360 2019 Yili Ağri Ili, Patnos Ilçesi Yüzey Araştirmasi
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ISSN:1306-732X (Print)/E-ISSN: 2564-680X (Online) Kış Sayısı / Winter Issue Aralık / December 2020 Nezahat Ceylan(2020). “2019 YILI AĞRI İLİ, PATNOS İLÇESİ YÜZEY ARAŞTIRMASI” Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. Aralık, s.360-373. Tarih Araştırma Doi Numarası: 10.48145/gopsbad.814297 Geliş Tarihi / Received: 21 Ekim 2020 Kabul Tarihi / Accepted: 11 Aralık 2020 2019 YILI AĞRI İLİ, PATNOS İLÇESİ YÜZEY ARAŞTIRMASI Nezahat CEYLAN1*+ 1Doç. Dr. Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü *[email protected] +ORCID: 0000-0002-9889-7279 Öz– Ağrı ili, Doğu Anadolu bölgesinin Yukarı Murat - Van bölümünde yer almaktadır. Ağrı, önemli yol ağlarının kesişme noktasında bulunmaktadır. Bölgenin en önemli su kaynağını, Fırat Nehri’nin önemli bir kolu olan Murat Nehri ve kolları oluşturmaktadır. Geç Kalkolitik Çağ’dan itibaren yerleşim gören Ağrı’da, İlk Tunç Çağı’nda Karaz Kültürü etkili olmuştur. Bölgede, geçmişten günümüze kadar gerçekleştirilen yüzey araştırmaları ve bilimsel kazılar neticesinde, bölgenin Eskiçağ Tarihi’ni aydınlatan önemli veriler elde edilmiştir. Bu çalışmada, 2019 yılında Patnos ilçesinde gerçekleştirilen yüzey araştırması sonucunda incelenen merkezler, gerek mimari yapıları ve gerekse keramik verileri ışığında ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler– Ağrı, Patnos, Karaz Kültürü, Urartu Krallığı. 2019 AGRI PROVINCE, PATNOS DISTRICT SURFACE RESEARCH Abstract – Ağrı province is located in the Yukarı Murat - Van section of the Eastern Anatolia region. Ağrı is at the intersection of important road networks. The most important water source of the region is the Murat River and its branches, which are important branches of the Euphrates River. Karaz Culture was effective in the First Bronze Age in Ağrı, which was settled since the Late Chalcolithic Age. As a result of surface surveys and scientific excavations carried out in the region from the past to the present day, important data were obtained that illuminated the Ancient History of the region. In this study, the centers examined as a result of the excavation carried out in Patnos district in 2019 were discussed in the light of both architectural structures and stoneware data. Keywords – Ağrı, Patnos, Karaz Culture, Urartian Kingdom. 360 Nezahat Ceylan GİRİŞ 60; Ceylan, 2008: 43 vd.; Kocaman-Kaya, 2014: 85; Ceylan, Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın 94949537-161.01-720199 2015: 77 vd.; Ceylan, N. 2016: 656 vd.; Ceylan-Günaşdı, sayı ve 04.09.2019 tarihli izinleriyle başkanlığımdaki ekiple 2018: 54 vd.). yürütülen 2019 yılı Ağrı ili, Patnos ilçesi yüzey araştırması, 09-19 Eylül 2019 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir1. Patnos ilçesi, 1.420 km2’lik bir alanı kaplamakta, il topraklarının yaklaşık % 7,9’unu oluşturmaktadır. İlçenin Arazi çalışmalarına Prof. Dr. Alpaslan CEYLAN ve Dr. Öğr. kuzeyinde Ağrı ilinin Tutak ve Hamur ilçeleri, batısında Üyesi Gökhan KALMIŞ katılmıştır. Bakanlık temsilciliği Muş’un Malazgirt ilçesi, güney ve güneydoğusunda Bitlis’in görevini ise Tahir KAHRAMAN üstlenmiştir2. Çalışma Adilcevaz ilçesi ve doğusunda ise Van’ın Erciş ilçesi yer sahasının haritalandırılması ve teknik destekleri; Prof. Dr. almaktadır. Patnos, geniş bir alana yayılmış olan (yaklaşık Ümit KILIÇ, Dr. Öğr. Üyesi Oğuz ŞİMŞEK, Dr. Öğr. Üyesi 230 km2) Patnos Ovası üzerinde bulunmaktadır. Ovanın tarım Hacer KUMANDAŞ YANMAZ ve Arş. Gör. Burak ve hayvancılık potansiyeli oldukça yüksektir. Yükseltisi BİNGÖL tarafından gerçekleştirilmiştir. Yüzey araştırması 1620-1670 m arasında değişen ova, kuzeyde Aladağlar ve laboratuvar çalışmaları ise, Murat ÇİFTÇİ, Uğur güneyde Süphan Dağı arasında yer almaktadır (Yıldız, 1996: KARCIOĞLU, Emine ÇALBAY, Betül NİŞANCI, Mehmet 1 vdd.). Akif ARSLAN, Halil İbrahim YILMAZ, Nazik LAÇİNOK, Tuba ÖKSÜZ ve Ayşe KARAMAN tarafından Patnos ve çevresindeki ilk yerleşmelerin, Geç Kalkolitik yürütülmüştür. Çağ’a kadar uzandığını ifade etmek mümkündür. Bölgede, MÖ. IV. binyılın ikinci yarısından itibaren, Doğu Anadolu Çalışma sahamızın da sınırları içerisinde yer aldığı Ağrı ili, Bölgesi merkez olmak üzere Transkafkaslar, Kuzeybatı İran, Doğu Anadolu bölgesinin Yukarı Murat - Van bölümünde Amik Ovası, Kuzey Suriye ve Filistin’e kadar olan geniş bir bulunmaktadır. İlin doğusunda İran, kuzeyinde Kars ve Iğdır, coğrafyaya yayılan Karaz Kültürü etkili olmuştur. Kültür, batısında Erzurum ve Muş, güneyinde ise Bitlis, Van ve İran mimari özellikleri ve kendine has keramiği ile ön plana bulunmaktadır. İlin yüzölçümü 11.376 km2 olup ülkemiz çıkmaktadır. Bu dönemde bölgede yoğun bir yerleşimin topraklarının % 1,4’lük kısmını meydana getirmektedir olduğu, geçmişten günümüze kadar gerçekleştirilen yüzey (Yazgan-Kadanalı, 2012: 7; Kocaman-Kaya, 2014: 17). araştırmaları ve bilimsel kazı çalışmaları sayesinde bilinmektedir3. İl topraklarının % 46’sını dağlar, % 29’unu ovalar, % 18’ini platolar ve % 7’sini ise yaylalar oluşturmaktadır. Bölge Hurri-Mitanni Devleti’nin tarih sahnesinden çekilmesi halkının ana geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. Ağrı ve neticesinde, Doğu Anadolu bölgesinde Hurri kökenli boylar 361 çevresinde, tarım açısından oldukça verimli ovalar yer ve onlarla akraba olan topluluklar beyler etrafında almaktadır. Bu ovalar; Eleşkirt Ovası, Doğubayazıt Ovası, toplanmışlardır. Doğu Anadolu’nun yüksek yaylalarında Tutak Ovası ve Patnos Ovası’dır. İlde, ülkemizin en büyük yaşayan bu topluluklar, MÖ. XIII-IX. yüzyıllar arasında dağı olan Ağrı Dağı (5137 m) ve Küçük Ağrı Dağı (3896 m) hüküm süren “Uruatri-Nairi” konfederasyonunu meydana başta olmak üzere Tendürek (3343 m), Süphan (4058 m), getirmişlerdir. Bu dönem, bilim adamları tarafından Hama Dağı, Aşağı Dağ (3279 m), Karadağ (3250 m) ve “Urartu’nun Proto Tarihi” veya “Urartu’nun Arkaik Çağı” Aladağ (3250 m) gibi önemli dağlar bulunmaktadır (Yazgan- gibi birden fazla isimle anılmaktadır (Melikişvili, 1960: 13; Kadanalı, 2012: 7). Van Loon, 1966: 6; Salvini, 1967: 32; Tarhan, 1978: 1 vdd,; Erzen, 1992: 24 vdd.; Ceylan, 2015: 486; Günaşdı, 2016: 113 Ağrı ili ve Patnos ilçesi, önemli yol ağlarının kavşak vd.; Özgül, 2016: 137 vd.; Ceylan-Günaşdı, 2017: 319; noktasında yer almaktadır. Geçmişten günümüze kadar yoğun Üngör, 2018b: 207; Ceylan-Kalmış, 2019: 622). bir şekilde kullanılan ticaret yollarından biri olan ve Erzurum üzerinden Tebriz’e ulaşan yol ağı oldukça stratejik bir Uruatri-Nairi konfederasyonları dönemi sonunda beylikler, konuma sahiptir. Bu yol, batı yönünden Trabzon - güçlü düşmanları Asur’a karşı birliktelik sağlayarak Urartu Gümüşhane - Bayburt - Erzurum - Hasankale - Tahir Geçidi - Devleti adı altında birleşmişlerdir (Tarhan, 1978: 72 vd.; Eleşkirt - Ağrı - Taşlıçay - Doğubayazıt üzerinden gelerek Tarhan, 1982: 69 vd.; Baştürk, 2013: 69 vd.; Ceylan-Özgül, Kuzeybatı İran’a ulaşmaktadır. Bu yolun Ağrı’dan ayrılan 2016: 129; Kalmış, 2019: 2035; Karageçi-Günaşdı, 2019: kolu Hamur-Tutak’tan geçerek Patnos’a ulaşır. Yol ağı, 653). Doğu Anadolu bölgesinin Eskiçağ Tarihi’nde oldukça Patnos’tan devam ederek Erciş’ten Van’a varmaktadır. önemli bir yere sahip olan Urartular’a ait Patnos ve Erzurum - Van arasındaki yol ağının en önemli durak çevresinde çok sayıda yazıt, kale ve yerleşim yeri tespit noktalarından birini ise Patnos oluşturmaktadır (Yıldız, 1996: edilmiştir. İlçede, Aznavurtepe Kalesi ve Giriktepe Höyüğü’nde bilimsel kazı çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Bu 1 Bu projeye, Türk Tarih Kurumu tarafından maddi destek sağlanmıştır. Yardımlarından dolayı Türk Tarih Kurumu’na teşekkür ederiz. 2 Yüzey araştırmaları sırasında gösterdikleri anlayış ve sağladıkları katkılardan dolayı 3 Karaz Kültürü hakkında detaylı bilgi için bkz. Maisler-Stekelis vd. 1952: 165-173; ekip üyelerine, bakanlık temsilcimiz Tahir KAHRAMAN’a ve bu çalışmanın Piotrovskii, 1962: 7; Arsebük, 1974; Arsebük, 1986: 67-72; Pehlivan, 1990: 168 vd.; gerçekleşmesinde büyük katkıları olan Atatürk Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Ömer Özgül, 2011: 98 vd.; Karageçi, 2014: 81 vd.; Ceylan, 2015: 479; Sagona-Zimansky, ÇOMAKLI’ya teşekkür ederiz. Ayrıca Patnos’ta bizden yardımlarını esirgemeyen, her 2015: 167 vd.; Günaşdı, 2016: 117; Özgül, 2016: 142; Üngör, 2018a: 100; Ceylan, N. türlü desteği sağlayan Patnos İlçe Kaymakamı Enver ÖZDERİN, Milli Eğitim Müdürü 2019: 637; Ceylan-Kalmış, 2019: 621 vd.; Ceylan-Özgül-Kalmış, 2019: 31; Üngör, Yakup TAŞDEMİR, Öğretmen Evi Müdürü Mansur VURAL ve öğretmen Ender 2019: 757; Kalmış, 2020a: 85 vd.; Kalmış, 2020b: 156; Morkoç, 2020a: 100 vd.; KARA’ya sonsuz teşekkür etmeyi bir borç bilmekteyiz. Morkoç, 2020b: 65 vd.; Morkoç, 2020c: 245 vd. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. Kış Sayısı / Winter Issue, s. 360-373 Aralık/ December 2020 – Page: 360-373 2019 YILI AĞRI İLİ, PATNOS İLÇESİ YÜZEY ARAŞTIRMASI, Aralık, 2020 kazılar neticesinde Urartu mimari tarzında inşa edilmiş (Balkan, 1964: 235 vd.; Kozbe-Ceylan vd. 2008: yapılar, sur duvar kalıntıları tespit edilmiştir. Ayrıca Anzavurtepe; Payne, 2006: 242, 260). Giriktepe Höyüğü’nde ele geçirilen zengin Urartu saray malzemeleri, bu merkezin Urartu Devleti açısından önemini Kalede tespit edilen Haldi Tapınağı’nın büyük bir kısmı göstermektedir. Bölgedeki Urartu mirasının zenginliğinden 1961-1963 yılları arasında açılmıştır. Bu alanda bulunan hareketle, bu dönemde bölgenin Urartu Devleti açısından kitabeye göre ise binanın, kral Menua tarafından inşa büyük bir öneme sahip olduğunu ifade etmek mümkündür4. ettirildiği anlaşılmaktadır. Kuzeybatı-güneydoğu yönünde inşa edilen binanın giriş kısmı güneydoğuya bakmaktadır. Urartu Devleti’nin, kuruluşundan kısa süre sonra Patnos’ta Tapınak