SULTAN II. ABDÜLHAM D VE DÖNEM Sultanbeyli Belediyesi Kültür ve Sosyal ler Müdürlü ü Kültür Yayınları No. 12
Genel Koordinatör Necdet Dursun
Proje Yönetmeni Tasarım Mehmet Mazak SMEY Editör Kapak Dr. Co kun Yılmaz MimEmin Tashih Grafik Uygulama Ahmet Vurgun Ender Boztürk
Kapak Foto rafı Ünlü hattat Sami Efendi’nin çekti i 1298/1881 tarihli Sultan II. Abdülhamid tu rası
ISBN 978-605-89744-9-4 Aralık 2012 © Copyright Sultanbeyli Belediyesi
Baskı-Cilt Ege Reklam Basım Sanatları San. Tic. Ltd. ti. Adres: Ege Plaza Ziyapa a Cad. No. 4 Ata ehir / stanbul Tel. 0216 470 4 470
SULTANBEYL BELED YES Abdurrahmangazi Mahallesi Belediye Caddesi No. 4 Sultanbeyli - stanbul Tel. 0216 564 13 00 Faks. 0216 564 13 71 e-Posta [email protected] www.sultanbeyli.bel.tr çindekiler
17-30 DOÇ. DR. ABDÜLHAMiT KIRMIZI Sultan II. Abdülhamid’in Ki ili inde Süreklilik ve Kopu
31-38 PROF. DR. AZMi ÖZCAN Sultan II. Abdülhamid, Muhalefet ve Din
39-48 PROF. DR. MEHMET P iRLi Sultan II. Abdülhamid’i Tahta Çıkaran ve Tahttan ndiren Fetvalar
49-60 PROF. DR. ZEKERiYA KUR UN 31 Mart Olayının Arkasındakiler
61-74 PROF. DR. ALi AKYILDIZ II. Abdülhamid’in Yönetim Anlayı ı
75-90 PROF. DR. CEZMi ERASLAN II. Abdülhamid Devri Politikalarında Din ve Devlet Anlayı ına Genel Bir Bakı
91-100 PROF. DR. GÖKHAN ÇETiNSAYA Dı Politika 101-110 PROF. DR. MEHMET AKMAN Sultan II. Abdülhamid’in Hukukî Reformları
111-122 PROF. DR. CO KUN ÇAKIR Muktesit Bir Sultan: II. Abdülhamid
123-146 PROF. DR. NURAN YILDIRIM - DR. BÜLENT ÖZALTAY Sultan II. Abdülhamid’in Sa lı ı ve Sa lık Hizmetleri
147-152 YRD. DOÇ. DR. SELÇUK AK iN SOMEL Abdülhamid Devri E itimine Genel Bir Bakı
153-176 PROF. DR. SMAiL E. ERÜNSAL Sultan II. Abdülhamid Dönemi Türk Kütüphanecili i ve Kütüphaneleri
177-210 PROF. DR. ABDULLAH UÇMAN II. Abdülhamid Devrinde Edebî ve Fikrî Faaliyetler
211-236 PROF. H.C. M. U UR DERMAN Sultan II. Abdülhamid Devrinde Hat ve Tezyînî Sanatlarımız
237-250 DOÇ. DR. MUSTAFA S. KÜÇÜKA ÇI Sultan II. Abdülhamid ve Haremeyn
251-278 DOÇ. DR. HÜR MAHMUT YÜCEER Sultan II. Abdülhamid Dönemi Devlet - Tarikat Münasebetleri
279-290 PROF. DR. VAHDETTiN ENGiN Sultan II. Abdülhamid Döneminin Büyük Afeti: 10 Temmuz 1894 Depremi
291-302 YRD. DOÇ. DR. CO KUN YILMAZ Sultan II. Abdülhamid’in stanbul’u marı
303-308 PROF. DR. VAHDETTiN ENGiN Sultan II. Abdülhamid Döneminde Futbol
309-328 PROF. DR. HEATH W. LOWRY Sultan II. Abdülhamid’in Kuzey Yunanistan’da Yaptırdı ı Mimari Eserlerden Bugüne Ula anlar Sultan II. Abdülhamid’in Ki ili inde Süreklilik ve Kopu
DOÇ.DR. ABDÜLHAMiT KIRMIZI*
ir insanın hayatını dü ünürken, okurken, konu ur- Bken ister istemez bir tutarlılık ararız. Kimli in sürek- li oldu unu dü ündü ümüzden, aynı kimli in ki i tarafından hayat boyu sürdürülmesini bekleriz. Kendi hayatlarımızın da çeli kiler ba- rındırdı ını, akarken bizi de i tirdi ini bildi imiz halde, de i meye olumsuz özellikler atfederiz: “Söyle ir hatıralar, nerde o eski sen diye” veya “sen mevsimler gibisin, de i irsin sevgilim” gibi dizeler geçer arkı- larımızdan. Ancak bu tutarlıla tırma çabası ki ilerin ya adı ı de i imi gör- memizi engeller. Sultan II. Abdülhamid’in ki ili iyle ilgili olarak da böyle bir sorun vardır. Tıbba, matemati e, yıldızlara, tefsire, tasav- vufa, iire, tebasının lisanlarına, hayvan besleme e, bahçecili e olan meraklarını bildi imiz Abdülhamid, padi ahlık sorumlulu u altına girdikten bir müddet sonra büyük bir de i im geçirmi görünüyor. ehir Üniversitesi. Selanik’teki sürgün yıllarında kendisine refakat eden ttihatçı doktor Atıf Hüseyin’in günlü ünde1 Abdülhamid’in kendi gençli ine dair stanbul * 1 Sultan II.Abdülhamid’in Sürgün Günleri: Hususi Doktoru Atıf Hüseyin Bey’in Ha- tıraları (1909-1918), Haz. M.Metin Hülagü, 3.Baskı ( stanbul: Tima , 2010). Bu ABDÜLHAMiT KIRMIZI
anlattıkları, sonraki hayatına hiç benzemeyen özellikler ta ır. Mesela, ehzadeli inde iyi bir avcıymı , o yüzden sa kula ı iyi i itmezmi . Kılıç kullanmayı ö renmi ve eski silahlardan olu an bir koleksiyonu varmı . yi bir yüzücüymü , bununla övünür. Tahta çıktıktan sonra ilk mabeyn feriki olarak Abdülhamid’in en yakınında bulunan ngiliz Said Pa a’nın günlü ünde2 yeni padi ahla ilgili ilk kayıtlar da çok ilginçtir. Sultan Abdülhamid biraderleri Re ad, Kemaleddin ve Burhaneddin efendilerle beraber yemek yiyor ve uzun sohbetler ediyor. Cülûstan iki hafta sonra arabayla Bâb-ı Seraskeri’ye giden Abdülhamid ak am yeme ini kumandanlar ve zabitlerle birlikte yiyor, sonra bir nutuk irade ediyor. Said Pa a’ya göre böyle bir ey daha önce duyulmamı tır, “Devlet-i Âliyye’de bir hükümdarın airleriyle birlikte taam eylemesi bugün birinci kere vaki” olmu tur (83). Cuma selâmlıkları kâh Fındıklı’da, kâh Dolmabahçe’de, kâh Ayasofya’da, kâh Tophane’de, kâh Fatih’te, kâh Bayedi’de, kâh Mecidiye camiinde icra ediliyor. Bu meyanda ilk defa arabayla Ayasofya Camii’ndeki se- lamlık resmine katılan da odur (101). Padi ah sık sık Pertev vapuruyla 18 Karadeniz Bo azı’ndan birkaç mil dı arı açılıyor, Yalova tarafına gidi- yor; küçük bir vapurla Küçükçekmece Gölü’nde geziyor, Beykoz’da oltayla lüfer balı ı tutuyor. Ayaza a çiftli inde, Ka ıthane kasrında ge- ziniyor; hatta bir keresinde orada Martini Henry tüfe iyle atı lar yapa- rak çevresindekilere ni ancılıktaki maharetini sergiliyor. Zeytinburnu ve Hereke fabrikalarını, Talimhane meydanında askerleri denetliyor, Mekteb-i Harbiye ö rencilerinin huzur ve jimnastik imtihanlarını izli- yor. Said Pa a padi ahın “kimsede görülmeyen hüsn-i ahlakı ve iltifat-ı mülukaneleri beni cismen ve ruhen kendisine esir etmi tir” diyor (80). Onu herkesten akıllı ve irfanlı buluyor, “bu derece akil ve müstakbeli keramet gibi görür bir padi ah tasavvur etmezdim” diyor (122), “ne halim ve ne emsali görülmeyen padi ahtır” (179), “mürüvvetiyle ben- deganını kendisine esir edebilen bir padi ahtır” (180).
hatırattan bilgilerin de i lendi i bir Abdülhamid portresi için bkz. Abdülhamid Kırmızı, “Sultan II. Abdülhamid: mparatorlu un Son Nefesi”, II. Abdülhamid, Modernle me Sürecinde stanbul, ed. Co kun Yılmaz ( stanbul: stanbul 2010 Av- rupa Kültür Ba kenti, 2010), 21-45. 2 II. Abdülhamid’in lk Mâbeyn Ferîki E inli Said Pa a’nın Hâtırâtı I-II (1876-1880), Haz. Davut Erkan ( stanbul: Bengi, 2011). Sultan II. Abdülhamid’in Ki ili inde Süreklilik ve Kopu
Peki Abdülhamid ne ya adı da birden ba ka bir ki ili e bürün- dü? Ali Suavi Vakası ya da Çıra an Vakası olarak bilinen olay Sultan Abdülhamid’in ki ili indeki de i im için bir dönüm noktası te kil et- mi görünüyor. 20 Mayıs 1878’de V. Murad’ı tekrar tahta geçirmek amacıyla yüz elli kadar ki i teknelerle Çıra an Sarayı’na çıkmı , ancak Be ikta Muhafızı Yedisekiz Hasan Pa a’nın müdahalesiyle bu ihtilâl giri imi kanlı bir ekilde bastırılarak akamete u ramı tır. Said Pa a olaydan sonraki ilk Cuma selamlı ını günlü üne naklederken öyle yazmı tır (219-220):
Geçen pazartesi günü vuku bulan hadise-i müellime sebebiyle bu Se- lamlık bizleri ma mum bir halde buldu. n allah kalb-i ahaneleri yine hal-i in irâha mübeddel olur. Zira efendimiz selamlıktan avdet- ten sonra Harem-i hümayun’a gitmeyip gece sabaha kadar Mabeyn’de kaldılar ve cümlemiz ancak saat dokuzda3 yata a gidebildik. Mahud pazartesi gününden berü efendimizin hali bütün bütün tebeddül etti. Daima merak ve endi e üzre bulunarak ‘Ne var? Bildi inizi söyleyiniz’ diyerek Mahmud Pa a’dan ve benden sual etmekte olup her ne kadar teminat verilmi ise de yine inandırmak kabil olmadı. Büyük büyük 19 evhama tabi olarak cümlemizi aleyhinde zannettiler.
Dört gün sonra padi ah Sadık Pa a’yı ba vekaletten azledip Mehmed Rü di Pa a’yı sadrazam unvanıyla nasbetti. Bu tebeddülden Mabeyn Feriki’nin bile haberi yoktu, çünkü Abdülhamid haremden çıkmamı , de i ikli i “içeriden kendi kendine icra” etmi ti. Bir kaç saat sonra, Abdülhamid Harem’e davet etti i Prusya Sefiri Prens Re- uss ile görü tü. Bu davetten de bihaber olan Said Pa a padi ahın “hiç kimseye emniyetleri olmadı ı cihetle rahatsız bir halde olduklarını ve sefirin kendilerine yardım etmesini söylemi oldu unu” anlamı tı: “Efendimizin merak ve endi esi ve herkesten übhesi geçen cumadan berü kendince ziyadele mekte oldu undan böyle bir ecnebiyi Harem-i hümayun’a celb ile ondan istimdada kadar gitmesi cümlemizi derya- yı keder ü mateme gark eyledi” (221). O hafta padi ah haremden çıkmadı ve selamlık merasimine katılmadı. Salı günü, daha bir hafta önce atadı ı sadrazamı azletti (222). Günlü üne yazdıklarına baka- rak padi aha sadakatinden emin oldu umuz Said Pa a hakkındaki
3 Alafranga saate göre sabah 05.30 eder. ABDÜLHAMiT KIRMIZI