Jeoloji Mühendisliği, s.42, 74-88, 1993 Geological. Engineering, e... 42, 74-88,1993 ELEŞKİRT (AĞRI) YÖRESİNDEKİ TERSİYER YAŞLI VOLKANtZMÂNIN JEOKİMYASAL ÖZELLİKLERİ VE BÖLGESEL YAYILIMI Geochemical characteristics ^and areal/regional distribution of the Tertiary volcanism in the surroundings of Eleşkirt (Ağrı), Eastern

Tuncay ERCAN' MTA Genel Müdürlüğü,,, Jeoloji Etüdleri Dairesi, .ANKARA İsmail KESKİN MTA Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi, ANKARA Mustafa DÖNMEZ MTA-Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi, ANKARA

ÖZ : Doğu Anadolu'da Ağrı il merkezine bağlı Eleşkirt ilçesi dolaylarında Tersiyer yaşlı volkanizma Üst Miyosen- başlarından, başlayarak farklı üç ana. evre ile Alt Pliyosen ortalarına değin devam etmiştir. Üst Miyosen yaşlı Kösedağ volkanitleri dasitik lav, tüf ve aglomeralardan; Üst Miyosen yaşlı Sekirdağ volkanitleri çoğunlukla andezit, ender olarak, da trakiandezit ve dasit türde lav ve piıoklasüklerden; Üst Miyosen.-A.lt Pliyosen yaşlı Karakurt volkanitleri ise çoğun dasit., yer yer de riyodasit, riyolit ve andezit, türde, lavlar ve bunlarla ardalanmalı olarak gözlenen tüf ve ignimhrit yatak.« lanmalanndan meydana gelmişlerdir. Yapılan jeokimyasal, çalışmalarla, her üç evreye ait volkanik .kayaçların Subalkalen nitel.ik.te olup, kalkalkalen özellikler taşıdıklan; Kaskat (Cascade) tipi kalkalkalen volkanitlerle benzer kimyasal kapsam- da oldukları; esas olarak kabuksal kökenli bir magmadan tünedikleri ve Doğu Anadolu'da çarpışma sonrası oluşan volka- nik topluluğun, ilk temsilci ürünleri olarak, sıkışma rejimi ile kaknlaşan kıta kabuğu içinde manto yükselimi ile oluşabilecekleri sonucuna varılmış ve volkanizmanın bölgesel yayılımı araştırılmıştır. AB'S TRACT: Tertiary volcanism in the surroundings of Eleşkirt, a provincial, town, of Ağrı, in Eastern Anatolia, commenced at the beginning of Upper Miocene and continued till to the middle of Lower Pliocene, with three main/ distinct, phases. Upper1 Miocene aged Kösedağ volcanics are. represented by dacitic lavas, tuffs and. agglomerates.. Upper Miocene, aged Sekirdağ volcani.cs are. mainly represented by andésites with subordinate trachyandesite and dacite type la- vas' and pyrocla.sti.cs, Upper Miocene-Lower Pliocene, aged. Karakurt volcanics are largely represented by dacites and locally by rhyodacite, rhyolite .and andesitic lavas- interbedded with tuffs .and ignimbrites. The results of geochemical (carried out on this ttiree-distirtcit volcanic rocks) analyses indicate a subalkaline affinity with calcalkaline characteristics and show similar chemical characteristics with that of Cascade-type cale alkaline, volcanic rock. The geochemical results also indicate that the volcanic, rocks of the investigated area were, basically originated from, a crustal magma and. repre- sents the earliest products, of the post-collisional volcanism in the Eastern Anatolia, resulting from, mantle uplifting un- derlying a thick, crust, that was- formed, in. a compressional regime. ' *

GİRİŞ: yasal çalışma. Lambert ve 'diğerleri. (1974) tajafından Ağrı İnceleme alanı» Doğo Anadolu bölgesinde» Ağrı il dağındaki volkaniüerde yapılmış ve. ender bulunan bazik merkezine bağlı Eleşkirt ilçe merkezi, 'dolaylan olup yak- lavların dışındaki andezit-dasit-riyolit tüıde lavlar, kalkalk- laşık 1650 fanilik bir sahayı kapsamaktadır. Çalışma alen nitelikli ve "Yüksek Yitriyumlu (Y)'r ile kalkalkalen alanında ve yakın çevresinde» özellikle Miyosen yaşlı genç ve toleyitik nitelikli ve '"Düşük Yitriyumlo (Y)ır olmak volkanizma yaygın yüzlekler oluşturmaktadır. Bu üzere iki ana gruba ayırtlanmışlardır. Araştırıcılar ayrıca araştırmanın amacı, volkanik kayaçlarda jeokimyasal ve je- lavlarda Stronsiyum, izotop ölçüm (87 Sr/86 Sr) okronolojik. sonuçlar1 elde ederek, bölgesel yayılımlannı ve çalışmaları da yapmışlar ve 0,7042-0,7065 arasında kökensel yorumlamalarını tanımlamaktır. Volkanik değerler bularak, volkanitlerin oluşumlarında man- kayaçlarda bugüne değin yapılan incelemeler yeterli to+kabuk karışımının, egemen olduğunu belirtmişlerdir. değildir. Ancak .son yıllarda, yapılan bazı araştırmalarla ko- Erzurum, Kars ve Sarıkamış volkaniüerinde ayrıntılı jeo- nuya, açıldık getirilmeye çalışılmıştır., kimyasal, çalışmalar yapan. Tokel (1979-1980 a-1980 b- İnceleme, alanı yakın çevresinde yer- alan Tersiyer ve 1981), bu bölgede volkanizmanın Üst Miyosen'de Kuvaterner yaşa volkanik kayaçlarda ilk ayrıntılı jeokim- başlıyarak Kuvatemer başlarına, kadar devam ettiğini,,, vol-

74 JEOLOJI MÜHENDISLIĞI - M AYIS 1993 kanizinamn Üst Miyosen'de alkali olivin bazaltlarla diğini ve tarihsel çağlarda da lav püskürten bu genç ya- başlayarak, aynmlılaşma gösfcıeıek Mugeanük-tratdük nardağın günümüzde de etkinliğini solfatar evrede lavlar ve ignimbriüerle devanı ettiğini, .Pliyosende ise to~ sürdürdüğünü belirtmiştir,. leyitik bazalt ve andezitler oluşturduğunu belirtmiştir. Yılmaz ve diğerleri (1987 a ve b), Bingöl ve Muş volka- Araştırıcı, volkanik kayaçlann Zr, Y, Nb, Kb, içerikleri ve niflerinde petrokimyasal. incelemeler yaparak,, Doğu Ana- K/Rb ile Rb/Sr oransallıklan bakımından kıta ortası vol- dolu'da kıta-kıta çarpışması ile başlayan ve sıkışma rejimi kanik dizelere benzerlik, gösterdiklerini ve volkanitlerin ile karakterize edilen neotektonik dönemin Orta Miyo- kökenlerini açıklamada plaka ortası manto yükselimi hip- sen'de başladığım ve Solhan (Muş) volkanitlerinin bölge otezinin uygun düşeceğini öne. sürmüştür. neomagmatiznıasının ilk ödüllerinden olduğunu, ve .alkali, Kıral ve Çağlayan (1980), Kağızman, Ağrı ve nitelikli bir magmanın sığ denilebilecek bir derinlikte Taşhçay yöresinde jeolojik .araştırmalar yapmış; volka- kabuğun hemen altında yukan mantoda, yerleşmesi sonu- nitlerin Pliyo-Kuvaterner yaşta, olduklarını, bunlardan cunda meydana geldiklerini öne sürmüşlerdir. Ancak» aynı bazaltik türde olanların üç ayn fazda, meydana geldikleri- araşücılar daha sonra Doğu Anadolu'da neotektonik. ni, tüf ve-âglomeralann geniş alanlar kapladıklarını yer dönemin. Orta-Üst Eosen'de başladığını belirtmektedirler yer de andezit, dasit ve riyolit türde lavların bulun- (Şaroğlu. ve Yılmaz,, 1991). duğunu saptamışlardır,., ;. Buket (1988), Bingöl volkanitlerinde çalışarak Üst Innocenti ve diğerleri (1981-1982) Erzurum-Kars vol- Miyosen-Alt. Pliyosen yaşlı "Hamurpet volkaniüeri11 ile kanMerinde jeokimyasal ve jeokronolojik incelemeler ya- Pliyo-Kuvaterner "Keleştepe volkaniüeri" olarak adlamış, parak, volkanik kayaçlann çoğunlukla kalkalkalen, sadece çeşitli volkanik örneklerde yaptığı Stronsiyum izotop Kuvatemer yaşlı, olanlarının bir'kısmının alkalen nitelikte- ölçüm değerlerinin 0.70333-0.70,503 arasında olduğunu ve olduklarını, yaşlarının 8 milyon yıl ile 1,3 milyon yıl te volkanizmanın Bitüs-Zağros okyanus kabuğu dalımı ile arasında, değiştiğini, Doğo. Anadolu'da etkin olan Tersiyer ilişkili olduğunu belirtmiştir... Buket (1989), Varto volkanizmasının yaklaşık 6 milyon yıl. kadar önce kuzeye yöresindeki volkanik kayaçlarda yaptığı çalışmalarda Üst doğru sıçrayarak yer değiştirdiğini, bu kuzeye kayışın, ne- Miyosen-Alt Pliyosen yaşlı '""Hamurpet volkanitlerinin tra- deninin, ise .Arap1 plakasının Avrasya, plakası, altında dalma Mbazalt, trakiandezit, .andezit, laut ve dasit türde lavlardan geometrisinin değişim.:!, olduğunu, belirtmişlerdir. meydana geldiğini, bölgede alkali ve .kalkalkali kayaçlann Bilgin (1984 ve 1987), Erzurum yakınlarındaki birarada yüzeylendiğini, yer yer de toleyitik eğilimli bazal- Serçeme yöresindeki Miyosen yaşlı volkaniüerde çalışmış., tik andezit türde lavların bulunduğunu saptamıştır. bunların bazalttan başlamak üzere riyolite kadar uzanan, Nagao ve diğerleri (1989), Tendürek dağının geniş bir1 aralıkta, bileşimlerinin değiştiğini saptamış ve güneyinde yer alan Çaldıran ilçe merkez;! yakınlarından Oıta-Üst Miyosen de Avrasya, kıtasının Anadolu-îran. ve daha. kuzeyde. dolaylarından, arazide kendi- bölümü ile Arap- kıtasının çarpışmaları sonucunda Doğu liğinden çıkan doğal, gazlardan aldıkları örneklerde Anadolu sıkışma zonu boyunca gelişmiş olan Himalaya yapmış oldukları. Helyum, izotop çalışmaları (3He/4He) tipi orojenik yerleşim temsilcisi olduklarını belirtmiştir, ile bunların bir .magma rezervuanndan türeyen volkanik Bayraktutan (1987), Erzurum kuzeydoğusunda Tor- kökenli gazlar olduklarını belirtmişlerdir. Bunlar tum ve Nannan dolaylarında incelemeler yaparak Bazalt» Tendürek volkanik sistemine ilişkin, olarak meydana gel- andezit, dasit» riyolit türde yüzlekleri bulunan Üst Miyo- mişlerdir ve manto kökenli gazlardır.., sen, yaşlı volkanizmadan sonra, olasılıkla Pliyosen de Özgür' ve Bilgin. (1990), Sarıkamış-Kars yores.in.deki yeni bir volkanik, evre ile yaygın bazalük lavlar perlit ve obsidîyenlerde jeokimyasal çalışmalar yaparak, oluştuğunu gözlemiştir. volkanik kayaçlann bazaltlarla başlayarak obsidiyen ve Güner ve Şaroğlu (1987), Ağrı dağı ve dolaylarında in- perlitlerle sona enliklerini, obsidiyenlerin volkanik cam- 1 celemeler yaparak» Ağn dağının, oluşumunu 11 farklı vol- ların, bünyesine bir miktar H2O alması ve hidratlaşma kanik evrede tamamladığını,,, Üst Kuvatemer sonlarına ile ana magmadan oluştuklarını, perlitlerin ise ikincil

doğru en son evre ile hornblendi bazaltlar, hyalo andezitler olarak, riyolitlerin camsal bünyelerine H2O molekülü ve. volkanik killer meydana geldiğini,, günümüzde de 'bazı alması ve atmosfer- ve. su tabakalarıyla ilişkileri sonucu gaz çıkışları bulunduğunu belirtmişlerdir. kayacın hidratlaşması ve genleşmesi sonucunda meydana Ercan. (1986), Tendürek 'dağının ikiz koni ve kraterin- geldiklerini, belirtmişlerdir.., den de yaklaşık .50° C sıcaklıkta su buharı ve çeşitli Pearce ve diğerleri (1990), Doğu Anadolu volkanitle- 1 bileşimde gazların çıktığını,, gazların içindeki H2S in rinde yaptıkları jeokimyasal incelemeler sonucunda, ayrışarak, bol miktarda, kükürt birikimi meydana getir- Kars- ve Ağrı dolaylarındaki volkanitlerin subalkalen ba-

JEÖLQJI MÜHENDİSLİĞİ. - MAYIS 1993 75 zalt-andezit-dasi.t-riyoi.it fraksiyonlaşması ile meydana, Miyosen yaşlı "Üryanbaba volkanitleri11 ile geldiklerini belirterek, bunların radyometrik yaş başladıklarını, Orta-Üst Miyosen yaşlı Cemalverdi vol- ölçümlerinin. 7 m, y-0,5 m.y, arasında değişik, sonuçlar kanitleri ve Üst Miyosen yaşlı "Sekirdağ volkanitleri" verdiklerini, çarpışma zonu volkanitleri olduklarını ve ile devam ettiklerini belirtmişlerdir,., izotopsai çalışmalarla da yitim zonları ile ilişkili manto Türkecan ve diğerleri (1992-b), yöresinde köken özellikleri taşıdıklarını öne sönmüşlerdir., geniş alanlar kaplayan alkali silisik volkanitlerin lav, Ercan, ve diğerleri (1990), Doğu, Anadolu'da orta IVİiyo- obsidiyen ve ignimbriüerden oluştuklarını, viskoziteleri sen'den itibaren etkin, olan çarpışma zona volkanizmasında düşük olan lavların inceleme alanında üç seviye halinde jeokimyasal çalışmalar, stronsiyum izotop ölçümü ve K/ izlendiklerim, ignimbritlerin geniş alanlar kapladıklarını Ar yöntemi ile radyometrik yaş belirlemeleri yapmış, vol- ve 5-10 m., kalınlıkta, old.ukl.anm ve peralkalen nitelik kanitlerin iz element kapsamlarının genellikle üst kıtasal taşıdıklarını saptamışlardır. kabuk, kısmen alt kabuk ve ender' olarak. *da manto ortalama Ercan, ve Asutay (1993),» Bingöl volkanitlerinin ge- değerine uyduklarını; Stronsiyum izotop oranlarının nellikle bazaltik .lav akıntıları, tüf ve aglomeralar ile yer bölgede Anadolu, ve Arap plakalarının birbirleriyle yer de bunları kesen trakit, daykları şeklinde yüzlekler çarpışmalarından önce alta 'dalan Arap plakasına ilişkin ka- verdiklerini belirterek bunların bölgede Arap plakası ile buk parçasının volkanitleri oluşturan magmaya Anadolu plakalarının çarpışmaları sonucu kabuk, bulaştığının, işareti, olduğunu ve bölgede ölçülen en eski kalınlaşması ve. buna. koşut olarak litosfer incel.rnesin.in. yaşın Eleşkirt Kösedağ'a ait olup 11,4±G,,9 milyon, yıllık yarattığı genleşme kuvvetlerinin etkileri ile oluşan bir değer elde edildiğini, belirtmişlerdir.., basınç serbestleşmesi ile mantoda bölümsel ergimelerle Aktimur ve diğerleri (1991), Kars-Arpaçay dolay- oluştuklarını öne sürmüşlerdir., larındaki volkanitlerde yaptıkları çalışmalarda, volkaniz- manın Üst Miyosentte başlayarak Kuvaterner ortalarına. STRATİGRAFİ VE VOLKANOLOJÎK kadar devam ettiklerini, tüketilmiş, mantodan türemiş to- EVRİM Ieyitlere özdeş olan toleyitik nitelikli, lavlar ile birlikte Eleşkirt yöresindeki Tersiyer volkanîzması ilk. kez olasılıkla kıta altındaki mantonun bölümsel ergimesi ve Üst Miyosen başlarında etkin olmuş ve farklı üç ana. Doğu Anadolu'da plakaların çarpışması sonucu evre- şeklinde Alt Pliyosen ortalarına kadar- devam etmiş kalınlaşmış olan kıta kabuğu içinden yeryüzüne olup, .arazi çalışmaları sırasında. Kösedağ volkanitleri, yükselirken kabuktan özümleme ve kristalleşmeyle Sekirdağ volkanitleri ve Karakurt volkanitleri olmak ayrımlaştırıp oluşturduğu kalkalkalen lavların, birarada üzere ayırtlanmışlardır (Şekil 1). geniş yüzlekler verdiklerini belirtmişlerdir. 1- Kösedağ Volkanitleri (Mkv) Keskin (1992-a), Erzurum-Kars platosunu oluşturan inceleme alanının en yüksek, yeri olup 3500 m.'ye volkanik, akîivitenin ,genel olarak fîssür erüpsiyonlan. ve lav erişen Kösedağ ve çevresindeki Kurrabarani Tepe,, Kara- domlan olduklarını, volkanik istifin tabanım, riyolitik ve taş Tepe ve Sığmdağı gibi. diğer1 tepeleri oluşturan vol- dasitik bileşimli piroklastik ürünlerin oluşturduğunu, bun- kaıüzmadır. Tam.am.eo açık gri-pembe, yer yer kahve larla, arakatkılı asitik. ve ortaç lav düzeylerinin bulunduğunu renkli dasitik. lav, tüf ve aglomeralardan meydana gelen ve istifin üst düzeylerinde- plato-Iav özelikleri gösteren ortaç bu volkanik, tepelerde domsal yapı gözlenmiştir,.. Lavlar veya baz:ik lavların yer aldıklarını belirtmiş,» genellikle kal- sert,, yer yer altere olup yüksek viskoziteleri, nedeniyle kalkalen nitelik taşıdıklarını ve iz element kapsamlarının çok fazla akma. olanağı bulamamış, çıkış merkezleri do- bölgede çarpışma öncesi Üst Kretase-Eosen Pöntid yayından laylarında soğuyarak dorular oluşturmuşlardır. Yapılan, miras kalan 'belirgin bir yitim bileşeni ile birlikte litosferik- petrografik çalışmalarla, porfîrik- hyaloporfirik, yer yer1 mantofdan kümelendiklerini gösterdiğini öne sürmüştür,.. fiuidai dokuda olup plajıiyoklas {genellikle oligokias ve Keskin (1992-b), Erzurum-Kars volkaniklerinin Yitriyum. andezin) ve mafik minerallerden (ojit) meydana geldikleri (Y) kapsamlarına göre "Düşük Ylu" ve "Yüksek Y'lıf ol- saptanmıştır. Kısmen, karbonatlaşma ve silisleşmenin de mak feere iki farklı .gruba ayntlanabileceklerinî, yaptığı ra- gözlendiği örnekler yüksek viskozite ve de yavaş dyometrik yaş tayinlerine göre-, bölgedeki en. eski. Tersiyer soğumaları nedeniyle iri kristallerden meydana volkanizmasımn Horasan yakınlarında 9,9±0,4 milyon yıl gelmişlerdir. Formasyona adı Kösedağ'dan bu çalışma, ile önce başladığını belirtmekledir. verilmiş olup Türkecan ve diğerleri (1992-a) tarafından, Tiirkecan ve diğerleri (1992-a), , Tutak ve Ha- inceleme alanının daha güneyinde '""Cemal ver di mur yöresindeki, volkanik kayaçlarda incelemeler yaparak volkanitleri11 olarak adlanan birimlerle benzeşme bölgedeki Miyosen, volkanizmasımn Üst Oligosen-Alt göstermektedirler.., Büyük Kösedağ'dan alman dasitik bir

76 JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ - MAYIS 1993 lavda. Ercan, ve diğerleri (1990) tarafından Japonya'da Kobe gözlenmektedirler,. Piroklastik birimler bazı yerlerde sulu, Üniversitesi jeokronoloji labratuvarlannda K/Ar yöntemi ortamlarda çökelme özellikleri 'taşırlarken,, çoğunlukla aglo- ile radyometrik yaş belirlemesi yapılmış ve ll,4-±0,9 meralar şeklinde yığışmışlardır. Tüfler genellikle litik tüf milyon yıllık (Üst Miyosen) bîr sonuç elde edilmiş olup, olup açık gri, gri. ve beyazımsı-sarımsı renklerdedirler. Doğu Anadolu'da» inceleme alanı, ve yakın çevresinde Tüfler1 içinde andezit parçaları bulunmakta olup,,, plajiyoklas Tersiyer volkanizmasında. ölçülen en eski yaştır., ve hornblendi parçacıkları ile .hamur maddesi olan volkanik 2« Sekirdağ Volkanitleri (Msv) cam ve küller de bulunmaktadır. Aglomeralann çakılları da Eleşkirt ilçe merkezi batısında yaygın olarak izlenen, çoğunlukla andezitik türde olup bazen blok boyutuna çoğunlukla, andezit ender olarak da. trakiandezit ve âasa tüıde edebilmektedirler... Aralarında tiiflü düzeyler de göze çarpar,. lavlar ve piıoklastiklerden meydana gelen volkanitleıdir. Lavlar gri, koyu. gri,, siyahımsı renklerde, ince taneli ve sert Lavlar çoğun pkoklastikler üzerinde yer alarak hakim tepeler olup- akma yapıları, ve sütunsal eklemler gözlenmiştir. oluşturmakta, yer yer de proklastiklerle arakatkılı olarak Koyu renkleri ve yapılan nedeniyle bazal tik lavları

Şekil 1. Eleşkirt yöresindeki Tersiyer Volkan illerini ıı Dağılımı F i g u r e 1. Distribution of the Tertiary volcanics .around Eleşkirt

JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ - MAYIS 1993 77 Şekil 2. Doğu Anadoludakî Scno/oyik Volkanizması

78 JEOLOJI MÜHENDISLIĞI - MAYIS 1993 79 andırırlar. Äncak, yapılan petrografik çalışmalarla bunların akma yapısı, yer yer de 'bantlı yapı gösterirler ve plajiyok- bazalt olmayıp çoğunlukla, andezit» ender olarak 'da trakian- las- fenokristalleri ile biyotit., hornblend ve plajiyoklas dezit ve dasit türde oldukları, saptanmıştır. Andezitik lavlar, mikrolitleri içermektedirler. Perlitlerde- inci parlaklığı ve porfirik, kısmen de- inekıgranüler dokuda olup, plajiyoklas sedef dokusu 'belirgindir.. İnceleme alanı kuzeyinde perlt ve {çoğunlukla andezin, kısmen oligoklas), hornblend, ojit ve obsidiyenler çok yaygın olup Sarıkamış yakınlarındaki biyotit kristalleri içerirler... Hamur maddelerini 'volkanik cam zengin perlit yataklarının 2 milyar tonluk çok büyük bir re- ve plajiyoklas mikrolitleri ve opak mineraller oluşturur ve zerv taşıdığı bilinmektedir (Kamanlı, 1975 ve 1977). hyalopilitik dokudadır,. Hamurda yer yer kloritleşme» sili- Sarıkamış perlit ve- obsi.di.yenlerin.de çalışmalar yapan sleşme ve killeşmeler gözlenmektedir. Dasitik lavlar porfi- Özgür ve Bilgin (1990) obsidiyenlerin, volkanik camların

rik ve inekigran.üler dokuda olup plajiyoklas (çoğunlukla an- bünyesine bir miktar' H2O almaları ve hidratlaşma ile ana dezin, kısmen oligoklas), hornblend, .az miktarda hipersten, magmadan oluşmuş olup, perlitlerin ikincil olarak: riyolit-

biyotit ve kuvars, kristalleri içerirler. Hamur maddelerini. lerin camsı bünyesine H2O molekülü alması ve atmosfer volkanik cam ile plajiyoklas mikrolitleri ve opak, mineral ile sularla olan ilişkileri sonucu .kayacın hidratlaşması ve granülleri oluşturmuştur ve mikrokristalen ve kriptokristal- genleşmesi ile meydana, geldiklerini belirtmişlerdir... en 'dokuda olup, andezitler kadar bozuşma göstermezler, Karakurt volkanitleri, bu çalışma, sırasında "tipik olarak Sekirdağ volkanitleri, inceleme alanı güneyinde gözlendikleri, Karakurt ilçesine dayanarak ad- çalışan Türkecan ve diğerleri (1.992-a) tarafından ad- landırılmışlardır. Karakurt volkanitleri Üst Miyosen-Alt landırılmış olup, aynı adlama birliktelik sağlamak Pliyosen yaşlıdırlar. İnceleme alanı yakınlarında, daha ku- amacıyla bu. çalışmada da kullanılmıştır. zeyde Keskin (199:2 a ve b) tarafından K/Ar yöntemi ile ra- İnceleme alanında Eleşkirt-Horasan. karayolu üzerinde dyometrik yaş belirlemeleri yapılmış ve formasyonun, ta- Eleşkirt'e 15 km., mesafede aglomera. çakıllarından alınan banında 9,9 ile 7,5 milyon yıl (Üst Miyosen) arasında örnekte- Ercan ve diğerleri (1990) tarafından radyometrik diğerler saptanmıştır. Innocenti ve diğerleri (1982) ta- yaş belirlemesi ile 11,2±1.,5 milyon yıllık (Üst Miyosen) rafından obsidiyenleıde 6,9±0,9 milyon yıl (Üst .Miyosen), bir sonuç elde edilmiştir... andezitik bir1 lavda ise 3,9±0,2 milyon yıl (Alt .Pliyosen) 3-Karakurt Volkanitleri (Mpv) değerler elde edilmiştir. Karakurt vol.kanitleri.nin üst İnceleme- alanında Eleşkirt ilçe merkezi yakınlarında ve düzeylerini, ise plato-lav özelliği .gösteren. ortaç ve bazik daha kuzeyde geniş alanları kaplayan. Karakurt volkanitleri eğilimli lavlar (inceleme alanı kuzeyinde) çoğunlukla dasit,,yer yer riyodasit ve andezit türde lavlar- ve oluşturmaktadırlar. Horasan, doğusunda bazaltik. bir lav bunlarla ardalanmah olarak gözlenen tüf ve ign.im.brit örneğinde Ercan ve diğerleri. (1990) radyometrik yaş ölçümü, düzeyleriyle karakterizedirler. Lavlar gri,, koyu gri., kah- yapmışlar ve 4,61+0,71 milyon yıllık (Alt Pliyosen) bir vemsi renklerde olup çeşitli fazlarda, oluşmuş lav akıntıları sonuç 'bulmuşlardır. Keskin (1.992-a veb) ise, Horasan ku- .şeklinde gözlenmişlerdir. Andezitik ve dasitik lavlar, Se- zeyinde bazaltik bir' lavda 4,1 milyon yıllık bir yaş elde. kirdağ volkanitlerine ilişkin .andezitik ve dasitik lavların etmiştir. Bu verilerle Karakurt volkaniüerinin Üst Miyo- petrografik özelliklerini taşımaktadırlar. Riyodasitik ve sen-Alt Pliyosen yaşında, oldukları,,, ortaç ve asilik pek çok. ri.yoli.tik. lavlarda ise hamurdaki volkanik cam kapsamı île fazda çok farklı volkanik ürünler içerdikleri ortaya, çıkmıştır. kuvars kristali, miktarı artmaktadır. Ignimbriüer ve tüfier İnceleme alanındaki Kösedağ, Sekirdağ ve Karakurt. vol- geniş* alanlarda platolar oluşturmakta ve beyaz, sarımsı, kanitleri Doğu .Anadolu'da yaygın, yüzlekler oluşturmakta pembemsi., gri, renkleriyle belirgindirler. Ayrıca bu. birim- olup, inceleme alanı, dışında bu volkanitlerde çeşitli lerin yamsıra inceleme .alanında çok az, hemen kuzeyinde .araştırıcılar taralından daha önce K/Ar yöntemi ile yapılan gayet yaygın, olan perlit ve obsidiyen yığışımları da. tüf ve radyometrik yaş belirlemeleri ise Şekil 2'de sunulmuştur. ignimbrit platoları, ile birlikte yer almaktadırlar. Obsidiy- Bölgede Tersiyer volkanizmasının en eski ürünleri enler siyah, kahverengi ve tuğla rengi olup, perlitlerle ara- Kösedağ, Sekirdağ ve Karakurt. volkanitlerine ait olup» in- katküıdırlar ve konkoidal kin.lm.alar- ve camsı parlaklık su- celeme alanı dışında, daha sonraki genç ve farklı 'evrelerle., narlar. Obsidiyenler, perlit ve riyolitler genellikle özellikle asitik, yer yer- de bazik nitelikli, volkanikler mey- vitrofîrik olup, riyolitlerin, camsı hamur maddeleri dana, gelmişlerdir., çoğunlukla sferolitik devitrifikasyon göstermektedir. İçinde kimi. zaman, fluidal o.larak dizilmiş biyotit, horn- VOLKANİK KAYAÇLARIN blend, plajiyoklas ve piroksen mikrolitleri ile kuvars, pla- JEOKİMYASAL ÖZELLİKLERİ jiyoklas (genellikle andezin)., hornblend, sanidin, biyotit İnceleme alanında yer alan volkanik, kayaçlardan, ve ojit fenokristalleri saptanmıştır. Obsidiyenler yer yer Kösedağ volkanitlerinden 14, Sekiıdağ volkanitlerinden 6

80 JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ - MAYİS 1993 ve Karakuıt volkaniflerinden 24 örnek olmak üzere toplam tanmıştır, Aynı dorum- volkanitlerin MgO ie toplam dem- 44 adet örnek atanmış, taoknn ana. ve tazı iz element kim- ir (FeO + F^Cy içerikleri kollanılarak yapılan diyagramda yasal analizleri yaptırılmış- ayraca Rittmann (1962) ve Got- da belirginleşmekte^ (Şekil 5) ve inceleme alanındaki tum tmi (1968) parametreleri hesaplanmıştır (Çizelge 1 ve 2). volkanik kayaçlann kalkalkalen nitelikte olduklan ve Cas- Volkanik kayaçlann kimyasal analizleri gözö'nöne cade tipi kalkalkalen serilerin trendim ile oyum sağladıktan alınarak tankım alkali (Na^OtK^O) ve S1O2 içerikleri ile ortaya çıkarılmıştır.

yapılan diyagramda. (Şekil-3), îrvime ve Baragar (1971) .ile Eleşkirt yöresindeki volkanitlerin K2O ile SİO2 kap- MacDonald ve .Katsura (1964) ayınm trendleri kul- samları kullanılarak Feccerillo ve Taylor (1976), Barben lanıldığında, tim volkaniierin suhalkalen nitelikte oldıık- ve diğedeıi (1974) ve Di Giralomo (1984)'dan modifîye lan görülmektedir. Subalkalen nitelikli olan inceleme edilen diyagramları da yapılmış (Şekil 6) ve toleyitik ve alanındaki volkanik kayaçlann kalkalkalen ya da toleyMk alkalen (şoşonitik) nitelikli hiçbir ömek bulunmadığı» niteliklerini belirleyebilmek için bımiaım FAM üçgen diy- tümünün de kalkalkalen. (ender olarak

Tabi© 1... .Kosedağ ve Sekif dağ volkamüerînm kimyasal analizleri ve bazı parametreleri Table 1. Some parameters and chemical analyses of Kfösedağ .and Sddrdağ volcaoics

JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ - MAYIS 1993 81 rak da yüksek pota.syum.lu Andezit ve Yüksek Potasyumlu volkanitleri, tansiyona! tektonik rejimlerde oluşan Dasit alanlarına düştükleri görülmüştür. Sekirdağ volka- "Kratonik Bölge VolkaniHen" ile kompresyonal. tektonik niüerine ilişkin örnekler- Kösedağ ve Karakurt volkaniîle- rejimlerde oluşan, "orojenik Bölge Volkanitleri."' olmak rine o.azaran biraz daha fazla, potasyum içermektedirler. üzere iki ana gruba ayırmışlardır. Çalışma alanında

Volkanik kayaçlann (Na2O + K20) ve SiO2 kapsam- seçilerek alınan temsilci örneklerin, kimyasal analiz ları kollanılarak Le Bass ve diğerleri (1936) tarafından sonuçlarından, hesaplanan Rittmann (1962) ve Gottini önerilen adlandırma diyagramları da yapılmış, bunların pe- (1963) parametreleri kullanılarak., Rittmann ve Villari trografik incelemeler- sonucu yapılaıpadlamalarla uyum (1979) diyagramı yapıldığında,, bu. volkanitlerin tamamen sağladıkları belirlenmiştir (Şekil 7). Bu diyagramda kompresyonal tektonik rejimlerde oluşan. Orojenik. Bölge Kösedağ volkanitleri dasit; Sekirdağ volkanitleri .andezit Volkanitleri kesimine düştükleri saptanmıştır (Şekil 9). (bir tanesi, trakiandezit) ve Karakurt volkanitleri ise andez- it, dasit ve riyolit alanlarına düşmekledirler. SONUÇLAR VE TARTIŞMA Kimyasal analizleri yapılan, tüm örneklerin Rittmano Yapılan jeokimyasal çalışmalar sonucunda, inceleme (1962) ile Gottini (1968) indisleri de- saptanmış ve Çizelge alanında, her üç evreye ait tüm volkanitlerin subalkalen 1-2'de sunulmuşlardır... Volkanitleri oluşturan magmanın nitelikte olup, kalkalkalen özellikler- taşıdıkları, Cascade kökenini belirleyebilmek için bu indislerin, logaritmik tipi kalkalkalen volkanitler ile benzer kimyasal değerleri kullanılarak Gottini (1969) tarafmdan önerilen özelliklerde oldukları, kabuk kökenli bir kaynaktan diagram yapılmış (Şekil 8) ve volkanitlerin 'tamamen titredikleri ve plakaların birbirlerine yaklaşmaları sonucu, ûialik (kabuksal) kökenli oldukları belirlenmiştir,. gelişen, kompresyonal. tektonik rejimde meydana gelen, Rittmann ve Villari (1979), tüm dünya volkanitleri orojenik volkanitler topluluğuna alt. oldukları belirlen- .»/erinde yaptıkları istatistiksel bir araştırmada, miştir. Böylece volkanizmanın, sıkışma rejimi sonucu

l a bio 2 . karaku.it \utkuiiiikTiinn kimyasal aiiali/Jcri \c ba/ı panııiicirclcn " 1" a b 1 e 2 * S orne parameters and. chemical, analyses of Karakurt. volcanics

JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ: - MAYIS 1993 kalınlaşan kıta kabuğu içinde manto yükselimi ile bazılarında ise all kıtasal kabuk değerlerine uymakladır. oluşabileceği düşünülebilmekıedir. Ayrıca, bu çalışma, ile Nadir, toprak elemeni kapsamları ise alı ve üst kabuk volkanizmamn bölgesel, yayıkmı da araştırılmış ve Doğu. ortalama değerleri arasındadır., Ercan ve diğerleri Anadolu'da Neotektonik döneme ait en eski ve ilk; volka- (199ö)'*dan alınan Şekil 10, Doğu Anadolu'daki bazı nizmamn Eleşkirt yöresinde etkin olduğu saptanmıştır.. bölgelerden alınan örneklerin iz ve nadir toprak element Doğu Anadolu volkanitlerinden alman çeşitli kapsamı lan n in ilksel koniridoıv s'öro norm a ü/o edilmiş örneklerin iz ve nadir- toprak element (REE) kapsamlarına göz atıldığında. (Ercan ve diğerleri, 1990) bunların değerlerinin kabuk, kısmen de manto bileşiminde olduk- ları, belirgin, bir1 yönelim, göstermedikleri ve kendilerine özgü bazı özellikler taşıdıkları görülmektedir. ÖmeMerin iz ve nadir loprak element kapsamları Wedepohl (1975) ile Taylor ve Mc Lennan (1981) vb. araştıncılarca dünyadaki. üst ve alt kıtasal kabuk, ilksel manto ve kon.dri.tler için be- lirledikleri ortalama değerler ile karşılaştırılmış ve çeşitli veriler elde edilmiştir,., örneğin. V, Li, Sc, Co, Ni, Ba, Ga,

Y, Rb, Zr:l Hf, Ta, Pb kapsamları genellikle üst kıtasal kabuğun bileşimine oymaktadır, Sr, Nb, Cs, Th ve U kapsam lan ise değişken olup, ba/i örneklerde ü*'

Ş e k i J 6• • Volkaniüerin K2Ü-SİO2 kapsamlanna gorc adlandırılması Şekil 4. Volkaniüchn FAM Üçgen Diyagramı Figured . Nomenclature of volcanics according to' their Fig u.r e 4^,. FAM. Triangular diagram of the volcanics K2O-SİO2 contents

JEOLOJI MÜHENDISLIĞI - MAYIS 1993 durumları ile N-tipi okyanus ortası sutlara göre normalize edilmiş dımmlanııı göstermektedir. Diyagramlarda KA-1 olarak gösterilen örnek inceleme alanında. Sekiıdağ voikaniüerinden alınmıştır. Doğu .Anadolu örneklerinin nadir toprak element (REE) kapsamları ilksel kondriüerden (Leedey chandriftes) yaklaşık 3-1.50 kat daha fazla olup trendlerin gidişi normal sınırlar içindedir, İz element kapsamları ise N-tipi okyanus ortası sırtı bazaltlardan yaklaşık 3-90 kat. daha zengindir; Sc, Cr, Co bakımından daha fakir olup, Tb» Fe ve Zn kapsamları ise farklılıklar göstermektedir. Son yılarda yapılan çalışmalarla» Anadolu'daki Tersiyer ve Kuvaterner yaşlı volkanik kayaçlarm "Çarpışma sonu (Post collision) volkanizması" olarak adlanabilecek özel bir volkanik grup oldukları belirlenmiştir (Tokel 1984-1985; Tokel ve diğerleri, 1988; Ercan ve diğerleri,, 1990-1992; Tokel ve Ercan, 1992, Keskin 1992 a ve b vb). Anadolu'da geniş alanlar kaplayan Senozoyik yaşlı çarpışma sone tektonizmasına eşlik eden volkanizmanın jeokimyası ayrıntılı olarak irdelendiği zaman.,» bunların dünyadaki bilinen volkanik kayaç dizilerinin trendlerine uymadıkları görülmektedir. Doğu Anadolu'da» Miyosen'den itibaren etkin olmaya başlayan, ve tarihsel zamanlara, kadar devam, edeo volkaniz- manın kökeni ve oluşum koşullarına ilişkin çeşitli görüşler son. 15 yıldan beri tartışılmaktadır. İnceleme alanı çevresindeki ilk jeokimyasal çalışmalar Lambert ve diğerleri. (1974) 'tarafından Ağrı dağı. dolaylarındaki volka- niüerde başlamış olup, araştırıcılar volkanitlerin kalkalk- alen nitelikte olup» yitim zomı ürünü olmadıklarını, ka- buksal makaslama zonlarının volkanizmayı oluştarabileceklerini belirtmişlerdir, buıocenü ve diğerleri (1976-1980-1981M982), Meojen yaşlı volkanik kayaçiann çoğun kalkalkaleo, kısmen de alkalen nitelikte olduklarını belirtmiş » kalkalkalen volkanitlerin kökeoinin Arabistan levhasının. Néojen devri boyunca An- adolu-lıan levhasının altında yitmesin%alkalen volkaniız- mame kökeninm de Anadolu-lran levhasının Van gölü ku- zeyinde kırılarak, Anadolu levhasının batıya» İran levhasının ise doğuya doğru uzaklaşmasına bağlamışlardır. Gülen (1980), Süphan ve Ağn dağlarına ilişkin volkanik kayaçlarda jeokimyasal çalışmalar yapmış ve bunların kıta kenarı kalkalkalen volkanik kayaçiann özelliklerini taşıdıklarım, stronsiyum izotop oran kapsamlarının ise kabuk kökenli volkmanizmamn belirli bir ölçüde belirteci olduğunu öne sürmüştür. Şengör veKidd (1979), Şaroğlu ve diğerleri (1980), Savcı (1980), Yılmaz (1984), Şaroğlu ve Yılmaz (1984) vb. araşbcılar, volkao.izm.ayi,, Orta Miyosen'den beri süregelen sıkışma rejimi ve bana bağlı olarak kalmlaşan

84 JEOLOJtMOHENDlSLtÖI -MAYIS 1993 kıta kabuğunun kısmi ergimesiyle oluşup, açılma kalkalkalen lavların birarada bulunduğunu ve çatlakları boyunca yukarıya çıkmasına bağlamışlardır. volkanitlerin, Doğu Anadolu'da meydana gelen çarpışma Tokel (1984), Doğu Anadolu'da tüketilmiş mantodan zommda kabak kalınlaşması ve buna koşut olarak litosfer türemiş toleyiüere yakın 'benzerlikler gösteren toleyitik. incelmesinin yaıattığı genleşme kuvvetlerinin etkileri, ile nitelikli lavlarla, daha az tüketilmiş kıta altı litosferden basınç ferahlaması ve sığ mantoda bölümsel ergimelerin türemiş hafif alkalen nitelikli lavlar ve bunlarla birlikte oluşmaları ile meydana geldiklerini belirtmiştir. Buket kıta' altı mantonun bölümsel ergimesi ve kalın kıta (1988), volkanitleıin Bitlis-Zagros okyanus kabuğu kabuğu içinde yeryüzüne yükselirken kabuktan özümleme dalımı ile ilgili olduğunu. Güneydoğu Anadolu kenet ve kristalleşme ile ayrımlılaştırmasıııın oluşturduğu kuşağı 'boyunca Miyosen, yaşlı .kıta-kıta çarpışması sonucunda kopan ve dibe dalan bir okyanus kabuğu parçasının» kıtasal kabuk tarafından yaygm bir kalkalkalen volkanizmanın ve tektonik deformasyonlan izleyerek derinden yüzeye doğru yükselen bir alkalen volkanizmanın gelişmesine olanak sağladığını öne sürmüştür. Gülen (1988) ise» Doğu Anadolu genç volkanizması ile Bitlis-Zagros denizel kıtası arasındaki dalma-tatma zonu arasında doğrudan bir bağlantı kurulmasının mimkin olmadığını, ancak. Miyosen kıta çarpışmasını, 'takiben balan bir kitleyle birlikte Biüis-Zagras sitür zonu beraber düşünüldüklerinde, özellikle kalkalkalen kayaçlann oluşumu ve kıtasal kabuk içine yerleşimlerinin daha uygun olabileceğini belirtmektedir. Ancak pek çok araştırıcı tarafından Doğu, Anadolu'da, kıta-kıta çarpışmasının Orta Miyosen'de meydana geldiği öne sürülmekte ise de (Şaroğlu ve Yılmaz, 1.984; Yılmaz- 1984; Yılmaz ve diğerleri 1987 a ve b) bu konu henüz tam aydınlığa kavuşturulamamış ve çarpışmanın daha önce oluştuğuna ilişkin fikirler de- geliştirilmiştir. Örneğin Şaroğlu ve Yılmaz (1991), Doğu Anadolu'da.Neotektonik dönemin. Örta-Üst Eosen'de, Arabistan'ın Avrasya ile çarpışmasına neden olan Neoteîis okyanusumun tamamen yok olmasından itibaren başladığını belirtmektedirler. Sonic olarak, Eleşkirt yöresindeki volkanizmanın Üst Miyosen başlarında başlayarak .farklı üç .ana ewe ile Alt Pliyosen ortalarına kadar devam ettiği» evreler arasında je- okimyasal açıdan pek bir fark olmadığı» kalkalkalen özellikler taşıdığı, kabuk kökenli bir kaynaktan tünediği ve bir1 sıkışma bölgesinde çarpışma soması meydana, gel- diği ortaya çıkmakta ve volkanizmanın oluşumunda plaka ortası manto yükselimi kuramının geçeri olabileceği be- lirlenmektedir. Yolkanitler bölgede gelişen çarpışma zo- nunda kabuk kalınlaşması ve buna koşut olarak litosfer in- celmesinin yarattığı genleşme kuvvetlerinin etkileriyle basınç ferahlaması ve sığ mantoda böiümsel ergimelerin olıışmalanyla meydana gelmişlerdir. İnceleme alanı dolay- larında çeşitli araştırıcılar tarafımdan yapılan Stronsiyum izotop oran ölçümleri (87 Sr/86 Sı)'de bölgedeki kabuk- manto ilişkisini kanıtlamaktadır. Kıtasal kabuk kalınlaşmasının, meydana getirdiği stres koşullan. Artyıs- kov (1973-1981), Turcotte ve Emerman (1983) ve

JEOLOJI MÜHENDISLIĞI - MAYIS 1993 85 Turcotte (1983) tarafından ayrıntılı olarak incelenmiş ve 'Ercan., T., 1986, Anadolu'nun sönmüş volkanları, yeniden tanımlanmıştır. Kabuk kalınlaşması, ile kabuk altı manto püskürecekler mi?: Tübitak Bilim ve Teknik Berg., litosferi incelmekle, bunun sonucu olarak, izostazi dengesi 222,17-19, bozulmakta ve yükselim başlamakladır. Yükselimin Ercan, T., Fujitani, T., Matsuda, J-L» Notsu, K., Tokel, basJla.nnasi.yla. birlikte yatay gerilim kuvvetleri oluşmakla S. ve Ui, T., 1990,, Doğu ve Güneydoğu Anadolu ve bunlar bölgesel sıkışma, kuvvetlerine hakim olarak.,,, Neojen-Kuvaterner volkaoitlerine ilişkin yeni gelişen büyük çaplı taosi.yon.al yapılarla volkanizma jeokimyasal, radyometrik ve izotopik verilerin yeryüzüne ulaşabilmektedir. yorumu: MTA-Berg., 110,, 143-164.

Ercan, T.,» Tokcl, S.s Matsuda, J.L, Ui,, T., Notsu,, K. ve DEĞİNİLEN BELGELER Fujitani, T., 1992, Hasandağı-Karacadağ (Orta Anadolu) .Kuvaterner volkanizmasına ilişkin yeni Aktimur, H. T., Tekir, M. E,., Yurdakul, M,. E., Ercan.» jeokimyasal izotopik ve radyometrik. veriler: Türkiye T..,,, Kcccr, M,,, Ürgün, B., Gürbüz, M., Can, B, ve Jeoloji Kumltayı Bülteni, 7,8-21, Yaşar T.,,, 1991, Kars-Arpaçay dolayının jeolojisi ve Ercan, T. ve Asutay, H. I.,, 1993,, Malatya-Elazığ- Ncojen-Kuvatcrner yaşlı volkanitlerin petrolojisi: Tunceli-Bingöl-Diyarbakır, dolaylarındaki Neojen- Türkiye Jeoloji Kurultayı. BülL, 6,104-117. Kuvatemer yaşlı volkanitlerin petrolojisi: AÜFF Jeo- Auyoshkov, E, V., 1973,, Stress in 'the lithosphère caused loji Böl. Suat Erk Sempozyumu Bildiriler Kitabı by crystal thickness inhomogenities: Jour. Geophys., 291-302.., 78,7675-7708, Gottini, V., 1968,, The TiO2 Frequency in. volcanic rocks: Artyushkov, E. V., 1981,» Mechanism of continental Geol.Rdsck, 57,930-935. riflogcncsis: Tectonophysics, 73,9-14. Gottini» V., 1969, Serial character of the volcanic rocks of Barben, F., Innocenti, F., Ferrara, G., Keller, J. ve Pantelleria: Bull, Volcan,., 3,818-827. Villan, L., 1974, Evolution, of the Aeolian arc Gülen, L., 1980, Strontium isotope geochemistry of volcanism (Southern Tyrrhenian Sea): Earth. Planet, mount Ararat,,, and Süphan volcanics,, Eastern Turkey: Sei. Lett, 21,269-276. EOS, Transactions American Geophysical Union, 61, Bayraktutan, S., 1978» Tekman havzasının, sedimanter 17. liıofasiycsleri ve çökelme tarihçesi: 'Türkiye JeoL Gülce,, L., 1983, Van gölü civarı çarpışma, zonu Kurul. 1987 Bildiri Özleri Kitabı, 69-70. volkanizması; bir izotop jeokimya çalışması: Bilgin, A.,, 1934, Serçeme (Erzurum.) deresi ve Hacettepe- Üniv. Yerbilimleri. 20. Yılı Sempozyumu dolayındaki volkaniüerin jeokimyası: Türkiye Jeoloji Bildiri Özleri Kitabı, 53. Kurultayı BülL, 5,41-50. Güner, Y. ve Şaroğlu, F., 1987,, Doğu Anadolu'da Bilgin, A., 1987,, Serçeme (Erzurum) volkaniilerinin mineralojisi, petrografisi: A. Ü. İsparta Müh. Fak. Kuvaterner volkanizması ve jeotermal enerji açısından Derg.,3,47-59. önemi: Türkiye 7. Petrol Kong. Bildiriler Kitabı» Buket, E., 1988,, Doğu. Anadolu volkanik provensinin 371-383... jeokimyası; Varto (Doğu. Anadolu) yöresindeki Irvine, T, N. ve Baragar, W, R, A.,,, 1971,, A guide to the v Tersiyer ve Kuvaterncr yaşlı volkaniklerin ana,, iz» chemical classification of the common otcanic rocks: nadir toprak element içerikleri ve Sr, Nd izotop Canad. Jour... Earth, Seien., 8.523-548. jeokimyası: Hacettepe Üniversitesinde lonocenti, F., Mazzuoli, R,, Pasquare, G., Radicati, F,., Yerbilimlerinin 20. Yılı Sempozyumu Bildiri Özleri ve Villan., L., 1976, Evolution of the volcanism in 'the Kitabı, 54. area, of interaction, between the .Arabian,, Anatolian, and 1 Buket, E., 1989, Petrology and major element Iranian, plates (Lake Van., Eastern Turkey) : Journal of gcochcmislrg of Tertiary and Quaternary volcanics Volcan. Geoth. Research., 1,103-112. from Varto' region, Eastern. Turkey; Metu Journal of innocenti, F., Mazzuoli, R,..,, Päsquare, G,,, Scrri,, G. ve Pure and applied sciences,,, 22/3,69-89. Villari, L., 1980, Geology of the volcanic area north Di Giralomo, P., 1984, Magmatic character and of Lake Van (Turkey): Geol. Rdsch., 69/1,292-3:23. geotectonic setting of some Tertiary-Quaternary Innocenti, F., Manetti, P-, Mazzuoli, R., Pasquare, G.,, ve Italian volcanic rocks; Orogenic, Anorogcnic and Villari,, L., 1981, Anatolia and northwestern Iran: R. transitional association-A review: Bull. Volcan.., S. Thorpe Ed., Andésites: Orogenic andésites and 47/3,421-432. related rocks da. Wiley, Newyork, N. Y., 327-349.

86 JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ - MAYIS 1.993 înnocenti, F., Mazzuoli, R., Pasquare, G., Radicati, F. ve nu, aerea, northern Turkey:: Contrib. Mineral. Petrol.., Villari, L., 1982, Tertiary and Quaternary volcanism 58,63-81. of the Erz.iiro.m-K.ariS area (Eastern Turkey),, Geochron- Rittmann, A., 1962, Volcanoes and their activity: John ologica! data, and geodynamic evolution: Jour. Volcan., Wiley .and sons, Newyork, London., 305 pp. Geoth. Res., 13,» 223-240. Rittmann, A. ve Villan, L., 1979, Volcanism as a tracer Kamank, A., 1975» Sarıkamış-Pasioler civarında perlit in geodynamic processes: Geologie en Mijnbouw, imkanlan hakkında rapor: MTA Rap. No: 5369 58/2, 225-230. (yayınlanmamış), .Anlara Sanver, M., 1968, A palaeomagnetic study of Quaternary Kamaniı, A., 1977,,, Sarıkamış Perlitlerinin jeoloji ve volcanic rocks from Turkey: Phys. Earth,. Planet., jenezi: TIK I, Ulusal Perlit Kong., Bildiriler Kitabı, Interiors, 1,403-421. 143-15:2. Savcı, G., 1.980, Doğu Anadolu volkanizmasının Keskin, M., 1992-a, Erzurum-Kars platosunun çarpışma neotektonik önemi: Yeryuvarı ve İnsan, 5/3-4,46-49. kökenlrvolkanizmasının jeokimyasal karakteristikte- Şaroğlu, F., Güner, Y.,-Kidd, W. S... F... ve Şcngör, A, M,. ri:45, Türkiye Jeoloji Kurultayı Bildiri Özleri Kitabı, C, 1980, Neotectonics of Eastern Turkey: New 49. evidence for crustal shortening and thickening in a Keskin, M,..,, 1992-b, Collision volcanism on the collisional zone: EOS, Transactions Américain Eızurum-Kars plateau, northeastern Anatolia, Türkiye: Geophysical Union, 61, 17,360. Work in Progress on die Geology of Türkiye Abstracts,. Şaroğlu, F... ve Yılmaz, Y,., 1984, Doğu Anadolu'nun 38, Keele University .Department of Geology,, Eng- tektoniği ve ilgili magmaüzması: Türkiye Jeoloji land., Kurumu. Ketin Sinip,. Bildiriler Kitabı, 149-162. Kind, K. ve Çağlayan, A., 1980, Kağızman(Kars)-Ağn- Şaroğlu, E ve Yılmaz, Y., 1.991, Geology of the Karlıova Taşbçay (Ağrı) dolayının jeolojisi: MTA. Rapor No: region; Intersection of the north Anatolion and East., (Yayınlanmamış), .Ankara. Anatolian transfrom faults: Bull, Tech... Univ.. Lambert, I.,, Holland, J. G. ve Owen, P., F, 1974, , 44/3-4,475-493. Chemical petrology of a isuite calc-alkaline lavas from. Şengör, AJwLC. ve Kidd, W.S..F. 1979, Post-coUisional mount Ararat, Turkey: Jour. Ged., 82,419-438.., tectonic, of the Turkish-Iranian, plateau, and a compari- Le Bass, M. J., Le Maître, K. W., Streckeisen» A., ve son with Tibet: Tectonophysics, 55, 361-376,., Zanettin, B., 1936,. A. chemical classification of Taner, M. .F., 1977, Etude géologique et petrograpMque de volcanic rocks based on the total .alkali-silica diagram: la region de Giioeyce-îkizdere, située au sud de Rize ' Journal of .Petrology,, 27/3,745-750. (Pontides orientales, Turquie): Doktora tezi, Cenevre Macdonald, G. A. ve Katsura, J., 1964,, Chemical composi- Univ., İsviçre,, 180 s. (Yayınlanmamış) tion of Hawaiian lavas: Journal of Petrology,,, 5,» 83- Taylor, S.., R.,, ve Me Lenoan, M. S. 1.981, The 133. composition and evolution of the continental crust; Matsuda, J. I..,, 1990, K-Ar Ages of Turkey volcanics; rare, earth element, evidence from sedimentary rocks: Geochemical Study of Collision volcanism. at the Phil. Trans. Roy,. Soc. London, A. 301, 388-399., plate boundary in Turkey, 63-68. Tokel, S., 1979, Erzurum-Kars yöresindeki Neojen Nagao, K.,, Matsuda, J. L, Kita, 1. ve Ercan,. T., 1989, • çöküntüsüyle ilgili volkanizmanm incelenmesi: Noble gas and carbon isotopic composition in Doçentlik tezi, Karadeniz Teknik Univ., 106 s. Quaternary volcanic .area, in Turkey: Jeomorfoloji (Yayınlanmamış), Trabzon. Derg., 17,101-110. Tokel, S., 1980-a, Doğu Anadolu'da Neojen volkaniz- Özgür, N. ve Bilgin, A., 1990, Sankamış-Kars perlit ve masının jeokimyası: Türkiye Jcol. Kur... 34. Türkiye obsidiyeol.erin.in jeokimyası, jenezi ve ekonomik Jeoloji Bilimsel ve Teknik Kurultayı Bildiri Özleri önemi: Jeomorfoloji Dcrg., 18,. 25-38. Kitabı, 33. ... Pearce, J... A,., Bender, J. F,., de Long, S. E,., Kidd, W. S. Tokel, S,., 1980-b, tz ve ana element ayırtman diyagram- F.,, Low, F... J.,,, Güner, Y., Şaroğlu, F., Yılmaz, Y.,, lanyla Anadolu'da Neojen volkanizmasının tektonik Moofbath, S. and Mitchell, J. G., 1.990,,, Genesis of yerleşiminin incelenmesi: Tübitak. 7. Bilim. Kong. collision volcanism in Eastern Anatolia, Turkey: Yerbilimleri Seksiyonu Tebliğleri Kitabı, 1-10.. Jour. Volcan. Geoth. Res.,, 44,189-229. Tokel, S,.,, 1981, Plaka tektoniğinde magmatik yerle- Peccerillo, A.., ve Taylor,,, S. R,, 1976,, Geochemistry of şimler ve jeokimya; Türkiye'den örnekler.:: Yeryuvarı Eocene calc-alkaline volcanic- rocks from the- Kastamo- ve İnsan, 6/3-4,53-6,5...

JEOLOJİ: MÜHENDİSLİĞİ - MAYIS 1993 87 Tokel, S,, 1984, Doğa Anadolu'da kabuk deforaıasyon Turkecan, A., 1991, Muş yöresindeki Pliyosen, yaşlı mekanizması ve genç volkanitlerin petrojenezi: volkaniflerin petrolojisi: MTA Berg., 112,85-102. Türkiye Jeoloji Kor. Ketin Simp. Bildiriler Kitabı» Türkecan, A. Dönmez,. M., Özgür, t. B., Mutlu, G., 121-130. Sevin, D, ve Bulut, V., 1992-a, Patnos-Tutak-Halnur. Tokel, S., 1985, .Post, collision. Neogene- volcanism in (Ağn) yöresinin jeolojisi ve volkanik kayaçların Eastern Anatolia; implications for their petragenetic petrolojisi: MTA Rap,., No: (yayınlanmamış),., mechanism: IAVCEI 1985 İlmi Toplantısı Bildiri Ttirkeon, A., Dönmez, M., Sevin, D..,, Özgür, 1. B. ve Özleri KiuAı, Giardini-Naxos» İtalya. Mutlu, G., 1992-b, Peıakalen volkanizma ve Doğu Tokel, S.,» Ercan, T., Akbaşlı, A., Yıldırım, T., Fişekçi, Anadolu'daki örnekleri: Türkiye Jeolojisi Kurultayı A., Selvi, Y., Ölmez, M, ve Can. B,, 1988, Neogene Bülteni?, 108-115. tholeiitic province of Central Anatolia; implication Wager, L, R., I960, The major element variation of the for magma genesis and post-collision, liüıospheric Layered series of the Skaergaard intrusion: Journal of dynamics: Metu Jour. Püre Appl. Seien., 21/1-3» Petrology, 1,364-398. 461-477. WedepoW, K. H., 1975, The contribution of chemical data Tokel, S. ve Ercan,, T., 1992,Anadolu'da çarpışma sonu to assumptioiis about the origin of magmas from the volkanizmasının jeokimyasal ayırtman özellikleri;; mantle: Fortschr. Mner., 52/2,141-172,, y iten blok-manto etkileşimi: Türkiye Jeoloji Yılmaz,, Y., 1984» Türkiye'nin jeolojik tarihinde magma- kurultayı 1992 Bidiri Özleri. Kitabı, 36. ük. etkinlik, ve tektonik evrimle ilişkisi: Türkiye Jeo- Turcotte, D,. L., 1983, Mehamsm of cristal déformation: loji Kumunu Ketin Simp. Bildiriler Kitabı, 63-81. J. Geol. Soc. London, 140,701-724. Yılmaz, Y., Şaroğlıı, R ve Güner, Y., 1987-a» Initation Turcotte, D,. L, ve Emennan, S. H., 1983, Mechanism, of of die neonıagmatism in East Anatolia: Tectonoplıys- active ani passive rifting: Tectonophysics, 79,39-50. • ics, 134,177-199.

Turnerx F.. J,. ve Vefhoogen, J., i960, Igneous and Yılmaz, Y.t Şaroğlu, R ve Güner, Y., 1.987-b, Doğo, metamorphic petrology: Me Graw-Hill Book Co., AnadolııA Solhan (Mu§) volkanitlerinin petrojenetik Newyoik. • incelenmesi: Hacettepe Yerbilimleri, 14,133-163.

,88 JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ - MAYIS 1993