Geodesign met pictogrammen op het gebied van ruimtelijke informatie EuroGeographics; Geo-handelsmissies van potentie De wat levert dat op? INSPIRE: jaar Tien Thema: Internationalisering een internationale samenwerking

www.geoinformatienederland.nl • Vakblad van Geo-Informatie Nederland 2017 • jaargang 14 • Nummer 4 OPLEIDINGEN

Los met de BGT BGT beheren Verdiep je kennis WOZ Basisopleiding kun je leren van BGT-beheer

Zwolle -7 & 14 sept. Utrecht -21 sept. Utrecht -5 sept. Zwolle - 5 sept. Tilburg - 23 & 30 nov. Tilburg- 7 dec. Utrecht- 9 nov. Tilburg - 14 nov.

Meer informatie & inschrijven

dataland.nl/opleidingen De BAG de baas De BAG van goed Belastingen & naar beter basisregistraties [email protected] Utrecht 12, 19 & 26 sept. Zwolle - 28 sept. Tilburg -19 sept. 088 - 32 82 000 Regio Zuid -5 okt. Amersfoort- 14 nov. Regio Noord - 12 okt. Internationalisering Frans Rip Het bestuur van Geo Informatie Nederland (GIN) drong er al een tijdje op aan om een nummer van Geo-Info te wijden aan internationalisering. Dat is er nu. Waarom wilde het GIN-bestuur dat? Om erachter te komen hoe het ermee staat in het Nederlandse geo-domein? Of om aan bepaalde geo-sectoren te laten weten hoe geïnternationaliseerd sommige andere geo-sectoren al zijn? Misschien wel allebei.

Wat is dat eigenlijk, internationalisering? Daar moet je als redactie wel een beeld van hebben om auteurs om een artikel te kunnen vragen. Onze invulling was deze: internationalisering is een invloed met een richting. Dat kan zijn vanuit het buitenland naar Nederland, of vanuit Nederland naar het buitenland. Die invloed wordt zichtbaar in vier aspecten van het dagelijkse geo-werk: producten, standaarden, kennis en de organisatie van werk. Een voorbeeld van elk, met als richting van buiten naar binnen: we gebruiken vooral buitenlandse geo-software, het volgen van de Europese INSPIRE-standaarden, het inhuren van buitenlandse hoogleraren en het doen van klussen voor buitenlandse opdrachtgevers (zoals het organiseren van een conferentie). Voorbeelden van de beïnvloedingsrichting van Nederland naar buiten zijn: de ILWIS-software, kadastrale landregistratie en uitbesteding van productiewerk (zoals digitaliseren) naar lagelonenlanden.

De hier bijeengebrachte artikelen kun je zien als ansichtkaarten, als plaatjes uit de praktijk van de internationalisering in het Nederlandse geo-domein. Zo is er naast de verhalen over geo-design, INSPIRE en EuroGeographics een aantal bijdragen van leden van GeoBusiness Nederland en ook vanuit onderwijsinstellingen. De plaatjes tonen niet het hele landschap. Internationalisering bij de geo-afdelingen van gemeentes, waterschappen en provincies blijft buiten beeld. Dat kan aan de beperkingen van onze redactie liggen. Of aan de aard van het werk van die organisaties. In hoeverre is dit tijdschrift eigenlijk zelf geïnternationaliseerd? Dat is een makkelijke vraag. Een poosje terug heeft de redactie besloten geen grote artikelen in andere talen dan Nederlands op te nemen. Soms hebben we een Vlaamse auteur. Dat zijn al twee aanwijzingen. En hoewel er best wat buitenland in onze artikelen voorkomt, is dit themanummer over internationalisering een uitzondering, juist omdat het een themanummer is. Geo-Info is gewoon Nederlands, net zoals GIN een Nederlandse vereniging is. Maar niet uitsluitend.

2017-4 | Geo-Info | 1 Agenda GIN Colofon Uitgever FLAGIS Netwerkdag ‘Smart Ideas & Solutions’ GeoBuzz Geo-Informatie Nederland Datum: 21 september 2017 Datum: 21 en 22 november www.geoinformatienederland.nl Locatie: KU Leuven Locatie: 1931 in 's Hertogenbosch Redactieadres Meer info: bit.ly/2uFk9Um Meer info: www.geobuzz.nl Redactie Geo-Info Postbus 1058, 3860 BB Nijkerk GIN bijeenkomst Noord Geospatial World Forum 2018 Telefoon: (033) 247 3415 Fax: (033) 246 0470 Datum: 25 september Datum: 16 -19 januari 2018 E-mail: [email protected] Locatie: MFR Nijlicht, Eemshaven Locatie: HICC, Hyderabad, India Meer info: bit.ly/2uKBiaY Meer info: bit.ly/2fHLkal Hoofdredacteur Roelof Keppel

Contactdag Onroerend Erfgoed Vlaanderen Redacteuren Datum: 29 september Adri den Boer, Ferjan Ormeling, Eric Hagemans, Locatie: Wervik (B) Sytske Postma, Frans Rip, Jonna Bosch, Felix van Veldhoven, Willy Bakker Meer info: bit.ly/2uF3xft Bladmanagement MOS bv, Nijkerk

Inzenden kopij Indienen en publiceren van artikelen en berichten in overleg met de redactie. Zie ook www.geoinformatienederland.nl onder ‘Geo-Info’.

Advertentie-exploitatie MOS bv Jan van de Vis Thema: Internationalisering Telefoon: (033) 247 3415 E-mail: [email protected] of [email protected] 2017 • jaargang 14 • Nummer 4 Nummer • 14 jaargang • 2017 Advertentietarieven op aanvraag

Vormgeving en druk Be A Martian! VdR druk & print, Nijkerk www.vdr.nl

Tien jaar INSPIRE: Nederland Geo-Informatie van kblad Abonnementen/inlichtingen wat levert dat op? Mars needs YOU! In the future, Mars will need all kinds Postbus 1058, 3860 BB Nijkerk De potentie van Geo-handelsmissies of explorers, farmers, surveyors, teachers . . . but most of Telefoon: (033) 247 3415 Geodesign met pictogrammen Va • www.geoinformatienederland.nl Fax: (033) 246 0470 EuroGeographics; een internationale samenwerking op het gebied van ruimtelijke informatie all YOU! Join us on the Journey to Mars as we explore with E-mail: [email protected] robots and send humans there one day. Het doorgeven van adreswijzigingen uitsluitend schriftelijk of via e-mail. Een abonnement of lidmaatschap kan op Foto cover: Afbeelding uit personeels- marsmobile.jpl.nasa.gov/multimedia/resources/ elk gewenst moment ingaan en wordt voor advertentie NASA. mars-posters-explorers-wanted/ een jaar aangegaan. Een abonnement of lidmaatschap wordt automatisch verlengd, tenzij dit minimaal twee maanden voor de verlengingsdatum schriftelijk of per e-mail wordt opgezegd. Partners Geo-Informatie Nederland Abonnementsprijzen per jaar voor 2017 Persoonlijk lidmaatschap: € 67,50 incl. 6% btw. Abonnement op Geo-Info: € 123,50 incl. 6% btw. Organisatielidmaatschap: € 267,50 incl. 6% btw. Leden in het buitenland betalen extra kosten voor het toezenden van Geo-Info: binnen Europa € 30,- (excl. 21% btw) en buiten Europa € 55,- (excl. 21% btw). Kijk voor meer informatie op de website www.geoinformatienederland.nl. Bij automatische incasso krijgt u een korting van € 2,- per jaar. © 2017. Het overnemen evenals het vermenigvuldigen uit dit tijdschrift is slechts toegestaan na schriftelijke toestemming van redactie en auteur. ISSN 1572-5464 (print), ISSN 2211-0739 (online) IBAN: NL55RABO0395278430

2 | Geo-Info | 2017-4 ...en verder

4 Tien jaar INSPIRE: wat levert dat op? In dit nummer ... 7 Column – Marjan Bevelander

8 Internationaal @ ITC 11 Open Kaart 12 Verslag - AGILE-conferentie 2017 in Wageningen 15 Column – Willemijn Simon van Leeuwen 16

Geodesign met 21 Boek – ‘Schatten van kaarten’ uit pictogrammen Zeeuws-Vlaanderen en België 22 Verslag – SurveyorByDaySuperheroByNight 25 Column – Camille van der Harten 28

EuroGeographics; een 26 Verslag – De potentie van internationale samenwerking Geo-handelsmissies op het gebied van 31 MapGear draagt bij aan internationale ruimtelijke informatie duurzaamheidsprojecten 32 De buitenlandse activiteiten van Geodan 36 Wereldwijd betrouwbaar spoor en industrie, georganiseerd vanuit Nederland 38 Saricon, Van den Herik en BomBe; 34 internationaal samenwerken en maritieme geodata inwinnen met Broei meten en muizen ‘PLOF’-gevaar vangen met LoRaWAN 42 CycloMedia slaat zijn vleugels internationaal uit 44 Location is key 46 Vakverenigingsmedia bij de buren 51 Klaar voor geo? 52 Verslag – De IBGE-UNGEGN 40 Toponymiecursus in Rio de Janeiro 54 Internationaal werk van het Kadaster: Internationaal werken; waar we gaan en waar we staan een uitdaging voor 56 Verslag – CLGE General Assemblee, student en docent 20-23 april 2017 te Lausanne: Swiss time! 58 Verslag: Geomatics Day 2017 in Delft was een groot succes! 60 Verslag – Symposium De Bosatlas – 140 jaar de wereld in kaart 66 Verslag – Bijeenkomst GIN 62 Themagroep West 68 ‘Niet openbaar tot 2100’ Eerste bruikbaarheidstesten 69 Boek – 175 jaar TU Delft, erfgoed van vario-schaal kaarten in 33 verhalen

2017-4 | Geo-Info | 3 Internationalisering

Interview Rob van de Velde, directeur bij Geonovum Tien jaar INSPIRE: wat leve r

Tien jaar geleden werd de Milieu is per definitie een grensoverschrijdend Europese INSPIRE-richtlijn van vraagstuk. Luchtvervuiling stopt niet bij de grens. Vervuild water stroomt van het ene land kracht. Volgens Rob van de naar het volgende. Het is niet voor niets dat dit Velde, directeur van Geonovum, een van de terreinen was waarop Europa als eer- kan het belang van deze ste gezamenlijk beleid wilde ontwikkelen. In de aanloop naar dat gezamenlijke beleid ontstond Europese richtlijn niet genoeg al snel het besef dat er daarvoor ook gegevens worden benadrukt. INSPIRE is nodig waren. Data uit alle Europese landen. onze gemeenschappelijke taal Nog voordat het fenomeen open data bestond, besloten de lidstaten om de INSPIRE- geworden voor data-uitwisseling richtlijn in het leven te roepen. Stapje voor in Europa. Maar INSPIRE is ook stapje zouden alle gegevens die te maken van invloed geweest op de hebben met het milieu in de Europese Unie digitaal uitwisselbaar worden. Afspraken wer- ontwikkeling van onze eigen den gemaakt over de vorm en vindbaarheid basisregistraties. En INSPIRE van deze gegevens. Drempels ten aanzien van blijft belangrijk! “Want als tien het delen van data zouden zoveel mogelijk jaar INSPIRE één ding heeft aangetoond, dan is het wel dat een gezamenlijke Europese aanpak ons veel verder brengt.” Een gesprek over de kracht, tekortkomingen De INSPIRE-richtlijn Rob van de Velde: “Voor het uitwisselen van infor- en de toekomstwaarde van een matie en het kiezen van protocollen en standaar- den kun je het beste aansluiten bij internationale jubilerende milieurichtlijn. is vanuit de inhoud afspraken. Tien jaar INSPIRE toont aan dat dat veel meer oplevert.” Interview door Rob Burkhard gemaakt gebied van bodem, lucht, water enzovoort, uit alle Europese landen, werden geraadpleegd en gevraagd hoe zij het meeste aan de milieu- gegevens zouden hebben. Welke gegevens vonden zij het belangrijkste? Welke definities wilden zij hanteren? Zo zijn op basis van con- sensus, van onderop, de belangrijkste ingre- uit de weg worden geruimd. Zo zouden alle diënten voor INSPIRE verzameld. Voor de (door) lidstaten kunnen profiteren van de groeiende ontwikkeling van onze eigen basisregistraties is verzameling aan milieu-informatie. In 2007 was dit nog steeds een waardevol voorbeeld.” het zover. De INSPIRE-richtlijn was een feit. Het tweede element in de Europese aanpak Vanuit de inhoud opgebouwd is dat de Commissie met geduld, maar ook “Tien jaar na de inwerkingtreding van INSPIRE met vasthoudendheid is gaan controleren wat kunnen we met bewondering terugkijken de lidstaten met de inmiddels vastgestelde op de aanpak die voor INSPIRE is gekozen”, verplichtingen hebben gedaan. En dat gaat vindt Rob van de Velde. “Bij het maken van de door tot op de dag van vandaag. “Jaarlijks richtlijn had de Commissie in de eerste plaats moet je als land rapporteren waar je staat”, de overtuiging dat het allemaal vanuit de legt Van de Velde uit. “Daar gaat de Commissie inhoud moest gebeuren. Specialisten op het heel systematisch mee om. En zo hebben we

4 | Geo-Info | 2017-4 THEMA e rt dat op?

gezien dat er nu al tienduizenden datasets ervoor heeft gezorgd dat milieugegevens in INSPIRE voor Nederland ook een vliegwiel is toegankelijk zijn gemaakt. In elk van de 28 Europa stap voor stap steeds toegankelijker geweest voor allerlei verdere ontwikkelingen. EU-landen is inmiddels een stelsel opge- en vindbaarder zijn geworden. “We hebben PDOK, ons rijksbrede knooppunt voor data, bouwd om gegevens te kunnen uitwisselen. met INSPIRE een uniek stelsel voor data- is ontstaan als direct gevolg van de eisen die In Nederland heeft dit onder andere geleid uitwisseling. Er zijn misschien wel 5.000 over- vanuit INSPIRE zijn gesteld. En… als je dan tot de realisatie van het Nationaal Georegister heidsorganisaties die hun data allemaal op toch zoiets aan het maken bent, dan ontdek (NGR) en de oprichting van PDOK [1]. dezelfde manier opstellen, beschrijven en via je al snel dat je deze aanpak ook voor andere webservices beschikbaar maken. Daarmee is vraagstukken kunt gebruiken. De BAG, de Gemeenschappelijke taal INSPIRE echt een gemeenschappelijke taal.” BGT, en straks de BRO, alles wordt op een voor data-uitwisseling In Nederland beschouwen de meeste mensen eenduidige manier voor iedereen ‘on the fly’ Volgens Van de Velde kunnen we concluderen INSPIRE in de eerste plaats als een verplich- raadpleegbaar gemaakt. En dat levert heel dat – tien jaar na de inwerkingstelling – INSPIRE ting. “Maar als je verder kijkt, dan zie je dat veel op. We registreren nu al miljarden hits

Stapje voor stapje zijn alle gegevens die te maken hebben met het milieu in de Europese Unie digitaal uitwisselbaar worden via de INSPIRE-richtlijn (illustratie: Tanne Nouwens).

2017-4 | Geo-Info | 5 Internationalisering

op de informatie die wij als overheid vanuit hebt. Misschien kun je binnen een thema alles Tien jaar INSPIRE toont aan dat dat veel meer één punt aanbieden. Dàt zoveel data nu open vinden over Slovenië, maar nog niet alles over oplevert. En dat die internationale context toegankelijk zijn, is te danken aan het Verdrag Duitsland. Er zitten gaten in de beschikbaar- meer kans biedt op een doordachte en toe- van Aarhus en het open data beleid. Maar voor heid van gegevens.” komstbestendige oplossing. De problemen in de manier waaròp we die data beschikbaar pakweg Denemarken of Spanje zijn niet zoveel stellen, heeft INSPIRE de basis gelegd, de Meer focus en eenvoudiger anders dan in Nederland. Zorg daarom dat je standaarden bepaald. Zonder INSPIRE waren “Die kritiek is dus terecht”, vervolgt Van de we nooit zover geweest.” Velde. En dat is momenteel de realiteit van Europa. “Maar juist omdat we een gedeeld Oplossen van concrete milieuproblemen stelsel, een gemeenschappelijke taal heb- Is er dan geen enkele kritiek op INSPIRE? Zeker ben ontwikkeld, kunnen we nu makkelijker wel. Een terechte opmerking is volgens Van de verder met de volgende stappen. Een van Velde dat bij de totstandkoming van INSPIRE die volgende stappen is dat Europa nu de nog niet direct naar de oplossing van concrete urgentie van bepaalde thema’s moet vaststel- problemen toe is gewerkt. Er is gekozen voor len. Dat kan door het stellen van Europese Geen twijfel over het een hele brede benadering. Alles wat aan prioriteiten gebaseerd op de al bestaande ver- milieugegevens beschikbaar kon komen, dat plichtingen rond milieurapportage. Maar het was welkom. Waren data niet beschikbaar, kan ook doordat landen onderling afspraken belang van een gedeeld, dan hoefden lidstaten die niet speciaal voor maken. Zoals is gebeurd rond luchtveront- INSPIRE in te gaan winnen. Het is begrijpelijk reiniging. Als wij in Nederland willen weten Europees informatiestelsel dat het aanbod van data daardoor per land hoeveel luchtverontreiniging uit België of Duitsland komt, dan maken we met de Belgen en Duitsers nadere afspraken over het uitwis- selen van luchtmetingen. En dat kan nu op basis van INSPIRE, onze gemeenschappelijke taal op het gebied van milieugegevens.” Dat INSPIRE aantoonbaar nuttig is als instru- ment in de aanpak van grensoverschrijdende vraagstukken, is niet al te lang geleden ook kiest voor standaarden die dus ook worden INSPIRE gaat vooral bevestigd na de uitgebreide doorlichting van ondersteund door leveranciers van systemen Europese richtlijnen die onder leiding van die ook internationaal worden ondersteund.” Frans Timmermans is uitgevoerd. Daaruit is Ook op strategisch niveau moet het besef over de infrastructuur gekomen dat er geen twijfel bestaat over het doorsijpelen dat je het beste kunt aansluiten belang van een gedeeld, Europees informatie- bij de dingen die we in Europees verband stelsel. En dat INSPIRE aantoonbaar nuttig is. al hebben bedacht. Zeker ook als het gaat Aanbevelingen bij diezelfde doorlichting waren om het ontwikkelen van ambitieuze stelsels wel dat er nu meer focus moet komen op de zoals de Omgevingswet, BRO en dergelijke. bruikbaarheid van INSPIRE voor het oplossen De digitale transformatie is per definitie een van concrete milieuvraagstukken. Dit heeft internationaal fenomeen. Internetontwik- geleid tot een prioritaire datalijst waarvan de kelingen en disruptieve bedrijven die met verschilt. In wezen is het ook een kracht van Commissie heeft bepaald dat die er nu als data willen werken, zullen zich aan interna- INSPIRE dat er ruimte is voor nationale verschil- eerste moeten komen, voor alle landen. tionale afspraken houden, maar zullen zich len. Een land als Italië zal meer gegevens over niet richten naar specifieke Nederlandse aardbevingen beschikbaar hebben, terwijl Digitale transformatie? Aansluiten voorwaarden. De transformatie naar meer landen als Nederland of Engeland verder zijn bij Europese afspraken! datagedreven beslissingen in beleid is niet iets op het gebied van overstromingen. “Dus ja”, benadrukt Van de Velde nogmaals, wat in Nederland is uitgevonden. Zorg er dus “Er moet meer focus en prioritering worden voor dat je met de koplopers in Europa samen Toch kun je stellen dat voor het oplossen van aangebracht. Maar de richtlijn voldoet aan de optrekt en gebruikmaakt van de dingen die al concrete problemen INSPIRE nu nog te weinig gestelde doelen en er zal verder mee worden zijn ontwikkeld. De afgelopen tien jaar hebben oplevert. Van de Velde: “Bijvoorbeeld: als we gewerkt. Ook in de toekomst.” En daarmee bewezen dat dat werkt!” willen dat er een oplossing komt voor grens- komen we volgens Van de Velde op de kern overschrijdende stikstofemissies, dan moeten van het belang van INSPIRE. “Als je als overheid Meer weten over INSPIRE? Zie www.geonovum.nl we alle lidstaten vragen of opleggen om al aangehaakt wil blijven bij de digitale transfor- of mail [email protected]. hun emissies in kaart te brengen. Dat soort matie die de wereld momenteel doormaakt, verplichtingen zijn in andere Europese dan moet je niet op een eilandje gaan zitten Referentie [1] Publieke Dienstverlening op de Kaart, centrale voorziening richtlijnen vastgelegd dan INSPIRE. INSPIRE waar je alles zelf uitdenkt als land. Voor het voor het ontsluiten van geodatasets van nationaal belang. gaat vooral over de infrastructuur. Op dit uitwisselen van informatie en het kiezen PDOK is het resultaat van een samenwerking tussen Kadas- moment kan het dus voorkomen dat je voor van protocollen en standaarden kun je het ter, ministeries van Infrastructuur en Milieu en Economische concrete milieuvragen nog niet alle informatie beste aansluiten bij internationale afspraken. Zaken, Rijkswaterstaat en Geonovum.

6 | Geo-Info | 2017-4 THEMA

Column

Maak waar: herken de kansen en verzilver deze!

Bij het schrijven van deze column zijn het de laatste kers steeds activiteit en locatie leidend is. Daar komt bij dat het mooie weken voor de vakantie en is het werken aan de DSO open koppelvlakken biedt, waardoor het mogelijk is om ‘digitalisering’ van de Omgevingswet enerverend te noemen. toepassingen te ontwikkelen die daarop aansluiten. Het DSO Critici roeren zich flink, onder andere naar aanleiding van biedt de basis. Uit de rest van het themanummer blijkt dat het het BIT-advies om te stoppen met de vernieuwing van de werkveld inderdaad tal van kansen ziet, het DSO constructief Basisregistratie Personen. Logisch dat er ook heel kritisch kritisch volgt en al volop experimenteert. wordt gekeken naar de ontwikkeling van het Digitaal Stelsel Zo zegt Heidi van der Vloet van de gemeente Eindhoven Omgevingswet. Al is dat niet altijd motiverend. dat “de uitdaging voor de geo-community is om de oren en Het komt voor dat ik met mensen aan tafel zit die ogen open te houden en steeds na te blijven denken over serieus voorstellen om het voorbeeld van de ontsluiting van uitvoerbaarheid en samenhang. Want zonder ‘geo lego- ruimtelijke plannen in het Verenigd Koninkrijk te volgen: een grondplaat’ is het lastig informatiehuizen bouwen en pas als startpagina met links naar websites van bevoegd gezagen. de informatie gaat stromen, wordt de wet een succes.” In het Verenigd Koninkrijk is het allemaal lokaal georganiseerd Ook het bedrijfsleven laat zich niet onbetuigd. Enerzijds is met een enorme versnippering in informatievoorziening tot er kritiek dat er nog te weinig wordt ingezet op samenwerking, gevolg: plannen, regelgeving, vergunningaanvragen; alles anderzijds zijn er ook bedrijven die al flink anticiperen en niet staat lokaal. De gebruiker trekt aan het kortste eind, want zie wachten op een uitnodiging. Het verhaal van Bart Huijbers, daar maar een overzicht van ‘wat mag op een locatie’ van te Simon Handgraaf en Victor van Katwijk van Geodan over de maken. Dit alternatief is natuurlijk een manier om risico’s van Vergunningchecker brengt heel mooi de uitdagingen van de grote ICT-projecten van de overheid te reduceren. Dat je daar- huidige praktijk in kaart: “Geo-data zijn niet altijd toepasbaar mee een toch al vrij groot kind met het badwater weggooit, voor een juridisch doel of ontbreken zelfs. Aan de regelge- zou toch niet de bedoeling moeten zijn? vende kant moet meer aandacht worden geschonken aan Maar gelukkig zijn er ook positieve geluiden. De aanbe- het correct en eenduidig verwijzen naar geografische locaties. velingen uit het rapport: Maak Waar! (http://bit.ly/2on5tpR ) De standaarden voor omgevingsdocumenten, die het Rijk Marjan Bevelander dat in april door de Studiegroep Informatiesamenleving en op dit moment ontwikkelt, zullen daarin een wezenlijke rol Overheid is gepresenteerd, versterken juist weer het idee dat vervullen. Als het lukt om de standaarden, de regelgeving en we de goede koers volgen. In het rapport wordt ondermeer de geo-data allemaal op niveau te krijgen, zal het omgevings- een lans gebroken voor “‘Eén overheid’ in dienstverlening en recht werkelijk Eenvoudig Beter worden.” Wim van Pijkeren van uitvoering naar en voor burgers en bedrijven”. Het rapport Arcadis stelt dat met de Omgevingswet geo-informatie een beschrijft digitalisering als opdracht aan de overheden geza- cruciale rol krijgt in de ruimtelijke inrichting. Dat de mega- menlijk; het is een interbestuurlijke verantwoordelijkheid; de operatie om een goed functionerend DSO te realiseren een ontwikkeling en besluitvorming zal door gemeenten, Rijk en nieuwe dynamiek met zich meebrengt in het geo-werkveld. andere overheden hand in hand moeten worden opgepakt. Een beweging van passief informatieverstrekkend naar het Precies wat we met de ontwikkeling van het DSO beogen: actief ondersteunen van ‘decision support’. niet een centraal ICT-systeem, maar keteninformatisering. Stuk voor stuk verhalen die mij uit het hart gegrepen Ook was het heel goed om dit in het Geo-Info thema- zijn. Het sterkt me in het idee dat we op de goede weg zijn. nummer over de Omgevingswet (april 2017) nog eens door Het stelsel zal niet in een paar jaar rond zijn, maar met de inzet te nemen. Het enorme enthousiasme dat uit het brede scala van zoveel kennis en betrokkenheid vanuit allerlei overheids- aan artikelen naar voren komt, is indrukwekkend. Op zoveel lagen, bedrijfsleven en het onderwijs maken we veel kans om plekken in Nederland worden de kansen die de wet biedt om een belangrijke ontwikkeling voor Nederland neer te zetten. dienstverlening en informatievoorziening op het gebied van ruimtelijke ordening en leefomgeving gezien en opgepakt. Marjan Bevelander Vandaar ook dat een deel van de titel van deze column Beleidsmedewerker Digitalisering Omgevingswet “Herken de kansen en verzilver deze!” een citaat is uit het Ministerie van Infrastructuur en Milieu interview met Pieter Meijer en Bert Uffen (managers bij het [email protected] uitvoeringsprogramma Digitaal Stelsel Omgevingswet (DSO)). De oproep om aan te sluiten op het DSO is gericht aan het geo-werkveld: het mooie van het DSO is dat voor eindgebrui-

2017-4 | Geo-Info | 7 Internationalisering Internationalisering @ ITC

Het ITC, in de naoorlogse jaren Wat is gebleven, is de missie en het mandaat verwacht men dat ze internationaal werkzaam 50 opgericht als ‘International voor kennisopbouw in de context van ontwik- zijn, maar ook afkomstig uit verschillende kelingssamenwerking: de wereld van ITC is werelddelen. Training Centre for Aerial Survey’, de wereld. Tijdens de recente heraccreditatie Als voorbeeld; de ITC staf vertegenwoordigt was de Nederlandse bijdrage heeft ITC’s Master opleiding ‘Geo-information 44 nationaliteiten. Van het wetenschappelijk aan het Verenigde Naties ‘Official Science and Earth Observation’ het onder- personeel is ongeveer 55% afkomstig uit de scheidende kenmerk (‘distinctive feature’) EU (60% Nederland en 40% andere landen). Development Assistance (ODA)’ ‘internationalisation’ van de Nederlands- Van de resterende 45% is 18% afkomstig uit programma. In de loop der Vlaamse Accreditatieorganisatie (NVAO) Azië, 15% uit Afrika, 8% uit Latijns Amerika, jaren heeft het ITC-werkveld gekregen. Dit na overigens ook drie jaar op rij 7% uit het Midden-Oosten en 5% uit overige verkozen te zijn tot top master in de keuzegids werelddelen. De promovendi (momenteel technologisch een behoorlijke masters. 146 personen) vertegenwoordigen 42 nationa- ontwikkeling doorlopen tot Een internationaliseringskenmerk lijkt logisch liteiten, waarvan de top 4: China (26), Iran (16), uitdrukking komende in de voor een opleiding gegeven aan een instituut Nederland (9) en Indonesië (7). Wat betreft de met zo’n internationale naam en faam, maar studentenpopulatie, peildatum januari 2017, huidige naam van de Faculteit ITC niets is minder waar. Voor een kenmerk bestond de studentenpopulatie uit studenten (onderdeel van de Universiteit van internationalisering moet je nogal wat doen. uit 48 verschillende landen, waarbij China, Twente): ‘Geo-information science Allereerst moet er een gedragen visie op Ethiopië, Kenia, Indonesië en Tanzania het internationalisering zijn met heldere meetbare meest vertegenwoordigd zijn. Het overgrote and Earth Observation’. Tevens leerdoelen die recht doen aan internationale deel van de studenten komt uit Azië (48%) en dekken we veel meer vakgebieden en multiculturele doelstellingen. Het onder- Afrika (41%). af dan in de beginjaren, toen wijs zelf moet in het teken staan van inter- Ook zaken als de leeromgeving, voorzienin- nationale c.q. globale problematiek. De stu- gen (bijvoorbeeld restaurant met een interna- de focus lag op geodesie en dentenpopulatie moet van verschillende tionale keuken; goede studentenhuisvesting) luchtfotografie (figuur 1 en figuur nationaliteiten zijn met verschillende culturele en op de internationale student toegesneden 2), terwijl we ons heden ten dage achtergronden en van de onderwijsstaf dienstverlening zijn aspecten die meetellen om aan het internationaliseringskenmerk te daarnaast bezighouden met voldoen. Op de meeste onderdelen scoorde mondiale problemen in landbouw ITC goed, met name op de standaarden energietransitie, voedselzekerheid, Leeromgeving en Samenstelling van de stu- dentenpopulatie. Een element waar wel meer klimaat, stedelijke ontwikkeling, aandacht aan geschonken moest worden, was rampen en landadministratie, om een explicietere toetsing van leerdoelen met maar wat voorbeelden te noemen. betrekking tot internationalisering. Al met al moet je als opleiding aan een flinke waslijst van standaarden voldoen om het internatio- Door Freek van der Meer, Tom Loran, naliseringskenmerk te verkrijgen. Emile Dopheide en Jaap Zevenbergen Ondernemerschap Onderwijs aanbieden aan internationale studenten wil ook zeggen rekening hou- den met verschillen in niveau en ervaring (synchronisatie van voorkennis) en een flexibele opleiding waarbij de wens van de student centraal staat. Momenteel zijn we de masteropleiding aan het herzien en aan het ombouwen tot een tweejarig programma met eenzelfde academische cyclus als de andere masterprogramma’s van de Universiteit van Twente (UT). In de nieuwe opzet gaan we in toenemende mate gebruikmaken van de Luchtfotointerpretatie (copyright ITC). kennis en ervaring die er bij de UT is op het

8 | Geo-Info | 2017-4 THEMA

partner in een International MSc in Kartografie samen met universiteiten van München, Dresden en Wenen.

Spatial engineering Momenteel is het ITC bezig met de ontwik- keling van een nieuwe zogenaamde initiële master ‘spatial engineering’. Dit is een brede ingenieursopleiding waar we ruimtelijke kennis van ITC combineren met technische kennis uit de hoek van de civiele techniek en maatschappelijke kennis vanuit sociale wetenschappen. Deze ingenieur van de toekomst kan multi-level ruimtelijke proble- men analyseren en brede ‘wicked problems’ het hoofd bieden. Kennis wordt ontwikkeld in en voor een internationale context samen met internationale partners, gericht op de Grand Challenges. Studenten leiden we op tot Global Citizens van de toekomst.

Internationale netwerken ITC is ook nadrukkelijk actief in internationale netwerken en zo agendabepalend voor mondiale agenda’s. Zo is ITC als enige kennis instelling in Nederland participerende organisatie in GEO (‘the Group on Earth Turen door de stereoscoop (copyright ITC). Observation’) een partnerschap van 100 nati- onale overheden and 100 organisaties met gebied van ondernemerschap. De academicus in de regio; deels in Enschede en deels op een inter nationaal mandaat met als doel van de toekomst werkt vaak discipline-over- locatie gegeven. Vaak volgen studenten ook het coördineren van aardobservaties voor stijgend en in een internationale context als onderdelen via afstandsonderwijs. Thema- grensoverschrijdende problemen. In GEO is een ‘global citizen’, maar is ook meer en meer tisch zijn de JEP’s grotendeels een kopie van ITC de leidende organisatie voor vraagstuk- een entrepreneur. Veel van onze alumni heb- het ITC-programma, maar richten ze zich wel ken op het gebied van capaciteitsopbouw ben intussen een eigen bedrijf. Via aandacht sterk op de lokale/regionale problematiek, en internationalisering. Ook heeft ITC een voor ondernemerschap in het curriculum denk aan droogte in Afrika, overstromingen leidende rol in de ICA (‘the International willen we hen helpen om lokale markten te in Azië enzovoorts. De begeleiding van het Cartographic Association’) met als doel ontginnen en hun eigen bedrijf te beginnen. afstudeeronderzoek doen we samen met de promotie van kartografie en GIS in een Studentmobiliteit krijgt ook een grotere rol in de partner en vaak is er een gemeenschap- internationale context, en is vanaf de start het curriculum dan het nu al heeft. Via stages pelijk veldwerkgebied in het land van de prominent partner binnen GLTN, het Global en uitwisselingsprogramma’s doen interna- partner. Momenteel lopen er programma’s Land Tool Network, dat werkt aan eerlijke tionale studenten buitenlandervaring op naast in China (Chang’an University in Xi’an; en landrechten voor iedereen. Naast meepraten het ervaren van de multiculturele classroom in Beijing Normal en Capital Normal University in en meedenken in internationale gremia is Enschede. In toenemende mate werken we in Beijing), India (IIRS), Ghana (KNUST), Tanzania open data en open access een voorwaarde zogenaamde publiek-private samenwerkingen (Ardhi University), Kenia (RCMRD) en Indonesië voor het ontsluiten van geo-data en het waar overheid, academia en bedrijfsleven (UGM in Yogyakarta en ITB in Bandung), is er ontwikkelen van de markt. Sinds 1988 werkt intensief samenwerken. Zo is er een directe een gemeenschappelijke master samen met ITC aan een eigen GIS en remote sensing koppeling tussen onderwijs en de markt voor universiteiten in Zweden, Polen en IJsland software pakket ILWIS (‘the Integrated Land afgestudeerden. (iGEON) en een volledige online master. and Water Information System’). In eerste Voor iGEON krijgen studenten een MSc in instantie is dit pakket commercieel in de JEP’s ‘Geographical Information Science’ van de markt gezet, maar sinds 2006 is het een open Het ITC is ook al meer dan tien jaar actief in Universiteit van Lund en als men ook een source software pakket dat gratis is te down- zogenaamde ‘joint education programs’ die diploma van ITC wil verkrijgen moet men 25% loaden en te gebruiken. Ook werkt ITC aan wij intern JEP’s noemen. Dit zijn joint of dou- van de studie in Enschede volgen. Tenslotte low cost disseminatie van remote sensing ble degree master programma’s (veelal een is er een gezamenlijke master ‘Geographical data products. De GEONETCast Toolbox (een gezamenlijk programma dat wordt afgesloten Information Management and Applications’ plug-in in ILWIS) maakt het real-time down- met twee graden en twee diploma’s) aange- (GIMA) samen met de universiteiten van loaden van satelliet data producten mogelijk. boden samen met een universitaire partner Utrecht, Delft en Wageningen en is ITC Een investering van minder dan 1.000 euro

2017-4 | Geo-Info | 9 Internationalisering THEMA

in een schotel ontvanger en hardware maakt het mogelijk om data te ontvangen op elke willekeurige locatie op aarde. Zo zijn er al meerdere ontvangst stations in werking in Afrika en Azië.

Internationalisering versus capaciteitsopbouw Vaak lijkt het alsof mensen denken dat internationalisering hetzelfde is als capaci- teitsopbouw. Er zijn parallellen en de twee gaan goed samen, maar het primaire doel is anders. Capaciteitsopbouw is gericht op het versterken van mensen en onderwijsinfra- structuur in ontwikkelingslanden en landen in transitie. Het beoogde doel is om lokale gemeenschappen weerbaarder en veerkrach- tiger te maken. Het richt zich op individuen, organisaties en samenwerking tussen orga- nisaties oftewel de samenleving in breedste zin des woords. Capaciteitsopbouw vindt dus plaats op verschillende niveaus en in de inter- Data-inwinning met drone (copyright ITC). acties tussen die niveaus. Hoewel dit vaak gebeurt door kennisdeling tussen landen, van een relatie op basis van wederzijds studenten door multiculturele staf tot global kan de capaciteit opgebouwd worden voor respect. Daarin moeten partners halen en citizens versus opbouwen van een kennis- een specifiek land en hoeft dus niet per se brengen. Dat kan via exchange programma’s infrastructuur in doellanden. ITC werkt er al internationaal te zijn. van staf en studenten in combinatie met meer dan 65 jaar aan om aan beide doelen een gezamenlijk gedragen onderzoekspro- succesvol invulling te geven. Langdurige samenwerking gramma. Immers onderwijs is onlosmakelijk Capaciteitsopbouw is een kwestie van verbonden met onderzoek; de resultaten Links lange adem. Het is geen project van vier jaar van het onderzoek ploegen we terug in het • ITC: www.itc.nl met een training van trainers aan het eind. onderwijs. Voor westerse universiteiten lijkt • Internationalisering: ECA (2015), Frameworks for the Assessment of Quality in Internationalisation, zie: www.nvao.com/procedures/ De horizon is typisch tien jaar. Het is belang- het doel van internationalisering het binnen eca-frameworks-assessment-quality-internationalisation rijk vooraf te investeren in het opbouwen halen van buitenlandse talentvolle studenten. • NVAO distinctive quality feature internationalisation: Daar moeten we als ITC voorzichtig mee zijn www.nvao.com/quality-assurance-systemsthe-netherlands/ want brain drain ligt op de loer en zou niet distinctive-quality-feature-internationalisation stroken met onze missie en mandaat van • GEO: www.earthobservations.org/index.php • ICA: icaci.org/ capaciteitsopbouw. • ILWIS: 52north.org/communities/ilwis • GEOnetcast: www.itc.nl/Pub/WRS/WRS-GEONETCast Conclusies Internationalisering in onderwijs is meer dan het geven van les in het Engels over proble- Freek van der Meer is hoogleraar Duurzame Energie en matiek die nationale grenzen en prioriteiten Geo-resources, en Vice-Decaan en lid van het Facultair overstijgen. Ingrediënten zijn een mixed class Management Team van de Faculteit ITC (Universiteit room, internationale staf met internationale van Twente) en belast met projecten, capaciteitsop- ervaring, mondiale vraagstukken, student bouw, internationalisering en valorisatie. mobiliteit en opleiden tot global citizens, Hij is bereikbaar via [email protected]. maar omvat ook praktische zaken zoals bij- voorbeeld een restaurant met internationale Tom Loran is coördinator externe betrekking bij de keuken. Internationalisering vraagt ook dat Faculteit ITC. Hij is bereikbaar via [email protected]. internationaliseringsleer doelen expliciet aan- dacht krijgen en getoetst worden. Ondanks Emile Dopheide is coördinator onderwijs bij de Faculteit de jarenlange ervaring met internationaal ITC en is bereikbaar via [email protected]. onderwijs is ook voor een instelling als het ITC een internationaliseringskenmerk voor Jaap Zevenbergen is hoogleraar Land Administration haar opleidingen geen automatisch gegeven. and Management, vice-decaan en lid van het Facultair Tenslotte, er zijn parallellen tussen inter- Management Team van de Faculteit ITC. Hij is belast nationalisering en capaciteitsopbouw, maar met onderwijs en is tevens Opleidingsdirecteur. Veldwerk (copyright ITC). de doelstellingen zijn anders: opleiden van Hij is bereikbaar via [email protected].

10 | Geo-Info | 2017-4 OPENkaart Metrokaart van het Romeinse Rijk, een antiek netwerk met moderne visualisatie

Deze keer in Open Kaart een metrokaart van het Romeinse Rijk en andere (hedendaagse) metrokaarten.

Luguvalium Col. Ulpia Traiana

Germania VIAE ROMANAE MAIORES Col. Agrippina Britannia Eburacum Via Germanica Via Britannica Tabula reticuli Gesoriacum Mogontiacum Bagacum Aug. Londinium Dubris Isca Dumnoniorum Belgica Treverorum Argentorate Durocortorum Via Agrippa III Divodurum Darioritum Vindonissa Aug. Vindelicum Iuvavum Carnuntum Lutetia Augustodunum Portus Gallia Aug. Raurica Vindobona Namnetum Cambodunum Caesarodunum Cabillonum Aventicum Raetia Aquincum Sarmatia Curia Virunum Poetovio Augustoritum Via Agrippa II Via Helvetica Napoca Mediolanum Via Claudia Tyras Chersonesus Augusta Emona Mursa Santonum Augusto- Genava Aug. Praetoria Mediolanum Tanais nemetum Siscia Olbia Panticapaeum Vesunna Vienna Oceanus Via Agrippa I Aug. Taurinorum Cremona Aquileia Via Sucinaria Sarmizegetusa Sirmium Apulum Istrus Burdigala Aquitania Valentia Vapincum Placentia Verona Dertona Tarsatica Singidunum Dacia Aquae Parma Nemausus Sextiae Patavium Dalmatia Genua Drobeta Romula Tomis Tolosa Bononia Salona Via Asturica Burdigalam Arelate Cemenelum- Ravenna Viminacium Via Carpata Pontus Euxinus Lucus Asturica Pompaelo -Nicaea Italia Phasis Narbo Massalia Narona Via Danubia Oescus Luna Naissus Odessus Via Tarraconensis Ariminum Florentia Caesaraugusta Doclea Via Domitiana Trapezus Bracara Salamantica Tarraco Pisae Ulpiana Serdica Augusta Castrum Truentum Apollonia Pontica Via Caesaraugustana Arretium Via Adriatica Lissus Philippopolis Norba Caesarina Populonium Spoletum Scupi Sinope Satala Portus Cale Saguntum Aternum Thrace Toletum Via Aurelia Reate Amphipolis Perinthus Nicomedia Nicaea Via Tiberia Via Lusitanorum Hispania Dyrrachium &RUˉQLXP Larinum Valentia Roma Thessalonica Byzantium Amaseia Conimbriga Emerita Augusta Nicopolis Sardinia Tibur Ostia Barium Macedonia Lusitania Tarrae Pergamum Dorylaeum Tabia Via Delapidata Tusculum Apollonia Dion Canusium Artaxata Olisippo Carthago Nova Tarracina Sardis Ancyra Sebasteia Corduba Via Sarda Tarentum Via Graeca Hispalis Via Appia Via Augusta Nova Cappadocia Capua Pax Iulia Astigi Beneventum Brundisium Phoenice Larissa Smyrna Apamea Via Galatica Caesarea Melitene Gades Via Baetica Caralis Salernum Neapolis Iconium Arsamosata Carteia Amphissa Asia Tyana Mare Internum Ephesus Laodicea Baelo Claudia Beroea Nisibis Malaca Consentia Actia Nicopolis Via Asiana Tarsus Athenae Via Syrica Tingis Myra Attalea Vibo Valentia Miletus Corinthus Antiochia Palmyra Siga Rusicade Epiphania Lixus Rusadir Caesarea Iol Panormus Patrae Regium Singara Cartenna Saldae Hippo Regius Messana Achaea Carthago Gythium Via Claudia Berytus Damascus Mauretania Cirta Via Valeria Sicca Lilybaeum Sala Colonia Sicilia Syracusae Gortyna Via Numida Agrigentum Ctesiphon Tyrus Hadrumetum Mare Internum Bostra Lambaesis Theveste Judaea Via Claudia Caesarea Maritima Philadelphia Africa Tacape Aelia Arae Philaenorum Ptolemais Catabathmus Paraetonium Alexandria Gaza Capitolina Symbola Leptis Magna Eusperides Apollonia- Via Claudia Pelusium Via Maris Sozousa Petra

Nomen viae Clysma Via Traiana Nova Aelana Statio Statio futura Memphis

Statio Via futura Aegyptus translationis Antinoopolis Arabia

Via Hadriana

Coptos Berenice IMPERATOR • CAESAR Quattuorviri AVGVSTVS •PONTIFEX MAXIMVS • PROGRAM Viarum Curandarum MATE • COMPVTATRAT Versio ad. VII kal. Julius Syene Arabicus Sinus © Sasha Trubetskoy MMXVII SPQR RALI•TABVLAM•FECIT MMDCCLXX auc. Meroe Napata Premis www. sashat.me

Viae Romanae Maiores, Sasha Trubetskoy, sashat.me/2017/06/03/roman-roads.

Jan-Willem van Aalst halte-dwarsstreepjes in Harry Beck’s oerkaart van (Imergis.nl en Opentopo.nl, [email protected]) de Londense metro! Het zou nog rustiger kunnen Sasha Trubetskoy heeft een alleraardigste kaart ont- met dunnere lijnen en iets dikkere stipjes zonder worpen van het stelsel van Romeinse wegen ruim uitsparing, zoals in de metrokaart van Parijs. Jam- tweeduizend jaar geleden. Het doel van deze kaart mer dat Trubetskoy zo veel korte trajecten tekent is om te illustreren hoe machtig en uitgestrekt het met ieder hun eigen naam en kleur. Het gemis Romeinse rijk in die tijd was, en hoeveel waarde de aan doorgaande lijnen maakt de kaart erg bont. Romeinen hechtten aan hun wegeninfrastructuur. Overigens: het wegennetwerk van het gecen- De gekozen visuele opmaak van de overbekende traliseerde Romeinse Rijk kan je ook prachtig Londense metrokaart onderstreept dat belang afbeelden als een stroomgebied. Originele metrokaart van Londen, door Harry Beck, 1933. van die wegeninfrastructuur nog maar eens. Zie RoadsToRome.moovellab.com. (Voor huidige versie zie TFL.gov.uk/maps/track/tube) Juist door deze opmaak wordt de schromelijke Trubetskoy heeft alleen de Europese hoofdlijnen veralgemenisering van kustlijnen en routes zon- afgebeeld en dat geeft een helder beeld. Lokale dermeer acceptabel. De kleuring van de wegen doorsteekjes heeft hij terecht weggelaten. lijkt aanvankelijk willekeurig, maar deze blijkt Wie echt alles wil weten over alle Romeinse de namen van de wegen te duiden. Een mooie wegen, etappeplaatsen en marsafstanden kan vondst, handig voor bijvoorbeeld het onderwijs. terecht op de OmnesViae.org en Vici.org websites. Verder zal de kaart weinig functionele meer- René Voorburg heeft daarin voortgebouwd op waarde hebben, want lang niet alle wegen staan de Tabula Peutingeriana. Het origineel van die er op. Zeker niet in Italië, maar ook niet in onze Peutingerkaart was een muurschildering in het contreien. Als je zo’n weg wil bezoeken, zul je antieke Rome die de samenhang toonde van het toch een topografisch product nodig hebben. grote Romeinse Rijk. En ook die antieke visualisatie Metrokaart van Parijs, 2017. Dit is dus een mooi voorbeeld van de categorie was geniaal schematisch en helder! RATP.fr/plans-lignes/plan-metro ‘themakaart met een glimlach’.

Marijn Bosma (BosmaGrafiek.nl, [email protected]) Sasha Trubetskoy koos voor het uiterlijk van een ‘metrokaart’ omdat daarin het accent ligt op de verbindingslijnen. Ook de belangrijke knooppun- ten springen er goed uit. Hij heeft de ‘tussenhal- tes’ subtiel aangegeven met stipjes in dezelfde kleuren als de lijnen; dat is rustiger dan de Tabula Peutingeriana, kopie uit OmnesViae.org.

2017-4 | Geo-Info | 11 Verslag Internationalisering AGILE-conferentie 2017 in Wageningen

De AGILE-conferentie is de jaarlijkse toogdag van de vereniging van Europese laboratoria voor geografi sche informatie. De organisatie en invulling ervan zijn in alle opzichten internationaal van karakter. Dit verslag schetst wat facetten.

In Wageningen werd in mei van dit jaar de 20e editie van de AGILE-conferentie gehouden. Een vierdaags gebeuren over allerlei aspecten van omgang met geo-informatie. Locatie: de campus van Wageningen University & Research.

Figuur 1 – Uitnodiging 20e AGILE-conferentie.

Er waren 218 deelnemers. De conferentie telde 9 workshops, bijna 70 presentaties en elke ochtend een keynote voordracht. Er was een posterten- toonstelling waarbij zowel een professionele jury als het publiek hun favoriet kozen. Verder vond Figuur 2 – Proosten tijdens het galadiner. een algemene ledenvergadering plaats en werden er prijzen toegekend voor de beste papers en pos- Kenmerken Engels is, de sprekers en bezoekers uit 26 landen ters. Daarnaast was er een sociaal programma met Een internationale conferentie is een symptoom op vijf continenten komen (zie fi guur 3) en dat een ontvangst door de burgemeester, receptie van internationalisering. Voor de hand liggende slechts een enkele presentatie over een Neder- door de sponsor, een vroege vogelexcursie, een kenmerken van internationalisering zijn: de landse situatie gaat. 5 kilometer-loop, een fi etstocht van 20 kilometer voertaal, de herkomst van de deelnemers, de en een galadiner met aperitief. Daaraan deden reikwijdte van de onderwerpen. Geen verrassing Maar er is meer dat het internationale karakter zo’n 150 conferentiebezoekers mee. natuurlijk dat vandaag de dag de voertaal dan tekent. Denk aan ontwikkelingslanden. Het thema van de conferentie was ‘Societal Geo-Innovation’. Dat werd in Wageningen ondersteund door de plaatsing van borden met posters van de 17 duurzame ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties uit 2015 (zie fi guur 4 en 5), tot dusver alleen vertoond in New York.

De bedoeling was dat de inzendingen zich door het conferentiethema en door die doelen zouden laten inspireren, wat deels ook wel heeft gewerkt. Andere bijdragen waren maximaal internationaal want technisch of theoretisch van aard. Die hadden echter geen direct verband met de ontwikkelingsdoelen. Misschien worden ze daar ooit wel voor gebruikt.

Anoniem beoordeeld De conferentie heeft een boek opgeleverd Figuur 3 – Zo internationaal zijn de bezoekers! met de 19 best beoordeelde ‘full papers’,

12 | Geo-Info | 2017-4 THEMA

Figuur 4 en 5 – Posters met duurzame ontwikkelingsdoelen VN. uitgegeven door Springer International posters (45) is geen boek samengesteld, maar een Oostenrijkse, een Finse en twee Britten. Publishing AG in Zwitserland (zie fi guur 6). wel een pagina op de AGILE-website. De ‘short De bankrekening is Nederlands. Het bestuur ver- Opmaak en zetwerk vonden plaats in India, in papers’ en posters, plus de samenvattingen gadert elk jaar meerdere malen in verschillende nauw overleg met de redactie van het boek. van de ‘full papers’, zijn allemaal te lezen op landen. AGILE is dus een Europese multinational. De redactie, die bestond uit drie Nederlanders https://agile-online.org/index.php/confe- en een Fin, zorgde voor de indeling van het rence/proceedings/proceedings-2017 . Omdat Visa boek. Belangrijke beoordelingscriteria voor dit de 20e editie van de conferentie was, bevat Met bezoekers uit de hele wereld doen zich de inzendingen waren de mate van innovatie, het boek ook een verhaal over de geschiede- ook problemen voor waar je binnen het wetenschappelijke degelijkheid en leesbaar- nis van AGILE. Daarin worden onder meer de Schengengebied al jaren niet meer aan hoeft heid. Een groep van 95 geo-vakgenoten uit geo-onderwerpen genoemd die op eerdere te denken. Om een visum voor Nederland 28 landen beoordeelde anonieme versies conferenties langs kwamen: hypes van toen. te krijgen moesten de auteurs van geaccep- van de inzendingen. De daarbij gebruikte teerde inzendingen uit bijvoorbeeld India en conferentiesoftware is Amerikaans en heeft Multinational Iran tijdig een formele uitnodiging krijgen. een helpdesk in Californië. Die software is AGILE is de naam van een vereniging, de Een Afrikaanse deelnemer moest afzeggen onder meer nuttig voor het toekennen van de afkorting van ‘Association of Geographic omdat hij geen paspoort kon krijgen. beoordelingsopdrachten aan de beoordelaars. Information Laboratories in Europe’. Er zijn ruim tachtig organisaties lid van, meestal onderdeel Warme lunch Een inzending kon een ‘full paper’ zijn (4.000- van een instelling voor hoger onderwijs. Er zijn In 2011 organiseerde Universiteit Utrecht deze 6.000 woorden), maar ook een ‘short paper’ zes Nederlandse leden. De opzet en organi- conferentie en beloofde toen bij voorbaat dat (2.000-3.000 woorden) of een poster (met satieprocedure van de AGILE conferentie zijn de lunches meer zouden voorstellen dan een aparte samenvatting van 500–1000 woorden). voorgeschreven door het bestuur. Dat heeft broodje kaas met een glas melk, want dat is al Ook de kwaliteit van de ‘short papers’ en de op het ogenblik een Zwitsers-Grieks voorzit- te Nederlands. In Wageningen was er dus ook ‘poster abstracts’ is anoniem beoordeeld. Van tersduo, een Poolse secretaris en een Zweedse een warme lunch voor de conferentiedeelne- de uiteindelijk toegelaten ‘short papers’ (50) en penningmeester. De overige vier leden zijn mers.

Figuur 6 – De best beoordeelde ‘full papers’ gebundeld. Figuur 7 – De ‘short papers’ en posters kregen ook een plek op de conferentie.

2017-4 | Geo-Info | 13 Verslag Internationalisering

Figuur 8 - De Nederlandse hellingen leverden nauwelijks problemen op.

Fietsen een fi ets. Aan de fi etstocht in het sociale Nóg internationaler? Om de afstand tussen het onderdak en de programma deden er 75 mee. Eerst de Internationaler dan deze conferentie in het domein Wageningse campus te overbruggen, werd Wageningse Berg over, daarna van het van geo-onderwijs en geo-onderzoek kan alleen de deelnemers bij inschrijving het gebruik Lexkesveer naar het pontje bij Opheusden bij meer deelnemers uit meer werelddelen voor van een fi ets aangeboden. Zoals bekend, over de zuidelijke Rijndijk. Dan weer terug langere duur. De FIG-conferentie in 2020 in Amster- is fi etsen buiten Nederland minder populair. naar Wageningen via het fi etspad langs dam, gepland voor een volle week met ongeveer Een Portugese deelnemer merkte op: “ik heb de Grift. Aan het eind van de conferentie 2.000 deelnemers, lijkt in die richting te gaan. al in geen tien jaar meer op een fi ets geze- ontbrak van de 150 fi etsen slechts van één ten”. Toch wilden ongeveer 150 deelnemers het sleuteltje. Frans Rip

Het bewegende midden van Europa

Er zijn meerdere claims op het midden van Europa. Wikipedia schrijft schrijft erover: De bepaling van het geografi sch middelpunt van het continent Europa is vanzelfsprekend afhankelijk van de vraag naar de uiterste gren- zen. Zolang met name het eeuwenoude debat over de oostgrens van Europa niet beslecht is, zullen verschillende plaatsen in Europa zich het geografi sche (exacter: geometrische) middel- punt kunnen noemen. Het meest opgetuigde middelpunt ligt in Litouwen bij het plaatsje Bernotai. Dit punt is in 1989 berekend door het Franse Nationale Geografi sche Instituut (IGN).’

De Poolse claim op het midden ligt in Sucho- wola, in het noordoosten van Polen. Het door de IGN berekende geografi sche middelpunt Het Poolse Middelpunt van Europa (foto Michael van Buuren, 2017). van de Europese Unie ligt in Duitsland. Bij de toetreding van Roemenië en Bulgarije in 2007 Frankfurt am Main). Te verwachten valt dat na Frans Rip is het 180 kilometer naar het oosten verscho- de Brexit het middelpunt van de Europese Unie nl.wikipedia.org/wiki/Geografi sch_ ven van Kleinmaischeid naar Gelnhausen (bij verder oostwaarts verschuift. middelpunt_van_Europa

14 | Geo-Info | 2017-4 THEMA

Column

Tracking ‘n Tracing

Met 100.000 bezoekers in het vooruitzicht wordt het tijd om alle bezoekers die op het fort komen continu te tracken en tracen. Het is natuurlijk leuk om te zien hoe kinderen veel meer meters afleggen dan hun ouders. Heatmaps kunnen perfect laten zien wat de piekplekken zijn en welke ‘olifantenpaadjes’ Tja, Big Brother of niet, het is een feit dat er steeds meer vaak gebruikt worden. Zo’n Tracking ’n Tracing-spel kan tevens Tracking ’n Tracing plaatsvindt via GPS, videobeelden, satel- gebruikt worden om bezoekers met elkaar te verbinden, lietbeelden of drone-opnamen. Sommige verhalen zijn zo omdat ze samen een epidemie moeten voorkomen. Als één bijzonder dat er zelfs een film van gemaakt wordt. De film Lion bezoeker spontaan virtueel ziek wordt, moeten de mensen gaat over een klein jongetje dat in India samen met zijn broer gaan samenwerken. Deze zieke persoon moet op tijd in quaran- op stap was. Hij raakte zijn grote broer kwijt, belandde in een taine worden geplaatst en er moeten extra vaccins worden trein en na een lange reis werd hij wakker in de metropool geproduceerd. Wordt er niet tijdig en adequaat samengewerkt Calcutta. Helaas was hij niet voorzien van een GPS-tracker en zo dan dreigt de epidemie zich razendsnel te verspreiden en zal de jong als hij was, kon hij niet vertellen waar hij vandaan kwam. fortbevolking virtueel uitsterven... Na een tijdje als zwerfkind overleefd te hebben in de grote stad, werd hij geadopteerd door Australische ouders. Daar kreeg hij De uitdaging bij de realisatie van dit Tracking ’n Tracing-spel een nieuwe familie met nieuwe vrienden en genoot hij van een is dat mensen op het fort hun locatie zowel buiten als binnen goede opleiding. Hoewel het hem voor de wind ging, begon redelijk precies moeten weten. Lastig hierbij is dat de muren zijn verleden steeds meer aan hem te knagen. Hij wilde weten van de kazerne bijzonder dik zijn. Met studenten Geomatics waar hij vandaan kwam en hij wilde zijn moeder en broer weer van de TU Delft hebben we reeds lopen stoeien met dit terug zien. Hij hing een kaart van India in zijn kamer op met probleem. Je zou buiten kunnen tracken met GPS en binnen daarop grote cirkels vanuit Calcutta die de reisafstanden aanga- met bluetooth of wifi. Voor binnen is dit best een dure grap ven. Hij schatte in hoe lang hij in de trein had gezeten en hoe- op zo’n fort, want je hebt per ruimte maar liefst drie beacons veel kilometer zijn ouderlijk huis van Calcutta verwijderd moest of wifi-hotspots nodig. Het signaal is namelijk puur per ruimte zijn. Vervolgens ging hij alle treinstations op deze cirkel bekijken bruikbaar, omdat het niet door de muren heen gaat. via Google Earth. Hij zocht naar een watertoren en naar een steengroeve. Er waren echter zoveel treinstations in India in Nu kwam ik op het navigatiecongres in Zwitserland, afge- de bandbreedte waarbinnen hij zocht dat het onbegonnen lopen mei, een voor mij nieuwe toepassing tegen, ontwikkeld werk leek. Gedurende een jaar plaatste hij vele pushpins op de door Waze. Zij zorgen ervoor dat het GPS-signaal via bluetooth locaties van de treinstations die niet aan de criteria voldeden. kan worden doorvertaald naar smartphones die zich onder de Na een jaar zoeken wilde hij de moed opgeven, totdat hij per grond bevinden. Dit is een ideale toepassing voor navigatiesys- stom toeval zich ineens virtueel boven de steengroeve bevond. temen die ook in tunnels aan de reiziger willen doorgeven of je Hij kon op basis van Google Earth de route terug vinden van de rechts- of linksaf moet. Ook voor metro’s biedt dit een oplossing steengroeve naar het treinstation, de watertoren, naar het dorp en zorgt het ervoor dat reizigers continu weten waar ze zich en door de smalle straatjes naar zijn huis. Tijdens de virtuele tour onder de grond bevinden. De kosten zijn zeer aanvaardbaar via Google Earth kwamen vele herinneringen weer naar boven met € 650,- per strekkende kilometer tunnel. die al die tijd verborgen waren geweest. Nog mooier, dankzij de

satellietbeelden had hij zijn moeder op weten te sporen. Zij was Simon van Leeuwen Willemijn Gil Disatnik, een systeemontwikkelaar bij Waze, bedacht dit nooit uit het dorp verhuisd in de hoop dat haar zoon haar ooit concept nadat zijn navigatie uitviel in een tunnel in Boston met weer terug zou vinden... als gevolg dat hij verkeerd reed. Momenteel is Waze bezig om de eigenaren van tunnels over te halen om de beacons aan te Het is een mooi verhaal, waarbij satellietbeelden niet schaffen en te installeren, waardoor het navigeren in de tunnels als Big Brother worden gezien, maar als hulpmiddel bij het makkelijker moet gaan. Het signaal van de beacons is niet gede- vinden van geluk...! codeerd, zodat alle navigatiesystemen hier gebruik van kunnen maken. Dat is heel veilig en fijn, maar voor sommigen voelt het Willemijn Simon van Leeuwen misschien ook alsof Big Brother nu niet alleen boven de grond, Oprichter van GeoFort maar ook onder de grond alles in de gaten gaat houden... [email protected]

2017-4 | Geo-Info | 15 Internationalisering Geodesign met pictogrammen Interactieve workshops in het stroomgebied van de beneden Zambezi

Dit artikel beschrijft een geodesign Computers worden sneller, modellen meer Janssen 2012, Carton en Thissen 2009, Eikelboom tool die vanuit de Vrije Universiteit geavanceerd en interactie tussen mens en en Janssen 2015). Verder zijn er survey tools die computer meer flexibel. Deze ontwikkelingen vooral zijn gericht op tekenen en het plaatsen van werd ontwikkeld voor stakeholder maken het mogelijk om geavanceerde geode- pictogrammen op een kaart. Voorbeelden zijn workshops in Mozambique. sign tools te bouwen die real-time berekenin- ‘Greenmap’ met symbolen voor milieu-mapping. De aanpak laat zich het best gen uitvoeren en gedetailleerde kwantitatieve ‘Softgis’, een web-based tool ontwikkeld door resultaten opleveren. Dit is prima als je de Aalto University, gebruikt symbolen om omschrijven als ‘less is more’. genoeg tijd en geld hebt, precies weet wat ervaringskennis van bewoners te verzamelen Noodgedwongen hebben we onze er nodig is en over veel data beschikt. Maar (Rantanen en Kahila 2009). Deze methode is ervaringen uit Nederland vertaald zelfs dan gaat het gebruik van een geavan- onder de naam ‘Maptionnaire’ beschikbaar als ceerd model vaak ten koste van flexibiliteit, commerciële dienst. Vergelijkbare toepassingen naar een veel simpelere en vooral waardoor maar moeilijk tegemoet gekomen voor evaluatie en besluitvorming zijn er nog niet. op visualisatie gebaseerde aanpak. kan worden aan onverwachte ideeën van Dat werkte wonderwel. De prijs van gebruikers van de tool. Dit speelt des te meer Geodesign aan de Zambezi als de probleemdefinitie vaag is, de beschik- Dit artikel laat zien hoe ervaringen met minder gedetailleerde resultaten bare data van onduidelijke kwaliteit zijn en de geodesign in data rijke omgevingen, zoals werd meer dan goedgemaakt vaardigheden van de gebruikers onbekend. Nederland (Janssen et al., 2014) en het Verenigd door de grotere flexibiliteit van de Geodesign tools bieden een interface tussen Koninkrijk (Alexander et al, 2012, Janssen et al. stakeholders en ruimtelijke informatie. Geodesign 2014) kunnen worden gebruikt om een aanpak gekozen aanpak. wordt gedefinieerd als ‘een ontwerp- en plan- te ontwerpen voor geodesign workshops in ningsmethode die het maken van ontwerpvoor- het stroomgebied van de Beneden-Zambezi in stellen koppelt aan impactsimulaties op basis van Mozambique (Janssen en Dias 2017). In plaats Door Ron Janssen en Eduardo Dias geografische context, systeemdenken en digitale van een geodesign tool die met een model technologie’ (Steinitz 2012, p.12). Met een interac- real-time reageert op voorgestelde wijzigingen, tieve kaart als gemeenschappelijke interface kan is een geodesign tool ontwikkeld gebaseerd op geodesign worden gebruikt voor het uitwisselen een combinatie van het intekenen van gebie- van ideeën tussen stakeholders over veran- den en het plaatsen van pictogrammen. deringen in het ruimtegebruik (Arciniegas en De geodesign workshops maakten deel uit van de publieke participatieactiviteiten van een lopend planningsproces in het stroom- gebied van de Beneden-Zambezi (figuur 1). Opdrachtgever was het Ministerie van Milieu en uitvoerder het Zambezi Development Agency. Doel was het maken van een ruimtelijk ontwikkelingsplan voor het hele gebied (PEOT). Dit plan biedt een wettelijk kader voor toekom- stige ruimtelijke ontwikkelingen. De geodesign tool is toegepast in workshops in Songo, Tete en Caia in mei 2015 (figuur 1).

Het stroomgebied van de Beneden-Zambezi beslaat een oppervlakte van ongeveer 150.000 km2. De Zambezi is de grootste rivier in Mozam- bique en loopt van bergachtige gebieden in het noordwesten naar de laagvlakten en de Zambezi- delta dicht bij de kust. Er wonen 3,5 miljoen inwoners uit diverse sociaal-culturele achtergron- den. Veel mensen wonen op het platteland en zijn afhankelijk van kleinschalige landbouw. In het noorden ligt het Cahora Bassa stuwmeer dat een grote bijdrage levert aan het regionale BBP. Verder Figuur 1 - Het stroomgebied van de Beneden-Zambezi. is er veel mijnbouw in het noorden, commerciële

16 | Geo-Info | 2017-4 THEMA

Figuur 2 - De interface van de geodesign tool. landbouw in het midden en het zuiden en zijn eenheden die zinvol zijn voor de onderliggende gevraagd de gebieden in te tekenen die van natuurparken en visserij belangrijke sectoren in waarden. In onze studie gebruiken we een belang zijn voor de ontwikkeling van hun sector. het zuiden. Ook wordt uitbreiding overwogen van waardekaart waarbij het vooraf definiëren van de Het voorbeeld in figuur 2 laat de gebieden zien grootschalige kolenmijnbouw in de Tete-regio ruimtelijke eenheid niet nodig is. Dit is belangrijk die de vertegenwoordigers van de toerisme van 4 miljoen ton nu tot 20 miljoen ton per jaar in omdat vooraf geen duidelijke ruimtelijke eenheid sector hebben ingetekend. Zij maakten hierbij 2018, en uitbreiding van waterkrachtopwekking en gebruik van de beschikbare kaartlagen zoals irrigatieprojecten. Een probleem is de bedreiging nationale parken, landgebruik, infrastructuur, van de reeds kwetsbare ecologie van de Zambezi- bevolkingsdichtheid en dorpen. delta, een RAMSAR site en de bijbehorende gar- Met de pictogrammen tool geven de deelnemers nalenvisserij. Al deze ontwikkelingen vereisen een het belang van de claim voor de ontwikkeling van geïntegreerde planningsaanpak met een centrale Met de pictogrammen hun sector aan. De tool bevat pictogrammen voor rol voor lokale kennis van betrokken stakeholders. alle sectoren. Deelnemers kunnen een pictogram tool geven de deelne- op de kaart plaatsen, weer verwijderen of verplaat- De geodesign tool sen. De kleur van het pictogram bepaalt hierbij De geodesign tool is ontwikkeld voor de inter- het belang van de claim: een groen pictogram actieve workshops van het project. De doelen mers het belang van de (groot) geel pictogram (middel) of rood pictogram van deze workshops waren: (laag). Het gebied dat in figuur 2 is geïdentificeerd, 1. het in kaart brengen van de sectorale claims; claim voor de ontwikke- toont een middel waarde voor natuurbehoud en 2. het identificeren van conflicterende claims; een hoge waarde voor het toerisme. Pictogram- en men zijn gemaakt als beeldbestanden. Nieuwe 3. het prioriteren van deze claims. ling van hun sector aan pictogrammen kunnen gemakkelijk worden Een interactieve kaart gepresenteerd op een aangemaakt en geïmporteerd. touchscreen dient hierbij als interface met de sta- keholders. Een uitgebreide verzameling kaartlagen De ingetekende gebieden werden in afzon- was beschikbaar via het webGIS van het project. derlijke kaartlagen opgeslagen. Door deze De geodesign tool maakt gebruik van een gekoppeld kon worden aan de onderliggende kaartlagen over elkaar te leggen, wordt waardekaart. Een waardekaart is een combinatie attributen en sectoren. bepaald waar claims overlappen. Overlap van de kenmerken van het gebied met een waar- De interface van de geodesign tool is weerge- tussen twee of meer sectoren is een indicatie defunctie die de waarderingen van de belang- geven in figuur 2. Aan de linkerkant staat de van mogelijk conflict of synergie tussen sec- hebbenden weergeeft (zie ook Janssen et al., lijst met beschikbare kaartlagen, linksonder de toren. Voor elke overlap wordt de deelnemers 2014). Waardekaarten worden meestal gepresen- tekenpennen en rechtsonder de pictogrammen. gevraagd met een pictogram het belang van teerd als choropleetkaart. Dit vereist ruimtelijke Als eerste stap werden de deelnemers per sector hun claim aan te geven. Tenslotte worden

2017-4 | Geo-Info | 17 Internationalisering

Figuur 3 - Deelnemers aan het werk in de Caia-workshop. de claims geprioriteerd door het verplaatsen Voor landbouw werden grote gebieden naast de bestaande natuurparken, een aantal van de pictogrammen over de kaart: als twee geclaimd; natuurbehoudsclaims waren nieuwe gebieden ingetekend. Als laatste sectoren compatibel zijn, worden ze naast grotendeels gekoppeld aan bestaande bepaalde de mijnbouwsector gebieden voor elkaar geplaatst, als een sector prioriteit de winning van ‘zwaar zand’ langs de kust. heeft boven de andere, wordt het boven de ander geplaatst. De tool vereist een aanraak- Vervolgens werden de zes kaartlagen over scherm. Omdat er veel moest worden gereisd elkaar gelegd om overlappende claims op gebruikten we de portable Lenovo Horizon te sporen. In elk gebied waar twee of meer (27’’) in combinatie met Phoenix, een door Het prioriteren van de claims overlappen, plaatsten de deelnemers Geodan ontwikkeld softwarepakket voor een groen, geel of rood pictogram afhankelijk geodesign. van de waarde van de claim. Figuur 4 toont claims leidde tot twee voorbeelden van potentiële conflicten. Resultaten Zoals verwacht waren de meeste claims in De hele regio is te groot is om te kunnen interessante discussies het overlappend gebied groen (een hoge vertrouwen op lokale kennis. De workshops waarde). De uitzondering is de lage waarde vonden daarom plaats op district-schaal. voor bosbouw in figuur 4a gecombineerd De onderstaande resultaten zijn afkomstig tussen deelnemers met hoge waarden voor commerciële en zelf- van de Caia-workshop (figuur 3). Volledige voorzienende landbouw en toerisme. Hoewel resultaten van de workshops in Caia, Songo er in dit gebied veel bos is van hoge kwaliteit en Tete zijn gedocumenteerd in het consorti- hebben de deelnemers toch een lage waarde umrapport. Als eerste stap tekenden de ver- toegekend omdat zij het commerciële en tegenwoordigers van de sectoren landbouw, natuurparken; visserij maakte aanspraak op de ontwikkelingspotentieel laag inschatten. natuurbehoud, visserij, toerisme, bosbouw hele kust voor zowel traditionele als commer- Figuur 4b toont gemiddelde waarden voor en mijnbouw hun claims in op afzonderlijke ciële visserij en langs de Zambezi rivier voor traditionele en commerciële visserij en een kaartlagen. traditionele visserij. Voor het toerisme werden, hoge waarde voor zandwinning.

18 | Geo-Info | 2017-4 THEMA

(a) (b)

Figuur 4 - Waardering van de claims van de landbouw, bosbouw en toerisme (a) en de claims van visserij en mijnbouw (b).

In de laatste stap werden de claims gerang- Het prioriteren van de claims leidde tot schikt. Dit bepaalde de prioriteiten voor interessante discussies tussen deelnemers. Bij- toekomstig grondgebruik. Aangezien voorbeeld, het naast elkaar bestaan van com- rangschikking en waardering onafhankelijke merciële landbouw (kokosnootplantages) en stappen zijn, leidde een hoge waarde voor zelfvoorzienende landbouw (familieboerde- een bepaalde sector niet automatisch tot rijen tussen de kokosnootbomen). De gelijke Verrassend genoeg een hoge prioriteit. Het bleek mogelijk dat plaats van traditionele en commerciële visserij sectoren met middel waarde de voorkeur in figuur 5b geeft weer dat er geen conflicten bleek het mogelijk kregen over claims met een hoge waarde. tussen commerciële en traditionele visserij Deelnemers rangschikten de claims door werden verwacht. Dit komt doordat traditio- de pictogrammen aan te raken en over de nele visserij dichtbij de kust en commerciële om consensus te kaart te verschuiven. Figuur 5a laat zien dat visserij ver uit de kust plaatsvindt. In dit geval commerciële en zelfvoorzieningslandbouw maakt ruimtelijke scheiding co-existentie bereiken voor alle samen kunnen gaan net als toerisme en mogelijk. Visserij staat boven mijnbouw omdat bosbouw. Hierbij zijn de claims van landbouw de deelnemers vonden dat visserij cruciaal is belangrijker dan de claims van toerisme en voor het overleven van de lokale bevolking. overlappende claims bosbouw. In Figuur 5b is te zien dat de claims Hoewel zij de financiële voordelen van mijn- van traditionele en commerciële visserij bouw voor de regio erkenden, vreesden ze dat belangrijker werden geacht dan de claim van de ontwikkeling van de mijnbouwsector in het mijnbouw. gebied grote gevolgen zou hebben voor de

(a) (b)

Figuur 5 - Priortering van claims van landbouw, bosbouw en toerisme (a) en claims van visserij en mijnbouw (b).

2017-4 | Geo-Info | 19 Internationalisering

lokale leefwijze. Er werd ook vermeld dat het De tool kan gemakkelijk worden aangepast Bronnen samengaan van visserij (zowel commercieel voor gebruik in andere contexten. Ook is het • Alexander, K.A., Janssen, R., Arciniegas, G.A., O’Higgens, als traditioneel) met mijnbouw (winning van mogelijk de resultaten te exporteren voor T.G., Eikelboom, T., en Wilding, T.A. (2012). Interactive Marine Spatial Planning: Siting tidal energy arrays around the Mull zwaar zand) niet mogelijk is door het grote verdere verwerking. Elke kaart die online wordt of Kintyre . PLoS ONE, 7, (1) 1-8. risico op vervuiling door mijnbouw. Verrassend gepubliceerd, kan worden gebruikt en picto- • Arciniegas, G.A. EN Janssen, R. (2012). Spatial decision support genoeg bleek het mogelijk om consensus te for collaborative land use planning workshops. Landscape bereiken voor alle overlappende claims. and urban planning, 107, (3) 332-342. • Carton, L.J. en Thissen, W.A.H. 2009. Emerging conflict in collaborative mapping: Towards a deeper understanding? Conclusies Journal of Environmental Management, 90, (6) 1991-2001. Het resultaat van de workshops waren kaarten • Eikelboom T, en Janssen R. (2015) Comparison of geodesign met waarderingen en prioriteringen in combi- tools to communicate stakeholder values. Group Decision natie met een verslag van de door de deelne- and Negotiation 24(6) 1065-1087. mers gemaakte opmerkingen. Terugkoppeling De geodesign tool • Janssen, R. and Dias, E. (2017). A pictorial approach to geode- sign: A case study for the Lower Zambezi valley. Landscape van alle deelnemers aan het eind van elke and urban planning Vol,164 p.144-148. workshop liet zien dat zij de geodesign tool leidde tot een levendige • Janssen, R., Eikelboom, T., Brouns, K., en Verhoeven, J. T. A. (2014). zinvol en aantrekkelijk vonden. Het ontbreken Using geodesign to develop a spatial adaptation strategy for van een kwantitatief model werd niet gezien south east Friesland. In: D. Lee, E. Dias, and H. J. Scholten (Eds.), als een probleem. interactie tussen de Geodesign for land use planning Springer. New York 103-116. • Rantanen, H., en Kahila, M. (2009). The SoftGIS approach Het ontbreken van onderliggende kwantita- to local knowledge. Journal of environmental management, tieve modellen gaf flexibiliteit in de begrenzing deelnemers 90(6), 1981-1990. van de te beoordelen gebieden, de te gebrui- • Steinitz, C. A Framework for Geodesign. 2012. Redlands, Esri press. ken attributen en sectorale claims. In dit geval was deze flexibiliteit hard nodig en woog het op tegen de afwezigheid van nauwkeuriger ramingen van de sectorwaarden. Dit was een Ron Janssen is verbonden aan typisch geval van ‘minder is meer’. het Spatial Information Labo- Ondanks het eenvoudige ontwerp deed grammen kunnen gemakkelijk worden aange- ratory van de Vrije Universiteit de geodesign tool zijn werk goed. Het was past aan een andere context. De geodesign Amsterdam. Hij is bereikbaar interessant om te constateren dat het mogelijk tool leidde tot een levendige interactie tussen via [email protected]. was de principes van de meer kwantitatieve de deelnemers en bevorderde een gevoel instrumenten te gebruiken op een eenvoudi- van gezamenlijk eigendom van de resultaten. Eduardo Dias is werkzaam bij ger maar meer beeldende manier. Dit is in lijn Het leren kennen van het perspectief van het Spatial Information Labo- met een recent artikel van Brown et al. (2017) andere belanghebbenden en het creëren van ratory van de Vrije Universiteit die concludeerde dat zowel kwantitatieve consensus werden beschouwd als belangrijke Amsterdam en werkzaam bij als kwalitatieve methoden bruikbaar zijn om toegevoegde waarden van het gebruik van de Geodan. Hij is bereikbaar via plaats gebaseerde waarden te identificeren. tool in de workshops. [email protected].

Nieuw kaartenmeubel in Panoramakamer SieboldHuis

Japanmuseum SieboldHuis heeft een nieuwe zien. Deze behoren tot de cruciale documenten die vergaarde Siebold veel cartografisch materiaal, vitrine in de Panoramakamer waarin kaarten uit de tot Siebolds verbanning hebben geleid. Ook zijn waaronder ‘gevoelige’ geografische informatie Siebold-Collectie tentoongesteld worden. De kaar- er plattegronden van Edo (het huidige Tokio) en over de betwiste eilanden Hokkaido en Sacha- tencollectie die Philipp Franz von Siebold (1796- Nagasaki (met het Nederlandse handelseiland lin. In 1829 werden de landkaarten die Siebold 1866) gedurende zijn verblijf in Japan bijeenbracht, Dejima) te zien. Een van de topstukken is (een deel verzameld had ontdekt door de Japanse autori- wordt beheerd door de Universitaire Bibliotheken van) het bijna twaalf meter lange, met bladgoud teiten. Het bezit van landkaarten was verboden Leiden. Zeven bijzondere kaarten uit deze collectie versierde leporello van de Tokaido, de oostelijke en Siebold werd ervan beschuldigd een spion zijn nu te zien in de nieuwe vitrine. Elk jaar zal er handelsroute van Edo naar Kyoto. voor de Russische staat te zijn. Dit leidde tot een een nieuwe selectie van kaarten gemaakt worden. huisarrest en uiteindelijk in oktober 1829 tot zijn In de eerste selectie voor de kaartenvitrine is een Het Siebold Incident verbanning uit Japan. manuscriptkaart van Sachalin en een van de bla- Via contacten met verschillende Japanse geo- den van de handgetekende kaart van Hokkaido te grafen en eigen landmeetkundige projecten www.sieboldhuis.org, 2017

20 | Geo-Info | 2017-4 Boek THEMA ‘Schatten van kaarten’ uit Zeeuws-Vlaanderen en België

Rianne Frauenfelder, Schatten van De vier tentoonstellingen waarbij het kaarten. Historische kaarten uit boekje is uitgegeven, zijn: • Museum Het Bolwerk, IJzendijke: Zeeuws-Vlaanderen en noordelijk Stampij langs de Staats-Spaanse linies Vlaanderen, 60 pagina’s, uitgave (t/m 30 oktober 2017) gemeente Sluis, 2017, € 7,50 • Belfort, Sluis: Sluis op de kaart. Van een internationale havenstad tot een inter- (0ok verkrijgbaar via nationale toeristenstad (t/m 17 septem- [email protected]). ber 2017) • Archeologisch Museum, Aardenburg: ‘De kartografi e van Zeeuws-Vlaanderen en het (Niet) Alles op één kaart. De ontwikke- noordelijk deel van Vlaanderen behoort tot de ling van de historische cartografi e van interessantste van de Nederlanden. Enkele van de West-Zeeuws-Vlaanderen en noordelijk oudste regionale kaarten komen uit dit gebied. Vlaanderen (t/m 30 september 2017) De kartografi sche ontwikkeling is aan de hand • Bezoekerscentrum Damme en de van de kaarten van deze streek goed te volgen.’ Zwinstreek, Damme (B): Damme door Die volzin kwam al in folders voor als motivatie de tijd (t/m 30 december 2017) van een project van vier tentoonstellingen, die Ook als het om algemeen bekendere kaarten gaat, Soms gaat het om meer dan kaarten. dit jaar in die regio gehouden worden (zie kader), lijkt het boekje volledig. Bij de kaart van Damme Van Aardenburg wordt vermeld: ‘Tot slot maar het boekje vermeldt het herhaaldelijk én volgens Jacob van Deventer staat: ‘Dat bij de inter- worden verscheidene historische werken overtuigt ervan! Internationaal is het ook: het pretatie toch voorzichtigheid geboden is, bewijst over cartering getoond alsmede antieke voorwoord is van een wethouder van Sluis en de de situering van het Sint-Janshospitaal: het is langs en moderne carteringsinstrumenten.’ Van burgemeester van Damme (B). Voorin het boekje de verkeerde zijde van de straat afgebeeld.’ ‘Tijdens het Belfort te Sluis staat er: ‘Verder wordt worden aspecten van historische kartografi e het Twaalfj arig Bestand (1609-1621) werd Damme ruimtelijk materiaal getoond, in het voor een breed publiek (vanaf 12 jaar) uitgelegd. door de Spaanse ingenieurs omgebouwd tot een bijzonder landmeetinstrumenten.’ Als hoofdmoot van het werkje worden twintig moderne vesting, volgens het Oud-Nederlandse kaarten afgebeeld en kort beschreven. Het stelsel’, aldus de internationale toelichting bij de (luchtfoto’s) zijn satellieten in staat grote stukken ‘oudste kaartje der Nederlanden’ is een schets- kaart ervan uit 1649 van Joannes Heijmanszoon van het aardoppervlak af te tasten’, aldus een volzin diagram van 1280/1307 van het gebied tussen Koeck. Bij de gemeentekaart van Sluis van J. Kuyper daarbij. Voorin het boekje komen landmeters al Aardenburg en Boekhoute, vastgehecht aan wordt aan een breed publiek verteld dat hij gebruik royaal en gekleurd in beeld: de militaire landmeters een meer dan drie meter lange cijnsrol. ‘Er wordt maakte van ‘kadasterkaarten en de Topographische van Vernet uit 1812, vaklui op de prent van de Prac- tevens gewag gemaakt van de twee nieuw en Militaire Kaart’. Niet alleen heel oude kaarten zijn tijck des Landmetens van Sems en Dou uit 1600 en gestichte kerkdorpen Sint-Laureins en Sint-Jan-in- aan oorlogen te danken; het gedrukte Basisplan ‘Johannes Schagen Geometra’ in een cartouche van Eremo, die visueel zijn weergegeven als kerkjes.’ voor de wederopbouw - de ‘wederopbouwkaart’ - 1649. Een internationale literatuuropgave mankeert Een kaart van circa 1358 van polders langs de kust van Sluis is van 1946. De meest recente afbeelding niet. Aanbevolen, zeker voor Zeeuwen en Belgen! van Groede wordt ‘de bijna-oudste kaart van is een Landsat-satellietfoto. ‘In tegenstelling tot Nederland’ genoemd. landmeters (land- en zeekaarten) en vliegtuigen Adri den Boer

Fragment van handgetekende kaart van ca. 1500 van de mon- Extra internationaal: aandacht op Duitse websites van Cadzand en Breskens. ding van het Zwin (RA Brugge), tijdelijk te zien in Damme (B).

2017-4 | Geo-Info | 21 Verslag Internationalisering #SurveyorByDaySuperheroByNight

Deze hashtag wordt gebruikt door de FIG Young Surveyors (FIG YS), een netwerkorganisatie voor studenten en young professionals van de FIG (International Federation of Surveyors). Begin 2016 begon mijn betrokkenheid bij de FIG YS met de organisatie van de vierde Europese meeting, 7-9 juni in Amsterdam. Met vijf andere studenten uit Europa waren we verantwoordelijk voor het opstellen van het inhoudelijke programma. In totaal waren we met drieëntwintig YS om de bijeenkomst te organiseren en tot een succes te maken. Dit was erg leuk om te doen en al snel werd ik enthousiast gemaakt om ook te helpen met de organisatie van de vijfde FIG YS European Meeting. Graag deel ik mijn ervaringen!

Op zaterdag 27 mei kwam ik aan in Helsinki, samen met twee andere YS deelden we een Airbnb-studio. Dit was erg gezellig, en daar- naast konden we op deze manier de kosten delen. We verbleven in een oude wijk vlakbij het centrum.

5FIGYSEM Op zondag 28 mei 2017 werd de vijfde FIG Young Surveyors European Meeting (5FIGYSEM) gehouden in Helsinki, Finland. Het thema was Surveying the world of tomor- row – From digitalisation to augmented reality. Wat was het leuk om verschillende mensen na een jaar weer te ontmoeten. Daarnaast waren er ook veel nieuwe YS van over de hele wereld om te leren kennen. Bijpraten en nieuwe mensen leren kennen.

Deelnemers uit allerlei landen.

22 | Geo-Info | 2017-4 THEMA

In de middag werden er verschillende workshops georganiseerd. Deze gingen over IFC en Virtual Reality, over kennisuitwisseling bij CLGE (de Europese organisatie van landmeters) en over het crowd-sourced in kaart brengen van kwetsbare gebieden. Ik was aanwezig bij de laatste work- shop waar we zagen hoe ruimtelijke informatie van levensbelang kan zijn, bijvoorbeeld in het geval van een overstroming. Door te zien waar wegen horen te lopen en huizen horen te staan, kan noodhulp veel sneller op gang komen.

In de avond was er de gelegenheid om elkaar op een informele manier te ontmoeten met een hapje en een drankje.

STDM Awareness training Op maandag 29 mei werd er een STDM Awareness Training georganiseerd door de FIG YS en UN-Habitat –The Global Land Tool Network (GLTN). GLTN heeft het Social Tenure Domain In de ochtend waren er presentaties, onder Model (STDM) ontwikkeld, dit is een pro-poor, andere over een BIM-project bij het vliegveld van aff ordable and participatory systeem voor het Helsinki en de aanleg van een nieuwe snelweg in vastleggen van relaties tussen mensen en land. Macedonië. Daarnaast werden nieuwe manieren van landmeten gepresenteerd vanuit Nieuw Zee- STDM biedt een alternatieve aanpak voor landre- land tot Nepal en Oost-Afrika. In de pauze was gistratie, gebaseerd op open source technologie er een speeddate aan de hand van quizvragen. en op de principes van de Land Administration Je kreeg een vraag of een antwoord op papier en Domain Model (LADM) ISO-standaard. Hierdoor moest zo jouw match vinden. Moeilijker dan het lijkt en de perfecte manier om veel verschillende mensen te spreken.

Een speeddate met systeem kunnen veel meer mensen rekenen op quizvragen - zo spreek een verbetering van hun landrechten. FIG Working Week je veel mensen In aanvulling op het artikel over de FIG Working Week uit de Geo-Info 3- 2017; hierbij nog een kort verslag vanuit mijn oogpunt als student. De hele organisatie rondom de WW was al indrukwekkend op zich. Er waren meer dan 1.500 deelnemers uit 98 verschillende landen en 400 lezingen in 85 parallelsessies. Ik heb verschil- lende sessies bijgewoond en daarnaast ook data is het systeem voor iedereen beschikbaar en verzameld aan de hand van korte interviews voor uitwisselbaar. Tijdens deze training werd STDM mijn stage onderzoek bij Kadaster International. geïntroduceerd en toegepast. Daarnaast waren Tevens mocht ik een paper presenteren van mijn er deelnemers onder andere uit Nepal, Ghana, scriptie- onderzoek. Erg leuk en leerzaam om te Mongolië en Oeganda die het systeem in hun doen en om feedback uit de zaal te krijgen. thuisland kunnen gaan gebruiken. Erg nut- tig om met het systeem te leren werken en Op donderdag 1 juni hebben we met de daarnaast te zien hoe het in de praktijk gebruikt FIG YS een charity run/walk georganiseerd wordt. Door het erkennen van groepsrechten om geld in te zamelen voor het Humanitarian en nomadische groepen in een landregistratie OpenStreetMap Team (HOTOSM). Dit om hun

2017-4 | Geo-Info | 23 Verslag Internationalisering

De charity run/walk om geld in te zamelen voor het Humanitarian OpenStreetMap Team. werk te ondersteunen en kwetsbare gebieden Op nationaal niveau letterlijk op de kaart te zetten. Na de charity kan je gemakkelijk run was er een gala diner met heerlijk eten en aansluiten bij Jong- mooie muziek. Op vrijdag 2 juni woonde ik de GIN. Anders dan General Assembly bij en de afscheidsreceptie. de andere thema- groepen is JongGIN Sightseeing Helsinki geen themagroep, maar eerder een label. In de spaarzame vrije tijd hebben we met een Daar zijn we bij GIN ontzettend trots op! aantal YS Helsinki verkend. Een hele leuke stad Als jongere wil je natuurlijk niet alleen ken- met veel mooie plekjes. Vooral de restaurants, nis halen, maar vooral ook juist delen en je cafés en etalages waren heel stijlvol. De Scan- inzetten. Zoals ik in Helsinki heb gedaan. dinavische stijl komt op veel plekken terug, Maar ook bijvoorbeeld met de organisatie van het studentenprogramma op de GeoBuzz. Vind jij het leuk iets te organise- ren? Dan ben je van harte welkom dat te doen onder het JongGIN-label. Je krijgt alle ruimte. JongGIN is dus geen vaste groep mensen, maar een label wat te Er waren ruim pas en te onpas op ‘toff e’ bijeenkomsten geplakt kan worden. Heb jij zin om iets te 1.500 deelnemers organiseren met het JongGIN-label? Neem contact op met onze Themagroepen-coör- dinator: [email protected]. uit 98 landen Toerist in Helsinki. Op internationaal niveau kan je tevens gemakkelijk actief worden bij de FIG YS. Conclusie Bijvoorbeeld binnen de social media Al met al was dit een geweldige week. Door deel kanalen, door je goede ideeën te mailen te nemen aan zo’n evenement ontmoet je ont- naar fi [email protected] of zettend veel nieuwe mensen die veel relevante door deel te nemen aan de meetings. zelfs het vliegveld was mooi. dingen doen binnen ons vakgebied. Het was erg De eerst volgende FIG Working Week en De kathedraal is een iconisch punt midden in leerzaam om te horen over hun werkzaamheden YS meetings worden gehouden in Istan- de stad welke veel toeristen trekt. Daarnaast is en ze tevens op een informelere manier te leren bul (mei 2018), Hanoi (mei 2019) en in mei er nog een leuke trekpleister op zo’n 15 minuten kennen. Ik zou het iedereen aanraden om actief 2020 in Amsterdam. De voorbereidingen varen; Suomenlinna. Dit is een vesting, gebouwd deel te nemen binnen zo’n dergelijk netwerk. voor Amsterdam zijn al begonnen, dus op zes eilanden voor de haven van Helsinki en als je het leuk vindt om hierbij te helpen staat op de UNESCO Werelderfgoedlijst. Carline Amsing kan je altijd contact opnemen!

24 | Geo-Info | 2017-4 THEMA

Column Het geo-bedrijfsleven is wel degelijk internationaal actief

Toen ik door de hoofdredacteur van Geo-Info in maart van slimme manier te combineren. Voor GeoBusiness Nederland dit jaar werd benaderd om mee te denken over de invulling is dit geen speerpunt, maar met de slogan ‘The gateway to van dit internationale themanummer was mijn eerste reactie geo-companies in The Netherlands’ promoten wij wel het uiteraard positief. Twee maanden later moest hij mij wel een Nederlandse geo-bedrijfsleven. Een voorbeeld is de deelname reminder sturen. Het gangbare excuus in dit soort gevallen is van Nederlandse bedrijven tijdens het Geospatial World natuurlijk dat het ‘druk’ is, waardoor het verzoek is blijven liggen. Forum, dat in de periode 2013-2016 een aantal keer in Neder- Een eerlijker antwoord zou zijn geweest dat de activiteiten van land is georganiseerd. Dit heeft onder meer de samenwerking de leden van GeoBusiness Nederland traditioneel gericht zijn tussen GeoBusiness Nederland en Kadaster Internationaal een op de Nederlandse markt. Daardoor stond het verzoek niet impuls gegeven. hoog op mijn prioriteitenlijstje. En dat is niet terecht! Een van de resultaten van deze samenwerking is een Met de reminder kwam de vraag of GeoBusiness Nederland gezamenlijk project in Suriname, dat in 2016 is uitgevoerd een beschouwend artikel zou kunnen schrijven over internatio- met ondersteuning vanuit de Rijksdienst voor Ondernemend nale ontwikkelingen binnen de bij haar aangesloten bedrijven. Nederland (RVO). Dit project is de start geweest van een Omdat wij geen internationale agenda hebben, leek mij dat samenwerking tussen het Surinaamse Kadaster, het Manage- geen goed idee. Mijn voorstel was dan ook om een uitvraag ment Instituut voor Grondregistratie en Land Informatie te doen onder onze leden met de vraag of zij internationale Systeem (MI-GLIS), en het Kadaster in Nederland. Doel van de activiteiten hebben waarover zij iets kunnen en willen vertellen. samenwerking is het verbeteren van de ketenintegratie van Op dit verzoek kregen wij veertien reacties binnen, waaronder de landadministratievoorziening. Dit betekent het vergroten verrassende namen van bedrijven met activiteiten die ik niet van de samenwerking tussen leveranciers en gebruikers van had verwacht. Daarnaast miste ik ook nog wel wat bedrijven onroerend goed-data, zoals landmeters, notarissen, banken en waarvan ik weet dat ze internationaal actief zijn. Al met al toch overheid. Hiermee wordt een basis gelegd voor het creëren een goede oogst. De reacties hebben tot een vijftal verhalen van IT-oplossingen om de huidige efficiëntie van die keten voor het blad geleid, die na deze column volgen. te verbeteren. Hierin kan het geo-bedrijfsleven een grote rol Eigenlijk is deze oogst niet verrassend. In opdracht van het spelen en vormt zo een unieke basis voor een internationale Kadaster en in het kader van GeoSamen heeft Carline Amsing publiek-private samenwerking. De partner voor GeoBusiness in 2014/2015 de internationale activiteiten in de Nederlandse Nederland in Suriname is de ICT Associatie Suriname (ICT-AS), geosector onderzocht (zie: geosamen.nl/internationale- de brancheorganisatie voor ICT-bedrijven in Suriname. In het samenwerking-in-beeld/). Uit dit onderzoek komt naar voren kader van het project heeft een delegatie van de ICT-AS in

dat de Nederlandse geo-sector internationaal behoorlijk actief juni 2016 een bezoek gebracht aan Nederland. Vervolgens is in Camille van der Harten is. Dit beeld wordt bevestigd door de GeoBusiness Nederland oktober 2016 een geo-handelsmissie en studietour georgani- Panel Monitor. Daarbij vragen wij de bedrijven onder andere seerd naar Suriname met de bedrijven Nazca-IT, VGI Support, naar de omzetverdeling nationaal/internationaal. Wat wij zien, Ruimteschepper / GeoSpotter, Geometius en Royal Hasko- is een geleidelijke toename van het internationale deel in de ningDHV. Dit project is een voorbeeld van hoe er kan worden omzet. samengewerkt tussen de partners in de driehoek en hoe er In hetzelfde onderzoek zijn ook de sterke en zwakke kan worden geprofiteerd van een bundeling van contacten en punten van de Nederlandse geo-sector in beeld gebracht. kennis. Het resultaat is een samenwerking tussen GeoBusiness Nederland is traditioneel een ‘gidsland’ op het gebied van Nederland en de ICT-AS. Momenteel worden de mogelijk- kartografie, geo-technologie en geo-informatie. Er zijn veel heden voor een pilotproject en proeftuin onderzocht, waar kansen voor het bedrijfsleven, maar een grote doorbraak met name Nazca-IT actief bij betrokken is. blijft uit. Een van de oorzaken hiervoor is dat er onvoldoende Er gebeurt dus wel degelijk veel op internationaal gebied. gebruik wordt gemaakt van de gezamenlijke kennis van het Het mag dan geen speerpunt voor ons zijn, de Nederlandse bedrijfsleven, de overheid en onderzoek en wetenschap. geo-bedrijven weten als geen ander dat er voldoende De partners vanuit deze driehoek geven allen op een eigen mogelijkheden zijn voor de export van kennis en producten. wijze invulling aan de internationale agenda. Voor de overheid Deze liggen vaak dichterbij en meer voor de hand dan je denkt! en onderzoek en wetenschap is dat vooral kennisuitwisseling via internationale congressen, studie-tours en het opleiden Camille van der Harten van buitenlandse studenten. Het bedrijfsleven zoekt echter Directeur GeoBusiness Nederland naar directe zakelijke contacten. De uitdaging is om dit op een [email protected]

2017-4 | Geo-Info | 25 Verslag Internationalisering De potentie van Geo-handelsmissies Goed voorbeeld met Suriname vraagt om vervolg

Ieder jaar gaan er vele handelsmissies op pad om de Nederlandse handelspositie te verstevigen. Meestal worden deze missies opgetuigd rond belangrijke Nederlandse handelsthema’s zoals landbouwproducten, mariene technologie, bouw of transport. De combinatie overheid (diplomatie) en bedrijfsleven (ondernemerschap) blijkt meer deuren te openen dan ieder voor zich. Zeker als er een minister of staatssecretaris mee gaat. Geo-informatie is niet een thema dat zomaar opkomt als het om Nederlands handelswaar gaat. Toch gelooft de sector zelf dat we veel te bieden hebben over de grens en dat dit gestimuleerd moet worden. Reden om zelf een eerste stap te zetten en ervaring op te doen met een geo-handelsmissie. GeoBusiness Nederland (GBN) en het Kadaster sloegen de handen ineen en organiseerden eind 2016 een missie naar Suriname, ondersteund door RVO.

Suriname is een groot land, met een kleine – mondiaal wat geïsoleerde - beroepsbevolking. Het is daarom moeilijk voor Suriname om een geo-ICT kennisbasis op te bouwen en te onder- houden die aan de snel groeiende vraag voldoet. Samenwerking met Nederland en landen in de regio is daarom belangrijk. Dit geldt zowel voor de private sector als voor de overheidssector op het gebied van landadministratie als geo-ICT.

Doel van deze missie Het doel is het stimuleren van de samenwerking tussen het Surinaamse en Nederlandse bedrijfs- Receptie van GeoBusiness Nederland in juni 2016 met de Surinaamse delegatie, vertegenwoordigers leven in de geo-ICT. Tijdens een defi nitiestudie van het Kadaster, de burgemeester van Amersfoort Lucas Bolsius, en voorzitter van GBN Ed Nijpels. - uitgevoerd in december 2015 door Kadaster en GeoBusiness Nederland - is gesproken of men betrokken wilde zijn bij de opvang van de aan ketenpartners van Kadaster in Nederland en met vertegenwoordigers van het Surinaamse Surinaamse delegatie, of men zelf interesse had bedrijfsbezoeken. bedrijfsleven, van de onderwijssector, nutsbe- de zakelijke mogelijkheden in Suriname nader te Er zijn workshops gehouden bij het Kadaster over drijven en overheidsinstanties. Geconcludeerd verkennen, en wat de precieze verwachtingen de registratie van onroerend goed (bewaarders), werd dat de geo-sector gezien moet worden als waren. Een eerste zaadje was gepland. het landmeten en IT-processen en er werden belangrijk onderdeel binnen de algemene ICT- bezoeken gebracht aan kantoren van het Kadaster sector. De sector is nu sterk georiënteerd op de Door middel van studiebezoeken over en in Arnhem, Zwolle en in Apeldoorn. De delegatie overheid, dus is het creëren van bewustwording weer zijn er relaties gelegd tussen het Neder- is ook op bezoek geweest bij de belangrijkste en behoefte aan geo-data het startpunt. Ook in landse en Surinaamse bedrijfsleven op het ketenpartners van Kadaster, zoals een gemeente, het onderwijs zou aansluiting gezocht dienen te gebied van geo-ICT. Voor beide studiebezoe- het notariaat, de bank en een makelaarskantoor. worden bij ICT-opleidingen door ‘geo’ integraal ken hebben de deelnemers korte bedrijfs- Onder leiding van GeoBusiness Nederland werden op te nemen in de ICT-opleidingen. Er is nu een presentaties opgesteld, zodat de partijen van bedrijfsbezoeken afgelegd aan onder andere tekort aan beschikbare expertise. tevoren over en weer een goed beeld hadden Nazca IT (Houten), Geofort (Herwijnen), Ruimte- van de bedrijfsactiviteiten en de verwachtin- schepper BV (’s Hertogenbosch) en VGI Support Voorbereiding gen van de deelnemers. (Arnhem). Ook werd de delegatie ontvangen Tijdens een bijeenkomst ‘Internationaal onderne- tijdens de jaarvergadering van de leden van GBN men’ (23 maart 2016, Amersfoort) werden buiten- Suriname in Nederland en de aansluitende netwerkbarbecue. landse ervaringen van Kadaster en RVO gedeeld Een delegatie bestaande uit MI-GLIS, de ICT met de geïnteresseerde leden van de branche- Associatie Suriname en de Surinaamse start-up Nederland in Suriname vereniging GeoBusiness Nederland, en lichtte de bedrijven Advanced Geodetic Solutions en Het tegenbezoek vond plaats in oktober 2016. branchevereniging haar internationale agenda Apptastic, bracht in juni 2016 een studiebezoek Vijf Nederlandse bedrijven uit de geo-sector; toe. Ook werd aan bedrijven concreet gevraagd aan het Kadaster in Nederland, inclusief bezoeken Nazca IT, VGI Support, Geospotter, Geometius

26 | Geo-Info | 2017-4 THEMA

GeoBusiness Nederland en de ICT Associatie Suriname ondertekend. De overeenkomst voorziet in samenwerking en het delen van kennis en het netwerk van beide verenigingen. Eén van de vervolgacties is om gezamenlijk een ‘living lab’ in te richten in Suriname.

Wat heeft dit nou opgeleverd? Met de uitwisseling van mensen in de (geo-)ICT sector is een impuls gegeven aan samenwer- kingsverbanden in een relatief nieuw domein. In Suriname is op IT-gebied voornamelijk activiteit op gebied van ‘call centres’ en dataverwerking Nederlandse delegatie op studiebezoek in Suriname, in oktober 2016. voor de Nederlandse markt. Met de verbindin- gen die in dit project gelegd zijn, is dat verbreed en Royal HaskoningDHV, namen deel aan stu- sessie georganiseerd en er werd gezamenlijk naar support voor andere sectoren zoals e-over- diebezoek georganiseerd door GeoBusiness gewerkt aan een ‘roadmap’ voor de ICT Associatie heid, ruimtelijke planning en beheer, toerisme Nederland en Kadaster. Met ondersteuning Suriname. Er zijn een aantal bezoeken aan over- en mijnbouw. De veranderende mindset is dat er van de Nederlandse ambassade in Paramaribo heidsorganisaties en bedrijven afgelegd, zoals aan gelijkwaardiger onderhandeld wordt en er meer en de Rijksdienst Voor Ondernemend Neder- het EBS, SWM, SBB en Ilaco. Voor het studiebezoek gedacht wordt in partnerships, dan in goedkope land (RVO) zijn de kansen voor samenwerking werd nauw samengewerkt met de lokale tegen- onderaanbesteding en marktconcurrentie. en handel in de geo-sector verkend. hanger van het Kadaster, MI-GLIS, om overheid en De contacten van de ICT Associatie Suriname bedrijfsleven nader tot elkaar te brengen. met GeoBusiness Nederland hebben geleid Het doel van dit studiebezoek was om het tot een Memorandum of Understanding, Nederlandse bedrijfsleven gebruik te laten maken Bij de deelnemers was de tevredenheid over de waarmee de basis is gelegd voor een van het netwerk en de relaties die het Kadaster zakelijke kansen die de missie heeft opgeleverd gemeenschappelijk professioneel platform en GeoBusiness Nederland hebben in Suriname. groot. Het bezoek uit Nederland kreeg veel voor de private sector. De werkbezoeken aan Het bezoek vond plaats tijdens de Surinaamse aandacht in Suriname. Als afsluiting werd op de Nederland en de Nederlandse handelsmis- ICT-week. Nederlandse en Surinaamse bedrijven residentie van de Nederlandse ambassadeur sie hebben bovendien al de eerste zakelijke hielden korte pitches, er was een speeddate- een samenwerkingsovereenkomst tussen samenwerkingen opgeleverd, zoals het gemeenschappelijk tenderen op Surinaamse aanbestedingen en indienen van projectvoor- Ernst Noorman, stellen bij Nederlandse ontwikkelingsfondsen Nederlandse ambassadeur in Suriname (faciliteit duurzaam water). “Wij zijn verheugd dat we samen met het Nederlandse Kadaster en GeoBusiness Nederland, Surinaamse en Nederlandse ondernemers in de geo-sector bij elkaar hebben kunnen brengen. Dit legt een goede basis voor een duurzame samenwerking in de nabije toekomst.”

Vincent Kenswil, secretaris ICT Associatie Suriname “Het beeld van het Nederlandse bedrijfsleven is veranderd. Nederland en Suriname worden meer gelijke partners die samen iets kunnen bereiken. GeoBusiness Nederland heeft bovendien de ICT Associatie geïnspireerd om van plannen naar doen te komen.” Ondertekening samenwerkingsovereenkomst tus- Camille van der Harten, sen GeoBusiness Nederland en ICT Associatie Suri- directeur GeoBusiness Nederland name op de residentie van de Nederlandse ambas- “De misse was succesvol en de tevredenheid over de zakelijke kansen die sadeur in Paramaribo, oktober 2016. de missie heeft opgeleverd bij de deelnemers is groot.” Het RVO-initiatief heeft met support van de Nederlandse ambassade en het Kadaster het netwerk tussen de Nederlandse en Suri- Mathilde Molendijk, naamse (geo-)ICT sector succesvol opgestart. regiomanager Latijns Amerika, Kadaster De vervolgstappen zullen op voet van onder- “Heel motiverend, deze samenwerking met zowel MI GLIS als met het nemerschap van de private sector doorgezet Nederlandse en Surinaamse bedrijfsleven. Aanbevelingen worden door moeten gaan worden. MI GLIS al geïmplementeerd, voordat je kans hebt gekregen het in een rapport op te schrijven. Zo kan je meters maken.” Kees de Zeeuw

2017-4 | Geo-Info | 27 Internationalisering EuroGeographics; een inte op het gebied van ruimtel

EuroGeographics is de leden- De missie van EuroGeographics bestaat uit Naast UN-GGIM is er eveneens een samenwer- vereniging van de Europese het creëren en het onderhouden van een king met de EEA, de European Environment netwerk van leden, die door het delen van Agency. Deze coöperatie werd voor de eerste nationale geografische, kadastrale informatie en door een intensieve samen- keer ondertekend in 2011, maar werd recent en landregistratie-autoriteiten. werking hun eigen kunnen en kennen nog vernieuwd en houdt onder andere in dat Deze non-profit organisatie werd vergroten. De hoofdactiviteiten zijn gericht tijdens internationale crisissen, zoals bij grote op het vertegenwoordigen van de leden- overstromingen of aardbevingen, geospatiale in september 2000 opgericht belangen, kennis overdracht, capaciteits- gegevens van de EuroGeographics leden aan- en omvatte toen 37 Europese ontwikkeling, de creatie en het uitvoeren van gereikt zullen worden voor de snelle productie landen. In 2011 werd de legale inter operabiliteitsprojecten en het produceren van kaarten van de getroffen regio. van pan-Europese producten op basis van structuur gewijzigd naar een de nationale datasets. Samen vormen ze één Producten en diensten internationale vereniging zonder stem en trachten ze een oplossing te vinden Naast de mogelijkheid om interessante winstoogmerk (IVZW) en verhuisde voor gemeenschappelijke problemen en internationale overeenkomsten aan te gaan, uitdagingen. biedt EuroGeographics een aantal producten het hoofdkwartier van Marne-la- en diensten aan die tot stand gebracht zijn Vallée in Frankrijk naar Brussel, België. EuroGeographics biedt haar leden een en onderhouden worden door de verschil- Momenteel telt EuroGeographics wereldwijde vertegenwoordiging, die hun de lende leden. Op dit moment zijn er vier mogelijkheid biedt om deel te nemen aan pan-Europese producten beschikbaar: Euro- 63 organisaties uit 46 landen hoogwaardige samenwerkingen met grote BoundaryMap, EuroRegionalMap, EuroDEM en en wordt heel fysiek Europa internationale organisaties zoals de Verenigde EuroGlobalMap Open Data. vertegenwoordigd. Naties. Sinds 2014 werken de leden van Euro- Geographics samen met de UN-GGIM:Europe. • EuroBoundaryMap is een ruimtelijke Het Nederlandse Kadaster is in dit kader databank op schaal 1: 100 000 met een Door Karin Mertens verantwoordelijk voor het aanbieden van een verzameling aan geometrieën, codes en secretariaat en EuroGeographics voert dit namen van de administratieve en statis- werk namens hen uit. tische eenheden voor 55 Europese landen.

Figuur 1 - EuroGeographics in cijfers.

28 | Geo-Info | 2017-4 THEMA e rnationale samenwerking l ijke informatie

Deze geometrieën sluiten naadloos op elkaar aan zodat er een homogeen bestand ontstaat. Koppelingen naar de statistische LAU en NUTS-codes van lokale adminis- tratieve eenheden van 28 lidstaten van de Europese Unie werden in de gegevens geïntegreerd. • EuroRegionalMap is een topografische vectoriële dataset op schaal 1: 250 000, die naadloos is en geharmoniseerd is over de grenzen van de EuroGeographics-leden. Het bevat zeven thema’s: de administrati- eve grenzen, het hydrografisch netwerk, het transportnetwerk, de nederzettingen, de vegetatie en de bodembedekking, de plaatsnamen en een gemengd thema met onder andere de gebouwen en het hoogspanningsnet. • EuroDEM is een digitaal hoogtemodel dat Figuur 2 - De pan-Europese producten. een overzicht geeft van de hoogtes van het ‘naakte’ oppervlak. Het houdt dus producten een harmonieuze overgang bieden Meer informatie over het ELF project en de geen rekening met landschapselementen tussen de Europese grondgebieden zijn ze hieruit resulterende infrastructuur kan terug zoals gebouwen, bossen en dergelijke. ideaal voor het ondersteunen van bedrijven gevonden worden op locationframework.eu/. Dit hoogtemodel is ideaal voor onderzoek die in Europa werken. naar omgevingsveranderingen, hydrolo- Met de ELF-infrastructuur is de eerste stap gische modelleringen en het visualiseren Deze vier pan-Europese producten kunnen door gezet naar het verwezenlijken van operationele van metingen. de leden gebruikt worden via het ELF (European Europese ruimtelijke view, download en geo- • EuroGlobalMap is een topografische data- Location Framework). Deze technische infra- lokalisatie services. Maar er is nog wel wat werk bank op schaal 1:1 000 000, die 45 Europese structuur werd in de periode van maart 2013 tot om dit technisch platform om te zetten naar landen en streken naadloos overdekt. oktober 2016 ontwikkeld door een zo’n veertig een volledig functioneel geheel van duurzame, EuroGlobalMap maakt het mogelijk partners komende uit de publieke sector, de operationele services die continu beheerd en topografische klassen zoals rivieren, trans- academische wereld, de commerciële sector, onderhouden worden. Met dit doel voor ogen portnetwerk, bebouwde en bewoonde EuroGeographics en de OGC. In één groot werd het ELS of European Location Services- plaatsen op kleine schaal te gebruiken interoperabiliteitsproject werd op basis van project voorgesteld door de EuroGeographics als achtergrond voor toepassingen zoals de INSPIRE richtlijn gewerkt aan een Europese board. Meer informatie over dit project is te planning, monitoring, netwerkanalyse en ruimtelijke data infrastructuur (SDI) die dient als vinden op www.eurogeographics.org/news/ voorstelling van het milieubeleid. De versie dé gateway naar allerlei ruimtelijke informatie towards-future-european-location-services. EuroGlobalMap Open Data van maart 2013 zoals de vele nationale referentiedatasets en staat gratis ter beschikking via services en de Europese grensoverschrijdende Kennisoverdracht www.eurogeographics.org/form/topographic- producten. Deze unieke bron aan informatie kan Eén van de sleutelactiviteiten van EuroGeo- data-eurogeographics en werd al door meer aangewend worden voor uitgebreide analyses graphics zijn de KENs (Knowledge Exchange dan 1800 gebruikers gedownload. en beslissingsnemingen. Groups). In deze werkgroepen is het mogelijk voor een lid om kennis en ervaringen te Feedback van gebruikers geeft aan dat zij De ELF-infrastructuur is een praktisch delen met andere leden en zo aan hun eigen veel waarde hechten aan gratis beschikbare voorbeeld van de implementatie van de ontwikkeling te werken of om gemeenschap- gegevens van geautoriseerde bronnen die up- INSPIRE richtlijn en kan in deze hoedanigheid pelijke problemen op te lossen. to-date zijn en verschillende Europese landen hulp bieden in de praktische realisatie van de Binnen EuroGeographics zijn er zeven verschil- omvatten. Doordat de EuroGeographics nationale naleving van de INSPIRE richtlijn. lende KENs opgericht, die zich toespitsen op

2017-4 | Geo-Info | 29 Internationalisering

een specifiek domein dat van belang is voor de • Quality KEN (QKEN) brengt verschillende De KENs zijn steeds op zoek naar leden die nationale geografische, kadastrale en landregis- kwaliteitsmanagers samen die zich ervaring hebben in het expertisedomein tratie-autoriteiten www.eurogeographics.org/ buigen over de aspecten datakwaliteit en en die bereid zijn om deze te delen binnen content/expert-groups-0): kwaliteitsbeheer. Deze experts bekijken en de groep. De QKEN zoekt bij voorbeeld nog beïnvloeden eveneens de ontwikkeling van steeds een kwaliteitsexpert uit Nederland. • Business Interoperability KEN (BI KEN) richt de standaarden in hun expertisedomein De laagdrempeligheid en de meerwaarde die zich op de ontwikkeling van nationale • INSPIRE KEN volgt de ontwikkeling van de de KENs bieden, zorgen dat deze Knowledge geo-informatietechnieken zoals Open INSPIRE-richtlijn op de voet en stelt de Exchange Groups één van de meest populaire Data en e-governement. Ze bestuderen leden in staat om ervaringen met betrek- voordelen is van het EuroGeographics- eveneens de prijszetting en de licenties van king tot de implementatie van de INSPIRE lidmaatschap. producten en services en delen gegevens richtlijn te delen. over de geografisch informatiemarkt, de • Positioning KEN (PosKEN) biedt zijn leden de Samen zijn we sterker, slimmer, toekomstige productontwikkelingen, hun mogelijkheid om kennis en ervaringen te efficiënter en effectiever concurrenten en hun potentiële partners. delen in het domein van GNSS-positioner- Door de uitdagingen waarmee de nationale • Cadastre and land registry KEN (CLR KEN) is ing. Deze KEN focust op het uitbouwen geografische, kadastrale en landregistratie-au- bedoeld om kennis te delen rond kadas- en onderhouden van een netwerk van toriteiten worden geconfronteerd is het trale informatie en dit zowel op nationaal deskundigen in satellietpositionering noodzakelijk om elkaar te steunen en samen als op Europees niveau. De groep bekijkt en –navigatie, het volgen van de ontwik- te werken. Vanuit deze optiek werd EuroGeo- eveneens de recente en toekomstige kelingen van relevante technologieën en graphics opgericht en werd er getracht om ontwikkelingen van relevante technolo- praktijken, het bestuderen van het meest samen een ruimtelijke structuur uit te bouwen gieën in het domein. Eén van de doelen efficiënte gebruik van de Galileo services met pan-Europese producten en services die van deze groep is het bewust maken van en het op punt stellen van gemeenschap- ten dienste staat van Europa en haar lidstaten. de leden van het belang van kadastrale en pelijke standaarden, beleidslijnen en ‘best landregistratie-informatie voor econo- practice’ documenten. Meer informatie over EuroGeographics en haar mische activiteiten en sociale ontwikkeling. activiteiten kan terug gevonden worden op de • Copernicus KEN (CoKEN) brengt verschil- De activiteiten van de KENs bestaan over het webpagina www.eurogeographics.org. lende experten samen die thuis zijn in algemeen uit het organiseren van 1 à 2 plenaire Emergency Mapping of het produceren sessies per jaar, het opzetten van webinars, het van kaarten in noodsituaties. Deze KEN organiseren en het bijwonen van conferenties heeft een nauwe link met de European en het produceren van richtlijnen, beleidsnota’s Environment Agency (EEA) en biedt in-situ of andere publieke rapporten. data aan voor het Copernicus Earth Obser- vation Programme. De plenaire sessies worden steeds georganiseerd • Policy KEN (PolKEN) verzamelt en deelt door de KENs voorzitters in samenwerking met Met dank aan de verschillende leden van het informatie over Europese en wereldwijde het organiserende lid. De locatie van de plenaire secretariaat van EuroGeographics. Zonder hen beleidsontwikkelingen. De experts van sessies wijzigt steeds zodat ieder lid de kans krijgt had dit artikel niet tot stand kunnen komen! deze groep gebruiken hun kennis om op om een plenaire sessie te hosten. Vaak zijn deze een constructieve manier mee te werken sessies ook via webinar te volgen en worden aan Europese initiatieven, programma’s en alle presentaties, beslissingen en groepswerken Lic. Karin Mertens is kwaliteits- beleidsmaatregelen die vallen binnen de gedeeld via de EuroGeographics groepspagina, manager bij het Nationaal scope van EuroGeographics en zijn leden. zodat elk lid dat niet fysiek aanwezig kon zijn op Geografisch Instituut te Brussel, De opgedane internationale kennis en de plenaire sessie toch de resultaten op afstand België en actief lid van de ervaringen zijn op hun beurt dan weer van kan volgen. Op deze plenaire sessies worden QKEN, EuroGeographics. groot belang bij het uitzetten van de visie regelmatig niet-leden uitgenodigd om kennis en Zij is te bereiken via en het doel van EuroGeographics. ervaringen uit te wisselen. [email protected].

Holland of de Nederlanden?

Uit de fraaie digitale Geodatenatlas van de Kreis Borken beoosten de Achterhoek blijkt dat de Uraufnahme (1836-1850) van de topografische kaart al twijfelde of het buurland het Koninkrijk Holland of het Koninkrijk der Nederlanden was. kreis-borken.de/de/kreisregion/geodatenatlas/

30 | Geo-Info | 2017-4 THEMA MapGear draagt bij aan inter nationale duurzaamheidsprojecten

MapGear B.V. is een jong en MapGear heeft duurzaamheid hoog in het innovatief geo-ICT bedrijf. vaandel staan. Onze applicaties onderschei- den zich doordat we niet puur te focussen Met een gespecialiseerd op functionaliteit, maar vooral op gebruiks- team ontwikkelen wij unieke ervaring. Steeds vaker leveren wij naast onze webapplicaties met interactieve software ook bijpassende apparatuur zoals geo-tablets, GPS-camera’s en TouchTables. kaarten, zoals de Zonnekaart. Onze oplossingen, waarin eenvoud Spraakmakende internationale en toegankelijkheid centraal staan, projecten De afgelopen jaren is steeds meer interesse worden ingezet in diverse sectoren ontstaan voor onze producten vanuit het bui- door ruim 250 opdrachtgevers in tenland. Recentelijk hebben wij onder andere Nederland en in het buitenland. de volgende aansprekende internationale projecten uitgevoerd: • Duurzaamheidskaart Antwerpen (België) Door Egbert Griffioen In opdracht van Stad Antwerpen heb- ben wij onze Zonnekaart doorontwikkeld tot een ‘duurzaamheidskaart’. De stad Duurzaamheid centraal bij ‘Zoominopuwdak’. Antwerpen kende onze interactieve duurzaamheidstools en heeft ons gevraagd len voor het Deltaplan Bangladesh te iden- een nieuwe website ‘zoominopuwdak’ te tificeren. De TouchTable is effectief ingezet realiseren (www.zoominopuwdak.be/). als hulpmiddel om tijdens de workshops Deze website wordt inmiddels aangeboden met behulp van diverse GIS-software en aan alle burgers om hen te stimuleren en te rekenmodellen scenario’s door te rekenen. faciliteren bij duurzame maatregelen aan de Het resultaat is een reeks van maatregelen woning. De website bevat naast de Zonne- om overstromingen te beperken, het rivier- kaart (die inzicht geeft in de potentie voor en kustbeheer te verbeteren en waterte- zonnepanelen) een thermografische kaart korten te voorkomen. De TouchTable heeft (die inzicht geeft in de warmte-uitstraling een concrete bijdrage geleverd aan het van elk dak) en een groene dakenkaart ontwikkelen van een adaptief deltaplan (potentiekaart voor de toepassing van voor Bangladesh. Inmiddels zijn er de vegetatiedaken). Het is de bedoeling om afgelopen jaren drie TouchTables succesvol de website de komende jaren verder uit te afgeleverd in Bangladesh. breiden met andere relevante duurzaam- heidsthema’s, zodat er een integrale website ontstaat die de burger in één oogopslag inzicht geeft in alle mogelijkheden.

• Klimaatonderzoek Dhaka (Bangladesh) In 2015 hebben wij onze eerste TouchTable Egbert Griffioen is mede- afgeleverd in Dhaka, Bangladesh. Hier zijn eigenaar/projectmanager bij de afgelopen jaren verschillende work- MapGear. Hij is bereikbaar via shops gehouden om mogelijke maatrege- [email protected].

2017-4 | Geo-Info | 31 Internationalisering De buitenlandse activiteiten van Geodan

Geodan zet zich ervoor in om Als je er goed over nadenkt, is het lastig om nen en de eigen plannen baseren op relevante de wereld een beetje slimmer, een domein te noemen waarin geo-informatie geo-informatie. niet van cruciale waarde is. Of het nou gaat efficiënter, veiliger en duurzamer over logistiek, mobiliteit, afvalverwerking, Gezamenlijk plannen maken en te maken. Niet alleen in Nederland, veiligheid, landgebruik, energievoorziening, betere besluiten nemen maar ook in het buitenland. Er is klimaatverandering, voedselproductie, huis- Sinds zij de deur hebben opengezet voor vesting, werkgelegenheid, luchtkwaliteit en ga modernisatie, gaan de ontwikkelingen in Butan immers bijna geen werkveld te zo maar door: om zicht en grip te krijgen op snel. Steden schieten als paddenstoelen uit de bedenken waarin geo-informatie de processen die in deze werkvelden spelen, grond, wegen worden aangelegd en links en niet van cruciale betekenis kan zijn. gebruiken we plaatsgebonden gegevens rechts worden allerlei activiteiten ontplooid. die voor een groot deel door de tijd heen Het is de autoriteiten duidelijk dat zij dit proces veranderen. Geo-informatie dus. in goede banen moeten leiden. Tijd dus om Door Ceciel Fruijtier Geodan ontwikkelde een applicatie waarmee met de verschillende belanghebbenden en alle mogelijke stakeholders met geo-informatie deskundigen rond de touch table te gaan staan, kunnen werken, ook al zijn het leken op het waarbij de Phoenix-applicatie toegang geeft tot gebied van GIS. Zij kunnen niet alleen kaarten alle beschikbare geografische gegevens zonder oproepen waarin verschillende gegevens dat de gebruikers over GIS-deskundigheid kunnen worden gecombineerd, maar ook hoeven te beschikken. Doordat alle gegevens informatie toevoegen. Dat maakt het mogelijk worden samengebracht en inzichtelijk worden om ‘schetsend’ met elkaar te brainstormen. gevisualiseerd, ontstaat overzicht en inzicht. Op allerlei plekken ter wereld wordt daar gretig Dat faciliteert het maken van de nodige regio- gebruik van gemaakt. Niet alleen bestuurders, nale ontwikkelingsplannen. beleidsmakers en deskundigen, maar ook burgers uit de plaatselijke bevolking kunnen op Bangladesh is de grootste delta ter wereld. Het deze manier input leveren voor ruimtelijke plan- land staat voor grote uitdagingen op het gebied

Verschillende stakeholders rond de touch table aan het werk in Butan.

32 | Geo-Info | 2017-4 THEMA

faciliteren, om voor vraagstukken uit allerlei Bovendien kunnen ze voor de folderaars de domeinen tot de best mogelijke oplossing te handigste looproutes bepalen. De bedrijven komen. Alle stakeholders hebben op deze wijze waarvoor gefolderd wordt kunnen realtime toegang tot dezelfde data die inzichtelijk wordt zien wanneer de folders bij de consument gevisualiseerd, én kunnen hun eigen inzichten in de bus vallen en hebben er dus zicht op letterlijk op de kaart zetten. Met name tijdens wanneer ze de gehoopte drukte kunnen onderhandelingen en verkenningen, tijdens het verwachten. Gaan de zaken goed en willen vergelijken en onderzoeken van verschillende ze een nieuwe vestiging openen, dan kan mogelijkheden, blijkt dat van doorslaggevende Geodan Madrid ook voor hen onderzoeken waarde. wat daarvoor de beste locatie is. Soms loopt Geodan Madrid voor op het Op de touch table kan interactief kennis en infor- Geodan naar het buitenland met moederbedrijf in Nederland. Zo ondersteunen matie worden uitgewisseld. een incidentmanagementoplossing zij voor de gemeente Madrid met behulp van voor het spoor Geocraft processen rond burgerparticipatie: van water- en voedselveiligheid en heeft te De incidentmanagementoplossing die Madrid is verschenen in de virtuele wereld van kampen met natuurrampen als overstromin- Geodan in samenwerking met Qognify voor Minecraft en heeft geld vrijgemaakt om de gen, droogten en cyclonen. In Dhaka werd het spoor ontwikkelde, gaat nog een stap publieke ruimte te verbeteren. Burgers kunnen de Phoenix-applicatie tijdens interactieve verder. Daarvoor worden realtime allerlei via internet stemmen naar welke initiatieven ontwerpworkshops ingezet om de gevolgen soorten ruimtelijke data van verschillende hun voorkeur uitgaat [1]. Maar niet alleen dat: van klimaatverandering in beeld te brengen. disciplines verzameld, geanalyseerd, beheerd burgers kunnen ook zelf in Geocraft aan de Onderzoekers, beleidsmakers en stakeholders en verstrekt. En wel zo dat die gegevens wor- slag gaan, hun ideeën invoeren en tonen stonden rond de touch table om gezamenlijk den meegenomen in de besluitvorming én welke veranderingen zij graag zouden willen tot een ruimtelijke adaptatiestrategie te komen. adequaat worden geïntegreerd in de diverse zien op welke plek. Zo kon een concreet handelingsperspectief bedrijfsprocessen. Het gaat om een geïnte- worden geboden om een Bangladesh Delta greerd informatie- en communicatieplatform, Wereldwijd perspectief Plan te ontwikkelen [1]. Hiermee werd Geodan dat op basis van location intelligence en de Kortom: wereldwijd en in alle mogelijke als partner van Stichting Climate Adaptation specifieke kenmerken van het incident real- domeinen is er behoefte aan geo-informatie, Services genomineerd voor de Partners voor time het meest geschikte afhandelscenario liefst op een laagdrempelige manier. Water Award 2017. bepaalt. ProRail (Nederland) werkt al met dit In november 2017 organiseert Geodan samen systeem en kan 60% sneller dan voorheen met Geospatial Media (India) in Amsterdam Ruimtelijke ontwikkelingen reageren op incidentmeldingen. Daardoor het Geo|Design+BIM Event [4]. Deze Europese letterlijk op de kaart zetten worden incidenten en calamiteiten sneller en conferentie brengt professionals uit de bouw- De Technisch-natuurwetenschappelijke Univer- beter verholpen. wereld, de Geo-ICT sector, de overheid en siteit van Noorwegen (NTNU) wil de ontwik- Inmiddels is zowel in Europa als Azië belangstel- wetenschap bij elkaar, om kennis en ervarin- keling van een duurzame stedelijke omgeving ling voor dit systeem getoond. China bouwt gen uit te wisselen over de nieuwste ontwik- faciliteren. In Trondheim onderzoekt men met aan ‘de Zijderoute van de 21ste eeuw’: een kelingen en de behoeften van de markt. behulp van Phoenix diverse mogelijkheden om netwerk van land- en zeeroutes door zeker Speciale aandacht is er voor de mogelijkheden het energiegebruik en de CO2-uitstoot drastisch zestig landen die Oost en West met elkaar van geospatial data analytics en 3D-model- te verlagen. Verschillende maatregelen, hun verbinden. Het gaat om het grootste infra- lering gedurende de hele levenscyclus van overlap, hun gevolgen en voor zover mogelijk structurele project aller tijden. In mei van dit infrastructuur. De Nederlandse Geo-ICT sector hun wisselwerking worden zo inzichtelijk jaar vond in Isfahan (Iran) de eerste SilkGIS- heeft kennis en expertise in huis waar in het gemaakt. Welke invalshoeken versterken elkaar, conferentie plaats om de wereldwijde expertise buitenland vraag naar is. Geodan denkt dan en wat kan juist niet met elkaar samengaan? op dit gebied bijeen te brengen. Professor Henk ook haar buitenlandse activiteiten verder te In Kathmandu (Nepal) werd het systeem ingezet Scholten (Geodan) werd gevraagd een Keynote zullen gaan uitbreiden. tijdens een nationale workshop over klimaat- Lecture te geven: ‘How to develop a Geo Informa- verandering. Phoenix hielp de deelnemers om tion Structure to support the challenges of the Referenties interactief en adequaat ondersteund door data Silk Roads.’ Het spreekt voor zich dat een goed [1] bit.ly/2tBxCI6 met elkaar van gedachten te wisselen over de incidentmanagementsysteem voor ‘de Zijde- [2] bit.ly/2vZp66w [3] bit.ly/2uwweJy benodigde maatregelen in het Gandaki Bekken route van de toekomst’ van grote meerwaarde [4] geo-bim.org/europe/ [2]. In Mozambique ondersteunt Phoenix de kan zijn. besluitvorming over het landgebruik, in Duits- land wil men vraagstukken in de gezondheids- Geodan Madrid zorg ermee in beeld brengen, en in Indonesië Geodan is vanuit een vestiging in Madrid ook Ceciel Fruijtier schrijft en werden de ontwikkelingen in het leefgebied van actief in Spanje en Zuid- & Midden-Amerika. bewerkt teksten vanuit haar de orang-oetans op de kaart gezet. Zij verzorgen onder andere de ‘typische bedrijf Fruijtier tekst&advies. Zo wordt de Phoenix touch table applicatie Geodan dienstverlening’: via slimme webap- Daarnaast werkt zij parttime op allerlei plekken ter wereld ingezet om plicaties kunnen marketeers zien waar hun voor Geodan. samenwerking en kennis & ideeën uitwis- doelgroepen zich bevinden en dus waar ze Zij is te bereiken via seling tussen verschillende stakeholders te hun folders het best kunnen verspreiden. [email protected].

2017-4 | Geo-Info | 33 Internationalisering

Internet of Things in de Antwerpse Haven Broei meten en muizen vangen met LoRaWAN

Bio-bulkgoederen zoals cacaobonen, graan en houtpallets zijn vatbaar voor broei. Brandschade loopt snel in de papieren en de richtlijnen voor broeipreventie kosten tijd en mankracht. Om broeischade te voorkomen en een veilige opslag te garanderen heeft het Belgische overslagbedrijf Molenbergnatie op een terrein van 400.000 m2, met behulp van ‘Long Range Wide Area Network’-technologie (LoRaWan) onder andere haar broeibewaking geautomatiseerd.

Door Thorvald de Goede Arid-locaties Molenbergnatie.

Het is een concept voor de nabije toekomst, waarin De praktijk van real-time sensorbeheer steeds meer apparaten data genereren. Het gere- Op het moment behelst het project ruim nommeerde vakblad BI Intelligence [1] schat in dat 500 meetpunten, die op vier locaties aan de eind 2018 ruim 18 miljard apparaten wereldwijd Noorderlaan zijn ondergebracht. Iedere prikstok zullen communiceren met het internet. Van de meet op drie niveaus binnen de bio-bulk. De soft- koelkast tot de muizenval, over een tijdje zullen ze ware monitort de via de LoRaWAN ontvangen hun gegevens met ons delen. Over een tijdje? In meetwaarden op gegevens die de ondergrens de Antwerpse Haven is het realiteit en ‘praten’ de van 0˚C of de bovengrens van 24˚C overschrijden. prikstokken (uitgerust met temperatuursensoren) In het geval van een overschrijding krijgt de en binnenkort de muizen- en rattenvallen met de beheerder hier direct bericht van en wordt de beheerafdeling van het internationaal opererende berg, waarin de overschrijding zich voordoet, overslagbedrijf. Sensorgebruik voor het monitoren meteen afgebouwd om de broei tegen te gaan. van de temperatuur in de bio-bulkgoederen is Naast de signalering verloopt de berichtgeving het bedrijf niet vreemd. De voordelen van een ook automatisch en verstuurt de software – in geautomatiseerde monitoring van omgevings- het geval van Molenbergnatie – sms-berichten waarden in de biomassa hebben ertoe geleid dat aan beheerders op verschillende niveaus, in 2011 de samenwerking werd gezocht met een waardoor de calamiteit breed onder de aandacht Nederlandse leverancier van zowel de sensoren komt. Het real-time meten van de temperatuur als de softwareoplossing. Een keuze die met name ten behoeve van broeipreventie ondersteunt is gebaseerd op de positieve resultaten die een het overslagbedrijf ook op een ander vlak: het soortgelijk systeem in de Amsterdamse haven toont aan dat de wettelijke richtlijnen voor het heeft laten zien. Maar ook het gemak speelde opslaan van biomassa, zoals die onder andere zijn een belangrijke rol: het systeem werkt volkomen vastgelegd in ISO 22000:2005 [2] en de HACCP draadloos, waardoor het zonder veel inspanning in Ondersteunende Industrie – Opslag [3], in acht de grote opslagloodsen ingericht kon worden. worden genomen. Door continu de temperatuur

34 | Geo-Info | 2017-4 THEMA te meten, is de organisatie in staat met een druk breedte heeft het positieve gevolg dat met minder Een ontwikkeling die gezien de technische ontwik- op de knop relevante statistieken en rapporten ontvangers een dekkend netwerk ingericht kan kelingen op communicatie- en sensorgebied aan de wetgever voor te leggen die beleggen worden. In Nederland biedt KPN haar LoRa-netwerk steeds laagdrempeliger wordt, waardoor stilletjes dat de voor specifieke biomassa – bijvoorbeeld aan, maar het Belgische Molenbergnatie maakt de vraag opkomt of er in de toekomst nog appara- de opslag van cacaobonen – aan de daarvoor gebruik van een zogenaamd ‘private-LoRaWAN’, ten zullen bestaan die ons niets te melden hebben. geldende optimale opslagcondities is voldaan. door eigen ontvangers op locatie te installeren. Zowel signalering als het verzamelen van bewijs- Kleinere berichten in combinatie met minder Referenties last helpt bij een effectieve bedrijfsvoering. Een infrastructuur en een groeiend aantal sensoren die [1] Businessintelligence.com gegeven dat de multinational bewogen heeft LoRa-compatibel zijn, geven het raamwerk waarin [2] HACCP Ondersteunende Industrie-Opslag ook naar andere toepassingen te kijken. aan nieuwe toepassingen gewerkt wordt. Eén van (diensten.kiwa.nl/agro-feed-en-food) die toepassingen is een LoRaWAN-muizen- en rat- [3] IPM Rattenbeheersing (Inspectie Leef- Nieuwe technieken – tenval. Deze Nederlandse innovatie past enerzijds omgeving en Transport – Ministerie van nieuwe toepassingen in de reeds bestaande LoRaWAN-infrastructuur Infrastructuur en Milieu) Toepassingen zoals muizenvallenbeheer passen voor broeipreventie en sluit anderzijds aan bij de [4] ISO 22000:2005 (lv.vlaanderen.be/nl/bio/ dankzij de komst van onder andere LoRaWAN sinds 1 januari 2017 geldende Europese regelgeving wetgeving-biologische-landbouw) in het investeringsbeleid van de organisatie. voor plaagdierpreventie [5]. De nieuwe regels [5] Lora-alliance.org LoRaWAN, het Long Range Wide Area Network, is sluiten het gebruik van gif in de buitenruimte uit, een internationale ontwikkeling van de LoRaWAN waardoor meer conventionele methoden weer op Alliance [4], die het versturen van kleine databe- de voorgrond treden. MSc. Thorvald de Goede Msc. standen mogelijk maakt. Hiervoor wordt gebruik- De in 2011 ingeslagen weg van het Belgische is Public Relations Manager gemaakt van een bandbreedte van 800 MHz Molenbergnatie is een groeipad, waarop steeds bij Nazca IT Solutions. (in vergelijking: het GSM-netwerk voor mobiele meer processen voor de veilige opslag van bio- Hij is bereikbaar via telefonie werkt op 2.400 MHz). De lagere band- massa door sensortoepassingen worden ingevuld. [email protected].

Collectie Wright-Draper bij UGent Het Museum voor de Geschiedenis van de Wetenschappen van de UGent had tot 31 mei 2017 de tentoonstelling ‘Pushing the boundaries – De Collectie Wright-Draper’, een showcase voor landmeetkunde in extreme omstandigheden.

‘Professor De Maeyer, hoe heeft de UGent deze indrukwekkende collectie bij elkaar gekregen? Onze collectie topografische instrumenten heeft ver- schillende bronnen. Enerzijds de toestellen welke sinds het ontstaan van de universiteit (200 jaar terug) in de cursussen m.b.t. topografie - die tot de eerste aan de universiteit werden gedoceerd - werden ingeschakeld. Dit impliceert dat er toestellen van het einde van de 18e eeuw tot actuele periode door de universiteit werden aangekocht t.b.v. onderwijs en onderzoek. Daarnaast kwamen door allerlei giften ook andere toestellen in de universiteitscollectie. De belangrijkste 1960, waar hij twee overwinteringen meemaakte. Een UGent voor de toestellen een gepaste bewaar- en gift gebeurde echter door de erfgenaam en de execu- schiereiland werd naar hem genoemd (Wright Pen- expositieruimte te vinden. Een verkenning ter plekke teurs van Alan Wright. Het was hun wil om de toestel- insula). Daarna is hij steeds een voortrekker geweest overtuigde me ook van de aanwinst die de collectie len verzameld door Alan Wright te schenken aan een wat betreft het gebruik van tellurometers en het was kon betekenen voor de UGent. instelling die deze toestellen kon beheren in het kader zijn droom dat zijn grote collectie topografische van haar bestaande activiteiten. De UGent die al lang toestellen (met uiteraard verschillende tellurometers Wat is voor u het meest opmerkelijke stuk uit de stukken uit haar collectie topografische toestellen en geodimeters, maar ook theodolieten tot GPS-toe- collectie? tentoonstelt op permanente basis en in tijdelijke ten- stellen, alsook rekentoestellen) ooit in een museum Niet één stuk zou ik als dusdanig bestempelen, maar toonstellingen leek de erflaters de beste partner. zouden terecht komen. De totale collectie overstijgt wel het gamma van afstandsmeters die de tweede de honderd instrumenten. Het is door de contacten helft van de 20ste eeuw karakteriseren. Misschien ook Wie was Alan Wright en hoe is hij bij de UGent tussen de erflaters en Jan De Graeve dat de schenking wel een periode waarvoor onze collectie voorheen terecht gekomen? tot stand kwam. Bij hun zoektocht naar een gepast een leemte vertoonde.’ Alan Wright is een Engelse landmeter met een uit- instituut om de collectie te ontvangen, kon Jan De zonderlijke internationale carrière. Zo was hij onder Graeve hen de brede bestaande collectie schetsen www.obge-bole.be, tekst Wim Broes meer actief bij de British Antarctic Survey in de jaren en hen overtuigen van de mogelijkheid om aan de Cartografie – Visie op de kaart

2017-4 | Geo-Info | 35 Verslag Internationalisering Wereldwijd betrouwbaar georganiseerd vanuit Ne d Geo-innovaties uit Nederland wereldwijd ingezet om de veiligheid en efficiëntie van assets t

De 21e eeuw zal voor een Van geo-informatie naar Asset Integrity Digitale industrie, op zee en op zand belangrijk deel getekend worden Geo-data vormt een belangrijke bron van Eén voorbeeld van een dienst die wereldwijd informatie voor het beoordelen van de perfor- wordt ingezet en draait om het vastleggen door klimaatverandering en mance van assets. Echter, alleen het inwinnen van de hele omgeving is SITE-SPOT. Met deze toenemende urbanisatie. van data is niet voldoende, slimme analyse is dienst levert Fugro aan beheerders van grote Als gevolg van de wereldwijde nodig om uit deze data de juiste informatie industriële complexen een 3D-omgeving te halen om beslissingen te nemen. Fugro is in de browser. Op basis van terrestrische bevolkingsgroei, migreren in veel landen marktleider op het gebied van laserscans en panoramafoto’s ontstaat zo een mensen in toenemende mate geo-informatie en heeft begin dit jaar al deze digitale tweelingbroer van de werkelijkheid, naar stedelijke gebieden. Dit leidt activiteiten samengevoegd tot één business die eventueel ook kan worden aangevuld met line met de naam Asset Integrity. Binnen bijvoorbeeld BIM-data. SITE-SPOT wordt al tot een steeds groter wordende deze business line worden nieuwe methodes jaren succesvol in Nederland toegepast door druk op voorzieningen zoals ontwikkeld voor de inwinning, verwerking enkele grote petro-chemische bedrijven. Eén infrastructuur, water en energie. en analyse van geo-data, die vervolgens van de klanten heeft ook een groot aantal faci- wereldwijd worden uitgerold. Alle innovatie- liteiten in het Midden Oosten in zijn bezit die Is het mogelijk om nieuwe kracht is gebundeld in drie Regional Innova- aan de SITE-SPOT omgeving moesten worden gebouwen en infrastructuur tion Centres: één in Brisbane (Australië), één in toegevoegd. Collega’s van Fugro ter plaatse efficiënter en goedkoper Toronto (Canada) en één in Nederland. Vanuit hebben de zware taak op zich genomen om het Nederlandse innovatiecentrum ligt de in de brandende zon de gewenste scans op te ontwikkelen? En kunnen nadruk op industrie en spoor. Dat betekent dat te nemen, daarbij regelmatig het instrument bestaande assets beter worden zowel de ontwikkeling van nieuwe techno- in de auto plaatsend zodat deze dankzij de benut, zonder afbreuk te doen aan logie, maar ook de uitvoering van projecten airconditioning kon afkoelen. Alle verdere in deze marktsegmenten, vanuit Nederland verwerking en analyse van data is uitgevoerd veiligheid? Dit zijn vraagstukken wordt gecoördineerd. Dit is een ontwikke- op het kantoor in Leidschendam. Al snel bleek die wereldwijd spelen en waaraan ling die met name ook mogelijk is gemaakt dat het gebruik vanuit een afgelegen locatie Nederlandse geo-informatie doordat moderne inwintechnieken in één keer bovengemiddeld intensief was. Een nauwkeu- de hele omgeving vastleggen, waarna deze rige 3D-omgeving in de browser was ondanks ingenieurs een bijdrage leveren. op kantoor verder kan worden uitgewerkt. de trage internetsnelheid een aantrekkelijker Ontwikkelingen waarover we in 2011 publiceer- alternatief dan het mobiliseren van een bezoek den (Meten, Karteren of Beheren? Geo-Info Door Martin Kodde op locatie bij vijftig graden Celsius en de 2011-1) die nu werkelijkheid zijn. nodige veiligheid- en gezondheidsrisico’s.

Ook in het Midden-Oosten zijn faciliteiten aan de SITE-SPOT omgeving toegevoegd.

36 | Geo-Info | 2017-4 THEMA spoor en industrie, e derland s te garanderen

Een ander vakgebied waarin Fugro wereldwijd digitale 3D-omgevingen bouwt, is het spoor.

Het concept van een digitale tweelingbroer is Wereldwijd heeft Fugro sinds 2009 meer dan data uit het Verenigd Koninkrijk zonder de dan ook met name interessant voor objecten 100.000 kilometer aan spoorwegen met zeer Noordzee over te steken. Is er wel sprake van die in de praktijk niet eenvoudig te bereiken hoge nauwkeurigheid vastgelegd. Eén van die een internationaal project als je het kantoor zijn. Dit soort objecten komen we niet alleen landen is het Verenigd Koninkrijk, alwaar Networ- niet hoeft te verlaten? De internationale tegen in de woestijn in het Midden Oosten, kRail de beheerder is van zo’n 32.000 kilometer dimensie blijkt echter niet alleen te bestaan maar ook midden op zee. In de oceaan ten spoor. In 2016 leverde Fugro 2500 kilometer aan uit de locatie waar je het werk uitvoert, maar noorden van Australië wordt binnenkort een 3D-spoordata voor het Great Western moderni- vooral ook uit de dynamiek met internationale FPSO voor de duur van veertig jaar afgemeerd. satieproject. Dit jaar wordt aanvullend nog eens collega’s. Programmeurs binnen Fugro skypen Een FPSO is een drijvend productie, opslag en zo’n 400 kilometer aan spoor vastgelegd ten in de ochtend met collega’s in Australië voor overslag platform, feitelijk een kleine drijvende behoeve van spoorvernieuwing. afstemming over dataverwerking, en hebben fabriek waarin olie en gas direct uit de bron Fugro’s meetapparatuur wordt ten behoeve in de middag een gezamenlijke stand-up met wordt geproduceerd en opgeslagen in afwach- van deze projecten op treinen gemonteerd. Na ontwikkelaars in de Verenigde Staten. In deze ting van verder transport. Het beheer van het de inwinning wordt de data geüpload naar het voortdurend urbaniserende wereld, is de plek platform wordt uitgevoerd vanaf het vaste land rekencluster waarin de verdere analyse wordt uit- waar je bent uiteindelijk misschien helemaal in Australië. Met behulp van laser scans is er gevoerd. Naast zeer nauwkeurige ligging van het niet zo van belang. daarom ook van dit platform een 3D-omgeving spoor, levert Fugro daarbij ook andere analyses, gebouwd. Vanwege de beperkte bandbreedte bijvoorbeeld of de afstand tussen trein en perron naar Australië staat alle data op lokale servers, niet te groot, maar vooral ook niet te klein is. die vanuit Leidschendam worden beheerd. Martin Kodde is Internationaal, zonder de grens Manager Regio nal Innovation Mind the gap over te steken Centre Europe bij Fugro. Een ander vakgebied waarin Fugro wereldwijd Werken met data van een FPSO zonder Hij is bereikbaar via digitale 3D-omgevingen bouwt, is het spoor. offshore te gaan, of het analyseren van spoor- [email protected]

2017-4 | Geo-Info | 37 Internationalisering Saricon, Van den Herik en BomBe; i maritieme geodata inwinnen met ‘

Saricon is een adviesbureau Wij ondersteunen opdrachtgevers bij voor geodata-inwinning toe. Bij toegenomen gespecialiseerd in de opsporing projecten waarbij mogelijk risico’s aanwezig activiteiten kan men denken aan het plaatsen/ zijn doordat er explosieven uit de Eerste of vervangen van onderzeese infra, het plaatsen van achtergebleven explosieven Tweede Wereldoorlog in de grond zitten. van windmolenparken, maar ook regulier uit de Tweede Wereldoorlog. Naast het uitvoeren van historisch onderzoek, onderhoudsbaggerwerk blijft van groot Samen met Van den Herik bv risico-analyses en het daadwerkelijk opsporen belang. Aangezien de zeebodem een dynami- van NGE (Niet Gesprongen Explosieven) voert sche omgeving is, is het van belang aan juiste, (Sliedrecht) en Bom-Be (België) Saricon geofysisch onderzoek uit in de breed- kwalitatief hoogwaardige data-inwinning voeren wij internationaal ste zin van het woord. Dit betreft onderzoek te doen ten behoeve van de voorbereiding onderzoek uit naar explosieven. ten behoeve van archeologie, civiele- en van dergelijke werken. De voorbereiding milieutechnische vraagstukken, geologisch heeft uiteraard alles te maken van een goede Internationaal geodata inwinnen onderzoek en uiteraard ook gericht op onder- beheersing van de projectrisico’s. dus. Onderstaand artikel geeft de zoek naar explosieven. Onderzoeken worden Een van deze risico’s is de aanwezigheid van werkzaamheden van dergelijke in binnen- en buitenland verricht, hiervoor obstakels op of in de zeebodem, met name heeft Saricon in het verleden een zusterbedrijf de NGE’s (Niet-Gesprongen Explosieven) explosieven-opsporingsproject opgericht in België (BomBe) en in Frankrijk uit de Tweede Wereldoorlog. Saricon heeft kort weer. (DIANEX). in samenwerking met Van den Herik en Van den Herik is een waterbouwkundig aan- BomBe internationaal projecten begeleidt nemer en voert al decennia werken uit op het en uitgevoerd in relatie tot deze NGE’s op de Door Ferry van den Oever gebied van oever- en kustversterkingen, bag- zeebodem. Zowel het nautische karakter van geren en suppleties, constructieve waterbouw, deze onderzoeken, maar ook het feit dat de wrakverwijdering, maar ook het opsporen en regelgeving per land en maritieme zone sterk benaderen van explosieven. Er worden werken kan verschillen, maakt het noodzakelijk dat uitgevoerd van de Russische grens tot in naast de technische, uitvoerende kennis en Spanje, met recht internationale waterbouw- ervaring, men ook zeer goed op de hoogte werken dus. moet zijn van deze wet- en regelgeving ter plaatse. Wij voeren dergelijke projecten uit Belang van inwinning geodata in nationale en internationale wateren voor Met de toegenomen activiteiten op zee, nati- zowel de Nederlandse als de Belgische, Duitse onaal en internationaal, neemt ook de vraag en Deense kust.

Figuur 1 - De meetuitslag.

38 | Geo-Info | 2017-4 THEMA internationaal samenwerken en ‘PLOF’-gevaar

Kontaktmine.

In het kort geschetst, behelst een NGE-onder- inwinnen van de geofysische data aan boord Dergelijke projecten, vaak ook onder tijdsdruk, zoek de volgende fasen: van het surveyschip vinden al eerste kwa- vergen van de samenwerkende partijen • historisch onderzoek: wat kan en mag men liteitscontroles plaats (kwaliteit meetdata, méér dan alleen kennis, kunde en een goede verwachten?; kwaliteit positionering meetdata enzovoorts). verstandhouding. Dat vormt dan ook weer • projectgebonden risico-analyse: welke Vervolgens vindt op kantoor het feitelijke de uitdaging. Hoge eisen worden gesteld aan na-oorlogse activiteiten hebben er al processen van alle geofysische data plaats. Is materiaal, meetapparatuur, softwarepakketten plaatsgevonden die mogelijk van invloed uiteindelijk de kwaliteit voldoende voor het maar ook aan de samenwerking met buiten- zijn op het aantreffen van NGE’s?; verrichten van een goede interpretatie dan landse partners. • detectie: voor mariene projecten betekent zal een NGE-dataspecialist de gigantische brij Bovenstaande foto geeft ter illustratie één van dit geofysisch onderzoek voornamelijk met aan data moeten ontwarren en beoordelen of de objecten weer die aangetroffen kunnen behulp van magnetometrie, SideScanSonar er mogelijk NGE’s aanwezig zijn. De datasets worden. Ook de bijbehorende meetuitslag is en multibeam; zitten ten slotte ook nog vol met valse ano- grafisch weergegeven (figuur 1). Het betreft • data-interpretatie: na het inwinnen van malieën; reflecties als gevolg van de aanwe- hier een zogenaamde Duitse Kontaktmine. kwalitatief goede data worden de datasets zigheid van allerlei ijzerhoudende objecten, Detonatie van een dergelijk explosief tijdens geprocessed en geïnterpreteerd. Hieruit denk hierbij aan scheepswrakken, visnet- reguliere werkzaamheden kan een desastreus kan volgen dat er een aantal anomalieën ten, ankers, kettingen, kabels en leidingen effect hebben. Dat is dus de reden dat wij, in de data zijn waargenomen met de enzovoorts. Ook heeft er op zee overslag van Saricon, graag met Van den Herik en BomBe kenmerken van NGE’s; bulkmateriaal plaatsgevonden. De zeebodem dergelijke projecten overal uitvoeren. • de anomalieën worden benaderd door kan bezaaid zijn met ijzererts of ijzerslakken duikers of ROV’s en deze objecten worden die allemaal een contrastverschil in de data verwijderd of vernietigd. Vervolgens wordt kunnen weergeven. Ook geomorfologische de locatie ‘vrijgegeven’ en kunnen de voor- verschillen van de zeebodem zijn zichtbaar genomen werkzaamheden plaatsvinden. (zandduinen). Het feit dat de zeebodem een Drs. Ferry van den Oever is dynamisch geheel vormt en dat zowel de geofysisch specialist bij Saricon. Bovenbeschreven processtappen leveren zandduinen alsook objecten kunnen migreren, Hij is bereikbaar via enorme hoeveelheden geodata op. Bij het maakt een en ander bijzonder complex. [email protected].

2017-4 | Geo-Info | 39 Internationalisering

Internationaal werken; een uit d Voorbeelden uit de praktijk van Geo, Media & Design, HAS Hogeschool, ’s Hertogenbosch

Tegenwoordig moeten studenten Voor sommigen kan die buitenlandstage in Een paar voorbeelden van projecten: en docenten wereldburgers zijn. België zijn (net over de grens van de provin- cie Noord-Brabant), maar anderen zoeken • Geo Maar als je dat nog niet bent, hoe het verder weg. Nieuw-Zeeland of Ecuador Nieuw Zeeland: habitat analyse van vang- vertaal je dat internationale naar horen ook tot de mogelijkheden. Geo, plekken ratten. een aantrekkelijk en motiverend Media & Design heeft dit natuurlijk in een Ecuador: publieke participatie voor vastleg- slimme kaart verwerkt (zie figuur 1). gen eigendom percelen in een GIS. curriculum? We doen dit onder • Media meer door Engelse les te geven, Waarom vinden wij de buitenlandstage Engeland: onderzoek naar gebruik van gericht op lezen, schrijven en belangrijk? ruimtelijke webframes voor marketing. Malta: maken van een 3D-model. spreken. Dit is gekoppeld aan 1. Geo-informatie is grensoverschrijdend. het meest bijzondere rond Denk maar aan INSPIRE, maar ook omdat • Design internationalisering op de HAS: de meeste software ontwikkeld wordt Duitsland: verbeteren webinterface, door in het buitenland. Kennisontwikkeling klantonderzoek en nieuw design. elke student is verplicht om in gebeurt niet alleen in Nederland, hoewel Oostenrijk: ontwerp van gebruikersinter- het derde jaar op stage naar het we natuurlijk best trots mogen zijn op face voor voetgangers in diverse omgevin- buitenland te gaan. wat er in Nederland gebeurt. Basisregis- gen (binnen en buiten). traties, automatische generalisatie enzo- voort, zijn onderwerpen en methoden Een uitdaging blijft wel om goede stageplekken Door Marien de Bakker die geëxporteerd kunnen worden. te vinden. Helaas laten de budgetten het niet 2. Aanpak en situatie in Nederland is niet toe om als stagebegeleider ook af te reizen en uniek of zaligmakend. Het kijken over de de organisatie ter plekke te kunnen beoordelen. heg of muur kan nieuwe inzichten geven Skype is een mooi hulpmiddel, maar het onder- voor de studenten en de begeleidende dompelen in cultuur en organisatie levert soms docenten. De wet van de remmende ook spanning op. Het inhoudelijk waarderen van voorsprong is zeker in een snel ontwik- een student in sommige culturen is heel lastig kelende (geo) wereld een gegeven. Veel en wij sturen studenten niet weg om koffie te ontwikkelingen zoals Smart Cities, of zetten… Dus we horen graag ook van anderen inwinnen met drones, zijn belangrijker wanneer er al minder goede geo-infor- matie aanwezig is. Ervaringen van studenten 3. Cultuurverschillen zijn leerzaam om tegen te komen. In ons onderwijs is Harm: “Stagelopen en leven in Ierland samenwerken in projectgroepen heel heeft me doen realiseren dat je als belangrijk, maar hiërarchie en senioriteit, student meer kan dan je denkt!” zoals dit in veel andere landen invloed heeft, is wel iets waar je mee moet leren Reinier: “Tijdens mijn stage bij de omgaan. Zelfs in Nederland zijn er al ver- gemeente St. Helens (UK, Merseyside) schillen, bijvoorbeeld tussen Groningen heb ik gezien wat de meerwaarde van en Noord-Brabant. GIS kan zijn om locale gezondheidspro- 4. De meeste HBO-studenten wonen blemen ruimtelijk inzichtelijk te maken tegenwoordig thuis. Een tijd in een en aan te pakken!” andere omgeving zelf verantwoordelijk zijn voor het eten en de was geeft een Bas: “Roemenië is ver gekomen sinds de extra dimensie. Onze ervaringen zijn dat dictatuur van Ceauşescu, maar er heerst studenten ‘volwassener’ terugkomen, en nog veel corruptie. Aan de andere kant dan ook gerichter aan de studie verder is het land heel gastvrij en heeft het een willen werken. interessante cultuur en geschiedenis.”

40 | Geo-Info | 2017-4 THEMA t daging voor student en docent

Figuur 1 - Overzicht projectstages buitenland.

input voor goede, betrouwbare plaatsen. Bijvoor- Wat heeft het Nederlandse bedrijfsleven aan beeld plekken waar het Nederlandse werkveld al onze studenten, ervaringen en contacten? ervaringen mee heeft, zoals gemeenschappelijke Studenten kunnen een brug vormen tussen projecten of ontwikkeling. Het kan ook gericht onze aanpak en de producten en adviezen zijn op een Nederlands product omzetten naar hiervandaan. Kennisuitwisseling in een minder een ander land qua toepassing. commerciële setting kan op langere termijn De stages zouden ook goed in een gecom- ook iets opleveren. Zoals inzicht in onze Marien de Bakker is docent GMD bineerd onderwijs-werkveld project kunnen aanpak van basisregistraties en open data. aan de HAS en is bereikbaar via uitgevoerd worden. En misschien ook werk voor oud-studenten. [email protected].

Lantmeeters: een naam in Genk

Plaatje gespot in Genk (B). De website van dat regionaal bekendstaat voor zijn doorgedre- de vastgoedspecialist www.lantmeeters.be: ven expertise en ervaring.’ ‘Immo Lantmeeters is een familiebedrijf dat de lat al meer dan dertig jaar heel hoog legt. Landmeeter is in Genk verder ook de naam van een uitvaartverzorger en een zetelopmakerij Onze ambitie? We willen niet de grootste (stoffeerder). speler op de markt zijn, maar wel een kantoor

2017-4 | Geo-Info | 41 Internationalisering CycloMedia slaat zijn vleu g Steden in Duitsland en de Verenigde Staten worden in kaart gebracht

De wereld verstedelijkt in Veruit de meeste Nederlandse gemeenten huizen en bomen is. Met krimpende budget- hoog tempo. Daardoor wordt besturen efficiënter dankzij het beeldmateriaal ten zijn traditionele onderhoudsschema’s te van CycloMedia. Volgens CEO Frank Pauli gaat duur en bieden ze te weinig maatwerk. het besturen en beheren van de rest van de westerse wereld snel volgen. gemeenten steeds complexer “Wij lopen voorop in het aanbieden van Een moderne smart city heeft zijn openbare en duurder. Twee derde van gedetailleerde geo-informatie. Uit een door ons ruimte nauwkeurig digitaal in kaart gebracht uitgevoerd onderzoek blijkt dat buitenlandse waardoor onder andere foutieve WOZ-aansla- de Nederlandse overheden bedrijven en overheden dezelfde uitdagin- gen en kostbare bezoeken worden vermeden. houdt al grip op de openbare gen en behoeften hebben als in Nederland. Hierdoor verbetert de efficiency enorm. ruimte en de budgetten Daar zijn weinig tot geen alternatieve oplos- CycloMedia digitaliseert de openbare ruimte singen beschikbaar, daardoor is het zakelijk vanaf de grond en vanuit de lucht grootscha- met de waarheidsgetrouwe interessant om uit te breiden in het buitenland.” lig, systematisch en met GIS-nauwkeurigheid. panoramafoto’s van CycloMedia. Met deze gedetailleerde 3D-beelden kun- Het Nederlandse bedrijf wil nu veel Dat gaat CycloMedia tot nu toe goed af. Het heeft in de Verenigde Staten onder meer meer verstedelijkte gebieden in Washington DC, San Jose en Philadelphia in kaart brengen, te beginnen met kaart gebracht. In Duitsland analyseren de Duitsland en de Verenigde Staten. ambtenaren van Frankfurt, Koblenz, Keulen en andere steden de stadsplanning en kadasters “Wij willen de partner zijn van alle vanachter hun computer met het beeldmate- grote westerse steden.” riaal van CycloMedia. “Daarover zijn zij, maar Cyclomedia wil de ook wij erg tevreden”, zegt Pauli.

Interview door Bart Verhoeven CycloMedia ondersteunt nu zo’n vijf jaar vooral partner zijn van alle gemeenten en regionale overheden. “We zien in binnen- en buitenland dat onze producten grote westerse steden ook intensief worden gebruikt. Een belang- rijke klant is bijvoorbeeld Frankfurt waar nu drie keer de openbare ruimte is vastgelegd. De 2.500 gebruikers van die gemeente genereren 1,4 miljoen kliks op jaarbasis. Omdat gemeenten merken dat ze veel proces- sen kunnen verbeteren, bestellen ze snel na de eerste oplevering de volgende generatie nen gemeenten en bedrijven, al dan niet beelden bij ons.” Met hoogwaardige digitale geautomatiseerd met slimme algoritmes, de informatie krijgen gemeenten meer grip op de buitenwereld analyseren. fysieke buitenwereld, op hun eigen processen en de budgetten. In Nederland en de Verenigde Staten is de WOZ de meest gebruikte toepassing van Steden willen besturen de beelden. Huizenbezitters klagen steeds op basis van data vaker dat de WOZ-waarde van hun woning Dat past in de internationale trend dat te hoog of te laag is ingeschat. De basis voor gemeenten op basis van data willen kunnen de gemeentelijke onroerendgoedbelasting besturen. Lastig in kaart te brengen thema’s moet daarom goed worden bepaald. Gebeurt als ruimtelijke ordening, inventarisbeheer, dat niet, kost dat de gemeente extra tijd in verkeersveiligheid, en WOZ-checks worden via schouwen, communicatie én in belasting- duur bezoek op locatie geregeld. Gemeenten opbrengsten. Als een gemeente digitaal weten daarnaast vaak niet goed wat waar er in de actuele staat van huizen en wijzigingen hun openbare ruimte staat en wat de staat van ziet, kan de waarde veel accurater bepaald bijvoorbeeld wegen, lantaarnpalen, banken, worden. Hierdoor nemen klachten af, hoeven

42 | Geo-Info | 2017-4 THEMA u gels internationaal uit

worden of dat bomen elektriciteitsleidingen kunnen raken. Met deze informatie is het onderhoud op een slimmere en efficiënte manier te plannen.

Information Products nemen werk uit handen Veel van de use cases gaan over objecten in de openbare ruimte. Denk aan bomen, wegen of lantarenpalen. Die kunnen klanten op afstand bekijken, of er databases mee opbouwen. “Dat kunnen wij ook voor ze doen. Daarnaast kan slimme software werk uit handen nemen. We hebben geïnvesteerd in technologie die objecten herkent in ons beeldmateriaal.” Op deze manier heeft Washington al zijn verkeersborden geïn- ventariseerd. Ook in Nederland gebeurt dit. “Dit geldt voor alle 3 miljoen stuks. Dankzij CycloMedia is al ruim 30 jaar gespecialiseerd èn toonaangevend in het systematisch en grootschalig onze Information Products wordt automatisch in beeld brengen van de openbare ruimte. Dit wordt gedaan met hoogwaardige 360° straatfoto’s en geteld, of kan automatisch de locatie en staat luchtfoto’s met GIS-nauwkeurigheid. van de objecten worden bepaald.”

minder huizen bekeken te worden en kan de omgeving van het probleem echt duidelijk. Lokale kennis leidt tot belastingopbrengst stijgen. Door het beeld onderling te delen, weten internationaal succes brandweer, politie en gezondheidszorg wat ze CycloMedia exporteert geavanceerde Neder- Veiligheid verbeteren kunnen aantreffen, nog voordat ze ter plaatse landse geo-technologie die gemakkelijk over met behulp van data zijn. Ze kunnen daarmee beter onderling de landsgrenzen gaat via de cloud, geeft Pauli Veiligheid is een groot thema wereldwijd. Steden afstemmen en inschattingsfouten vermijden. aan. “Maar om een goed product af te leveren, kunnen met digitaal beeld gemakkelijker zien zijn we lokaal actief. Overheden nemen waar zich gevaarlijke situaties kunnen voor- Gedetailleerd beeld namelijk niet snel iets af van een buitenlands doen. Dat kunnen bedrijventerreinen zijn met van openbaar groen bedrijf.” Daarom heeft CycloMedia lokale chemische opslag, drukke verkeersknooppunten Ook het openbaar groen kan digitaal efficiën- bedrijven opgezet met managers en verko- waar auto’s, fietsers en vrachtverkeer elkaar ter beheerd worden. Zo creëerde Philadelphia pers die de regio goed kennen. CycloMedia ontmoeten, uitgaansgebieden of potentiële een gedetaileerde database met alle bomen combineert zo succesvol de kracht van lokale doelwitten van terroristen. Kunnen hulpdiensten uit het beeldmateriaal van CycloMedia [1], activiteiten met internationale i-platformtech- snel genoeg ter plekke zijn in het geval van waarna GIS-technici virtueel elke straat nologie en marktkennis. een calamiteit en geldt dat voor alle soorten bezochten om de locaties van bomen te mar- hulpdiensten? Sommige plaatsen in de stad kun- keren. Nu heeft de stad 112.000 straatbomen Pauli ziet Nederland als één grote stad waarin nen gemakkelijk met een ambulance worden met geo-locatiedata beschikbaar. Een goede CycloMedia de technologie en use cases bereikt, maar kan een brede brandweerwagen registratie van de bomen en overig groen is (door)ontwikkelt. Met nationale en inter- er ook bij of grenst de achterkant van een bedrijf op zich al handig. Hiermee weet de gemeente nationale opgebouwde kennis kan CycloMedia aan water? Met beeldmateriaal dat tot op de wat ze hebben en dus moeten beheren. alle steden helpen efficiënter, leefbaarder en centimeter nauwkeurig is, is dat direct duidelijk. duurzamer te maken. Op die manier worden Door jaarlijks over nieuwe data te beschikken, wij de digitale partner van de verstedelijkte Bij een calamiteit is er bij de meldkamer en bij kan ook gecontroleerd worden of er misschien westerse wereld.” de overdracht meestal geen eenduidig beeld illegaal is gesnoeid of gekapt. Omdat de voor alle partijen. Als de meldkamer bij de omgeving van de bomen gedetailleerd in Referentie intake van een calamiteit met fotorealistisch kaart is gebracht, is ook zichtbaar of trottoirs [1] planphilly.com/articles/2016/07/29/philly- beeld kan meekijken, wordt de locatie en de vanwege boomwortels hersteld moeten mapped-street-trees-for-smarter-maintenance

2017-4 | Geo-Info | 43 Internationalisering Location is key

Alle relevante informatie snel en In de afgelopen jaren is er intensief gewerkt aan om onze applicaties meertalig uit te leveren. eenvoudig beschikbaar hebben diverse software oplossingen, waaronder Web- Hmm, nu de software er klaar voor is, hoe gaan GIS (www.Webgispublisher.nl). Een in Nederland we deze dan bekend maken bij onze buren? en dat met slechts een klik op de alom bekend begrip, een oplossing die op vele Eigenlijk was dit antwoord al snel gevonden: kaart. Dit is iets wat momenteel fronten wordt toegepast. Daar waar de Neder- via betrouwbare partners gevestigd in het veel aandacht krijgt doordat we landse overheid eigenlijk grootgebruiker is van buitenland. Binnen no-time zijn de connecties een dergelijke toepassing, zien we ook steeds met Italië, Spanje, Duitsland en Afrika gelegd. in ons eigen Nederland aan de vaker dat het bedrijfsleven zulke toepassingen Eerst oriënterende gesprekken, om te leren ‘vooravond’ van de invoering van adapteert. En dat is ook logisch! Wie wil dat nu hoe er met geo-informatie in het buitenland de Omgevingswet staan. In de niet, op basis van een ‘klik’ op de kaart relevante wordt omgegaan. Of er al applicaties worden bedrijfsinformatie (processen, documenten, gebruikt en hoe deze worden ingezet. Daarna geografische wereld is het op deze meetinformatie, enzovoorts.) direct inzichtelijk zijn we begonnen met de eerste uitrol van onze manier verkrijgen van informatie al hebben/maken, gekoppeld aan de locatie. applicaties. jaren gemeengoed, maar met de Nederland is als kennisland vooraanstaand in de ontwikkeling van diverse innovatieve software Bureaucratie? invoering van de Omgevingswet oplossingen, althans dat vinden we zelf. Zonder Nou ja, zoals je waarschijnlijk al had verwacht, is krijgt het een nieuwe impuls. gekheid, we zijn ver in de ontwikkeling en dat de toepassing in al deze landen op een andere wordt ook gewaardeerd bij onze (verre) buren. manier opgezet. Omdat we vanuit Nieuwland veel bij overheidsorganisaties acteren, vonden Door Sjaak Dieleman en Meerwaarde we het logisch dat we dit in de andere landen Maarten van der Hoek Nieuwland is al ruim dertig jaar actief in de geo- ook als startpunt namen. informatie sector binnen én buiten Nederland. Het voornaamste punt is inzicht krijgen in de Vanuit Nieuwland willen we aan bedrijven meer- wijze waarop de hazen lopen in het buitenland. waarde leveren door het toepassen van ‘geo’ Hiërarchie en bureaucratie zijn in Nederland, binnen bestaande applicaties of als standalone vergeleken met vele andere landen, toch minder oplossing. Deze meerwaarde kunnen we in aanwezig. Zelfs besluitvormingsprocessen gaan Nederland leveren maar ook zeker in het buiten- bij Nederlandse overheden snel, wie had dat land. We hebben daarom al snel ervoor gekozen gedacht?!

WebGIS portaal met themakaarten in Afrikaans project.

44 | Geo-Info | 2017-4 THEMA

West Afrika op de kaart in WebGIS Publisher.

Vernieuwing dat veel gegevens kan opslaan en visualiseren, Wel hebben we gemerkt dat er veel behoefte is waaronder voedingsindicatoren, water, sanitatie, aan vernieuwing. Organisaties in het buitenland voedsel en, onder andere, demografische gege- Biertje? willen nieuwe technologieën toepassen en vens. Een krachtige interface - WebGIS Publisher werken met BIM, Linked data, BIG data en andere – wordt ingezet om alle betrokkenen (veldper- ons welbekende vakgebieden. De partijen die soneel, beslissers, ontwikkelingsorganisaties, we hebben gesproken willen snel stappen ambassades, UN, ….) toegang te geven en om maken in de digitalisering, omdat deze in de gemakkelijk data sets uit een verscheidenheid jaren van de crisis veelal niet zijn gezet. Vooral bij aan bronnen te kunnen publiceren. Het platform de zuiderburen is de wens tot innovatie groot. is gebruiksvriendelijk en kan ook door niet-tech- nici eenvoudig gebruikt worden. Daarnaast is Informatie het krachtig genoeg om om te gaan met grote We merken dat Nederland op het gebied van datasets over de West-Afrikaanse regio. automatisering voorop loopt, maar als het gaat Het project wordt beheerd door het regionale om informatisering dan loopt Nederland mijlen- kantoor van West-Afrika van ACF in Dakar, Sene- ver voorop. Veel informatie is in Italië of Spanje gal, en zal het West-Afrikaanse gewest bestrijken. nog niet voorhanden, of het eigenaarschap van Het wordt geïntroduceerd in Niger en heeft een de informatie is op een dergelijke wijze geregeld levensduur van minimaal vier jaar. Nieuwland is, dat deze niet beschikbaar is voor gebruik binnen samen met Hoefsloot Solutions en Hydrocon- automatiseringstrajecten. Dit vormt in projecten sult, verantwoordelijk voor software ontwikke- wel een leuke uitdaging. Daarnaast zijn het ling gebaseerd op WebGIS Publisher, training en uitvoeren van projectwerkzaamheden over de implementatie van WebGIS Publisher. grens erg leuk en geven vaak extra energie en Tijdens de vakantie werd dit biertje enthousiasme. gespot: GIN Weizen. Wat op zich een flauw Sjaak Dieleman is Account/ grapje zou zijn, ware het niet dat op het eti- Nieuwland in Afrika Business Manager bij Nieuw- ket een stukje van de kadastrale kaart van Action Contre la Faim (ACF - land Geo-Informatie en is een deel van de binnenstad van Amsterdam www.actioncontrelafaim.org/en) gaat een bereikvaar via sdieleman@ staat afgebeeld. Dat is wat te veel toeval! datamanagement en mapping platform nieuwland.nl opzetten voor zijn veldgegevens en remote Verder staat trots vermeld: Gebrouwen door sensing data in West Afrika. Dit werk moet vrouwen. Heeft misschien toch het vrouwelijk worden gedaan als onderdeel van het OFDA- deel van de Geo-Info redactie hier iets mee te gefinancierde project ‘Promoting Resilience Maarten van der Hoek is maken? Overigens was het gerstenat overheer- through Improved Nutrition Coordination and directeur bij Nieuwland Geo- lijk, een echte aanrader. Evidence’ (PRINCE). Het doel van dit project informatie. Hij is bereikbaar via is het ontwikkelen van een WebGIS-platform [email protected]. Harry Bronkhorst

2017-4 | Geo-Info | 45 Internationalisering Vakverenigingsmedia bij

Europa kent een scala aan geo- De score van dat meetellen is minimaal qua lidmaatschappen. De stichting De Hollandse vakverenigingsmedia (en talen). auteurs én qua lezers. Verspreidingskaarten Cirkel (DHC) voor de geschiedenis van de geo- over het Nederlandse taalgebied zijn - ana- desie heeft drie Belgische donateurs. Het blad Alleen kijkend naar de zuider- en loog én digitaal – onvindbaar (in het verleden CaertThresoor van de Barent Langenes Stich- oosterburen vallen al enorme had het Kartografisch Tijdschrift zelfs een ting heeft in België twintig persoonlijke en verschillen op, ook met Nederland. verspreidingskaart op de omslag!). GIN heeft acht institutionele abonnees. De website van in België vijf bedrijfsabonnementen, Geo-Info de landmeters-experten in België linkt nog Duitsland kent bij meervoudige één bedrijfslidmaatschap en drie persoonlijke niet naar GIN, maar al wel naar DHC. geodetische versnippering een apart kartografisch blad, sinds 1976 mede Zwitsers en Oostenrijks. In België lijkt het medialandschap minimaal, maar in Vlaanderen kunnen Nederlandse bladen ’consumptief meetellen‘.

Door Adri den Boer

Landmeter-Expert 2016-2 met veel Nederland voorop.

46 | Geo-Info | 2017-4 THEMA de buren

nummers 2017-2 en 3. Wim Broes, manager BOLE vzw, schreef in 2016 in nummer 374/375 in zijn Editoriaal: “We herinneren u graag aan onze oproep om medewerking aan ons tijdschrift, uw tijdschrift. Aarzel niet om ons uw voorstellen, onderwerpen, inbreng en feedback te geven. Heeft u een vraag, wenst u een bepaald onderwerp behandeld te zien, heeft u een interessant artikel gelezen?” De inhoud van dit dubbelnummer met twaalf pagina’s was divers: Het Noorse Kadaster- systeem, TEGOVA (Europees verband van schatters van onroerende goederen), interview met professor De Maeyer, oud-redacteur van Geo-Info, over de UGent-expositie Pushing the Boundaries, vragen ‘Van onze leden’ en colloquiumfoto’s. Het tijdschrift is tot en met Links op landmeters-experten.be met nog ruimte voor GIN. het voorlaatste nummer publiek en gratis te downloaden: www.obge-bole.be/nl/ België: één landmetersvakblad jaar verschenen er nummers op 31 informatie/Tijdschrift.aspx. De gedrukte Landmeter-Expert is het (tweetalige) driemaan- en 31 december 2016. Nummer 2016/3&4 had oplage is 4.500 exemplaren. delijkse officiële tijdschrift van de Belgische binnen de 58ste jaargang (!) het combinatie- Unie van Landmeters-experten en de Nati- nummer 374/375 (men wilde niet meer dat Duitstalig domein: onale Vereniging van Landmeters-Experten, het eerste nummer van het jaar x+1 nog het één kartografenvakblad lid van de Unie van de Uitgevers van de jaartal x/4 droeg; het was dus een eenmalige KN Kartographische Nachrichten – Journal of Periodieke Pers. In de tweede helft van vorig inhaaloperatie.) In deze zomer verschijnen de Cartography and Geographic Information is het

Mooi KN-ontwerp van clara-huesch.de/cartography.html en nummer KN uit 2016.

2017-4 | Geo-Info | 47 Internationalisering

kartografische vaktijdschrift in het Duitstalige 35 in Oostenrijk. Bij de mediagegevens op de hinaus bis in die Zeit des Ruhestandes'. Bij de domein. Het wordt sinds 1951 uitgegeven door website staat een mooie thematische kaart mediagegevens op de website staat een tabel de Deutschen Gesellschaft für Kartographie met de verspreiding op basis van postcode- met de verspreiding per deelstaat. (DGfK) en is sinds 1976 de gezamenlijke gebieden. publicatie van DGfK, de Österreichischen DVW kent diverse uitgaven: Kartographischen Kommission (ÖKK) en de Duitsland: scala aan • zfv - Zeitschrift für Geodäsie, Geoinformation Schweizerischen Gesellschaft für Kartographie geodetische vakmedia und Landmanagement, zes maal per jaar (SGK). Kirschbaum Verlag is de uitgever van De DVW e.V. startte in 1871 als ’Deutscher (€80, €97 in buitenland), sinds 1872, m.m.v. dit tijdschrift en van meer vakbladen. KN Geometer Verein‘. Sinds 2000 heeft men de Wißner Verlag uit Augsburg. verschijnt zesmaal per jaar. Daarnaast is er ondertitel ’Gesellschaft für Geodäsie, Geoinfor- • Mitteilungen des DVW… in de deelstaten, ook nog een Kartographische Schriftenreihe. mation und Landmanagement‘. DVW bestaat divers en soms gecombineerd. Mitteilungen Binnen Duitsland worden 3.015 exemplaren uit 7.300 leden uit dertien ‘Landesvereine’ met des DVW Bayern (nu 69ste jaargang) en verzonden tegenover 200 in Zwitserland en ook eigen bladen en is minstens bekend van Mitteilungen des DVW Hessen-Thüringen haar beurs- en congresgebeuren Intergeo. (Hessen 67ste en Thüringen 27ste jaargang) Men ziet haar missie als volgt: 'Kontakt mit den zijn regionale voorbeelden. Berufskolleginnen und -kollegen vom Beginn • DVW-Merkeblätter, 8 stuks in de periode der Ausbildung über die berufliche Tätigkeit 2011-2014 (zie dvw.de/merkblatt).

Verspreidingskaart KN van www.kartographische- nachrichten.de.

Mitteilungen des DVW Hessen-Thüringen (Hessen Kop van wijnrode jaarlijkse inbindband zfv (€13). Mitteilungen des DVW Bayern (nu 69ste jaargang). 67ste en Thüringen 27ste jaargang).

Herkenbaar omslagbeeld van de zes zfv-edities van 2016.

48 | Geo-Info | 2017-4 THEMA

• DVW-Schriftenreihe, 90 banden van semina- (vakinhoudelijk, professioneel en politiek leden kunnen het tijdschrift niet alleen lezen ria etc. sinds 1990, pdf gratis, gedrukt €28,20 vertegenwoordiger van de landmeetkunde op de computer, maar ook op de telefoon • DVW-Nachrichten, nu zes maal per jaar, en de geo-ingenieurs in Duitsland, aldus of op de tablet. Zoeken kan ook per sheet of sinds 1950 (losse bijdragen staan drie tot VDV-Geschäftsführer Burkhard Kreuter). VDV- full text search voor de volledige tekst. Wie vier weken na verschijnen van een nieuwe editie gratis in pdf). • E-nieuwsbrief DVW Aktuell. Sinds 2013 ook ’Positionspapiere IGG‘

Bij de Vereniging van Duitse experts - Beroepsvereniging van Geodesie en GI, verschijnt elke twee maanden VDVmagazin. De beroepsvereniging werd opgericht in 1949. Ongeveer 6.500 leden telt de VDV

Recente band uit Schriftenreihe des VDV.

Die ’InteressenGemeinschaft Geodäsie‘ ist eine Allianz der geodätischen Verbände BDVI (Bund der Öffentlich bestellten Vermessungsingenieure), DVW (Gesellschaft für Geodäsie, Geoinformation und Landmanagement) und VDV (Verband Deutscher Vermessungsingenieure) mit dem Ziel, gemeinschaftlich gegenüber Gesellschaft und Politik aufzutreten. Damit soll die hohe gesellschaftliche und wirtschaftliche Bedeu- tung geodätischer Expertise von Vermessung über Geoinformation und Wertermitt- lung bis Landmanagement in den öffentlichen Fokus gerückt werden. In gemeinsa- mer Verantwortung soll das Berufsfeld der Geodäsie als Ingenieurdisziplin zur Lösung wichtiger gesellschaftlicher Fragen zukunfts- VDVmagazin. fähig entwickelt werden.

2017-4 | Geo-Info | 49 Internationalisering

Voorbeeld van wekelijkse berichtgeving VDV. er eens een bezoekje wil brengen kijkt op: aangeduid als ‘het nieuws van de afgelopen bladscheiding tussen kartografie en geode- www.vdv-online.de/aktuelles.html. 7 dagen’: sie nog totaal onomstreden. KN is sinds 1976 2017: …. wel internationaal, ook formeel van drie lan- Elke week wordt er een openbare nieuws- 2016: 287 delijke vakverbanden. In het Nederlandse brief (VDVnewsletter) verzonden. Leden kun- 2015: 364 taalgebied vond zoiets (nog?) niet plaats. nen de volledige tekst sinds 2013 lezen 2014: 368 Uiteraard kennen zowel Caert Thresoor, Geo- na registratie op de website. De recente 2013: 398 Info als De Hollandse Cirkel wel wat Vlaamse toevoeging van reclamebanners kan abonnee’s, c.q. leden, c.q. donateurs, maar gebruikt worden door iedereen. Spectacu- Slot die worden dus meer gewogen dan geteld. lair is het aantal berichten op de homepage, De Duitse vakverenigingen hebben daar Reacties zijn even welkom als ze dat waren die ondertiteld in VDVnewsletter wordt ook nog als concurrent AVN – Allgemeine op mijn artikel ’Hogere Nederlandstalige Vermessungs-Nachrichten, een onafhankelijk opleidingen Geodesie‘ in Geo-Info 2016-3 vaktijdschrift anno 1889, sinds 1933 verschij- (met de streamer ’Zijn Belgen en Duitsers nend bij Herbert Wichmann Verlag. gek of wij?‘). Een blik op vakverenigingsme- Zoals bekend is er in Nederland sinds de dia bij de Engelse buren wordt aan anderen fusie tot Geo-Info in 2004 alleen nog sprake overgelaten. van een vakscheiding tussen kartografie en geodesie in de historische bladen Caert Thresoor en De Hollandsce Cirkel (eventuele Duitse en Belgische historische bladen zoals Der Globusfreund. Wissenschaft liche Zeitschrift Adri den Boer is redacteur bij für Globenkunde zijn hier verder buiten Geo-Info. Hij is te bereiken via Lidmaatschapskaart. beschouwing gelaten). In Duitsland is de [email protected].

50 | Geo-Info | 2017-4 THEMA Klaar voor geo? Nederland in top 3

Nederland staat in 2017 op de Als u dit leest is er een goede kans dat u eraan derde plaats in een wereldwijde hebt bijgedragen: de gereedheid van Nederland voor geo. Het rapport ‘Global Geospatial Industry ranglijst van geo-gereedheid. Outlook’ uit 2017 bevat een ‘Geospatial Readiness Onlangs verscheen hierover het Index’ waarin 50 landen zijn vergeleken. rapport ‘Global Geospatial Industry Nederland krijgt brons, bij wijze van spreken. Aan de top staan de Verenigde Staten en Figuur 1 – De internationale visie van het rapport. Outlook’. Waar hebben de auteurs het Verenigd Koninkrijk (zie ook figuur 2). naar gekeken? De 50 gekozen landen vertegenwoordigen productieproces ten behoeve van waardever- 75% van de wereldbevolking en 89% van het meerdering en versnelling van besluitvorming. bruto nationaal product van deze wereld. Voor dit aspect staat Nederland op de 3e plaats. Door Frans Rip Industriële capaciteit Hierbij wordt gekeken naar de door bedrijven ver- vaardigde geo-producten (hardware, software, data), de aangeboden dienstverlening en “oplossingen”. Voor dit aspect staat Nederland op de 5e plaats.

Samenvatting Narain (zie bronnenlijst) vat de score van Nederland zó samen: Nederland staat op de derde plaats van- wege z’n mooie aanbod van datasets van topografie en satellietbeelden op diverse kaartschalen. Het was ook één van de eerste landen waar een cloud-based webportaal werd opgezet met real-time toegang Figuur 2 – De top 6. tot satellietdata. Vanwege z’n lidmaatschap van de Europese Unie volgt het land het INSPIRE Directief De auteurs hebben daarvoor naar vier aspecten om te komen tot een gemeenschappelijk platform gekeken van de situatie in een land op het voor ruimtelijke informatie in Europa. Het open gebied van omgang met geo: data beleid wordt bevorderd om het gebruik van • infrastructuur en beleid geodata nationaal en regionaal te stimuleren. • institutionele capaciteit De institutionele capaciteit van het land is een • adoptieniveau van gebruikers klasse apart, waarbij de universiteiten enkele van • industriële capaciteit de beste geo-gegradueerden ter wereld opleve- ren. De laatste jaren is het gebruik van geo in alle Infrastructuur en beleid sectoren toegenomen. Hoe de 49 andere landen Dit aspect gaat over het gemak waarmee het doen op de genoemde punten is na te lezen in geodata toegankelijk is, mag worden gedeeld het rapport (128 pagina’s). Dat is gratis verkrijgbaar en toegepast. En daarnaast wat er is aan kader via geospatialmedia.net/global-geospatial-outlook- stellend en ondersteunend beleid. Voor dit report-2017-download.html aspect staat Nederland op de 2e plaats. Bronnen Institutionele capaciteit • Geospatial Media and Communications, 2017. Global Geospa- De ‘geospatial industry’ heeft ‘geo-intelligente’ tial Industry Outlook. • Narain, A. 2017. The Global Geospatial Industry Outlook tells medewerkers nodig met kennis en vaardighe- the Geospatial Readiness Index of the countries. Op website den op het vlak van de omgang met geodata Geospatial World, 15 maart 2017. https://www.geospatial- en geosoftware. Die worden ontwikkeld bij de world.net/article/global-geospatial-industry-outlook/ onderwijsinstellingen en trainingsinstituten. Voor dit aspect staat Nederland op de 7e plaats.

Adoptieniveau van gebruikers Frans Rip is redacteur van Waar het hier om gaat is de mate waarin gebrui- Geo-Info. Hij is bereikbaar via kers geo onderdeel gaan maken van hun werk- en [email protected].

2017-4 | Geo-Info | 51 Verslag Internationalisering De IBGE-UNGEGN Toponymiecu r

Het Istituto Brasileiro de Geografi a e Estadistica (IBGE, de Braziliaanse topografi sche dienst) en de UNGEGN (United Nations Group of Experts on Geographical Names) werkgroep voor Scholing in de Toponymie organiseerden afgelopen mei samen een vijfdaagse cursus. Er waren 34 deelnemers uit 7 landen (Angola, Argentinië, Brazilië, Mozambique, Portugal, Sao Tomé en Uruguay). Docenten kwamen uit Brazilië, Canada, Duitsland en Nederland. De cursus werd geopend door Paulo Rabello de Castro, directeur-generaal van IBGE, en Helen Kerfoot, erevoorzitter van UNGEGN.

De eerste dag was gewijd aan de functies namen, waarvan de spelling, locatie of catego- om de juiste gegevens te krijgen voor die van geografi sche namen, een inleiding tot de rie niet met zekerheid kon worden vastgesteld. namen. De deelnemers werden verdeeld gebruikte terminologie, de standaardisatie van Het werd de taak van de veldwerkdeelnemers in drie groepen, vergezeld van tolken voor geografi sche en statistische namen, en de door UNGEGN daarbij verstrekte steun. De tweede dag werd het veldwerkgebied geïntroduceerd aan de hand van de geschiedenis van de plaats- namen die er voorkomen en een geografi sche en historische beschrijving. Rond 1570 is de inheemse bevolking hier verdreven door de Portugezen, die in de 17e eeuw suikerriet verbouwden en daarvoor slaven importeerden uit Afrika – een aantal plaatsnamen (zoals Cachoeira dos Escravos – Waterval van de slaven) verwijst daar nog naar. In de 18e eeuw werd de stad een knooppunt in het vervoer van delfstoff en naar de kust en in de 19e eeuw werd het een uitvoerhaven van koffi e. Omdat het pas in 1920 met het spoorwegnet werd verbonden, werd de stad, eens de belangrijkste exporthaven van Brazilië, economisch door andere steden ingehaald. Dat heeft ongetwij- feld bijgedragen aan het behoud van de oude koloniale gebouwen in de stad. Namenverzameling en interviewtechnieken werden in andere presentaties besproken, de bij het veldwerk toe te passen formulieren wer- den geïntroduceerd en er werd geoefend met GPS-apparatuur die gebruikt kon worden om de in het veld verzamelde benoemde objecten te lokaliseren.

De volgende dag reisde de groep met busjes naar het veldwerkgebied rond de historische stad Mangaratiba, aan de kust, ongeveer 85 kilometer ten westen van Rio de Janeiro. Het daaropvolgende veldwerk was anders dan het gebruikelijke (topografi sche) veldwerk: meestal zouden alle namen in het veld wor- den verzameld via interviews en op bordjes, maar deze oefening ging het om certifi cering in het veld. Het IBGE-personeel had vooraf de geografi sche namen van het gebied bestudeerd aan de hand van oude en nieuwe kaarten, historische en actuele publicaties. Figuur 1 - Veldwerkkaart van de omgeving van de plaats Mangaratiba aan de Atlantische oceaan, Dat resulteerde in een aantal ‘twijfelachtige’ ongeveer 85 kilometer ten westen van Rio de Janeiro (bron: IBGE).

52 | Geo-Info | 2017-4 THEMA u rsus in Rio de Janeiro

spronkelijk Alminhas heette (‘de kleine zielen’, bij het ‘Namenbureau’. Een vergadering van een genoemd naar een kinderbegraafplaats die Namenbureau werd gesimuleerd, waarbij de daar vroeger gevestigd was). Een rijke grondei- argumenten om de namen te standaardiseren genaar was er sindsdien in geslaagd deze naam zoals voorgesteld werden besproken door de op de topografi sche kaart te laten veranderen veldwerkgroepen en uiteindelijk gecertifi ceerd. in Bela Vista, en inderdaad wordt die naam ook gebruikt voor het dorpje in de GeoNa- De volgende stap bestond uit instructie in mes naamserver. Maar de lokale bevolking het opbouwen van namendatabases - in (zie fi guur 2), hoewel daarvan op de hoogte, perfecte omstandigheden, want het klaslokaal gebruikt die naam nooit. Tijdens het veldwerk was uitgerust met laptops voor alle deelne- bleek dat ze alleen naar hun dorp verwijzen mers, voorzien van de juiste software. Na de onder de naam Serra do Piloto, naar de bergrug opbouw van de database werden demon- waarop het dorp ligt. Ook berichten in de lokale straties gegeven hoe daaruit producten af te pers, spandoeken en richtingborden verwijzen leiden, zoals gazetteers (plaatsnamenlijsten) allemaal naar Serra do Piloto. Bij navraag onder en automatisch gelabelde kaarten. de lokale zegslieden, beweerden enkelen dat Er werd een oefening in kaartbelettering de naam ontstaan zou zijn na een vliegtuig- gehouden om te laten zien dat het nodig is om ongeluk waarbij een vliegtuig tegen de berg de kaartnamen in categorieën te verdelen, met Figuur 2 - Interview tijdens het veldwerk. aanvloog. Maar dat moet een bedenksel zijn: al specifi eke lettertypestijlen voor elke catego- rie, om ze makkelijker op de kaart te kunnen herkennen. Omdat standaardisatie van namen geen zin heeft zonder bekendmaking en verspreiding van de gestandaardiseerde namen, werden nationale programma’s voor dit doel besproken, evenals wereldwijde en commer- ciële naamservers. Ook werd de internationale namenstandaardisatie besproken, met de extra problemen van conversiesystemen tussen verschillende schriftvormen, en het bestaan van exoniemen, aan de hand van de redactionele keuzes die voor de naamgeving in een schoolat- las van de wereld gemaakt moeten worden.

Kartografen van de Universiteit Utrecht, de Topo- grafi sche Dienst en Wolters-Noordhoff hebben in de jaren 80 de stoot gegeven tot het geven van toponymiecursussen voor de UNGEGN, en een Figuur 3 - Opschrift op het hek van de dorpskerk in Serra do Piloto. twintigtal jaren doen we dat nu samen met karto- grafen uit Duitsland (BKG) en Canada. De cursisten degenen die niet vloeiend Portugees spraken op 19e-eeuwse kaarten komt de naam Serra do zijn steeds topografen en kartografen van topo- en door IBGE-technisch personeel dat gewend Piloto voor en toen waren er nog geen vlieg- grafi sche diensten en andere instanties die zich was om veldwerk te doen. Elke groep kreeg tuigen. Midden in het dorp Serra do Piloto ligt met de standaardisering van geografi sche namen een kaart en luchtfoto van hun gebied mee, de kerk São João Marcos (fi guur 3), gebouwd bezighouden, en ingewijd moeten worden in waarop de locatie van de niet met zekerheid in de jaren 40 toen de naburige stad van die deze problematiek. Daarbij komen dus zowel de benoemde objecten stond aangegeven (zie naam onder water kwam te staan vanwege de theorie, het verzamelen van namen in het terrein fi guur 1), evenals een lijst daarvan. Ter plaatse aanleg van een stuwmeer om Rio de Janeiro en hun bewerking en invoer in namendatabases werden informanten gezocht, men verwees van water te voorzien. De heiligenbeelden uit aan de orde. ons naar mensen die veel van de geschiedenis de kerken van die stad zijn toen naar dit dorp wisten en met hun hulp wisten we de meeste overgebracht. Het lesmateriaal dat voor deze cursus werd van de twijfelachtige gevallen op te lossen. gebruikt, is ook in te zien op de website van Na de verzameling van alle namen die gecer- de UNGEGN: unstats.un.org/unsd/geoinfo/ Twijfelachtige gevallen tifi ceerd moesten worden, keerde de groep UNGEGN/Toponymy_Training_Brazil.html Een van de twijfelachtige gevallen betrof de cursisten weer naar Rio terug en bereidde de naam van een dorpje in de bergen dat oor- geografi sche namen voor om in te dienen Ferjan Ormeling

2017-4 | Geo-Info | 53 Internationalisering Internationaal werk van h e waar we gaan en waar we

Nederland heeft een goedwerkend Over het recht op het bezit of gebruik van is. Het Kadaster bouwt in een ander land niet kadaster. Wij vinden dat gewoon, land – of het recht om ergens te mogen zijn een kadaster van de grond op, maar facili- - kun je heel filosofische of politieke discus- teert in het proces. Door het delen van onze maar voor ongeveer 70% van de sies voeren. Daar gaat dit artikel niet over. expertise moeten landen zo snel mogelijk op wereldbevolking is die mate van Uitgangspunt is dat er vanuit het oogpunt eigen kracht een organisatie draaiende kunnen zekerheid over grondeigendom van de Verenigde Naties een belang is om houden. De werkzaamheden van het Kadaster landrechten wereldwijd te registreren. In 2015 in het buitenland zijn altijd vraaggestuurd. en grondgebruik niet weggelegd. hebben alle landen van de Verenigde Naties Gemiddeld is het Kadaster op deze manier En dat terwijl landregistratie een gezamenlijk 17 werelddoelen voor duurzame ieder jaar in iets meer dan twintig landen actief. belangrijke voorwaarde is voor ontwikkeling vastgesteld. Dit zijn de zogehe- Het kadaster is geen ontwikkelingssamenwer- ten Sustainable Development Goals (SDG’s) king organisatie of fonds. Toch weten we dat armoedebestrijding. Het Kadaster 2015-2030. Armoedebestrijding is een van de sommige ontwikkelingsdoelen alleen mogelijk helpt andere landen met het doelen, naast bijvoorbeeld klimaataanpas- zijn als daar geen gevraagde vergoeding tegen- opzetten en verbeteren van sing en rechtvaardige overheden. Aan elke over staat. Zo maakt het Kadaster het bijvoor- SDG zijn concrete acties. Bijvoorbeeld voor beeld mogelijk om buitenlandse delegaties te hun kadastrale registratie en het ontvangen uit landen die daar geen budget inrichten van hun geo-informatie voor hebben en ondersteunen wij de ‘School infrastructuur. for Land Administration Studies’. Samen met het ITC in Enschede maken we zo opleiding en onderzoek voor landadministratie mogelijk. Door Kees de Zeeuw De Nederlandse vertegenwoordiging in het buitenland is heel divers. Dat kan zijn door deelname aan conferenties en congressen, maar ook door mee te vergaderen op Europees of mondiaal niveau in vak gerelateerde gremia. In Europa betekent dit dat we bijvoorbeeld betrokken zijn bij de ontwikkelingen rond Het Kadaster heeft onder andere een adviesproject INSPIRE, een rol spelen in EuroGeographics en in Bangladesh. onze bijdrage leveren aan organisaties als ELRA, EULIS, EUROSDR en PCC. Mondiaal gezien is dat armoedebestrijding is één van de acties: zorg netwerk nog veel groter. Zo vertegenwoordi- dat mensen eigendom en zeggenschap over gen we Nederland bij de Verenigde Naties in grond kunnen krijgen. Dat vraagt om een UN GGIM (GGIM staat voor ‘Global Geospatial goede kadastrale registratie. Information Management’). Ook werken we samen met organisaties als UN-Habitat en FAO Activiteiten in het buitenland aan kennisontwikkeling, zijn we op velerlei vlak Het Kadaster wil een bijdrage leveren aan deze actief binnen de internationale federatie van SDG’s. Dit doen we door onze kennis en ervaring landmeters (FIG) en werken we regelmatig met te delen met andere landen. Delen betekent dat en voor de Wereldbank. we kennis brengen én halen. Ook behartigt het Kadaster op een aantal plekken in de wereld het Internationale projecten Nederlands belang op het gebied van landre- Het Kadaster heeft de internationale advies- gistratie en geo-informatie. We onderscheiden projecten ondergebracht bij de afdeling daarom drie soorten activiteiten: advisering, ont- Kadaster International. Grofweg heeft Kadaster wikkelingssamenwerking en vertegenwoordiging. International vijf regio’s waar gewerkt wordt: Het internationaal advieswerk voert het Afrika, Azië, Latijns – en Midden Amerika, Kadaster op basis van kostendekkendheid uit. Europa en de Arabische staten. Dit jaar uit zich Dat betekent dat er externe financiering nodig dit in projecten in landen als Mozambique,

54 | Geo-Info | 2017-4 THEMA h et Kadaster: staan

directe financiering van de nationale overheid bedrijven in goede aarde viel. Ook de interna- of andere internationale fondsen. tionale conferentie over land administratie en standaarden die in samenwerking met de TU-Delft Partnerschap eerder dit jaar georganiseerd werd, laat zien dat Samenwerking en partnerschap is essentieel samenwerking de enige weg vooruit is. Aan de in ons internationale werk. Sinds 2015 is er een andere kant zien we bijvoorbeeld hoe de ‘Call for direct partnerschap met het Ministerie van Action’ van Oxfam Novib om informele landrech- Buitenlandse Zaken, LAND genaamd. LAND (‘Land Administration for National Develop- ment’) is er op gericht om de zogenaamde ‘Fit-for-Purpose Land Administration Appro- ach’ elders in de wereld te introduceren. Internationale activiteiten in Kenia. De samenwerking met bedrijfsleven, kennisinstitu- ten, NGO’s en ander overheden is overal aanwezig Tanzania, Benin, Jordanië, Bhutan, Bangladesh, en wordt steeds zichtbaarder. Maar die samen- Indonesië, Aruba, Colombia, Suriname en de werking is niet uniek of exclusief. Ieder samenwer- Balkan. De schatting is dat we de afgelopen drie kingsproject wordt weer opnieuw bekeken hoe decennia op deze manier in meer dan zeventig een goed consortium kan worden samengesteld. landen advieswerk gedaan hebben. Hierbij Een mooi voorbeeld is hoe GeoBusiness Neder- Ook in Nepal is het Kadaster actief. werken veelal in opdracht van de Nederlandse land samen met het Kadaster afgelopen jaar een overheid, Europese Commissie, Wereldbank geo-handelsmissie naar Suriname organiseerde ten wereldwijd te erkennen gebaat is bij support en de VN. In sommige landen lukt dat ook met die zowel bij de Nederlandse als Surinaamse van het Kadaster, om aan te tonen dat er manieren zijn om dat ook daadwerkelijk te doen.

Voorbeelden van adviesprojecten Tot slot De ambities van de SDG’s zijn haalbaar en • Colombia (vrede): Landrechten spelen een belangrijke rol in de vredesonderhandeling vragen om een actieve houding van mensen tussen FARC en overheid. Van wie was, is en wordt de grond? En waar baseer je je op? en organisaties. Het registreren van landrechten Het Kadaster werkt in Colombia nauw samen met de Nederlandse ambassade. Wij advise- (formeel en informeel) is daarbij van belang ren de overheid hoe zij in de voormalige conflictgebieden de land registratie zo op kunnen en zeer relevant. En het gesternte is goed; zetten dat er snel, goedkoop en goed genoeg landtitels voor boeren kunnen worden Het thema landrechten heeft momentum met uitgegeven zodat het vredesproces op basis van eerlijke landrechten plaats kan vinden. politieke aandacht, maatschappelijke vraag en • Rwanda (rechtszekerheid, gelijkheid en vluchtelingen): Na de genocide begin jaren 90 technologische mogelijkheden. Het Kadaster was een kadaster onderdeel van het stabiliteitsplan voor het land. Rwanda wist in tien jaar kan helpen aanjagen en samenwerken en is tijd 10 miljoen percelen voor minder dan 10 dollar te registeren. Hier hebben we gehol- daarom internationaal actief. pen 1 op de 100 Rwandezen op te leiden zodat zij op satellietfoto’s nauwkeurig percelen konden intekenen waarmee mensen hun bewijs van eigendom konden krijgen. • Bangladesh (conflicten en economische ontwikkeling): Het aantal conflicten om land is der- Kees de Zeeuw is sinds 2010 mate groot dat het rechtssysteem volledig vastgelopen is in Bangladesh. Er is corruptie met hoofd van Kadaster International grond en formele en informele systemen lopen door elkaar. Wetgeving en methodes voor en is verantwoordelijk voor de land administratie zijn bovendien ouderwets, uit begin vorige eeuw. We geven voorlichting internationale activiteiten van het en opleiding aan (nieuwe) professionals. Een alternatieve vorm van landmeten, databeheer Kadaster. Ook is Kees vertegen- en gegevensverstrekking moet helpen bij het oplossen van conflicten zonder rechtszaken. woordiger van Nederland bij de • Griekenland (belasting heffen): Om overheidsinkomsten te genereren is het heffen van Verenigde Naties over het thema Global Geospatial belasting op vastgoed belangrijk. Wetgeving, praktijken en belangen hinderen deze Information Management (UN GGIM). Binnen die ontwikkeling. Op verzoek van de Europese Commissie hebben wij adviezen opgesteld groep is hij voorzitter van de UN Group of Experts on hoe de overheid transparanter kan zijn en instituties in kan richten om betere en eerlijkere Land Administration and Management (UN-GE-LAM). belasting te heffen. Hij is bereikbaar via [email protected].

2017-4 | Geo-Info | 55 Verslag Internationalisering CLGE General Assemblee, 20-23

Het was feest deze keer! In Lausanne. Honderd jaar IGS. En te midden van deze festiviteiten kon het CLGE als overkoepelend Europees comité hier haar halfj aarlijkse bijeenkomst houden.

Er stonden een paar mooie bijdragen op de volop aandacht was voor de spreekwoordelijke niet al zijn stellingen hier opvoeren, maar zijn agenda en de interactie met het IGS-programma Zwitserse precisie en accuratesse. Natuurlijk: de presentatie was prikkelend genoeg om nog eens werkte aanstekelijk. Vooral de door hen pontifi caal klokken gelijkzetten. Dat heeft ons vier dagen na te zien voordat het 2020 is (zie: www.sli.do/ met voor het congrescentrum (Swiss Tech Centre) parten gespeeld: of het nu ging over precisie eventcode #igs100). geplaatste portakabin met GeoLabSuisse bevatte tunnelboringen of het op tijd beginnen van een Hierna was er tijd en ruimte gereserveerd voor een schat aan informatie: een heel klein museum presentatie of het bezoeken van het Rode Kruis- Matthias Wasem van Autodesk DACH die een met GeoFort-waardige doorkijkjes. Naast een museum: alles liep strak en reglementair op de mooi doorkijkje gaf naar BIM, waarbij de schakels letterlijk down-to-earth weergave van de werking klok. Je wilt eigenlijk niet dat dit cliché genoemd van de keten plan, manage, build and design ruim van positioneringssatellieten (een stukje Zwitsers hoeft te worden, maar men liet zich erop voor- aandacht kregen. berglandschap omringd door ijzeren staven met staan: er was geen ontkomen aan. Nogal ‘Disruptive’ was de volgende spreker (Xavier daarbovenop een paar rolmaatjes, voorstellend Comtesse) die zeker wist dat ‘landregistration will de satellieten: hoe simpel kun je het maken? Robotisering be replaced by Blockchain’. Vooral provocatief en Zie afbeelding 2) ook een opstelling om met Dan wordt het bijzonder interessant om een tegelijkertijd over z’n eigen toekomst: ‘my job is een spiegelrefl excamera een 3d-pointcloud te futuroloog/Zukunftsforscher (Georges T. Roos) going down the drain!’. Hij schetste sowieso een vervaardigen van de bezoekers. aan het woord te horen: aan de hand van tien wat somber perspectief: vijftig beroepen zijn in stellingen ging hij vooruit in de tijd. De invloed het afgelopen decennium verdwenen, of positief van bevolkingsgroei, de invloed daarvan op de geduid: robots betalen geen belasting. Hij haalde ruimte, de afnemende bestedingsbudgetten, de daarbij aan dat we onderhand rijp zijn voor de toenemende kosten voor gezondheidszorg en toekomst, waarin IoT (Internet of Things) de maat meerkosten in het sociale domein, de spanningen gaat slaan, al was het maar om te voorkomen dat die daarbij optreden op demografi sch terrein, 10% van het stedelijk autoverkeer besteed wordt In drie talen dezelfde afkorting is op z’n minst immigratie. Kortom: de problematiek waar ook de aan zoeken naar een P-plaats. ‘Not smart’, was opmerkelijk! omringende EU-landen mee te maken hebben. zijn understatement. Het wordt tijd voor nieuwe Hij schetste de vierde industriële revolutie; na economische concepten. Ik kon het bij de aange- Het plenaire deel van de bijeenkomst werd mechanisatie, elektrifi catie en automatisering is haalde voorbeelden niet laten even te denken aan met de nodige formele plichtplegingen en nu de robotisering aan de beurt. Ik weet niet hoe het vijftig jaar geleden door Provo gelanceerde goede woorden over en weer geopend door de het u vergaat, maar ik schrok ervan (of veerde ‘wittefi etsenplan’. vertegenwoordigers van zowel IGS als CLGE (resp: op) dat 47% van de arbeidsmarkt in Zwitserland Fridolin Wicki en Maurice Barbieri). Thema van al in 2020 gerobotiseerd zal zijn. En dat geeft Onbegrensde mogelijkheden deze dagen was: ‘Pushing boundaries’, alsof er nog dan weer minder druk op benodigde menselijk Curtis Sumner van het Amerikaanse NSPS wat grenzen rechtgezet moesten worden. arbeid en ook minder benodigde infrastructuur. (National Society for Professional Surveyors; 50.000 Opvallend was dat er vanaf het eerste moment Uitdagingen te over voor ruimtelijk planners. Ik ga licensed surveyors (!)) was ingevlogen om een vergelijk te maken met het land van onbegrensde mogelijkheden. Nu ja: over grenzen gesproken: opvallend was dat hij in zijn betoog de enorme verschillen weergaf tussen de oostelijke en weste- lijk staten. In het oosten de ‘meeting balances’, in het westen van de V.S. het ‘rectangular system’ uit de tijd van president Jeff erson. Ondanks of dankzij deze verschillen viel op dat de mate waarin de Amerikaanse benadering van landmeetkundige grensbepaling geen schoolvoorbeeld is voor de Europese situatie en zeker niet gekopieerd behoeft te worden. De mate waarin mensen zijn opgeleid om hun werk goed te doen, is discuta- bel. Geen universitaire opleidingen voorhanden, geen professoren en nauwelijks voortbestaan van het vak. Hij noemde nog een treff end voorbeeld waarbij de inmates van een of andere Weergave van de werking van positioneringssatellieten. staatsgevangenis in Virginia ter rehabilitatie een

56 | Geo-Info | 2017-4 THEMA 3 april 2017 te Lausanne: Swiss time!

Gouden driehoek De dag daarna begon de gezamenlijk vergadering van het CLGE; het is altijd een hele zit om de lange agenda af te werken: naast de begroeting van nieuwe leden, behandeling van de cijfers en de voortgangsrapportages vanuit de verschillende deelnemende landen gaat er heel wat Zwitserse tijd mee heen. Voordat je er erg in hebt is het zomaar weer tijd voor het 12-uurtje. Ook dat was opvallend strak georganiseerd deze keer: tijd voor een snelle staande hap, om maar niet teveel tijd te vermorsen. En door naar het volgende programmaonderdeel. Juist in die ‘tussentijd’ zou er tijd moeten zijn voor contacten, het aangaan van nieuwe verbindingen en het promoten van onze gezegende positie: we hebben het hier maar goed geregeld met elkaar, met onze gouden driehoek van overheid-kennis- instituten en bedrijfsleven. Natuurlijk is het ook hier regelmatig touwtrekken om de driehoek een beetje gelijkzijdig te houden, maar hoe anders en Groepsfoto CLGE. hoe contraproductief is het elders soms geregeld. Veel bureaucratische regels bemoeilijken de groei landmeetcursus aangeboden kregen. Bevrijd van van onze bedrijfstak in veel van de deelnemende ‘ball&chain’ opnieuw in het oranje op pad met de landen. total station. Da’s toch even wennen! Hoe mooi is het dan – en daar hebben we vanuit Gelukkig waren er halverwege de middag ook nog Nederland echt iets mee toe te voegen – wanneer een paar mooie doorkijkjes naar het Galileo-project, we aan het einde van de dag nog een paar interes- toegelicht door Alina Hriscu: de toepassingenkant sante bijdragen te horen krijgen vanuit de Benelux. ervan en de PPP-initiatieven eromheen (Veripos, Martin Salzmann (Kadaster Nederland) en Ingrid Terrastar, Fugro). Je merkt elke keer in CLGE-verband van den Berghe (directeur IGN/Eurographics) dat er op twee momenten energie in de tent komt: gaven respectievelijk de stand van zaken weer, het eerste moment doet zich voor wanneer een van waarin door Salzmann het Boomregister.nl en de de gedelegeerden met een bijdrage voor het voet- initiatieven rond vebeterdekaart.nl werden toege- licht komt waarin hij of zij zelf een betekenisvolle licht. Aandacht voor gezamenlijke verbeteringen. rol heeft gespeeld en het tweede moment dat dit Ook werden de initiateven rond Geo4Web met gebeurt is wanneer er afstand van het formele pro- availability, accessibility en connectivity toegelicht gramma wordt genomen: dat kan een korte pauze aan de toehoorders. Opvallend was de bewonde- zijn, dat kan tijdens een glaasje prik op het naast het ring die de toehoorders uitspraken over de Neder- conferentieoord gelegen terrasje zijn. Dan gebeuren landse benadering: openheid en samenwerking de dingen. Men spreekt ‘unbehindert’, deelt antece- tussen de particuliere sector en de overheden, Het congrescentrum. denten en de werkelijke drijfveren om hier aanwezig waarbij ook het onderwijswerkveld een onmis- te zijn krijgen betekenis. Vele deelnemers komen iets bare rol speelt. Van den Berghe stelde – hoewel aard na grondige kwaliteitscontrole van deze data, halen wat anderen niet kwijt willen. Het delen van qua onderzoeksvraag ressorterend onder het zodat er data-analyses kunnen worden uitgevoerd kennis is in het programmatische deel nog steeds ministerie van defensie - de ontwapenende vraag: en er producten met toegevoegde waarde kun- geen vanzelfsprekendheid. Juist daarom is het elke ’waarom hebben we nog een mapping-agency nen ontstaan. De bekende dilemma’s tussen ‘gratis keer een verademing te merken dat het informele nodig?’. Zij hield een pleidooi voor het verbeteren is niet hetzelfde als waardeloos’. Daarbij kreeg ze circuit een sterkere bijdrage levert aan het verste- van de zichtbaarheid en kwaliteit van geodata. Het door vragen en opmerkingen veel bijval van de vigen van de verbanden dan het formele gedeelte moet als water uit de kraan zijn: zet de kraan maar aanwezigen: we hebben de afgelopen jaren een van de bijeenkomsten. Ik begrijp steeds beter open! Daarbij is een belangrijke rol weggelegd enorme toename van het gebruik van open data waarom deals op Europees niveau, na ellenlange voor de data-broker, die de producent en koper gezien en dit levert bedrijven mogelijkheden hun overleggen daags, in de avonduren, turend over een van data met elkaar in verbinding stelt. Deze dient kosten te reduceren en het vrijgekomen geld te rechaud pas worden afgehandeld. de markt en de gebruikersbehoeften te kennen en gebruiken voor innovaties. Voor meer informatie: kan zo als een goede matchmaker optreden. Uiter- zie www.cartoweb.be. Roelof Keppel

2017-4 | Geo-Info | 57 Verslag Internationalisering Geomatics Day 2017 in Delft was

Op vrijdag 23 juni 2017 vond de Geomatics Day 2017 ‘Point Clouds and Internet of Things’ plaats. Dit evenement is een initiatief van de TU Delft en vond ook dit jaar weer plaats op de Faculteit Bouwkunde in Delft. Deze dag bood de mogelijkheid om studenten, oud-studenten en andere Geo-informatie professionals te ontmoeten, en samen te verkennen hoe Geomatics kan bijdragen aan het beter begrijpen en vormgeven van de gebouwde omgeving. Het was een geslaagde dag!

Het programma bestond uit een middagdeel de volgende bedrijven: CycloMedia, Fugro, ESRI, Daarna spraken Martin Kodde en Stella Psoma- waar presentaties en demo’s te zien waren. CGI, Tensing, Alliander, TNO, en GEOS. Om u een daki (oud-student MSc Geomatics) van Fugro De voorzitter was Stefan van der Spek, program- kleine impressie te geven van de bijdragen van over een digitale kopie van objecten. Ze lieten madirecteur van de MSc Geomatics for the Built deze bedrijven is hieronder een samenvatting te een point cloud zien van buizen en installaties Environment. Thomas H. Kolbe, professor aan de vinden van wat zoal aan bod kwam. in een GISviewer. Ravi Peters (TU Delft) vertelde TU in München, bezocht deze dag en sprak het vervolgens over wat hij zo leuk vindt aan het publiek toe. Rosann Aarsen, Sweco Adviseur en Point Clouds werken met point clouds. Hij liet verschillende oud-student van het MSc programma Geoma- Het middagdeel was in twee delen opgesplitst. point clouds zien en vertelde meer over de tics, gaf tijdens deze middag ook een presentatie. Het eerste deel bestond uit presentaties rondom voortgang van zijn project. Haar doel was om de aantrekkelijkheid van de het thema: ‘Point Clouds’. Bart Beers van Cyclo- Niels van der Vaart (ESRI) liet zien hoe je heel werkgever Sweco over te dragen. Dit was het Media sprak over LiDAR point cloud data. Hij liet snel 3D-informatieproducten kunt maken met eerste jaar dat Sweco sponsor was van de Geo- een kaart zien van een stad waar de ingewon- Drone2Map for ArcGIS. Drone2Map for ArcGIS matics Day 2017. Daarnaast presenteerden ook nen data wel bruikbaar was en waar niet. helpt om beelden om te zetten in iets geogra-

Veel ruimte voor ontmoeting tijdens Geomatics Day.

58 | Geo-Info | 2017-4 THEMA een groot succes!

fi sch. Het is een snelle manier van inwinnen van zeer gedetailleerde informatie.

Internet of Things & Smart City Modelling Het tweede deel van het programma bestond uit presentaties rondom het thema: ‘Internet of Things & Smart City Modelling’. Robert Voute (CGI) sprak over hun nieuwste ontwikkelingen. Hij liet het modelleren van een ongeluk op het spoor zien door gebruik te maken van een drone. In dit project werkt CGI samen met ProRail en Eyefl y B.V. Ook vertelde Robert Voute over de nieuwe mogelijkheden om binnenruimtes in puntwolken te herkennen. Daarna sprak Tom Broersen van Tensing over de kracht van FME. Hij liet een aantal mogelijkheden van dit programma zien. Hij sprak over het werken met point cloud data in FME dat gemakkelijk naar bijvoorbeeld Minecraft omgezet kan worden. Peter de Koning van Alliander sprak over het energienetwerk. Alliander heeft inzichtelijk

’s Middags waren er presentaties en demo’s te zien.

gemaakt waar storingen zich voordoen in het datasets. Geomatics omvat al deze aspecten. Smart Grid. Tenslotte gaf hij een demonstratie van een viewer waar in een tijdspanne naar De MSc Geomatics for the Built Environment het energieverbruik met een kleurlabel per heeft zowel Nederlandse als internationale gebouw kan worden gekeken. studenten (uit resp. China, Griekenland en Als één na laatst sprak Leon van Berlo van TNO Italië). De Nederlandse studenten hebben een over BIM & CityGML. verschillende vooropleiding, zoals Bouwkunde De studentenverening GEOS sloot het pro- en Civiele Techniek. De instroom van de gramma af met een oproep voor partners en studenten ontwikkeld zich nog steeds. In 2012 inspirerende verhalen van alumni. ging de MSc van start met zeven studenten. Nu is het aantal studenten al toegenomen Innovatief en snel ontwikkelend gebied naar dertig. Vandaar dat de spreektaal van de Geomatics is een innovatief en snel ontwikke- Geomatics Day 2017 Engels was. lend gebied waarbij het verzamelen, analy- seren en leveren van geografi sche informatie Ik wil de TU Delft bedanken voor deze inspire- voorop staat. Ontwikkelingen zoals ‘Internet of rende dag! Things (IoT)’ om de gebouwde omgeving te Rosann Aarsen detecteren en monitoren resulteert in enorme [email protected]

2017-4 | Geo-Info | 59 Verslag Symposium De Bosatlas - 140 jaar de wereld in kaart

Op 14 juni 2017 werd in de Universiteitsbibliotheek (UB) in Utrecht het 140-jarig bestaan van de Bosatlas gekoppeld aan het openstellen, door de UB, van een website waarop men alle kaarten uit alle oude drukken van de Bosatlas (1877-1940) met elkaar kan vergelijken.

Figuur 1- Beeld uit de nieuwe UB-Utrecht website van de Bosatlas, waarop men kaartbeelden uit twee opeenvolgende drukken kan vergelijken: polders kregen een raster en de streekbebouwing langs de rivieren is toegevoegd.

Het betrof hier een initiatief van Curator Menno Bolder, Douwe de Jong onder leiding trekken uit de redactionele veranderingen in Kaarten en Atlassen Marco van Egmond. van Tjeerd Tichelaar) ondersteunend aanwezig de atlas in de loop van de tijd, dan moeten we Met steun van het K.F. Hein fonds en het was. Tjeerd Tichelaar gaf in zijn presentatie ook weten in welke mate de atlas de veran- Fentener van Vlissingen fonds zijn er meer dan aan dat we om een ruimtelijk referentiekader derende werkelijkheid ook correct weergaf. 5.000 kaartbladen voor gedigitaliseerd en is er op te bouwen niet uit de voeten kunnen met De kaarten uit voorbije edities van de Bosatlas door de IT-afdeling van de Utrechtse Univer- Google Earth of Google Maps, maar een zorg- vormen een stille getuige van het verleden, siteitsbibliotheek een tool voor gebouwd die vuldig uitgedunde kaart nodig hebben, zoals die we met deze nieuwe tool weer een stem ons in staat stelt de kaarten uit verschillende de Bosatlas, waarop alleen de meest relevante hebben gegeven. edities inderdaad tot in het grootste detail met informatie is overgebleven. elkaar te vergelijken. Uitgever Noordhoff bv Hoe die tool werkte, werd vervolgens door van de Bosatlas nam natuurlijk deel aan deze Na de introductie door dagvoorzitster Martine Marco van Egmond behandeld; de essentie feestelijke bijeenkomst, zowel als sponsor als Pronk van de Universiteitsbibliotheek Utrecht, ervan is dat elke kaart door de verschillende met inhoudelijke bijdragen. Bosatlas-uitgever gaf Ferjan Ormeling in zijn presentatie over de edities heen gevolgd kan worden, waarbij de Otto Venema gaf de positie van de Bosatlas redactionele veranderingen in de Bosatlas aan beelden van opeenvolgende edities naast in het huidige onderwijs aan, Daphne Ariaens hoe betrouwbaar, per gegevenscategorie, de elkaar kunnen worden gezet (zie fi guur 1). demonstreerde de functionaliteit van de informatie in de atlas was, waarbij naar nauw- Zoomt men bijvoorbeeld in op de kaart van digitale atlas, terwijl de gezamenlijk atlasre- keurigheid, juistheid, actualiteit en volledig- Afrika uit 1907, dan zoomt men tegelijk in dactie (Mathie Hoenjet, Annemieke Altena en heid werd gekeken. Want, willen we conclusies op de Afrika-kaart uit de volgende of vorige

60 | Geo-Info | 2017-4 editie, waardoor de veranderingen goed zichtbaar worden. Die veranderingen worden in de bijgeleverde teksten (van de hand van Ormeling) toegelicht en verklaard.

Digitale Bosatlas Uitgever Otto Venema positioneerde de atlas en gaf de overwegingen aan voor de ontwik- keling van de digitale Bosatlas die hier mede werd gelanceerd (op de KNAG-onderwijsdag van 2016 hadden we er al even aan kunnen ruiken). Na de pauze kon, na een demonstratie van Marco van Egmond, geëxperimenteerd worden met de op de UB door Edu Hackenitz ontwikkelde viewer, waarbij met dus zowel synchronisch (alle kaarten uit een editie bekijkend) als diachronisch (een bepaalde kaart volgend door alle edities heen) te werk Figuur 2 - Het werken met de digitale Bosatlas in de Bucheliuszaal van de UB (foto: Bas van Hattum). kon gaan. De cesuur is na de 36e druk gelegd, omdat daarna de structuur van de atlas veran- de verrassende mogelijkheden van dit nieuwe de veranderingen aan te geven die in de vol- dert door de toevloed van nieuw opgenomen leermiddel kon worden geëxperimenteerd. gende editie moesten worden aangebracht) thematische kaarten. Maar Venema toonde werden getoond. Het was spijtig dat deze zich bereid na te gaan of de periode 1877- Er waren maar liefst twee tentoonstellingen twee exposities alleen deze dag te zien waren! 1939 die nu is vrijgegeven niet verlengd kan georganiseerd: in de vitrines van de Boothzaal worden, bijvoorbeeld tot en met de 40e druk waren de highlights uit de geschiedenis van De website is vooral ontwikkeld voor het (1969) of tot 1980 zodat we op die manier de Bosatlas bijeengebracht. Bijvoorbeeld de onderwijs. De makers hopen dat hij door met deze website beter aansluiting vinden eerste druk en bijzondere collectors items scholieren zal worden gebruikt voor werkstuk- bij het heden. Het adres van de website is zoals de Bosatlas die tijgers in Afrika toonde en ken waarbij wordt nagegaan wat de verande- bc.library.uu.nl/nl/bosatlassen-de-wereld- de Bos-van Balen atlas die de moderne spel- ringen zijn in een land, of in (onze kennis van) beeld-1877-1939. Daar zijn niet alleen de ver- ling ook op de plaatsnamen van toepassing een werelddeel (de exploratie van Afrika) of gelijkingsmogelijkheden en de begeleidende had verklaard (maar snel bakzeil moest halen een verschijnsel wereldwijd (telegraafl ijnen, teksten te zien, maar ook karakteristieken vanwege de onvrede hierover in de regionale streekspoorwegen, miljoenensteden, stuw- van de verschillende edities en ‘geografi sche pers). In de kaartenzaal werd een meer syste- meren) of in de relaties tussen buurlanden. verhalen’ over de ontwikkeling. Na de pauze matisch overzicht van de atlasgeschiedenis Bij de interpretatie van de daarvoor relevante gaf ook Daphne Ariaens een nadere toe- gebracht, waarbij naast alle opeenvolgende atlaskaarten worden ze daarbij dus geholpen lichting op de digitale Bosatlas, waarna met edities ook buitenlandse uitgaven van de door de toegevoegde commentaren. Die com- assistentie van Menno Bolder hands-on met Bosatlas en redactie-exemplaren (bedoeld om mentaren wijzen de scholieren ook op de vooringenomenheid van de atlas: het is een atlas voor de Nederlandse samenleving, en de redacteuren hebben zich aangepast aan de ideeën en opvattingen die in die samenleving heersen. De door de website bestreken periode omvat bijvoorbeeld ook het hoogtepunt van het kolonialisme en daarbij worden veel aspec- ten van inheemse samenlevingen in gekoloni- seerde ontwikkelingslanden genegeerd.

De organisatie verliep vlekkeloos: het UB- Bijzondere Collecties team aangevoerd door Maaike Wijnen had de logistiek, de verschil- lende zalen en tijden van de presentaties goed georganiseerd. Bij het afscheid, na de afsluitende borrel, kregen alle deelnemers namens Noordhoff bv een nieuw collectors item mee: een verjaardagskalender waarop de geschiedenis van de Bosatlas in beeld was gebracht.

Figuur 3 - Overzicht van de Bosatlas-tentoonstelling in de kaartenzaal van de UB Utrecht (foto: Bas van Hattum). Ferjan Ormeling

2017-4 | Geo-Info | 61 Eerste bruikbaarheidsteste n

Zo’n vijf jaar geleden is in Geo-Info De ontwikkeling van de vario-schaal kaart een 3D-volumepartitie van gestapelde poly- het concept van vario-schaal prototypen zijn inmiddels zo ver dat eerste hedra binnen de zogenaamde SSC. Kaarten bruikbaarheidstesten mogelijk zijn. Recent worden gemaakt door deze 3D-partitie te geo-informatie beschreven hebben we een prototype ontwikkeld geba- doorsnijden met een vlak. Een geleidelijke (Van Oosterom en Meijers, 2012). seerd op de ruimte schaal kubus (‘Space zoom actie komt overeen met het soepel In dit eerdere artikel werd de eerste Scale Cube’, SSC). Het interactief omgaan verplaatsen van het snijvlak; zie figuur 1. (schuiven en zoomen) met 2D-kaarten De volgende sectie beschrijft onze GPU- echt geleidelijke vario-schaal gebeurt door het doorsnijden van de SSC. gebaseerde implementatie van het vario- structuur gepresenteerd: een delta Het resultaat van deze doorsnijdingsope- schaal prototype, de ‘Intersector’ genaamd. schaal geeft een delta in de kaart ratie wordt in real-time gevisualiseerd door Vervolgens presenteren we het ontwerp en efficiënt gebruik te maken van de Graphics de uitvoering van een eerste vario-schaal (en hoe kleiner de delta schaal hoe Processing Unit (GPU) en geeft de gebrui- bruikbaarheidstest (waarin we de traditio- kleiner de delta kaart). De afgelopen ker een soepele indruk. We hebben een nele multi-schaal aanpak vergelijken met de vijf jaar is er veel R&D verricht om eerste bruikbaarheidstest ontworpen om vario-schaal aanpak). de hypothese te valideren dat vario-schaal het concept van vario-schaal geo- zorgt voor een beter kaartbegrip en meer GPU gebaseerde vario-schaal viewer informatie te realiseren: ontwikkelen intuïtieve interactie, resulterend in een snel- De ‘Intersector’ gebruikt een pixel rendering van prototypen en testen met lere en betere uitvoering van de taken. benadering van de SSC, geïmplementeerd op de GPU. Een specifieke kaart (locatie en echte data. In het kader van het Introductie schaal) komt overeen met een 2D-pixel- Open Technologieprogramma De huidige generatie interactieve kaarten raster ergens in de SSC; zie figuur 2. Bij het (OTP van STW, Stichting Technische zijn allemaal gebaseerd op multi-schaal projecteren van een pixel in willekeurige representaties. Deze zijn daardoor niet opti- richting geeft de binnenkant van het eerste Wetenschappen) project 11185 maal voor een goede gebruikersperceptie. polyhedrongrensvlak aan welke kleur (welk ‘Vario-scale geo-information’ is er de Een inzoom actie resulteert in het gebruik object) de pixel moet krijgen. Gebaseerd op afgelopen jaren veel vooruitgang van een aantal discrete detail/ schaal niveaus deze waarneming zien we dat bij recht van (LoD’s), elk met verschillende inhoud en boven naar beneden kijken (en alles boven geboekt. De belangrijkste resultaten representatie (styling). De abrupte over- het raster niet mee te nemen), de gewenste zullen in een serie beknopte gangen kunnen leiden tot minder effectief kaart wordt verkregen. Deze aanpak is artikelen worden behandeld. Dit is kaartgebruik, mogelijk resulterend in ideaal voor de GPU, omdat het past bij de vertraging of zelfs fouten bij het uitvoeren mogelijkheden van de grafische pipeline het vierde artikel in de serie. van taken. Het vario-schaalconcept daaren- (per pixel berekeningen parallel uitvoeren tegen slaat in kleine stapjes de resultaten voor taken als coördinaattransformaties, van het kaartgeneralisatieproces op in de diepteberekeningen, enzovoorts), waarbij de Door Radan Šuba, Martijn Meijers, tGAP-gegevensstructuur. Vervolgens wordt polyhedra grensvlakken als driehoeken zijn Peter van Oosterom, Mattijs Driel en de derde dimensie gebruikt om de schaal- aangeboden. Naast de basis functionaliteit Elmar Eisemann overgangen te coderen, wat resulteert in zijn een aantal speciale effecten geïmple-

Figuur 1 - Voorbeeld SSC data met een viertal horizontale snijvlakken (schalen).

62 | Geo-Info | 2017-4 e n van vario-schaal kaarten

Figuur 2 - Het raster van een specifieke kaart (schaal en locatie) in het voorbeeld SSC: 3D aanzicht, 2D zijaanzicht, 2D horizontaal aanzicht, projectie van pixels naar beneden.

menteerd (zie figuur 3): Supersampling Om de invloed van de gebruikersinterface te Voor de test gebruiken we een vereenvou- anti-aliasing (voor scherpere beelden), elimineren, werd het experiment uitgevoerd digde versie van de Intersector. De bedie- niet-horizontale snijvlakken (voor gemengde met dezelfde grafische interface voor twee ning voor schuiven (pannen) vindt plaats schaal representaties, zoals fish-eye lens of Top10NL datasets van hetzelfde 9x9 km2 met de vier pijltjestoetsen en in/uitzoomen perspectief blik), mixen van kleur door twee gebied (zo’n 13.000 vlakken): gebeurt met de + en de - toets voor kleine nabije snijvlakken te gebruiken (voor extra 1. een discrete multi-schaal dataset (SSC stappen (en de [ en ] toets voor grotere ‘bewegings’ zoomgevoel) en textuur map- inhoud waar op een beperkt aantal vaste zoom stappen); zie figuur 4. De Intersector ping (voor verbeterde kaart leesbaarheid). schalen de objecten veranderen: prisma’s gebruikt een venster met vaste grootte, en Driel (2015) beschrijft de implementatie van eindigen allemaal op zelfde schaalmo- toont alleen de kaart, zonder extra knoppen de Intersector in meer detail. ment en worden dan opgevolgd door op het scherm. De instructeur geeft een een nieuwe set van prisma’s, tussen elke introductie over het gebruik van de Inter- Ontwerp van bruikbaarheidstest schaal zit een factor 2; bijvoorbeeld van sector en een toelichting op de taak (zoals De eerste bruikbaarheidstest van de vario- 1:10.000 naar 1:20.000) en ook op het instructievel aangegeven) en is schaal functionaliteit is uitgevoerd met een 2. een vario-schaal dataset (SSC gebaseerd verder aanwezig gedurende het experiment. beperkte groep van tien testpersonen, elk op tGAP inhoud met geleidelijke over- De testmethode bestond uit het uitvoeren met een sessie van ongeveer 15 minuten. gangen). van de taak met hardop denken (‘thinking

Figuur 3 - Supersampling antilaliasing, niet-horizontale snijvlakken, mixen twee nabije snijvlakken.

2017-4 | Geo-Info | 63 Figuur 5 - De test resultaten: totaal benodigde tijd voor een taak, nauwkeurigheid positie, nauwkeurigheid schaal.

64 | Geo-Info | 2017-4 Figuur 4 - De testopstelling (merk op de speciale + en – knoppen, groot en klein voor zoomen). aloud’), audio-video-observatie, daarbij deerd dat de resultaten bemoedigend zijn, zal in het zesde artikel aan bod komen hoe gesynchroniseerde schermopname en na maar nog niet direct een doorslaggevend deze geleidelijke SSC inhoud kan worden afloop het invullen van een vragenlijst. verschil laten zien. Dit valt wellicht te verkla- gebruikt in een browser gebaseerde (GPU/ ren door de testopzet met de bediening via WebGL) visualisatie omgeving met geani- Testresultaten toetsen, zoals + en – voor in- en uitzoomen, meerde geleidelijke pan en zoom interacties. Er zijn veel verschillende kaarttaken moge- waarbij alle gebruikers ervoor kozen om de lijk: oriëntatie, zoeken, analyseren, route grotere (snellere) zoomstappen te gebrui- Bronnen • Peter van Oosterom, Martijn Meijers, Variabele-schaal geo- plannen, etc. In de eerste bruikbaarheidstest ken. Hierdoor gaat voor een redelijk deel de informatie, Geo-Info, 9(10), pp. 14-19, 2012. is gekozen voor de volgende oriëntatie-taak: echte geleidelijk zoom mogelijkheid van de • Mattijs Driel, Real time intersections on space scale cube vanuit een door de Intersector willekeurig vario-schaal aanpak verloren, want er wordt data, Master’s thesis, Utrecht University, pp. 12, 2015. gekozen start positie en schaalniveau, eerst van één bepaalde schaal direct naar een helemaal uitzoomen, daarna zoveel schui- andere schaal gesprongen met alle moge- Dit artikel is een bewerking van het Engelsta- ven dat het kaartfragment geheel buiten lijke cognitieve nadelen van dien (desoriën- lige artikel: Radan Šuba, Mattijs Driel, Martijn beeld valt en ten slotte proberen om weer tatie). Naar aanleiding van deze constatering Meijers, Peter van Oosterom, Elmar Eisemann, zo nauwkeurig mogelijk terug te komen hebben we het protoptype inmiddels verbe- Usability test plan for truly vario-scale maps, In: naar start positie en schaalniveau. Tijdens terd en is nu de zogenaamde geanimeerde Proceedings of AGILE workshop on ‘Automated deze interactie worden de tijd en de precisie zoom ook mogelijk via muis interactie, generalisation for on-demand mapping’ and 19th (positie en schaal) vastgelegd. De ene helft te proberen op: varioscale.bk.tudelft.nl/ ICA Workshop on Generalisation and Multiple van de gebruikers begon met de taak drie gpudemo/2017/07/one/ Hier kan via vlotte Representation (D. Burghardt, C. Duchene, eds.), keer uit te voeren met vario-schaal kaart animatie van de ene kaartschaal naar de Helsinki, pp. 16, 2016. gevolgd door de taak drie keer uit te voeren andere kaartschaal worden overgegaan met met multi-schaal kaart (en bij de andere steeds geleidelijk aangepaste kaartinhoud Radan Šuba is promovendus GIS technologie bij helft was dit omgekeerd). Figuur 5 toont de (in geval van SSC met vario-schaal data). de TU Delft. Hij is bereikbaar via [email protected]. bruikbaarheidstest resultaten, waarbij voor- In de toekomst zijn vervolgens aanvullende zichtig de volgende conclusies getrokken tests voorzien met meer deelnemers, meer- Martijn Meijers is onderzoeker GIS technologie bij de kunnen worden: dere en andere typen kaarttaken, grotere TU Delft. Hij is bereikbaar via [email protected]. 1. met vario-schaal kaarten zijn taken iets datasets, extra functionaliteit (anti-aliasing, sneller voltooid, niet-horizontale snijvlakken, mixen van twee Peter van Oosterom is professor GIS tech- 2. er is geen significant verschil in het nabije snijvlakken, textuur mapping), en ver- nologie bij de TU Delft. Hij is bereikbaar via terugvinden van de startpositie, en schillende SSC inhouden (meer generalisatie [email protected]. 3. bij multi-schaal kaarten wordt startschaal technieken en andere opties bij het creëren niveau beter teruggevonden. van de SSC). Mattijs Driel is software developer & engineer De laatste conclusie ligt voor de hand, Twnkls (twnkls.com). Hij is bereikbaar via omdat bij de multi-schaal variant maar een Vooruitblik [email protected]. beperkt aantal opties mogelijk zijn en de Dit was het vierde artikel in de serie. Hierna kans dus groter is dat de juiste schaal wordt zullen dit jaar nog twee artikelen volgen. Elmar Eisemann is professor 'Computer Graphics teruggevonden. Het vijfde artikel zal behandelen hoe uit een and Visualization' bij de TU Delft. Hij is bereikbaar via vario-scale tGAP-structuur een geleidelijke [email protected]. Conclusie SSC (Space Scale Cube) te maken, dat wil We hebben in dit artikel de eerste vario- zeggen een 3D-representatie met geïnte- schaal bruikbaarheidstest gepresenteerd, greerde 2D-kaart plus schaal dimensies en waarbij voorzichtig kan worden geconclu- geleidelijke schaalovergangen. Ten slotte

2017-4 | Geo-Info | 65 Verslag Bijeenkomst GIN Themagroep West

‘Ook niet-leden zijn meer dan welkom.’ Met die zin eindigde Karolina van Schrojenstein Lantman de uitnodiging voor de GIN-bijeenkomst ‘GeoPitches in CU2030’. Daarom was op 8 juni 2017 het dikke nummer 2 van Geo-Info op de tafels ook net zo present als de GIN-balpennen. Haar ‘Let op: vol is vol!’ was voorbarig gezien de forse nieuwbouwzaal.

Het nieuwe Stadskantoor van de gemeente Utrecht op Stationsplateau 1 is beter met de trein bereikbaar dan elk ander stadskantoor. Op de zesde (vergader)verdieping kon Koos Krijnders circa 55 aanwezigen welkom heten. Alle sprekers zouden na hun werk van hem een forse plastic zak met een 3D-Domkaars krijgen. Via Wim Erwich werd de gemeente Utrecht bedankt voor de zaal.

Matenplan als raamwerk ‘CAD/GIS-ervaringen werkmethodiek in stationsge- bied Utrecht, project CU2030’ van Richard Daniëls en Matei Klewer was de eerste presentatie. Flitsend en kaartrijk was de pp-fi lm van wat na de laatste reorganisatie de OntwerpStudio- Ruimte heet. Natuurlijk kwamen ook (externe) 3D digitale maquettes in beeld, maar 2D Matenplans als raamwerk op basis van data van tientallen Railport, werk-, woon- en vergadergebied (www.cu2030.nl). architecten zijn hét gemeentelijk controlemiddel tegen overlappen (‘vrij basic en zonder simula- de Jaarbeurszijde: fase 1 is in 2022 klaar en met ken met maar ’twintig witte mensen’ hadden een ties’). Daaruit volgen ook de aktentekeningen die fase 2 is al in 2015 begonnen. Klewer legde daar discrepantie met de inspanning ervoor. Volgens naar het Kadaster gaan. “Heb ik hier met CAD- of meer van uit. Acht hectare stad kan in ontwikke- de gemeente schijnt ongeveer de helft van het met GIS-mensen te doen?”, zo was ook al een ling komen, omdat de Jaarbeurs dankzij internet (huidige!) volk zowel voor als tegen het ‘hoger vraag van Daniëls aan de zaal. GIS won, maar ze minder ruimte nodig heeft! Het Beurskwartier bouwen dan de Dom’ te zijn. bleken wel meestal met CAD begonnen. Gemeld wordt een nieuw stuk centrum. Er komen ook werd dat in ‘een atelier beneden’ creatieve wer- weer - en duurzaam - middenklassers te wonen, Pitch 1: Geogap kers uit piepschuim maquettes snijden. Getoond die als overal werden verdreven door de elite die De Utrechtse geografen Sjors Hoek en Stijn van der werden ook 4D-pdf’s van derden met de faserin- naast de onderklasse ook in Utrecht het centrum Hoek (www.geogap.nl) presenteerden als eerste gen van de binnenstadsontwikkeling aan vooral ging vullen. Digitaal ondersteunde stadsgesprek- hun start-up. GeoGap ontwikkelt GIS-toepassingen

Stadskantoor: groot genoeg voor bijna alle ambtenaren. Voldoende GIN bij de koffi e.

66 | Geo-Info | 2017-4 Ook Geo-Info was duidelijk aanwezig. en diensten die gebruik maken van webtechno- jaar voor real-time visualisaties van meer dan een verhuisd en niet net zoals eerder aan de Ravellaan logieën. Met expertises die uiteenlopen van traditi- miljoen locatiegebonden gegevens tijdens de beneden in de openbare hal werd gezet. GIN-volk onele GIS-platformen ArcGIS en QGIS tot Node.js Nationale Tuinvogeltelling van Vogelbescherming kreeg het nu niet eens te zien. Goed dat Leen en Angular heeft Geogap een brede skillset tot zijn Nederland. Murre in Geo-Info 4, 2016 op pagina 14 al een foto beschikking. Geogap overbrugt het gat tussen de van het beeld op die plek plaatste, maar die hal wereld van GIS en die van het web. Een voorbeeld Pitch 3: De Geograaf beneden is groot zat! daarvan is Kadastralekaart.com, voor duizenden Webredacteur David Crabbendam presenteerde maandelijkse bezoekers het kosteloze toegangs- zijn online platform www.degeograaf.com. Weke- Adri den Boer punt tot informatie over kadastrale percelen. lijks verschijnen er artikelen op de website. Allen Een gepresenteerde ‘gasvervangingspotentiekaart’ hebben een geografi sch thema en zijn vanuit het voor Zwolle ging ervan uit dat aangeslotenen perspectief van een student of pas afgestudeerde van oude leidingen het eerst van het gas gaan! geschreven. Bij interesse in het thema kan contact Een leuke zaalreactie bij een item was “Hebt u dit opgenomen worden met de geograaf in kwestie. zelf gedaan of weet mijn collega hiervan?” en die De website is van 2016 en het bedrijf van 2017 (vier vraag werd bilateraal beantwoord. parttimers ’s avonds).

Pitch 2: Forget The Fish Zeepkist en slot Giel van der Leest, Tijmen Vink en Thomas Groot Het ligt niet aan de organisatoren, maar het geo- zijn in 2016 afgestudeerd aan de opleiding Geo volk heeft weinig met zelfs fi guurlijke zeepkisten. Media & Design in Den Bosch. Na hun afstuderen Er werd wel een evenement van later in juni startten zij samen een bedrijf (www.forgetthe.fi sh). aangekondigd, Krijnders promootte levendig Forget The Fish ontsluit, analyseert en visualiseert Missing Maps voor hulporganisaties én men werd locatiegebonden data. Het klonk mij als senior gevraagd om bij de vertrek de badge in te leveren. bekend in de oren, maar de drie mannen konden Vanaf 19.05 uur gebeurde dat na netwerken met in zeven maanden al diverse klanten van hun tun- andere geo-enthousiastelingen (en ik had op wat nelvisies bevrijden! Met een interdisciplinair team nu de ‘railport’ heet snel de trein). Daarin kreeg ik bestaande uit een information designer, UI/X spijt dat ook ik de zeepkist ‘voorbij liet gaan’. Het designer en een developer ontwikkelen ze data- blijft jammer dat het beeld ‘De Landmeter’ van driven apps en -visualisaties, die nieuwe inzichten Piet Esser uit 1971 naar de gesloten achtste verdie- Beeld in Stadskantoor op gesloten afdeling zonder brengen. Zo zorgde Forget the Fish begin dit ping van Maatschappelijke Ontwikkeling werd kennis van een theodoliet.

2017-4 | Geo-Info | 67 ‘Niet openbaar tot 2100’?

Over geheime VOC-kaarten verscheen al eens een boek. Militaire kaarten, maar net zo goed civiele luchtfoto’s, werden ook lang als geheimen gezien. Satellietbeelden veranderden dat, maar niet snel. Geo-Info nummer 6, 2013 bevatte op pagina 40 pas een bericht van de Nederlandse Defensie over de opheffing van het Besluit Luchtfotografie uit 1959. Met afspraken over militaire kaarten was het net zoiets. Het Algemeen Handelsblad van 6 december een tekstfragment. Er werd meer verondersteld: 1934 bevatte van de correspondent uit Brussel “waarschijnlijk zullen de kaarten en plattegron- Door Adri den Boer de bijdrage ‘Schenking aan België. Historische den reeds begin 1935 voor studiedoeleinden ter kaarten en plattegronden’. Vele andere kranten beschikking worden gesteld”. Dat was niet zo. namen het bericht over, soms met leukere kop- pen (‘Een vriendelijk gebaar’ heette het in de Strenge inventaris Limburger Koerier.) Het ging over 500 kaarten Het Rijksarchief in België bevat een enorme van Belgische vestingen. “Men schijnt in België cartografische inventaris van 193 pagina’s: militaire zeer erkentelijk te zijn voor dit gebaar”, aldus kaarten in 1934 door de Nederlandse regering aan België overgedragen (Kaarten en plattegronden, inventaris in handschriften, nrs. 5001-5829) / L. Jans- sen [1]. Het gaat om 29 meter archief uit de 17e tot en met de 19e eeuw. Die inventaris is zo openbaar als het maar kan, maar elk nummer daarin, hoe oud ook, lijkt ‘Niet openbaar tot 2100’. Zie de hierbij afgebeelde omschrijving van nummer 5263. En dit terwijl Nederlandse militair-topografische kaarten daar al vanaf 1865 publiek werden verkocht! Zoek je de geheime kaarten op in de mooie Belgische Cartesius-kaartenportal, dan vind je de bewuste kaart en zijn metagegevens wel [2]. Dat is zelfs inclusief de tekst: Herkomst document: Archief - Militaire kaarten in 1934 door de Nederlandse regering aan België overhandigd/Cartes militaires transmises en 1934 par le Gouvernement Néer- landais à la Belgique. De meevaller lijkt voor alle inventarisnummers te gelden!

Referenties [1] search.arch.be/ead/pdf/BE-A0510_002043_003600_ DUT.ead.pdf [2] www.cartesius.be/geoportal/catalog/search/resource/ details.page?uuid=%7BC6869579-564C-444E-88D5- 87A7CC5DEB74%7D

Adri den Boer is redacteur bij Geo-Info. Hij is te bereiken via [email protected].

68 | Geo-Info | 2017-4 Boek 175 jaar TU Delft. Erfgoed in 33 verhalen

P.Th.L.M. van Woerkom (hoofdred.), den Hoven plaatste in ‘Merkstenen uit het 175 jaar TU Delft. Erfgoed in verleden – ijkpunten voor het heden’ een foto van een gedenksteen en een in 2007 33 verhalen, uitgave Histechnica erbij onthuld schilderij over en van Frans van Delft 2017, 200 pagina’s, Hasselt. In De Hollandse Cirkel 2015-4, p. 163, ISBN 978-94-028-0652-6 (niet in schreef ik over deze Van Hasseltsteen: ‘Intussen is deze verwijderd, gefi xeerd in een krat opgesla- de handel, neem contact op met gen en niet eens te fotograferen. Wie een eerdere de uitgever). foto heeft is daarmee welkom en terugplaatsen is een ideaal’. Die foto is er dus vast en de exacte tekst van de steen blijkt te zijn: ‘Frans Van de 33 verhalen gaan er zes direct over de van Hasselt – pionier van het academisch geodesie. Het is haast buiten proporties, maar studentenverzet – 23 november 1940 - “Zalig zijn het is een vak met een rijk verléden: zij die vervolgd worden om der gerechtigheid • L. Aardoom, Het zonneprisma van Roelofs: wille”’. De foto ernaast is van de plaquette uit Delfts vernuft en fabricaat; 2014 aan het Oostplantsoen. Daarop staat de • W.A. van Beusekom, Het waterpas instru- bijbeltekst niet meer: ‘In dit voormalige gebouw ment van Caminada: ontwerp van L. Cohen van de Technische Hogeschool Delft kwamen op Stuart (met de helaas achterhaalde zin- 23 november 1940 honderden studenten bijeen snede: ‘Het Caminada waterpasinstrument om te protesteren tegen de schorsing van Joodse NWP nr 2. Van Ben van der Steen is nu te docenten door de nazi’s. Na een toespraak van de bekijken in het NAP-bezoekerscentrum in student Frans van Hasselt besloten ze spontaan te Amsterdam…’); gaan staken. Het was de eerste massale staking in • M.J.M. Bogaerts, Nieuwe instrumenten voor Nederland tegen de Duitse bezetting (1940-1945).’ de landmeetkunde; Ook herdenkingsregels ‘gaan met de tijd mee’ • H. Ekkelenkamp, De repetitiecirkel van en vraagt dat niet minstens om oude stenen Borda en Lenoir; te respecteren? • B.C. Root, Het Gouden Kalf: het zwaarte- krachtsinstrument van professor Vening Het is een mooi en boeiend boek en de tekst Meinesz; is zó van insiders - het boek bevat ook cv’s van • L. Aardoom en K.F. Wakker, Laserafstands- de schrijvers - dat daar voor mij geen kantte- meting naar satellieten: ‘Delfts aardewerk’ kening bij is te vinden. Dat geldt wel de beeld- op de Veluwe. Bij één van de illustraties van redactie inzake één foto. Van het ‘professoren- het artikel staat een foutief onderschrift. paleis’ van Mijnbouwkunde (sinds 2010 ook Het betreft de tekening van de laseraf- voor Science Centre Delft) staat er tweemaal standsmeter op p. 115, die abusievelijk dezelfde anonieme, ongedateerde oblique hetzelfde onderschrift kreeg als de foto op luchtfoto in. Die bij het hoofdstuk over dat p. 114. (Prof. Leen Aardoom mailde me: ‘In pand is daar een must, maar bij het voorwoord plaats van zoals opgegeven: “De stralen- had ook wel het Geodesiegebouw uit de TTC- gang door de laserafstandsmeter (tekening tijd kunnen staan. (Deze redactionele keuze TNO TPD)”. Spijtig, ook omdat Wakker en heeft wel als voordeel dat zodoende ook het ik de inzet van de TPD nog eens wilden Science Centre Delft. afgebroken pand Kanaalweg 3b van ‘de MD’ markeren.’) er tweemaal in staat, inclusief een vroeger dat het Technisch Tentoonstellings Centrum kamerraam waarachter ik jaren werkte. Van de Verder wordt in de bijdrage over de optische (TTC) van de TU Delft in 1976 in het Geode- Prof. Schermerhornstraat was op de foto nog telegraaf van de eerste directeur Lipkens ook siegebouw startte (en in 1993 vertrok en even geen sprake!) En de poort op pagina 22 is de gezegd: ‘Daarnaast kent de verzameling enkele tijdelijk Techniek Museum Delft ging heten). waterpoort uit Sneek en niet de Sneker Poort fraaie meetinstrumenten voor het landmeet- in Bolsward, locatie is belangrijk! kundig veldwerk die Lipkens persoonlijk heeft Uiteraard zijn ook de andere bijdragen en de ontworpen’. Uiteraard wordt ook gememoreerd diversiteit van het totaal interessant. M.J. van Adri den Boer GEOBUZZ 2017

1931 IN ‘S-HERTOGENBOSCH 21 & 22 NOVEMBER

SNEL U NAAR GEOBUZZ 2017 De vierde GeoBuzz nadert. Het programma is inmiddels in een vergevorderd stadium. Zie hiervoor www.geobuzz.nl/programma.

Een programma dat geo-deskundigen en gebruikers van geo-informatie erg zal aanspreken. U kunt zich individueel opgeven, of uw organisatie met een aantrekkelijk organisatietarief. GIN-leden krijgen een hoge korting. Zie www.geobuzz.nl/deelname voor de tarieven, kortingen en het inschrijfformulier.

NEEM DEEL AAN HET BIJZONDERE DAGPROGRAMMA

‡*,1SURJUDPPD BEURS GEMEENTEWAND - Data versnelt - Innovatie versnelt Steeds meer plaatsen worden Presenteer uw gemeente, laat - De versnellende organisatie gereserveerd. Voor de actuele innovatieve ontwikkelingen zien. - Geo-veelkleurigheid stand van zaken zie ‡.DGDVWHUSURJUDPPD www.geobuzz.nl/beurs. Wilt u ‡'DWD/DQGSURJUDPPD ook een mooie beursplaats op JOB-POINT ‡26*HRQOGDJ QRY GeoBuzz? Doorloop dan het Dé plaats op GeoBuzz waar ‡,QZLQWKHDWHU stappenplan op de website. vraag en aanbod op de arbeids- ‡6PDUW&LW\WKHDWHU Daar vindt u de beurspakketten, markt samen worden gebracht, ‡$UEHLGVPDUNWHQ6WDUW8SWKHDWHU ‡3LWFKHVYDQH[SRVDQWHQ evenals mooie kortings- ook voor stages. Met presentatie- ‡&RPSXWHU]DDO mogelijkheden voor stand- regelingen voor StartUps (50%) ‡)0(&DIp;/ en onderwijs (30%). houders. ‡6WXGHQWHQSURJUDPPD

AVONDPROGRAMMA

WWW.GEOBUZZ.NL | [email protected] Walking diner op 21 november langs Bossche restaurants.