SULTAN II. ABDÜLHAMD VE DÖNEM Sultanbeyli Belediyesi Kültür ve Sosyal ler Müdürlüü Kültür Yayınları No. 12 Genel Koordinatör Necdet Dursun Proje Yönetmeni Tasarım Mehmet Mazak SMEY Editör Kapak Dr. Cokun Yılmaz MimEmin Tashih Grafik Uygulama Ahmet Vurgun Ender Boztürk Kapak Fotorafı Ünlü hattat Sami Efendi’nin çektii 1298/1881 tarihli Sultan II. Abdülhamid turası ISBN 978-605-89744-9-4 Aralık 2012 © Copyright Sultanbeyli Belediyesi Baskı-Cilt Ege Reklam Basım Sanatları San. Tic. Ltd. ti. Adres: Ege Plaza Ziyapaa Cad. No. 4 Ataehir / stanbul Tel. 0216 470 4 470 SULTANBEYL BELEDYES Abdurrahmangazi Mahallesi Belediye Caddesi No. 4 Sultanbeyli - stanbul Tel. 0216 564 13 00 Faks. 0216 564 13 71 e-Posta [email protected] www.sultanbeyli.bel.tr çindekiler 17-30 DOÇ. DR. ABDÜLHAMiT KIRMIZI Sultan II. Abdülhamid’in Kiiliinde Süreklilik ve Kopu 31-38 PROF. DR. AZMi ÖZCAN Sultan II. Abdülhamid, Muhalefet ve Din 39-48 PROF. DR. MEHMET PiRLi Sultan II. Abdülhamid’i Tahta Çıkaran ve Tahttan ndiren Fetvalar 49-60 PROF. DR. ZEKERiYA KURUN 31 Mart Olayının Arkasındakiler 61-74 PROF. DR. ALi AKYILDIZ II. Abdülhamid’in Yönetim Anlayıı 75-90 PROF. DR. CEZMi ERASLAN II. Abdülhamid Devri Politikalarında Din ve Devlet Anlayıına Genel Bir Bakı 91-100 PROF. DR. GÖKHAN ÇETiNSAYA Dı Politika 101-110 PROF. DR. MEHMET AKMAN Sultan II. Abdülhamid’in Hukukî Reformları 111-122 PROF. DR. COKUN ÇAKIR Muktesit Bir Sultan: II. Abdülhamid 123-146 PROF. DR. NURAN YILDIRIM - DR. BÜLENT ÖZALTAY Sultan II. Abdülhamid’in Salıı ve Salık Hizmetleri 147-152 YRD. DOÇ. DR. SELÇUK AKiN SOMEL Abdülhamid Devri Eitimine Genel Bir Bakı 153-176 PROF. DR. SMAiL E. ERÜNSAL Sultan II. Abdülhamid Dönemi Türk Kütüphanecilii ve Kütüphaneleri 177-210 PROF. DR. ABDULLAH UÇMAN II. Abdülhamid Devrinde Edebî ve Fikrî Faaliyetler 211-236 PROF. H.C. M. UUR DERMAN Sultan II. Abdülhamid Devrinde Hat ve Tezyînî Sanatlarımız 237-250 DOÇ. DR. MUSTAFA S. KÜÇÜKAÇI Sultan II. Abdülhamid ve Haremeyn 251-278 DOÇ. DR. HÜR MAHMUT YÜCEER Sultan II. Abdülhamid Dönemi Devlet - Tarikat Münasebetleri 279-290 PROF. DR. VAHDETTiN ENGiN Sultan II. Abdülhamid Döneminin Büyük Afeti: 10 Temmuz 1894 Depremi 291-302 YRD. DOÇ. DR. COKUN YILMAZ Sultan II. Abdülhamid’in stanbul’u marı 303-308 PROF. DR. VAHDETTiN ENGiN Sultan II. Abdülhamid Döneminde Futbol 309-328 PROF. DR. HEATH W. LOWRY Sultan II. Abdülhamid’in Kuzey Yunanistan’da Yaptırdıı Mimari Eserlerden Bugüne Ulaanlar Sultan II. Abdülhamid’in Kiiliinde Süreklilik ve Kopu DOÇ.DR. ABDÜLHAMiT KIRMIZI* ir insanın hayatını düünürken, okurken, konuur- Bken ister istemez bir tutarlılık ararız. Kimliin sürek- li olduunu düündüümüzden, aynı kimliin kii tarafından hayat boyu sürdürülmesini bekleriz. Kendi hayatlarımızın da çelikiler ba- rındırdıını, akarken bizi deitirdiini bildiimiz halde, deimeye olumsuz özellikler atfederiz: “Söyleir hatıralar, nerde o eski sen diye” veya “sen mevsimler gibisin, deiirsin sevgilim” gibi dizeler geçer arkı- larımızdan. Ancak bu tutarlılatırma çabası kiilerin yaadıı deiimi gör- memizi engeller. Sultan II. Abdülhamid’in kiiliiyle ilgili olarak da böyle bir sorun vardır. Tıbba, matematie, yıldızlara, tefsire, tasav- vufa, iire, tebasının lisanlarına, hayvan beslemee, bahçecilie olan meraklarını bildiimiz Abdülhamid, padiahlık sorumluluu altına girdikten bir müddet sonra büyük bir deiim geçirmi görünüyor. ehir Üniversitesi. Selanik’teki sürgün yıllarında kendisine refakat eden ttihatçı doktor Atıf Hüseyin’in günlüünde1 Abdülhamid’in kendi gençliine dair stanbul * 1 Sultan II.Abdülhamid’in Sürgün Günleri: Hususi Doktoru Atıf Hüseyin Bey’in Ha- tıraları (1909-1918), Haz. M.Metin Hülagü, 3.Baskı (stanbul: Tima, 2010). Bu ABDÜLHAMiT KIRMIZI anlattıkları, sonraki hayatına hiç benzemeyen özellikler taır. Mesela, ehzadeliinde iyi bir avcıymı, o yüzden sa kulaı iyi iitmezmi. Kılıç kullanmayı örenmi ve eski silahlardan oluan bir koleksiyonu varmı. yi bir yüzücüymü, bununla övünür. Tahta çıktıktan sonra ilk mabeyn feriki olarak Abdülhamid’in en yakınında bulunan ngiliz Said Paa’nın günlüünde2 yeni padiahla ilgili ilk kayıtlar da çok ilginçtir. Sultan Abdülhamid biraderleri Read, Kemaleddin ve Burhaneddin efendilerle beraber yemek yiyor ve uzun sohbetler ediyor. Cülûstan iki hafta sonra arabayla Bâb-ı Seraskeri’ye giden Abdülhamid akam yemeini kumandanlar ve zabitlerle birlikte yiyor, sonra bir nutuk irade ediyor. Said Paa’ya göre böyle bir ey daha önce duyulmamıtır, “Devlet-i Âliyye’de bir hükümdarın airleriyle birlikte taam eylemesi bugün birinci kere vaki” olmutur (83). Cuma selâmlıkları kâh Fındıklı’da, kâh Dolmabahçe’de, kâh Ayasofya’da, kâh Tophane’de, kâh Fatih’te, kâh Bayedi’de, kâh Mecidiye camiinde icra ediliyor. Bu meyanda ilk defa arabayla Ayasofya Camii’ndeki se- lamlık resmine katılan da odur (101). Padiah sık sık Pertev vapuruyla 18 Karadeniz Boazı’ndan birkaç mil dıarı açılıyor, Yalova tarafına gidi- yor; küçük bir vapurla Küçükçekmece Gölü’nde geziyor, Beykoz’da oltayla lüfer balıı tutuyor. Ayazaa çiftliinde, Kaıthane kasrında ge- ziniyor; hatta bir keresinde orada Martini Henry tüfeiyle atılar yapa- rak çevresindekilere niancılıktaki maharetini sergiliyor. Zeytinburnu ve Hereke fabrikalarını, Talimhane meydanında askerleri denetliyor, Mekteb-i Harbiye örencilerinin huzur ve jimnastik imtihanlarını izli- yor. Said Paa padiahın “kimsede görülmeyen hüsn-i ahlakı ve iltifat-ı mülukaneleri beni cismen ve ruhen kendisine esir etmitir” diyor (80). Onu herkesten akıllı ve irfanlı buluyor, “bu derece akil ve müstakbeli keramet gibi görür bir padiah tasavvur etmezdim” diyor (122), “ne halim ve ne emsali görülmeyen padiahtır” (179), “mürüvvetiyle ben- deganını kendisine esir edebilen bir padiahtır” (180). hatırattan bilgilerin de ilendii bir Abdülhamid portresi için bkz. Abdülhamid Kırmızı, “Sultan II. Abdülhamid: mparatorluun Son Nefesi”, II. Abdülhamid, Modernleme Sürecinde stanbul, ed. Cokun Yılmaz (stanbul: stanbul 2010 Av- rupa Kültür Bakenti, 2010), 21-45. 2 II. Abdülhamid’in lk Mâbeyn Ferîki Einli Said Paa’nın Hâtırâtı I-II (1876-1880), Haz. Davut Erkan (stanbul: Bengi, 2011). Sultan II. Abdülhamid’in Kiiliinde Süreklilik ve Kopu Peki Abdülhamid ne yaadı da birden baka bir kiilie bürün- dü? Ali Suavi Vakası ya da Çıraan Vakası olarak bilinen olay Sultan Abdülhamid’in kiiliindeki deiim için bir dönüm noktası tekil et- mi görünüyor. 20 Mayıs 1878’de V. Murad’ı tekrar tahta geçirmek amacıyla yüz elli kadar kii teknelerle Çıraan Sarayı’na çıkmı, ancak Beikta Muhafızı Yedisekiz Hasan Paa’nın müdahalesiyle bu ihtilâl giriimi kanlı bir ekilde bastırılarak akamete uramıtır. Said Paa olaydan sonraki ilk Cuma selamlıını günlüüne naklederken öyle yazmıtır (219-220): Geçen pazartesi günü vuku bulan hadise-i müellime sebebiyle bu Se- lamlık bizleri mamum bir halde buldu. nallah kalb-i ahaneleri yine hal-i inirâha mübeddel olur. Zira efendimiz selamlıktan avdet- ten sonra Harem-i hümayun’a gitmeyip gece sabaha kadar Mabeyn’de kaldılar ve cümlemiz ancak saat dokuzda3 yataa gidebildik. Mahud pazartesi gününden berü efendimizin hali bütün bütün tebeddül etti. Daima merak ve endie üzre bulunarak ‘Ne var? Bildiinizi söyleyiniz’ diyerek Mahmud Paa’dan ve benden sual etmekte olup her ne kadar teminat verilmi ise de yine inandırmak kabil olmadı. Büyük büyük 19 evhama tabi olarak cümlemizi aleyhinde zannettiler. Dört gün sonra padiah Sadık Paa’yı bavekaletten azledip Mehmed Rüdi Paa’yı sadrazam unvanıyla nasbetti. Bu tebeddülden Mabeyn Feriki’nin bile haberi yoktu, çünkü Abdülhamid haremden çıkmamı, deiiklii “içeriden kendi kendine icra” etmiti. Bir kaç saat sonra, Abdülhamid Harem’e davet ettii Prusya Sefiri Prens Re- uss ile görütü. Bu davetten de bihaber olan Said Paa padiahın “hiç kimseye emniyetleri olmadıı cihetle rahatsız bir halde olduklarını ve sefirin kendilerine yardım etmesini söylemi olduunu” anlamıtı: “Efendimizin merak ve endiesi ve herkesten übhesi geçen cumadan berü kendince ziyadelemekte olduundan böyle bir ecnebiyi Harem-i hümayun’a celb ile ondan istimdada kadar gitmesi cümlemizi derya- yı keder ü mateme gark eyledi” (221). O hafta padiah haremden çıkmadı ve selamlık merasimine katılmadı. Salı günü, daha bir hafta önce atadıı sadrazamı azletti (222). Günlüüne yazdıklarına baka- rak padiaha sadakatinden emin olduumuz Said Paa hakkındaki 3 Alafranga saate göre sabah 05.30 eder. ABDÜLHAMiT KIRMIZI üphelerini de yenemeyen padiah onu da sadrazamdan be gün son- ra azletti ve Ankara’ya vali olarak gönderdi (224). Sultan Abdülhamid Çıraan Vakası sırasında otuz altı yaında- dır ve kırk yıl daha yaayacaktır. Ona dair anlatıların çou hayatının bu ikinci yarısıyla ilgilidir ve yukarıda tasvir edilen Abdülhamid’den çok farklı birinden bahsetmektedirler. Hayat neesini, sevgisini et- rafına yansıtan adam gitmi ve sonraki yazından aina olduumuz müstebit, evhamlı, kimseye güvenmeyen adam gelmitir. Abdülha- mid ehzadeliinde gezmeyi, macerayı, kısaca hayatı seven bir insan- ken, otuz üç yıllık padiahlıında (1876-1909) stanbul dıına hiç çıkmamıtır. Padiah fotoraflarla, telgraflarla, müfettilerle ve vali- lerden sürekli isteyedurduu vilayet raporlarıyla, o gitmedii tarayı hep ayaına getirtmitir. Sultan Abdülhamid aynı yıllarda kendine has bir diplomatik stili de gelitirmi görünüyor. Bunun için önce bir örnei ele alalım. 1877’de ngiltere’nin Osmanlı devletindeki elçisi olarak atanan Henri Layard 1880 ortasında -Gladstone iktidara geldikten sonra- emekli- 20 lie ayrıldı. stanbul’u terk etmeden önceki günlerde Sultan Abdül- hamid onunla iki defa, 29 ve 31 Mayıs’ta görütü. Padiah, Yıldız Sarayı’na davet ettii Layard’a görevinden ayrıldıı için üzüntüsünü