Sitcom Amerykański W Układach Translacyjnych
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Uniwersytet Wrocławski Wydział Filologiczny Instytut Filologii Germańskiej mgr Kwiryna Proczkowska Sitcom amerykański w układach translacyjnych Specyfika genologiczna jako determinanta strategii tłumaczeniowej Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. Anny Małgorzewicz, prof. UWr Wrocław 2020 Spis treści 1. WSTĘP 4 2. PRZEDMIOT I CEL PRZEPROWADZONYCH BADAŃ 10 2.1. MATERIAŁ BADAWCZY 10 2.2. ORGANIZACJA I PRZEBIEG BADAŃ 11 3. PARADYGMAT METODOLOGICZNO-INTERPRETACYJNY 14 3.1. TRANSLATORYKA ANTROPOCENTRYCZNA 14 3.1.1. Układ translacyjny jako układ komunikacyjny 15 3.1.2. Zadanie, strategia i problem jako kategorie translacyjne 19 3.1.3. Kompetencje translatora 22 3.2. TRANSLACJA AUDIOWIZUALNA W PARADYGMACIE TRANSLATORYKI ANTROPOCENTRYCZNEJ 23 3.2.1. Translacja audiowizualna jako przedmiot badań translatoryki 24 3.2.2. Stan badań translatoryki w odniesieniu do translacji audiowizualnej 29 3.2.2.1. Geneza translacji audiowizualnej 30 3.2.2.2. Polisemiotyczny charakter utworów audiowizualnych 32 3.2.2.3. Typy translacji audiowizualnej 39 3.2.3. Sitcom w układach translacji audiowizualnej 42 3.2.3.1. Sitcom jako komunikat 43 3.2.3.2. Układ translacji lektorskiej 44 3.2.3.3. Układ translacji dubbingowej 54 3.2.4. Translacja humoru w utworach audiowizualnych 64 3.2.4.1. Hierarchia priorytetów w translacji utworów humorystycznych 68 3.2.4.2. Status ontologiczny humoru 70 3.2.4.3. Typologie dowcipów 75 4. CHARAKTERYSTYKA GENOLOGICZNA SITCOMU 80 4.1. STAN BADAŃ 80 4.1.1. Próby zdefiniowania sitcomu jako gatunku 80 4.1.2. Cechy charakterystyczne sitcomu jako gatunku w literaturze przedmiotu 82 4.2. WARUNKI TECHNICZNE NAGRYWANIA SITCOMU 94 4.3. FABUŁA SITCOMÓW 98 4.4. POSTACI W SITCOMACH 104 4.5. JĘZYK DIALOGÓW SITCOMOWYCH 112 4.6. SITCOM JAKO GATUNEK TELEWIZYJNY 132 5. ANALIZA KORPUSU 141 5.1. IDIOLEKTY POSTACI 142 5.1.1. Stałe powiedzenia postaci w serialu Friends 146 5.1.2. Stałe powiedzenia postaci w serialu How I Met Your Mother 155 5.1.3. Stałe powiedzenia postaci w serialu The Big Bang Theory 166 5.1.4. Wnioski oraz implikacje dotyczące technik translacyjnych 174 5.2. STEREOTYPOWE SFORMUŁOWANIA POLILEKTALNE 180 5.2.1. Wspólnota komunikatywna: rodzina 181 5.2.2. Wspólnota komunikatywna: związek miłosny 187 5.2.2.1. Motyw bromance w serialu Friends 187 5.2.2.2. Motyw bromance w serialu How I Met Your Mother 190 5.2.2.3. Motyw bromance w serialu The Big Bang Theory 192 5.2.2.4. Inne nawiązania do wspólnoty komunikatywnej: związek miłosny 196 5.2.3. Inne wspólnoty komunikatywne 200 5.2.4. Wnioski oraz implikacje dotyczące technik translacyjnych 204 5.3. JĘZYKI TRZECIE 207 5.3.1. Języki trzecie w serialu Friends 212 5.3.2. Języki trzecie w serialu How I Met Your Mother 221 5.3.3. Języki trzecie w serialu The Big Bang Theory 227 5.3.4. Wnioski oraz implikacje dotyczące technik translacyjnych 235 5.4. PIOSENKI 241 5.4.1. Piosenki w serialu Friends 243 5.4.2. Piosenki w serialu How I Met Your Mother 245 5.4.3. Piosenki w serialu The Big Bang Theory 249 5.4.4. Wnioski oraz implikacje dotyczące technik translacyjnych 253 5.5. DOWCIPY WIZUALNE 261 5.5.1. Nieincydentalne dowcipy wizualne 265 5.5.2. Kulturowe dowcipy wizualne 266 5.5.3. Lingwistyczne dowcipy wizualne 267 5.5.3.1. Polisemiczne dowcipy wizualne 268 5.5.4. Eliptyczne dowcipy wizualne 269 5.5.5. Retardacyjne dowcipy wizualne 270 5.5.6. Graficzne dowcipy wizualne 271 5.5.7. Kinetyczne dowcipy wizualne 272 5.5.8. Wnioski oraz implikacje dotyczące technik translacyjnych 275 6. WNIOSKI ORAZ IMPLIKACJE DOTYCZĄCE STRATEGII TRANSLACYJNEJ 279 6.1. TRANSLACYJNIE RELEWANTNE CECHY I KONWENCJE GENOLOGICZNE SITCOMU 279 6.2. PROBLEMY TRANSLACYJNE NA MAKROPOZIOMIE PRZETWARZANIA TRANSLACYJNEGO 285 6.3. PROBLEMY TRANSLACYJNE NA MIKROPOZIOMIE PRZETWARZANIA TRANSLACYJNEGO 291 6.4. STRATEGIA TRANSLACYJNA W ODNIESIENIU DO TRANSLACJI SITCOMÓW AMERYKAŃSKICH 295 6.5. UWAGI KOŃCOWE 302 LISTA SKRÓTÓW 304 WYKAZ DIAGRAMÓW 305 WYKAZ TABEL 306 WYKAZ SCHEMATÓW 308 WYKAZ WYKRESÓW 309 BIBLIOGRAFIA 310 MATERIAŁ BADAWCZY 323 INNE UTWORY AUDIOWIZUALNE 346 ŹRÓDŁA TRANSKRYPCJI 349 ŹRÓDŁA INTERNETOWE 349 STRESZCZENIE W JĘZYKU POLSKIM 354 SUMMARY IN ENGLISH 355 1. Wstęp BARNEY: It’s going to be legen… wait for it… and I hope you’re not lactose intolerant ‘cause the second half of that word is… dary HOW I MET YOUR MOTHER, 1×03 Jak anonsuje tytuł prezentowanej rozprawy doktorskiej, przedmiot analizy badawczej stanowi genologiczna charakterystyka sitcomu amerykańskiego jako komunikatu w ujęciu translatorycznym. Za zagadnienia profilujące refleksję naukową należy uznać pytania o konstytutywne cechy sitcomu jako gatunku audiowizualnego oraz o możliwe implikacje tychże cech w odniesieniu do translacyjnych posunięć strategicznych w określonych układach translacyjnych. Kluczową rolę w paradygmatycznym ukierunkowaniu analizy badawczej odgrywają założenia translatoryki antropocentrycznej zaproponowane przez F. Gruczę (2017/1981; 2017/1996) i rozwijane dalej przez Żmudzkiego (2013) oraz S. Gruczę (2014). Asumpt do powstania prezentowanej rozprawy doktorskiej stanowiło przeświadczenie o konieczności przeprowadzenia wnikliwych badań genologicznych w obszarze translacji audiowizualnej, szczególnie w przypadku utworów audiowizualnych o charakterze cyklicznym. Można odnieść wrażenie, że utwory telewizyjne, cieszące się mniejszym uznaniem krytyków niż film, są często marginalizowane jako przedmiot badań translatorycznych w Polsce. Uwydatnia się to już pośrednio na poziomie terminologii — „tłumaczenie filmowe” oraz „tłumaczenie audiowizualne” funkcjonują jako synonimy (por. Garcarz 2007: 117; Heydel 2009: 7; Szarkowska 2009: 9–10; Tryuk 2009: 29; Plewa 2015: 8; patrz podrozdział 3.2.1. Translacja audiowizualna jako przedmiot badań translatoryki). Ponadto niezwykle ważne monografie poświęcone translacji audiowizualnej powstały w oparciu o korpusy badawcze złożone wyłącznie z dialogów filmowych (por. Tomaszkiewicz 2006; Garcarz 2007). Istotnym powodem podjęcia przedstawianej problematyki jest również przekonanie, że „tłumaczenie może być specyficzne, zdeterminowane odpowiednim gatunkiem”, co sygnalizowała już Tomaszkiewicz (2006: 178). 4 Faktem jest, że utwory cykliczne, jakimi są seriale, stanowią bardzo popularne gatunki, lubiane przez miliony widzów. Już pobieżna analiza programu telewizyjnego pokazuje, że to właśnie ten typ utworów przeważa w ramówkach najpopularniejszych kanałów w tym medium. Przykładowo w dniu 05.02.2020 r. widzowie mogli obejrzeć następującą liczbę programów na wiodących kanałach w polskiej telewizji1: 45 40 3 35 30 3 25 2 2 20 15 39 10 29 24 27 5 0 TVP 1TVP 2PolsatTVN Programy cykliczneInne Wykres 1. Zestawienie typów programów na wiodących polskich kanałach telewizyjnych w dniu 05.02.2020 r. Za cykliczne utwory uznano wszelkie typy seriali, teleturniejów, magazynów, programów informacyjnych/publicystycznych/rozrywkowych/muzycznych, cykle reportaży i dokumentów oraz programy typu reality show czy talk show. Przewaga cyklicznych utworów w tym zestawieniu jest niezaprzeczalna. Ponadto ok. 44% tych pozycji zajmują seriale (52 ze 119). Wśród nich zdecydowanie wyróżniają się pod względem ilościowym seriale obyczajowe i paradokumentalne (łącznie po 14 odcinków w analizowanym dniu). Choć seriale komediowe stanowią tu bardzo mały odsetek (3 odcinki Rodzinki.pl na TVP 2 i tylko jeden odcinek Światu według Kiepskich na Polsacie), warto podkreślić, że emitowane są podczas najlepszego czasu antenowego, tzw. prime time, który rozpoczyna się o godzinie 18:00/19:00, a kończy wraz z wybiciem godziny 23:002. W tym czasie programy cieszą się największą oglądalnością. Z pewnością żadnemu z tych seriali nie można odmówić sukcesu. Świat według Kiepskich skupia widzów przed telewizorami od 1999 r.3, osiągając tym samym status drugiego pod względem długości emisji telewizyjnej serialu produkcji polskiej4 i, jak można przeczytać na stronie Polsatu, jest to „[k]ultowy polski sitcom, który nie ma sobie 1 Dane na podstawie programu telewizyjnego opublikowanego na stronie tv.wp.pl, dostęp: 04.02.2020 r. 2 Por. https://www.tvp.pl/br-tvp/wiedza/slownik/prime-time/40023468, https://marketerplus.pl/teksty/cykle/planowanie-kampanii-wskazniki-mediowe-czesc-1-telewizja/, https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/ogladalnosc-telewizji-w-prime-time-w-2016-roku, dostęp: 04.02.2020 r. 3 https://www.polsat.pl/o-serialu/swiat-wedlug-kiepskich-polsat/, dostęp: 05.02.2020 r. 5 4 https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Awiat_wed%C5%82ug_Kiepskich, dostęp: 05.02.2020 r. 6 równych na polskim rynku telewizyjnym i wciąż zyskuje nowych fanów5”. Rodzinka.pl nie schodziła z ekranów od 2011 r.6, więc także tę produkcję należy uznać za stały element ramówki. Dopiero szesnasty sezon tego serialu zaplanowany na rok 2020 ogłoszono jako sezon ostatni7. Na dzień 05.02.2020 r. widzowie mogą śledzić losy rodziny Kiepskich sześć razy w tygodniu (z wyłączeniem niedziel)8, natomiast Boskich z Rodzinki.pl od środy do piątku9. Tak, jak przywołane polskie produkcje, seriale tworzone w USA również powstają latami. W przypadku sitcomu How I Met Your Mother [PL Jak poznałem waszą matkę] było to 9 lat, w przypadku Friends [PL Przyjaciele] – 10, Cheers [PL Zdrówko] i Frasier [PL Frasier] (stanowiący kontynuację, tzw. spin-off, serialu Cheers) – 11, a Two and a Half Men [PL Dwóch i pół] oraz The Big Bang Theory [PL Teoria wielkiego podrywu] – 12. W związku z długim czasem emisji translatorzy muszą liczyć się z tym, że nigdy nie otrzymają kompletnego tekstu wyjściowego do tłumaczenia i że nie będą znali zakończenia całego serialu (mówimy tu o bieżącym imporcie produkcji podczas trwania