Ahali Fırkası 25
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YAKIN ÇAĞ BİLİM DALI AHALİ FIRKASI Yüksek Lisans Tezi Mustafa AKDAĞ Ankara - 2010 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YAKIN ÇAĞ BİLİM DALI AHALİ FIRKASI Yüksek Lisans Tezi Mustafa AKDAĞ Tez Danışmanı Yard. Doç. Dr. Selda KAYA KILIÇ T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YAKIN ÇAĞ BİLİM DALI AHALİ FIRKASI Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı : Yard. Doç. Dr. Selda KAYA KILIÇ Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası .................................................................... ........................................ .................................................................... ........................................ .................................................................... ........................................ .................................................................... ......................................... .................................................................... ......................................... .................................................................... ......................................... Tez Sınavı Tarihi .................................. TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(……/……/200…) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı ……………………………………… İmzası ……………………………………… İçindekiler Ek listesi II Kısaltmalar III Önsöz IV Tezin Konusu ve kaynaklar üzerine VI Giriş: Tarihsel Süreç Osmanlı İmparatorluğu’nda II. meşrutiyet’in ilânına kadarki süreç 11 Padişah - Tebaa ilişkisinden Osmanlı vatandaşlığına geçiş 16 Osmanlı vatandaşlığı ve Meşrutiyet yönetimine geçiş süreci 23 Kısaca II. Meşrutiyet rejimi çerçevesinde demokrasi ve Ahali Fırkası 25 1. Bölüm: Ahali Fırkası kuruluşuna kadar II. Meşrutiyet döneminde muhalefet 1.1. İlk Muhalif Adımlar: Ahrar ve 31 Mart 28 1.2. 31 Mart Ayaklanması 36 1.3. 31 Mart’ın Ardından İttihat ve Terakki Baskısı 45 1.4. İbrahim Hakkı Paşa Kabinesi ve Muhalefetin yükselişi 55 1.4.1. Hükümet Programı, Oylanması ve Sonrası 58 2. Bölüm: Osmanlı Meşrutiyeti’nde Yeni Bir Dönemin Başlangıcı: Ahali Fırkası 2.1. Ahali Fırkası’nın Kuruluşu 62 2.1.1. Şehremaneti İstikrazı 67 2.1.2. İstifaların ötesinde... “Fırka-ı İbad” ve Ahali Fırkası 75 2.2. Ahali Fırkası Üyeleri 79 2.3. Ahali Fırkası’nın Yapısı 90 2.3.1. Ahrar Fırkası ile İlişkisi 99 2.3.2. İttihat ve Terakki’ye olan Karşıtlıkları 102 2.3.3. Hürriyet ve İtilaf ile İlişkisi 107 2.4. Ahali Fırkası’nın İdeolojisi ve Programı 112 2.5. Ahali Fırkası’nın Örgütlenmesi ve basın ile ilişkisi 136 2.6. Ahali Fırkası’nın Sonu 139 3. Bölüm: Mebusan Meclis’i içerisinde Ahali Fırkası 141 Sonuç: Ahali Fırkası’nın Osmanlı Siyaseti İçerisindeki Konumu ve Etkileri 142 Kaynakça 154 Ekler 158 Özet 225 Abstract 227 Mustafa Akdağ / Ahali Fırkası - I Ek Listesi EK-1: İbrahim Hakkı Paşa Kabinesi programının oylanması öncesi verdikleri takrir ile Adem-i İtimat oyu vereceğini ilan mebusların listesi. EK-2: İkdam, 9 Şubat 1325 (22 Şubat 1910). EK-3: Yeni Gazete, 8 Şubat 1325 (21 Şubat 1910). EK-4: Yeni Gazete, 10 Şubat 1325 (23 Şubat 1910) ve Küçük Resim - Aynı gazeteden Zeynelabidin Efendi ile Sabri Efendi’nin istifaları. EK-5: Edirne İttihat ve Terakki Cemiyeti Kulüpleri protesto telgrafı. EK-6: Konya İttihat ve Terakki Cemiyeti Kulüpleri protesto telgrafı. EK-7: Yeni Gazete’nin 15 Şubat 1325 (28 Şubat 1910) tarihli nüshasında bulunan ve Gümülcine Mebusu İsmail Hakkı Bey imzasıyla yayınlanmış olan protestolara cevap metni. EK-8: Meşrık-ı İrfan’ın, 9 Ağustos 1326 (22 Ağustos 1910) tarihli nüshasında bulunan ve Konya Mebusu Zeynelabidin imzasıyla yayınlanmış olan protestolara cevap metni. EK-9: Meşrık-ı İrfan’ın, 12 Ağustos 1326 (25 Ağustos 1910) tarihli nüshasında bulunan ve Konya Mebusu Hacı Mustafa Efendi imzasıyla yayınlanmış olan protestolara cevap metni. EK-10: Ahali Fırkası’na geçen mebuslar ve bölgelerindeki durumları. EK-11: Ahali Fırkası Programı. EK-12: Ahali Fırkası’nın Hürriyet ve İtilaf Fırkasına Katılışını bildiren tebliğ. EK-13: Düzeltme-1 - İsmail Hakkı Bey ve Siyonizm. EK-14: Düzeltme-2 - Tarık Zafer Tunaya’nın kitabının 268. sayfasında Ahali Fırkası hakkında verdiği bilgilerin düzelmesi hakkında. EK-15: Tablo-1 - Mebusların Konuşmaları (grafik) EK-16: Tablo-2 - Meclis-i Mebusan Zabıt Cerideleri konuşma grafiği EK-17: Ahali Fırkası’nın Meclis İçerisinde Etkin Olduğu Konuların Kısa Kronolojisi (1909 ~ 1912) Mustafa Akdağ / Ahali Fırkası - II Kısaltmalar C: Cilt No. D: Devre İçt: İçtima Senesi MMZC: Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi Mustafa Akdağ / Ahali Fırkası - III “Türkiye’de şimdiyi geçmişe bağlayan bir tarih bilinci hiçbir zaman uyanmamıştır.” Prof. Dr. Mustafa Akdağ Önsöz Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu partisi olan Halk Fırkası ile Ahali Fırkası arasındaki isim benzerliği, tez konumu belirlemeye çalışırken oldukça ilginç gelmişti. İlk düşüncem, bu partiyi araştırmamın lisans tezimde incelemiş olduğum Cumhuriyet Halk Partisi ile bağdaşık bir konu olabileceği yönünde idi. Ancak, konumu seçmeden önce fırka hakkında yaptığım okumalar, bu partinin 31 Mart olayı ve Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın kuruluşu gibi Osmanlı siyasetini derinden etkilemiş olan iki büyük olay arasında arka planda kalmış olduğunu gösterdi ve parti hakkında ilk anda ulaşabildiğim kaynaklar, bu partinin ekseriyetle ilmiye sınıfı kişilerinden oluştuğunu, gerici ve monarşist güçleri desteklediği yönünde bilgiler içermekteydi. Buna karşın, partinin isminin “Ahali” olarak seçilmiş olması ve Osmanlı siyasetine kattığı olumlu yada olumsuz olguların bulunuyor oluşu, bana bu konunun araştırılması gerektiğini düşündürdü ve bunun üzerine tezimi Ahali Fırkası üzerine hazırlamaya karar verdim. Parti ve de partinin lideri olan İsmail Hakkı Bey’i araştırdıkça, karşıma daha ilginç konular çıksa da, karşılaştığım en büyük sorun parti hakkında neredeyse derli toplu hiç bir kaynağın bulunmamasıydı. Gerek partinin kısa bir dönem var olmuş olması, gerekse -yukarıda da bahsettiğim gibi- Osmanlı tarihini derinden etkileyen iki önemli olayın arasında yaşamış olması, bu partiyi gözlerden saklamış gibiydi ve dolayısıyla da, parti hakkında oldukça kısıtlı bir kaynakça mevcuttu. Bunun üzerine danışmanım Yard. Doç. Dr. Selda Kaya Kılıç ve Prof. Dr. Musa Çadırcı hocalarımın Mustafa Akdağ / Ahali Fırkası -IV da yönlendirmesiyle birlikte, Meclis-i Mebusan Zabıt Cerideleri üzerinden -dönem gazetelerinin de yardımıyla- bu konunun araştırılmasının en doğru yöntem olacağına kanaat getirdik. Hem bu ciltler üzerinde yapılmış araştırmaların az oluşu, hem de Ahali Fırkası hakkında (neredeyse) hiç inceleme bulunmayışı, aslında başka bir yöntem seçme şansı da bırakmıyordu. Ben de bunun üzerine, parti ve dönem üzerine yaptığım uzunca süren araştırmalarımı bitirdikten sonra, Ahali Fırkası’nın Meclis içerisinde bulunduğu dönemin on bir zabıt cildini kapsayan konuşmalarını ve dönemin bazı gazetelerinden de parti üyelerinin konuşma ve eylemlerinin halka yansımalarını inceleyerek tezimi oluşturdum. Bu tezi oluşturmamda bana yol gösteren, yardımını hiç eksik etmeyen Prof. Dr. Musa Çadırcı ve beni sabrı, nezaketi ve güleryüzü ile dinleyen, fikir ve görüşlerini esirgemeyen danışmanım Yrd. Doç. Dr. Selda Kaya Kılıç başta olmak üzere, kendilerinden aldığım dersler ile tezime yardımcı olduklarını asla inkâr edemeyeceğim, Prof. Dr. Kurtuluş Kayalı, Prof. Dr. Hamiyet Sezer Feyzioğlu ve Doç. Dr. Bekir Koç ve öğrenim hayatım boyunca bilimsel altyapımın oluşmasında emekleri geçmiş diğer tüm hocalarıma; tezimi yazarken bana verdikleri hiç bitmeyen destek, sabır ve tahammülleri için ailem ve bunların yanında motivasyonumu kaybetmemem için bana sonsuz yardımlarını sunan Burcu Şahingöz’e, istediğimde yardım etmekten bir an çekinmeyen Fatih Gümüş’e ve nihayetinde benim bu tezi yazmamın esas nedeni olan kişi, merhum Prof. Dr. Mustafa Akdağ’a çok teşekkür ederim. Mustafa Akdağ Kasım 2010 Mustafa Akdağ / Ahali Fırkası -V “Eğer Sosyolog tarihten kopmuşsa ve insan konularına tarihsel bir düşünüş ile yaklaşmazsa, bugün araştırmalarına yön verecek olan sorunları gereği gibi temellendiremez.” C. Wright Mills Tezin konusu ve Kaynaklar Doğan Ergun’un 1973 tarihli Sosyoloji ve Tarih isimli kitabı, yukarıdaki iki alıntı ile başlıyor. Kitabın özeti de aslında bu sözler ile verilmişse de, “Sosyoloji ve tarih birbirinden ayırt edilemez bir bütündür. Türkiye sosyolojisinin de sorunlarından birisi bu tarih bilinci eksikliğidir.” şeklinde durumu özetleyebiliriz. Dolayısıyla, tarih ve sosyoloji bilimleri birbirini tamamlayan ve tarihsel verilerin sosyoloji biliminde, sosyolojik yöntemlerin de tarih biliminde kullanılması günümüzde kabul görmüş yöntemler arasındadır. Buradan çıkarım ile, tarihi yalnızca bir kronolojik dizin olarak görmek ya da yalnızca dönemde yaşanmış bir dizi olay şeklinde ele almak yanlış bir tutum olacağından dolayı, öncesindeki ve sonrasındaki döneme etkileri ile birlikte incelenmesinin en doğru yöntem olacağı kanaatindeyim. Dolayısıyla da tezimde öncelikle, bir giriş olarak, genel geçer bilgiler eşliğinde Ahali Fırkası’nın kuruluşu öncesi dönemin genel bir çerçevesini yazmayı uygun gördüm. Bu bölümde Avrupa’nın tarihsel gelişiminin yanında, Osmanlı İmparatorluğu’nun bir imparatorluk düzeninden devlet düzenine geçişini, Osmanlı