Dördüncü Bölüm
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ERKMEN’İN KÜLTÜR HAYATI I. ERKMEN’DE EĞİTİM-ÖĞRETİM Uzm. Yusuf İLGAR A. OSmanlı Döneminde Eğitim Osmanlı Döneminde Erkmen köyünde bir sibyan mektebinin olduğu anlaşıl- maktadır. 1. Hacı Ömer Mektebi Süleyman Gönçer, Hacı Ömer tarafından Erkmen köyünde 1696 yılından önce yaptırıldığını belirtmekte1 ise de bu hususu destekleyici her hangi bir kayıt tespit edilememiştir. 2. Mustafa Ağa Mektebi Kahil Mahallesinden Ahmet Ağa oğlu Hacı Mustafa Ağa tarafından 1753 yı- lında açılan mektebin aynı yılda vakfı da tesis edilmiştir. a. Hacı Mustafa Ağa Vakfı Kahil Mahallesi’nden Ahmet Ağa oğlu Hacı Mustafa Ağa tarafından Erkmen Köyü’ndeki 2,5 dönümlük bahçesi ile 30 Ocak 1753 tarihinde oluşturulmuş bir vak- fı bulunmaktadır. Vakfiyesinde bahçe gelirinden köyde yeniden yaptırdığı mektebin muallimine günlük dört akçe verileceği belirtilmiştir2. Görevi Adı ve Unvanı Görev Yılı Ücret ve Açıklama Mustafa Hoca Mayıs 1763 Günlük 4 akçe görevlenmiştir. Muallim3 Günlük 4 akçe ücretle görevlenmiştir. İbrahim oğlu Mustafa 1779 Bila veled ölmüştür. B. Türkiye CUMHUriyeti Döneminde Eğitim 1. Erkmen Köyü İlkokulu 1920-1935 yılları arasında köy odalarında eğitim sürdürülmüştür. 1935-1938 yılları arasında Çakırköy köyünde Eski Cami’nin kadınlar kısmı okul olarak kullanılmış, burada her iki köyün çocukları birlikte okumuşlardır. Eğitim sü- resi üç yıl idi. 1 Gönçer, a.g.e., II, s. 80. 2 AŞS, nr. 546, vr. 1b/8. Vakıf hakkında geniş bilgi için Erkmen köyü Camii kısmına bakınız. 3 VGMA, nr. 1111, vr. 28b; AŞS, nr. 548, vr. 13b/377. 198 HER YÖNÜYLE ERKMEN 1939 yılından itibaren resmi okul 5 yıllık olup komşu olan Çakırköy çocukları Erkmen’e gelmişlerdir. Şefik Biçici zamanında 1943 yılında bir dershane yapıldı. 1944’de ikinci dersha- ne başöğretmen odası ve lojmanı ile birlikte yapıldı. Erkmen köyü İlkokulu 1960-1961 yılında üç derslik olarak hizmete girmiştir. Hasan Kuş’un bahçesi uygun görülmüş, arsa bedeli olarak sembolik bir ücret takdir edilmiştir. 1962 yılında düzenlenen Afyon İlinde Açılan İkinci Halk Eğitimi Semineri’nde köy ile alakalı raporda: o ana kadar köyden bir fen memuru ile bir öğretmen yetiştiği, on kadar öğrencinin orta okul ve Erkek Sanat Enstitüsü’nde okumakta olduğu; ilko- kulun üstünde okumaya devam eden kız öğrenin olmadığı belirtilmektedir4. 140. Yıkılan eski okulun önünde öğrenciler temsil gösterisi yaparken Eski bina yıkılmış, yeni ilkokul binası 1964 yılında yapılarak eğitim verilmeğe başlamıştır. 1974 yılında Eski Okulda ortaokul açılmıştır. 1979-1980 yıllarında tamir edilmiştir. Bu binanın kuzeyindeki çukur alana 1992 yılında yeni okul yapılarak eğitime açılmıştır. Okulun alanı 512 m2’dir. 1985-1986 yılında Belediye önündeki okul yapılıp 1986-87 de ortaokul olarak eğitim-öğretime başlanmıştır. Beş yıl ilk eğitimden sonra süresi üç yıl olan ortaokul eğitimi 1984 yılında baş- lamıştır. İlköğretim 1997 yılında yasa ile sekiz yıla çıkarılınca kasabadaki ilkokul ile 4 Süleyman Çalışkan, “Afyon İlinde Açılan İkinci Halk Eğitimi Semineri Erkmen Köyü Grubu Raporu”, Gençli- ğin Sesi (Afyon), Sayı: 2388, 03.06.1963. ERKMEN’İN KÜLTÜR HAYATI 199 ortaokul birleştirilerek “Erkmen İlköğretim Okulu” adıyla eğitim verilmeğe başlan- mıştır. 1997-1998 öğretim yılında Afyonkarahisar’da Okulda 161 kız, 202 erkek olmak üzere toplam 363 öğrencisi mevcuttur. 10 sınıf öğretmeni, 4 branş öğretmeni bulun- maktadır. Derslik sayısı on üçtür5. 141. Erkmen İlköğretim Okulu 2007-2008 öğretim yılında Erkmen Kasabası ilköğretim Okulu’nun fiziki du- rumu şöyledir: Okula ait iki ayrı binada eğitim verilmektedir. Bunlardan birisi 1964 yılında yapılmıştır. Diğeri ise 1994 yılında betonarme olarak yapılmış olup, elektrik, içme suyu ve kanalizasyon bağlantısı vardır. Kalorifer sistemi ile ısıtılmaktadır. Ancak derslik ihtiyacından dolayı ikili eğitime geçilmiştir. 142. Okulun genel görünüşü 5 İstatistiki bilgiler Afyon Milli Eğitim Müdürlüğünden alınmıştır. 200 HER YÖNÜYLE ERKMEN Okulda sekiz derslik, bir idare odası, bir öğretmen odası ile bir bilgi teknoloji- leri dersliği vardır. Okulun bir odası laboratuar olarak kullanılmaktadır. Yine yeterli olmayan bir kitaplığı vardır. Okulda 211 kız, 203 erkek olmak üzere toplam 414 öğrenci eğitim görmektedir. Kasaba halkının eğitim seviyesi genelde lise ve dengi eğitim düzeyindedir. Okur- yazar durumu %95’in üzerindedir. Muhtelif görevlerde olmak üzere makine ve ma- den mühendisi, doktor, muhasebeci, öğretmen, polis, iktisatçı olarak yaklaşık elli kişi bulunmaktadır6. Şehir merkezinde muhtelif orta öğretim okullarında 2007 yılı itibariyle seksene yakın, yüksek eğitim gören yaklaşık on öğrenci bulunmaktadır. Erkmen köyü İlkokulunda öğretmenlik ve idarecilik görevinde bulunan Meh- met Kaya kendi köyünde her aileden bir yahut birkaç çocuğunu okutarak eğitime önemli katkı sağlayanlardan birisidir. Kasabanın yaşayan emekli öğretmenlerden en büyüğü olması hasebiyle biyoğrafisini örnek olarak veriyoruz: Mehmet Kaya: Mehmet Kaya, 1925 yılında dünyaya gelmiştir. Balıkoğlu İsmail’in oğludur. İlkokula on yaşında iken köylerinde okul olmadığı için Çakırköy köyünde başla- dı. Dördüncü sınıfta Mahmudiye Köy Öğretmen Okulu ve Eğitmen Kursu sınavını kazandı. 17 Nisan 1940 yılında oku- lunun adı Köy Enstitüsü adını aldı. 30 Kasım 1944 yılında buradan mezun olan Mehmet Kaya kendi köyünün ilkoku- luna ilk öğretmeni olarak tayin oldu. 1952 yılında Ankara’da açılan Öğretici Filmler kursuna gitti. 1953-1954 yıllarında 143. Mehmet Kaya yedek subay olarak askerliğini yaptı. 1955 yılında bir müddet Büyük Çobanlar İlkokulunda Müdür olarak çalıştı. Altı ay sonra yine kendi köyüne tayin olundu. 1957-1960 yıllarında şehir merkezindeki Ata- türk İlkokulunda öğretmenlik yaptı. Daha sonra müfettiş olarak görev yapan Kaya, Bitlis ve Afyonkarahisar’da İlköğretim Müfettişi olarak görev yaptı ve 12 Mayıs 1977 tarihinde emekli oldu. 2. Erkmen’de Açılan Muhtelif Kitaplık ve Kurslar a. Kitaplık 1997 yılında Kültür Bakanlığı’na bağlı olarak Afyon gedik Ahmet Paşa İl Halk Kütüphanesi Müdürlüğü üç yüz elli kitaplıklı bir kütüphane açmıştır7. b. Kurslar Kasabada Halk Eğitim Müdürlüğünce biçki-dikiş kursu açılmıştır. Kasabada ay- rıca camilerde düzenlenen Kur’an Kurslarında da dini eğitim verilmektedir. 6 Kaynak kişi: Erkmen kasabasından emekli öğretmen Mehmet Kaya (1925 doğumlu), Salim Elmas. 7 Kütüphanelerle ilgili bilgiler Afyon İl Kültür Müdürlüğü’nden alınmıştır. II. ERKMEN VAKIFLARI Köyde muhtelif vakıflara ait olmak üzere bahçe ve tarlaların olduğu bilinmekle birlikte yerleri tespit olunanamamıştır. Bu bağlamdan olarak, şehirdeki günümüzde Otpazar Camii’nin bulunduğu yerde önceden Hacı İsmail Mescidi vardı. Hacı İsmail Mescidi Vakfı’ndan olmak üzere mescitte ders verilmesi tevliyete şart koşulmuştur. Bu vakfın Erkmen ve Çakırköy köylerinden geliri bulunmaktadır8. Bu gelirin ne tür gelir olduğu tespit edilememiştir. Şehirdeki Hocabey tarafından yaptırılan Câmi-i Kebîr (Ulucami) diğer adıyla Hocabey Camii Vakfı’nın Muttalib ve Erkmen’de 31 dönüm tarlası var idi. Bu tarla- ların 80 akçe yıllık getirisi adı geçen vakfa gitmekte idi9. Keskin Zâviyesinin Erkmen Köyü’nde on dönüm arazi bulunmaktadır. Bu yer- lerden zâviyeye yıllık 282 akçe gelir gelmektedir10. Hacı Mustafa Ağa, Köydeki cami ve mektep için köyde 2,5 dönümlük meyveli ve meyvesiz ağaçlı bahçesi ile kırk kuruş parasını 30 Ocak 1753 tarihinde vakfetmiş idi. 8 BOA, EV. nr. 13609, vr. 2a. 9 Mustafa Karazeybek, Zelkif Polat, Yusuf İlgar, Afyonkarahisar Vakıf Eserleri, I (Merkez), Afyon 2005, s. 154. 10 Bk. Keskin Zâviyesi. III. ERKMEN AĞZI Prof. Dr. Erdoğan BOZ* GİRİŞ Bilindiği gibi “Ağızlar yazı dilinin bozulmuş bir şekli değil, onun yanında fakat ondan bağımsız olarak yaşayan ve nesiller boyu devam edegelen dil değerleridir”1 Yüzyıllardır halkımızın ağzından yörelere göre çeşitlenerek nesilden nesile aktarılan bu tabiî ve canlı dil değerlerini bilimsel yöntemlerle tespit edip aktarmak önemli bir görevdir. Ağız araştırmalarının dil, tarih ve halk bilimi çalışmaları için önemi ortada. Yö- relerin ağız özellikleri, o yörenin etnik yapısı ve bu yapıdaki hareketleri ortaya koy- mada önemli kriterlerden biridir. Yazılı tarihi belgeler yanında bu tip araştırmaların da değerli katkılar sağlayabileceği unutulmamalıdır. Derlenen metinlerin, özellikle halk bilimi çalışanlarına doyurucu malzemeler sunması, disiplinler arası ilişki açısın- dan çok önemlidir. Erkmen Ağzı (EA) ile ilgili olarak yalnızca benim danışmanlığımda yapılan bir lisans tezi mevcuttur. Bu yazı boyunca yaptığım bütün değerlendirmelerde söz konu- su tezden yararlanılmıştır. 2 Afyonkarhisar Merkez Ağzı3 ile çok büyük benzerlikler gösteren EA’nın özellikleri ses ve şekil bilgisi başlıklarında kısaca özetlenmiş ve so- nuç başlığı ile değerlendirilmiştir. Ayrıca yukarıda adı geçen tezden örnek metinler ilave edilmiştir. A. SES BilgiSİ Sesler a. Ünlüler4 a.1. Ünlü Çeşitleri Erkmen Ağzı’ndaki ünlüler, ÖTT’de (Ölçünlü Türkiye Türkçesi) kullanılan 8 ünlüden başka şunlardır: 1.1.1.1. á ünlüsü: a-e arası bir ünlü; düz-geniş, yarı kalın bir orta damak ünlüsüdür. * Eskişehir Osmangazi Ünivesitesi Fen-Edeb. Fak. Türk Dili ve Edeb. Böl. 1 Ahmet Buran, Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hal) Ekleri, Türk Dil Kurumu yayınları, Ankara, 1996, s.3’deki 5 nolu dipnottan ( J. Lyons, Introduction to Theorictical Linguistics, Cambrid, 1968, s.35) 2 Şöhret Yürürgen, Erkmen Ağzı (EA), AKÜ Fen-Edeb. Fak. TDE Bölümü Lisans Tezi, 2003, Afyon. 3 Erdoğan Boz, Afyonkarahisar Merkez Ağzı, Gazikitabevi Yayınları, Ankara, 2006, (2. baskı). 4 Geniş bilgi için bk. Erdoğan BOZ, “Afyon ve Yöresi Ağızlarında Ünlüler” Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi,