text and make it unavailable for other readers. He is also a reader who often does not honour the aesthetic conventions for the interpretation of literature. He reads a literary text as a statement about the world, as a message with only a referential function, ignoring its poetic function. There is, therefore, a discrepancy between the censorious reader and the literary reader” (De Lange 1997: 1). Dit blyk ook die geval ten opsigte van Jensma te wees.

“Die lied van die nuwe jong Suid-Afrika”: Die representasie van vervreemding in hedendaagse Afrikaanse protesmusiek

Burgert Senekal

Music is a familiar medium through which protest against unwanted socio-political realities are recorded. This article elaborates on Hermann’s (2009) insights in this regard by suggesting that contemporary Afrikaans protest music articulates alienation among the Afrikaans youth. The manifestation of powerlessness, meaninglessness, normlessness and social isolation within the framework of in particular Seeman (1983), Geyer (2001) and Ross, Mirowsky & Pribesh (2001), is examined by discussing the lyrics of Afrikaans protest songs that were recorded since 1994. The article shows how common and widespread especially powerlessness and social isolation are in these songs, both because of a perceived lack of political power, and the omnipresent threat of crime.

1. Inleiding

Musiek is ’n alombekende medium deur middel waarvan protes teen ongewensde sosio-politieke realiteite aangeteken word. Van die bekendste Amerikaanse liedjies uit die Viëtnam-era, byvoorbeeld Joe McDonald se “Feel like I’m fixin’ to die” (1967) en Creedence Clearwater Revival se “Fortunate son” (1969), is uitgesproke protesliedjies. In 1988 het White Power groepe in Uppsala, Swede, tydens die Rock Against Communism fees bymekaargekom, en dit teen die agtergrond van ’n regering wat gedurende die tagtigerjare onder andere tot die begrotings van die ANC én SWAPO bygedra het. As ’n onbewustelike spieëlbeeld van hierdie gebeurtenis in Swede, organiseer Koos Kombuis, Bernoldus Niemand en Johannes Kerkorrel in 1989 die Voëlvry-toer, wat onder andere protes aanteken teen die destydse Nasionale Party-regering se oorlog teen sogenaamde bevrydingsbewegings. Dirk Hermann (2009) noem dat vervreemding, soos ondervind deur die Afrikaanse jeug, in Afrikaanse liedjies verwoord word. Afrikaanse protesmusiek het gedurende die afgelope twee dekades ’n oplewing ondervind, en ’n mens kan jou inderdaad afvra of dit nie ten minste deels toegeskryf kan word aan die gevoel van vervreemding onder die jeug nie. Daarom poog hierdie artikel om die representasie van vervreemding in hedendaagse Afrikaanse protesmusiek onder die loep te neem. Die term “protesmusiek” word gebruik om na liedjies wat sosio- politieke kwessies aanspreek te verwys, byvoorbeeld die gevoel van uitsluiting uit die breër Suid-Afrikaanse gemeenskap, asook die bedreiging deur misdaad. Vervreemding kan egter in ’n verskeidenheid kontekste manifesteer, byvoorbeeld binne liefdesverhoudings (sien Neal & Collas, 2000), of tussen generasies of subkulture (sien byvoorbeeld Senekal, 2009). Vir doeleindes van hierdie studie sal egter uitsluitlik gekonsentreer word op liedjies wat sosio-politieke kwessies

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 16DE JAARGANG (2009) 2DE UITGAWE 54

aanspreek. Dit klem sal ook geplaas word op hierdie liedjies se lirieke eerder as musiekstyle. Die oogmerk is om vas te stel of vervreemding inderdaad in hedendaagse Afrikaanse protesmusiek verwoord word, hoe dit gedoen word en watter sosio-politieke kwessies binne die raamwerk van vervreemding aangespreek word. Die term “hedendaags” word gebruik om na liedjies wat ná 1994 verskyn het te verwys, aangesien hierdie jaar uiteraard ’n belangrike skeiding in die geskiedenis van Suid-Afrika verteenwoordig.

2. Vervreemding in hedendaagse Afrikaanse protesmusiek

As gevolg van die verskillende teoretiese assosiasies van die term vervreemding, kan die konsep nie sinvol binne ’n akademiese konteks aangewend word sonder om dit eers te omskryf nie. Devorah Kalekin-Fishman (1998: 6) definieer vervreemding binne die sosiologie as verwysend na “the distancing of people from experiencing a crystallized totality both in the social world and in the self ”. Hierdie geïmpliseerde verhouding van een entiteit tot ’n ander is ook in Geyer (2001: 390) se definisie teenwoordig, waar vervreemding as volg gedefinieer word:

a subjectively undesirable separation from something outside oneself (the means of production, God, money, status, power, the majority group to which one does not belong, etc.) or even inside oneself (one’s `real’ inner feelings, drives or desires, as in the concept of self-alienation).

Die konsep van vervreemding is veral uit die geskrifte van Marx, Weber en Durkheim bekend. Dit was egter Melvin Seeman wat in 1959 ’n model uitgewerk het aan die hand waarvan vervreemding ontleed kan word. Hy onderskei tussen vyf aspekte van vervreemding: magteloosheid, betekenisloosheid, normloosheid, sosiale isolasie en self-vervreemding. Later het hy ’n sesde aspek bygevoeg: kulturele vervreemding. Self-vervreemding word nie in die huidige studie bespreek nie, hoofsaaklik as gevolg van die problematiek rondom die definiëring van die self (sien Senekal, 2008: 49-58). Kulturele vervreemding op sy beurt kan met groter vrug ondersoek word in ’n studie wat die net wyer as bloot protesmusiek gooi. Die fokus val dus slegs op magteloosheid, betekenisloosheid, normloosheid en sosiale isolasie, hoofsaaklik aangesien Geis & Ross (1998), Mirowsky & Ross (1983), en Ross, Mirowsky & Pribesh (2001) juis aandui hoe verwikkeld hierdie aspekte is in omgewings waar hoë vlakke van misdaad voorkom.

2.1 Magteloosheid

Geyer (1994, 1996 en 2001) stel dit dat die aard van vervreemding oor die laaste paar dekades verander het, aangesien die wêreld meer kompleks geword het, maar dat sogenaamde klassieke vervreemding – dié wat deur Seeman bespreek is – steeds 55 bestaan (Geyer, 1996: xiv). Magteloosheid is nou nie meer alleen die persepsie dat ’n persoon se aksies nie die gewenste uitkomste kan oplewer nie (Seeman, 1959: 784), maar ook word die moderne mens gebombardeer met wat Geyer (1994: 21) ’n “relative overchoice of output options” noem. Magteloosheid tree dus in wanneer die individu nie die gepaste handeling kan identifiseer wat kan lei tot die bereiking van sy objektiewe nie, beide omdat hy nie genoeg opsies het nie, én omdat daar te veel moontlikhede bestaan. Geis & Ross (1998: 232) toon aan dat magteloosheid beïnvloed word deur die aard van die omgewing waarin ’n individu leef. Individue wat in omgewings leef waar sosiale orde afgeneem het – waar hoë misdaad, vandalisme, drankmisbruik, ensovoorts dus voorkom – het ’n sterker persepsie van magteloosheid. Die rede hiervoor is dat mense in sulke omstandighede hulself as magteloos beskou om ’n veilige, netjiese en geordende omgewing te bewerkstellig. Dit is veral die blootstelling aan onbeheerbare, negatiewe ervarings soos misdaad wat tot magteloosheid bydra (Ross, Mirowsky & Pribesh, 2001: 572). Die volgehoue blootstelling aan só ’n omgewing lei nie alleen tot wantroue jeens ander individue nie, maar ook tot wantroue in gesagstrukture. Afrikaanse protesmusiek verwoord vele male ’n gevoel van magteloosheid, veral ten opsigte van misdaad en die verlies aan politieke mag. In die groep Radio-Suid- Afrika se liedjie “Bid” (Bid, 2006) is daar twee maniere om die bedreiging van misdaad te hanteer: “die kroeg jou hawe veilig hier en gerustheid kom met elke bier”, of “bid dat niemand vir ons buite in die tuin sal wag, bid vir krag en vir genade in elke donker dag”. In hulle leefruimte van “moord en kinderrape” kan die individu homself dus nie beskerm nie en is op óf blote aanvaarding van sy lot aangewese, óf op wat Seeman (1959: 786) eksterne beheer noem. Alhoewel die spreker glo “dalk kan ons eendag ophou praat en doen wat ons al lankal dreig”, onderstreep die lied juis dat dít nie gedoen word nie. In “Vasbeslote korporasie Deel 2” (Swanesang, 2006) is Fokofpolisiekar ook aan misdaad oorgelewer, en hulle merk: “Ek’s nie paranoïes nie – miskien net ’n klein bietjie”. Vir hulle is daar óók “messe wat wag, in die bosse buite jou huis in die nag” (“Brand Suid-Afrika”) (Brand Suid-Afrika, 2006). Hulle is krities teenoor passiwiteit en vra dat die luisteraar nie net sal “kla oor die toestand van ons land” nie, “maar fokken doen iets daaromtrent”. Die gebruik van die woord “iets” dui egter daarop dat hulle nie doelgerigte optrede kán identifiseer wat die gewenste verandering kan bewerkstellig nie. Johannes Kerkorrel sing ook oor magteloosheid teenoor die kriminele aanslag, insluitend gewapende roof en verkragting, in “Die stad bloei vanaand” (Die ander kant, 2000): “Die grond onder ons voete skuif onder ons weg, en alles wat mooi was, ja alles verdamp”. Die woord ‘verdamp’ dui juis op sy magteloosheid, aangesien dit uiteraard ’n natuurverskynsel is waaroor geeneen beheer het nie. Ook ddisselblom kontrasteer die droom van die nuwe Suid-Afrika met die 56

werklikheid in “Jobangensburg” (Donker grond, 2007): “It’s been a long walk to freedom, even longer to captivity”. Die spreker is paranoïes (“ek ruik heeltyd lont”) en kruip agter diefwerings en heinings weg – ’n nuwe soort tronk. Vir hom is “elke draai in my kar [...] ’n vrees vir ’n smash and grab”. Die magtelose aanskouing van die metamorfose vanaf vryheid na tronk word in die refrein verwoord, waar geen agent vir geweld verantwoordelik is nie: “die reënboog was aan die kom, maar wat van dit oorbly is een donderstorm wat hier woed van moord en doodslag, rooi onskuldige bloed”. Soos in “Die stad bloei vanaand” staan die spreker dus net so magteloos teenoor geweld soos wat hy teenoor die magte van die natuur staan. Battery 9 bied in twee liedjies, “Blaas hom” (Wrok, 1998) en “Geen genade” (Galbraak, 2008), ’n ander uitbeelding van magteloosheid teenoor die bedreiging van misdaad. In hierdie liedjies verval die spreker in ’n fantasie van mag deur vergelding. In “Blaas hom” word die verteller ’n “bebliksemde Boer” met ’n “handkanon” wat die inbreker herhaaldelik “blaas” en in “Geen genade” sê die spreker dat hy alles wat van hom gesteel is, uit die inbreker sal “uitmoer”. Die feit dat beide hierdie liedjies egter fantasieë is, aksentueer eerder die spreker se magteloosheid as wat dit die herwinning van mag suggereer. In “Toema Jacob Zuma” (Piet Paraat se plaat, 2007) van Piet Paraat is die spreker ewe magteloos, soos hy in sy bed lê en “worry oor ’n inbreker,” terwyl Gian Groen passief is in “Mitchell’s Plein” (Groenkitaar, 2002): “vir jou African dream, meneer, sal ons hopeful sit en wag” (klem bygevoeg). Baie van die sprekers in hierdie liedjies tree nie teen misdaad op nie en, soos Fokofpolisiekar, kritiseer Liesl op bladsy 5 ook die gebrek aan optrede in “Wie doen wat?” (Genoeg is genoeg, 2007): “sê my wie doen wat? Almal is gatvol almal is siek en sat”. Ten spyte van die oproep egter om teen “die monsters” op te staan en saam te staan, is die spreker net so magteloos soos die slagoffers van misdaad waarvan gesing word, aangesien daar weer eens slegs ’n leë oproep tot optrede gemaak kan word. K.O.B.U.S. se “Doodstraf ” (Swaarmetaal, 2007) sluit by “Jobangensburg” en “Die stad bloei vanaand” aan wanneer hulle let op die onvervulde droom van die Reënboognasie en die vryheid wat daarmee gepaard moes gaan: “ons is vryheid belowe maar het vrees ontvang, met pyn en trane en begrafnissang, die reënboog is rooi deurweek met bloed, op die horison agter die begrafnisstoet”. Anders as in die meeste ander liedjies wat hier onder die vergrootglas geplaas word, stel hulle egter ’n daadwerklike oplossing vir die bedreiging van geweldsmisdaad voor: “noodmaatreëls vir ’n noodtoestand, ’n oog vir ’n oog en ’n tand vir ’n tand, [...] staan saam en eis die doodstraf terug”. Hierdie direkte identifisering van ’n oplossing (alhoewel onrealisties) word geëwenaar deur die uitbeelding van mense wat tot doelgerigte handeling in staat is en nie net hulpelose slagoffers is nie, wanneer K.O.B.U.S. waarsku: “as die strome onskuldige bloed aanhou stort gaan die mense begin doen wat daar gedoen moet word”. Die uitbeelding van magteloosheid is dus nie ’n universele kenmerk van hierdie liedjies nie. 57

Ross, Mirowsky & Pribesh (2001: 571) koppel die wantroue in gesagstrukture met vervreemding, aangesien hoë misdaad die indruk skep dat diegene in magsposisies óf onwillig is om die slagoffers behulpsaam te wees, óf nie oor die vermoë beskik nie en hulle gevolglik aan hulle eie lot oorlaat. Albert de Wet merk in “Wat het gebeur by Aliwal-Noord” (3 jaar, 2008): “die regering gee nie om, die president hou hom stom”. Hierdie liedjie handel oor ’n plaasmoord en, soos in die geval van Koos Kombuis se “Reconciliation Day” (Bloedrivier, 2008), gebruik De Wet ’n spesifieke gebeurtenis om algemene protes teen die geweldsituasie in Suid-Afrika aan te teken. Hy sê wel dat hy sy “voet neersit en opstaan” teen ongeregtighede, maar soos die meerderheid ander liedjies se oproep tot optrede, stel hy geensins voor wát hierdie optrede moet wees nie. In “Geagte Meneer President” (Revolusie, Romantiek, Ruk en Rol, 2006) spreek Glaskas President Mbeki aan en sê: “al wat ek vra is dat u iets begin doen”. In “Die fokkol song” (Bloedrivier, 2008), sowel as in “Blameer dit op apartheid” (Blameer dit op apartheid, 1997), blameer Koos Kombuis die owerhede vir die toestand in die land: “Mbeki is oorsee, Trevor Manuel is gou gym toe en Zuma roer haar rooibos tee”, terwyl K.O.B.U.S. ook na “presidentia in absentia” verwys in “Nuwe jong Suid-Afrika” (Swaarmetaal, 2007). In “Reconciliation Day” van Koos Kombuis is die owerhede ewe magteloos om hulle te beskerm: “Hoeveel keer moet ons dit rapporteer, hoe lank moet ons stry?” Magteloosheid gaan oor in woede gerig teen die owerhede: “Ons is so kwaad en so moerig, want ons wonder waar is die law. Van vroeg tot laat is daar net gangs in die straat, wat help dit om te praat? Ons is in ’n state of war”. In Bok van Blerk se “So waai die wind” (De la Rey, 2005) word politieke magteloosheid verwoord met: “So waai die wind, my kind mos alles weg”. Die liedjie let op die ondergeskikte posisie wat Afrikaans tans beklee (“Hy vra my deur die stories van hoe gaan dit nog op Maties, en of ons nog ons taal praat, want hy weet dis uit ons boeke”), maar bly, soos in die lied “De la Rey”, hoopvol dat die situasie sal verander: “dis diep in jou gebore dat niks is ooit verlore”. Politieke magteloosheid kom ook in “Die kleur van my vel” (Afrikanerhart, 2009) voor wanneer die spreker let op hoe min beheer hy oor werksgeleenthede het: “Elke man hier hou net aan om te bid, dat daai leiers vir ons nie op straat sal laat sit”. Magteloosheid is volop in hierdie liedjies, beide ten opsigte van die onmag om hulself en ander teen misdaad te beskerm, asook ten opsigte van politieke mag. Dit word ook gekenmerk deur ’n gebrek aan opsies in die verband. Met die uitsondering van K.O.B.U.S. se “Doodstraf ” is die totale gebrek aan enige konstruktiewe oplossings vir die probleme wat hulle verwoord byvoorbeeld opvallend. Selfs wanneer ’n beroep op die luisteraar gedoen word om saam te staan teen korrupsie, misdaad, wanbestuur en praktyke soos Swart Ekonomiese Bemagtiging, is die totale afwesigheid van konkrete oplossings treffend. 58

2.2 Betekenisloosheid

Waar Seeman (1972: 472) die gevoel van betekenisloosheid sien as ’n individu se “sense of the incomprehensibility of social affairs, whose dynamics one does not understand and whose future course one cannot predict”, sien Geyer (2001: 391) die probleem eerder as ’n oormaat informasie waarmee die individu in die postmoderne wêreld gebombardeer word. Hy sien betekenisloosheid as ’n informasie-prosesseringsprobleem:

a problem of developing efficient selection techniques to pick up whatever goal-relevant information is hidden in the middle of the daily stream with which everyone is bombarded; or as a problem of developing good scanning techniques when the problem is not so much to ward off a mass of irrelevant and unsolicited information, but rather to search for the goal-relevant information one needs, which is hidden like the proverbial needle in the haystack (Geyer, 1994: 21) (oorspronklike klem).

Betekenis word gereeld in die simbole van ’n kultuur gevind (Schacht, 1996: 6), veral in die geskiedenis waar die identifikasie met helde en belangrike veldslae ’n saambindende faktor is. Bok van Blerk se “De la Rey” is die mees voor-die-hand- liggende voorbeeld van ’n soeke na ’n held in die geskiedenis waarop die spreker trots kan wees, ’n held wat nie vervuil is met die konsep van apartheid nie. Koos Kombuis (2006), wat juis sy musiek ingespan het vir protes teen apartheid, meen byvoorbeeld generaal De la Rey (held uit die Anglo-Boereoorlog) was “’n man van durf en daad, ’n man van aksie, ’n man met gewete, ’n ware leier wat, indien hy vandag gelewe het, nie net ons volk nie, maar die ganse Suid-Afrikaanse nasiedom sou help vorder het tot by daardie wonderlike land wat die Nuwe Suid-Afrika nog altyd veronderstel was om te wees”. Wat Kombuis se kommentaar hier juis illustreer, is hoe ’n historiese figuur aangewend kan word om betekenis in die hede te skep. In “So waai die wind” gaan Bok van Blerk ook op ’n soektog na ’n betekenisvolle geskiedenis deur ’n besoek aan sy oupa te bring – ’n “Broederbond gebore”. Dié vertel hom “van die jare toe ons mense vir beskerming gepleit het” (vermoedelik die tyd voordat die Afrikaner regeringsmag bekom het, d.w.s. voor 1948), en kontrasteer die leefwêreld van sy oupa met die ondergeskikte posisie wat Afrikaans, en by implikasie Afrikaners, tans beklee (“hy weet dis uit ons boeke”). In sy oupa se oë vind hy “’n trots wat my laat skaam voel, ’n trots van Bo”, waardeur hy weer moed kry vir die hede en die “oorloë van verandering”. Verwant aan die soeke na betekenis in die geskiedenis, is die kwessie van naamveranderinge, waaroor dan ook gereeld in hedendaagse Afrikaanse musiek gesing word. Voorbeelde hiervan is van die bekendste protesliedjies, Klopjag se “Ek sal nie langer” (Album 3, 2005), en Albert de Wet se “Fok Tswane” (3 Jaar, 2008). In “Afrikaans sal ek altyd wees” (Klein Karoo, 2004) wonder Adriaan van der Merwe 59 ook hoekom so baie dinge in Suid-Afrika moet verander, insluitend plekname. Naamveranderinge skep die indruk dat die Afrikaner se bydrae tot Suid-Afrika se geskiedenis uitgewis word, en hier is dit veral Lianie May se “Pretoria” wat die krisis ten opsigte van betekenis verwoord. Sy en haar moeder staan voor Paul Kruger se standbeeld, en haar moeder vra: “Ek wonder was ons dan niks werd”. Die siening dat ‘Pretoria’ nie alleen ’n naam is nie, maar ook deel van die spreker se herkoms uitmaak, word gestel in die reël: “Jy lê in my kluis, ek noem jou my huis, ek vergeet nooit jou naam”. Hierdie liedjie betreur die verlies aan sekerheid ten opsigte van die geskiedenis en die spreker vra spesifiek of daar ’n plek vir haar en die Afrikaner in die geskiedenis is. Sy stel haar onsekerheid: “wat as my kind my vra?” Daar is egter geen antwoord nie, net verdere vrae: “Is die naam dan so erg, so bitter en sleg? Hoekom gooi jul dit weg?” Hanru Niemand herskryf “Sarie Marais” in ’n paradigma van geldgierigheid en misdaad en vermeld ook die kriminalisering en herskrywing van die geskiedenis: “my Sarie Marais was ’n Zulu Queen – so sal die boeke sê. Of wie weet dalk was sy ook ’n vrou van die nag – ons weet sy’t maklik gaan lê”. Dit is egter in “Kaplyn” (Afrikanerhart, 2009) van Bok van Blerk waar die soeke na betekenis en die kriminalisering van die Afrikaner se geskiedenis myns insiens die helderste aan die bod kom. Die lied handel oor ’n soldaat wat deur die gees van een van sy gesneuwelde vriende na die Kaplyn teruggeroep word en is, soos baie oorlogsliteratuur, deurspek met ’n soeke na betekenis. Reeds in die eerste vers poog die spreker om sy betrokkenheid by die Grensoorlog te verstaan (“Hoe kan ons verstaan?” terwyl hulle “tussen grense” wag). Die soeke na betekenis tydens die Grensoorlog verskuif na ’n soeke na betekenis in die geskiedenis: “Deur die jare het die wêreld gedraai. Toe ons jonk was hoe sou ons dit kon raai?” Die kern van die spreker se betoog is die weglating van SAW soldate se name by die Vryheidspark Gedenkmuur: “by daai mure staan ek vir ure, maar waar’s jou naam nou my vriend? Kan hul nie verstaan, jong soldate vergaan, sonder rede dra hulle die blaam”. Deurgaans soek die spreker met ander woorde betekenis: eers tussen die “bosse en bome” van die grens, en later in die geskiedenis, maar soos “daai bos [...] [hul] spore [vreet]”, het hulle ook uit die geskiedenis verdwyn. Hy is op soek na ’n samehangende storie wat hy kan begryp, maar soos in die verlede is daar geen antwoorde in die hede nie: “jy was nooit vereer en niemand gaan nou oor jou lewe skryf en wat jy nog wou”. As ’n mens dié liedjie breër as alleen binne die konteks van die Grensoorlog interpreteer, kan dit gesien word as ’n algemene poging om sin te maak uit ’n geskiedenis van Suid-Afrika waar die Afrikaner se bydrae misken word, en waar dit bykans onmoontlik geword het om enige sekerheid te behou. Afgesien van ’n soeke na betekenis in die geskiedenis, is daar ook vele Afrikaanse liedjies wat getuig van ’n onvermoë om die hede te begryp. In “Siek bliksems” (Varke, marbles, en ander verlore goed, 2003) sien Kristoe Strauss “glad nie meer rede nie” in hedendaagse geweld, terwyl Koos Kombuis in “Reconciliation Day” vra: “Is daar ’n 60

antwoord hier tussen die duiwel en die diepblou vuur?” Fokofpolisiekar merk ook: “’n mens kan baie praat, tog sukkel om sin te maak” (“Oop vir misinterpretasie”). Albert de Wet soek na antwoorde in “Wat het gebeur by Aliwal-Noord”: hy vra of plaasmoorde gebeur as gevolg van die Afrikaner se verlede en watter toekoms die Afrikaner het. Hierby sluit Glaskas ook aan in “Meneer” (MK Hoordosis Vol. 4), wanneer hulle opmerk: “ek is oorlaai met bekommernis en eensame onsekerheid”. Voorts is daar ’n skeptiese ingesteldheid teenoor die amptelike waarheid wat deur die media en politici verkondig word: Kerkorrel sing byvoorbeeld in “Die stad bloei vanaand”: “Die droom was beloof ja, maar net nog ’n leuen is verkoop” en K.O.B.U.S sien die belofte van vrede in die nuwe Suid-Afrika as “’n skandvlek Judaskus op elke wang” (“Doodstraf ”). Vir Liesl op bladsy 5 skets die politici “’n prentjie van die reënboogland wat ons verblind teen die donker kant” (“Wie doen wat?”) en Terminatrix is ook “gatvol vir leuens en verdraaide waarheid” (“Siek+sat”) (Terminatrix, 2008). Dit blyk egter dat die betekenisloosheid soos verwoord in Afrikaanse protesliedjies, nie handel oor ’n oormaat informasie wat so kenmerkend van die komplekse postmoderne wêreld is nie, maar eerder ’n afwesigheid van informasie, veral van betroubare informasie, waaruit die liedjieskrywers sin kan maak. Liedjies soos “Kaplyn” en “Pretoria” soek betekenis in kulturele simbole en ’n geskiedenis wat herdefinieer word, terwyl ander soos “Siek bliksems” en “Reconciliation Day” poog om die hedendaagse konflik te verstaan te midde van ’n gebrek aan verklarings.

2.3 Normloosheid

Normloosheid word deur Ross, Mirowsky & Pribesh (2001) met vervreemding in verband gebring deurdat die persepsie van ’n normlose gemeenskap waarin misdaad, vandalisme en ’n algemene disrespek vir ander se veiligheid en eiendom voorkom, noodwendig sosiale isolasie, magteloosheid en wantroue bevorder. Normloosheid behels onder andere ’n toestand waarin die individu onseker is oor watter norme op die sosiale situasies wat hy teëkom van toepassing is (Kalekin-Fishman, 2008: 538). Geyer (1994: 22) aan die ander kant verbind normloosheid weer eens met kompleksiteit wanneer hy op sy beurt beweer dat daar in die hedendaagse wêreld ’n oormaat keuses van norme bestaan waaruit ’n individu kan kies (natuurlik met bogenoemde magteloosheid en betekenisloosheid in ag genome). Normloosheid is dus die gevolg van ’n bevraagtekening van bestaande norme, asook die gevolg van blootstelling aan ’n oormaat keuses. Normloosheid hou ook in die onvermoë om met die heersende norme van ’n samelewing te identifiseer, of die aanvaarding van norme wat nié deur die samelewing aanvaar word nie (Ross & Mirowsky, 1987: 257). Veral arm gemeenskappe handhaaf die persepsie dat daar ’n gaping bestaan tussen dit wat die individu wil bereik, en die middele tot sy beskikking om daardie doelwit te haal. Kriminele gedrag is aldus 61

Ross & Mirowsky (1987: 258) die aanvaarding van geldelike sukses as doelwit, maar die verwerping van norme wat metodes om geldelike sukses te behaal, reguleer. Normloosheid kan egter geplaas word op ’n glyskaal van laag na hoog, en selfs dié wat in laasgenoemde kategorie val, is nooit totaal normloos nie.In die konteks van geweldsmisdaad is vele protesliedjies uitgesproke oor die verval van norme in hedendaagse Suid-Afrika. Vir Koos Kombuis is “die Here [...] op holiday en die duiwel is nou los” (“Blameer dit op apartheid”), terwyl “die mammas en pappas skrik want hulle kinders is verslaaf aan tik op Reconciliation Day” (“Reconciliation Day”). Valiant Swart sien Johannesburg en Pretoria as “Sodom en Gomorra” (Deur die donker vallei, 1999): “Twee stede in die Noorde, sonder wette, sonder orde, te lekker vir woorde” en Albert de Wet vra: “Is daar dan niks meer fout [...] met pyn, haat en moord?” (“Wat het gebeur by Aliwal-Noord”). Liesl op bladsy 5 sing ook van “monsters wat ouer mense, babas, vroue vermink en grynslag vir die owerheid wat skarrel om by te bly” (“Wie doen wat?”). In “Mitchell’s Plein” sing Gian Groen van hoe menselewens hul waarde verloor het:

in Mannenberg se strate met die son se breek het 7, 8 mans ’n lewe opgeneuk ’n skoolkind word vermis, nog ’n ma lyk bleek in die gutter lê ’n lyk van voor en agter gesteek

Hierdie musikante se beeld van Suid-Afrika op voetsoolvlak is een waar respek vir ander se lewens en eiendom geen rol speel nie, waar ’n sogenaamde zero-som (zero-sum)-uitkyk gevolg word. Dit kom ooreen met ’n uitkyk wat veral in arm gemeenskappe aangetref word: die totale rykdom, mag en prestige in die wêreld word as uitputbaar gesien. Gevolglik beteken een persoon se wins ’n ander se verlies, terwyl die persepsie bestaan dat dié met mag, prestige en rykdom dit verkry het deur dit van ander te neem (Ross, Mirowsky & Pribesh, 2001: 570). Die beeld van die regering en ander owerheidsinstansies as korrup, is ook volop in Afrikaanse protesmusiek. ’n Lid van die groep Nul, Dawid Kahts, meen byvoorbeeld (aangehaal in Engelbrecht, 2009: 1): “Wat verset teen die stelsel betref, sit ons tans met ’n korrupte, outokratiese regime en ’n pseudodemokrasie. Dis nie veel anders as die dae van die Groot Krokodil nie. Die rykes word steeds ryker en die armes nog armer. Die Broederbond het plek gemaak vir tokenisme en nepotisme wat geskied onder die eufemisme van regstellende aksie”. In “Sukkel society” (Innie (Sper) Vuur, 2006) van Beeskraal “soek [almal] glamour, dis net geld wat hier praat”, in “B.E.E”. (Genoeg is genoeg, 2007) van Abraham Kraamsaal sing hy van die “knoeiery” en Koos Kombuis sê “selfs die Matie rektor het sy vingers in die til” (“Blameer dit op apartheid”). Liesl op bladsy 5 sing van die “vermetelheid van korrupsie” in “Wie doen wat?” en Koos Kombuis kritiseer ook die “Fat Cat Piete” “met hulle ANC tiete”: “die een weet meer as die ander van korrupsie en 62

ubuntu”. Vir Fokofpolisiekar handel politiek alleen oor “bloed en yster, bloed en grond, bloed en olie” (“Brand Suid-Afrika”) en Terminatrix (“Siek+sat”) is ook “moeg vir korrupsie, moord, verkragting en doodslag, vir gravy-train swape, wat vat en kry sonder swoeg [...] en vir agterbakse bliksems wat hulle eie sakke vol ploeg”. Hulle bevraagteken ook die integriteit van politieke leiers: “moeg vir politicians elke skrikkeljaar-klug met elections”. Terwyl liedjies van veral Fokofpolisiekar krities teenoor die norme van die Afrikaner staan, is die verval van norme in hele die Suid-Afrikaanse gemeenskap een van die vernaamste temas van hedendaagse protesmusiek. Daar word veral van misdaad, korrupsie en gierigheid met ’n zero-som-uitkyk gesing en die afkeur waarmee hierdie musikante na normloosheid verwys, lei tot die volgende aspek van vervreemding: sosiale isolasie.

2.4 Sosiale isolasie

Ross & Mirowsky (1987: 238) voer aan dat magteloosheid, wantroue en paranoia (die persepsie dat ’n persoon geteiken word, hetsy werklik of verbeel) ’n trapleer van verdiepende vervreemding verteenwoordig: “The individual descends from a sense of powerlessness or lack of control, to one of being used and abused and, finally, to one of being attacked. When other people in one’s life have become a hostile army, social alienation is at its deepest”. Misdaad is in hierdie geval ’n belangrike wig wat tussen mense ingedryf word en Ross, Mirowsky & Pribesh (2001: 571) noem onder andere rommel, graffiti, misdaad, en vandalisme as tekens dat

the people who live around them are not concerned with public order, that residents are not respectful of one another and of each other’s property, that the local agents of social control are either unable or unwilling to cope with local problems, and that those in power have abandoned them, all of which undermine trust.

Fokofpolisiekar beklemtoon hierdie gevoel van bedreiging in “Leeglê drome droom” (Lugsteuring, 2004) wanneer hulle uitroep: “Daar’s geen vlag wat ek met trots sal dra nie, so haat my want ek vrees my nasie!” Elders sing hulle herhaaldelik: “ons het ons konneksie met mekaar verloor, ons het ons konneksie met mekaar verloor”. In “Vasbeslote Korporasie Deel 2” bieg hulle: “ek vertrou die mense nie, ek druk my kardeurknoppie af as ek voor die verkeerslig wag”. Abel Kraamsaal merk ook in “Toema Jacob Zuma”: “Jy kan nie meer by ’n robot stop sonder om rond te kyk nie”. In “Witman” (Swaarmetaal, 2007) sing K.O.B.U.S. van die persepsie dat veral blankes in Suid-Afrika bedreig word: “Witman loop deur die Trellidoor-utopia, volkskonsentrasiekamp, onbewus euforia. Witman loop ongemaklik in sy vel, elke tree wat hy gee ’n bietjie nader aan die hel”. In hierdie liedjie ly “witman” aan ’n 63

“swart agoraphobia” en sy toekoms lyk “al hoe skrikwekkender” – ’n duidelike indikasie dat vrees en ras hier geskakel word. Hierdie protesliedjies verwoord nie alleen ’n distansiëring van ander Suid- Afrikaners nie, maar die frustrasie borrel ook soms oor in opmerkinge van vyandigheid. Vir Gian Groen is “ons land se gewere [...] gelaai, daar’s woede wat broei om elke draai” (“Weskus skemer”) (Welkom in Somersburg, 2007). Hy vind vrede in die rustigheid van ’n Weskus skemer, maar dui aan dat elke aand nie so kan wees nie. Kristoe Strauss spreek ook sy woede uit in “Siek bliksems”: “Ek weet ek mag nie haat nie, maar dis bleddie moeilik”. Hierdie musikante verwoord dus sosiale isolasie wat heelwat verder as blote vervreemding beweeg het: grense tussen ons en hulle word op ’n vyandige wyse getrek wat strook met Ross & Mirowsky (1987: 238) se waarnemings dat misdaad sosiale isolasie verdiep. In die lig van praktyke soos Swart Ekonomiese Bemagtiging en Regstellende Aksie, verwoord ’n groot aantal Afrikaanse liedjies ’n gevoel van uitsluiting uit die breër Suid-Afrikaanse gemeenskap. Die Voëlvry-musikante het ook hul plek in die Suid-Afrikaanse samelewing beredeneer in die lig van negatiewe persepsies van die Afrikaner (Hopkins, 2006: 142), maar meer onlangs sing Koos Kombuis in “Hoe lank moet ons nog sorry sê?”: “julle sê ek is geen African”. Met verwysing na Fokofpolisiekar se liedjie “Antibiotika” (Antibiotika, 2008), waarin hulle sing: “ek’s net ’n toeris in my geboorteland” en Klopjag se “Ek sal nie langer”, waarin hulle sing “ek sal agter in die tou staan, ons reënboog op my mou dra, maar ek sal nie langer jammer sê nie”, stel Dirk Hermann (2009) dit dat hierdie jong musikante Afrika omhels, maar Afrika omhels hulle nie. Dieselfde kan gesê word van Mallies le Roux se “Auckland Blues” (Liewe Jan, 2007), wat handel oor ’n man wat nie werk kan kry nie omdat hy blank is, en dan na Nieu-Zeeland emigreer om skoene te verkoop. Tog is daar deurgaans ’n sterk identifikasie met Suid-Afrika, want hy sing: “Ek mis my volkslied, ek mis my vlag” (klem bygevoeg). In “Bloekomboom” (Alien Inboorling, 2004) vergelyk Gian Groen die Afrikaner met ’n bloekomboom, wat hy noem “alien dog inboorling [...] hy hoort nie hier, maar hy sit wortels neer”. In “Vrede” (Revolusie, Romantiek, Ruk en Rol, 2006) vra Glaskas: “Waar is die equality, waar is die vryheid in ons democracy?” en Fokofpolisiekar verwys ook na “inboorling of indringerspesie” in “Vasbeslote korporasie Deel 2”. Abel Kraamsaal kritiseer op sy beurt Swart Ekonomiese Bemagtiging in “B.E.E”. wanneer hy sing: “dis jou velkleur wat jou diskwalifiseer,” en Blouklip sing in “Klaar met Rugby” (Genoeg is genoeg, 2007) dat Regstellende Aksie “jou siel deurboor”. In “Tyd om te trek” (Afrikanerhart, 2009) van Bok van Blerk vat die spreker se meisie haar hart ook uit Suid-Afrika, want “daar’s geen plek vir jou hier”. In sy “Die kleur van my vel” kom hierdie gevoel veral duidelik na vore: “hierdie hande werk vir jou, maar my land [...] wil my nie hou”. Sy “ewige hel is dat hul my vertel: dis die kleur van my vel”. Richard van der Westhuizen sing ook van die volgehoue belangrikheid van velkleur in “’n Lied vir die nuwe jong Suid-Afrika” 64

(Vuurklip, 1998), waar ’n blanke ma ’n kind by ’n swart man het, en hy die bagasie van sy verlede met hom sal saamdra: “Sy pa was ’n kaffer en sy ma ’n boerin, en hy, kleine dingetjie, is in sy moer in”. Hierdie duidelike behoefte om as deel van die nuwe Suid-Afrika beskou te word, dui daarop dat die persepsie bestaan dat dít nie tans die geval is nie. Die behoefte om deel te wees van ’n gemeenskap is ’n sentrale aspek van sosiale isolasie:

[O]ne can only be said appropriately and significantly to be alienated from something to which one has been and remains meaningfully related, but from which one at the same time has come to be separated. Without a persisting link of some sort, the absence of participation and identification does not suffice (Schacht, 1996: 13) (oorspronklike klem).

In baie liedjies sien musikante hulself as geassosieer met die negatiewe beeld van die Afrikaner. In “Toema Jacob Zuma” sing Piet Paraat dat hy sy lewe lank vir die sondes van sy vaders gestraf word, alhoewel hy slegs ’n paar jaar oud was toe Mandela vrygelaat is. Koos Kombuis verwoord hierdie gevoel ook in “Hoe lank moet ons nog sorry sê?” (Bloedrivier, 2008): ”Ek’s vreeslik jammer oor alles wat gebeur het, was nie eintlik my skuld nie maar my ma’le ... ek was nie daar nie, maar anyway baie jammer”. Wanneer Klopjag dieselfde tema dek in “Ek sal nie langer”, word die refrein “ons sal nie langer jammer sê nie” (klem bygevoeg) – by implikasie sal die Afrikaner nie dus langer om verskoning vra nie. Fokofpolisiekar, wat altyd skepties teenoor Afrikanernorme is, sing ook in “Oop vir misinterpretasie” (Monoloog in Stereo, 2005) dat hulle vir ander se dade verantwoordelik gehou word: “my vriende se bediendes het hulle met liefde grootgemaak. Dis nie my skuld nie. Ek herinner myself aan my pa, hulle moes Grens toe gaan. Dis nie my skuld nie”. In “Meneer” pleit Glaskas ook: “Moet my asseblief nie in hulle boksie plaas nie, ek is anders, ek glo in ’n hoopvolle generasie” en in “Willem” van Die Kaalkop Waarheid vra hulle ook: “hoeveel keer geëtiketteer ontken en verwyt?” In “Nuwe Jong Suid-Afrika” (Swaarmetaal, 2007) sing K.O.B.U.S.: “O Ja! Ons weier om die sondes te dra van jou ma en pa. O Ja! O ja! Die lied van die nuwe jong Suid-Afrika. [...] Knip ons vlerke en ons groei weer ’n nuwe paar”. Hierdie assosiasie met die Afrikaner se negatiewe beeld word egter as ’n assosiasie wat van buite opgelê word uitgebeeld en gevolglik werk só ’n assosiasie nie sosiale isolasie teë nie. Wat sosiale isolasie aanbetref, verwoord Afrikaanse protesmusiek veral die wrywing tussen twee identiteite: dié van Afrikaner, en dié van Suid-Afrikaner. Laasgenoemde blyk uit die lirieke van Afrikaanse protesmusiek ’n probleem te wees, nie omdat hulle nie wíl deel wees van die Suid-Afrikaanse gemeenskap nie, maar omdat hulle glo dat hulle nie toegelaat word nie. Aangesien sosiale isolasie verwikkeld is met magteloosheid, betekenisloosheid en normloosheid, het misdaad ook ’n duidelike invloed: baie van hierdie musikante verwoord vervreemding van hulle landsburgers as gevolg van misdaad. 65

3. Slot

Hierdie artikel het duidelik getoon dat vervreemding inderdaad sterk in hedendaagse Afrikaanse protesmusiek verwoord word en aspekte daarvan uitgelig. Verskeie kunstenaars oor ’n wye spektrum is onder die loep geneem en uit die diversiteit van musiekstyle kan afgelei word, is dat ’n wye spektrum luisteraars eweneens met soortgelyke kwessies worstel. Dít suggereer dat die tema van vervreemding diep in die Afrikanerjeug deurgesypel het. Om die voorkoms daarvan te kwantifiseer, lê egter op die terrein van ’n sosiologiese studie. Magteloosheid manifesteer veral met betrekking tot die bedreiging van misdaad, maar ook in terme van politieke magteloosheid. Die kwessie is egter een van ’n afwesigheid van opsies, eerder as ’n oormaat opsies wat Geyer as kenmerkend van die postmoderne wêreld sien. Dit is juis opvallend dat selfs wanneer ’n beroep op die luisteraar gedoen word om saam te staan of daadwerklik iets te doen teen korrupsie, misdaad, wanbestuur en praktyke soos Swart Ekonomiese Bemagtiging, daardie ‘iets’ nie geïdentifiseer kan word nie, omdat oplossings ontbreek. Soos in die geval van magteloosheid, blyk dit dat die betekenisloosheid soos verwoord in hierdie protesliedjies, nie ’n toestand beskryf waarin die individu met ’n oormaat informasie gebombardeer word nie, maar dat daar eerder ’n gebrek aan betroubare informasie bestaan. Normloosheid manifesteer in hierdie liedjies wanneer die kunstenaar die wêreld kritiseer waar ’n zero-som-uitkyk (in hul oë) heers, gekenmerk deur korrupsie en geweld. Sosiale isolasie neem in onveilige en normlose omgewings toe. In die woorde van Afrikaanse musikante word ’n sterk mate van sosiale isolasie egter nie net uitgespreek as gevolg van hierdie alomteenwoordige bedreiging van misdaad nie, maar ook weens hul persepsie dat hulle uit die breër Suid-Afrikaanse gemeenskap uitgesluit word. Vervreemding kan uiteraard verwag word in ’n omgewing waar politieke magsverhoudinge en kulturele norme só radikaal verander het soos in Suid-Afrika die afgelope twintig jaar. Alhoewel hier van ’n uitgebreide korpus gebruik gemaak is, kon die hele terrein nie binne hierdie bestek betrek word nie. Daarnaas kon liedjies met ’n meer persoonlike tematiek nie werklik betrek en vervreemding binne mikro-vlakke nie nagegaan word nie. ’n Vergelykende studie tussen hedendaagse Afrikaanse protesmusiek en dié in ander lande is eweneens ’n belangrike onderwerp wat wag op verdere ondersoek.

Universiteit van die Vrystaat

Bronnelys

Bezuidenhout, A. 2007. From Voëlvry to De la Rey: popular music, Afrikaner nationalism and lost irony, Department of History Seminar: University of Stellenbosch. 66

Engelbrecht, T. 2009. Voëlvryers tot draaitafel-jafels, Rapport Weekliks, 11 Oktober, p. 1. Geis, K.J. en Ross, C.E. 1998. A New Look at Urban Alienation: The Effect of Neighborhood Disorder on Perceived Powerlessness, Social Psychology Quarterly, 61(3), September, 232-246. Geyer, F. 1994. Alienation, Participation and Increasing Societal Complexity, Kybernetes, 23(2), 10-34. Geyer, F. 1996. Introduction, in Geyer, F. (red.) Alienation, ethnicity, and postmodernism, London: Greenwood. Geyer, F. 2001. Sociology of alienation, in Smelser, N.J. en Baltes, P.B. (reds.) International encyclopaedia of the social and behavioral sciences, Amsterdam: Elsevier. Hermann, D. 2009. Transformasie en vervreemding. Lesing gelewer tydens die Konferensie aangebied deur die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns, getiteld “SA Universiteite: Politieke brandpunte of sentrums van uitnemendheid”, Bloemfontein. Gepubliseer op http://www.solidaritysa.co.za/Tuis/wmprint.php?ArtID=2262, toegang 18 Oktober 2010. Hopkins, P. 2006. Voëlvry. The movement that rocked South Africa, Kaapstad: Zebra Press. Kalekin-Fishman, D. 1998. Introduction, in Kalekin-Fishman, D. (red.) Designs for Alienation: Exploring Diverse Realities, Finland: University of Jyväskylä. Kalekin-Fishman, D. 2008. “False Consciousness”: How “Ideology” Emerges from the Encounter of Body Practices and Hegemonic Ideas, Current Sociology, 56(4), Julie, p. 535–553. Kombuis, K. 2006. Bok van Blerk en die bagasie van veertig jaar, 28 November, geraadpleeg 23 Junie 2009: http://www.litnet.co.za/cgi-bin/giga.cgi?cmd=cause_ dir_news_item&news_id=6473&cause_id=1270. Kombuis, K. 2008. Hierdie kak moet nou end kry!, CD-boekie van “Bloedrivier”. Johannesburg: Select Music. Mirowsky, J. en Ross, C.E. 1983. Paranoia and the Structure of Powerlessness, American Sociological Review, 48(2), April, 228-239. Neal, A.G. en Collas, S.F. 2000. Intimacy and alienation: Forms of estrangement in female/male relationships, New York: Garland Publishing. Ross, C.E. en Mirowsky, J. 1987. Normlessness, powerlessness, and trouble with the law, Criminology, 25(2), 257-278. Ross, C.E., Mirowsky, J. en Pribesh, S. 2001. Powerlessness and the Amplification of Threat: Neighborhood Disadvantage, Disorder, and Mistrust, American Sociological Review, 66(4), Augustus, 568-591. Schacht, R. 1996. Alienation redux: from here to post-modernity, in Geyer, F. (red.) Alienation, Ethnicity, and Post-modernism, London: Greenwood Press. Seeman, M. 1959. On the meaning of alienation, American Sociological Review, 24(6), 783-791. 67

Seeman, M. 1972. Alienation and engagement, in Campbell, A. en Converse, P.E. (reds.) The Human Meaning of Social Change, New York: Russell Sage. Seeman, M. 1983. Alienation Motifs in Contemporary Theorizing: The Hidden Continuity of the Classic Themes, Social Psychology Quarterly, 46(3), September, 171-184. Senekal, B.A. 2008. Alienation as a fictional construct in four contemporary British novels: A Literary-theoretical Study, Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein: Ongepubliseerde MA-verhandeling. Senekal, B.A. 2009. Vervreemding in Fanie Viljoen se BreinBliksem, Stilet, 21(1), Maart, 101-118. G.R. von Wielligh en die Afrikaanse taalbeweging

J.C. Steyn

As author, Von Wielligh was involved in the First Language Movement until its conclusion. In three versions of his work Eerste Skrywers (First Writers), he contextualizes the activities of the First Movement. He commences by stating that the books of the first authors often come “under the magnifying glass without taking into account the circumstances of the times and what elements confronted the First Writers”. Although Von Wielligh’s work is therefore sporadically apologetic, he provides useful information on the language movement. He was personally acquainted with almost all the members of the Genootskap van Regte Afrikaners (Society of Real Afrikaners) (GRA) and had a good sense of their attitudes, activities and sacrifices. He puts controversial regulations of the GRA, such as the secrecy surrounding the names of members, in perspective. He also puts the initially elementary spelling regulations of the GRA in context with the aims of the movement.

1. Inleiding

G.R. von Wielligh was ’n merkwaardige en veelsydige persoonlikheid: landmeter- generaal van die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) oftewel Transvaal; wat boekverkope betref, een van die suksesvolste vroeë Afrikaanse skrywers; daarby ’n baanbreker met die optekening van die dierestories van die San en Khoi-Khoin. Hy was ’n taalstryder en ’n taalgeograaf en volkskundige na wie se waarnemings taal- en volkskundiges nog steeds verwys. Maar in sy persoonlike lewe het verskeie teenslae hom getref sodat sy tydgenoot, Gustav Preller, hom ’n “tragiese figuur” noem. Dit was in 2009 150 jaar gelede dat Von Wielligh (op 1 April 1859 op ’n plaas in die Paarl) gebore is. ’n Paar lesings op ’n huldigingsgeleentheid op 14 Augustus 2009 by NALN in Bloemfontein het die lig laat val op sy veelsydigheid en die nuwe belangstelling in sy werk.1 Laasgenoemde blyk onder meer uit die onlangse bekendstelling van die eerste deel van sy Versamelde Boesmanstories, ingelei deur Hennie Aucamp (Von Wielligh 2009). Een van die sprekers by die geleentheid was dr. Robert Schall, wat sy Boesmanstories kort tevore in Duits vertaal het. In hierdie artikel word ingegaan op sy werk as taalstryder en skrywer van een van die eerste geskiedenisse van die Eerste Afrikaanse Taalbeweging. Agtereenvolgens word gelet op (1) sy deelname aan die taalbeweging; (2) sy beskrywing van die beweging en (3) ’n paar aspekte van sy beskrywing. Die biografiese en historiese konteks word ook verskaf.

2. Von Wielligh en die taalbeweging

Von Wielligh was nog op skool in die Paarlse Gimnasium toe die Genootskap van Regte Afrikaanders (GRA) op 14 Augustus 1875 in die Paarl onder leiding van ds.

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 16DE JAARGANG (2009) 2DE UITGAWE 69

S.J. du Toit gestig is en die eerste nommer van Die Afrikaanse Patriot op 15 Januarie 1876 verskyn het. Von Wielligh kon as Paarliet ervaar met watter afkeer mense die Patriot ontvang het en vertel (1922:47): “Arrie! Dit het ’n opskudding veroorsaak! […] As iemand ’n kringetjie mense langs die straat bymekaar sien staan, en een van hulle lees iets voor, wees dan maar verseker dat dit die Patriot is wat hy aan sy gehoor voorstel, terwyl sy toehoorders daaroor lag en met die taal daarvan spot.” Koshuiskinders is gestraf wanneer hulle die Patriot die koshuis ingebring het, en dié wat hulle by die GRA aangesluit het, is gedwing om as lede te bedank of die inrigting te verlaat. Studente wat geldelik gesteun is, is gedreig dat dié steun beëindig sou word tensy hulle die intekening op die Patriot opsê. Onderwysers wat dit gelees en ondersteun het, se salaris is verminder, of hulle is afgedank en kon moeilik ’n nuwe pos kry. Intekenaars kon moeilik ’n staatsbetrekking kry omdat die blad as rebels beskou is (Von Wielligh, 1925a:27). Waarom hierdie afkeer? Een rede het die Patriot in sy eerste nommer genoem: “Die ou’e Patriotte hou vas, en klou vas, an die Hollans taal”. Die groot rede van die teenstand teen Afrikaans was egter veral die houding van die statusbewuste koloniale Afrikaners in die stede en dorpe. Hulle wou volgens Giliomee (2004:176) graag aanvaar word deur die toonaangewende Engelssprekendes, wat Afrikaans beskou het as ’n onwaardige openbare taal. Vir hierdie Afrikaners was Afrikaans ’n verleentheid. Dit was ’n veelrassige taal en dit het ’n verkeerde sein gegee in ’n samelewing wat al meer ’n obsessie ontwikkel met rasse- en klasse-onderskeidings. Ten spyte van die dwang op die skoolkinders het Von Wielligh in 1975 die tweede vergadering van die GRA bygewoon, maar was toe nog nie lid nie, en het in 1876 op sestienjarige leeftyd lid geword terwyl hy nog op skool was (1922: 62; s.j.:5). Die man wat “my oë vir ons Afrikaanse saak geopen het en my lid van die Genootskap laat word het” (1926:62)2 was Daniël Francois du Toit, later bekend as “Daan Dokter”. Hy was ’n jong wynboer. Die bynaam “Daan Dokter” het hy gekry omdat hy op ’n reis na Transvaal altyd ’n medisynetrommeltjie byderhand gehad het. Hy was later bestuurder van D.F. du Toit & Co., wat van 1878 af die Patriot en die meeste Afrikaanse boeke uitgegee het. In die jaar dat Von Wielligh by die GRA aangesluit het, het hy ’n taalpolitieke les van Arnoldus Pannevis ontvang. Dis die man wat met sy pleidooie vir ’n Bybel in Afrikaans die Afrikaanse beweging aan die gang help sit het. Von Wielligh het in die destyds nog onbeboude Lady Greystraat in die Paarl afgestap met ’n boek in die hand. Skielik het hy voetstappe en ’n stem gehoor, en toe hy opkyk, neem Pannevis die boek uit sy hand en merk op dat dit Milton se Paradise Lost was, waarvan die leerlinge ’n groot deel uit die kop moes leer. Terwyl hulle oor letterkunde en digters praat, haal Pannevis ’n eksemplaar van die Patriot uit sy sak en sê: “Dit is die soort letterkunde wat my aandag die laaste tyd in beslag neem.” Von Wielligh skryf hy het ’n “gebroke laggie” gegee. Hoewel hy toe al “tot die 70

taalbeweging toegetree was”, was hy nog nie heeltemal vry van die “Engelse gif, wat ons ingesuig het nie”. Daarmee bedoel hy waarskynlik die destydse opvatting dat Engels groot waarde het en Afrikaans waardeloos is. ’n Tydgenoot, die skrywer M.E.R., (M.E. Rothmann) konstateer in die verband (1972:92): “Van kleins af het duisend drukkinge dit op my ingestempel dat wat Engels is, goed is; wat Afrikaans is, minder goed.” Die woord gif is ook in dié verband gebruik deur S.J. du Toit, wat geskryf het die Engelse meisieskole vergiftig “di fontein van ons nasionaliteit” (1891:XI, 55). Pannevis sê toe (met die spelling van Von Wielligh 1918:14): “Ja, so gaan dit! Julle Afrikaners besef nog nie wat julle besit nie: ’n taal so bruikbaar als enige Europese taal. Ek het die oë van ds. [G.W.A.] van der Lingen daarvoor geopen: hij kon nie anders nie als instem met wat ek hom bewijs het. Ek het ds. [S.J.] du Toit die saak ook duidelik voorgestel, en jij weet, hij is ’n man wat ’n ding gouw kan insien – net soos die hooggeleerde Ds. Van der Lingen. Baing Afrikaners soos mnr. Gideon Malherbe, D.F. du Toit (Oom Lokomotief), en andere stem nou met mij in, maar die meeste het mij eers uitgelag”. 3 Von Wielligh erken (1922:62) dat hy vanweë sy jeug en “geringe kennis van sake” nie sy “volle aandeel aan die Beweging” kon skenk nie omdat hy nog op skool was en “’n pure wiskundige opleiding gekry het”. Sy opleiding was in die teorie van landmeetkunde. Die eksamen daarin het hy blykbaar die eerste keer gesak, maar dit wel in 1879 geslaag ná drie maande aan die Diocesan-kollege in Rondebosch (Smith, 1919:187). Tussen die twee eksamens het sy landmeterswerk hom na verskeie dele van die Kaapkolonie geneem soos Namakwaland, die Karoo, Oostelike Provinsie en Transkei. Dit is op sommige van sy reise dat Von Wielligh vertellings uit die mond van San of Boesmans gehoor het wat in sy latere werke soos Boesman-stories opgeteken is. Sy kennismaking met die San het eintlik al begin terwyl hy as elfjarige saam met sy pa reise deur dele van Namakwaland, die Boesmanland en die Hantam onderneem het. Met die opmetings in die Karoo het hy in 1876 en 1877 verskeie Boesman-veewagters ontmoet. Hy maak ook melding van die landmeterkantoor op Calvinia waar hy van 1880 tot 1883 gewerk en aantekeninge in die Boesmanland en die Agter-Hantam kon maak (Von Wielligh, 1921:I). Op hierdie reise het hy ook gehoor gegee aan ’n opdrag van die GRA aan sy lede om aantekeninge te maak van die Afrikaanse spreektaal en taaleienaardighede. Met hierdie optekening het hy in 1876 begin, en sy werk Ons geselstaal, noem hy “’n na- oes” van hierdie opdrag (1925b:3). Latere taalkundiges het groot respek vir sy taalgeografiese werk gehad. S.A. Louw (1963:20–21) sê dat Ons Geselstaal onontbeerlik is vir ons kennis van gewestelike Afrikaans. Hy teken weliswaar nie ’n kaart nie, maar dink en werk geografies, sodat ’n mens op grond van sy beskrywing maklik ’n kaart kan maak. “Dat hy nie ’n kaart teken nie, kan ’n mens maar alte goed begryp: as landmeter het hy as’t ware te veel respek vir 71

’n baken en ’n lyn. Sulk vaste punte en duidelike grense deug nie hier nie.”4 Intussen het Von Wielligh die ander landmeterkantoor in die Patriot-gebou in die Paarl gereeld besoek. Hy moes deur die boekwinkel stap en met ’n trap na sy kantoor opgaan, en het altyd eers uitgevra oor die wel en wee van die koerant. Hy sê ook (1922:62): “Daar ek ’n vlieënde voël was, kon ek die redaksie met veel informasie en korrespondensie tot diens wees.” Hy het hom “met hart en siel in die Beweging gewerp” en die Patriot getrou gelees. Von Wielligh het in oorleg met S.J.du Toit, sy broer D.F. du Toit (wat as “Oom Lokomotief ” sowat twaalf jaar lank redakteur van die Patriot was) en C.P. Hoogenhout die wapen van die Genootskap geteken (1922: 52) wat ’n paar jaar op die voorblad van die Patriot gepryk het. Op die wapen was onder meer die woorde “Verenigde Suid Afrika”, en “Ver Moedertaal en Vaderland”. In 1881 was hy ses maande lank op reis in Engeland, Skotland, Nederland, Duitsland, Switserland, Italië, Oostenryk en Frankryk, en was glo die eerste Afrikaner wat die gevaarlike tog na die top van die Mont Blanc afgelê het (Smith 1919:187). In 1883 is Von Wielligh na die Zuid-Afrikaansche Republiek. Preller (1932:35) verklaar dat die Boere-oorwinnings in die Eerste Vryheidsoorlog en sy geesverwantskap met die mense van die noorde by hom die begeerte laat ontstaan het om sy beroep dáár te gaan beoefen. In Transvaal het hy Piet Retief, Pietersburg en Roossenekal opgemeet en Nyabêla (Mapog) se grond van 30 000 morg in persele verdeel. Op 13 Augustus 1884 het hy op 25-jarige leeftyd landmeter-generaal van die Zuid-Afrikaansche Republiek geword, en die algemene opmeting van die republiek is onder sy toesig uitgevoer. Die reëling van die Transvaalse grenslyn is aan hom opgedra. Hy het vanaf Bloedrivier in Natal tot in Limpopo die oosgrens tussen Transvaal en Zoeloeland, Swaziland en Mosambiek afgebaken. Hy moes onderhandel met die koninklike kommissies van Portugal en Swaziland (Smith 1919:187). Sy latere werk, Langs die Lebombo, is gegrond op sy ervarings as landmeter langs daardie rivier. Preller oordeel dat Von Wielligh die landmeter-generaal se kantoor opgebou het “tot een van die agtermekaarste departemente van dié aard in Suid-Afrika” (1932: 35). Hy was getroud met Elizabeth de Villiers, dogter van J.S. (Jan Orrelis) de Villiers van die Paarl en vyf kinders is uit die huwelik gebore. ’n Tyd lank was hy ’n vermoënde man en het met beeste en skape geboer op sy spogplaas Villieria, 600 morg groot en tans ’n voorstad van Pretoria. Terwyl hy in Transvaal was, het Von Wielligh in voeling met die Patriot-kantoor gebly. Hy het eenmaal in die jaar die kantoor besoek, van die lede ontmoet en met hulle oor die taalbeweging gesels. In Pretoria het hy en S.J. du Toit, wat toe superintendent-generaal van onderwys in die Zuid-Afrikaansche Republiek was, in ’n stadium skaars 300 tree van mekaar gewoon en hulle het mekaar amper elke dag tuis gesien. Bowendien was hul kantore langs mekaar. Dikwels het hulle met mekaar gepraat oor wat vir die Patriot geskryf moes word. Hulle het ’n tak van die GRA 72

in Pretoria gestig (1922:62-63). Von Wielligh noem Du Toit selfs sy boesemvriend (1918:14). Hy het van die 1870-erjare af vir Die Afrikaanse Patriot geskryf, hoewel eers naamloos soos ander skrywers (Smith, 1919: 187). Von Wielligh het volgens Antonites (1968) vir die intellektueel verwaarloosdes en minderbevoorregtes geskryf en wou hulle leer lees en aan die lees hou. In Die Afrikaanse Patriot het hy met sy lesers gesels, hulle onderrig, moeilikhede verklaar, afwykings van die voorvaderlike paaie aangetoon en die deugde en gewoontes van vroeër gedurig onder die aandag gebring. Die baie herdrukke van sy verhale toon dat hy hulle aan die lees kon hou. Ongelukkig het die redaksie partykeer van sy verhale vermink weens gebrek aan ruimte. En omdat hy gedurig as gevolg van sy werk aan die trek was tussen verskillende plekke, kon hy nie altyd die deel van sy verhaal raadpleeg wat hy reeds geskryf het nie, sodat die storie soms onsamehangend word. Teen 1891 het Von Wielligh sy bydraes tot die Patriot gestaak weens die blad se politieke ommekeer onder S.J. du Toit. Du Toit het opgehou om die republieke te steun en ’n bittere vyand geword veral van die Zuid-Afrikaansche Republiek en pres. Paul Kruger. Om die koerant na “sij oue paaie te dwing” het Von Wielligh en ander wat elk lenings van £20 aan die blad gemaak het, die lenings opgesê, maar dit het niks gehelp nie (Von Wielligh, 1918:33). ’n Paar van die ou strydrosse het afskeid van die Patriot geneem – onder andere S.J. du Toit se broer, “Oom Lokomotief ”, en C.P. Hoogenhout. Daan Dokter van D.F. du Toit & Co. het egter trou gebly aan S.J. du Toit. In die jare negentig het die een ramp na die ander Von Wielligh getref – hy het dit self vergelyk met die Ou-Testamentiese Job. Hy “was ’n ryk man en binne ’n jaar het hy alles verloor”. Eers is sy jongste seun oorlede. Sy woonhuis se dak is in ’n geweldige storm bokant die huismense afgewaai. Sakevennote het hom in ’n skuld van £17 000 gedompel. Hy het in 1895 as landmeter-generaal bedank en sy skuld binne vyf maande afbetaal, maar het sy plaas en later ander eiendom verloor. Hy het ’n bietjie geld oorgehou, en daarmee 83 koeie aangekoop. Binne twee dae blyk dit egter dat hulle longsiekte het. Ook ander beeste, skape en bokke verloor hy deur gifblaar en ander teëspoed. Ook het hy in dié tyd malaria opgedoen. Sonder om besonderhede te verstrek, meld Smith (1919: 189) dat ’n stuk grond van 120 morg by Elsburg-rif hom later wederregtelik ontneem is. “Sij vriende verlaat hom, en in sij huislike kring kom daar moeilikheid.” Hy en sy vrou is uit mekaar en ’n paar jaar later geskei. Sy het hom gesmeek om die kinders te behou. Hoewel Von Wielligh nie meer vir die Patriot geskryf het nie, het hy wel bydraes gelewer vir Ons Klyntji, wat in 1896 tot stand gekom het. Hierdie blad het baie lesers in die hele Suid-Afrika gehad. D.F. Malherbe het (volgens Von Wielligh, 1922:87) vertel hoe die leerlinge by die Hugenote-gedenkskool uitgesien het na die blad en hoe die een dit voor die ander wou lees. Omdat die Patriot-kantoor weens sy politiek onder verdenking was, het sommige skrywers hulle op ’n afstand gehou. S.J. du 73

Toit self was een van die vernaamste skrywers, maar ook ds. Jan Lion Cachet en Von Wielligh was gereelde medewerkers. Von Wielligh het weer in diens van die ZAR getree en was besig om die grens tussen Mosambiek en Transvaal uit te meet toe die Tweede Vryheidsoorlog uitbreek en hy na Pretoria teruggeroep is. Sy instrumente het hy vir veilige bewaring na Delagoabaai (Lourenco Marques) gestuur. Aan die begin van die oorlog was Von Wielligh krygskommissaris oor die Britse krygsgevangenes. Ná die Britse inname van Pretoria is hy daar aangehou. Hy het in Maart 1901 uit die stad probeer wegkom om by generaal Koos de la Rey aan te sluit, maar die ontsnappingspoging (deur homself beskryf in Die Huisgenoot van 1 en 8 Oktober 1926) het misluk. Later is hy geïnterneer en tydelik in Lourenco Marques aangehou. In Lourenco Marques het ’n ramp hom in 1903 getref. Hy het ná die vrede die instrumente van die Transvaalse regering daar gaan haal. Op ’n karnaval het iemand kalk in sy oë gegooi en weens swak mediese versorging het Von Wielligh daardeur sy sig verloor – in so ’n mate dat hy nie eens ’n sterk elektriese lig kon sien brand nie. Later het ene dr. Wood van Kaapstad die sig in sy regteroog sodanig herstel dat dié oog oor ’n kwart van sy natuurlike krag kon beskik. Hy kon met die hulp van ’n sterk bril en ’n dubbele vergrootglas vyf letters tegelyk met sy regteroog lees. Dit is na aanleiding hiervan dat Gustav Preller opgemerk het: “Wie hom vóór die oorlog geken het, die forse, beweeglike Afrikanergestalte, man van die vak, maar tegelykertyd goeie vaderlander in die beste sin van die woord, wie hom só geken het, in- en uitgaande uit die kantore op die eerste vloer van die ou Goewermentsgebou (…) ek sê, wie hom só geken het, dié het dit soms diep ter harte gegaan om hom gekromd, op ’n kierie leunde en blind te sien gaan en kom, na die oorlog” (1932:35). Dié gebeurtenisse het hom volgens Smith (1919:189) laat besluit het om heeltyds te skryf. “Ja, Von Wielligh is skrijwer geword as ’n gevolg van treurige omstandighede; en dit is ook aan die tragedie van sij lewe te danke dat hij so met gevoel en kennis van die lewe kan skrijf.” Hy het baie bydraes vir Ons Klyntji gelewer. In die laaste nommers van die blad was hy die belangrikste outeur. In die nommer van Desember 1905 was veertien van die sestien bladsye sy dierestories. Die Tweede Vryheidsoorlog (en ook die armoede ná die oorlog) was “een van die doodsteke” van die maandblad. Die lesers kon nie die intekengeld gereeld betaal nie. Ná tien jaar het dit in 1906 “’n finansiële dood” gesterwe. Von Wielligh sê (1922:88) daar was nie meer geld nie en die lede het moed verloor. Toe hy hoor dat Ons Klyntji gestaak is, het hy in ’n brief aan Ernst du Toit (jonger broer van “Daan Dokter”), bestuurder van die Paarlse Drukpers Maatskappy (’n voortsetting van D.F. du Toit & Co.), geskryf hoe jammer dit is dat daar nie meer ’n tydskrif of koerant bestaan wat die taalbeweging voortsit nie. Hy het gesuggereer dat Ernst du Toit vir S.J du Toit moet raadpleeg om ’n nuwe tydskrif met die naam Ons 74

Taal te begin wat die plek van Ons Klyntji kon inneem. Toe Von Wielligh weer by Ernst du Toit op kantoor kom, het hy aan Von Wielligh gesê: “Ek het jou brief ontvang, daaroor nagedink en het ds. Du Toit geraadpleeg, want ek het tog te lus om die saak weer kragtig aan te pak.” Von Wielligh se naam Ons Taal het hy baie goed gevind “daar dit meteens die doel en strewe van die maandskrif blootlê” (Von Wielligh, 1918: 42 en 1922:88). S.J. du Toit, wat ook die plan toegejuig het, was die redakteur. Von Wielligh het talle bydraes gelewer, onder meer ’n reeks oor byeteelt. Belangwekkend van die tydskrif was dat dit hard geprobeer het om ’n brug te slaan tussen wat die redakteur in die eerste nommer (15 Mei 1907) genoem het “di ou Afrikaanse beweging” en “Di Nuwe Afrikaanse beweging”. Nuus van die Afrikaanse Taalvereniging (ATV), waarvan Von Wielligh lid was, is opgeneem, onder meer van die stigting van die tak op Stellenbosch (15 Maart 1908). Ons Taal het gulhartig die ATV se spelreëls gepubliseer (15 Oktober 1908), al het die blad self die Patriot-spelreëls gevolg. Skrywers wat in Ons Taal gepubliseer het, is Totius (J.D. du Toit), N.J. Brümmer en J.H.H. de Waal. Totius se eerste bydrae was nie juis opgewek nie. Dit was ’n lang gedig, “Di laaste Afrikaner” en begin met die woorde:

Hy is alleen nog o’er van heel die Boereras Wat in syn kindsheid nog ’n volk, ’n nasi was.

’n Paar jaar later was daar van ’n sterwende volk en taal egter geen sprake nie. Ernst du Toit het in 1914 met die lewendige tak van die ATV op Stellenbosch onderhandel om Ons Taal oor te neem. Dié blad was gou in geldelike moeilikhede omdat die intekenaars nie betaal het nie en het teen die einde van 1909 al doodgeloop. Die ATV-mense wou liewer ’n nuwe blad hê onder redaksie van hul eie lede. Mens kan verstaan dat die ATV versigtig was vir die assosiasie met S.J. du Toit weens sy politieke houding in die Tweede Vryheidsoorlog. Dit wil uit C.F.J. Muller (1990:86) se beskrywing van die onderhandelinge voorkom of Ernst du Toit daarna aangebied het om ’n nuwe Afrikaanse blad uit te gee. Tobie Muller, een van die aktiewe taalstryders van Stellenbosch, het op 11 Mei 1914 “gevra dat gereël word dat die blad deur die ATV van Stellenbosch geredigeer word”. Só het die maandblad Ons Moedertaal tot stand gekom onder redaksie van J.J. Smith, Tobie Muller en Gordon Tomlinson. Dit is aanvanklik by die Paarlse Drukpers Maatskappy gedruk. Elke nommer van Ons Moedertaal het ’n volblad- advertensie van boeke van die eerste taalbeweging bevat. So is daar ’n band gelê tussen die voor- en naoorlogse taalbewegings, en soos Muller (1990:87) betoog, tussen die GRA en die Nasionale Pers, want Ons Moedertaal het in 1916 in De Huisgenoot opgegaan. Dat die Nasionale Pers Ons Moedertaal oorgeneem het, was ten dele die gevolg van die spanning wat ná die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog en die Rebellie van 1914 75

tussen Afrikaners ontstaan het. Ernst du Toit was ongelukkig oor die sterk nasionale strekking van Ons Moedertaal, en blykbaar ook oor geldsake (Muller 1990: 252).

3. Skrywer oor die taalbeweging

Tussen alles deur het Von Wielligh aan die skryf gebly. Hy het in 1917 ’n reeks artikels voorgelê aan Die Brandwag, ’n tydskrif wat in 1910 deur lede van die Afrikaanse Taalgenootskap van Pretoria opgerig is, en waarvan dr. W.M.R. Malherbe redakteur was. Die eerste stuk het op 25 Junie 1917 verskyn onder die titel “Die eerste skrijwers van Afrikaans”. Von Wielligh gee in die reeks van vier (die laaste drie onder die titel “Die eerste skrijwers”) ’n beskrywing van die taaltoestand in die Kaapkolonie, die begin van die taalbeweging, die stigting van die GRA, die oprigting van Die Afrikaanse Patriot en die invloed wat dit gehad het. Sy oogmerk was om die eerste skryfwerk te kontekstualiseer, want hy begin sy eerste stuk deur te sê dat hul werk dikwels “onder die vergrootglas en ontleedmes [kom] sonder dat egter voldoende voor oë gestel word die toestande wat in daardie tijd geheers het en met watter elemente die Eerste Skrijwers te doen had”. Dat die stukke as verweer bedoel is, blyk uit ’n opmerking in die tweede druk van die boek wat hy oor hierdie artikels gemaak het. Dit is dat dit “’n verdedigingsgeskrif [was] om die ou baanbrekers te verdedig” (1922: V). Hierdie strewe blyk ook uit ’n brief van Von Wielligh op 17 September 1917 aan D.F. du Toit. Hy skryf: “Van die nuwe Afrikaanse taalbeweging begin het, het hulle – sommige altans – die ou of eerste beweging oor die hoof gesien deur dit dood te swijg of om die werk van die Eerste Skrijwers te beoordeel als van geringe letterkundige gehalte.” Dit is miskien “nie onjuis nie”, betoog hy, maar die jongeres vergeet dat die Patriot “die mense moes leer lees en skrywe. Die geleerdes, wat die ou skrywers so sterk onder vergrootglas bring, was juis in daardie dae die bespotters en teenwerkers van Afrikaans. Nou dat die ou beweging die baan gebreek het nou weet hul te vertel die ou voortbrengsels was van geringe gehalte sonder om in ag te neem dat vir die minder bevoorregtes en nie vir slimmes geskrywe werd nie. Van daar die geringe standaard van letterkundige voortbrengsels. “Ek kon die ding nie langer staan nie en het my namens die Eerste Skrijwers van Afrikaans laat hoor om reg te doen wedervaar aan hulle wat dit verdien het. (…) “Ek wou die verdediging nie alleen op my gevat het nie, so het ek mnr. Hoogenhout sy dienste ingeroep, dog ongelukkig was hy in tussen soek so het ek maar die saak manmoedig alleen aangepak. “Maar die stukke het in biesonder die aandag van vele taalvoorstanders getrek, sodat hul die aandag van mnr. J.L. van Schaik (v/h Wormser) te Pretoria daarby bepaal het om die stukke uit die brandwag in boekvorm oor te druk. Ek het die reg aan hom toegestaan.”5 76

Dit is op grond van die voorgenome boek dat Von Wielligh in dié tyd verskeie briewe aan Du Toit, maar ook ander GRA-lede, geskryf het om meer inligting omtrent die GRA in te win. Hy vervolg sy brief aan Du Toit deur te sê: “Nou het ek reeds met mnr. C.P. Hoogenhout beraadslaag, of hy, u en ek die saak nie breedvoerig voor die wêreld in boekvorm sal lê nie. Ons moet die saak so opvat: Als ons, wat nog lewe, die regte van die Eerste Skrijwers nie bepleit nie, dan doen ons hulle onreg aan. Want netnou eendag word ’n Afrikaanse Letterkunde Geskiedenis geskrywe en daarin sal, so waar as mossie, die werk van die ou beweging met dolke onder die water gesteek word. En waarvoor? Ek glo u sal wel baing van die teënswoordige kritiek gelees het. “Nou is my vriendelik versoek aan u om ’n stuk, of stukke te skrywe waarom die ou skrywers nie hoog gemik het nie en als hul dit sou gedoen het, dan sou die saak daar gebly het waar dit begin het. Ek wil nie aan u dikteer wat u moet skryf nie, want u weet mos baing beter als ek en u kan baing beter als ek dit doen. “Nou Oom Lokomotief, ek weet u het bevele gegee – niks van u na uw sterfte te sê nie. Verskoon my vriendskappelike aanmerking. Als ons dood is, dan is ons afgesluit van ’n gevoelige wêreld, wat sy dierbare bemin het, wat die arbeid en opoffering van sy [weldoenders] op prys stel. Hulle bly agter, hulle leef, hulle voel en waarom die gevoel ’n klap in die gesig gee? Die oog wil ’n traan stort, die tedere hand van liefde wil ’n blommetjie op die graf lê en ’n dankbare gedeelte van die volk wil die laaste eer onafgebroke laat voortgaan. Moet hulle agting dan ophou bestaan als die aarde die doodkis dek? Kan dit gebeur? Is dit moontlik? Die lewende voel en waardeer, die gestorwene is naar ander oorde verplaas en waarom mag niemand oor hul treur en hulde bring nie? Die mens is een maal ’n mens en sodra hy aan die koorde van dwang gelê worde, is hy ’n vis buitekant die water. “Mnr. Hoogenhout praat glad van loon weg te hê als mense iemand prys. Alemaskas als dit so moes wees dan sal baing daar Bo leë hande moet om draai. Wie kan help als hy geprys word? Is daar iemand wat andere sy bekke kan toeprop? Maar als iemand iets doen om geprijs te worde dan ontvang hy sy loon. Nou is die saak hier anders. Niemand streef naar selfverheffing nie. Dis alleen om historiese letterkundige feite vir die nageslag te bewaar en waar is daar nog twee ander buite u en mnr. H. wat dit so goed kan doen? “Dis nie eieverheffing nie; maar dis om die standpunt, én doel én strewe van weldoeners van hulle volk reg te laat wedervaar teënoor later indringers.” Du Toit het geantwoord dat hy Von Wielligh se ywer bewonder en die wyse waardeer waarop hy die taalbeweging voorgestel het. “Wat mij aandeel in die taalbeweging betref - dit is verbij. Die heel klein bietjie, wat ek tot die beweging kon bijdra en bijgedra het, is in mij eie skatting, veels te gering om in herinnering gehou te word.” Dié brief, asook twee ander van Du Toit, het Von Wielligh anoniem opgeneem in Eerste skrijwers, wat J.L. van Schaik in 1918 uitgegee het; dit was ’n mooi versorgde 77 boek, met die titelblad waarop ook die GRA-wapen voorkom, in rooi gedruk. Bo aan Du Toit se brief verklaar Von Wielligh: “Dit doen ons leed dat ons nie verlof het om die naam van hierdie hooggeagte lid van die Genootskap te mag plaas nie. Hij egter was altijd een van die staatmakers.” Dat Du Toit die skrywer is, blyk uit die tweede druk, waarin sy naam wel vermeld word. Hierdie briewe, asook ander van C.P. Hoogenhout, Gideon Malherbe en F.W. Reitz, is deel van afdeling III van die boek. Die Brandwag-artikels vorm afdeling I en bykomende inligting oor die taalbeweging afdeling II. Die verhouding tussen Du Toit en Von Wielligh was goed genoeg dat dit nie bederf is deur ’n kritiese brief van Du Toit en ’n antwoord daarop in Eerste skrijwers nie. Du Toit het in Die Brandwag van 25 Oktober 1917 geskryf dat hy die reeks “met genoege” gelees het, maar het enkele foute reggestel. Von Wielligh het op 25 Augustus 1917 beweer dat die intekenaars “bij groot getalle” die Patriot bedank het omdat die blad die Rhodes-politiek verkondig het oor die Brandsiektewet en die Adendorff-trek van Afrikaners na Masjonaland in die huidige Zimbabwe. Du Toit het die Patriot se beleid hieroor verdedig, ontken dat die blad teen 1890 al baie intekenaars verloor het en gekonstateer dat die Patriot eers ná die Jameson- inval en in die Tweede Vryheidsoorlog lesers “bij dosijne” verloor het vanweë die politiek. “Eigelik het hulle nie juis bedank nie, maar met die oorlog was die pos- kommunikasie so ellendig dat die grote massa krante eenvoudig hulle bestemming nie kon bereik nie, en krante, boeke en ander wettige rekenings toen bij honderde ponde aan ons nooit betaal is nie. En daar die ‘Patriot’ sij grootste ondersteuning had in die Vrijstaat en Transvaal en in ons Grensdistrikte, waar die oorlog en opstand toen in volle gang was, is dit heel begrijpelik dat dit ons toen onmogelik was in (om?) langer vol te hou.” Von Wielligh het hierdie uiteensetting nie aanvaar nie, en sonder om Du Toit se naam te noem (hy verwys na ’n lid van die beweging) geskryf: “Ons wapenbroer egter lij nog swaar aan die gevolge van ’n gevaarlike operasie en daar hij die latere politiek van die ‘Patriot’ wil verdedig en moeilik sal regkrij, so stap ons verder aanmerkings liewers verbij en verwijs die leser na die uitspraak van ander prominente lede van die Genootskap, wat sal getuig dat ons uiteensetting nog die korrekste is wat onder hulle aandag gekom het” (1918:129). Die eerste oplaag van die boek is gunstig ontvang en is in ’n betreklike kort tyd heeltemal uitverkoop. Von Wielligh het die boek omgewerk en die tweede druk het in 1922 verskyn. Hy sê in die voorwoord dis nie meer “’n verdedigingsgeskrif om die baanbrekers te verdedig” nie, maar ’n behandeling van die feite oor die Genootskap “volgens tydsopvolging”. Vir sy navorsing het hy ’n treinreis na Bloemfontein onderneem om die geskiedenis van die beweging grondig met Du Toit te bespreek sodat sy geskiedenis “die seël van sy instemming ontvang het – maar nie sonder voorbehoude nie: hy wil sy naam en dade nie so prominent vermeld sien nie. Dog na hierdie saak bespreek 78

te hê, het hy ten slotte halfhartig ingewillig” (1922:VI). Verder is stukke van M.J. Stucki (vroeër onderwyser op Blouvlei, Wellington) en prof. W.J. Viljoen, ’n tyd lank superintenden-generaal van onderwys in Kaapland, opgeneem. In 1925 is Baanbrekerswerk uitgegee. Volgens die voorwoord is dit bedoel “as aanvulling” van Eerste skrywers. Von Wielligh was dikwels die slagoffer van setfoute en ander flaters en ’n fout het Baanbrekerswerk ook getref. Die setters het soms sy hoofletter-F vir ’n J aangesien en die gevolg is dat daar heelparty foute met voorletters in die boek staan, soos D.J. du Toit pleks van D.F. du Toit. Nog twee stukke van hom oor die taalbeweging verskyn in die Gedenkboek ter eere van die Genootskap van Regte Afrikaners (1875-1925), wat in 1926 deur die Afrikaanse Studentebond uitgegee is.

4. Kommentaar op en aantekeninge by Von Wielligh se werk

Von Wielligh se werk bevat baie inligting oor die negentiende-eeuse taaltoestand. ’n Hele paar fasette van die beweging kom in sy werke aan die lig, wat ’n mens weliswaar soms met informasie uit ander bronne moet aanvul om ’n vollediger beeld te kry.

4.1 Die begin van die taalbeweging

Reeds in die negentiende eeu het GRA-lede met mekaar verskil oor wanneer die taalbeweging begin het. “’n Lid fan di Genootskap fan Regte Afrikaners”, skuilnaam van S.J. du Toit, meen in 1879/1880 dit het in 1874 begin met sy briewe oor “Die Afrikaanse taal” in De Zuid-Afrikaan onder die skuilnaam “Een ware Afrikaander” (Du Toit 1909:16). Vir J.D. du Toit (1917:100), wat sê dat hy S.J. du Toit se mening stel, begin dit met die stigting van die GRA, vir Pannevis (1883) in 1872 met sy brief in De Zuid-Afrikaan oor die wenslikheid van ’n Bybelvertaling in Afrikaans ter wille van bruin Afrikaanssprekendes wat nie die Nederlandse Bybel verstaan nie. Von Wielligh (1922:43) haal die mening van Oom Lokomotief aan (sonder om egter te verklaar of hy saamstem): “Die voorbereiding is nog nie die daad self nie. So, volgens my mening, het die Afrikaanse Taalbeweging op 14 Augustus 1875 met die oprigting van die Genootskap begin.” Die begin van taalbewegings was ook die tema van ’n polemiek wat in 1921 in De Burger tussen J.H.H. de Waal en E.C. Pienaar gevoer is. Hulle het met mekaar verskil oor wanneer die tweede taalbeweging begin het. J.J. Smith, professor in Afrikaans, maar ook redakteur van Die Huisgenoot het in die nommer van September 1921 daarop gewys dat die beantwoording van die vraag afhang van watter betekenis ’n mens aan beweging heg. Hy sê dat as beweging dieselfde is as “georganiseerde beweging met sistematiese propaganda” of “georganiseerde beweging in die vorm van ’n vereniging”, het die 79

tweede taalbeweging begin met die stigting van die Afrikaanse Taalgenootskap (ATG) op 13 Desember 1905 in Pretoria – elf maande voor die stigting van die Afrikaanse Taalvereniging (ATV) op 3 November 1906 in die Kaap. Hy gee met verwysing na die Woordenboek der Nederlandsche Taal egter voorkeur aan die betekenis van beweging as “voortgang, verandering, omwenteling, opskudding, t.w. in sake van staat, godsdiens wysbegeerte, ens.” Dan sluit dit “alle propaganda en partikuliere bemoeiinge” in. Aanvaar jy dit, het die tweede beweging in die Kaap begin. Daar is De Goede Hoop in Julie 1903 opgerig met ’n erkende voorstander van Afrikaans as redakteur. (Hy verwys hier dus na De Waal.) In die Kaap het daar van September 1904 af ’n felle koerantstryd gewoed tussen voorstanders van Vereenvoudigde Hollands en Afrikaans. Smith beweer egter nie dat De Waal met die beweging begin het nie, maar sê alleen dat dit verkeerd sou wees om te sê dat dit met Preller begin het. Voor die stigting van die ATG “was die lug oral in Suid-Afrika vol elektrisiteit. In Augustus 1905 skryf prof. (P.J.G.) De Vos dat die taalstryd in die noorde nie heftiger is as in die suide nie. Daar was oral lewe en beweging sodat dit o.i. onmoontlik is om te sê dat die beweging van een sentrum na ’n ander gesprei het; daar was oral reaksie ná die Engelse Oorlog, en die gemoedere was oral gaande.” In ooreenstemming met hierdie standpunt suggereer hy in ’n latere hoofartikel (November 1922) dat hy meen dat die taalbeweging reeds voor die oprigting van die GRA begin het. Ook J. du P. Scholtz (1965: 183 ev) huldig by implikasie dié mening. In elk geval verskaf Scholtz soveel gegewens oor taalaktiwiteite en taalpropaganda uit die tydperk voor 14 Augustus 1875 dat ’n mens moet konkludeer dat die beweging toe al aan die gang was. Von Wielligh verwys wel na die Cradockse gesprekke tussen Klaas Waarzegger en Jan Twyfelaar, maar het geen kennis gedra van die “Maleier-Afrikaanse Taalbeweging” wat Du Plessis (1986: 29-36) beskryf nie.

4.2 Intieme kennis van die hooffigure

Wat Von Wielligh se bydrae waardevol help maak, is ’n eienskap wat hy noem in verband met die brief van W.J. Viljoen oor die Vereenvoudigde Hollandse spelling: “Hy kan met gesag praat, daar hy die geskiedenis […] help meemaak het en dit nie uit boeke ontleen het nie.” Von Wielligh het die geskiedenis meegemaak, die GRA- stigters geken en met party gekorrespondeer. Sy mededelings oor die verlede is vol interessante besonderhede. Hy gee ’n lewendige beskrywing (1926:56 ev) van wat op 14 Augustus 1875 gebeur het. d‘Assonville (1999:69-70) maak daarvan gebruik in sy biografie van S.J. du Toit. Von Wielligh skryf dit was daardie Saterdagmore naar en winderig in die Paarl. Die suidooster het teen die hange van die Klein Drakensteinse gebergte afgedaal, ’n vaart oor die vlaktes geneem en stof in die Pêrelse strate opgewaai. 80

Dié oggend het ’n paar jong mans een-een, soms miskien twee saam, in Pastorielaan afgestap na die huis van Gideon Malherbe. Met sy wit baadjie aan en ’n wit hoed op het hy hulle by die voordeur ontvang en na sy ruim eetkamer gelei. Die agt mans wat daardie dag bymekaargekom het, was almal betreklik jonk, “ons kan amper sê, volgroeide seuns”. Uit hul voorkoms sou ’n waarnemer nooit kon aflei “watter wilskrag daardie jong manne besiel het nie. Toe hul name later bekend geword het, is met veragting op hulle neergesien en die teenstanders het uitgeroep: ‘Wat? Wil daardie skoolmeestertjies en Dalse wynboertjies vir ons van ’n Hotnotstaal ’n beskaafde taal maak?’” (1926:57-58). ’n Mens kom uit Von Wielligh se relaas nie mooi agter waarom die byeenkoms met soveel geheimsinnigheid plaasgevind het nie. Dit blyk uit ander bronne (Du Toit, 1917:16-19; Oberholster, 1950:28-33; Giliomee, 2004:175-176; d’Assonville, 1999:63-73 en D.A. Scholtz, 1975:31- 39.) dat die rede hiervan die bittere verdeeldheid in die NG gemeente Paarl was ná die dood van ds. G.W.A. van der Lingen. Hy was een van die eerste stryders teen verengelsing en het in 1858 die Paarlse Gimnasium as ’n vrye Christelike private Hollandsmediumskool opgerig in ’n tyd toe alle openbare skole in die kolonie slegs Engels moes gebruik. Dis by dié skool dat Arnoldus Pannevis skoolgehou het en S.J. du Toit een van die leerlinge was. Toe Van der Lingen in 1869 oorlede is, het ds. Gilles van de Wall in sy plek gekom. Hy was ’n gebore Nederlander, wat sy opleiding in Amerika ontvang het en geruime tyd daar werksaam was voordat hy na Suid-Afrika gekom het, eers na Bloemfontein. Sy simpatie het nie by die Gimnasium gelê nie, hy het ook gou Engelse dienste in die NG gemeente Paarl ingevoer. Heelparty gemeentelede was ontevrede, en toe Van de Wall in 1874 Kaapstad toe is, het die Van der Lingen-aanhangers hulle telkens daarvoor beywer dat S.J. du Toit daarheen beroep word. Maar elke keer is ’n ander predikant beroep, wat dan vir die beroep bedank het. Uiteindelik het die Van der Lingen-volgelinge ’n eie gemeente gekry – Noorder- Paarl, wat op 26 Julie 1875 formeel in die saal van die Gimnasium gestig is. Dit was, vreemd vir daardie dae, ’n gemeente sonder grense. Daar was baie arm lidmate, die meeste van hulle gekleurd. Die kerkraad moes op 16 Augustus hul eerste predikant beroep. Die waarskynlikste kandidaat was S.J. du Toit wat alreeds in die gemeente werksaam was. Maar die spanning in die gemeente was nog groot en hy kon dit nie waag dat sy vyande moontlik sou verkondig dat hy met sommige lede van die gemeente konkel nie. Ses GRA-stigterslede was lidmate van Noorder-Paarl: S.J. du Toit en sy broer D.F., S.G. du Toit, D.F. du Toit of “Daan Dokter”, Gideon Malherbe en August Ahrbeck (Oberholster, 1950: 32). Die vergadering moes voorlopig geheim bly, en die teenwoordiges het so een-een en twee-twee by Malherbe se huis opgedaag omdat dit die aandag sou trek as sewe mans saam die straat afstap. Die voorsorg was voldoende, en op Maandag 16 Augustus 1875 is Du Toit as eerste leraar van die gemeente beroep. 81

Von Wielligh gee ’n beskrywing van die stigters se gewoontes en taalgebruik en selfs voorkoms en kleredrag. ’n Eienaardigheid in Hoogenhout se eerste geskrifte was dat hy mot in plaas van moet gebruik het, en dit was ook in sy spraak waarneembaar (1926:59). D.F. du Toit het van ’n goeie grap gehou. Hy was aan sy een oog “effens soetskeel, na die buitekant, en dit het hom heel goed gestaan wanneer hy iets grappigs vertel” (1926:60). Von Wielligh wys op die feit dat soveel lede van die GRA familie van mekaar was. Interessant is dat ook hy met S.J. en D.F. du Toit verwant was. Hy spreek in 1917 laasgenoemde in ’n brief as “neef” aan en skryf: “Als ek u neef noem, dan slaan ek die bal nie vér mis nie; want uw moeder en mij moeder was ‘eie-niggies’ van die Retief kant.”6

4.3 Strewe na billikheid en ewewigtigheid

Die eerste uitgawe van Eerste skrijwers was reeds by die drukkers toe J.D. du Toit (Totius) se biografie van S.J. du Toit verskyn het. Dit meld Von Wielligh in ’n tweede voorwoord in die boek. Hy noem Du Toit se werk daar uitmuntend, maar maak nie sonder voldoening nie in ’n brief aan C.P. Hoogenhout melding van wat D.F. du Toit aan hom geskryf het: “En toen ek die gesegde van Oom L. (Lokomotief) gekry het dat naar sy beskouwing dit nog die beste uiteensetting van die beweging is, dat ek ieder persoon daarin sy beskeie deel gegee het, was dit my ’n groot aanmoediging want hy voeg in vertrouwe daarby dat hy nie alles wat Dr Japie du Toit in sy ‘Lewe van Ds.’, omtrent die een en ander (meedeel?), graag sou wou onderteken nie.”7 Von Wielligh se strewe na billikheid kom tot uiting in die moeite wat hy gedoen het om inligting in die hande te kry oor minder bekende deelnemers aan die taalbeweging. In ’n brief aan D.F. du Toit op 5 Oktober 1917 verwys Von Wielligh na ’n paar name wat Du Toit genoem het, en vra: “Kan u my iets meer van hulle in kort meedeel? en sê wat hul gedoen het en of hul nog leef. Waarom moet ons sulke verdienstelike name aan die vergetelheid toevertrouw?”8 So kon hy by hom bykomende inligting verkry oor ds. D.P. Rossouw oftewel “Cefas” en D.P. (Daantjie) van den Heever. Hy maak ook melding van dr. Josias Hoffman van die Paarl, “’n kragtige ondersteuner” – ’n begaafde geneesheer wat volgens J.J. Badenhorst (1972:314) hoë agting geniet het. Von Wielligh gee veral ’n ewewigtige beskrywing van die hoofdeelnemers aan die taalbeweging. Tot dié tyd was die enigste boek daaroor S.J. du Toit se Geskidenis fan di Afrikaanse Taalbeweging. J. du P. Scholtz, wat baie positief oor Du Toit oordeel en hom “’n nuwe soort Afrikaner” en “die eerste Afrikaanse nasionalis in die eintlike sin van die woord” (1965:194) noem, sê in ’n voetnoot dat Du Toit baie eersugtig was en nie maklik aan ander die eer gee wat hulle toekom nie. In sy Geskiedenis het hy die uiters belangrike rol van Hoogenhout, Pannevis en ander “op onvergeeflike wyse verklein” (1965:198). 82

Von Wielligh laat reg geskied aan almal. Hy skryf dat, as Du Toit nie so ’n sterk wilskrag gehad het nie, die GRA nooit sou ontstaan het nie. Maar sonder sy broer, D.F. du Toit, en Hoogenhout sou hy niks uitgerig het nie, want hulle was, as besadigde manne, sy beste adviseurs en het sy voortvarende planne beteuel deur grondige bespreking (1925a: 33). Veral Oom Lokomotief se werk is dikwels onderskat, soos Otto Liebenberg (1976) duidelik aangetoon het. Dit was Oom Lokomotief wat in 1877 Du Toit en Hoogenhout se plan gekelder het om maar die taalbeweging te staak en Die Afrikaanse Patriot die mondstuk te maak van die Hollandse Genootskap. Von Wielligh skryf dat Oom Lokomotief vasgetrap het om die werk nie te laat vaar nie. Hy wys ook op Oom Lokomotief se belangrike werk as redakteur, en vertel hoe “’n besonder goeie slag” hy met die minder bevoorregte lesers gehad het (1925a: 43). Hoewel Von Wielligh met instemming skryf oor oom Lokomotief se strewe om die Patriot ’n mondstuk van die Afrikaanse beweging te hou, wys hy daarop dat dieselfde koerant hom ook beywer het vir die erkenning van Hollands in die Kaapse parlement en petisies daarvoor deur sy eie agente en met groot koste. “Hollands in die parlement het Afrikaans in die parlement beteken, want hoeveel kon Hollands praat?” (1922:91). Terloops wys hy daarop dat 22 predikante en ouderlinge op die NG sinode van 1880 teen Hollands in die parlement gestem het (1922:80). Dit was dieselfde sinode wat “duisende boekies” teen die Patriot laat versprei het (1922:90). Von Wielligh maak ’n prikkelende bewering wanneer hy sê dat, ondanks S.J. du Toit se tekortkominge, een ding vas staan, en dis dat daar nie sonder hom (Du Toit) ’n taalbeweging sou gewees het nie. Hy vra: “En as die Eerste Taalbeweging nie daar was nie, sou daar ooit ’n Tweede gekom het?” Hy vra dit omdat die Vereenvoudigde Hollandse spelling uit die staanspoor ontsaglike vordering gemaak en spoedig die steun van die kerk en staat geniet het. Von Wielligh sê: “Het die vereenvoudiging eers posgevat, en was daar nie vooraf liefde vir Afrikaans opgewek nie, kan dit hard betwyfel word of Afrikaans na 1906 ooit weer ’n kans sou gestaan het.” Von Wielligh raak hiermee ’n belangrike saak aan, maar hy stel dit te sterk. Die welslae van ’n taalbeweging word eerder bepaal deur ekonomiese en politieke faktore as deur taalliefde, die eienskappe van die taal of sy spelling. Selfs die Kaapse taalbeweging het eers gevorder toe die Patriot vir die vryheid van Transvaal gepleit het. ’n Taalstryd ontstaan dikwels waar kennis van ’n taal ’n struikelblok word vir goeie loopbane en ekonomiese mobiliteit. Die ZAR het wel “Hollands” as offisiële taal gehad, maar ’n betreklik liberale taalbeleid gevolg en landszonen aangestel ook al het hulle Hollands nie volkome beheers nie. (Buitendien het baie Afrikaners in elk geval Afrikaans as “Hollands” beskou.) Pieter Kapp (2009:11) wys egter daarop dat daar teen die einde van die negentiende eeu klagtes in die ZAR was “omdat van die burgers dit al moeiliker gevind het om die verhewe Nederlands te verstaan”. Die 83 kiem vir ’n taalbeweging het miskien toe al bestaan. Maar, en dis ’n groot “maar”, dit sou nie noodwendig ’n Afrikaanse taalbeweging gewees het nie, maar miskien ’n Engelse beweging. Die Kaaps-georienteërde NG predikante en ander geleerdes in die ZAR was teen die oorheersende plek van Hollands in die onderwys en het geagiteer vir meer Engels op skool. Dit was vir hulle nie onnasionaal om vir die kinders ’n beter lewensbestaan te probeer verkry deur ’n groter komponent Engels op skool nie (Zietsman, 1982:300). Party negentiende-eeuse Afrikaners wat sterk gevoel het oor hul Afrikanerskap, het Engels as kultuurtaal gebruik. Dis te betwyfel of dié Afrikaners wat Hollands as kultuurtaal gekies het, ’n beweging na Engels op die duur sou kon stuit. Alleen Afrikaans kon so ’n pro-Engelse nasionale beweging doeltreffend teengaan, en die eerste Afrikaanssprekende wat die taalpolitieke insig en dryfkrag gehad het om die leiding te neem, was S.J. du Toit. J. du P. Scholtz (1965:201) het groot gelyk wanneer hy betoog dat die GRA die Afrikaans-Hollandse kultuur in Suid-Afrika van ondergang gered en ’n nuwe rigting aan die geskiedenis van die land gegee het. Giliomee (2004:179) konstateer tereg dat Du Toit Afrikaans ten nouste met die identiteit van die Afrikaners gekoppel het. Hierdie koppeling het nie eensklaps geskied nie. J.D. Kestell het byvoorbeeld tot in die 1890-erjare probeer om Engels te gebruik vir sy pro-Afrikaanse boeke (Van Schoor, 1992), terwyl M.E.R. en haar suster Annie Rothmann, albei met ’n ewe sterk volksgevoel, tot in die Tweede Vryheidsoorlog volgehou het om hul briewe en dagboeke in Engels te skryf. Dit was met baie Kaapse Afrikaners die geval. Trouens, selfs Afrikaners, van wie ’n mens ’n emosionele band met Afrikaans sou verwag het, was nie te vinde vir Afrikaans as kultuurtaal nie. Die Patriot was die grootste koerantvegter vir Transvaal se onafhanklikheid ná die anneksasie van 1877, en ’n mens sou kon dink dat dit ’n goeie oorweging kon gewees het om Afrikaans in Transvaal te erken. Pleitbesorgers was daar wel. Jan Lion Cachet het aan Totius vertel dat hy ná die Eerste Vryheidsoorlog “ernstig aangedring” het by pres. Paul Kruger om Afrikaans die offisiële taal van Transvaal te maak. Een van die prominente lede van die GRA, waarskynlik S.J. du Toit, het in 1881 met die lede van die Driemanskap (Paul Kruger, M.W. Pretorius en Piet Joubert) gepraat oor die invoering van Afrikaans as offisiële taal. Hulle was eenparig daarvoor, maar wou hê dat die volk dit vra. Op kmdt. J.H. Fouché se plaas Olifantshoek, Rustenburg, het die GRA-lid ’n taamlike groot byeenkoms toegespreek, die mense vertel wat die Driemanskap dink, en hulle aangeraai om petisies vir Afrikaans te teken. Die vergadering was eenparig vir Afrikaans (Du Toit, 1917: 112). Hoe en waarom hierdie beweging doodgeloop het, is onbekend, maar die gevoel vir Afrikaans was nie sterk genoeg nie. Artikel 1 van Wet 10 van 1888 het bepaal: “De Hollandsche taal is de officieele taal des lands. Alle andere talen zijn vreemde talen.” 84

4.4 Begrip van die GRA-lede se gesindheid

Mens kom uit Von Wielligh se werk agter hoe sterk die GRA-lede se pligsgevoel was en hoe hulle weggeskram het van eerbetoon. Hoogenhout het aan Von Wielligh geskryf dat hy “’n verbond gemaak het” met ’n vriend “dat ons mekaar nie in geskrif sal prys nie. Wat ons aan die taalsaak en verder gedoen het, was slegs ons plig. En word ons deur die mense daarvoor geprys, dan het ons reeds hier op aarde ons loon weg”. Oom Lokomotief en ds. August Ahrbeck, een van die stigterslede van die GRA, het in dieselfde trant geskryf (1922: 98-99). Die GRA-lede moes baie opofferings doen vir die saak waaraan hulle geglo het. Von Wielligh meld wat een van die stigterslede, Gideon Malherbe, bygedra het. Hy het onder meer die drukkoste gedra van C.P. Hoogenhout se boekie Die geskiedenis van Josef. Ná die stigting van die GRA het hy gratis ’n deel van sy woonhuis aan die drukkery afgestaan, vir die diens betaal van sy seun Pieter wat bestuurder was, en losies verskaf aan ’n paar lettersetters. Direk en indirek het die saak hom £150 gekos (1918:140). Dit lyk vandag min, maar nie as mens dit vergelyk met die £300 wat ’n “snelpers uit Europa” (vir die Patriot) in 1878 gekos het nie. Volgens Von Wielligh (1922:1) was die prys van ’n vet skaap destyds sowat 7s.6d. (nominale waarde 75c), wat daarop neerkom dat die reële waarde van die £150 van Malherbe teen 2010 waarskynlik R400 000 was. Die persoon wat geldelik miskien die meeste opgeoffer het, is D.F. du Toit, wat in Februarie 1878 die sekuriteit van ’n onderwysbetrekking verruil vir ’n onsekere toekoms as redakteur van Die Afrikaanse Patriot, wat geldelik in groot moeilikheid verkeer het. Von Wielligh getuig van Du Toit: “Die Afrikaanse taal was vir hom ALLES.” Hy vertel dat Du Toit weens die aanvanklik geringe salaris as redakteur sy voorgenome tweede huwelik ’n tyd lank moes uitstel. Om die uitgawes te beperk, het hy armoedig gelewe. “Dit het baie maal gebeur dat hy sy klein salarissie teruggestort het om die Afrikaanse saak teen geldelike ineenstorting te bewaar, en verskeie kere het hy net ’n paar pond daarvan vir eie gebruik geneem, waardeur hy sy eenvoudige lewenswyse nog eenvoudiger gemaak het” (1926:60). Liebenberg (1976) gee ’n volledige beeld van Oom Lokomotief se werksaamhede en opofferings. “Daan Dokter”, wat in 1878 bestuurder van D.F. du Toit & Co. geword het, moes sy boerdery verwaarloos om dit te bestuur. “Vir hom was dit (die bestuur van D.F. du Toit & Co.) geen geldelike verbetering nie, want toe hy die besigheid verlaat en na sy plaas in die Dal terugkeer, het hy duisende vrugtebome aangeplant, waarvan hy ’n groot inkomste ingesamel het” (Von Wielligh 1922: 83). Hy kon dus teen die tyd van sy uittrede in 1898 ’n ryk man gewees het. Mense was bereid om geld te gee vir die vertaling van die Bybel in Afrikaans. Von Wielligh meld (1922:75) dat die bydraes (altesaam £57 10s. 6d.) ingestroom het, terwyl groot bedrae beloof is. Ene mnr. Oelofse was bereid om ’n verband op sy 85

plaas te neem om geld vir die Bybelvertaling te kry. Du Toit (1917:93-94) deel ook mee hoe positief lesers van die Patriot gereageer het op ’n artikel waarin die blad se geldelike moeilikhede uiteengesit is. Mense het van 5s. tot £20 gestuur. Die Patriot-beweging is die begin van ’n tradisie - wat lank onder Afrikaners voortgeduur het - om geldelik en op ander maniere opofferings vir Afrikaans te doen. Von Wielligh is een van die eerste skrywers wat daarvan verslag doen.

4.5 Perspektief op omstrede GRA-bepalings

Iets wat Von Wielligh in perspektief stel, is twee omstrede bepalings van die GRA. Die eerste is die geheimhouding van die name van die lede. Dit lyk amper Broederbondagtig; en indertyd het mense gesê: “Dis ’n Vrijmesselaar-spul” (Du Toit 1917:70). Iemand het die reg gehad om te openbaar dat hy self lid is, maar hy mog nie ander lede se name onthul nie. Von Wielligh skryf (1922:46) dat dit vir die lede moeilik was om hul “warme harte vir so ’n groot volksaak in ’n koue harnas van geheimhouding te steek”. Maar dit kon nie anders nie, want “die skel, verwensings en verguising” sou onhoudbaar gewees het. Hy skryf daar is selfs gepraat van “teer en veer, van sambok en bedorwe eiers, pap tamaties en dies meer, selfs van doodskiet, al is dit nie letterlik so gemeen nie”. Dit is as gevolg van die teenstand dat die naam van die redakteur van die Patriot geheim gehou is en hy slegs bekend gestaan het as Oom Lokomotief. Briewe aan die koerant is geadresseer aan Oom Lokomotief per adres De Zuid-Afrikaan, Kaapstad, waar dit aanvanklik gedruk is. Later het die naam oorgegaan op D.F. du Toit wat van 1878 tot einde 1890 die redakteur was. Von Wielligh (1925a:26) bring die aanklagte van onsedelike gedrag wat in 1877 teen ds. Du Toit ingebring is, in verband met die veldtog teen hom as leier van die taalbeweging. Von Wielligh wei nie oor die saak uit nie, maar dit het gegaan oor iemand se bewerings dat hy een aand op ’n afstand deur die venster in die kamer van ’n diensmeisie ’n man gesien het en dat dié man ds. Du Toit was. Toe Du Toit die dag ná die beweerde voorval die storie hoor, het hy self die kerkraad gevra om die gerugte te ondersoek. Sowel die kerkraad as die Ring het hom onskuldig bevind. Dit blyk uit die proefskrif van D.A. Scholtz, wat al die dokumente nagegaan het, dat daar sprake is van ’n sameswering teen Du Toit. ’n Pruik en vals baard is as vermomming gebruik om die persoon na Du Toit te laat lyk. Scholtz (1975:50) wys daarop dat die kerklike liggame die saak ondersoek het in ’n tyd toe die kerkmanne nie Du Toit se geesgenote was nie en dat hulle dus moeilik van toesmeerdery beskuldig kon word. Die kerkraad en gemeente het nooit aan sy onskuld getwyfel nie (Oberholster 1950:75). Wie agter alles gesit het, en wat die motiewe van die daders was, het onbekend gebly. 86

Hulle het wel in hul doel geslaag, want die stories is telkens opgerakel. Die kerkhistorikus J.A.S. Oberholster (1950:76) sê die saak “het ’n skadu oor sy hele lewe gewerp”. Of dit met die taalbeweging verband gehou het soos Von Wielligh meen, is onduidelik. Maar toevallig of nie, die krisis in Du Toit se lewe het geval in die tyd toe hy wou tou opgooi en die Patriot ’n mondstuk wou maak van die Hollandse Genootskap. ’n Tweede omstrede reël was dat alleen mans lid van die GRA kon word, hoewel dit nie uitdruklik so in die bepalings staan nie. S.J. du Toit het op 4 Desember 1875 die lede gevra of die Genootskap vroue as vriendinne wil erken. Die meerderheid wou eers daaroor dink. Op 15 Januarie 1876 het D.F. du Toit voorgestel dat vroue as “vriendinne” erken word. Sy voorstel is egter verwerp. Sonder om die verband te verduidelik, beweer Von Wielligh (1922:17) dat die houding teenoor vroue te make gehad het met die geheimhouding van die name van lede.

4.6 ’n Nie-elitistiese taalbeweging

’n Belangrike saak wat Von Wielligh (1922:47-49) raakgesien het, is dat die taalbeweging aanklank gevind het by dié mense sonder veel geleerdheid. Hy skryf: “Die platteland, wat op skoolgebied minder bevoorreg was, en gelukkig nie so sterk aan verengels was nie, het die beweging geleidelik toegejuig. En toe wen die saak by die dag veld en die lys van intekenare word steeds langer. “Dog die geleerde klas en dié wat lank op goeie skole was – vernaamlik dorpskole – het dadelik ’n vyandelike houding aangeneem en die beweging heftig in gesprekke en in geskrifte aangeval”. Dit is ’n belangrike waarneming, want dit gee een van die redes, weliswaar ’n ondergeskikte rede, vir die redelike mate van welslae van die Afrikaanse taalbeweging: die betreklik lae onderwyspeil van die Afrikaners, die gebrek aan ’n stedelike bevolking en die feit dat daar maar ’n heel klein elite was. Petrus van Eeden wat hierop wys (1998:170 ev), sê dat dit in Vlaandere en Noorweë veral die elite was wat die gevestigde kultuurtaal wou behou, terwyl die minder goed geskoolde bevolking en die plattelanders ’n eie taal voorgestaan het. Turkye kon in die 1920-erjare ’n drastiese taalhervorming deurvoer omdat so ’n klein persentasie van die bevolking geletterd was. In die na-oorlogse taalbeweging het die toestand in een belangrike opsig verander: toonaangewende mense, van politieke leiers tot skrywers en ander intellektuele, het die beweging gesteun en die moeite wat gewone Afrikaners met Hollands gehad het, as ’n argument gebruik om Afrikaans te erken. Die GRA het aanvanklik heel elementêre spelreëls gehad. Volgens Von Wielligh (1925a:47-48) was die volk nie so danig geheg aan Nederlands nie, maar het die mense gemeen dat die manier van spel volmaak was. Daarom sou dit onverstandig gewees het om meteens ’n “doeltreffende” Afrikaanse spelling in te voer. Die 87

oorgang van Nederlands na Afrikaans moes ongemerk plaasvind. Die GRA wou nie dadelik vaste reëls gee nie. Die taalkundige T.H. le Roux oordeel gunstig oor die Patriot-sisteem. Mense wat bekend is met die probleme, sal Du Toit se werk “roem”. Dit was ’n sisteem wat grotendeels ’n end gemaak het aan “die inkonsekwensies en reëlloosheid van vroeër”. Die Patriot het sy reëls gevolg in die gedeelte wat die redaksie versorg het. Daarbuite is ’n ruim mate van vryheid toegelaat (Le Roux, 1926:259-260). Volgens Von Wielligh (1925a:38) het die redaksie “die volk laat kies watter skryfvorm hulle verlang”. Hy sê ook (1922:54) die spelling het “geleidelik verbeteringe ondergaan” totdat dit in die smaak van die lesers en skrywers geval het. S.J. du Toit het voortgegaan om die spelling “nog meer na die letterklank te reël”. Die spelling is vir die Patriot en latere boeke gebruik. (Von Wielligh verwys hier na i of ii vir ie en dus di en hiir, f vir v: fan, folksliid en y in plaas van ei, dus klyn of mysiis.) Hierdie spelling het egter baie teësin van lesers en skrywers opgewek, selfs van die groot meerderheid van die GRA-lede, maar S.J. du Toit, wat toe redakteur van die Patriot was, “het sy sin gevolg” (Von Wielligh, 1922:54).

4.7 “Verdedigingsgeskrif”

Ook in die tweede druk van Eerste skrywers en in Baanbrekerswerk kon Von Wielligh nie heeltemal afskeid neem van die oorspronklike bedoeling van sy geskiedenis nie, naamlik om te dien as “verdedigingskrif om die ou baanbrekers te verdedig” (1922:V). Dit blyk uit sy opmerkings dat die toe nog oorlewende deelnemers aan die eerste beweging seergemaak gevoel het oor die houding van die volgende geslag taalyweraars. Dat die jonger geslag geen notisie van die Genootskap geneem het nie, was ”’n klap in die gesig van die lede van die ou garde”. Wat “fyngevoel oorskrei het was om die voortbringsels van die Genootskap as minderwaardig en van lae gehalte te verklaar” (1925a: 86). Elders verklaar hy dat die ou garde aan die begin van die tweede taalbeweging bly stil sit het omdat hulle gevoel het dat hulle onwelkom by die nuwe geslag is; “ook omdat die slegmaak van hul werk deur die geesdriftige nuwe skrywers hul baie, baie seergemaak het, want dit was eie honde, wat byt en nie meer vyande nie” (1925a:90), Hy sê dat Preller die enigste was wat om inligting aangeklop het, en dat dit “met die grootste gewilligheid” verskaf is (1922:97). D’Assonville (1999: 330 ev) verstrek besonderhede oor die korrespondensie tussen Preller en Du Toit oor laasgenoemde se opvattings, soos uiteengesit in Afrikaans ons volkstaal. 71 theses of stellinge, en hy noem Du Toit ietwat oordrewe “die stille krag agter die Tweede Taalbeweging” (1999:331). Von Wielligh suggereer dat die soort leesstof wat die eerste skrywers moes lewer, verantwoordelik was vir die aard en gehalte van hul skryfwerk. Die eerste skrywers moes leeslus wek. Die stukkies moes baie kort wees - hy gee voorbeelde 88

van eensin-mededelings in Ons Klyntji (1925a:54). Die Genootskap was vas daarvan oortuig dat minder bevoorregtes gretig sou lees “wanneer aan hulle besorg word geestesvoedsel, wat hulle maklik kan verteer.” Dat die Genootskap dit reggekry het, toon die groei van die Patriot tot die mees verspreide en gelese blad met die grootste aantal geesdriftige intekenaars (55). Om aan die eerste skrywers te vra waarom hulle nie uit die staanspoor kuns gelewer het nie, sou net so goed wees as om aan die Voortrekkers te vra waarom hulle nie van die begin af mooier en geriefliker woonhuise gebou het nie. “In albei gevalle was die stryd vir die verowering te heftig en die afloop te onseker om die kragte te verdeel” (1925a:67). Von Wielligh maak darem met genoegdoening melding van die erkenning wat gekom het van D.F. Malherbe, J.J. Smith en T.H. le Roux. Hulle drie was die toonaangewende jong taalkundiges van hul tyd, al drie manne wat in Europa gaan studeer het. Hulle drie het die eerste Afrikaanse woordelys en spelreëls opgestel en in die voorwoord van die eerste uitgawe hulde aan die Genootskap gebring. Die voorwoord begin met die volgende woorde: “Na aanleiding van die vordering wat Afrikaans die laaste jare gemaak het, het een uit die ou taalgarde hom onlangs op die volgende wyse uitgedruk: dis tog maar waar, die een sal saai en die ander sal maai. So is dit. Hierdie woordelijs en hierdie spelreëls is die vrug van die werksaamhede van die taalpioniers, die lede van Die Genootskap van Regte Afrikaners, opgerig in die Paarl op 14 Augustus, 1875.”

5. Samevatting

Von Wielligh se Eerste skrywers, en veral die eerste druk, is sekerlik nie altyd goed gestruktureer nie, en dit het, soos die hegter gestruktureerde Baanbrekerswerk, ’n apologetiese karakter. Daarteenoor staan dat hy billik en ewewigtig oordeel, en belangwekkende inligting oor die pioniers verstrek en omstrede aspekte van hul werk in perspektief probeer stel. Omdat hy een van die pioniers van die negentiende- eeuse Suid-Afrika was, het hy besef hoe moeilik die baanbrekerswerk was. Tereg laat hy die klem val op deugde en verworwenhede, minder op die foute en die gebreke. Hy het so sterk oor S.J. du Toit se politieke ommekeer gevoel dat hy hom aan Die Afrikaanse Patriot onttrek het, maar noem hom nogtans ’n boesemvriend, en loof sy wilskrag en intellektuele vermoëns. Daar spreek veral uit Eerste skrywers ’n menslikheid, ’n waardering vir sy medestryders en ’n strewe om reg te laat geskied aan ’n vorige geslag met al sy tekortkominge. ’n Mens vind geen getuienis in sy werk of in dié van sy tydgenote wat die siening staaf dat Afrikaner-nasionaliste Afrikaans om politieke redes “gekaap” of alleen vir hulleself toegeëien het nie. Die GRA-lede was kinders van hul tyd, en nie vry van destydse vooroordele nie, maar hulle het nie die bruin Afrikaanssprekendes benadeel deur die standaardisering en bevordering van Afrikaans nie. Die taalbeweging is 89

begin deur die persoon met die meeste insig en dryfkrag, en dit was S.J. du Toit, maar in sy gemeente was daar ook bruin mense. Sy siening dat Afrikaans ’n taal vir wit en bruin mense is, word weerspieël in die briefwisseling oor ’n Bybel in Afrikaans. Hy het aan ds. George Morgan van die Britse en Buitelandse Bybelgenootskap geskryf (Du Toit, 1909: 64) dat die “enigste maniir om di Afrikaans-sprekende bevolking, blanke en gekleurde, te beskawe, deur middel fan hulle Moedertaal moet geskide...”.

Universiteit van die Vrystaat

Bronnelys

Antonites, A.J. 1968. Von Wielligh, Gideon Retief. In Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek 1, 895-896. Kaapstad: Nasionale Boekhandel (vir Nasionale Raad vir Sosiale Navorsing). D’Assonville, V.E. 1999. SJ du Toit van die Patriot (1847-1911). Weltevredenpark: Marnix. B(adenhorst), J.J. 1972. Hoffman(n), Josias Mathias in Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek III, Kaapstad: Tafelberg (vir Nasionale Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing). De Waal, J.H.H., 1939. Versamelde Werke, deel I. My herinnerings van ons taalstryd. Kaapstad: Nasionale Pers. Du Plessis, L.T. 1986: Afrikaans in beweging. Bloemfontein: Patmos. Du Toit, J.D. 1917. Ds. S.J. du Toit in weg en werk. Paarl: Paarl Drukpers Maatschappij Beperkt. (Faksimilee-heruitgawe deur Tafelberg, Kaapstad, in 1977). Du Toit, S.J. 1891. Afrikaans ons volkstaal. 71 theses, of stellinge. Paarl: D.F. du Toit & Co. Du Toit, S.J. 1909. Geskidenis fan di Afrikaanse Taalbeweging (herdruk). Paarl: Paarl Drukpers Maatskappy, Beperk. (Eerste druk 1880; oorspronklik in Die Afrikaanse Patriot in 1879.) Giliomee, Hermann. 2004. Die Afrikaners. ’n Biografie. Kaapstad: Tafelberg. Kapp, Pieter. 2009. Draer van ’n droom. Die geskiedenis van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns 1909-2009. Hermanus: Hemel en See boeke. Le Roux, T.H., D.F. Malherbe en Johannes J. Smith, 1917. Afrikaanse Woordelijs en spelreëls. Bloemfontein: Nationale Pers (“Die Volksblad”-Drukkerij). Liebenberg, Otto Jaekel. 1976. D.F. du Toit (Oom Lokomotief): taalstryder, joernalis en letterkundige. M.A.-verhandeling aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat. Louw, S. A. 1963. Afrikaanse Spraakgebiede, in Taalkundige Opstelle van oud-studente aan prof. Dr. T. H. Le Roux. (20 – 35). HAUM. Kaapstad/Pretoria. M.E.R., kyk by Rothmann, M.E. Muller, C.J.F. 1990. Sonop in die suide. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. Nienaber, P.J. 1972. Du Toit, Ernst Johannes. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordenoek (II), 214. Kaapstad: Tafelberg (vir Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing). 90

Oberholster, J.A.S. 1950. ’n Driekwart-eeu van Gods liefde. Noorder-Paarl 1875-1950. Paarl: NG Kerkraad Noorder-Paarl. Pannevis, A. 1883. Het jaar 1872 voor Nederland en Zuid-Afrika in De Hollandsche Afrikaan, 22 Augustus 1883, oorgeneem in Die Huisgenoot, November 1922. Preller, Gustav S. 1932. G.R. von Wielligh. Die Huisgenoot XV (545), 29 September 1932, 35. Rothmann, M.E., 1972. My beskeie deel. Kaapstad: Tafelberg. Scholtz, David Adelbert. 1975. Ds. S.J. du Toit as kerkman en kultuurleier. D.Th.- proefskrif aan die Universiteit van Stellenbosch. Scholtz, J. du P. 1965. Die Afrikaner en sy taal 1806-1875 (herdruk). Kaapstad: Nasou. Schoonees, P.C. 1927. Die prosa van die twede Afrikaanse beweging. Tweede, omgewerkte en vermeerderde druk. Pretoria-Kaapstad: De Bussy-HAUM. S (mith), J.J. 1919. Lewensskets. Gideon Retief von Wielligh. Die Huisgenoot, IV (41), November 1919, 187-188. Van Eeden, P.P. 1998. Afrikaans hóórt by Nederlands. Howick: Brevitas Van Schoor, M.C.E. 1992. John Daniel Kestell 1854-1941. Bloemfontein: Oorlogsmuseum van die Boererepublieke. Von Wielligh, G.R. 1918. Eerste skrijwers. Pretoria: Van Schaik. Von Wielligh, G.R. 1921. Boesman-stories, Deel I, Tweede Druk. Kaapstad: Nasionale Pers. Von Wielligh, G.R. 1922. Eerste skrywers (tweede druk) Pretoria: Van Schaik. Von Wielligh, G.R. 1925a. Baanbrekerswerk. Pretoria: Van Schaik. Von Wielligh, G.R. 1925b. Ons geselstaal. Pretoria: Van Schaik. Von Wielligh, G.R. 1926. Persoonlike herinneringe van die Patriotmanne. In Gedenkboek ter eere van die Genootskap van Regte Afrikaners (1875-1925), Potchefstroom: Afrikaanse Studentebond, 56-65. Von Wielligh, G. R. 2009. Versamelde Boesmanstories I. Pretoria: Protea Boekhuis. Von Wielligh, G.R. s.j. Sy lewensloop. Handgeskrewe manuskrip (10 bladsye) in besit van NALN.

Note

1. Die program is aangebied deur die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en navorsingsentrum (NALN) in samewerking met die Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans van die Universiteit van die Vrystaat en die Bloemfonteinse Skrywersvereniging. Die inisiatief is geneem deur Otto Liebenberg, kurator van NALN. 2. Sy naam verskyn nie in die notule van daardie vergadering nie, miskien omdat hy nie lid was nie. 3. Die Akademie se Woordelijs en spelreëls het in 1917 alleen die spelling met ij erken. 4. Von Wielligh skryf: “Die een spraakafdeling beïnvloed die ander, en gevolglik ontstaan daar tussen die twee ’n strook wat aan albei behoort. En tog word gesê: Só praat die Bolander, só die 91

Ondervelder, só die Namakwalander, ens. Wanneer ons ondersoek instel, sal ons ongeveer tien sulke spraakafdelings aantref - elkeen met sy eienaardige spreekwyse, woordgebruik en manier van uitdrukking - sonder dat een presies kan afgebaken word.” (Ons Geselstaal: 122). (Ek bedank Christo van Rensburg wat my aandag op Louw se uitspraak gevestig het.) 5. NALN 139/269: Von Wielligh aan D.F. du Toit, 17 September 1917. Die brief is in elektroniese formaat aan my beskikbaar gestel deur Otto Liebenberg, kurator van NALN. 6. Von Wielligh aan D.F. du Toit (Oom Lokomotief), 5 Oktober 1917. 7. NALN (RGN-versameling (Nr. 5033) Von Wielligh aan C.P. Hoogenhout, 9 0ktober 1917. 8. NALN, D.F. du Toit-versameling: bundel 1 (87-80): Von Wielligh aan D.F. du Toit, 5 Oktober 1917. Landmeter Von Wielligh op ongekarteerde taallandskap Corlietha Swart

On 12 August 2009 (GRA Day), 150 years after the birth of the writer and linguist G.R. von Wielligh and almost 80 years after his death, the National Afrikaans Literary Museum (NALN) under the curatorship of mr Otto Liebenberg hosted a commemorative function in co-operation with the Bloemfontein Writers’ Association (BSV) and the Department of Afrikaans and Dutch, German and French of the Faculty of the Humanities of the University of the Free State. In addition to being the first and youngest surveyor-general of the Z.A.R (South African Republic) appointed at the age of 25, Von Wielligh was a pioneer of Afrikaans linguistics and literature, far ahead of his contemporaries, leaving researchers with a rich heritage in both fields. This achievement was all the more remarkable since he was blind when he produced most of his significant work. The full scope and complexity of his heritage can only be unveiled by researchers in the wide variety of fields he explored coming together to share their findings, preferably resulting in a biography of the writer. This article, focussing on Von Wielligh’s linguistic work, highlights the extent of his achievement – for which he did not always receive the credit he was due.

1. Inleiding

Gideon Retief von Wielligh (skuilnaam: Hans Kaapnaar) is op 1 April 1859 op die plaas Vrye Guns in die Paarl, gebore en op 9 Augustus 1932 in die distrik Hendrina oorlede. Alhoewel hy sy sig grotendeels op 44-jarige ouderdom in 1903, kort na die Anglo-Boere-oorlog, verloor het toe kalk op ’n karnaval in Delagoabaai in sy oë gegooi is (hy kon daarna maar vyf tot ses letters op ’n slag sien), was hy ’n navorser met vele fasette. Dit, danksy ’n blymoedige geaardheid en ’n lewenslange diensbaarheid aan die doelstellings van die Genootskap van Regte Afrikaners (GRA). Von Wielligh se 150ste geboortedag is in 2009 tydens ’n Von Wielligh 150-huldigingsprogram by die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) in Bloemfontein herdenk. Mnr. Otto Liebenberg, NALN se kurator, het die inisiatief geneem om in samewerking met die Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans aan die Vrystaatse Universiteit (UV) en die Bloemfonteinse Skrywersvereniging (BSV), hierdie onderskatte figuur se grootliks vergete bydraes op ’n aantal terreine opnuut te laat ondersoek. Dit is gekomplementeer met ’n insiggewende uitstalling onder die titel, G.R. von Wielligh – pionier-landmeter van die Afrikaanse woordlandskap, wat deur Von Wielligh se oudste lewende kleinkind, emeritus-professor Deon von Willich,1 geopen is. ’n Interessante artefak in die uitstalling was die outentieke kunswerk van die wapen van die Genootskap van Regte Afrikaners wat G.R. von Wielligh as 16-jarige seun in 1875 geteken het. Die uitstalling het ook memorabilia en voorbeelde ingesluit van sy onveranderde, sierlike handskrif waarmee hy steeds persoonlike en uitgebreide korrespondensie en ’n reeks boeke geskryf het ten spyte van sy gebrek.

TYDSKRIF VIR NEDERLANDS & AFRIKAANS: 16DE JAARGANG (2009) 2DE UITGAWE 93

Volgens Liebenberg regverdig Von Wielligh ’n volwaardige biografie. Die uiteenlopende vakgebiede wat betrokke is, sal volgens hom egter buitengewone eise aan ’n biograaf stel. Benewens die vervlegte genealogiese Bolandse bande met onder meer die Retiefs, Du Toits en De Villierse, aktiveer dit spesialisgebiede strekkende van die landmeterkunde en karteringsgeskiedenis van Suidelike Afrika, tot die Afrikaanse taalbeweging en die gepaardgaande geskiedskrywing daarvan. Die Bolandse en ZAR-kontekste en die rol van die Anglo-Boere oorlog sal deurentyd verreken moet word. Dieselfde geld vir verskeie fasette van die taalkunde (byvoorbeeld taalgeskiedenis, taalgeografie en gewestelike spraak of taalvariasie, toponimie, terminologie, leksikografie en ortografie). Dit sluit verder in die Khoi (Hottentot) en die San (Boesman) se mistiek, kultuur en mondelinge verhaleskat, joernalistiek en skeppende skrywerskap, vertaalkunde, kultuurgeskiedenis en selfs byeboerdery (waaroor hy ’n boek geskryf het). Die seminaar by NALN was bedoel as ’n oproep aan navorsers om hierdie wye verskeidenheid terreine om Von Wielligh se nalatenskap na te vors en te dokumenteer as boustof vir ’n voorgestelde Von Wielligh-biografie.

2. Taalkundige nalatenskap

2.1 Dokumentering: ’n opdrag van die GRA

Daar word in hierdie verkennende artikel spesifiek gefokus op Von Wielligh se taalkundige nalatenskap. Dit is te meer ’n merkwaardige nalatenskap in ’n gespesialiseerde vakgebied as in ag geneem word dat ’n jong Von Wielligh self vir sy studies moes betaal omdat die familie weens borgstaan alles verloor het. Sy skoolloopbaan het ook eers op elfjarige ouderdom ’n aanvang geneem. Sy begaafdheid blyk reeds uit die feit dat hy reeds op vyftienjarige leeftyd ’n landmeter van beroep was. Op vyf-en-twintig was hy landmeter-generaal, die jongste in die geskiedenis van Suid-Afrika. Juis hierdie beroep het vir hom die ideale omstandighede geskep vir taalkundige veldwerk aangesien hy die land deurkruis en gereeld by mense uit verskillende streke oorgebly het. Sodoende kon hy hul taalgebruik eerstehands bestudeer en dokumenteer. Laasgenoemde noem hyself in die voorwoord van Ons Geselstaal (1925) “…’n na-oes van ’n opdrag van die GRA aan lede om aantekeninge van die Afrikaanse spreektaal en eienaardighede te maak”. Aan hierdie taak het hy hom onvermoeid sedert 1876 (hy was toe sewentien) gewy. Dit getuig van ’n ongewone volwassenheid en begrip van die “groter taak” van die individu se diensbaarheid aan ’n taalgemeenskap. Von Wielligh bestempel homself byvoorbeeld in Eerste skrywers (1922) op die titelblad as “Die laaste stem en naklank uit die Genootskap van Regte Afrikaners”. Teen daardie tyd was hy reeds erelid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Taal, Lettere en Kuns. 94

2.2 Verlore veldwerk

’n Weinig bekende verlies uit die Anglo-Boere oorlog is die feit dat Von Wielligh se dokumentasie van taalvariasieveldwerk oor meer as drie-en-twintig jaar tydens die oorlog in vyandige hande beland het. Dit het noukeurige aantekeninge oor taalkundige en dialektiese verskynsels in “geselstaal”, soos hy die verskynsel genoem het, behels. Daarom moes hy uiteindelik op sy geheue staatmaak om hierdie navorsing te rekonstrueer. Dit is vervolgens verder gekompliseer deur die verlies van sy sig (Von Wielligh 1922:57).

2.3 Ons Geselstaal, ’n baanbrekerswerk

Uiteindelik het hy die werk tussen 1921 en 1922 in Die Huisgenoot gepubliseer. Die redakteur was op daardie stadium die bekende taalkundige, prof. Johannes J. Smith, wat enkele aanbevelings gemaak het en hom met proefleeswerk gehelp het (vergelyk ook in dié verband Hugo, 2009: 74, 77). Smith sou later die eerste hoofredakteur van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal word. Die uiteindelike resultaat was die boek Ons Geselstaal (1925) met ’n inleiding deur Smith. Hierin noem Smith dit “baanbrekerswerk” en “pionierswerk”. Hy noem ook dat die skrywer bewus was van die onvolmaaktheid daarvan, maar dat dit ’n stuk veldwerk is waarvan kennis geneem gaan word in die Afrikaanse taalkunde en dat dit as vertrekpunt vir verdere studie kon dien.

3. Leksikografiese nalatenskap

Die jaar na die verskyning van die boek word Smith aangestel as die eerste hoofredakteur van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal.2 Smith het hom reeds in 1920 begin beywer vir ’n groot Afrikaanse woordeboek en sy woordversameling begin opbou wat mettertyd tot ’n kwartmiljoen kaartjies aangegroei het. (Schoonees, 1958:123) Hy het sy werk as hoofredakteur begin deur met persone en liggame oor die hele land heen te skakel vir medewerking. ’n Subredaksie vir die verwerking en insameling van materiaal is ook in die lewe geroep. Die Inleiding tot die WAT (deel A-C) werp meer lig op die samestelling van dié medewerkers: hulle was adv. J.H.H. de Waal, dr. F.E.J. Malherbe, dr. R Marloth, dr. E. Percy Phillips, Gustav Preller, die Natalse Saamwerk-Unie onder leiding van dr. P.C. Schoonees, senator C.J. Langenhoven en G.R. von Wielligh. In die Inleiding tot die WAT word Von Wielligh beskryf as “…afkomstig van Hendrina, Transvaal, ’n medewerker wat fokus op bepaald Oos-Transvaalse woorde en uitdrukkinge, maar vanweë sy veldwerk, die hele taalgebied dek soos gedokumenteer in Ons Geselstaal…” Chronologies beskou kan uiteraard afgelei word dat baie van Von Wielligh se veldwerk vir Smith, net soos sy eie lyste, sinvolle data en agtergrond kon bied in 95 sy nuwe pos en dat baie van hierdie gegewens uiteraard, nadat dit gekontroleer is, as lemmas in die WAT tereggekom het. Of Von Wielligh in alle gevalle in die WAT die krediet vir sy veldwerk gekry het wat hom toegekom het, is ’n vraag wat slegs vasgestel kan word uit ’n vergelykende studie tussen enersyds die gedrukte WAT asook die omvangryke kaartjieversameling in die kluise van die Buro van die WAT en andersyds die Von Wielligh-publikasies in Die Huisgenoot en in Ons Geselstaal. By navraag (10.8.2009) was die WAT-hoofredakteur, dr. Willem Botha en sy medewerker dr. Frikkie Lombard wel bewus van ’n beperkte aantal verwysings na Von Wielligh in die kaartjieversameling. By verdere navraag het me. Tanja Harteveld met behulp van die gevorderde nuwe elektroniese WAT-soekfasiliteit 611 gebruiksvoorbeelde van Von Wielligh in die sentrale teks van dele A tot R, soos geëkserpeer tot 8 Februarie 2010, geïdentifiseer. Dit was heelwat minder as ’n tydgenoot van hom, C.J. Langenhoven, met 2621 verwysings. ’n Verdere ontleding van die data het aangetoon dat daar maar net 102 van hierdie 611 lemmas uit die omvangryke Ons Geselstaal afkomstig was. Tog het hierdie werk toe reeds gewemel van ekserpeerbare lemmas. Uitgaande hiervan behoort die verwysings na Von Wielligh in die WAT veel meer te wees. As in ag geneem word dat Von Wielligh (net soos Langenhoven) in 1932 oorlede is, sou ’n logiese veronderstelling wees dat die eerste dele van die WAT (wat weliswaar eers vanaf 1950 uitgegee is) na verhouding meer verwysings na Von Wielligh behoort te bevat as latere dele. Die teendeel is egter waar, aangesien A maar 3 verwysings bevat (bv. ’n lemma soos “anneks”), B 3 en C 0. Van D af met 19, gaan dit algaande beter. Die verwysings na Von Wielligh lyk verder soos volg: E - 10, F - 7, G - 23, H - 35, I - 12, J - 13, K - 269, L - 44, M - 38, N - 17, O - 59, P - 33, Q - 0 en R - 26. Interessant genoeg verwys Hugo (2009:77) na vrae wat ontstaan het oor die geskiktheid van Smit as hoofredakteur van die WAT aangesien daar in sy tyd (vanaf 1926 tot met sy aftrede in 1945 weens sy gesondheid) nog geen deel van die woordeboek verskyn het nie. Daarteenoor is wel ’n kosbare woordversameling van 230 000 kaartjies opgebou (volgens bevindinge in 1945 deur die Broeksmakomitee, vergelyk die Inleiding tot die WAT, deel A-C, 1950: ii). Die waarde van hierdie versameling word in Julie 1944 deur prof. D. B. Bosman en dr. J. du P. Scholtz as volg beskryf: “Ons is baie beslis van mening dat dit ’n kosbare versameling van Afrikaanse taalmateriaal vorm en dat dit ’n nasionale verlies sou beteken as hierdie materiaal nie in deeglik bewerkte vorm aan die volk beskikbaar gestel word nie” (Inleiding tot die WAT, deel A-C, 1950: ii). Muller (1990: 390) noem in sy studie oor die geboorte en groei van die Nasionale Pers dat die kontrak wat tussen die Nasionale Pers, die regering en die WAT onderteken is, gestipuleer het dat die voorgenome verklarende woordeboek ook gegewens oor etimologie en uitspraak moes bevat (en binne drie jaar en drie maande afgehandel moes wees!) waarna die Pers die werk sou uitgee. Almal het destyds die omvang van die werk onderskat. Die WAT as omvattende woordeboek van ’n 96

snelgroeiende taal is immers tans na meer as 80 jaar steeds nie naastenby afgehandel nie. Die letter R eers in 2009 uitgegee is en Z sal eers, volgens beraming, in ongeveer 2026 bereik sal word, ’n eeu na die ontstaan van die woordeboek. Dit neem nie weg dat Smith tot 1932 in Von Wielligh en sy materiaal ’n goeie medestander gehad het nie. Dit sluit die kwessie van woord-uitspraak in. Die enigste uitspraak wat egter in dié verband met sekerheid gemaak kan word, is dat Von Wielligh se omvangryke veldwerk ten opsigte van uitspraak en woordeskat uit verskillende streke (taalvariasie) weens ’n ideale veldwerkposisionering, sonder twyfel aan Smith ’n waardevolle bron besorg het. Hoe daarmee omgegaan is, bly voorlopig onduidelik.

4. Gewestelike spraak

Sedert Ons Geselstaal in 1925 verskyn het, het heelwat omvangryke, sistematiese studies ten opsigte van gewestelike spraak of taalvariasie in Afrikaans verskyn. ’n Vroeëre werk was dié van Rademeyer: Kleurling-Afrikaans (1938). S.A. Louw volg dit op met sy Taalgeografie: Inleidende gedagtes oor Dialekstudie (1941) en sy werk aan die Afrikaanse Taalatlas (Louw 1959). Claassen en Van Rensburg gaan verder met hul Taalverskeidenheid,’n Blik op die spektrum van Taalvariasie in Afrikaans (1983) waarin Kaapse Afrikaans, Flaaitaal, ensovoorts verreken word. Nog ’n werk van dié aard is Variasietaalkunde (1987) van Du Plessis met ’n hoofstuk wat spesifiek fokus op Van der Merwe-Afrikaans. Grobler, Prinsloo en Van der Merwe het in 1990 ’n algemene taalatlas die lig laat sien (Language atlas of South Africa). Nieuwoudt se Die taal van die Griekwas en die Rohoboth-Basters (1990) fokus op wat vandag Oranjerivier-Afrikaans genoem word. Daar was ook uitgebreide akademiese navorsing, projekte en hoofstukke in publikasies, soos byvoorbeeld hoofstukke in ’n Verkenning van Afrikaans van Van Rensburg (1988) en omvangryke navorsing oor Griekwa-Afrikaans wat in 1984 onder leiding van Van Rensburg (projekleier) en medewerkers by die destydse U.O.V.S. gedoen is en nuttige datalyste opgelewer het. Links (1989) se fokus het weer op die spraak van Namakwalanders geval in sy So praat ons Namakwalanders. Coetzee (1989) het die uitspraakvariasie in die Afrikaans van Johannesburgse bruin gemeenskappe bestudeer en Kotzé (1983) het gefokus op variasiepatrone in Maleier-Afrikaans. Hoewel bogenoemde nog geen volledige lys is nie, bevat dit wel die vernaamstes. Daaruit blyk dat geen latere navorser werklik Von Wielligh se wye spektrum, vervat in een omvangryke werk, kon ewenaar nie. Die eerste vergelykbare omvattende naslaanwerk oor gewestelike spraakverskynsels is dr. Anton Prinsloo se woordeboek oor kontreitaal, Annerlike Afrikaans, wat pas in 2009 verskyn het. In die Afrikaanse Woordelys en Spelreëls van 2002 is daar ook wel ’n lys met woorde uit die omgangstaal opgeneem (toe Prinsloo die voorsitter van die 97

Taalkommissie was).3 Merkwaardig genoeg ontbreek Ons Geselstaal dikwels in die bibliografieë van bogenoemde latere navorsers. Ons Geselstaal gee ’n oorsig van gewestelike spraak van Afrikaans soos dit indertyd in die verskillende streke gepraat is. Hierdie studie moet dan ook binne die konteks van die tyd en omstandighede waarin dit geskryf is, beskou word. In literatuurgeskiedenisse word Von Wielligh se belangrikste literêre werk, Jakob Platjie, getipeer as didakties-informatief van aard (Kannemeyer, 1988: 37, ensovoorts). Met die boekstawing van sy taalkundige waarnemings was dit in werklikheid nie anders gesteld nie en sy mededeling oor taalkundige kwessies in Ons Geselstaal kan eweneens stilisties as “didakties-informatief ” beskryf word. Von Wielligh verduidelik in die boek woordeskatuitbreiding, -verryking en nuutskeppinge aan die hand van geografiese verspreiding, asook die onderskeie trektogte van Afrikaanssprekendes die binneland in. Hy bevind byvoorbeeld dat die koloniste wat nie aan die trek deelgeneem het nie, hul woordeskat oor onder andere visse, wynbou en sekere plante behou het. Hy lei vervolgens af dat diegene, wat binneland toe getrek het, daardie woordeskat verloor het, maar darem nuwe ondervindinge opgedoen en voorwerpe ontdek het wat tot woordeskatverryking aanleiding gegee het. Hy verklaar in dié verband: “Ons praat dieselfde taal, slegs met die onderskeid dat een deel ryker is aan woorde van ’n sekere soort as die ander. En dit vereis oplettendheid om die onderskeid vas te stel” (1925:13). Laasgenoemde vaardigheid het hy, veral ook later as gesiggestremde, met verskerpte gehoor, indrukwekkend bemeester. ’n Mens kan jou egter afvra of sy afleiding in die verband klop en of hy nie die voortbestaan van die menslike woordeskatgeheue onderskat nie. Hieruit blyk wel dat sy fokus nie op standaardtaal was nie, maar op afwykende verskynsels in taal volgens streek. Hy verklaar dan ook: “Wat uitspraak en woordkeuse betref, is die afwykings so gering dat selfs geleerdes dit moeilik vind om dit te ontdek; hiervan het ek ondervinding genoeg opgedoen met die lyste van woorde en uitdrukkings wat ek oor die hele Unie rondgestuur het om met plaaslike spraak te vergelyk” (1925:13). Von Wielligh was gekant teen die term “dialektiese Afrikaans” aangesien die afwykings en onderskeid in die spraak van die verskillende streke volgens sy waarnemings te onbeduidend was om van dialekte te praat (1925:4).

5. Kartering van die taallandskap

Hy is die eerste taalkundige waarnemer wat aanstaltes gemaak het om die Afrikaanse taalareas in streke te verdeel. Landmeter-generaal Von Wielligh het hom dus weliswaar hier op ’n “ongekarteerde taallandskap” bevind en hy het, eie aan sy primêre beroep, ook die taallandskap waarmee hy in aanraking gekom het, gekarteer. So het hy in wese veldwerk in Afrikaans gedoen wat Louw se eerste Afrikaanse Taalatlas (1959) ongeveer 34 jaar vooruit was. Eintlik was sy navorsing sy tydgenote 98

veel langer vooruit as in ag geneem word dat sy aanvanklike streeksdialeknavorsing reeds tydens die Anglo-Boere oorlog verlore geraak het. Hy verdeel, volgens sy eie waarnemings, die Unie in 10 spraakafdelings. Hierby laat speel hy die provinsiale grense dalk soms ’n te groot rol, want taalgebruik steur hom nie noodwendig aan mensgekarteerde grense nie (vergelyk ook in dié verband Louw, 1941: 38). In deel twee van Ons Geselstaal word die volgende streke bespreek: (1) Die Boland as Afrikaans se Bakermat, (2) Die Noordwestelike Distrikte (wat Boesmanland en Namakwaland insluit), (3) Die Binnelande van die Kaapprovinsie, (4) die Suidelike distrikte van Swellendam tot Port-Elizabeth, (5) die Oostelike Distrikte van Port-Elizabeth tot Basoetoeland, (6) die Vrystaat, (7) Natal, (8) Oostelike Transvaal, (9) Westelike Transvaal en (10) Griekwaland- Wes en Betsjoeanaland. Daar kan in hierdie artikel nie ingegaan word op die skrywer se voorbeelde by elk van die tien spraakafdelings nie. Om die diepgang van sy navorsing per streek te illustreer, beperk ek my daarom tot enkele streekswoorde wat hy t.o.v. Griekwaland-Wes aanwys. Tydens die NALN-beraad in 2009 het ’n deskundige op die terrein van Griekwa-Afrikaans, prof. Hans du Plessis, uit die gehoor onderskryf dat Von Wielligh inderdaad reeds in 1925 fyn taalkundige waarnemings rondom die Griekwa-Afrikaanse woorde en segswyses gemaak het met verwysing na hoeka, pa-goed, goete en breek geslaan, ensovoorts. ’n Voorbeeld van die uitdrukkings uit hierdie streek, is die bydrae van mej. Miems Haumann van Campbell wat verwys na iemand wat (ondanks die stadige motors van voor 1925!) “’n S gooi”. Laasgenoemde het vandag steeds nie sy trefkrag verloor nie. Die intensiteit van Von Wielligh se taalkundige waarnemings word ten opsigte van elk van die 10 streke gehandhaaf.

6. Samewerking uit verskillende streke

Dit is duidelik dat taalondersoek vir Von Wielligh by uitnemendheid ’n saak van samewerking met medewerkers uit verskillende streke was. Hy het vraelyste en woordelyste aan hulle gestuur en sy entoesiasme vir die saak het kennelik goeie terugvoer gewaarborg. Net na die voorwoord in Ons Geselstaal (1925) kom ’n erkenningsnaamlys voor van diegene wat goedgunstiglik sy woordelys met die plaaslike spraak van hul onderskeie distrikte vergelyk het. Hieronder tel bekende figure van destyds: prof. dr. B.B. Keet (Graaff-Reinet), mej. Sarah Goldblatt, Langenhoven se sub (Kaapstad), prof. J.J. Smith wie se verbintenis met Von Wielligh reeds bespreek is (Stellenbosch), mev. M.E. Rothman, die skryfster MER (Swellendam), mnr. C.P. Hoogenhout, lid van die Genootskap (Wellington), mnr. D.F. du Toit (Oom Lokomotief van Bloemfontein), adv. E.G. Jansen en sy vrou (Pietermaritzburg), om maar enkeles te noem. Dikwels is dit dominees (soos ds. N.J. van der Merwe van Wepener) en regslui, maar ook familie, 99

soos mej. Kittie von Wielligh (Clanwilliam), mej. Maria von Wielligh (Oudtshoorn) en mev. M.W. von Wielligh (Middelburgse Hoëveldse spraak). Hy spreek verder die versugting uit dat “…studente van uniwersiteite (sic), uniwersiteitskolleges (sic), normaalskole en teologiese seminariums, gewapen met lyste woorde, gedurende lang vakansies hul tuisdistrikte se woordeskat moet vergelyk…” (1925:17). Die kommissie moet volgens streke verdeel word en dan die lyste nagaan en uitbrei. Von Wielligh se entoesiasme het baie medewerkers uit verskillende streke gemotiveer tot samewerking en uiteindelik noemenswaardige en baanbrekende taalkundige navorsing. Hierdie prosedure was ’n voorloper op die navorsing vir die WAT wat uiteindelik sou volg.

7. Beskouing oor van die aard van Afrikaans

Von Wielligh was ’n selferkende taalpuris; gevolglik stuit woorde soos “energie”, “soliditeit”, ”affiliasie” en “alternatief ” hom teen die bors. Hy verwys daarna (1922: 35) onder meer as wat ons mense op die platteland - en ook baie dorpelinge - hoor sing, maar hulle weet nie waar die goedjies presies sit nie…” Verder waarsku hy veral teen die gebruik van Neerlandismes deur skrywers wat in “Hollands” en “in Holland” gestudeer het. Sy poging tot verafrikaansing van Nederlandse woorde en uitdrukkings, of enige taalvreemde woorde, is ’n minder geslaagde taaloefening, soos die woord “propaganda” wat hy met “voortplantingplanne” in Die Brandwag van Februarie 1918 verafrikaans het. Tog het sy naarstige verafrikaansing van die on-Afrikaanse ten doel gehad om sy lesers van hierdie jong taal te sensiteer vir ’n eie, unieke en suiwer Afrikaanse woordeskat en gepaardgaande taaltrots. Sy deurdagte, vergelykende wye visie omtrent die Afrikaanse woordeskat, blyk uit sy volgende stelling: “In die eerste plaas het die woord veld ’n baie mooier betekenis gekry as wat dit in Hollands besit. Selfs die Engelse het daarop verlief geraak, sodat dit ook nou ’n Engelse woord geword het” (1925: 20). Sy beskouing van die aard van Afrikaans blyk uit die volgende stelling (Von Wielligh, 1925: 24): “Die Afrikaanse taal is seker een van die suiwerste Germaanse tale wat daar vandag gepraat word. Sy grondwoorde is direk uit die Hollandse taal van die 17de eeu geneem; en dié het, met min uitsonderinge, die oorspronklike betekenis behou, soos grond, vet, skaap, (…). Dus, uit die aard van die saak is Afrikaanse enkelwoorde skaars. Die skat van suiwer Afrikaans bestaan egter uit sy samestellings, soos nou-nou (…), wag-’n-bietjie (…) hotnaasagteros, swartwitpensbok (…)” Dit pla hom dat die skryftaal in navolging van Nederlands, neig om so baie leenwoorde uit Frans, Latyn en Grieks direk op te neem ten koste van Afrikaanse woorde (1925:25). Von Wielligh het verder beskik oor die vermoë om die herkoms en voorkoms van ’n spesifieke woord haarfyn geografies na te loop (en gedetailleerd letterlik oor 100

’n leeftyd heen te dokumenteer). Soos ’n bloedhond het hy nie laat los voor hy nie ’n bevredigende verklaring daarvoor gehad het nie. ’n Voorbeeld is “slinger-om- die-smoel” soos deur sy oupa (in Kaapstad gebore) gebruik. Hy het dit teruggevind by mnr. Krips Erasmus (boorling van Pearston) naby Stutterheim in 1878 en daarna weer in 1915 op die Hoëveld by mnr. Hermanus de Jager (Natal-boorling). Uiteindelik het hy aan die einde van die “dowwe spoor” van 37 jaar ’n bevredigende verklaring gevind by die Genootskapper C.P. Hoogenhout. Hoogenhout kon hom meedeel dat die woord effens anders (“slinger-om-die-trap”) in sy kinderjare in Holland gebruiklik was weens die meelpap wat aanhoudend geroer (geslinger) moes word om klontvorming te vermy (1925: 26). Hy bespreek ook woordgevalle wat op verkeerde aannames geskoei is en tot nuwe benaminge lei, byvoorbeeld “seekoei” (1925: 28). Sy bespreking verwys verder na verskeie invloede op Afrikaans, soos die invloed van seemanstaal, Hollandse gewestelike spraak, Maleis, Portugees, Slawetaal, Frans, Duits en inheemse tale, soos “Hottentots”, kompleet met omvangryke lyste voorbeelde uit die “geselstaal”.

8. Ingesteldheid en vermoëns ten opsigte van taalkundige navorsing

8.1 ’n Natuurlike taalkundige

Von Wielligh kan beskou word as ’n natuurlike taalkundige wat, sonder formele onderrig, verskeie dissiplines bestudeer het. Verskillende taalkundige dissiplines is herkenbaar in sy besprekings, al was daar nog nie noodwendig op daardie stadium benaminge vir al die hierdie dissiplines in Afrikaans nie. Hy verwys onder andere na taalverskynsels per streek, individu en omstandigheid (wat dui op sosiolinguistiese waarnemings, waaronder geolekte, ideolekte, dialekte, ensovoorts). Hy verwys ook na samestellings, sonderlinge meervoude en sametrekkinge (wat op morfologiese waarnemings dui), na uitdrukkings (wat onder andere op sintaktiese waarnemings dui), verskuiwings van aksent, ontronding, nasalering en klankverskynsels (wat op fonetiese aspekte dui), die woordbetekenis (wat op semantiese waarnemings dui), die woordeskat, wisselvorme en spelling van woorde (wat tipiese leksikografiese en terminologiese aspekte aantoon), taal in gebruik (wat dui op pragmatiese aspekte) en die voorafgeskiedenis en invloede van ander tale op Afrikaans (historiese taalkunde). Hy bespreek verder ook sy tyd se doelbewuste taalbeplanning en taalpolitiek (al was daar nog nie op daardie stadium terme vir die verskynsels nie) aan die hand van die VOC se grondbriefuitreiking in die Stellenbosch-, Drakenstein- en Riebeekdistrikte wat doelbewus nasionaliteite deurmekaar geplaas het. Dit het uiteraard uiteindelik tot die ontstaan van Afrikaans en ’n nuwe volk weens die ineensmelting van verskillende volke (en tale) gelei terwyl Nederlands, aanvanklik as die taal van die 101

regering, uiteraard die oorhand behou het. Hy vermeld die latere fel aanslag van lord Charles Somerset om Engels aan Afrikaanses op te dring en bevind dat die geleerde woorde geen invloed op die spreektaal sal uitoefen nie en opgesluit sal bly “…in die geskrifte waarin hul ingetronk is…” (1925: 25). Von Wielligh het dus die totale taalkundige spektrum gedek en dit sonder formele taalkundige opleiding, maar gewapen met ’n uitstaande taalaanvoeling, waarnemingsvermoë en prysenswaardige dryfkrag. Dat hy egter wel ingelig was oor wêreldwye tendense ten opsigte van stelselmatige taalondersoeke, blyk duidelik uit sy verwysing na werk van die Dialect Society in Engeland, asook dr. Wright van Oxford se studie van Engelse tongvalle en dr. Wright en sir James Murray van die Laelande van Skotland se bewaring van suiwer uitspraak op grammofoonplate (1925:15).

8.2 ’n Lewenstaak sonder gewin

Hoe besield hy was oor hierdie lewenstaak sonder gewin, blyk uit ’n verwysing in die derdepersoon na sy eie omstandighede wanneer hy die oprig van ’n ondersoek- “kommissie” deur vrywillige respondente bepleit:

So vèr as die skrywer van Ons Geselstaal hoef die lede nie te gaan nie. Vir hom beteken die samestel en publikasie van hierdie werkie ’n geldelike verlies; en al sou iemand die tekort finansiëel (sic) wil dek, dan sal hy bly weier om van dié welwillendheid gebruik te maak. Want hy is ná ’n taalstryd van vyftig jaar nog fris en gesond om sy volk te dien; en al is hy amper blind, dan nog is hy gewillig om homself en sy tyd te offer aan ’n saak van liefde. (1925:17)

8.3 Hulde aan ander, maar self vergete

Von Wielligh lê tereg in Ons Geselstaal ’n denkbeeldige krans op die onbekende grafte van afgestorwe “boereskoolmeessters” (sic) wat Afrikaans help bevorder het. Hy vermeld sy eie meester in die dae toe Nederlands uit Kaaplandse skole verban is, Jan Balt, ’n Hollandse matroos, wat later lid van die GRA geword het (Von Wielligh, 1925:25). Von Wielligh is gretig om krediet aan mense toe te ken, maar self het hy min erkenning vir sy reuse bydrae tot Afrikaans gekry. Dat Von Wielligh sy eie prestasies behaal het as woelgees op beide taalkundige as letterkundige vlak, ten spyte van sy gebrek, verdien vandag inderdaad spesiale erkenning. ’n Mens kan hierby Von Wielligh se siening van homself in berekening bring. Hy het homself beskou nie as kunstenaar wat vir die uitgelese geleerdes skryf nie, maar as volkskrywer wat die eintlike taalgemeenskap wou bereik. In sy eie woorde: “Die kunstenaar lewer ’n kosbaar monument om sy volk onder die ander volke te laat uitblink; maar die Volksskrywer saai die sade, wat voedsel vir sy eie Volk lewer.” (Schoonees, 1922: 71) 102

9. Slot

Met sy 150-jarige herdenking in 2009 is ’n behoefte vervul om Gideon Retief Von Wielligh te vereer vir die skoffelwerk wat hy saam met die Genootskap van Regte Afrikaners gedoen het om die taalakker plantgereed te kry. So ook vir die saad wat hy so mildelik in taalkundige, sowel as letterkundige beddings gesaai het sodat ons tans steeds die Afrikaanse vrugte daarvan pluk. Die bydrae deur Von Wielligh soos hierbo beskryf, onderskryf inderdaad mnr. Otto Liebenberg se versugting om ’n uitvoerige biografie:

Die regte tyd sal dus nog kom – indien nie teen 2025 met die 150ste herdenking van die stigting van die GRA nie, dan bes moontlik teen 2032, ’n honderd jaar na Von Wielligh se dood, of in 2059, tweehonderd jaar na sy geboorte. Tyd, die geskiedenis, is nie haastig nie. Die geskiedenis is ’n verbete, ’n ongenaakbare, ’n kliniese assessor van die waarheid, van reg en geregtigheid. En hy het die wêreld se tyd om daarvoor te wag. Op ’n tyd wanneer min of dalk nie een van ons wat vandag hier bymekaar is meer hier gaan wees nie, sal dus wel gebeur wat móét gebeur, en sal reg aan die eerbiedwaardige ou gryse Von Wielligh geskied. Die begenadigde om dit te doen, sal nog gebore word. (Liebenberg, 2009)

Universiteit van die Vrystaat

Bronnelys

Antonites, A.J. 1968. Von Wielligh, Gideon Retief. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. Claassen, G.N. & M.C.J. van Rensburg (reds.) 1983. Taalverskeidenheid. ’n Blik op die spektrum van taalvariasie in Afrikaans. Pretoria: Academica. Coetzee, Anna E. 1989. Uitspraakvariasie in die Afrikaans van die Johannesburgse bruin gemeenskappe: ’n vergelykende studie. D. Litt.-verhandeling, RAU. Du Plessis, Hans. 1988. Variasietaalkunde. Pretoria: Serva Uitgewers. Du Plessis, L.T. 1983. ’n Kritiese beskouing van die identifikasie van die Afrikaanse taalbewegings en hulle funksies. Ongepubliseerde M.A.-verhandeling, Universiteit van die Oranje-Vrystaat. Elektroniese WAT. 2009. Woordeboek van die Afrikaanse Taal (A-R). Oorsig van die Voorgeskiedenis van Die Afrikaanse Woordeboek. Buro van die WAT: Stellenbosch. Grobler, E. Prinsloo, K.P. & I.J. van der Merwe. 1990. Language Atlas of South Africa: Language and Literacy Patterns. Pretoria: Human Sciences Research Council. Hugo, Daniël (Red.). 2009. Halala Afrikaans. Pretoria: Protea Boekhuis. Kannemeyer, J.C. 1974. Die Afrikaanse bewegings. Blokboeke. Pretoria: H & R – Academica. 103

Kannemeyer, J.C. 1988. Die Afrikaanse Literatuur 1652 – 1987. Kaapstad: Human & Rousseau. Kotzé, E.F. 1983. Variasiepatrone in Maleier-Afrikaans. Ph.D.-verhandeling, Universiteit van die Witwatersrand. Liebenberg, Otto. 2009. Openingstoespraak gelewer op 12 Augustus tydens die Von Wielligh 150-huldigingsprogram by die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) in Bloemfontein. (Ongepubliseerde aantekeninge). Links, Tony. 1989. So praat ons Namakwalanders. Kaapstad: Tafelberg. Louw, S.A. 1941. Taalgeografie. Inleidende gedagtes oor Dialekstudie. Pretoria: J.L. van Schaik Uitgewers. Louw, S.A. 1959. Afrikaanse Taalatlas. Universiteit van Pretoria. Pretoria: Aurora Drukpers. Muller, C.F.J. 1990. Sonop in die Suide – geboorte en groei van die Nasionale Pers 1915 – 1948. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. Nieuwoudt, H.P. 1990. Variasie binne Oranjerivier-Afrikaans. D. Litt.-verhandeling. PU vir CHO. Pienaar, E.C. 1926. Die Triomf van Afrikaans. Kaapstad: Nasionale Pers. Rademeyer, J.H. 1938. Kleurling-Afrikaans. Die taal van die Griekwas en die Rohoboth- Basters. Amsterdam: N.V. Swets & Zeitlinger. Schoonees, P.C. 1922. Die prosa van die twede Afrikaanse beweging. Amsterdam: De Bussy. Schoonees, P.C. (hoofred.). 1950. Woordeboek van die Afrikaanse Taal, A-C. Pretoria: Die Staatsdrukker. Schoonees, P. C. 1958. Rondom die woordeboek. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. Van Rensburg, M.C.J. (projekleier). 1984. Finale verslag van ’n ondersoek na Afrikaans van die Griekwas van die tagtigerjare. U.O.V.S. Van Rensburg, M.C.J. (red.) e.a. 1988. ’n Verkenning van Afrikaans. Bloemfontein: Patmos. Von Wielligh, G.R. 1917. Die laaste snikke van Maleis-Portugees aan die Kaap. Die Brandwag, Oktober 1917. Von Wielligh, G.R. 1922. Eerste skrywers of laaste stem en naklank uit die Genootskap van Regte Afrikaners. Pretoria: J.L. van Schaik. Von Wielligh, G.R. 1925. Ons Geselstaal. ’n Oorsig van gewestelike spraak soos Afrikaans gepraat word. Pretoria: J.L. van Schaik.

Note

1. Die Von Wielligh-van het ’n spellingverandering in die nageslagte ondergaan. 2. Hugo 2009: 66 verwys ook na Smith se vroeëre leksikografiese werk, onder andere as mederedakteur van die Afrikaanse Woordelys en Spelreëls van 1917 saam met T. H. le Roux en D.F. Malherbe; ook 104

die feit dat hy na sy aanstelling in 1919 as eerste professor in Afrikaans by die Universiteit van Stellenbosch ywerig woordelyste opgestel het en in der waarheid alreeds in 1911 daarmee begin het tydens sy Londense studentejare. (Vergelyk Hugo, 2009: 66 & 76 – 77.) 3. Aangesien die AWS ’n riglyn ten opsigte van Standaardafrikaans is en daar oor die opname van hierdie lys ’n polemiek ontstaan het, is die lys met Omgangsafrikaanse woorde grotendeels uit die nuwe AWS, wat in 2009 verskyn het, weggelaat. Riglyne vir outeurs:

Manuskrip vir T.N&A uit die volgende onderdele:

• U naam, adres, telefoon, faks-nommer en e-po adres op ’n afsonderlike bladsy. • ’n Uitdruk van die artikel (in drievoud). • Genommerde illstrasies, indien benodig, met duidelike aanduiding van waar hulle in die teks geplaas moet word.

Aanwysings vir die artikel self:

• Bydraes kan in Afrikaans, Nederlands, Duits of Engels geskryf word. • Gebruik die geldende spelling van hierdie tale. • Na die titel van die artikel volg ’n samevatting van maksimaal 150 woorde. Die samevatting behoort in Afrikaans of Nederlands te wees indien die artikel in Duits of Engels geskryf is. • Moenie afkortings gebruik nie (skryf “onder meer”, nie “o.m.” nie). • Laat die eerste reël van ’n paragraaf inspring, behalwe na ’n opskrif. • Laat langer aanhalings inspring, en onderskei hulle deur middel van witreëls van die res van die teks. • Verwys na notas met behulp van syfers in boskrif. • Gebruik by aanhalings dubbele aanhalingstekens (“ ”) behalwe by aanhalings binne aanhalings (“ ‘ ’ ”). • By aanhalings val die leesteken slegs binne die aanhalingstekens wanneer dit deel vorm van die aanhaling. • Die publikasie waarna in die artikel verwys word, verskyn agteraan in ’n bibliografie. • Gebruik by voorkeur die Harvard-sisteem van titelbeskrywing en verwysing. • Verwysings in die teks word aangedui deur die name van outeur(s), jaar van publikasie en bladsynommer(s) tussen hakkies te plaas. Byvoorbeeld: (Lijphart-Bezuidenhout 1984: 40-42). • Titelbeskrywing in die bibliografie aan die einde van die artikel (titels in alfabetiese en kronologiese volgorde): Groeneboer, Kees. 1993. Weg tot het Westen: het Nederlands voor Indië: een taalpolitieke geschiedenis. Leiden: kitlv Uitgeverij. Lijphart-Bezuidenhout, Tr. 1984. Thomas François Burgers - Toneelen, Tijdschrift voor Nederlands en Afrikaans, 2 (1): 38-56.

Disket:

• Lewer ’n disket in met die definitiewe teks van die artikels; dit wil sê, nadat enige kritiek verwerk is. • Skryf die naam van die gebruikte woordverwerkingspakket op die disket. T.N&A gee voorkeur aan die Richtext (rtf) formaat. Ander formate sal sover moontlik konverteer word. • Hou ’n oorspronklike kopie.

Redaksionele Beleid:

Alle bydraes word anoniem op geskiktheid van publikasie beoordeel deur ten minste twee beoordelaars, onafhanklik van die T.N&A redaksie. Die kopiereg van artikels gepubliseer in T.N&A berus by die redaksie. Menings wat in T.N&A uitgespreek word, hoef nie noodwendig deur die redaksie gedeel te word nie.