SULTAN II. ABDÜLHAMD VE DÖNEM Sultanbeyli Belediyesi Kültür ve Sosyal ler Müdürlüü Kültür Yayınları No. 12

Genel Koordinatör Necdet Dursun

Proje Yönetmeni Tasarım Mehmet Mazak SMEY Editör Kapak Dr. Cokun Yılmaz MimEmin Tashih Grafik Uygulama Ahmet Vurgun Ender Boztürk

Kapak Fotorafı Ünlü hattat Sami Efendi’nin çektii 1298/1881 tarihli Sultan II. Abdülhamid turası

ISBN 978-605-89744-9-4 Aralık 2012 © Copyright Sultanbeyli Belediyesi

Baskı-Cilt Ege Reklam Basım Sanatları San. Tic. Ltd. ti. Adres: Ege Plaza Ziyapaa Cad. No. 4 Ataehir / stanbul Tel. 0216 470 4 470

SULTANBEYL BELEDYES Abdurrahmangazi Mahallesi Belediye Caddesi No. 4 Sultanbeyli - stanbul Tel. 0216 564 13 00 Faks. 0216 564 13 71 e-Posta [email protected] www.sultanbeyli.bel.tr çindekiler

17-30 DOÇ. DR. ABDÜLHAMiT KIRMIZI Sultan II. Abdülhamid’in Kiiliinde Süreklilik ve Kopu

31-38 PROF. DR. AZMi ÖZCAN Sultan II. Abdülhamid, Muhalefet ve Din

39-48 PROF. DR. MEHMET PiRLi Sultan II. Abdülhamid’i Tahta Çıkaran ve Tahttan ndiren Fetvalar

49-60 PROF. DR. ZEKERiYA KURUN 31 Mart Olayının Arkasındakiler

61-74 PROF. DR. ALi AKYILDIZ II. Abdülhamid’in Yönetim Anlayıı

75-90 PROF. DR. CEZMi ERASLAN II. Abdülhamid Devri Politikalarında Din ve Devlet Anlayıına Genel Bir Bakı

91-100 PROF. DR. GÖKHAN ÇETiNSAYA Dı Politika 101-110 PROF. DR. MEHMET AKMAN Sultan II. Abdülhamid’in Hukukî Reformları

111-122 PROF. DR. COKUN ÇAKIR Muktesit Bir Sultan: II. Abdülhamid

123-146 PROF. DR. NURAN YILDIRIM - DR. BÜLENT ÖZALTAY Sultan II. Abdülhamid’in Salıı ve Salık Hizmetleri

147-152 YRD. DOÇ. DR. SELÇUK AKiN SOMEL Abdülhamid Devri Eitimine Genel Bir Bakı

153-176 PROF. DR. SMAiL E. ERÜNSAL Sultan II. Abdülhamid Dönemi Türk Kütüphanecilii ve Kütüphaneleri

177-210 PROF. DR. ABDULLAH UÇMAN II. Abdülhamid Devrinde Edebî ve Fikrî Faaliyetler

211-236 PROF. H.C. M. UUR DERMAN Sultan II. Abdülhamid Devrinde Hat ve Tezyînî Sanatlarımız

237-250 DOÇ. DR. MUSTAFA S. KÜÇÜKAÇI Sultan II. Abdülhamid ve Haremeyn

251-278 DOÇ. DR. HÜR MAHMUT YÜCEER Sultan II. Abdülhamid Dönemi Devlet - Tarikat Münasebetleri

279-290 PROF. DR. VAHDETTiN ENGiN Sultan II. Abdülhamid Döneminin Büyük Afeti: 10 Temmuz 1894 Depremi

291-302 YRD. DOÇ. DR. COKUN YILMAZ Sultan II. Abdülhamid’in stanbul’u marı

303-308 PROF. DR. VAHDETTiN ENGiN Sultan II. Abdülhamid Döneminde Futbol

309-328 PROF. DR. HEATH W. LOWRY Sultan II. Abdülhamid’in Kuzey Yunanistan’da Yaptırdıı Mimari Eserlerden Bugüne Ulaanlar Sultan II. Abdülhamid’in Kiiliinde Süreklilik ve Kopu

DOÇ.DR. ABDÜLHAMiT KIRMIZI*

ir insanın hayatını düünürken, okurken, konuur- Bken ister istemez bir tutarlılık ararız. Kimliin sürek- li olduunu düündüümüzden, aynı kimliin kii tarafından hayat boyu sürdürülmesini bekleriz. Kendi hayatlarımızın da çelikiler ba- rındırdıını, akarken bizi deitirdiini bildiimiz halde, deimeye olumsuz özellikler atfederiz: “Söyleir hatıralar, nerde o eski sen diye” veya “sen mevsimler gibisin, deiirsin sevgilim” gibi dizeler geçer arkı- larımızdan. Ancak bu tutarlılatırma çabası kiilerin yaadıı deiimi gör- memizi engeller. Sultan II. Abdülhamid’in kiiliiyle ilgili olarak da böyle bir sorun vardır. Tıbba, matematie, yıldızlara, tefsire, tasav- vufa, iire, tebasının lisanlarına, hayvan beslemee, bahçecilie olan meraklarını bildiimiz Abdülhamid, padiahlık sorumluluu altına girdikten bir müddet sonra büyük bir deiim geçirmi görünüyor. ehir Üniversitesi. Selanik’teki sürgün yıllarında kendisine refakat eden ttihatçı doktor Atıf Hüseyin’in günlüünde1 Abdülhamid’in kendi gençliine dair stanbul * 1 Sultan II.Abdülhamid’in Sürgün Günleri: Hususi Doktoru Atıf Hüseyin Bey’in Ha- tıraları (1909-1918), Haz. M.Metin Hülagü, 3.Baskı (stanbul: Tima, 2010). Bu ABDÜLHAMiT KIRMIZI

anlattıkları, sonraki hayatına hiç benzemeyen özellikler taır. Mesela, ehzadeliinde iyi bir avcıymı, o yüzden sa kulaı iyi iitmezmi. Kılıç kullanmayı örenmi ve eski silahlardan oluan bir koleksiyonu varmı. yi bir yüzücüymü, bununla övünür. Tahta çıktıktan sonra ilk mabeyn feriki olarak Abdülhamid’in en yakınında bulunan ngiliz Said Paa’nın günlüünde2 yeni padiahla ilgili ilk kayıtlar da çok ilginçtir. Sultan Abdülhamid biraderleri Read, Kemaleddin ve Burhaneddin efendilerle beraber yemek yiyor ve uzun sohbetler ediyor. Cülûstan iki hafta sonra arabayla Bâb-ı Seraskeri’ye giden Abdülhamid akam yemeini kumandanlar ve zabitlerle birlikte yiyor, sonra bir nutuk irade ediyor. Said Paa’ya göre böyle bir ey daha önce duyulmamıtır, “Devlet-i Âliyye’de bir hükümdarın airleriyle birlikte taam eylemesi bugün birinci kere vaki” olmutur (83). Cuma selâmlıkları kâh Fındıklı’da, kâh Dolmabahçe’de, kâh Ayasofya’da, kâh Tophane’de, kâh Fatih’te, kâh Bayedi’de, kâh Mecidiye camiinde icra ediliyor. Bu meyanda ilk defa arabayla Ayasofya Camii’ndeki se- lamlık resmine katılan da odur (101). Padiah sık sık Pertev vapuruyla 18 Karadeniz Boazı’ndan birkaç mil dıarı açılıyor, Yalova tarafına gidi- yor; küçük bir vapurla Küçükçekmece Gölü’nde geziyor, Beykoz’da oltayla lüfer balıı tutuyor. Ayazaa çiftliinde, Kaıthane kasrında ge- ziniyor; hatta bir keresinde orada Martini Henry tüfeiyle atılar yapa- rak çevresindekilere niancılıktaki maharetini sergiliyor. Zeytinburnu ve Hereke fabrikalarını, Talimhane meydanında askerleri denetliyor, Mekteb-i Harbiye örencilerinin huzur ve jimnastik imtihanlarını izli- yor. Said Paa padiahın “kimsede görülmeyen hüsn-i ahlakı ve iltifat-ı mülukaneleri beni cismen ve ruhen kendisine esir etmitir” diyor (80). Onu herkesten akıllı ve irfanlı buluyor, “bu derece akil ve müstakbeli keramet gibi görür bir padiah tasavvur etmezdim” diyor (122), “ne halim ve ne emsali görülmeyen padiahtır” (179), “mürüvvetiyle ben- deganını kendisine esir edebilen bir padiahtır” (180).

hatırattan bilgilerin de ilendii bir Abdülhamid portresi için bkz. Abdülhamid Kırmızı, “Sultan II. Abdülhamid: mparatorluun Son Nefesi”, II. Abdülhamid, Modernleme Sürecinde stanbul, ed. Cokun Yılmaz (stanbul: stanbul 2010 Av- rupa Kültür Bakenti, 2010), 21-45. 2 II. Abdülhamid’in lk Mâbeyn Ferîki Einli Said Paa’nın Hâtırâtı I-II (1876-1880), Haz. Davut Erkan (stanbul: Bengi, 2011). Sultan II. Abdülhamid’in Kiiliinde Süreklilik ve Kopu

Peki Abdülhamid ne yaadı da birden baka bir kiilie bürün- dü? Ali Suavi Vakası ya da Çıraan Vakası olarak bilinen olay Sultan Abdülhamid’in kiiliindeki deiim için bir dönüm noktası tekil et- mi görünüyor. 20 Mayıs 1878’de V. Murad’ı tekrar tahta geçirmek amacıyla yüz elli kadar kii teknelerle Çıraan Sarayı’na çıkmı, ancak Beikta Muhafızı Yedisekiz Hasan Paa’nın müdahalesiyle bu ihtilâl giriimi kanlı bir ekilde bastırılarak akamete uramıtır. Said Paa olaydan sonraki ilk Cuma selamlıını günlüüne naklederken öyle yazmıtır (219-220):

Geçen pazartesi günü vuku bulan hadise-i müellime sebebiyle bu Se- lamlık bizleri mamum bir halde buldu. nallah kalb-i ahaneleri yine hal-i inirâha mübeddel olur. Zira efendimiz selamlıktan avdet- ten sonra Harem-i hümayun’a gitmeyip gece sabaha kadar Mabeyn’de kaldılar ve cümlemiz ancak saat dokuzda3 yataa gidebildik. Mahud pazartesi gününden berü efendimizin hali bütün bütün tebeddül etti. Daima merak ve endie üzre bulunarak ‘Ne var? Bildiinizi söyleyiniz’ diyerek Mahmud Paa’dan ve benden sual etmekte olup her ne kadar teminat verilmi ise de yine inandırmak kabil olmadı. Büyük büyük 19 evhama tabi olarak cümlemizi aleyhinde zannettiler.

Dört gün sonra padiah Sadık Paa’yı bavekaletten azledip Mehmed Rüdi Paa’yı sadrazam unvanıyla nasbetti. Bu tebeddülden Mabeyn Feriki’nin bile haberi yoktu, çünkü Abdülhamid haremden çıkmamı, deiiklii “içeriden kendi kendine icra” etmiti. Bir kaç saat sonra, Abdülhamid Harem’e davet ettii Prusya Sefiri Prens Re- uss ile görütü. Bu davetten de bihaber olan Said Paa padiahın “hiç kimseye emniyetleri olmadıı cihetle rahatsız bir halde olduklarını ve sefirin kendilerine yardım etmesini söylemi olduunu” anlamıtı: “Efendimizin merak ve endiesi ve herkesten übhesi geçen cumadan berü kendince ziyadelemekte olduundan böyle bir ecnebiyi Harem-i hümayun’a celb ile ondan istimdada kadar gitmesi cümlemizi derya- yı keder ü mateme gark eyledi” (221). O hafta padiah haremden çıkmadı ve selamlık merasimine katılmadı. Salı günü, daha bir hafta önce atadıı sadrazamı azletti (222). Günlüüne yazdıklarına baka- rak padiaha sadakatinden emin olduumuz Said Paa hakkındaki

3 Alafranga saate göre sabah 05.30 eder. ABDÜLHAMiT KIRMIZI

üphelerini de yenemeyen padiah onu da sadrazamdan be gün son- ra azletti ve Ankara’ya vali olarak gönderdi (224). Sultan Abdülhamid Çıraan Vakası sırasında otuz altı yaında- dır ve kırk yıl daha yaayacaktır. Ona dair anlatıların çou hayatının bu ikinci yarısıyla ilgilidir ve yukarıda tasvir edilen Abdülhamid’den çok farklı birinden bahsetmektedirler. Hayat neesini, sevgisini et- rafına yansıtan adam gitmi ve sonraki yazından aina olduumuz müstebit, evhamlı, kimseye güvenmeyen adam gelmitir. Abdülha- mid ehzadeliinde gezmeyi, macerayı, kısaca hayatı seven bir insan- ken, otuz üç yıllık padiahlıında (1876-1909) stanbul dıına hiç çıkmamıtır. Padiah fotoraflarla, telgraflarla, müfettilerle ve vali- lerden sürekli isteyedurduu vilayet raporlarıyla, o gitmedii tarayı hep ayaına getirtmitir. Sultan Abdülhamid aynı yıllarda kendine has bir diplomatik stili de gelitirmi görünüyor. Bunun için önce bir örnei ele alalım. 1877’de ngiltere’nin Osmanlı devletindeki elçisi olarak atanan Henri Layard 1880 ortasında -Gladstone iktidara geldikten sonra- emekli- 20 lie ayrıldı. stanbul’u terk etmeden önceki günlerde Sultan Abdül- hamid onunla iki defa, 29 ve 31 Mayıs’ta görütü. Padiah, Yıldız Sarayı’na davet ettii Layard’a görevinden ayrıldıı için üzüntüsünü dile getirdi. Onu sadece büyük saygı duyduu ahsi bir dost olarak deil, kendisine ve Osmanlı mparatorluuna hizmetleri geçmi biri olarak gördüünü söyledi. imdi hâlâ tahtta olmasını ona borçlu ol- duunu, o olmasaydı donanmanın ve Büyükdere’nin Rusya’ya terk edilmi olacaını belirtti. O zamanki bütün bakanları ona boyun e- meye tevik ederken, sadece onun destei ve tavsiyesi sayesinde bu iki maddede Rusya’nın taleplerine direnebilmiti. Kendi adamlarını dinleseydi stanbul dümü olacaktı.4 Gitmeden önce Layard’a ve ei- ne kendisinin ve Müslüman tebasının minnetlerini sunmak istediini ifade eden padiah, iki gün sonra çifti ehzadelerin imtihan merasi- mine davet etti. Layard, ehzadelerin yalarına göre Türkçe, Arapça ve Fransızca’da kayda deer bir yeterlilik göstermelerini takdir etti. Padiah imtihanla ahsen yakından ilgilendikten sonra çifti akam

4 TNA (The National Archives) , FO (Foreign Office) 424/99, No. 143, Layard to Granville, Therapia, May 29, 1880. Sultan II. Abdülhamid’in Kiiliinde Süreklilik ve Kopu yemeiyle onurlandırdı. Yemekten sonra padiahla uzun bir sohbet imkanı bulan Layard, iki devlet arasındaki çözüm bekleyen mesele- lerin geciktirilmesinden ikayet ederek, Hariciye Nazırı Sava Paa’ya olan güvenlerini kaybettiklerini dile getirdi. Sultan Abdülhamid bu meselelerden haberdar edilmediini söyledi ve bunlar hakkında açık- lama isteyip en kısa zamanda sonuçlandırılmasını salayacaına söz verdi. Layard’ın saydıı meselelerden biri Mısır Hidivi’ne Somali kı- yısının idaresini veren iradenin bir türlü çıkmamasıydı. Layard, padi- ahın bu konuda olumsuz düündüünü anladı. Aldıı bilgilere göre saraydaki ngiliz dümanları padiaha Mısır’ın zaten fiilen bir ngiliz eyaleti olduunu, hidive ilaveten verilecek herhangi bir toprak imti- yazının sadece ngiltere’ye yarayacaını fısıldamılardı.5 Bu ifadeler Sultan Abdülhamid’in diplomaside sıkça kullandıı önemli bir özelliini güzel bir ekilde temsil ediyor. Padiah yabancı elçilerin dile getirdii problemlerden haberi olmadıını söyleyip, me- seleyi aratırıp halledeceine söz veriyor ve Babıali’yi suçlu duruma düürüyordu. Elçiler de buna kanıp padiahı deil, sarayda entrikalar çeviren ricali ve Babıali’yi suçlu görüyorlardı. 21 Sultan Abdülhamid padiahlıı boyunca bu yöntemi baarıyla uygulayacaktır. Layard’dan çok sonra ngiltere sefiri olan Sir Nicho- las O’Conor’un günlüünde Avlonyalı Ferid Paa’nın sadareti (1903- 1908) zamanında anlattıı olaylar bu konuda açıklayıcı bulgular sunmaktadır. 5 Mayıs 1905’te huzurda konuurken padiah ngiliz Sefiri’ne Sadrazam Ferid Paa’yı kötülemi ve bazı meseleleri onunla deil Hariciye Nazırı’yla görümesini istemitir. Zira Ferid Paa hoa gitmeyecek uygulamalardan dolayı oluan nefretleri kendisi üstle- neceine hükümdara yüklemeyi tercih ediyor; padiahın kullandıı benzetmeye göre, sadrazam ‘tavana kaç, tazıya tut’ diyormu. Bu- nun üzerine sefir meselelerini iki yıldır Babıali’de bouna çözmeye uratıını, taleplerini hakkaniyet ve ilgiyle dinlemek konusunda sadrazamın isteksiz bulduunu söyleyecektir. Fransızlara Suriye’de, Almanlara Konya’dan Badad’a kilometrik garantiyle hazineye yük getirecek ekilde imtiyazlar verildii halde, kilometrik garanti için bir kuru bile talep etmeden devlete gelir getiren bir demiryolu sistemini

5 Aynı defter, No.144, Layard to Granville, Therapia, June 1, 1880. ABDÜLHAMiT KIRMIZI

uzatmak için izin alamadıını söylüyordu. ngiliz gemilerinin kulla- nacaı kömür konusunda da aynı muameleye tâbi tutulduklarını ifa- de etti.6 ngiliz Sefir bu konuları naklettii günlüünde Ferid Paa hakkında baka kötü ifadeler de kaydedecektir. Mesela, Ferid Paa ile akam yemeinden sonra O’Conor’la görüen Mısır’ın eski Hariciye Nazırı Butros Paa Sadrazam hakkında “zekâdan yoksun deil, fakat çok geveze; Türk gibi deil (un-Turkish), makamda fazla kalamayacak.”7 Kısa müddet sonra Meclis-i Vükelâ kömür ve Hayfa meselesinde olumlu, zmir-Aydın hattının Eirdir’e uzatılması konusunda olumsuz karar alıp saraya sunuyor ve 6 Haziran 1905’te bu kararları onaylayan bir irade sadır oluyor. ngiliz Sefiri küplere biniyor.8 Padiahın sadrazam hakkındaki ifadeleri ngilizler’e oynanan bir iyi polis-kötü polis sahnesi gibi görünmektedir. Sultan Abdülhamid’in sadrazamı hakkındaki fikirleri samimi olsaydı, onu herhalde sadarette tutmaya devam etmezdi. Galiba her ikisi de devletin menfaatleri icabı diplomasi sahnesinde üzerlerine düen rolleri paylaarak kurnazca sür- dürüyorlardı. Padiah Babıali’nin ngilizlerin meselelerine nasıl yakla- 22 tıından habersiz deildir. Hatta onları bu konuda bizatihi yönlendiren kendisidir. Engin Deniz Akarlı, Sultan Abdülhamid’in ngiliz tazyikine karı iki katmanlı bir strateji güttüünü söyler: Olabildiince direndik- ten sonra taleplere boyun emek zorunda kaldıında Babıali’yi bu talep- leri köstekleyecek kalkan olarak kullanıyordu. Babıali bir takım ıslahat tedbirlerini uygulamayı kabul etmek zorunda kaldıında ise, padiah tara yöneticilerine Babıali’den gelen resmi emirlerin uygulanmasını bir sonraki iradeye kadar geciktirmeyi emredebiliyordu. Böylece bir maze- ret olarak ngilizler’e Babıali’nin reformları uygulamamak konusundaki beceriksizliini gösterebiliyordu.9 Babıali ricali padiahın bu savunma hatlarında birer tabya görevi üstlenmekteydiler.

6 Sir Nicholas O’Conor, Notes from Constantinople: The Political Diary of Sir Nicholas O’Conor, Britain’s Ambassador to the Porte, 1898-1908, ed. John Burman (: The Isis Press, 2010), 264 (May 5, 1905). 7 Aynı eser, 266 (June 1, 1905). “He thinks that the Grand Vizier is not wanting in intelligence, but is too ‘bavard’ and un-Turkish and that he will not last long.” Vurgular O’Conor’a aittir. 8 Aynı eser, 267-8 (June 6, 1905). 9 Engin Deniz Akarlı, “Friction and Discord within the Ottoman Government under Abdulhamid II (1876-1909),” Boaziçi Üniversitesi Dergisi, Vol. 7-1979, 18. Sultan II. Abdülhamid’in Kiiliinde Süreklilik ve Kopu

SULTAN II. ABDÜLHAMD YILLARI 1842 Doumu. Babası Sultan Abdülmecid 19, Aabeyi Murad 2 yaında. 1844 Kardei Mehmed Read’ın doumu. 1847 Aabeyi Murad ile beraber sünnet oldu, Haydarpaa’da tö- renle Kur’an’a baladı. 1853-56 Kırım Harbi. 1856 Islahat Fermanı. 1861 Babası Sultan Abdülmecid’in vefatı. 1863 Mısır Seyahati, Amcası Sultan Abdülaziz ile. 1867 Avrupa Seyahati, Amcası Sultan Abdülaziz ile. 1868 lk kızı Ulviye Sultan dodu. 1870 lk olu Mehmed Selim Efendi dodu. 1872 Kızı dodu. 1875 lk kızı Ulviye Sultan vefat etti. Bosna-Hersek syanı. 23 1876 Kızı dodu. Amcası Abdülaziz’in tahttan indi- rilii. Aabeyi V. Murad’ın cülûsu. Yunanistan ve Karada’la sava. V. Murad’ın hal’i, kendisinin tahta çıkması, Kanun-ı Esâsi’nin ilanı. 1877 Osmanlı-Rus Harbi. Hilal-i Ahmer (Kızılay) Cemiyeti kurul- du. Sultan Yıldız Sarayı’na taındı. 1878 Oulları Abdülkadir ve Ahmet Nuri Efendi dodu. Edirne Atekesi, Meclis-i Mebusan’ın daıtılması, Ayastefanos An- laması. Ali Suavi’nin darbe teebbüsü. Kıbrıs’ın ngiltere’ye bırakılması. Berlin Kongresi. 1879 Adli Islahatlar. eyh Ubeydullah syanı. 1880 Kendinden yedi ay büyük ablası Refia Sultan’ın vefatı. Mekteb-i Hukuk açıldı. 1881 Fransa’nın Tunus’u igali. Muharrem Kararnamesi. Düyun-ı Umumiye’nin Kurulması. 1882 ngiltere’nin Mısır’ı igali. Bayezid’deki Kütüphane-i Umumî-i Osmanî kuruldu. ABDÜLHAMiT KIRMIZI

Oyalama politikalarında sultan ve sadrazam ya danııklı dövü içinde oluyorlar ya da gecikmelerin karı taraftan sadrı olmasından dolayı örtülü bir memnuniyet duyuyorlardı. Mesela, sadrazam gay- rimüslimlerle ilgili yaanan bir tatsızlık yüzünden Kastorya kayma- kamıyla Görice mutasarrıfının azledilmesini isteyen ngiltere sefirine saraydaki bir gecikmeyi bahane etti. Padiah bu konuyla ilgili onaya sunulan Meclis-i Vükela kararının da olduu bir resmi evrak dosyası- na bakamamıtı. Ancak hemen o akam bir tekid yazısı gönderilmesi için talimat verdi sefirin gözü önünde ve üç-dört gün içinde iradenin yayımlanacaını umduunu söyledi.10 Padiahla sadrazamın bazen de birbirilerini zor duruma düür- dükleri de vakidir. Zamlı gümrük vergisinin toplanması konusunda Rusumat Emaneti ile Duyun-ı Umumiye arasında yapılacak anlama hakkında hükümetten bir türlü karar çıkmaması üzerine ngiliz sefiri baskı yaptıında, Ferid Paa vükela meclisinin olumlu karar verdiini, ancak irade-i seniyyenin bir türlü çıkmadıını söyledi. Bunun üze- rine saraya giden bir elçilik görevlisi Lamb, Mabeyn Bakatibi Tah- 24 sin Paa’ya durumu sordu. Tahsin Paa bir an durakladıktan sonra padiahın iradesini bekleyen böyle bir konu gelmediini, bakanların henüz bir karara varmadıklarını ve meseleyi onlardan takip etmek gerektiini söyledi. Lamb epey ısrarlı kouturmalardan sonra sadra- zamı görmeye gider. Hariciye Nazırı da odadadır. Lamb görümesini O’Conor’a öyle aktarır: “Ferid Paa Perembe gününe kadar bekle- meniz için yalvarmamı rica etti. Meselenin bugünkü mutat vükela meclisinin önüne geleceine, bizzat kendisinin bu gece raporu im- zalayıp Sultan’a sunacaına, kesin ve olumlu cevabın yarın bildirile- ceine dair kendisi ve Hariciye Nazırı tarafından sizi resmen temin etmeme onay verdi.”11 Toplantı o salı gecesi saat ona kadar sürdü. Memduh Paa sad- razamın talebine karı koyduysa da Ferid Paa dier nazırları kendi safına çekmeyi baardı ve Duyun-ı Umumiye’nin teklifleri bir imza haricinde oy çokluuyla kabul edildi ve irade için saraya gönderildi.

10 FO 421/232, No.67, O’Conor to Grey, March 18, 1907. 11 FO 421/233, Inclosure in No.128, Memorandum by Mr.Lamb [June 18, 1907]. Sultan II. Abdülhamid’in Kiiliinde Süreklilik ve Kopu

1883 Sanayi-i Nefise (Güzel Sanatlar) Mektebi ve Beyolu Nisa (Emraz-ı Zühreviye) Hastanesi açıldı. 1884 Kızı Naile Sultan dodu. Baka bir kızı (Seniyye) doumda öldü. Midhat Paa Taif’te öldürüldü. 1885 Kızı doumda öldü. Olu Burhaneddin Efendi dodu. Dou Rumeli Eyaleti’nin Bulgar Prensliine iltihakı. Yıldız Camii naatı. 1886 Kızı adiye Sultan dodu. Kuduz aısını bulan Pasteur’e ni- an, Pasteur Enstitüsüne baı gönderdi. Yıldız Askerî Has- tanesi kuruldu. Hınçak cemiyeti Cenova’da kuruldu. 1887 Kızı Aye Sultan dodu. lk torunu Mehmed Efendi dodu. Dünyanın üçüncü kuduz enstitüsü Dâülkelp Ameliyathanesi kuruldu. Paris-stanbul demiryolu hattı açıldı. Namık Kemal öldü. 1889 Alman mparatorunun ilk ziyareti. Dilsiz Mektebi açıldı. As- keri Tıbbıye’de ttihad-ı Osmanî Cemiyeti kuruldu. Ahmed Rıza Paris’e kaçtı. 25 1890 Lalası ve Mabeyncisi (semte adını veren) Osman Bey ve ilk torunu Mehmed Efendi öldü. Tanak cemiyeti kuruldu. 1891 Kızı Refia Sultan dodu. Hamidiye Alayları kuruldu. Sûr-ı Hitân-ı Hümayun (9.656 çocuun sünnet edildii büyük ö- len). Âmâlar Mektebi açıldı. Ahmed Vefik Paa öldü. 1892 Dadısı Nergis-Misal öldü. Airet Mektebi ve çiçek aısı üreten ilk Telkihhane kuruldu. 1893 Peyveste Hanımefendi ile evlendi. stanbul’da Kolera salgını. Hıfzıssıhha Komisyonu kuruldu. ç Makedonya Devrimci Örgütü kuruldu. 1894 Olu Abdürrahim Efendi dodu. stanbul depremi. Sason ayaklanması. Bakteriyolojihane kuruldu. 1895 Ahmed Cevdet Paa, Mabeyn Bakatibi Süreyya Paa ve Nâzik-edâ Ba Kadınefendi öldü. Galata Rıhtımı açıldı. Hın- çakların Babıali önünde gösterisi. Jön Türklerin ilk büyük eylemleri. ABDÜLHAMiT KIRMIZI

Ancak perembe günü saat bee kadar beklendii halde irade çıkma- mıtı. Ümitler kesilmi ve tam Lamb Babıali’den ayrılmak üzere iken son anda irade sadrazama ulatırıldı: “Sadrazam saraydaki düman- larına karı zafer kazanmı ve salı akamı bana verdii sözü tutmu olmaktan dolayı pek memnun görünüyordu.”12 13 Mayıs 1907 günü öleden sonra, Ferid Paa makamına davet ettii ngiliz sefir O’Conor’la uzun ve ilginç bir sohbet yap- tı. Sadrazam önce sefire kendisini neden çaırdıını izah eder: Pa- diah -kısmen sadrazamın sözleriyle, kısmen de kendi gözlemledii ngiltere’nin büyük devletler arasında yükselen siyasal pozisyonuna bakarak- iki ülke arasındaki ilikilerin durumundan rahatsızdı. Ferid Paa padiaha iyi niyetini ve ngiliz desteine olan arzusunu ızhar et- mesini tavsiye etmi. O’Conor hiç beklemedii bu sıcaklık karısında, ngiltere’nin baka güçler gibi imtiyazlar koparmak peinde olmadı- ını, Türkiye’nin ilerleme yoluna girmesini, yönetimini ıslah etmesi- ni vesaire istediini söyledikten sonra ülke gerçekleriyle ilgili olarak padiaha ilettii bazı bilgileri aktardı. Türkiye’nin hazinesi tamtakırdı, 26 Dört ila Be Milyon Lira arasında bir yıllık bütçe açıı vardı, kredi imkanları tükenmiti, borçları giderek kabarmaktaydı. Bütün bunlara ilaveten tam bir idari karmaa (a complete disorganization) vardı. - leri düzeltecek güce sahip padiahtan baka kimse yoktu, fakat o da omuzunda devletin yüküyle ilerin gerçek durumunu bilmiyordu ve bilemezdi. Öncelikle padiahın ülkenin gerçek mali durumunu ö- renmesi gerekiyordu ki harcamaları makul ekilde kısılsın, yeni kay- naklar bulunsun, yeni ticari ve sanayi pazarlara kapılar açılsın. Mali durumun tespiti iini halihazırdaki danımanlarının aksine gerçekleri söylemekten çekinmeyecek ve belki aralarında ecnebilerin de oldu- u birkaç sadık ve ehil memurun yürütmesi gerekiyordu. Ferid Paa, O’Conor’un padiaha ilettii bu düüncelerinden haberdar olduunu, bunların padiahı rahatsız ettiini ve sarayla yaadıı sorunlar karı- sında kendisine destek saladıını söyledi. O’Conor’dan aynı yönde telkinlere devam etmesini istedi. Padiah dost veya müttefik olarak ngiltere’nin yörüngesine giren devletlerin sayısından ve gücünden, ve Almanya’nın izolasyonundan etkilenmiti. ngiltere’nin bundan

12 FO 421/234, No.3, O’Conor to Grey, Therapia, June 24, 1907. Sultan II. Abdülhamid’in Kiiliinde Süreklilik ve Kopu

1896 Fatma Pesend Hanım ile evlendi. Girit’te Rum syanı. Ta- nakların Osmanlı Bankası Baskını. Servet-i Fünûn kuruldu. Darülaceze açıldı. 1897 Kızı Hatice Sultan dodu. Yunanlılara karı askeri zafer. Girit’e özerklik. 1898 Kızı Hatice Sultan sekiz aylıkken vefat etti. Alman mpara- torunun ikinci ziyareti. Gülhane Tababet-i Askeriye Tatbi- kat Mektebi (bugünkü GATA) ve aıcı yetitirmek üzere Aı Dershanesi açıldı. 1899 Kızı Hatice Sultan’a ithafen Hamidiye (ili) Etfal Hastanesi açıldı. Badat Demiryolu imtiyazı Almanlara verildi. Hay- darpaa Limanı inaatı baladı. 1900 Cülûsun 25.yılı kutlamaları; Hicaz demiryolu inaatı baladı; Darülfünun açıldı. Fransızların Midilli adasını igali. Gazi Osman Paa öldü. Padiah kızları Aliye ve Cemile Sultanlar birkaç günlükken vefat etti. 1901 kiz oulları Nureddin ve Bedrettin Efendiler dodu. Dilpe- 27 send 3. Kadınefendi öldü. Theodor Herzl’in Filistin için gö- rümesi. 1902 Paris’te Jön Türk Kongresi. Hüseyin Hilmi Paa Makedonya’ya Umumi Müfetti oldu. 1903 azeli eyhi Zafir Efendi’nin vefatı. Makedonya’da Bulgar ayaklanması. Mürzteg Reform Programı. 1904 emseddin Sami ve V. Murad’ın vefatı. Yemen isyanı. 1905 En küçük olu Mehmed Abid Efendi dodu. Yemen’de asilerin Sanaa’yı ele geçirmesi. Cuma Selamlıında Suikast Teebbüsü. 1906 Süt kardei ve Esvapçıbaısı smet Bey öldü. Akabe-Taba krizi. 1907 Paris’te ikinci Jön Türk Kongresi, ttihat ve Terakki Cemi- yeti’nin büyümesi. 1908 Son kızı Samiye Sultan dodu. Reval buluması, Jön Türk htilali, Kanun-ı Esâsi’nin tekrar ilanı. Hicaz Demiryolu bitti. Bulgaristan’ın baımsızlıı, Bosna-Hersek’in Avusturya-Ma- caristanca ilhakı, Girit’in Yunanistan’a ilhakı. ABDÜLHAMiT KIRMIZI

faydalanması gerekiyordu. Bu sözler üzerine O’Conor sadrazamı des- tekleyeceini, ama zzet Paa gibi kötü danımanların öütlerini ber- taraf ederek padiahı ikna etmeyi, sadrazamın idari ve mali ilerde elini güçlendirmeyi baaracaına dair ümidinin az olduunu ifade etti. Ferid Paa bunun birkaç yıl öncesi için doru olabileceini, an- cak artık salıı iyi olmayan padiahın kendisine daha büyük bir güç ve sorumluluk payı bırakacaını fark ettiini söyledi. Padiahın sefire güvendiini ilave ederek O’Conor’un desteini istedi. Bu görümeyi Londra’ya nakleden O’Conor yarı akın yarı marur bir ekilde biti- riyordu raporunu:

Sadrazam’ın Majestelerinin Hükümetine kullandıı bu dostane lisan geçici de olsa biraz menfaat kazanmamızı salayacak kadar uzun sü- rebilecek, Sultan’ın imdiki zihin çerçevesine dair bir belirti olarak yorumlanmalıdır. Ekselansları [sadrazam] becerikli bir yönetici ve kaydedeer bir cesarete sahip, fakat devlet adamlıının daha yüce özelliklerinden yoksundur. Fazlasıyla fırsatçı. Atandıından beri Al- man sefarethanesinin talep ve heveslerini etkin bir ekilde destekledi. 28 Eer imdi yönünü bize dönüyorsa mutlaka Yıldız’da bizim lehimize bir tepki hissettii için böyle yaptıından ve suyun akıına uygun komanın daha akıllıca olduunu düündüünden üphem yoktur. Olabileceklerin beklentisi içinde ve bir siyasal krizin kendisine ül- kenin tarihinde büyük bir rol oynama imkanı verebilecei ümidiyle iktidarda kalma kaygısındadır.13

Sultan Abdühamid’in büyük devletleri oyalamadaki mahareti bu yazının amacını aacak bir konudur. Burada onun saltanatının ilk yıllarıyla son yılları arasındaki bir süreklilii vurgulamak için sadece bazı örnekler verilmitir. Yazının ilk kısmı ise bir kopuu göstermeye çalımıtır: Sultan Abdülhamid’in Çıraan Vakası’ndan sonra kiili- inde yaanan bir deiim söz konusudur. O zamana kadar devlet ricaline ahbap ve yaren gibi sıcak bir muameleyle davranan padiah kimseye güvenmeyen, evhamlı ve korkulan bir yalnız adama dönü- mütür. Süreklilik ve kopu sadece devletler ve toplumlar için deil, bireyler için de kullanılmaya deer temalardır.

13 FO 421/233, No.35, O’Conor to Grey, May 13, 1907. Sultan II. Abdülhamid’in Kiiliinde Süreklilik ve Kopu

1909 Son kızı Samiye Sultan (1 ya) ve Mezîde Mestân 3. Kadıne- fendi öldü. Rıfai eyhi Ebülhüda’nın vefatı. 31 Mart Vaka- sı, Adana Vakası, Abdülhamid’in hal’i ve Selanik’e sürgünü, V. Mehmed Read’ın cülûsu. 1910 Arnavutluk ve Yemen’de isyan. 1911 Babıali Yangını. Trablusgarb’in talyanlarca igali. 1912 talyanların adaları igali, Balkan Harbi, Abdülhamid’in Beyler beyi’ne nakli. Arnavutluk’un istiklâli. Ahmed Midhat Efendi’nin vefatı. 1913 Olu Mehmed Bedreddin Efendi (2 ya) öldü. Babıali Baskı- nı. Mahmud evket Paa suikasti. II.Balkan Harbi, Edirne’nin geri alınması. Kamil Paa’nın vefatı. 1914 Cihan Harbi baladı. Said Paa’nın vefatı. 1915 Sarıkamı, Çanakkale, Ermeni tehciri. 1916 Arap isyanı baladı. eyhülislam kabineden çıkarıldı. 1917 Arap toprakları dütü. 29 1918 Abdülhamid’in vefatı, V. Mehmed Reat’ın vefatı, VI. Meh- med Vahdettin’in cülûsu.