Studime 21 Faqet 1-4.Cdr
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
AKADEMIA E SHKENCAVE DHE E ARTEVE E KOSOVËS ACADEMIA SCIENTIARUM ET ARTIUM KOSOVIENSIS STUDIME Revistë për studime filologjike 21 2014 PRISHTINË 2014 AKADEMIA E SHKENCAVE DHE E ARTEVE E KOSOVËS KOSOVAACADEMY OF SCIENCES AND ARTS STUDIME A Review for philological Studies 21 2014 Del një herë në vit. Published annually. Këshilli redaktues - Editorial Board Rexhep Ismajli - Kryeredaktor, editor-in-chief Eqrem Basha - Sekretar, secretary Victor A. Friedman, anëtar, member Teuta Abrashi, anëtar, member Mehmet Kraja, anëtar, member Idriz Ajeti, Kryeredaktor nderi - Editor-in-chief of honour Adresa e Redaksisë / Address: Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës Redaksia e revistës “Studime” Rr. Agim Ramadani, p.n. 10 000 Prishtinë Republika e Kosovës Tel. + 381 38 249 303 Fax. + 381 38 244 636 E-mail: [email protected] Copyright © ASHAK AShAK: Studime 21 - 2014 5 Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës Seksioni i Gjuhësisë dhe i Letërsisë NË 200-VJETORIN E LINDJES SË JERONIM DE RADËS Tryezë shkencore 21 nëntor 2014 6 AShAK: Studime 21 - 2014 Me rastin e shënimit të 200-vjetorit të lindjes së poetit të madh arbëresh, veprimtarit të shquar të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, Jeronim De Rada, Seksioni i Gjuhësisë dhe i Letërsisë i AshAK-ut organizoi një Tryezë shkencore për figurën dhe veprimtarinë e tij. Në tryezë u lexuan 16 kumtesa. Redaksia e revistës Studime ka vendosur t’i botojë të gjitha. Kumtesat botohen sipas radhitjes në programin e tryezës. Redaksia AShAK: Studime 21 - 2014 7 PROGRAMI 09:00 Seanca I 1. Ali Aliu: Karakteri testamental i veprës Parimet e estetikës të De Radës; 2. Françesko Altimari: Mbi strukturën e dyfishtë të poemës Këngët e Milosaut të Jeronim De Radës; 3. Floresha Dado: De Rada i papërfunduar; 4. Sabri Hamiti: Milosao e lirika shqipe; 5. Pajazit Nushi: Ndjenjat estetike në veprën e Jeronim De Radës Parime të estetikës dhe në veprën e Uiliam Xhejmsit Parime të psikologjisë; 6. Dhurata Shehri: Ndërtimi i figurës në veprën e De Radës; 7. Luan Starova: Jeronim De Rada – Faik Konica: një dikotomi në kërkimin e identitetit shqiptar; 8. Alfred Uçi: De Rada përballë Rilindjes Kombëtare Shqiptare Pushim Seanca II 1. Mateo Mandalà: Jeronim De Rada dhe arbëreshët e Sicilisë; 2. Ymer Çiraku: Qasje rivlerësimi rreth opusit të kritikës mbi veprën deradiane; 3. Zejnullah Rrahamani: Estetika si teori e artit romantik; 4. Ardian Marashi: Vendi i Milosaos në romantizmin europian; 5. Fatmir Sulejmani: Personazhet iluzione; 6. Mark Marku: Narrativa e De Radës: nga narrativa personale tek metanarrativa; 7. Kujtim Shala: Mësimet e De Radës; 8. Mehmet Kraja: Një rilexim i Rapsodive... 8 AShAK: Studime 21 - 2014 AShAK: Studime 21 - 2014 9 Ali ALIU, Prishtinë VIZIONI TESTAMENTAR I JERONIM DE RADËS TE PARIME TË ESTETIKËS KDU 821.18' 282.4(450).09 Pas një rileximi të veprës Parime të Estetikës, në këtë përvjetor të madh të letërsisë shqipe, m'u nxit ngasja për të veçuar refleksin misionar, përkatësisht frymën testamentare që reflekton nga ajo. Duke shfletuar edhe veprat e tjera të shkrimtarit të madh, refleksi i mësipërm fare natyrshëm shtrihet mbi tërë krijimtarinë letrare të tij. Ecur më tej dhe tutje, gjithnjë në vijë të këtij refleksi, fundja, arti përgjithësisht rrezaton këtë ngasje që nga fillimet... Vepra Parime të Estetikës, i bart idetë dhe shqetësimet autentike, iluzionet, thellimet teoriko-estetike dhe filozofike të arbëreshit të madh. De Rada e shkruan testamentin e tij estetik duke iu drejtuar arbëreshëve, duke pasur parasysh edhe lexuesin italian dhe evropian, por gjithnjë me sytë e kthyer drejt atdheut të vet të humbur, përtej Adriatikut. Tërë kozmopoli- tizmin dhe mediteranizmin antik do ta derdhë në librin Parime të Estetikës, vepër që është mbështetur në përvojat më të qëndrueshme dhe më të njohura të estetikës, artit dhe letërsisë botërore. Vlerë të veçantë, të dorës së parë, kjo vepër me karakter teoriko-estetik ka edhe për funksionin dhe misionin e theksuar pragmatik, të kërkojë zgjidhje të çështjeve themelore nga jeta e arbëreshëve, veçmas në drejtim të identitetit, të gjuhës dhe lashtësisë, të dëshmojë përkatësinë arbëreshe brenda familjes së madhe evropiane, afërsinë e saj me kulturën dhe lashtësinë antike europiane. Tek libri Parime të Estetikës, që është i fushës teorike shkencore, fryma testamentare është e drejtpërdrejtë dhe përjashton çdo shteg për hamendësim, që nuk është e thënë edhe për krijimtarinë e fiksionit. Nuk ka dyshim se Jeronim de Rada në këtë vepër, bashkëvendësve dhe bashkë- kombësve u përcjell porosi të përhershme, pra të përjetshme, të tillë çfarë 10 AShAK: Studime 21 - 2014 është edhe vepra e tij, porosi për origjinën, për rrënjët e etnisë dhe të kalua- rën e lavdishme, për atdheun e të parëve, për gjuhën, gjuhën sidomos që ka bartur dhe ruajtur shpirtin arbëresh gjatë shekujve, veçmas përmes poemës për Skënderbeun. Dhe, siç thotë vetë Jeronim De Rada, të gjitha ato që e përbëjnë, që janë qenia, etnia, t’i kenë të shenjta... Jeronim de Rada krijues, pa dyshim që është shkrimtar i përmasave të mëdha. Këtë rrezatim ka vepra që ka lënë. Këtyre lartësirave është besi- mi, vetëbesimi që ai kishte për mundësitë e veta, e kësaj lartësie është edhe kauza, i tillë edhe ëndërrimi i tij. Vjen i natyrshëm prandaj, edhe rrezatimi testamentar që ai ia kishte përcaktuar vetes në botën shqiptare arbëreshe të shekullit nëntëmbëdhjetë. Larg atdheut të të parëve, njësoj si edhe rilin- dësit e tjerë shqiptarë të pjesës së dytë të shekullit 19 dhe vatrat e tjera të para të zgjimit kombëtar, por edhe me përparësinë e kujtesës shpirtërore, bashkë me çrrënjosjen fizike, të parët e Jeroni De Radës me vete kishin marrë edhe një copë atdhe, një copë të gjallë të shpirtit shqiptar. Dhe e kishin ruajtur atë për katërqind vjet. Nga kjo perspektivë rrezatoi mbi ha- pësirën shqiptare gjeniu i arbëreshëve. Ai kishte me vete thesarin më të madh dhe gjuhën që ruante të gjallë eposin mbi heroizmin e Skënderbeut, të cilin ai si një i uritur që sa e hiqte pluhurin e kohës e ndjente shpërthimin e ndriçimit madhor të eposit. Kështu, që në rini nën hovin e dashurisë për vashën, nën veshjen e Milosaos, Jeronim De Rada edhe afshin intim nga Kalabria do ta vendosë në Shqipëri, atje do t’i vendosë ëndrrat e tij, famil- jen, betejat e veta, personazhet, natyrën, në Shkodrën e vet. Por vepra Parime të estetikës, siç e thamë më sipër, këtë testament e përcjell si komunikim të drejtpërdrejtë, të qartë, si një vlerë shpirtërore ma- dhore. Kapitulli i tretë i kësaj vepre, e pjesërisht edhe ai i fundit, kapitulli katër, për më shumë, shtyllë parësore e kanë këtë mision. Ajo që duhet ve- çuar nga ky kapitull i librit është analiza që De Rada i bën ndjenjës së pat- riotizmit, si një ndër veçoritë madhore të njeriut që e çmon edhe si mani- fest të bukurisë, të përsosmërisë. Porosia që rrezaton nga kjo pjesë e es- tetikës është objektivi dhe ëndrra që shtrihet në krejt rrugën krijuese dhe jetësore të de Radës. I shqetësuar që të mos e lërë në harresë tek bashkë- kombësit e vet origjinën dhe rrënjët e të parëve, për ta bërë të përjetshme, për ta ngritur në këtë lartësi ideale ndërgjegjen kombëtare në botën shqip- tare arbëreshe. AShAK: Studime 21 - 2014 11 Rrezatimi i këtij misioni përmes teksteve fiksionale ndryshon ve- tëm gjuhën e diskursin. Tek parimet estetike, porosia vjen komunikim sak- tësisht i qartë përmes tekstit diskursiv, të cilin de Rada e shkarkon nga kor- nizat e rrepta të parimeve, të kodeve. Prandaj shumë kapituj dhe nënkapi- tuj, por edhe pasuse të kësaj vepre, herë thuren me gjuhën e esesë, herë me ligjërimin bisedimor të llojit unë mendoj se të bukurit ose unë jam i bindur se dashuria për atdheun, ose unë them se e madhërishmja etj., me çfarë Jeronim de Rada dëshmon se dijen nga kjo sferë e ka përvojë, e ka formim jetësor, e ka bindje të brendshme, e ka perceptim të vetin jetësor dhe kultu- ror. Diskursi personalizues përballë disa parimeve estetike, përballë disa kategorive si e madhërishmja, e bukura, dashuria (të dashurit mirë – thotë De Rada), heroikja, trimëria, rrezaton një shpirt dhe mendje të madhe kreative, që le gjurmë të vetën kudo vë dorë. Parimet e estetikës nuk është tekst që vjen vetëm nga një ekspert, nga një specialist i një fushe për shërbime praktike shkollore, por vjen nga një dije, nga një perspektivë krijuese që merr dhe jep njëkohësisht. Nga kjo lartësi e mendimtarit dhe misionarit, te vepra Parime të estetikës Jeronim de Rada do të vërë në lidhje dashurinë, të madhë- rishmen, bukurinë, si kategori të dijes së estetikës dhe filozofisë, me da- shurinë për atdheun, për motin e madh, për gjuhën në hapësirën shqiptare arbëreshe, dashuri që do të rrezatojë dhe shtrihet mbi tërë hapësirën shqiptare të shekullit nëntëmbëdhjetë. Dhe, në këtë mënyrë ai i ngre kategoritë atdhe e gjuhë në dhunti njerëzore dhe në parime të shenjtë. Dashuria dhe bukuria janë kategoritë estetike të De Radës të cilat shtrihen në hapësirën më të madhe të veprës. Po në këto lartësi vendosen edhe kategoritë atdhe, gjuhë, identitet, trimëri duke u barazuar mes vedi. Dashuria ndaj atdheut është natyrore dhe e lindur në njeriun... Dashuria ndaj atdheut rrënjoset në moshën e rinisë... Dashuria e madhe për ruajtjen e popullit të vet, për përparimin e të cilit, duhet që ta madhërojnë atë, ka qenë, është dhe do të jetë gjithherë në natyrën shpirtërore të çdo fisi, thotë De Rada që në kapitullin e dytë të Estetikës. E gjen këtë dashuri ai sido- mos tek këngët popullore. S’ka popull në botë që t’i ketë të zbukuruara tri- mëritë e veta me këngë popullore, të veshura me vargje të thjeshta, në të cilat mishërohet shpirti shqiptar e dashuria ndaj atdheut, si ne shqiptarët.