Inhoudstafel
Voorwoord | Philip Heylen 9 Laus Polyphoniae 2017 | dag aan dag 13 Introductie | Bart Demuyt 23
Essays Verering van de maagd Maria en het Kind in muziek uit de middeleeuwen en de renaissance | David J. Rothenberg 29 Romance met de roos: de minnekunst in het middeleeuwse en renaissancelied | Jane Alden 125 Een andere Petrarca: Italiaanse renaissancemuziek en Petrarca’s poëzie | Marc Vanscheeuwijck 195 Trahe me post te: muziek, gemeenschap en devotie in het vroegmoderne katholicisme | Daniele V. Filippi 305
Concerten VR 18/08/17 20.00 Stile Antico 41
ZA 19/08/17 10.00 IYAP-concertwandeling 53 11.00 Alexandra Aerts, Lieselot De Wilde & Sofie Vanden Eynde 83 16.00 Alexandra Aerts, Lieselot De Wilde & Sofie Vanden Eynde 83 20.00 Patrizia Bovi, Fadia Tomb El-Hage & Friends 85 22.15 Huelgas Ensemble 101
ZO 20/08/17 10.00 IYAP-concertwandeling 53 11.00 Alexandra Aerts, Lieselot De Wilde & Sofie Vanden Eynde 83 16.00 Alexandra Aerts, Lieselot De Wilde & Sofie Vanden Eynde 83 20.00 Cappella Pratensis, Flanders Boys Choir & Wim Diepenhorst 115
4 5 MA 21/08/17 13.00 Ensemble Leones 141 Radio-uitzending, cursussen, lezingen 20.00 Mala Punica 151 KlaraLive@LausPolyphoniae 27 22.15 Stile Antico 149 Ad tempo taci | filmdocumentaire met Marco Beasley 175 Petrarca & music | lezing door Marc Van Scheeuwijck 217 DI 22/08/17 13.00 VivaBiancaLuna Biffi & Pierre Hamon 165 Mariadevotie en heiligenverering in de late middeleeuwen | cursus 253 20.00 Vox Luminis 179 Isola Idola | muziekvakantie voor kinderen & jongeren 303 22.15 Zefiro Torna & Frank Vaganée Trio 205 Poesie e lettere d'amore | marathonlezing van liefdespoëzie met Jean Rondeau & Thomas Dunford 377 WO 23/08/17 15.30 Marco Beasley 219 20.00 Marco Beasley 219 Verklarende woordenlijst 405 22.15 Tiburtina Ensemble 233 Biografieën 408 Uitgevoerde werken 427 DO 24/08/17 13.00 RossoPorpora 255 Selectieve bibliografie 459 20.00 Contrapunctus 265 Praktische info 461 22.15 Psallentes 277 Organisatie AMUZ 464 Subsidiënten & partners 465 VR 25/08/17 13.00 Cinquecento 295 Stadsplan & adressen 466 20.00 Huelgas Ensemble 317 Colofon 468 22.15 Sollazzo Ensemble 327
ZA 26/08/17 20.00 Micrologus 339 22.15 Orlando Consort 357
ZO 27/08/17 11.00 Slotconcert internationale summerschool 369 17.30 Profeti della Quinta 381 20.00 Choeur de Chambre de Namur & Ensemble Clématis 395
International Young Artist's Presentation 53 Cantoría 57 Ensemble Ozio Regio 61 Octavie Dostaler-Lalonde & Artem Belogurov 65 Ensemble La Favorita 69 Lux Musicae London 73 El Gran Teatro del Mundo 77
6 7 Voorwoord
Met veel trots verwelkomen we u op de 24ste editie van Laus Polyphoniae, dat deze zomer de adoratie laat weerklinken. Het festival voor oude muziek dat in 1994 voor het eerst plaatsvond, bouwde de afgelopen jaren een ijzersterke reputatie op. Het is mij telkens een grote eer een boeiende afwisseling van nieuw talent en gevestigde waarden uit binnen- en buitenland aan u te mogen voorstellen, zoals Huelgas Ensemble, Stile Antico, Mala Punica, Marco Beasley, Micrologus en nog vele anderen.
Met veel ambitie blijft AMUZ ook inzetten op de jonge generatie. Jonge luisteraars zijn opnieuw meer dan welkom. De melodieuze en melancholische voorstelling Rosalba, opgebouwd rond de muziek van John Dowland en tijdgenoten, een schil- derij van Sandro Botticelli, de fascinatie voor de luit en de dieprode kleur van de granaatappel, zal jong en oud beroeren.
Via het coachingtraject International Young Artist’s Presentation (IYAP) willen we jonge talentvolle musici aanmoedigen en hen bekendmaken binnen de internatio- nale muziekscene. Tijdens een dagvullende wandeling met zes concerten hoort u de geselecteerde ensembles op verrassende locaties in Antwerpen.
Mijn dank gaat uit naar het AMUZ-team en de leden van de raad van bestuur voor hun gedrevenheid om opnieuw een boeiend en gevarieerd festival samen te stellen met oog voor dialoog tussen de verschillende kunstvormen. Ook zijn wij bijzonder
8 9 dankbaar voor de steun van mediapartner Klara, die een live-uitzending aan het begin van het festival, en de uitzending van enkele concerten voor haar rekening Foreword neemt en zo al dat moois tot in duizenden huiskamers brengt.
Al even vooruitkijkend: volgend jaar vieren we groot feest. Laus Polyphoniae zet 25 kaarsjes op de taart en we nodigen u alvast van harte uit om deze mee te komen uitblazen tussen 16 en 26 augustus 2018. In het najaar 2018 zet AMUZ dit feest verder zodat er een grote spanningsboog komt van augustus tot december waarbij Antwerp Baroque 2018, Rubens as an inspiration de rode draad vormt. Voor nu: wees welkom en geniet, beste luisteraar, en omarm samen met ons de meest edele der kunsten, de muziek.
Philip Heylen, Voorzitter AMUZ [Festival van Vlaanderen-Antwerpen] We are very proud to welcome you to the 24th edition of Laus Polyphoniae, which Ereschepen Stad Antwerpen will resound with adoration this summer. The festival of early music, which was first held in 1994, has built up a rock-solid reputation over the years. It is always a great honour for me to present a fascinating mixture of new talent and established names from Belgium and abroad, such as the Huelgas Ensemble, Stile Antico, Mala Punica, Marco Beasley, Micrologus and many more.
Ambitious as ever, AMUZ continues to set its sights on the younger generation. Once again, young listeners are more than welcome. The melodious and melancholy production Rosalba, based on music by John Dowland and his contemporaries, a painting by Sandro Botticelli, a fascination with the lute and the deep red colour of pomegranates, will captivate young and old.
With the International Young Artist’s Presentation (IYAP) coaching process, we aim to encourage young, talented musicians and help them make a name for them- selves on the international music scene. Join our full-day walking tour, including six concerts, to hear the selected ensembles at unexpected locations in Antwerp.
I would like to extend my thanks to the AMUZ team and the members of the board of directors for the passion with which they have put together an exciting and varied festival yet again, with a feel for the dialogue between different art forms. We are also especially grateful for the support of our media partner Klara, which will be
10 11 VRIJDAG 18.08.17 broadcasting a live concert at the beginning of the festival and recording several 09.00 more during the festival, bringing all this beautiful music to thousands of living rooms. 10.00 Next year we will be celebrating: we'll be presenting the 25th anniversary edition
of Laus Polyphoniae and we sincerely hope that you will be able to celebrate with 11.00 us. So please note the dates in your diary: 16 to 26 August 2018. In the autumn of 2018 AMUZ will continue to party until December, with Antwerp Baroque 2018, with Antwerp Baroque 2018, Rubens as an inspiration as leitmotiv. Welcome to Laus 12.00 Polyphoniae, dear listeners: we wish you every pleasure as you join us in embracing the noblest of the arts, music. 13.00
14.00 Philip Heylen, President of AMUZ [Flanders Festival-Antwerp] 15.00 Honorary alderman of the city of Antwerp
16.00
17.00
18.00
KlaraLive@LausPolyphoniae KU Leuven, Campus Carolus 19.00 Concertinleiding St.-Pauluskerk 20.00 Concert Stile Antico St.-Pauluskerk 21.00
22.00
23.00
12 13 ZATERDAG 19.08.17 ZONDAG 20.08.17 09.00 09.00
10.00 10.00
11.00 11.00 IYAP-concertwandeling Rosalba IYAP-concertwandeling Rosalba vertreklocatie: CC Berchem HETPALEIS vertreklocatie: CC Berchem HETPALEIS
12.00 12.00
13.00 13.00 Lunch Lunch Foyer AMUZ Foyer AMUZ
14.00 14.00
15.00 15.00 IYAP-concertwandeling IYAP-concertwandeling vervolg vervolg
16.00 16.00 Rosalba Rosalba HETPALEIS HETPALEIS
17.00 17.00
18.00 18.00
Resto Tavolo d'amore
19.00 19.00 Concertinleiding Concertinleiding AMUZ St.-Jacobskerk 20.00 20.00 Concert Concert Patrizia Bovi, Fadia Tomb El-Hage & friends Cappella Pratensis, Flanders Boys Choir AMUZ & Wim Diepenhorst St.-Jacobskerk 21.00 21.00
22.00 22.00 Concert Huelgas Ensemble St.-Pauluskerk 23.00 23.00
14 15 MAANDAG 21.08.2017 DINSDAG 22.08.2017 09.00 09.00
10.00 10.00
11.00 11.00
12.00 12.00
Muziekvakantie Muziekvakantie 13.00 St.-Ludgardisschool St.-Ludgardisschool Concert 13.00 Concert Ensemble Leones VivaBiancaLuna Biffi & Pierre Hamon AMUZ Internationale Lunch AMUZ Lunch Foyer AMUZ summerschool 14.00 14.00 Foyer AMUZ Centrum Elzenveld
Internationale 15.00 summerschool 15.00 Filmvoorstelling Centrum Elzenveld Ad tempo taci AMUZ
16.00 16.00
17.00 17.00
18.00 18.00 Resto Tavolo d'amore Foyer AMUZ 19.00 19.00 Concertinleiding Concertinleiding AMUZ St.-Jacobskerk 20.00 20.00 Concert Concert Mala Punica Vox Luminis AMUZ St.-Jacobskerk 21.00 21.00
22.00 22.00 Concert Concert Stile Antico Zefiro Torna & Frank Vaganée Trio St.-Andrieskerk AMUZ 23.00 23.00
16 17 WOENSDAG 23.08.2017 DONDERDAG 24.08.17 09.00 09.00
10.00 10.00
Cursus Davidsfonds KU Leuven, 11.00 11.00 Campus Carolus
12.00 12.00
Muziekvakantie Muziekvakantie 13.00 St.-Ludgardisschool 13.00 St.-Ludgardisschool Lezing Concert Lunch Marc Vanscheeuwijck RossoPorpora Foyer AMUZ AMUZ Internationale AMUZ Internationale Lunch summerschool summerschool 14.00 Foyer AMUZ Centrum Elzenveld 14.00 Centrum Elzenveld
15.00 15.00 Cursus Davidsfonds KU Leuven, Campus Carolus Concert 16.00 Marco Beasley 16.00 AMUZ
17.00 17.00
18.00 18.00 Resto Tavolo d'amore Foyer AMUZ 19.00 19.00 Concertinleiding Concertinleiding AMUZ AMUZ 20.00 20.00 Concert Concert Marco Beasley Contrapunctus AMUZ St.-Jacobskerk 21.00 21.00
22.00 22.00 Concert Concert Tiburtina Ensemble Psallentes St.-Pauluskerk St.-Andrieskerk 23.00 23.00
18 19 VRIJDAG 25.08.17 ZATERDAG 26.08.17 09.00 09.00
10.00 10.00
Cursus Davidsfonds Cursus Davidsfonds Internationale KU Leuven, KU Leuven, summerschool 11.00 Campus Carolus 11.00 Campus Carolus Centrum Elzenveld
12.00 12.00
Muziekvakantie St.-Ludgardisschool 13.00 13.00 Concert Lunch Lunch Cinquecento Foyer AMUZ Foyer AMUZ AMUZ Internationale summerschool 14.00 Centrum Elzenveld 14.00
15.00 15.00 Cursus Davidsfonds KU Leuven, Cursus Davidsfonds Campus Carolus KU Leuven, Campus Carolus 16.00 16.00 Toonmoment muziek- vakantie St.-Andrieskerk 17.00 17.00
18.00 18.00 Resto Tavolo d'amore Foyer AMUZ 19.00 19.00 Concertinleiding Concertinleiding St.-Pauluskerk AMUZ 20.00 20.00 Concert Concert Huelgas Ensemble Micrologus St.-Pauluskerk AMUZ 21.00 21.00
22.00 22.00 Concert Concert Sollazo Ensemble Orlando Consort AMUZ St.-Andrieskerk 23.00 23.00
20 21 ZONDAG 27.08.2017 09.00 Introductie
10.00 Internationale summerschool KU Leuven, Kapel Campus Carolus
11.00 Slotconcert internationale summerschool KU Leuven, Kapel Campus Carolus 12.00
13.00 Lunch Foyer AMUZ
14.00
Poëziemarathon Het feit dat u in dit programmaboekje zit te lezen, duidt hoogstwaarschijnlijk op uw Jean Rondeau & Thomas Dunford liefde voor muziek. Liefde voor composities die in de vele eeuwen voorafgaand aan 15.00 Rubenshuis de barokke 17de eeuw zijn gemaakt met diezelfde liefde en met geduldige hand zijn neergeschreven. En liefde brengt ons naadloos bij adoratie. ADORATIO zien 16.00 wij zowel hemels als aards, is zowel vreugdevol romantisch als bittere ernst. Vol van liefde of extreem venijn. Tastbaar lichamelijk of onbereikbaar. We spreken over 17.00 madonna Laura of over God, over de natuur of een religie. Heel wat invalshoeken dus. Het thema is gekozen om u de mooiste bladzijden aan te bieden, ze te leren Concert Profeti della Quinta kennen. Van Lassus en da Palestrina tot onbekende meesters; over het lof en het 18.00 Rubenshuis Magnificat; over de hartvorm en de cirkel; over Faenza en Salzinnes, over Richard Pygott en Jacobus Vaet en over Petrarca en het Hooglied. Niet alledaags, maar 19.00 uitermate boeiend. Concertinleiding St.-Pauluskerk Inzetten op de jongste generatie van uitvoerders is meer dan ooit een gegeven 20.00 Concert waar we met AMUZ ten volle voor gaan. Samen met gevestigde waarden staan Choeur de Chambre de Namur & Ensemble Clématis o.l.v. Leonardo García Alarcón St.-Pauluskerk ensembles als het Zwitserse Sollazzo Ensemble, het Italiaanse RossoPorpora en 21.00 het Oostenrijkse Cinquecento tijdens deze 24ste editie van Laus Polyphoniae op verschillende prachtige locaties in de stad. Laat u bij het beluisteren dus ook onder- dompelen in de pracht van historische plaatsen als de Sint-Paulus-, Sint-Andries- 22.00 of Sint-Jacobskerk, van plekken om te koesteren zoals het atelier van Pieter Paul Rubens, of pareltjes die verscholen zitten achter eenvoudige gevels en die ook dit 23.00 jaar opnieuw de IYAP-ensembles omarmen.
22 23 Mijn bijzondere appreciatie en dank aan alle overheden voor hun engagement. Ook een woord van dank aan het AMUZ-team, de bestuursleden, sponsors en andere Introduction partners voor hun inzet en vertrouwen. Laten we met ons allen van de schitterende muziek genieten. En verlies daarbij uw adoratie voor eender wie of wat zeker niet uit het oog!
Van harte,
Bart Demuyt Algemeen & artistiek directeur AMUZ [Festival van Vlaanderen-Antwerpen]
The fact that you are reading this programme is most probably a sign of your love for music. Your love for compositions created with a similar love, in the many centuries before the baroque 17th century, and penned with a patient hand. And love brings us to adoration. We see ADORATIO as something both heavenly and earthly, both joyfully romantic and bitterly serious. Full of love or extreme venom. Tangibly physical or beyond reach. The object of adoration may be Madonna Laura or God, nature or a religion. So it is an idea with many facets. We chose this theme as a way to offer you the most beautiful scores and get to know them better ourselves. From Lassus and Palestrina to anonymous masters, to songs of praise and the Magnificat, to the heart shape and the circle, to Faenza and Salzinnes, to Richard Pygott and Jacobus Vaet and to Petrarch and the Song of Songs. None of it is everyday fare, but it is all the more fascinating for that.
More than ever, AMUZ is committing itself fully to the youngest generation of performers. Ensembles such as the Swiss Sollazzo Ensemble, RossoPorpora from Italy and Cinquecento from Austria will perform alongside established names at this 24th edition of Laus Polyphoniae, held at various magnificent locations in the city. So as you listen, don’t forget to immerse yourself in the grandeur of historic buildings such as the churches of St. Paul, St. Andrew and St. James, places to cherish such as Pieter Paul Rubens’ workshop or architectural gems hidden behind simple façades that will host the IYAP ensembles once again this year.
24 25 May I extend my particular appreciation and thanks to all the government bodies VRIJDAG involved for the commitment they have shown. I would also like to thank the AMUZ 18.08.17 team and the board of directors, sponsors and other partners for their contribution and their trust in us. Let us all enjoy this wonderful music. And be sure not to forget to lose your adoration for whoever or whatever you adore! 18.00 With warmest regards, Liveradio-uitzending
Bart Demuyt KU Leuven, General & artistic director AMUZ [Flanders Festival-Antwerp] Campus Carolus
KlaraLive@LausPolyphoniae
Liveradio-uitzending | Live radio show (mainly Dutch spoken)
Liesbet Vereertbrugghen, producer producer | Mark Janssens, presentator radio host
I.s.m. Klara
26 27 De Klara liveradio-uitzending vormt de The Klara live radio broadcast is the perfecte opmaat voor Laus Polyphoniae perfect upbeat for Laus Polyphoniae Verering van de maagd Maria en het Kind in 2017: Adoratio. Over heiligen, martelaren 2017: Adoratio, on saint, martyrs and muziek uit de middeleeuwen en de renaissance en geliefden. In de middeleeuwen lovers. During the Middle Ages and Re- en renaissance was verering en naissance was adoration and devotion a devotie een grote inspiratiebron voor huge source of inspiration for artists. On kunstenaars. Voor inhoud en context this edition's content and context Mark van deze festivaleditie interviewt Mark Janssens will be interviewing festival In de middeleeuwen en de renaissance was de Christusverering nauwelijks Janssens onder meer festivaldirecteur director Bart Demuyt, singer and con- los te koppelen van de aanbidding van zijn moeder, de maagd Maria. De meest Bart Demuyt, zanger en dirigent Hendrik ductor Hendrik Vanden Abeele, actress eerbiedwaardige dagen van het kerkelijke jaar waren uiteraard Kerstmis, het feest Vanden Abeele, actrice Sara De Sara De Bosschere, Petrarca specialist van de geboorte van Christus, en Pasen, de viering van Christus’ verrijzenis. Deze Bosschere, Petrarcaspecialist Alexander Alexander Roose (UGent) and dr. John hoogdagen vormden de kern van waaruit het kerkelijke jaar, met zijn veranderlijke Roose (UGent) en dr. John Arblaster (KU Arblaster (KU Leuven). Patrizia Bovi, feestdagen en zondagen, werd vormgegeven. De adoratie van de maagd Maria was Leuven). Onder anderen Patrizia Bovi, Annelies Van Gramberen and Jurgen De evenwel ook sterk verankerd in de middeleeuwse liturgie en in het middeleeuwse Annelies Van Gramberen en Jurgen De bruyn will perform live during the radio leven. Waar Maria tijdens het vroege christendom werd vereerd als een van de bruyn zorgen voor livemuziek. broadcast. vele heiligen – zij het dan een erg populaire – was ze vanaf de hoge middeleeuwen zonder enige twijfel de meest geliefde van alle heiligen. Ze werd aanbeden en U kunt de radio-uitzending live op You will be able to listen to Klara Live verheerlijkt als de grote bemiddelaarster of mediatrix, die Christus kon verzoeken Klara beluisteren op vrijdagavond 18 broadcast from Laus Polyphoniae on om genadig te zijn in het laatste oordeel van stervelingen. Een teken van Maria’s augustus van 18 tot 20 uur. Nadien is de Friday August 18, from 6 to 8 p.m. Af- prominente aanwezigheid in de middeleeuwse cultuur is het grote aantal feestdagen uitzending opnieuw te beluisteren op de terwards the broadcast will be made die aan haar werden opgedragen. In plaats van die ene gebruikelijke feestdag op website van AMUZ. available on the website of AMUZ. de sterfdag van een heilige, of eventueel de twee feestdagen die de geboorte en het overlijden van een heilige markeren, kreeg Maria in de middeleeuwen en de renaissance wereldwijd minstens vier – en in sommige regio’s zelfs tot zeven – feestdagen toebedeeld. Maria verwierf een belangrijke liturgische positie ergens tussen Christus, die goddelijk was, en de rest van de gemeenschap der heiligen, die menselijk waren.
De vier universele Mariafeesten – alle ingesteld voor de tijd van paus Sergius I in de 7de eeuw – waren Maria-Lichtmis (2 februari), Maria-Boodschap (25 maart), Maria-Hemelvaart (15 augustus) en Maria-Geboorte (8 september). Het is opvallend dat de eerste twee initieel Christusfeesten waren, die gebeurte- nissen herdachten uit het leven van Christus, zoals opgetekend in het evangelie volgens Lukas. In het verhaal van Maria-Lichtmis (Lukas 2:22-35) brengt Maria de kleine Jezus veertig dagen na zijn geboorte naar de tempel in Jeruzalem voor de reinigingsriten beschreven in het boek Leviticus uit het Oude Testament. Ze
28 29 legt er haar baby in de armen van de oude Simeon, die in het kind de Zoon van verering. De climax van de kerkdienst was wanneer de hostie (het lichaam van de Schepper herkent. Simeon zegt daarop: “Laat nu, Heer, Uw dienstknecht gaan Christus) symbolisch omhoog werd gebracht, zodat elke aanwezige die kon zien. in vrede”; woorden die in de middeleeuwse liturgie werden opgenomen als de De hostie werd meestal tot zich genomen door de priester (de andere gelovigen lofzang Nunc dimittis, het laatste lied van de completen, het avondgebed en de ontvingen in de middeleeuwen slechts zelden de heilige communie), maar de laatste dienst van de dag. Het verhaal van Maria-Boodschap (Lukas 1:26-38) is dat elevatie zorgde ervoor dat elke aanwezige het moment ten volle in zich kon opnemen, van de aartsengel Gabriël die bij de maagd Maria langskomt en aankondigt dat ook al kon de hostie niet worden geconsumeerd. De Christusverering gebeurde dus de Heilige Geest over haar zal komen en ze zo Gods Zoon zal dragen. De woorden indirect, maar intens. In het sacrament van de heilige communie is Christus een die de engel tot Maria richt, “Wees gegroet, vol van genade” (Ave gratia plena), hostie opgehouden door de priester die deze heeft gewijd. In de beeldende kunst vormden de basis van het Weesgegroet, een van de meest gebruikelijke Maria- is Hij een figuur aan het kruis dat boven het altaar hangt of op een van de talloze gebeden, geschikt voor declamatie in zowat elke middeleeuwse context. Behoren visuele representaties van de kruisiging. De volwassen Jezus is dus meestal een deze verhalen nu tot het domein van Christus of dat van Maria? Beide herdenken verre aanwezige, Zijn afstand een direct effect van Zijn goddelijke status. Zijn gebeurtenissen in Christus’ prille bestaan waarin Maria ook een hoofdrol speelt. moeder daarentegen is een toegankelijke, sterfelijke vrouw met wie ook zonder In de vroege middeleeuwen droegen deze feesten een Christologische naam: klerikale opleiding een directe interactie mogelijk was. Christus werd het meest Presentatio Domini (Presentatie van de Heer) en Annuntiatio Domini (Aankondi- benaderbaar als kind, zittend op Zijn moeders schoot. Zijn jonge leeftijd en Maria’s ging van de Heer). Tegen de hoge middeleeuwen werden ze evenwel vaker Purifi- moederlijke tederheid benadrukten voor de toeschouwer van de ‘Madonna met catio beatae Mariae virginis (Purificatie van de heilige maagd Maria) en Annunti- kind’-afbeeldingen dat Zijn goddelijkheid de nederige vorm van een mens aannam. atio beatae Mariae virginis (Annunciatie van de heilige maagd Maria) genoemd; een duidelijke klemtoonverschuiving dus van Christus naar de maagd Maria. Een duidelijke uitzondering op deze ontoegankelijkheid van Christus was het geheel van stichtelijke gebeden, afbeeldingen en diensten specifiek gericht tot Christus aan Een gelijkaardige verschuiving is meteen zichtbaar in het meest archetypische beeld het kruis. Het was immers precies op het moment dat Hij aan het kruis hing dat uit de latere middeleeuwen en de renaissance waarin Christus en de maagd samen Jezus’ menselijkheid het duidelijkst bleek: Hij was bereid te sterven voor de zonden figureren: De Madonna met Kind. Afgeleid van het Italiaans voor “mijn dame”, van de mensheid en verloste zo de wereld. De meeste programma’s van deze editie suggereert het woord Madonna dat Maria een dame is van het aardse leven, en van Laus Polyphoniae omvatten muziek gewijd aan de maagd, maagd en kind en daarnaast ook een heilige behorend tot de hemelse gemeenschap. Het aantal hiermee verwante thema’s. Twee programma’s spitsen zich specifiek toe op muziek ‘Madonna’s met Kind’ is niet te tellen en er bestaat een bonte reeks varianten van ter verering van het Heilige Kruis. In Corona spinea (23.08.2017) wendt Tiburtina de afbeelding. Er zijn echter twee constanten: de maagd is altijd de grootste figuur Ensemble muziek aan om het spoor te volgen van de doornenkroon – gedragen door van de twee, en steeds de centrale visuele focus van de scène. Ze houdt haar Zoon Christus aan het kruis – van Constantinopel tot Parijs in 1239, toen de Byzantijnse doorgaans teder vast, haar liefdevolle blik gericht op het Kind, dat haar meestal met keizer Boudewijn II de kroon overhandigde aan de Franse koning (en later heilige) eenzelfde tederheid aankijkt. Moeder en Kind adoreren elkaar en de toeschouwer Lodewijk IX. Die laatste bouwde in Parijs de daaropvolgende jaren de Sainte- adoreert hen op zijn of haar beurt. De kijker krijgt de geruststellende boodschap mee Chapelle (voltooid in 1248) om er dit heiligste relikwie in onder te brengen. Huelgas dat zoals de maagd Maria zorgt voor de Zoon van God, ze zich ook zal ontfermen over Ensemble presenteert op zijn beurt O crux, splendidior (25.08.2017), een programma christenen die haar en haar Zoon vereren. met verschillende 16de-eeuwse interpretaties van de titeltekst, die de glorie en de verlossende kracht van het kruis bezingt. Het programma brengt ook andere werken De verering van Christus zelf was een complexere en meer indirecte zaak dan die ter verering van het kruis en verschillende settings van Stabat mater, een gebed van Zijn moeder. Het geheel van de middeleeuwse kerkelijke liturgie – zo nauwgezet gericht aan de maagd Maria in haar diepste verdriet, staande onder het kruis. In dit georganiseerd en bemiddeld door de clerus – was de kerndrager van de Christus- gebed konden christenen in de hoop te worden verlost als het ware schouder aan
30 31 schouder treuren met de maagd. De muziek in deze programma’s rond (de maagd zijn als hoofse geliefden in die zin dat hun erotiek veeleer om verlangen draait dan aan de voet van) het kruis behoort tot de mooiste en meest sobere van de renais- om consummatie; hun liefde wordt net versterkt doordat ze kuis is van aard. Het sance. Ze laat de luisteraar achter met het gevoel dat Christus’ diepste lijden (en hoofse lied, met een eerbiedwaardige traditie die teruggaat tot de troubadours van Zijn moeders diepste verdriet) muzikaal wordt beantwoord met de hoogste graad de 12de-eeuwse Provence, wordt meestal vertolkt vanuit de stem van de mannelijke van intensiteit. geliefde die een dame aanbidt, haar prijzend om haar schoonheid en deugdzaam- heid. De hoofse poëzie en gezangen kennen een strikte vorm, met heldere rijmsche- Het Stabat mater herinnert eraan dat Maria aanwezig is op zowat alle prominente ma’s in de tekst en repetitieve thema’s in de muziek. Hun stijl is vaak begrijpelijker momenten in het leven van haar Zoon, van Zijn geboorte – gevierd op Kerstmis – en dan die van kerkmuziek, net zoals de verering van de maagd Maria toegankelijker is Zijn eerste dagen, over de kruisiging herdacht op Goede Vrijdag tot de verrijzenis dan de Christusverering. De hoofse geliefde die zijn dame op een voetstuk plaatst, van Zijn lichaam op Hemelvaartsdag, veertig dagen na Paaszondag. Ze is immer is tegelijk zoals de christen die de maagd Maria vereert én zoals Christus zelf, die liefdevol voor haar Zoon; eerst als de trotse moeder van haar kind, vervolgens als zijn moeder bemint, en verlangt haar te verwelkomen als Koningin van het Hemelrijk. de bedroefde moeder van een overleden zoon en uiteindelijk als een van Christus’ De amoureuze, erotische en godsdienstige spanning inherent aan deze gewijde en trouwste volgers, mee het woord verspreidend dat haar Zoon de Verlosser was. Tot seculiere relaties verlenen de muziek op deze festivaleditie een bijzondere drama- daar voeren de verhalen van het evangelie; middeleeuwse devotie voorzag deze tische kracht. verhalen echter van een vervolg. Maria en Christus werden vereerd als goddelijke geliefden die naar elkaar verlangden met een erotische intensiteit. Later werden ze Het Hooglied vormt de inspiratiebron voor vier programma’s tijdens editie 2017. Koning en Koningin van de Hemel, waar ze na Maria’s dood en hemelvaart (jaarlijks Stile Antico opent het festival (18.08.2017) met een keur aan motetten van Giovanni herdacht op 15 augustus) opnieuw werden verenigd. Het verhaal van Maria-Hemel- Pierluigi da Palestrina (1525/6-1594) op teksten rechtstreeks overgenomen uit het vaart werd enkel vermeld in apocriefe evangeliën die onmogelijk als basis voor litur- Hooglied en gepubliceerd in 1584. Da Palestrina – tot op vandaag bekend voor zijn gische gezangen konden dienen. Haar tenhemelopneming wordt in de liturgie dus bescheiden en beheerste kerkmuziek – etaleert in deze composities een passie zoals allegorisch beschreven, met zorgvuldig gekozen passages uit het Oude Testament, die vaak wordt gezien in Italiaanse madrigalen van zijn tijdgenoten. Da Palestrina en meer specifiekHooglied , Wijsheid en Psalm 44. Het is uit deze selectie van merkte inderdaad reeds in het voorwoord van zijn motettenbundel op dat de werken teksten dat de meeste, schijnbaar erotisch getinte Mariagebeden komen. Veel die volgden wellicht niet meteen geschikt waren voor de kerk, daarmee vooral van deze teksten zijn bekend dankzij hun beroemde muzikale verklankingen: Quam doelend op hun erotische karakter. Profeti della Quinta (27.08.17) brengt dan weer pulchra es (Hoe mooi ben je) en Anima mea liquefacta est (Mijn ziel smelt weg een programma met werken uit Hashirim asher lish’lomo (De Liederen van Salomon), van verlangen) uit het Hooglied, of Diffusa est gratia (Beminnelijkheid spreekt uit een collectie van psalmen en synagogeliederen in hun oorspronkelijke Hebreeuwse je lippen) uit Psalm 44. tekst, gecomponeerd door de jood Salomone Rossi (1570-1630), die als violist en componist werkte aan het hof van Mantua. Hoewel de teksten niet uit het Hooglied De liefde tussen moeder en zoon in de Madonna met Kind-afbeeldingen wordt zo komen, is het veelzeggend dat Rossi ervoor opteerde om de collectie te betitelen getransformeerd tot een erotisch verlangen in beelden van Maria’s hemelvaart, die als De Liederen van Salomon, een alternatieve naam voor Hooglied. Eerder tijdens meestal wordt weergegeven als Maria die door een schare engelen wordt begeleid dit festival stelt het ensemble Cinquecento een programma samen rond Jacobus naar de hemel, waar Christus of de Heilige Drievuldigheid haar opwachten om haar Vaets Missa Ego flos campi (25.08.17). Vaet (1529-1567) mag dan minder bekend zijn tot de Koningin van de Hemel te kronen. De erotische, maar kuise liefde tussen dan sommige van zijn Vlaamse tijdgenoten, toch bekleedde hij een vooraanstaande Maria en Christus zoals gesuggereerd tijdens haar hemelvaart, weerspiegelt het positie aan het hof van keizer Maximiliaan II in Wenen. Zijn prachtige Missa Ego ideaal van de hoofse liefde die tijdens de middeleeuwen en de renaissance werd flos campi is een mis gebaseerd op het motet Ego flos campi van Jacobus Clemens beschreven en bezongen in seculiere poëzie en gezangen. Christus en Zijn moeder non Papa (1510/15-1556/6), dat een passage uit het tweede hoofdstuk van het
32 33 Hooglied verklankt. De geliefde zegt er: “Ik ben een lelie van de Saron, een wilde Het ensemble brengt onder meer De tous biens plaine van Hayne van Ghizeghem lelie in het dal. Als een lelie tussen de distels, zo is mijn vriendin tussen de meisjes.” (1445-1476/97), misschien wel het populairste lied van de late 15de eeuw, zelfs In dit fragment wordt de blanke lelie, bijna verdrongen door scherpe doornen, de al kon de faam van de componist niet tippen aan die van zijn lied. De tekst spreekt symbolische representatie van Maria’s maagdelijkheid in een wereld vol zonde. over de geliefde als “vol van goedheid” en “elk woord van lof waardig als was ze Vaet behoudt de zinnelijkheid van Clemens’ motet en versmelt Maria- en Christus- een godin” en roept daarmee heel duidelijke referenties op aan het Weesgegroet devotie. In het slotprogramma van dit festival verkennen Choeur de Chambre de waarin Maria “vol van genade” is en “gezegend boven alle vrouwen”. Liederen als Namur en Ensemble Clématis muziek van Orlandus Lassus (1532-1594) – een van de De tous biens plaine en andere werken tijdens het programma van Ensemble Leones bekendste van alle 16de-eeuwse musici – op teksten uit het Hooglied. Daarnaast werden doorgaans gebracht in kastelen of tuinen zoals die vaak opdoken in Vlaamse brengen ze ook zijn Missa Susanne un jour, een mis geïnspireerd op Lassus’ verklan- schilderijen van 'Madonna met Kind'. De Maria en Christus worden er opgevoerd in king van een Frans gedicht van Guillaume Guéroult (1507-1569). Het gedicht vertelt een hoofse tuin die het paradijs moet voorstellen; vaak worden ze geflankeerd door het wedervaren van de mooie Susanne, een meisje dat wordt benaderd door twee engelen die een instrument bespelen dat het zachtmoedige karakter van het hoofse oude mannen. Ze gaat niet in op hun avances en wil “liever onschuldig sterven dan lied onderstreept (luit, vedel, harp ...). Ensemble Leones maakt uiteraard instrumen- de Heer te ontstemmen met haar zonde”. Gebaseerd op het verhaal van Susanna tenkeuzes in dezelfde lijn. uit het Oude Testament (Daniël 13), brengen Lassus’ lied en mis erotische thema’s binnen in de liturgie. Ze vormen zo een tegengewicht voor de vele gewijde werken Het idioom van de hoofse liefde bereikte zijn hoogtepunt in de poëzie van Francesco die inspiratie putten uit het Hooglied. Het gebruik van een Frans lied in een Latijnse Petrarca (1304-1374), wiens gedichten het kader vormen voor twee programma’s mis weerspiegelt bovendien de traditie van het combineren van seculiere liederen op dit festival. Petrarca’s beroemde Canzoniere is een collectie van 366 gedichten; met de godsdienstige adoratie voor Christus en de maagd Maria in gewijde muziek 365 daarvan zijn gericht aan zijn geliefde Laura, het laatste is een liefdeslied voor uit de middeleeuwen en de renaissance. de maagd Maria, Vergine bella, eerst op muziek gezet door Guillaume Du Fay (1397- 1474) en later door Cipriano de Rore (1515/16-1565) en vele anderen. Hoewel Veel concerten tijdens deze festivaleditie bevatten inderdaad seculiere liederen Petrarca bijna exact op hetzelfde moment leefde en werkte als de Machaut, bleek die de adoratie voor Christus en de maagd Maria in religieuze muziek reflecteren. zijn invloed op muziek niet het grootst in zijn eigen tijd, maar pas in de 16de eeuw. Orlando Consort presenteert een programma (26.08.2017) van liederen uit Le Livre Petrarca werd toen de lievelingsdichter van Italiaanse madrigalisten zoals de Rore, dou voir dit van Guillaume de Machaut (1300-1377). In Le Livre dou voir dit (Het die in de dramatiek van Petrarca’s poëzie een krachtige motor zagen voor expres- Boek van het ware verhaal) vertelt de Machaut – eminent dichter en componist uit de sieve muziek. RossoPorpora brengt madrigalen (24.08.17) op teksten van Petrarca 14de eeuw – het kennelijk waar bedoelde verhaal van zijn liefde als oude man voor door renaissancemeesters de Rore, Lassus, de Wert (1535-1596) en Monteverdi een jong meisje dat meteen verliefd op hem wordt vanwege de schoonheid van zijn (1567-1643). Zefiro Torna en het Frank Vaganée Trio tekenen voor een programma poëzie. De Machaut doorspekt zijn verhaal met liefdesbrieven en muzikale verwij- (22.08.17) dat Petrarca’s poëzie bezingt als een eeuwige katalysator voor het zingen die de thematiek van zijn relaas extra kracht moeten bijzetten. Hij gebruikt aanwakkeren van muzikale creativiteit. Ze bundelen de krachten voor een avond en bespot zo tegelijkertijd de gestileerde conventies van de hoofse liefde, net die van gecomponeerde muziek uit de renaissance en later en geïmproviseerde heden- conventies dus die de hoofse liefde aan de Maria-adoratie linken. Ensemble Leones daagse jazz. (21.08.17) focust op 15de-eeuwse liederen uit het chansonnier Cordiforme, een liedboek vervaardigd in de jaren 1470 in Savoye dat zijn faam o.a. ontleent aan zijn Hoewel de muziek ter ere van de maagd Maria en het Kind vaak erg veel dramatiek hartvormige pagina’s. Deze liederen zijn nog gestileerder en nog meer opgebouwd herbergt, ontsproten veel van deze werken uit de strikte en ogenschijnlijk saaie volgens vaste formules dan de Machauts Livre dou voir dit. Bovendien zijn ze vaak routines van middeleeuwse liturgie en devotie. Deze devotie – van Christus en de geschreven in een taal die heel sterk aanleunt bij het idioom van de Mariadevotie. maagd Maria voor elkaar en van de toeschouwer voor hen beiden – vormde een
34 35 wezenlijk onderdeel van de dagelijkse, de seizoens-, en jaarlijkse cycli van liturgi- gebracht in het schip van de kerk, toegankelijk voor het brede publiek, eerder dan sche diensten en gebeden. in het koor, waar de liturgie plaatsvond en waartoe enkel de clerus toegang had. Deze dagelijkse vormen van Mariaverering – bekend als salve- of lofdiensten – Veel van de belangrijkste gebeurtenissen in Christus’ leven werden herdacht op waren bijzonder gebruikelijk in de Lage Landen, waar deze verering onlosmakelijk specifieke dagen: Zijn geboorte op Kerstdag, de Aanbidding der Koningen op Drie- verbonden was met een traditie van koorgezangen. Er is inderdaad meer religieuze koningen (6 januari), Zijn kruisiging op Goede Vrijdag, Zijn verrijzenis op Paaszondag polyfone muziek opgedragen aan de maagd Maria dan aan eender welke andere enz. Ook gebeurtenissen in Maria’s leven waren een feestdag waard: haar Geboorte figuur, zelfs meer dan aan Christus. Eén blik op Jan en Hubert Van Eycks befaamde en haar dood en Tenhemelopneming op Maria-Hemelvaart). Het kerkelijke jaar Het Lam Gods (Sint-Baafskathedraal, Gent) geeft meteen deze sterke band tussen kende ook seizoenen, zoals de advent, die de gelovigen voorbereidde op de geboorte Mariadevotie en koormuziek weer. Als het schilderij open is, tonen de bovenste van Christus, of de vastenperiode voor Pasen, die leidde naar de herdenking van panelen centraal God de Vader, met Maria aan zijn rechterzijde (links voor de de kruisiging op Goede Vrijdag en de feestelijke paastijd met de vreugde van de toeschouwer). Maria bidt uit een klein gebedenboek – wellicht een getijdenboek – verrijzenis. Al deze feestdagen en seizoenen voedden componisten met teksten van het soort dat christenen van vlees en bloed ook gebruikten om tot haar te bidden. die van noten konden worden voorzien. Hetzelfde gold evenwel voor de dagelijkse Meteen naast Maria, op het linkerzijpaneel, ziet de toeschouwer een engelenkoor gebeden die het religieuze leven van elke dag kleurden met lofbetuigingen aan dat zingt van een realistisch ogende koorlessenaar zoals het publiek ze kende uit de het adres van Christus en Maria. Het Magnificat was de lofzang die elke avond eigen kerk. Wordt het altaarstuk gesloten, dan valt het zijluik van zingende engelen de vespers afsloot. De tekst werd ontleend aan het loflied dat Maria aanhief voor letterlijk dicht op het beeld van Maria. De ommezijde van de zijluiken – zichtbaar als haar nicht Elisabet in Lukas 1:39-56. In het verhaal bezoekt de zwangere Maria haar het schilderij gesloten is – tonen de Annunciatie. Deze opstelling van het altaarstuk nicht, die zwanger is van Johannes de Doper. Het kind in Elisabets buik reageert was de meest gebruikelijke; wanneer er geen liturgische dienst plaatsvond voor dermate heftig op Maria’s bezoek dat ze uitroept dat Maria “gezegend is boven alle het schilderij, werd het immers dichtgeklapt. Maria en Christus konden dus op vrouwen”. Maria antwoordt zingend: “Mijn ziel verheerlijkt de Heer ...” (Magnificat verschillende manieren worden vereerd, afhankelijk van het moment van de dag. Het anima mea Dominum ...). gesloten schilderij inspireerde tot stille bezinning; het opengeklapte werk spoorde aan tot actieve participatie aan de liturgische dienst. Zoals eerder vermeld, sloten de completen – de laatste dienst van elke dag – af met het zingen van Nunc dimittis, de woorden uitgesproken door Simeon in het verhaal Muziek rond de dagelijkse verering van de maagd Maria vormt de kern van drie van de Purificatie, toen die in de kleine Jezus de Verlosser herkende. Na hetNunc programma’s op dit festival. Cappella Pratensis, met de Flanders Boys Choir en Wim dimittis volgde nog een Maria-antifoon dat veranderde met het ritme van de litur- Diepenhorst stellen O clemens, o pia, o dulcis virgo Maria (O genadige, o liefdevolle, gische seizoenen: Alma redemptoris mater (Verheven moeder van de Verlosser) van o zoete maagd Maria) (20.08.2017) voor. Deze titel ontlenen ze aan de slotwoorden het begin van de advent tot 2 februari (Maria-Lichtmis), Ave regina caelorum (Wees van het Salve regina, zoals gezegd de Maria-antifoon gezongen na de completen van gegroet, hemelkoningin) van Maria-Lichtmis tot de Heilige Woensdag in de Goede Pinksteren tot de advent. Dit concert bevat werk uit het archief van de Illustere Lieve Week, Regina caeli, laetare (Koningin des hemels, verheug u) van Paaszondag tot Vrouwe Broederschap in ‘s-Hertogenbosch, een broederschap gewijd aan de maagd de vrijdag na Pinksteren en Salve regina (Wees gegroet, koningin) – het bekendste Maria die in de 15de en 16de eeuw regelmatig schitterende polyfone uitvoeringen van de vier – vanaf zondag Trinitatis (de zondag na Pinkeren) tot de zaterdag voor ten gehore bracht tijdens haar diensten. Het hart van dit concert is een reconstructie de eerste adventszondag. Deze Maria-antifonen bewieroken Maria als moeder en van een van de vesperdiensten van de broederschap die het publiek zal terugvoeren koningin, met alle vormen van adoratie die deze dubbele identiteit opriep. In de 15de naar de liturgische setting waarin de beroemde Vlaamse polyfonie oorspronkelijk en 16de eeuw evolueerde de nachtelijke Maria-antifoon op veel plaatsen tot een werd gebracht. Twee andere programma’s focussen op muziek uit dagelijkse Maria- uitvoerige publieke uitvoering van polyfone versies van deze gezangen. Ze werden diensten in Engeland. De compositiestijl van het eiland wordt meestal gekenmerkt
36 37 door een dichtere textuur dan die van de continentale muziek. Denk aan minder eeuw. In Ein feste Burg ist unser Gott (22.08.2017), presenteert Vox Luminis een gepolijste melodische lijnen en een groter aantal uitvoerders, met een sterke nadruk programma met 16de-eeuwse lutherse religieuze muziek – het merendeel ervan in op partijen voor de hoogste stemmen die oorspronkelijk vaak door jongenssopranen het Duits – voor het hele kerkelijke jaar. Het concert ontleent zijn titel aan het meest werden gezongen. Stile Antico (21.08.2017) brengt polyfone uitvoeringen van de bekende van alle lutherse koralen: Ein feste Burg ist unser Gott (Een sterke Burcht is twee dagelijkse Mariagezangen (Magnificat en Salve regina) zoals die door Robert onze God). Het lied is een adaptatie van Psalm 46 en werd door Luther zelf gecom- Fayrfax (1464-1521), Robert Jones (fl. 1520-1535), Robert White (1538-1574) en poneerd met de bedoeling de kerkgemeenschap tot actief meezingen aan te sporen. Richard Pygott (1485-1549) op muziek werden gezet. Virgin and Child van Contra- punctus (24.08.2017) stelt iets oudere werken voor ter ere van Maria en Jezus, uit De verering van de maagd Maria en het Kind – samen en apart – was een speerpunt het Engeland van halfweg de 16de eeuw, de tijd van koning Hendrik VIII (1509-1547) van vroomheid en muziek tijdens de middeleeuwen en de renaissance. De muziek en zijn dochter Maria I (1553-1558). Deze programma’s bewijzen dat de pracht van waartoe deze verering inspireerde – zo bewijst ons het programma van deze editie het magnificat en salve regina – allebei enorm populair in het Engeland van voor van Laus Polyphoniae – is even gevarieerd als ze mooi is. Zelfs Luther – die afkerig de Reformatie – de breuk van koning Hendrik VIII met de Kerk van Rome in 1534 stond tegenover de theologische motivaties achter bepaalde van deze muziek – kon moeiteloos doorstond. geenszins bezwaren hebben tegen de muziek zelf.
De resolute klemtoonverschuiving van de adoratie van maagd Maria en Kind naar de David J. Rothenberg, Mariaverering in de renaissance verontrustte een aantal theologen van die tijd, met hoogleraar musicologie en hoofd van het departement muziek aan de Case Western University, Martin Luther (1483-1546) als meest bekende onder hen. Luther tekende bezwaar VS. Hij is de auteur van The Flower of Paradise: Marian Devotion and Secular Song in Medieval aan tegen een groot aantal praktijken van de Kerk van Rome in de vroege 16de and Renaissance Music (Oxford University Press, 2011) eeuw, onder meer dus tegen de nadruk op de Mariadevotie ten koste van de verering van Christus. Luther hield niettemin enorm van de religieuze muziek uit zijn tijd, muziek die vaak aan de maagd Maria was gewijd. Hij geloofde dat muziek – en dan vooral de werken van zijn favoriete componist Josquin des Prez (1450/55-1521) – een bijzonder grote godsdienstige en opvoedkundige waarde had. Hij geloofde evenwel ook dat de teksten van bekende composities konden worden aangepast om nog beter te stroken met zijn religieuze prioriteiten. Hij was ook de mening toegedaan dat een goed begrip van de erediensten en participatie in de muziek van deze diensten mee de sleutel vormden tot een geslaagde liturgie. Vroeg-lutherse diensten combineerden dan ook vroeg-16de-eeuwse katholieke muziek in het Latijn met nieuwere liederen of koralen in het Duits. Kerkgangers in Luthers vaderland Duitsland begrepen deze koralen en konden ze ook meezingen tijdens de religieuze diensten. Twee concerten op dit festival illustreren de uiteenlopende aspecten van vroeg-lutherse muziek. Met De muzikale wereld van Luther (19.08.2017) brengt Huelgas Ensemble enerzijds Latijnse muziek van componisten met lutherse sympa- thieën, onder andere Ludwig Senfl (1489/91-1543), Johann Walter (1496-1570) en Michael Praetorius (1571-1621), en anderzijds een aantal seculiere liederen in het Duits en Franse protestantse liederen van de hand van hugenoten uit de late 16de
38 39 VRIJDAG 18.08.17
19.15 Concertinleiding door Frederic Delmotte
20.00 Concert
St.-Pauluskerk
Stile Antico
Helen Ashby, Kate Ashby, sopraan soprano | Cara Curran, Eleanor Harries, Katie Schofield, alt alto | Ross Buddie, Andrew Griffiths, Matthew Howard, Tom Castle, tenor tenor | Tom Flint, Simon Gallear, Matthew O'Donovan, bas bass
40 41 Canticum canticorum Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525/26-1594) Canticum canticorum Canticum canticorum Osculetur me Trahe me post te Giovanni da Palestrina staat bij velen Giovanni da Palestrina is known to many Nigra sum bekend als een van de belangrijkste as one of the most important composers Vineam meam componisten van religieuze muziek. of religious music. His oeuvre, consisting Si ignoras te Zijn oeuvre met honderden missen en of hundreds of masses and motets, is Pulchrae sunt genae motetten is inderdaad indrukwekkend. indeed impressive. After the Council of Fasciculus myrrhae Na het concilie van Trente was hij Trent, his employer Pope Gregory XIII Ecce tu pulcher es in opdracht van zijn broodheer paus involved him closely in the reformation Tota pulchra es Gregorius XIII nauw betrokken bij de of homophonic liturgical music. However Vulnerasti cor meum hervormingen van de eenstemmige his secular music, including many Sicut lilium inter spinas, à 5 liturgische muziek. Zijn wereldlijke madrigals, is equally fine. His fourth Introduxit me rex muziek, zoals de madrigalen, hoeft collection, containing five-part motets, Laeva eius echter aan kwaliteit niet onder te doen. was published in 1584 by Alessandro Vox dilecti mei Het vierde boek met vijfstemmige Gardano. It is a collection of religious Surge, propera amica mea, à 5 motetten, uitgegeven in 1584 bij music, but it flirts with the boundaries Surge, amica mea Alessandro Gardano, is weliswaar of the sacred and the profane. The Dilectus meus mihi religieus, maar bevindt zich op het motets, dedicated to Pope Gregory Surgam et circuibo civitatem snijpunt van het religieuze en het XIII, are in fact a setting of the Song of Adiuro vos wereldlijke. Deze motetten, opgedragen Songs, the Canticum canticorum, from Caput eius aurum aan paus Gregorius XIII, zijn namelijk een the Old Testament. In the dedication, Quam pulchra es toonzetting van het oudtestamentische Palestrina himself notes that “the style Guttur tuum Canticum canticorum (Lied der liederen is more lively than in my other religious Veni, veni, dilecte mi of Hooglied). In de opdracht geeft da compositions”, because he adapted his Palestrina zelf aan dat “de stijl iets style of composition to the text. The levendiger is dan deze die hij toepaste words of the Song of Songs, love songs in andere religieuze composities”, want in which a man and woman unabashedly hij heeft zijn compositiestijl aangepast sing of their love for each other, raised aan de tekst. De tekst van het Hooglied, all kinds of interpretative problems due liefdesgedichten waarin een man en to its often erotically charged content. vrouw ongegeneerd hun liefde voor The biblical text is interpreted in various elkaar bezingen, stelde door de haast ways. In Palestrina’s view, “the songs erotisch geladen inhoud heel wat honour Christ and his most holy mother, interpretatieve problemen, waardoor de the virgin Mary”, an interpretation in bijbelse tekst op verschillende manieren which the songs are an allegory for the werd geïnterpreteerd. Volgens da “divine love of Christ and his bride, the
42 43 Palestrina, “eren de liederen Christus soul”. The motets do not have any role Osculetur me en de meest heilige moeder, de maagd to play in the liturgy. They were most Osculetur me osculo oris sui, Laat hij me kussen met de kussen van zijn Maria”, waarbij het hier een allegorie probably sung at meals hosted by the quia meliora sunt ubera tua vino. lippen, uw borst is beter dan wijn, betreft van de ‘goddelijke liefde van pope, or as chamber music. Fragrantia unguentis optimis. welriekend als de zachtste parfums Christus en zijn echtgenote, de ziel’. In contrast to other collections of Oleum effusum nomen tuum, en uw naam is als vloeiende olie De motetten hebben geen liturgische motets, Palestrina did not think of ideo adulescentulae dilexerunt te. en daarom geliefd door maagden. functie. Hoogstwaarschijnlijk werden his fourth book as an anthology, but ze gezongen tijdens een pauselijke genuinely as one large cycle. The Trahe me post te maaltijd, of als kamermuziek. collection is arranged in for large, modal Trahe me post te, curremus Neem me mee en laat ons vluchten In tegenstelling tot andere motetbundels segments, which is why the succession in odorem unguentorum tuorum. in de geur van uw parfum. heeft da Palestrina zijn vierde boek of motets feels like one long story with Introduxit me Rex in cellaria sua: De koning bracht me in zijn kamer, niet als een anthologie opgevat, maar a dramatic structure. The motets are all exultabimus et laetabimur in te we zullen vreugdevol en vol verrukking zijn, effectief als een grote cyclus. De about the same length. What is striking memores uberum tuorum wanneer we denken aan uw borst, bundel is opgebouwd volgens vier grote is the transparency of the polyphonic super vinum. beter dan wijn. modale segmenten, daardoor voelt de lines, flowing melodies, clear placing Recti diligunt te. Alle rechtschapenen houden van u. opeenvolging van de motetten aan als of the text and a few subtly expressive een dramatisch opgebouwd verhaal. evocations of words. Nigra sum Elk motet is ook ongeveer even lang. We do not know whether the pope Nigra sum, sed formosa Ik ben zwart, maar welgevormd, Opvallend zijn de transparantie in de was pleased with these motets, as filiae Jerusalem, dochters van Jeruzalem, polyfone stemvoering, de vloeiende Palestrina hoped he would be, but sicut tabernacula Cedar zo donker als de tenten van Cedar, melodieën, de heldere tekstplaatsing the collection soon became a widely sicut pellis Salomonis. als het tentzeil van Salomon. en enkele subtiele expressieve loved, as is apparent from how often Nolite me considerare, Maar beschouw me niet woordschilderingen. it was reprinted: in 1605 by Phalesius quod fusca sim, als een zwarte, immers de zon Of de paus met deze motetten tevreden in Antwerp, for example, and as late as quia decoloravit me sol: heeft mijn huid doen verkleuren: was, zoals da Palestrina hoopte, is niet 1650 by Vitale Mascardi in Rome. filii matris meae pugnaverunt contra me mijn broers waren hard voor mij, bekend, maar dat ze al snel geliefd For the opening concert of the festival posuerunt me custodem in vineis. ik moest van hen de wijngaard bewaken. waren, blijkt uit de vele herdrukken die Stile Antico has made an extensive de bundel te beurt viel, zoals in 1605 bij selection from Palestrina's Canticum Vineam meam Phalesius in Antwerpen, of zelfs nog in Canticorum. Vineam meam non custodivi. Maar voor mijzelf, mijn eigen wijngaard, heb 1650 bij Vitale Mascardi in Rome. Indica mihi ik niet gezorgd. Allerliefste, zeg me toch Voor het openingsconcert van het quem diligit anima mea, waar jij je kudden laat grazen! festival maakte Stile Antico een uitge- ubi pascas! Vertel me waar je 's middags breide selectie uit Palestina's Canticum Ubi cubes in meridie. je dieren laat rusten. Canticorum. Ne vagari incipiam Of moet ik langs de kudden van je vrienden post greges sodalium tuorum. gaan om je te zoeken?
44 45 Si ignoras te et macula non est in te; er is geen vlekje aan je te bekennen. Si ignoras te, o pulchra inter mulieres, Als je het niet weet, mooiste van alle veni de Libano, veni, Kom mee, weg uit Libanon, kom mee, egredere et abi post vestigia gregum meisjes, volg dan de sporen van de coronaberis ik zal je een krans omhangen; et pasce hedos tuos iuxta tabernacula schapen en laat je geiten maar achter bij de de capite Amana, kom omlaag van de top van de Amana, pastorum. andere herders. de vertice Sanir et Hermon van de top van de Sanir en de Hermon, Equitatui meo in curribus Pharaonis Allerliefste, je bent zo sierlijk als een paardje de cubilius leonum, weg van de leeuwenholen adsimilavi te amica mea. voor de wagen van de farao. de montibus pardorum. en de bergen waar panters zijn.
Pulchrae sunt genae Vulnerasti cor meum Pulchrae sunt genae tuae sicut turturis, Je bent zo mooi, met die oorhangers langs Vulnerasti cor meum, soror mea, Je hebt mijn hart getroffen, mijn zusje, collum tuum sicut monilia. je wangen, en die parelkettingen om je hals. sponsa: vulnerasti cor meum mijn bruid; je hebt mijn hart getroffen met Murenulas aureas faciemus tibi Ik zal gouden sieraden voor je maken, met in uno oculorum tuorum één blik van je ogen vermiculatas argento. balletjes van zilver. et in uno crine colli tui. en met één haarlok om je hals. Dum esset rex in accubitu suo, Zolang de koning op zijn rustbed lag Quam pulchrae sunt mammae tuae Hoe mooi zijn je borsten, nardus mea dedit odorem suavitatis. verspreidde mijn nardusolie zijn lieflijke geur. soror mea sponsa, mijn zusje, mijn bruid. pulchriora sunt ubera tua vino Je borsten zijn heerlijker dan wijn Fasciculus myrrhae et odor unguentorum tuorum en de geur van je parfums Fasciculus myrrhae dilectus meus mihi, Als een bosje mirre is mijn geliefde, super omnia aromata. is lekkerder dan alle aroma's. inter ubera mea commorabitur. tussen mijn borsten zal hij verwijlen. Botrus cypri dilectus meus mihi, Hij is als een tros hennabloemen Sicut lilium inter spinas in vineis Engaddi. uit de wijngaarden van Engedi. Sicut lilium inter spinas, Als een lelie tussen de distels, Ecce tu pulchra es, amica mea, Wat ben je toch mooi, mijn liefste, sic amica mea inter filias [Adae]. zo is mijn vriendin tussen de meisjes. ecce tu pulchra es, wat ben je toch mooi, Sicut malus inter ligna silvarum, Zoals een appelboom tussen de bomen van oculi tui columbarum. je hebt de ogen van een duif. sic dilectus meus inter filios. het woud, zo is mijn liefste onder de jonge Sub umbra illius mannen. Onder de schaduw ervan Ecce tu pulcher es quem desideraveram sedi hunker ik te zitten Ecce tu pulcher es dilecte mi Hoe knap ben je toch, mijn liefste et fructus eius dulcis gutturi meo. en zijn vruchten zijn zoet in mijn mond. et decorus. en hoe bekoorlijk. Lectulus noster floridus, Ons bed is het bloemenveld, Introduxit me rex tigna domorum nostrarum cedrina, de balken van onze vertrekken zijn ceders, Introduxit me rex in cellam vinariam, De koning heeft mij binnengeleid in zijn laquearia cupressina. de plafonds zijn cipressen. ordinavit in me charitatem. wijnkamer, hij heeft bij mij liefde opgewekt. Ego flos campi Ik ben een weidebloem Fulcite me floribus, O, versterk mij met honing, et lilium convallium. en een lelietje van dalen. stipate me malis; verzadig mij met appels, quia amore langueo. want ik kwijn weg van liefde. Tota pulchra es Tota pulchra es, amica mea, Alles aan jou is mooi, mijn vriendin,
46 47 Laeva eius Ostende mihi faciem tuam, Laat mij je gezicht zien, Leva eius sub capite meo Laat zijn linkerarm onder mijn hoofd zijn sonet vox tua in auribus meis: laat je stem klinken in mijn oren, et dextera illius amplexabitur me. en zijn rechterarm mij omhelzen. vox enim tua dulcis, want zoet is je stem Adiuro vos, filiae Jerusalem, Ik bezweer jullie, meisjes van Jeruzalem, et facies tua decora. en prachtig je gezicht. per capreas cervosque camporum, bij de reeën en de herten op het veld, ne suscitetis neque evigilare faciatis wek de liefde niet, wakker haar niet aan Dilectus meus mihi dilectam, quoadusque ipsa velit. voordat zij eraan toe is. Dilectus meus mihi, et ego illi, Mijn liefste is van mij, en ik ben van hem qui pascitur inter lilia die zijn kudde weidt tussen de lelies; Vox dilecti mei donec adspiret dies ik ben van hem tot het dag wordt Vox dilecti mei: De stem van mijn liefste! et inclinentur umbrae. en de duisternis wijkt. ecce iste venit Kijk, daar komt hij, Revertere, similis esto Kom terug, mijn liefste, saliens in montibus, springend over de bergen, dilecte mi capreae, wees als een ree, transiliens colles. huppelend over de heuvels. hinnuloque cervorum of een hertenkalf Similis est dilectus meus capreae, Als een ree is mijn liefste, super montes Bether. op de bergen van Bether. hinuloque cervorum. als een hertenkalf. In lectulo meo per noctes quaesivi, ’s Nachts in bed heb ik hem gezocht, En ipse stat post parietem nostrum Zie, daar staat hij achter onze muur, quem diligit anima mea. van wie ik zielsveel houd. respiciens per fenestras, kijkend door de vensters, Quaesivi illum et non inveni. Ik heb hem gezocht en niet gevonden. prospiciens per cancellos. turend door de spijlen. En dilectus meus loquitur mihi: Zie, mijn liefste zal tot mij zeggen: Surgam et circuibo civitatem Surgam et circuibo civitatem Ik zal opstaan en in de stad ronddwalen Surge, propera amica mea per vicos et plateas, door de wijken en over de straten, Surge, propera amica mea, Sta op, haast je, mijn vriendin, quaeram quem diligit anima mea, om hem te zoeken, van wie ik zielsveel houd. columba mea, formosa mea, et veni. mijn duifje, mijn mooiste en kom mee. quaesivi illum et non inveni. Ik heb hem gezocht en niet gevonden. Jam enim hiems transiit, Want de winter is voorbij, de regen imber abiit et recessit. is opgehouden en weggetrokken, Adiuro vos Flores apparuerunt in terra, de bloemen verschijnen op het land, Adjuro vos, filiae Jerusalem, Ik bezweer jullie, meisjes van Jeruzalem, tempus putationis advenit. de tijd om te snoeien is aangebroken. si inveneritis dilectum meum, als je mijn liefste tegenkomt, Vox turturis audita est in terra nostra, De roep van de tortelduif klinkt over onze ut nuntietis ei quia zeg hem dan ficus protulit grossos suos, velden, de vijg heeft al knoppen gemaakt, amore langueo. dat ik wegkwijn van liefde. vineae florentes dederunt de bloeiende wijnstokken geven Qualis est dilectus tuus ex dilecto, Wat heeft jouw liefste voor op een ander, odorem suum. hun geur af. o pulcherrima mulierum? o mooiste onder de vrouwen? Qualis est dilectus tuus ex dilecto, Wat heeft hij meer dan een ander, Surge, amica mea quia sic adjurasti nos? dat je ons dit zo bezweert? Surge, amica mea, speciosa mea, et veni Sta op, mijn vriendin, mijn schone, en kom, Dilectus meus candidus et rubicundus, Mijn liefste is stralend en blozend; columba mea, in foraminibus petrae, mijn duifje dat woont in de spleten van de electus ex milibus. hij is er één uit duizenden. in caverna maceriae. rots, in de holten van de bergwand.
48 49 Caput eius aurum si floruerunt en of de granaatappelbomen Caput eius aurum optimum: Zijn hoofd is als van puur goud. mala punica: al in bloei staan: comae eius sicut elatae palmarum, Zijn lokken zijn als palmtakken, ibi dabo tibi ubera mea. dan zal ik je mijn liefde geven! nigrae quasi corvus. zwart als een raaf. Oculi eius sicut columbae Zijn ogen zijn als duiven Vertaling: Brigitte Hermans, Chantal Coppens, super rivulos aquarum, bij een waterstroom, Anton Hendriks, Ben Terstegge, Hanneke Po quae lacte sunt lotae, gebaad als in melk, et resident juxta fluenta plenissima. en neergestreken bij een volle rivier.
Quam pulchra es Quam pulchra es et quam decora, Wat ben je mooi, wat ben je bekoorlijk, carissima, in deliciis! liefde en verrukking, dat ben jij! Statura tua adsimilata est palmae, Als een palm is je gestalte, et ubera tua botris. je borsten zijn als druiventrossen. Dixi: Ascendam in palmam Ik dacht: Laat ik die palm beklimmen, et apprehendam fructus eius; en zijn vruchten plukken; et erunt ubera tua sicut botri vineae laten jouw borsten als druiventrossen zijn, et odor oris tui sicut malorum en de geur van je mond als die van appels.
Guttur tuum Guttur tuum sicut vinum optimum, Je mond is als de beste wijn, dignum dilecto meo ad potandum, die waard is door mijn liefste te worden labiisque et dentibus gedronken, en met zijn lippen en tanden illius ad ruminandum te worden geproefd. Ego dilecto meo Ik ben van mijn liefste et ad me conversio eius. en hij is van mij.
Veni, veni, dilecte mi Veni, dilecte mi, Kom, mijn liefste, egrediamur in agrum, laten we het veld in gaan, commoremur in villis, laten we overnachten in de dorpen. mane surgamus Dan trekken we ’s ochtends vroeg ad vineas, de wijngaarden in videamus si floruit vinea, om te zien of de wijnstok al bloeit, si flores fructus of er al knoppen parturiunt, aan de vruchtbomen komen
50 51 DINSDAG 15.08.17 T/M ZONDAG 20.08.17
International Young Artist's Presentation
Coaches IYAP 2017 Raquel Andueza | Peter Van Heyghen
Selectiecomité board of selection Raquel Andueza, coach IYAP 2017 | Herman Baeten, Musica | Paul Craenen, Musica Bart Demuyt, AMUZ | Peter Van Heyghen, coach IYAP 2017
Organisatiecomité organisation committee Bart De Vos, Musica | Bianca Van Roosbroeck, Musica | Robin Steins, AMUZ
I.s.m. Musica, Impulscentrum voor Muziek
52 53 International Young Artist’s International Young Artist’s muziekscène. Nadien worden deze Afterwards these ensembles will continue Presentation Presentation ensembles verder gepromoot. to be sustained by unrelenting promotion.
Het concept The concept Gastgezinnen Host families
In 2010 werd de International Young In 2010 we proudly presented an entirely AMUZ en Musica bedanken de gezinnen AMUZ and Musica thank the families Artist’s Presentation (IYAP) in een revamped version of the International die dit jaar onderdak verlenen aan de that have been so kind as to grant nieuw jasje gestoken. De IYAP Young Artist’s Presentation (IYAP). The IYAP-deelnemers: dhr. Berckmoes, fam. accommodation to the IYAP participants: wil jonge vocale en instrumentale IYAP is eager to advance the international De Becker-Van Bavel, fam. De Meulder, mr. Berckmoes, mr. & mrs. De Becker-Van ensembles die zich toespitsen career of young ensembles, both vocal and fam. Lebacq-Vandercruyssen, mevr. Bavel, mr. & mrs. De Meulder, mr. & mrs. op de historisch geïnformeerde instrumental, with a focus on historically Leys, mevr. Lysens, mevr. Nolan, mevr. Lebacq-Vandercruyssen, mrs. Leys, mrs. uitvoeringspraktijk een duwtje in informed performance. The repertoire that Rijnhout, mevr. Slap, mevr. Stuyven, dhr. Lysens, mrs. Nolan, mrs. Rijnhout, mrs. de rug geven op de internationale qualifies for execution extends to 1920. Walgrave en fam. Wittevrongel. Slap, mrs. Stuyven, mr. Walgrave and mr. scène. Het repertoire dat kan For two days the ensembles are tutored & mrs. Wittevrongel. worden uitgevoerd, gaat tot 1920. and coached by outstanding artists of Gedurende drie dagen worden de international renown. The coaching will ensembles begeleid en gecoacht single out for special consideration the door internationale topartiesten. De particular story that the musicians feel coaching richt zich hoofdzakelijk op compelled to tell, the structure of their het verhaal dat de ensembles willen programme, the interaction that they vertellen, de programmaopbouw engage in with the public. On the following en de publieksinteractie. Op de two days they present themselves at twee volgende dagen presenteren historical venues all over Antwerp to de ensembles zich op bijzondere the festival audience as well as to a locaties in Antwerpen aan het committee consisting of internationally festivalpubliek en aan een comité met recognized exponents of the early music internationale vertegenwoordigers scene (including concert organizers and uit de oudemuziekwereld (zowel representatives of record companies and concertorganisatoren, platenlabels als radio stations). Those experts will nurture radiostations). Ook zij geven feedback the ensembles with some extra feedback, aan de muzikanten. De coaching en de too. The coaching and the concerts are free concerten zijn voor de deelnemende of charge for the participating ensembles. ensembles gratis. De International Thus the International Young Artist’s Young Artist’s Presentation wil op deze Presentation aims at stimulating young manier jonge musici aanmoedigen en musicians, while concurrently raising their bekendmaken binnen de internationale visibility on the international music scene.
54 55 ZATERDAG 19.08.17 ZONDAG 20.08.17
10.00-17.00 4 concerten i.h.k.v. de IYAP- concertwandeling
Cantoría
Jorge Losana, artistieke leiding artistic director
Inés Alonso, sopraan soprano | Samuel Tapia, contratenor countertenor | Jorge Losana, tenor tenor | Valentín Miralles, bas bass
56 57 Señora de hermosura Juan Del Encina (1468-1529) La Bomba La Bomba
Con qué la lavaré Juan Vásquez (ca. 1500-1560) Cantoría gaat op zoek naar de frisheid Cantoría takes us in search of the en originaliteit van de muziek van de freshness and originality of the music Teresica hermana Mateo Flecha 'el Viejo' (1481-1553) Spaanse 'Siglo de Oro' – de Spaanse of the Spanish 'Siglo de Oro' – the gouden eeuw die liep van 1550 tot 1660. Golden Age that lasted from 1550 to Si la noche haze escura Francisco Guerrero (1528-1599) ? In die muziek kon het leven van elke dag 1660. This music dealt with everyday aan bod komen – de grappen, de emoties life – its jokes, emotions and tall Corten espadas afiladas Anoniem en koldereske verhalen – en was een stories – and the merging of the versmelting van het wereldlijke en secular and religious was ubiquitous. Sus, sus, sus (La Trulla) Bartomeu Cárceres (fl. 1546) religieuze alomtegenwoordig. Zo konden This is how Juan Vásquez’ secular van Juan Vásquez’ wereldlijke liederen songs came to be published in a La Bomba Mateo Flecha 'el Viejo' ook versies worden gepubliceerd ‘a lo version ‘a lo divino’, with a religious divino’ – op de melodie werd dan een text set to the melody. Mateo Flecha’s religieuze tekst gekleefd. De ensalada’s ‘ensaladas’ were enormously popular van Mateo Flecha waren enorm in his time, as is clear from the many populair in zijn tijd, wat blijkt uit de vele adaptations made and the various bewerkingen die ze kenden en de diverse sources in which they can be found. bronnen waarin ze werden opgenomen. The term ‘ensalada’ means exactly De term ensalada verwijst effectief what you might think: a culinary naar een culinaire mix van ingrediënten, mixture of ingredients, because Flecha omdat Flecha er heel wat zaken met combined all kinds of elements in his elkaar mengde: teksten in verschillende music: words in various languages, talen, polyfonie en homofonie, religieuze polyphony and homophony, religious en wereldlijke situaties. Het resultaat and secular situations. However the is echter geen misbaksel, maar een result is certainly not a hotchpotch: heus unieke taal geworden. Laat het u the composer has found a genuinely smaken! unique language. Bon appetit!
Dit concert maakt deel uit van de International Young Artist's Presentation, zie p. 53. This concert is part of the International Young Artist's Presentation, see p. 53.
58 59 ZATERDAG 19.08.17 ZONDAG 20.08.17
10.00-17.00 4 concerten i.h.k.v. de IYAP- concertwandeling
Ensemble Ozio Regio
Sarah Dubus, cornetto & blokfluit cornett & recorder | Anaëlle Blanc-Verdin, viool violin | Jean-Baptiste Valfré, cello cello | Mathieu Valfré, klavecimbel harpsichord
60 61 Sonata, à 3 Giovanni Paolo Cima (ca. 1570-1630) Sonate concertate Sonate concertate
Canzon prima, à 3 Girolamo Frescobaldi (1583-1643) Bij de overgang van de renaissance During the transition from the naar de barok, duikt voor de Renaissance to the Baroque, a new Sonata nona, à 3 Dario Castello (fl. eerste helft 17de eeuw) instrumentale muziek een nieuw concept emerged in instrumental music: begrip op: de sonate. Qua stijl en vorm the sonata. In terms of style and form, La luciminia contenta, sonate voor viool solo Marco Uccellini (ca. 1603/10-1680) ligt voor deze sonate echter weinig however, little is set in stone for the Sonata vigesimasesta sopra la Prosperina, à 3 vast, ze kan net zo goed klinken als de sonata: it can just as easily sound like oudere canzone. Dat genre ontstond the older canzone form. That genre Canzon La superba Girolamo Frescobaldi in Italië dan weer uit geïmporteerde emerged in Italy out of chansons that Franse chansons. Typisch voor de had been imported in turn from France. La vendramina Marco Uccellini canzone en de vroege sonate zijn Typical features of the canzone and Aria sopra la scatola da gli aghi de verschillende, contrasterende early sonata are the different segments segmenten in maatsoort en tempo, with contrasting time signatures and de contrapuntische textuur en de tempi, the contrapuntal texture and the herhaling van de openingssectie op repetition of the opening section at the het einde van het werk. end of the work. Giovanni Paolo Cima, kapelmeester en However Giovanni Paolo Cima, the organist aan Santa Maria presso San Kapellmeister and organist at Santa Celso in Milaan, experimenteerde echter Maria presso San Celso in Milan, graag met de nieuwste compositietrends enjoyed experimenting with the in zijn instrumentale muziek. Zijn latest trends in composition in his bundel Concerti ecclesiastici uit 1610 instrumental music. His collection telt enkele prachtige sonaten voor drie Concerti ecclesiastici from1610 includes instrumenten (viool, cornetto en viola da a few magnificent sonatas for three gamba of cello) met opvallend virtuoze instruments (violin, cornett and viol or passages. Ook Dario Castello zag de cello), with striking virtuoso passages. vernieuwingen in de instrumentale Dario Castello also welcomed the new muziek graag komen. In de Sonate changes in instrumental music. In his concertate in stil monderno, Libro II Sonate concertate in stil monderno, (1629) hanteert hij een principe van de Libro II (1629) he applies a principle nieuwste vocale muziek: de solozang. derived from the latest vocal music: De instrumenten dialogeren met elkaar solo singing. The instruments are in alsof ze een affectvolle monodie zingen, dialogue with each other as if they were Dit concert maakt deel uit van de International Young Artist's Presentation, zie p. 53. maar tegelijk houdt Castello rekening singing a monody full of affect, but at This concert is part of the International Young Artist's Presentation, see p. 53. met de intrinsieke mogelijkheden van the same time Castello makes use of
62 63 de instrumenten, wat te horen is in the instruments’ inherent possibilities, ZATERDAG de virtuoze solo’s en cadensen. Het is which can be heard in the virtuoso 19.08.17 Marco Uccellini die in de vroege 17de solos and cadences. It was Marco eeuw een hoogtepunt bereikt op het Uccellini who reached a high point of ZONDAG gebied van de instrumentale virtuositeit. instrumental virtuosity in the early 17th 20.08.17 Hij bekleedde twee belangrijke posities century. He occupied two important als kapelmeester aan het huis Este in positions, as the Kapellmeister of the Modena en later aan het huis Farnese Este household in Modena and later in Parma. Zijn zeven bundels met the Farnese household in Parma. His 10.00-17.00 instrumentale muziek waren een groot seven collections of instrumental 4 concerten voorbeeld voor componisten na hem. music were an important example for i.h.k.v. de IYAP- Variaties en herhalingen van motieven the composers who came after him. concertwandeling in stijgende of dalende trappen komen Variations and repetitions of motifs regelmatig voor in Uccellini’s oeuvre. Hij in ascending or descending steps verkent ook voor zijn tijd ongebruikelijke occur regularly in Uccellini’s oeuvre. toonaarden en chromatiek en He also explores keys and chromatic Octavie Dostaler-Lalonde experimenteert met alle mogelijkheden settings that were unusual for his time, van de viooltechniek (zoals grote experimenting with all the possibilities & Artem Belogurov sprongen, tremolo’s en legatobogen). that violin technique had to offer (such Een gelijkaardig niveau van vioolspel zal as large jumps, tremolos and slurs). A enkele decennia later pas opnieuw door comparable level of violin playing would Johann Heinrich Schmelzer en Heinrich only be achieved several decades later, Octavie Dostaler-Lalonde, cello cello | Artem Belogurov, pianoforte fortepiano Ignaz Biber worden bereikt. by Johann Heinrich Schmelzer and Heinrich Ignaz Biber.
64 65 Thema & variaties, opus 50 Bernhard Romberg (1767-1841) Cellorepertoire na Beethoven Repertoire for cello after Beethoven
Grande sonate concertante, opus 34 Ignaz Moscheles (1794-1870) In navolging van Beethovens eerste Following the first examples of Allegro moderato variaties voor cello en piano, ont- variations and sonatas for cello Andante doloroso wikkelde dit nieuwe genre zich in and piano by Beethoven, the genre Allegro molto de 19de eeuw aanzienlijk verder. developed considerably during the 19th Bernhard Romberg was regelmatig century. Bernhard Romberg, who had met Beethoven in contact en werd een regular contact with Beethoven, was belangrijke figuur voor de ontwikkeling an important figure in the development van de cello en zijn repertoire. Zo of the cello and its repertoire. He experimenteerde hij met de vorm van contributed to the evolution of the de toets en schreef hij een belangrijke instrument by experimenting with the studiemethode voor de cello. Beet- shape of the fingerboard and wrote hovens twee Cellosonaten, opus 5 an important method for the cello. He voerde hij zelf uit met de componist aan performed Beethoven’s two Sonatas de piano. De Allgemeine Musikalische opus 5 with the composer himself at the Zeitung riep hem uit als "de held van piano. The Allgemeine Musikalische alle cellisten, de koning der virtuozen". Zeitung called him "the hero of all Zijn Thema en variaties, opus 50 dateert cellists, the king of all virtuosi". His van 1830 – ongetwijfeld speelde hij Theme and variations, opus 50 dates het werk zelf op zijn Stradivariuscello. from 1830 – and doubtless he played Typisch voor zijn compositiestijl zijn the piece himself on his Stradivarius de melodieën die gebaseerd zijn op de cello. The melodies based on finger vingerzettingen voor de cello. positions for the cello are typical of his Componist en pianist Ignaz Moscheles compositional style. spendeerde het grootste deel van zijn Composer and pianist Ignaz Moscheles leven in Londen en later in Leipzig. Hij spent most of his life in London and was een beroemd pianovirtuoos en later in Leipzig. He was a leading vurig pleitbezorger van Beethovens piano virtuoso and a passionate oeuvre – hij maakte bijvoorbeeld met advocate of Beethoven’s music. For de goedkeuring van Beethoven een example, he wrote a piano reduction piano-reductie van diens Fidelio. of Fidelio with Beethoven’s approval. Moscheles tourde door gans Europa en Moscheles toured all over Europe rekruteerde getalenteerde muzikanten and recruited talented musicians to Dit concert maakt deel uit van de International Young Artist's Presentation, zie p. 53. om in Londen op te treden. Een van perform in London. Among his protégés This concert is part of the International Young Artist's Presentation, see p. 53. zijn beschermelingen was Felix was Felix Mendelssohn. He wrote
66 67 Mendelssohn Bartholdy. Zijn Grande his Grand sonate concertant, opus 34 ZATERDAG sonate concertante, opus 34 (die ook (which could also be performed on the 19.08.17 door fagot kon worden uitgevoerd) bassoon) in 1814 and dedicated it to schreef hij in 1814 en droeg hij op aan another famous piano virtuoso, Johann ZONDAG een ander beroemd pianovirtuoos, Nepomuk Hummel. 20.08.17 Johann Nepomuk Hummel. The two works in this programme De twee werken op dit programma represent two different approaches to benaderen de combinatie cello-piano this combination of instruments – one elk vanuit hun eigen perspectief – dat from a cellist’s perspective and the 10.00-17.00 van de cellist en dat van de pianist. other from that of a pianist. 4 concerten i.h.k.v. de IYAP- concertwandeling
Ensemble La Favorita
Aldona Bartnik, sopraan soprano | Tiziano Teodori, traverso traverso | Giulia Zannin, chalumeau chalumeau | Lena Rademann, viool violin | Amandine Menuge, cello cello | Anders Muskens, orgel organ | Punto Bawono, luit lute
68 69 Non v'è pena ne l'amore (cantate) Antonio Caldara (1670-1736) Muziek aan het Habsburgse Music at the Habsburg imperial Aria: Non v'e pena keizerlijke hof rond 1700 court around 1700 Recitatief: Lunge dall'idol caro Aria: Se pur costante In de decennia voor en na 1700 werden In the decades before and after talloze Italiaanse componisten en 1700, countless Italian composers Partita in g, K 324 Johann Joseph Fux (1660-1741) muzikanten aan het Habsburgse hof in and musicians were appointed to Alemanda allegro Wenen aangesteld, of ze verbleven er the Hapsburg court in Vienna, or Bouree voor langere perioden. Het hoforkest stayed there for long periods. The Aria bereikte er een tot nog toe ongezien court orchestra reached a level never Gavotte niveau, en bijgevolg groeide de seen before, with the result that the Gigue Oostenrijkse hoofdstad uit tot een Austrian capital grew into a Germanic Germaans expertisecentrum van de centre of expertise for Italian vocal Lontananza dell'amato (cantate) Francesco Bartolomeo Conti (1681-1732) Italiaanse vocale en instrumentale and instrumental music. The locals Aria: Lontananza dell'amato muziek. Ook de ‘locals’ werden door de were also influenced by the music of muziek van Antonio Caldara of Francesco composers such as Antonio Caldara Conti beïnvloed. De muziek van Johann and Francesco Conti. Johann Joseph Joseph Fux, die ook meermaals naar Fux also undertook several journeys to Italië reisde, staat bekend als het Italy; his work is considered to be the culminatiepunt van de Oostenrijks- culmination of the Austro-Italian style. Italiaanse stijl. Andere Duitstalige Other German-speaking composers componisten hadden ook veel ontzag also bore a great respect for their voor hun Italiaanse collega’s. In een Italian counterparts. In a letter that brief die Carl Philipp Emanuel Bach op 19 Carl Philipp Emanuel Bach wrote januari 1775 aan Johann Nicolaus Forkel to Johann Nicolaus Forkel on 19th schreef, stonden Caldara en Fux vermeld January 1775, Caldara and Fux were als componisten die zijn vader Johann mentioned as composers admired Sebastian bewonderde. Er bestaat ook by his father Johann Sebastian. nog een afschrift dat J.S. Bach maakte There is also a transcript of Conti’s van Conti’s cantate Languet anima mea, cantate Languet anima mea that J.S. om er een bewerking van te maken. Bach wrote out in order to make an Antonio Caldara, geboren in Venetië, adaptation. was cellist en werd na verschillende Antonio Caldara, born in Venice, was aanstellingen in Italië, vanaf 1717 a cellist. After occupying various aangesteld als vicekapelmeester aan het positions in Italy, he was appointed Dit concert maakt deel uit van de International Young Artist's Presentation, zie p. 53. Habsburgse hof. Zijn oeuvrecatalogus deputy Kapellmeister at the Hapsburg This concert is part of the International Young Artist's Presentation, see p. 53. telt enkele mooie bundels met court in 1717. His catalogue of works
70 71 instrumentale werken, maar vooral includes several appealing collections ZATERDAG een indrukwekkende lijst van opera’s, of instrumental work, but what stands 19.08.17 oratoria en cantaten. Zijn cantate out is the impressive list of operas, Non v'è pena ne l'amore voor sopraan oratorios and cantatas. His cantata ZONDAG krijgt een verrassende kleur dankzij de Non v'è pena ne l'amore for soprano 20.08.17 chalumeau, een blaasinstrument met has a surprising timbre thanks to the enkel riet. De hoofdkapelmeester aan chalumeau, a wind instrument with a wie Caldara moest rapporteren – en single reed. The head Kapellmeister wiens positie hij ambieerde – was to whom Caldara reported – and 10.00-17.00 de Oostenrijker Fux. Zijn Partita in g, whose job he had his eye on – was 4 concerten K. 324 toont een hoog compositorisch the Austrian composer Fux. The latter’s i.h.k.v. de IYAP- métier zoals we mogen verwachten van Partita in G minor, K. 324 bears witness concertwandeling een componist die het standaardwerk to great skill as a composer, as we schreef over het contrapunt (Gradus might expect from the man who literally ad parnassum). Francesco Conti was wrote the textbook on counterpoint reeds in zijn geboortestad Firenze als (Gradus ad parnassum). Francesco Conti virtuoos teorbespeler bekend, voor hij was already famous in his home city of in 1701 een positie kreeg aangeboden Florence as a virtuoso theorbo player Lux Musicae London in het Weense hoforkest. Bovendien before he was offered a position in the was hij een getalenteerd componist, court orchestra in Vienna in 1701. He wat hem ook de titel van hofcomponist was also a talented composer, which opleverde, en daardoor een van de best earned him the title of court composer, Roberta Diamond, sopraan soprano | Daniel Thomson, tenor tenor | Sophie Creaner, betaalde muzikanten in Wenen was. Het making him one of the best-paid blokfluiten recorders | Mirjam-Luise Muenzel, blokfluiten recorders | Harry Buckoke, manuscript van de cantate Lontananza musicians in Vienna. The musicians of viola da gamba viol | Aileen Henry, harp harp | Toby Carr, luit lute dell'amato vonden de muzikanten van La Favorita found the manuscript of the La Favorita terug in de Oostenrijkse cantata Lontananza dell'amato in the nationale bibliotheek. Ook hier zien Austrian National Library. Here, too, we we een opvallende instrumentatie met see unusual instrumentation including chalumeau en de liuto francese, een luit the chalumeau and the liuto francese, in re klein-stemming. a lute tuned in D minor.
72 73 Gray’s inn John Coperario (ca. 1575-1626) Het nieuwe Troje – een muzikale The new Troy – A sonic journey tocht door Londen zoals je het nog through the London you know as Anacreon’s ode Henry Lawes (1595-1662) nooit hebt gehoord you’ve never heard it before A boat, a boat De muzikanten van Lux Musicae zijn de The musicians of Lux Musicae are the Faronel’s ground John Playford geknipte gidsen voor een tocht door het perfect guides for a tour of old London oude Londen – het nieuwe Troje, zoals het – or the new Troy, as some have called Ophelia’s Walsingham John Bull (1562-1628) volgens sommigen ook werd genoemd. it. As early as the Middle Ages, there Reeds sinds de middeleeuwen circuleerde was a legend that London had been From the depths of sin William Byrd (1542-1623) de legende dat Londen zou zijn gesticht founded by the descendants of people door nakomelingen van de mythische from the mythical city of Troy. Music Down in a dungeon deep John Playford (1623-1687) stad Troje. Muziek uit de vroege barok from the early Baroque will accompany begeleidt ons op onze schreden. Anacreon us on our tour. Anacreon recites an ode Fantasia & Air No. 10 John Jenkins (1592-1678) brengt een ode aan de oorlog, maar to war, but also sings the praises of bezingt tegelijkertijd op zijn luit de liefde love on his lute, with music by Henry Hero's complaint to Leander Nicholas Lanier (1588-1666) met muziek door Henry Lawes. We varen Lawes. We sail down the Thames on a op een boot de Theems af, op zoek naar boat, in search of entertainment. We In Nomine 'Crye' Christopher Tye (ca. 1505-1571/73) wat vertier. Dat vinden we in de pubs find it in the pubs near Shakespeare’s nabij Shakespeares Globe Theatre. We Globe Theatre where people are Fire, fire Thomas Morley (1557/58-1602) horen niet alleen de horlepiep dansen, dancing the hornpipe. We also hear maar ook Ophelia’s Walsingham, een Ophelia’s Walsingham, a popular song Ode on the 5th of November Thomas Campion (1567-1620) populair lied waarin de protagoniste in which the protagonist mourns for treurt om haar geliefde die in het heilige her lover who is on a pilgrimage in the land Walsingham op pelgrimstocht is. Het holy land of Walsingham. The song lied werd door meerdere componisten was adapted by several composers bewerkt, o.a. door William Byrd en John including William Byrd and John Bull. Bull. Aan de overkant van de rivier, aan de On the other side of the river, by the Tower of London en het koninklijk paleis, Tower of London and the royal palace, weerklinkt de superbe muziek van Byrd, the superb music of Byrd rings out. His door zijn tijdgenoten ook de 'Phoenix contemporaries called him the Phoenix master of Father of music' genoemd. De Master or the Father of Music. The muziek wordt echter onderbroken door music is interrupted, however, by a een ruwe kreet uit de gevangeniskerkers hoarse cry from the prison dungeons van de Tower. In het koninklijke hof in the Tower. In contrast, we hear Dit concert maakt deel uit van de International Young Artist's Presentation, zie p. 53. daarentegen horen we consortmuziek consort music at the royal court – the This concert is part of the International Young Artist's Presentation, see p. 53. – de intieme kamermuziek die in het intimate chamber music popular among
74 75 Elizabethaanse Engeland populair was the nobility in Elizabethan England. We ZATERDAG in adellijke middens. We luisteren naar listen to the story of Hero and Leander, 19.08.17 het verhaal van Hero en Leander, het the tragic lovers of Greek mythology, tragische liefdespaar uit de Griekse set to music by Nicholas Lanier. ZONDAG mythologie, dat door Nicholas Lanier op The originally French composer was 20.08.17 muziek werd gezet. De componist met appointed Master of the King’s Music Franse roots werd in 1617 door Karel I als by Charles I in 1617. In 1666, the Great 'Master of the King’s Music' aangesteld. Fire of London reduced the whole city De grote brand van 1666 legt de volledige to ashes. Morley’s Fire, fire portrays 10.00-17.00 stad echter in as. Morleys Fire, fire the stricken population’s desperation 4 concerten verbeeldt de nood en angst die bij de and fear. Luckily normality returned. i.h.k.v. de IYAP- getroffen bevolking leefde. Gelukkig keert Thomas Campion’s Ode on the 5th of concertwandeling het normale leven ook terug. Thomas November recalls of dangers past and Campions Ode on the 5th of November honours God, the King, the past and the herinnert ons aan de voorbije gevaren en future of the glorious city. eert God, de koning, het verleden en de toekomst van de glorieuze stad. El Gran Teatro del Mundo
Johanna Bartz, traverso traverso | Mirian Jorde Hompanera, hobo oboe | Coline Ormond, viool violin | Bruno Hurtado Gosalvez, viola da gamba viol | Jadran Duncumb, teorbe theorbo | Julio Caballero Pérez, klavecimbel harpsichord
76 77 Scène I Scène IV Heureux qui peut être assuré de disposer de son coeur à son gré! C'est un secret Mort, le dernier pas qu'on fait, et souvent un faux pas. (Ph. Quinault) digne d’envie. Mais de tous les secrets, c'est le plus ignoré. (Ph. Quinault) Sommeil, uit: Atys Jean-Baptiste Lully Ouverture, uit: Roland, LWV 65 Jean-Baptiste Lully (1632-1687) Chaconne, uit: Sémélé Marin Marais Menuets I & II, uit: L'Europe galante André Campra (1660-1744)
Ritournelle, uit: Alcyone Marin Marais (1656-1728)
Petit air, uit: Phaëton Jean-Baptiste Lully
Air des furies, uit: Sémélé Marin Marais
Scène II Chacun porte en son cœur son plus grand ennemi. (Ph. Quinault)
Prélude pour le premier cavalier espagnol, uit: L'Europe galante André Campra Air pour le deuxième cavalier espagnol, uit: L'Europe galante
Air pour les démons et les monstres, uit: Amadis Jean-Baptiste Lully
Scène III Le dépit est plus fort, moins il est apparent, et l'orage est à craindre où le calme est trop grand. (Ph. Quinault)
Prélude, uit: Alcyone Marin Marais Tremblement de terre, uit: Sémélé Tempête, uit: Alcyone
Dit concert maakt deel uit van de International Young Artist's Presentation, zie p. 53. This concert is part of the International Young Artist's Presentation, see p. 53.
78 79 L’opéra au salon L’opéra au salon Dankzij de partitions réduites kunnen The partitions réduites allow musicians we vandaag in de Franse muzikale of today to delve into the French Onder Lodewijk XIV, de Zonnekoning, Under Louis XIV, the Sun King, France wereld van toen duiken en een nieuw musical world in the time of the Sun werd Frankrijk een van de belangrijkste became one of the most important verhaal vertellen zonder woorden. De King and tell a new story without Europese grootmachten. Het hof van powers in Europe. The court at muzikale affecten van elk instrument words. In doing so, the musical affects Versailles, benijd en bewonderd in de Versailles, envied and admired by en elke uitvoerder worden daarbij of each instrument and performer are rest van de wereld, was een centrum the rest of the world, was a centre of geaccentueerd. De oorspronkelijke vijf- accentuated. The original five-part van propaganda ter ere van de koning propaganda promoting the king and stemmige orkestpartij werd herleid orchestral score has been reduced to en het koninkrijk. De tragédie lyrique, his kingdom. The tragédie lyrique, tot een textuur met twee (of drie) a texture of two (or three) upper voices gecreëerd door Jean Baptiste Lully created by Jean Baptiste Lully and bovenstemmen en basso-continuo- and a basso continuo accompaniment. en zijn librettist Philippe Quinault, his librettist Philippe Quinault, begeleiding. Het resultaat komt dicht The result comes close to the chamber representeert het ideaal van grandeur en represented the ideal of grandeur bij de kamermuziek van Marin Marais, music of Marin Marais, Jacques absolutisme van ‘le grand siècle’, waar and absolutism of ‘le grand siècle’, Jacques Hotteterre of François Couperin. Hotteterre or François Couperin. beeldende kunsten, muziek, theater en where the visual arts, music, theatre dans samenvloeien in een waarachtige and dance merged into an art that was Franse kunst. authentically French. Die werken werden echter ook However these works were also geëxporteerd naar andere steden in exported to other cities in France and Frankrijk en daarbuiten, en uitgegeven beyond, and published in luxurious in luxueuze en praktische ‘partitions and practical ‘partitions réduites’: réduites’: bewerkingen voor kleinere adaptations for smaller (instrumental) (instrumentale) bezettingen, zodat de settings, so that the music of the muziek van de opera’s ook thuis of in operas could also be played at home salons in intieme kring kon worden or in salons before a select audience: a gespeeld – een tegenwoordig onbekend, phenomenon which is unknown today, maar destijds erg populair fenomeen. but was very popular at the time. El Gran Teatro del Mundo brengt de El Gran Teatro del Mundo brings the belangrijkste expressieve elementen most important expressive elements of van de tragédie lyrique en comédie the tragédie lyrique and comédie ballet ballet opnieuw tot leven in een eigen back to life in its own compilation of samenstelling van opeenvolgende a series of dances and arias adapted dansen en voor instrumentaal ensemble for an instrumental ensemble. The bewerkte aria’s. De muzikanten behouden musicians keep the typical dramatic de typische dramatische en retorische and rhetorical patterns of the operas patronen van de opera’s door te werken by working with tonal relationships, met tonale relaties, proporties en affecten. proportions and affects.
80 81 ZATERDAG 19.08.17
ZONDAG 20.08.17
11.00 & 16.00 Voorstelling
HETPALEIS
Alexandra Aerts, Lieselot De Wilde & Sofie Vanden Eynde
Een muzikale beleving voor kinderen tussen 2,5 en 5 jaar | A musical experience for children aged 2½ to 5 years old
Lieselot De Wilde, zang voice | Sophie Vanden Eynde, luit lute | Alexandra Aerts, concept concept | Hendrik Collier, technisch advies technical advice
82 83 Deze muziekvoorstelling is opgebouwd This musical performance is based ZATERDAG rond de muziek van John Dowland en on music by John Dowland and 19.08.17 tijdgenoten, een schilderij van Sandro his contemporaries, a painting by Botticelli, de fascinatie voor de luit en Sandro Botticelli, a fascination with de dieprode kleur van de granaatappel. the lute and the deep red colour Rosalba is als een klank die eeuwig of pomegranates. Rosalba is like a 19.15 duurt, een melodieuze melancholie, sound that goes on and on forever, a Frederic Delmotte ademt muziek als een donzig deken, melodious melancholy; it breathes interviewt Patrizia Bovi als een pluizige pompon, is een oord music like a feather duvet or a fluffly waar het ochtendgloren troost is en pompom; it is a place where the sunrise 20.00 waar verdriet verstilt. Rosalba. Witte brings confort and sadness falls still. Concert roos. Rosalba. White Rose. AMUZ
Patrizia Bovi, Fadia Tomb El-Hage & Friends
Patrizia Bovi, artistieke leiding artistic director
Patrizia Bovi, Fadia Tomb El-Hage, zang voice | Ross Daly, Kretenzische lier Cretan lyre | Peppe Frana, luit, ud & citole lute, ud & citole | Kelly Thoma, lier lyre | Francesco Savoretti, percussie percussion
84 85 Heilige liefde * The Eye of the Beloved The Eye of the Beloved
Istaniri Byzantijns gregoriaans De mystieke relatie tussen een minnaar The mystical relationship between a en een geliefde is een passie die het lover and a beloved is a passion that Catholicorum concio Anoniem, 13de eeuw menselijke wezen transformeert. Wie God transforms the human soul. A person liefheeft, wordt eveneens meegezogen who loves God is also drawn into Innal Bayara (hymne aan de maagd Maria) Byzantijns gregoriaans in het mysterie van de liefde, de the mystery of love, the revelation openbarende essentiële eenheid die in of the essential unity concealed in Sanctus Lorenzo da Firenze (?-1372/73) het hart is verborgen. De 12de-eeuwse the heart. The 12th century Persian Perzische schrijver Nezami beschrijft writer Nezami describes love in his de liefde in zijn verhaal van Layla en tale of Layla and Majnun: “Love is Muwashahat * Majnun: “Liefde is de essentie van mijn the essence of my existence. Love is bestaan. Liefde is vuur en ik ben als hout, fire and I am like wood, burned by the Ayuhal Saki Anoniem verbrand door de vlam. Liefde is in het flame. Love has entered the house Lahen Tayyah huis getrokken en heeft het versierd, ik and adorned it; I tied myself together Hobbi Zourni bond mezelf als een bundel samen en like a bundle and left. You imagine Ramani vertrok. Je beeldt je in dat je me ziet, that you see me, but I no longer exist: Da'ani maar ik besta niet langer: wat overblijft, what remains is the beloved.” is de beminde.” Patrizia Bovi and Fadia Tomb El-Hage Patrizia Bovi en Fadia Tomb El-Hage discovered a similar mystic message Cantigas de amor * vonden eenzelfde mystieke boodschap in the music of various cultural in muziek van diverse culturele tradities traditions in the Middle Ages. A Poys que vos Deus, amigo, quer guisar Dom Dinis (1261-1325) / uit de middeleeuwen. Een duidelijke clearly religious mystic love is sung in bewerking**: Peppe Frana religieuze mystieke liefde wordt Byzantine (Istaniri and Innal Barray) A tal estado mi adusse, senhor bezongen in Byzantijnse (Istaniri en Innal or Christian hymns, such as the O que vos nunca cuidei a dizer Barray) of christelijke gezangen, zoals de two-part Catholicorum concio from Senhor fremosa, no posso eu osmar tweestemmige gezangen Catholicorum the early 14th century Spanish codex Non sei como me salva a minha senhor concio uit de vroeg-14de-eeuwse Las Huelgas and the Sanctus by the Spaanse codex Las Huelgas en Sanctus Italian composer Lorenzo da Firenze. van de Italiaanse componist Lorenzo da The Muwashshah come from the Firenze. Spanish-Arabic tradition: a strophic Uit de Spaans-Arabische traditie komen form in poetry and song that was * De volgorde van de uitgevoerde composities kan nog wijzigen. de Muwashshah; een strofische dicht- written in the 9th century by the * The order of the performed pieces can be changed. en liedvorm die in de 9de eeuw werd blind poet Muqaddam ibn Mu'afa ** reconstructie van de ontbrekende partijen op het overgeleverde manuscriptfragment (pergamino Sharrer) geschreven door de blinde dichter al-Qabrí who lived in Cabra near ** reconstruction of the missing parts on the surviving manuscript fragments (pergamino Sharrer) Muqaddam ibn Mu'afa al-Qabrí die Cordoba. These sings became
86 87 in Cabra nabij Cordoba leefde. Vanaf enormously popular in the 11th Istanari de 11de eeuw werden de liederen century and spread across the Arab De engel sprak tot de verkozene: enorm populair en verspreidden ze world. They are closely linked to Verheug u, zuivere maagd, ik zeg u: zich over de Arabische wereld. Ze the early troubadour songs and bear verheug u, want uw Zoon zijn nauw verbonden met de vroege witness to a particularly strong form is op de derde dag verrezen uit het graf. troubadoursliederen en getuigen van of mystic love, where passions and Ontvang het licht, nieuw Jeruzalem, een bijzonder sterke vorm van mystieke desires merge with words and music. want Gods glorie verlicht u. liefde, waar passies en verlangens A constantly recurring theme is the Verheug u en jubel, Zion! samensmelten met woorden en muziek. spear that overwhelms the lovers. En jij, zuivere moeder Gods, verheug u Een constant terugkerend thema is de The Cantigas de amor also originate in de heropstanding van uw Zoon. speer die de geliefden overweldigt. on the Iberian peninsula and were De Cantigas de amor zijn eveneens written by Denis I, King of Portugal Catholicorum concio afkomstig van het Spaanse schiereiland from 1279 to 1325, who was also Catholicorum concio Dat de gemeenschap van de katholieken en werden geschreven door Dionysius I, known as Don Dinis the ‘Rei Poeta’ summo cum gaudio met de grootste vreugde koning van Portugal van 1279 tot or Poet King. The Galician Portuguese in hoc sacro sollempnio in deze heilige plechtigheid 1325 – als ‘rei poeta’ ook bekend als troubadour tradition reached a solvat laudes Deo Gods lof mag zingen Dom Dinis. Aan zijn hof beleefde de last climax at his court. He wrote puro corde et animo. met een zuiver hart en kuis gemoed. Galicisch-Portugese troubadourstraditie hundreds of songs: Patrizia Bovi Bene benedicamus Domino! Laten we de Heer zegenen! een laatste hoogtepunt. Hij schreef will present the seven songs this Laudi fluas atque pias Laten we God met lofprijzing [...] honderden gezangen – Patrizia Bovi evening that have been preserved on Deo dicamus gratias. liefdevolle dank betuigen. brengt vanavond de zeven liederen die a parchment discovered by Harvey zijn overgeleverd op een perkament dat Sharrer in the Torre do Tombo archive Innal Baraya door Harvey Sharrer werd ontdekt in het in London. Heartbreak and human Omwille van jou, o gezegende, Torre do Tombo-archief in Lissabon. De desire are intensely vivid in these jubelen de schepping, de engelenscharen liefdespijn en het verlangen van de mens rare love songs. en alle mensen. komt intens tot leven in deze zeldzame O heilige tempel, liefdesliederen. sprekende tuin van het paradijs, o Maria. Jij bent de glorie van maagdelijkheid door wie God vlees werd en als kind werd geboren. En Hij is onze God sinds eeuwig. Hij die Zijn troon bouwde uit jouw schoot, gastvrijer dan de hemel. Daarom, gezegende, jubelt de schepping. Wees gezegend.
88 89 Sanctus O schenker, Voor de misdelen, zie p. 98-100. ik heb geduld noch doorzettingsvermogen. Waarvan beschuldigen ze me? Ayuhal Saki Ze erkennen het verdriet niet O schenker, dat ik lijd. Ik ben beklagenswaardig: onze weeklachten zijn voor jou bestemd. verzwakt door wanhoop, vernederd door We aanriepen je, maar je hoorde ons niet. passie. Ik hield van menig drinkebroer voor ik zijn lieflijke gezicht zag. O schenker, En uit zijn handen dronk ik wijn! een brandend hart en eindeloze tranen Toen hij ontwaakte uit zijn dronken roes, bekennen een onvergeeflijke fout. bracht hij een nieuwe beker Was weg wat ik bekende. en ging rechtop zitten. Mijn liefde voor jou Vier keer schonk hij me wijn, groeide en groeide, uit vier bekers. maar zeg me niet: "Heb me lief!" O schenker, de wilgentak buigt voorover; wie van de twijg hield, Lahen Tayyah stierf van verlangen. Ongedwongen en trots, Met bevend hart, en met een flitsende oogopslag zijn kracht verzwakt, komt hij monter en met hofmakerij naderbij, huilde hij bij de gedachte hij die mijn dorstige passies te scheiden. in vuur en vlam zet. Rouw om hem die huilde Ik verlang naar hem om iets dat niet gebeurde. en stem genietend en zingend met hem in, hij die mijn begeertes in mijn muziek O schenker, en mijn gezangen doet temperen. waarom werd ik plots verblind? Onvervalst en monter Aan jouw zijde, met elegantie en schoonheid. ontkennen mijn ogen de maneschijn. Beseft hij wel wat hij in mijn gedachten Luister naar mijn verhaal, als je wil: en geest teweegbrengt? mijn ogen werden blind Hij verleidt ze, hij mismeestert ze omdat ik te lang huilde. opdat ze bezeten zouden worden. Een deel van me huilde mee Hij begeert, vervolgens dringt hij om een ander. zijn verlangens op
90 91 en wijt uiteindelijk het vergrijp even zwak schijnt haar licht op me. aan de anderen. Liefste, heb medelijden met me, en bevredig mijn verlangen. Hobbi Zourni We zijn in de zee waar we elke golf voelen Mijn liefste, en in het midden van de nacht liederen kom zo vaak als je kan naar me toe. zingen. Laat me verdrinken in het grijs van je ogen en vergeef me, jij met je donkere teint, Zij, die mannenharten charmeerde ik loochen mijn vernedering niet. met haar schoonheid, werd zelf gecharmeerd. Mijn liefste, mijn liefste, En nu huilt de schoonheid elke nacht, je zet me in vuur en vlam, overmand door liefde. je stelt mijn geduld op de proef. De gazelle schoot haar boog, Ik schreeuw mijn weeklacht uit, terwijl ze zachtjes wandelde ik wil mijn liefde voor jou en de bloemklokjes deed tingelen. niet meer verhullen. Maar op een dag schoot ze haar liefdespijl, en de pijl keerde terug Ramani en raakte haar in het hart. Ze schoot me met de liefdepijl, de jonge gazelle. Da'ani Ik zie haar heel dichtbij, Celui qui invite à l’amour m’a invité, Hij die verleidt tot de liefde, heeft me maar kan haar niet benaderen. il m’a fait boire dans son verre geprikkeld, hij heeft me zijn beker doen Gratieus als een gazelle wanneer ze wandelt; des chansons dans son regard. drinken, het lied in zijn blik doen assimileren. alle mannenharten neigen naar haar. Il m’a invité aux souhaits et à la chanson, Hij heeft mijn hunkeringen opgewekt, Ze doet mijn hart en binnenste smelten, et m’a fait boire des envies et des désirs. me tot zingen onthaald, en lust en begeerte maar dat is niet erg: het maakt me immers doen consumeren. zo gelukkig van zo'n schoonheid te houden. Celui qui invite à l’amour m’a enflammé Hij die aanspoort tot de liefde Wie weet, misschien brengt geduld me par le regard de l’amour, heeft me door zijn liefdesblik verhit, wat ik wens. il m’a jeté dans sa mer. hij heeft me in zijn zee gestort. Het maakt me zo gelukkig van zo'n schoon- Je souffre de ma passion et ma Ik lijd onder mijn passie heid te houden. tendresse pour lui en mijn liefde voor hem et je transforme mes larmes en en zet mijn tranen om in gezangen. Wist zij, die me afwees, dat er in mijn hart chansons. Hij heeft me verleid tot verlangens een andere liefde, een andere passie brandt? Il m’a invité aux souhaits et à la chanson en het lied, en me lust en begeerte doen Al heel mijn leven leef ik in illusie, et m’a fait boire des envies et des désirs. drinken. in een ijdele hoop naar liefde. Ze is even onbereikbaar als de maan,
92 93 Poys que vos Deus, amigo, quer prazer, nem veerei já, per bõa fé, en zal ik ook nimmer kunnen zien guisar u nom vir vós que eu por meu mal vi; wanneer ik u, om wie ik lijd, niet zie, Poys que vos Deus, amigo, quer guisar Mijn vriend, daar God u wil gunnen te pois nom havedes mercee de mi. omdat u geen mededogen met mij hebt. d'irdes a terra d'u é mia senhor, reizen naar de landstreek van mijn vrouwe, rogo-vos ora que por qual amor verzoek ik u in naam van onze vriendschap A que vos nunca cuidei a dizer vos hei lhi queirades tanto rogar: dat gij haar toch nadrukkelijk wilt bidden O que vos nunca cuidei a dizer, Dat wat ik dacht u nooit te zullen vertellen que se doia já do meu mal. om deernis met mijn smartelijke staat. com gram coita, senhor, vo-lo direi, zal ik u nu, met grote pijn, zeggen, dame, porque me vejo já por vós morrer. nu ik inzie dat ik ga sterven, door uw toedoen. E d'irdes i tenh'eu que mi fará Door u daarheen te zenden, doet mijn God Ca sabedes que nunca vos falei U weet immers dat ik u nog nooit heb verteld Deus gram bem, poila podedes veer; mij een groot goed als gij haar daar ontmoet, de como me matava voss'amor. hoe mijn liefde voor u mij velde. e, amigo, punhad'em lhi dizer, en haar, mijn vriend, met klem zou willen Ca sabe Deus bem que doutra senhor, En God weet dat er geen andere vrouw was pois tanto mal sofro, gram sazom há, vragen, gezien de pijn die ik al zo lang lijd, que eu nom havia, mi vos chamei. voor mij, hoewel u dat over mij beweerde. que se doia já do meu mal. om deernis met mijn smartelijke staat. E tod[o] aquesto mi fez fazer En dit alles deed bij mij E pois que vos Deus aguisa d'ir i, En omdat God u gunt daarheen te gaan, o mui gram medo que eu de vós hei de grote angst ontstaan die ik heb voor u, tenh'eu que mi fez El i mui gram bem; meen ik dat Hij mij een groot goed wil doen e des i por vos dar a entender en die leidde ertoe dat u dacht e pois sabede'lo mal que mi vem, als gij voor mij om Zijn genade bidt que por outra morria – de que hei, dat ik stierf om een andere vrouw, hoewel pedide-lhi mercee por mi: en, daar Hij weet hoe zeer ik lijden moet, bem sabedes, mui pequeno pavor. ik, zoals u weet, die ander nauwelijks vrees. que se doia já do meu mal. om deernis met mijn smartelijke staat. E des oimais, fremosa mia senhor, En vanaf nu, schone dame, geldt dat se me matardes, bem vo-lo busquei. als u mij doodt, u dat ook echt zo wenst. A tal estado mi adusse, senhor A tal estado mi adusse, senhor, Met uw gestalte en uw goedheid, vrouwe, E creede que haverei prazer U mag geloven dat het mij een genoegen is o vosso bem e vosso parecer heeft u mij tot een staat gebracht waarin de me matardes, pois eu certo sei dat u mij doodt; ik ben er immers zeker van que nom vejo de mi nem d'al prazer, ik in mijzelf noch elders vreugde zie que esso pouco que hei de viver dat ik, de korte tijd die ik nog te leven heb, nem veerei já, enquant'eu vivo for, en evenmin zal zien zo lang ik leef que ne˜um prazer nunca veerei; nooit genot zal ervaren; u nom vir vós que eu por meu mal vi. wanneer ik u niet zie, om wie ik lijd. e porque sõo desto sabedor, en omdat ik dat weet se mi quiserdes dar morte, senhor, zal ik het zien als een grote goedheid van u E queria mia mort'e nom mi vem, Mijn wens is dat ik spoedig sterven mag, por gram mercee vo-lo [eu] terrei. als u mij de dood wilt schenken, dame. senhor, porque tamanh'é o meu mal want, vrouwe, mijn smarten zijn dusdanig que nom vejo prazer de mim nem d'al, groot dat ik in mij noch elders vreugde zie Senhor fremosa, no posso eu osmar nem veerei já, esto creede bem, en nooit meer zien zal, zeg ik op mijn woord, Senhor fremosa, nom poss'eu osmar Schone vrouwe, ik kan niet bedenken wat het u nom vir vós que eu por meu mal vi. wanneer ik u niet zie, om wie ik lijd. que est aquel em que vos mereci is waarmee ik uw welbehagen zou ervaren, tam muito mal quam muito vós a mi na zoveel pijn die u mij heeft aangedaan E pois meu feito, senhor, assi é, Omdat het, vrouwe, zo met mij is gesteld, fazedes; e venho-vos preguntar en nu kom ik u vragen, querria já mia morte, pois que nom wens ik te sterven, want, geloof mij vrij, o por que é, ca nom poss'entender, gezien hoe het is en ik het niet begrijp, vejo de mi nem d'al nulha sazom geen vreugde zie ik elders of in mijzelf (se Deus me leixe de vós bem achar), (moge God mij uw weldaad laten ervaren)
94 95 em que vo-l'eu podesse merecer. waarmee ik u wél zou kunnen behagen. E pois tamanho foi o erro meu, En bovendien was het mijn grote fout dat ik que lhe fiz torto tam descomunal, haar zulk een buitengewoon onrecht aandeed, Se é, senhor, porque vos sei amar Als dat komt, vrouwe, doordat ik u veel meer se mi a sa gram mesura nom val dat ik haar grote hoofsheid niet waard ben; mui mais que os meus olhos, nem ca mi, bemin dan mijn eigen ogen, zelfs meer dan julgar-m'-á por en por traedor seu, daarom moet ze mij wel veroordelen als haar e assi foi sempre des que vos vi; mijzelf, dan was dat zo vanaf het uur dat ik u pois tamanho temp'há que guareci verrader; het is immers al zo’n lange tijd dat ik pero sabe Deus que hei gram pesar zag; maar God weet dat ik erg lijd vanwege sem seu mandad'oir geen schrijven van haar heb ontvangen en ik de vos amar, mais nom poss'al fazer; mijn liefde voor u, maar daar kan ik niets e a nom vi. haar niet ben gaan opzoeken. e por en vós, a quem Deus nom fez par aan doen, omdat God me daar niet mee laat nom me devedes i culpa põer. stoppen en daarom moet u mij niet de schuld E se o juizo passar assi En als haar oordeel zo zal luiden, geven. ai eu cativ'! e que será de mim? wee mij, wat zal er dan van mij worden? Ca sabe Deus que se m'end'eu quitar Want God weet dat ik dit had willen opgeven, podera des quant'há que vos servi, als ik dat had gekund, sinds het uur dat ik u Vertaling: Brigitte Hermans, Robin Steins, Marianne mui de grado o fezera log'i; dien, en heel graag zou ik dat nog doen; Lambregts mais nunca pudi o coraçom forçar maar nooit slaagde ik erin mijn hart te que vos gram bem nom houvess'a querer; dwingen niet langer uit te zijn op uw welge- e por en nom dev'eu a lazerar, zindheid, en hoewel ik daarom moet lijden, senhor, nem devo por end'a morrer. vrouwe, laat u me daarom toch niet sterven!
Non sei como me salva a minha senhor Nom sei como me salv'a mia senhor Ik weet niet hoe me te rechtvaardigen se me Deus ant'os seus olhos levar, tegenover mijn vrouw als God mij weer onder ca, par Deus, haar ogen zou brengen want, bij God, nom hei como m'assalvar ik heb niets om me te verdedigen om te que me nom julgue por seu traedor, voorkomen dat ze me als verrader zou veroor- pois tamanho temp'há que guareci delen; het is immers al zo’n lange tijd dat ik sem seu mandad'oir e geen schrijven van haar heb ontvangen a nom vi. en ik haar niet ben gaan opzoeken.
E sei eu mui bem no meu coraçom En ik weet in mijn hart heel goed que mia senhor fremosa fará wat mijn schone vrouwe zal doen depois que ant'ela for: julgar-m'-á zodra ik voor haar sta: zij zal oordelen por seu traedor com mui gram razom, dat ik haar heb verraden, en terecht; pois tamanho temp'há que guareci het is immers al zo’n lange tijd dat ik geen sem seu mandad'oir schrijven van haar heb ontvangen e a nom vi. en ik haar niet ben gaan opzoeken.
96 97 Het ordinarium van de mis Credo Credo in unum Deum, Ik geloof in één God, Kyrie Patrem omnipotentem, de almachtige Vader, Kyrie eleison. Heer, ontferm U over ons. factorem caeli et terrae, Schepper van hemel en aarde, Christe eleison. Christus, ontferm U over ons. visibilium omnium et invisibilium. van al wat zichtbaar en onzichtbaar is. Kyrie eleison. Heer, ontferm U over ons. Et in unum Dominum, Jesum Christum, En in één Heer, Jezus Christus, Filium Dei unigenitum, eniggeboren Zoon van God, Gloria et ex Patre natum en voor alle tijden Gloria in excelsis Deo, Eer aan God in den hoge ante omnia saecula, geboren uit de Vader. et in terra pax en vrede op aarde Deum de Deo, lumen de lumine, God uit God, licht uit licht, hominibus bonae voluntatis. aan de mensen van goede wil. Deum verum de Deo vero, ware God uit de ware God, Laudamus te, benedicimus te, Wij loven U, wij prijzen genitum non factum, geboren, niet geschapen, adoramus te, glorificamus te. en aanbidden U, wij verheerlijken U consubstantialem Patri, één in wezen met de Vader, Gratias agimus tibi en zeggen U dank per quem omnia facta sunt, en door wie alles geschapen is, propter magnam gloriam tuam, voor Uw grote heerlijkheid, qui propter nos homines die voor ons, mensen, Domine Deus, Rex caelestis, Heer God, Hemelse Koning, et propter nostram salutem en omwille van ons heil Deus, Pater omnimpotens, Domine Fili God, almachtige Vader, Heer, descendit de caelis. uit de hemel is neergedaald. unigenite, Jesu Christe. eniggeboren Zoon, Jezus Christus. Et incarnatus est de Spirito Sancto En Hij is ontvangen van de Heilige Geest Domine Deus, Agnus Dei, Heer God, Lam Gods, ex Mariae virgine, uit de maagd Maria, Filius Patris, Zoon van de Vader, et homo factus est. en is mens geworden. qui tollis peccata mundi Gij die wegneemt de zonden der wereld, Crucifixus etiam pro nobis Hij werd voor ons gekruisigd miserere nobis, ontferm U over ons, sub Pontio Pilato, onder Pontius Pilatus, qui tollis peccata mundi Gij die wegneemt de zonden der wereld, passus et sepultus est, Hij heeft geleden en is begraven. suscipe deprecationem nostram. aanvaard ons gebed. et resurrexit tertia die Hij is verrezen op de derde dag Qui sedes ad dexteram Patris, Gij die zit aan de rechterhand van de Vader, secundum scripturas, volgens de schriften, miserere nobis, ontferm U over ons, et ascendit in caelum, Hij is opgevaren ten hemel quoniam tu solus sanctus, want Gij alleen zijt de Heilige, sedet ad dexteram Patris. en zit aan de rechterhand van de Vader, tu solus Dominus, Gij alleen de Heer, Et iterum venturus est cum gloria Hij zal wederkomen in heerlijkheid tu solus altissimus, Jesu Christe. Gij alleen de allerhoogste, Jezus Christus. judicare vivos et mortuos, om te oordelen levenden en doden Cum sancto spiritu Met de Heilige Geest cujus regni non erit finis. en aan Zijn Rijk komt geen einde. in gloria Dei Patris. in de heerlijkheid van God de Vader. Et in Spiritum Sanctum, Ik geloof in de Heilige Geest, Amen. Amen. Dominum et vivificantem, die Heer is en het leven geeft, qui ex Patre Filioque procedit, die voortkomt uit de Vader en de Zoon, qui cum Patre et Filio die met de Vader en de Zoon simul adoratur et conglorificatur, tezamen wordt aanbeden en verheerlijkt, qui locutus est per prophetas, die gesproken heeft door de profeten,
98 99 et unam Sanctam Catholicam en in één heilige katholieke ZATERDAG et Apostolicam ecclesiam. en apostolische kerk. 19.08.17 Confiteor unum baptisma Ik belijd één doopsel in remissionem peccatorum, tot vergiffenis van de zonden, et expecto resurrectionem mortuorum en ik verwacht de opstanding van de doden et vitam venturi saeculi. en het leven van het komend Rijk. 22.15 Amen. Amen. Concert
Sanctus St.-Pauluskerk Sanctus, sanctus, sanctus Heilig, heilig, heilig Dominus Deus Sabaoth! de Heer, de God der hemelse machten, Pleni sunt caeli et terra vol zijn hemel en aarde gloria tua. van Uw heerlijkheid, Hosanna in excelsis. Hosanna in den hoge. Benedictus qui venit Gezegend Hij die komt in nomine Domini. in de Naam des Heren. Hosanna in excelsis. Hosanna in den hoge. Huelgas Ensemble Agnus Dei Agnus Dei, Lam Gods, Paul Van Nevel, artistieke leiding artistic director qui tollis peccata mundi, dat wegneemt de zonden der wereld, miserere nobis! ontferm U over ons! Axelle Bernage, Helen Cassano, Sabine Lutzenberger, Witte Maria Weber, superius | Agnus Dei, Lam Gods, Olivier Coiffet, Adriaan De Koster, Bernd Oliver Fröhlich, Matthew Vine, tenor | qui tollis peccata mundi, dat wegneemt de zonden der wereld, Frederik Sjollema, Guillaume Olry, bassus miserere nobis! ontferm U over ons! Agnus Dei, Lam Gods, qui tollis peccata mundi, dat wegneemt de zonden der wereld, dona nobis pacem! geef ons de vrede!
Vertaling: Brigitte Hermans
100 101 Johann Walter, huiscomponist van Luther De muzikale wereld van Martin Luther The musical world of Martin Luther
Beati immaculati / Vive Luthere, à 7 Johann Walter (1496-1570) De reactie van Martin Luther op Martin Luther’s reaction to corruption Verley uns Friden, à 4 de wanpraktijken van de Rooms- in the Roman Catholic Church is well Katholieke Kerk is welbekend. Vanaf known. From the publication of his de publicatie van de 95 stellingen 95 Theses in 1517 to the signing of Ludwig Senfl (1490-1543), een intieme vriend van Luther in 1517 tot de opstelling van de the Augsburg Confession in 1530, Augsburgse geloofsbelijdenis in 1530 the religious landscape of Europe Mollis inertia, à 4 Ludwig Senfl (1490-1543) zou het Europese religieuze landschap would be shaken up for once and for Non usitata, à 4 onherroepelijk door elkaar worden all. The Protestants would go on to Ave Rosa sine spinis, à 5 geschud. De protestanten zouden de thoroughly rewrite the liturgy, but Ach Elslein, liebes Elselein / Es taget vor dem Walde, à 4 liturgie grondig hertekenen, maar muziek music remained essential: “Music is a bleef essentieel: “Ze is een gave en een gift and grace of God, not an invention geschenk van God, verdrijft de duivel of men. Thus it drives out the devil Luther over de grenzen: muziek van de Hugenoten en maakt de mensen vrolijk.” Luther and makes people cheerful.” Luther had een grote muzikale kennis en was had considerable musical knowledge Pardon et justice (psalm 150), à 4 Jacques Mauduit (1557-1627) ook een goed zanger. Dichter Hans and was also a good singer. The poet Sachs noemde hem “de nachtegaal Hans Sachs called him the “Wittenberg Noblesse gist au coeur, à 4 Guillaume Costeley (ca. 1530-1606) van Wittenberg”. Vanaf de winter Nightingale”. Starting in the winter of van 1523-24 werden nieuwe koralen 1523-24, new chorales were composed gecomponeerd in de volkstaal, door in the language of the people, by Luther De prins van de protestantse muziek: Claude Le Jeune Luther zelf en door enkele bevriende himself and composers in his circle of componisten, onder wie Johann Walter, friends, including Johann Walter, the Cigne ie suis de candeur, à 3 & 5 Claude Le Jeune (ca. 1530-1600) kapelmeester van keurvorst Frederik Kapellmeister to Frederick III, Elector Povre coeur entourné, à 5 de Wijze en later ook de protestantse of Saxony, and later also the Protestant ‘Urkantor’ van Torgau. Met de gezangen ‘Urkantor’ of Torgau. With the hymns uit zijn Geystliche gesangk Buchleyn in his Geystliche gesangk Buchleyn Het legaat van Luther (1524), dat meerdere herwerkte edities (1524), which would be published in kende, legde hij de basis voor de verdere several reworked editions, he laid the Salve regina, à 4 Michael Praetorius (1571-1621) ontwikkeling van de protestantse foundations for the further development Regina coeli jubila, à 3 muziek. Hij combineerde de principes of Protestant music. He combined the Übers Gebirg Maria geht, à 4 van de Franco-Vlaamse polyfonie met principles of Franco-Flemish polyphony die van het Duitse Tenorlied – “Choral with those of the German tenor lied O wir armen Sünder, BWV 407, à 4 Johann Sebastian Bach (1685-1750) mit Fugen ist das Best”, beweerde hij. – “Choral mit Fugen ist das Best”, he Ook Ludwig Senfl trok de polyfone stijl claimed. Ludwig Senfl also continued to van Josquin des Prez en Heinrich Isaac develop the polyphonic style of Josquin
102 103 verder, maar had ook aandacht voor de des Prez and Heinrich Isaac, but he Beati immaculati / Vive Luthere nieuwe opvattingen van het humanisme was also interested in new, humanist Discantus & tenore over de tekstdeclamatie. Hij werkte aan theories of text declamation. He worked Beati immaculati in via Gelukkig zij die zonder zonden hun levensweg het katholieke hof van hertog Willem at the Catholic court of Duke William qui ambulant in lege domini. bewandelen in de wet van de Heer. van Beieren, maar correspondeerde IV of Bavaria, but corresponded with Beati qui scrutantur Gelukkig zij die zorgvuldig met Luther en was diens nieuwe Luther and was open to his Reformation testimonia eius in Zijn getuigenissen onderhouden: gereformeerde ideeën genegen. Het ideas. The chorale was crucial basic toto corde exquirunt eum. in heel hun hart zoeken ze Hem. koraal was cruciaal basismateriaal voor material for several generations of meerdere generaties componisten; van composers, from Michael Praetorius to Benedictus es Domine Gezegend zijt Gij, Heer: Michael Praetorius tot Johann Sebastian Johann Sebastian Bach and even the doce justificationes tuas. toon Uw rechtvaardigheid. Bach, en zelfs nog daarna. generations that followed Bach. Deduc me in semitam Leid me op het pad De reformatie verspreidde zich ook The Reformation spread to France as mandatorum tuorum van Uw geboden, over Frankrijk, waar de hugenoten well, where the Hugenots developed a quia ipsam volui. want dat heb ik zelf gewild. een eigen protestantse muziekcultuur Protestant musical culture of their own. ontwikkelden. Net als hun Duitse Just like their German counterparts, Eructabunt labia mea hymnum, Mijn lippen zullen in zingen losbarsten, collega’s hadden Franse componisten French composers such as Le Jeune, cum docueris me wanneer U me Uw terechte wensen als Le Jeune, Mauduit en Costeley Mauduit and Costeley paid attention justificationes tuas. openbaart. aandacht voor de tekstdeclamatie, zoals to text declamation, discussing it at Vivet anima mea, et Mijn ziel zal leven en U prijzen ze bespraken in de Académie de Poésie the Académie de Poésie et de Musique laudabit te, et judicia tua adjuvabunt me. en Uw oordelen zullen me helpen. et de Musique, opgericht door dichter founded by the poet Jean-Antoine Jean-Antoine de Baïf. In hun ‘Musique de Baïf. In their ‘Musique mesurée Altus mesurée à l’antique’ evoqueerden ze de à l’antique’ they evoked the affects Vivat, vivat, vivat, vivat Leve, leve, leve, leve affecten in de muziek. De psalmen en in music. The psalms and songs of Joannes Frederich elector Johannes Frederik, keurvorst chansons van Claude Le Jeune volgen Claude Le Jeune closely follow the et dux Saxorum, en hertog van Saksen, nauw het metrum van de tekst. Hij had metre of the text. He had converted defensor veri dogmatis, verdediger van de ware leer, zich tot het protestantisme bekeerd en to Protestantism and enjoyed the pacisque custos pervigil, waakzame hoeder van de vrede, genoot bescherming van hoge adel, protection of high-ranking aristocrats vivat per omnia secula. leef door alle eeuwen heen. o.a. van Willem van Oranje. Bij de including William of Orange. During belegering van Parijs in 1590 konden the Siege of Paris in 1590, his Bassus zijn manuscripten worden beschermd manuscripts were protected thanks to Vive Luthere, vive Melancthon, Leve Luther, leve Melanchthon, dankzij de tussenkomst van zijn the intervention of his Catholic friend vivitae nostrae lumina terrae leve de sterren van onze aarde katholieke vriend Mauduit. Mauduit. charaque Christo pectora: per vos en de harten dierbaar aan Christus: inclyta nobis dogmata Christi dankzij u is ons de leer van Christus reddita; vestro munere pulsis teruggegeven, door uw gave zijn nubibus atris prodiit ortu de onweerswolken verdreven en is de heils- candidiore dogma salutis. leer vanuit een helderder bron opgeweld.
104 105 Vivite longos Nestoris annos. Leef in lengte van jaren als Nestor. Non usitata Amen. Amen. Non usitata nec tenui ferar Op geen alledaagse of tere vleugels zal ik, pinna biformis per liquidum aethera dichter van twee soorten poëzie, door de ijle Verley uns friden vates neque in terris morabor lucht zweven; ik zal niet al te lang meer op Verley uns friden Geef ons genadig vrede, longius invidiaque aarde vertoeven; groter dan de afgunst gnediglich her Got zeu unsern Zeiten. Heer God, in onze tijden. maior van de stad Es ist doch je kein ander nit Er is toch immers geen ander, der fur uns kunde streyten die voor ons zou kunnen strijden, urbis relinquam. Non ego pauperum zal ik haar achterlaten. Ik, bloed van arme on dich unser Got alleine. dan U, onze God, alleen. sanguis parentum, non ego quem vocas ouders, ik, die jij ‘mijn dierbare’ noemt, dilecte Maecenas, obibo Maecenas, ik zal niet sterven; het water Mollis inertia nec Styga cohibebor unda. van de Styx zal me niet omsluiten. Mollis inertia cur tantam Waarom heeft een weekmakende loomheid diffuderit imis me in zo’n vergetelheid gedompeld Iam iam residunt cruribus asperae Reeds, reeds rimpelt de ruwe huid van mijn oblivionem sensibus tot in het diepst van mijn wezen, pelles et album mutor in alitem benen, word ik bovenaan wit als een duif pocula Lethaeos ut als had ik beker na beker, superne nascunturque leves en beginnen donzige haartjes te groeien si ducentia somnos die een uitputtende slaap meebrengen, per digitos umerosque plumae. op mijn vingers en mijn schouders. arente fauce traxerim. met mijn droge keel geledigd? Iam Daedaleo notior Icaro Beroemder al dan Daedalus’ zoon Icarus Candide Maecenas, Beste Maecenas, visam gementis litora Bosphori zal ik zingend als een vogel de kusten van de occidis saepe rogando: je wordt nog mijn dood met al je vragen: Syrtisque Gaetulas canorus kreunende Bosphorus bezoeken, de Syrtische deus, deus nam me vetat een god, ja een god verbiedt me ales Hyperbereosque zandplaten van de Gaetuli en de ijsvlakten in inceptos olim, promissum carmen, de al begonnen jamben, het beloofde gedicht campos. het hoge noorden. iambos ad umbilicum adducere. tot het einde af te werken. Me Colchus et qui dissimulat metum De Colchiër, en de Daciër die zijn vrees voor Non aliter Samio dicunt Precies zo, zegt men, heeft Anacreon van Marsae cohortis Dacus et ultimi de legerscharen van Mars verbergt, de Ge- arsisse Bathyllo Anacreonta Teium Teius gebrand van liefde voor de Samiër noscent Geloni, me peritus lonen in de uithoek van de wereld zullen me qui persaepe cava testudine Bathyllus: eindeloos heeft hij op zijn holle lier discet Hiber Rhodanusque kennen. De ervaren Spanjaard en de Galliër flevit amorem zijn liefde beweend in een ongekunstelde potor. die zich aan de Rhône laaft, zullen me lezen. non elaboratum ad pedem. versmaat. Absint inani funere neniae Weg dus met de treurzangen van een zinloze Ureris ipse miser, Jijzelf wordt verschroeid, arme vriend, maar luctusque turpes begrafenis, weg met het beschamende quodsi non pulcrior ignis als geen mooier vuur het belegerde Troje doet et querimoniae rouwvertoon en het geklaag. accendit obsessam Ilion ontvlammen, wees dan blij met je lot: ik, een conpesce clamorem ac sepulcri Leg uw geschreeuw aan banden en vergeet gaude sorte tua: me libertino nec uno vrijgelatene, word afgemat door Phryne die mitte supervacuos honores. de overbodige eerbewijzen aan het graf. contenta Phryne macerat. niet met mij alleen tevreden is.
106 107 Ave Rosa sine spinis Benedicta tu in mulieribus Gezegend zijt gij onder de vrouwen Ave rosa sine spinis, Wees gegroet, roos zonder doornen, et benedictus fructus ventris tui en gezegend is de vrucht van uw lichaam, te quam Pater in divinis u die de Vader in majesteit per praegustum hic aeternum hier, door dit innerlijk voorproefje, majestate sublimavit, bij de heiligen heeft verheven et post mortem in aeternum. Amen en na de dood in eeuwigheid. Amen. et ab omni vae servavit purgavit. en van alle zorgen heeft gevrijwaard. Maria stella dicta maris, Maria, ster der zee genoemd, Ach Elslein, liebes Elselein / tu a Nato illustraris uw Zoon doet u stralen Es taget vor dem Walde luce clara deitatis, in het heldere licht van goddelijkheid, Ach Elslein, liebes Elselein Ach Elsje, lief Elsje, qua praefulges cunctis datis. waarmee u al wat gegeven is vóórlicht. wie gern wär ich bei dir! wat zou ik graag bij jou zijn! So sein zwei tiefe Wasser Maar er zijn wel twee diepe waters Gratia plena: te perfecit Vol van genade: de Heilige Geest wohl zwischen dir und mir. tussen jou en mij. Spiritus Sanctus dum te fecit heeft u vervuld, toen hij u maakte tot vas divinae bonitatis een vat van goddelijke goedheid Das bringt mir grossen Schmerzen, Dat doet me veel pijn, et totius pietatis. en één en al gewilligheid. herzallerliebster Gsell. allerliefste hartendief. Red'ich von ganzem Herzen, Ik zeg het met heel mijn hart, Dominus tecum: miro pacto De Heer is met u: op goddelijke wijze hab's für grosz Ungefäll. dit is een groot verdriet. verbo in te carne facto is het woord in u vlees geworden opere trini conditoris: door de werkzaamheid van de drie-ene Hoff', Zeit werd' es wohl enden, Ik hoop dat de tijd wel verandering zal o quam dulce vas amoris. Schepper: o, wat een zoet vat van liefde! hoff', Glück werd' kommen drein, brengen, ik hoop dat het geluk nog komt, sich in alls Guets verwenden, en alles zich ten goede keert, Benedicta in mulieribus: Gezegend zijt gij onder de vrouwen: Herzliebstes Elselein! teerbemind Elsje. hoc testatur omnis tribus; hiervan getuigen alle volkeren; coeli dicunt te beatam de hemelen verklaren u zalig Tenor et super omnes exaltatam. en verheven boven allen. Es taget vor dem Walde, Het wordt dag in het bos, stand ûf, Kätterlîn! sta op, Katrientje! Et benedictus fructus ventris tui, En gezegend is de vrucht van uw lichaam. Die Hasen laufen balde, De hazen snellen weg, quo nos semper dona frui Dat wij hiervan altijd mogen genieten, stand ûf, Kätterlîn! sta op Katrientje! per praegustum hic internum hier, door dit innerlijk voorproefje, Holder Buehl, heiahô, Beminnend liefje. et post mortem in aeternum: Amen. en na de dood in eeuwigheid. Amen. du bist mîn, sô bin ich dîn, Hoezee, jij bent van mij en ik van jou, stand ûf, Kätterlîn! sta op, Katrientje! Tenor Ave rosa sine spinis Wees gegroet, roos zonder doornen, Pardon et justice majestate sublimavit die de Vader in majesteit heeft verheven, Pardon et justice il me plaît de chanter Van harte bezing ik vergeving en rechtvaardig- Maria stella luce clara deitatis Maria, ster in het heldere licht van goddelijk- c’est à toy, Seigneur, que je fais ma heid, tot U Heer, richt ik mijn lied. gratia plena heid, vol van genade, chanson. Tant que vers moy viennes Zolang U mijn richting uitkomt, zal ik vas totius pietatis. vat van louter vroomheid. accord me tiendrait dans le chemin droit. akkoord gaan om het rechte pad te volgen.
108 109 En privé chez moy m’en irai In mijn eigen leven zal ik Voire et la peur, qui le coeur vil estonne, En zelfs de angst die een slecht hart doet démarchant toute entière met een zuiver hart y arrivant pour ravir sa personne, verlammen en er binnen sijpelt om het te intégrité de coeur net. en volkomen integer initiatieven nemen. on voit couler comme overmeesteren, ziet men wegsmelten als Nul dessein mauvais à mes yeux ne Geen enkel plan dat in mijn ogen slecht lijkt, la cire au feu. was in het vuur. mettrai pour faire ou penser. zal ik op touw zetten of overdenken. N’est-ce pas la selon noblesse vivre? Is dát niet de wijze waarop verhevenheid L’oeuvre de pervers dévoyés j’errerai. Exploten van perverse delinquenten zal ik N’est-ce pas la tel homme qu’il faut gedijt? Is dát niet de mens die navolging Point ne le leur m’attacher. uit de weg gaan. Ik zal me geenszins aan suivre, et se lier à luy verdient? Aan wie men zich Le coeur faux va s’en loin de moi. hen hechten. Een valse inborst staat ver van d’immortel noeu? in een onsterfelijk pact moet binden? Le malin débordé point ne connaîtrai. mij af. Wat extreem boosaardig is, zal ik me J’ôterai celui qui flagorne derrière niet eigen maken. Ik zal mijden wie Cigne ie suis de candeur contre son voisin. zijn buurmans hielen likt. Cigne ie suis de candeur, Ik ben een blanke zwaan, Le superbe sourcil et le coeur enflé du De opgetrokken wenkbrauw, het arrogante cigne ie meurs, et langui ik sterf een zwanendood, en verkwijn méchant ne pourrait souffrir avec moi. hart van de boosaardige mens zou ik niet vostre louange chantant. terwijl ik uw lof zing. Mais j’aurai les yeux vigilants à choisir kunnen verdragen. Ik zal nauwlettend en Pres de Meandr'en Asi' In de streek van Meandra in Azië les loyaux et bons de la terre: waakzaam loyalen en goeden op aarde haute toujours un oyzeau vertoeft altoos een vogel, avec moi sûr je le ferai. onderscheiden: ik kan met stip op mezelf blond de pénage par fout, met witte pluimen bekleed, Qui le bon chemin suit, vienne me servir. rekenen. Wie het rechte pad volgt, sans tache, dout la blancheur onbevlekt, wiens blanke glans Près de moi, chez moi, ne demeurera mag zich bij me aandienen. semble me nette candeur. mijn onschuld weerspiegelt. point un qui fait métier de brasser Wie vakkundig verraad beraamt, komt Cigne ie suis et ... Ik ben een blanke zwaan ... trahisons: et devant mes yeux niet in mijn buurt of mijn entourage: en Donque ce gentil oyzeau Wanneer dan deze nobele vogel ne se doit arrêter nul homme menteur. geen enkele leugenaar moet zich in mijn quand ce cognoit avance zijn ondergang nabij weet Bien matin j’exterminerai tous les jours omgeving ophouden. Elke dag opnieuw pres de sa mort atend', en de dood hem besluipt, tous les méchants pervers de la terre zal ik alle mogelijke perverse types op aarde tont de mourir Ii chaut peu laat zijn einde hem zo onberoerd raclés pour chasser dehors la cité du liquideren om allen die kwaad in de zin fait d'une douce chanson dat hij stervend een zacht lied Seigneur, tous qui feront mal. hebben uit de stad van de Heer te jagen. tout le rivage tortu langs de bochtige oever en se mourant retentir. doet weerklinken. Noblesse gist au coeur Cigne ie suis et … Ik ben een blanke zwaan ... Noblesse gist au coeur du vertueux, In het hart van de deugdzame mens huist de illustrement conduisant sa fortune, voortreffelijkheid die luisterrijk richting geeft Povre coeur entourné comme la nef fend la mer importune, aan zijn bestemming, zoals het zeilschip de Povre cceur entourné de tant de passions, Arm hart, omringd door zoveel lijden, ou comme un roc les ventz woelige zee doorklieft of een rots de woeste de tant de nouveautés, door zoveel opwinding, impetueux. winden temt. de tant de fictions, door zoveel veinzerij, Le vertueux comme arbre fructueux, De verdienstelijke mens is als een vrucht- outré de tant de maus jij delft het onderspit tegen alle pijn apporte fruit en saison opportune, bare boom, hij draagt vrucht op het juiste que je sens en mes veines, die ik in mijn aderen voel, si que le mal, qui les bons importune, moment, zodat het kwade dat de goeden quelle fin aurons nous un jour welk einde wacht ons op zekere dag, glisse leger au devant de ses yeux. hindert luchtig voor zijn ogen wegglijdt. a tant de peines? na zoveel verdriet?
110 111 Quelle aide maintenant, Welke hulp is er nu, Vivis resurget funere, Maria! Hij zal levend uit de dood opstaan, quel espoir de guérir? welke hoop op herstel? alleluja. Laetare, o Maria. halleluja. Wees blij, o Maria. Quel bon Dieu Welke goede god qui nous vint a ce coup secourir? komt ons dadelijk bijstaan? Sunt fracta mortis spicula, De ketenen van de dood zijn verbroken, Quel port en ceste mer? Welke haven vinden we op deze zee? gaude Maria! verheug u, Maria! Quelz feus en eest orage? Welke rustplaats in dit onweer? Jesu jacet mors subdita, Door Jezus is de dood ontmoedigd en ter- Et quel autre salut En welk ander heil alleluja. Laetare, o Maria. neergeslagen, halleluja. Wees blij, o Maria. voulons nous d'avantage? zoeken wij eigenlijk nog? Nostre ayde, nostre espoir, Onze hulp, onze hoop, Acerbitas solatium, Verbittering en troost, nostre Dieu, nostre port, onze God, onze haven, gaude Maria! verheug u, Maria! nos feus, nostre salut onze rustplaats, ons heil Luctus redonat gaudium, Droefheid genereert vreugde, sont ores en la mort. vinden wij nu in de dood. alleluja. Laetare, o Maria. halleluja. Wees blij, o Maria.
Salve regina Übers Gebirg Maria geht Salve regina, mater misericordiae, Wees gegroet koningin, barmhartige Übers Gebirg Maria geht Over de bergen gaat Maria vita dulcedo et spes nostra, salve. moeder, hoop van ons leven, gegroet. zu der schwangern Elisabeth. naar de zwangere Elisabet. Ad te clamamus, exsules filii Hevae. Tot u roepen wij, verdreven kinderen van Das Kindlein hüpft in ihrem Leib: Het kind springt op in haar lichaam: Ad te suspiramus, gementes Eva. Vanuit dit tranendal richten wij der heilig Geist durch Wort sie treibt de Heilige Geest maande haar aan et flentes in hac lacrimarum valle. ons gesteun en geween tot u. dass sie des Herren Mutter nannt Maria moeder van de Heer te noemen; Eia ergo advocata nostra, Gij zijt onze voorspraak, Maria ward fröhlich und sang: Maria werd vrolijk en zong: illos tuos misericordes oculos vestig dan uw barmhartige ogen ad nos converte. op ons. Mein Seel den Herrn erhebet Mijn ziel verheft de Heer, Et Jesum, En toon ons Jezus, mein Geist sich Gottes freuet mijn geest verheugt zich in God. benedictum fructum ventris tui, de gezegende vrucht van uw schoot, na er ist mein Heiland, fürchtet ihn Hij is mijn Heiland, vrees Hem, nobis post hoc exsilium ostende. ons bestaan in dit aardse verbanningsoord. er will allzeit barmherzig sein. Hij zal altijd barmhartig zijn. O clemens, o pia, O genadige, o liefdevolle, o dulcis virgo Maria. o tedere maagd Maria. Was bleiben wir immer daheim ? Waarom blijven wij altijd thuis? Lasst uns auch aufs Gebirge gehn Laat ons ook de bergen in gaan Regina coeli jubila da eins dem andern spreche zu waar we elkaar aanmoedigen, Regina coeli jubila, Koningin van de hemel, juich, des Geistes Gruss das Herz auftu de groet van de geest het hart opent, gaude Maria! verheug u, Maria! davon es freudig werd und spring waarop het vrolijk wordt en springt, Iam pulsa cedunt nubila, De opeengepakte wolken vallen al uiteen, der Mund in wahrem Glauben sing: en de mond in het ware geloof zingt: alleluja. Laetare, o Maria. halleluja. Wees blij, o Maria. Mein Seel den Herrn ... Mijn ziel verheft de Heer ... Quam digna teris gignere, Jij die waardig bevonden bent om Hem op gaude Maria! aarde het leven te schenken, verheug u,
112 113 O wir armen Sünder ZONDAG O wir armen Sünder unser Missetat, O wij arme zondaars van onze misdaad, 20.08.17 darin wir empfangen und geboren sind, waarin wij ontvangen en geboren zijn, hat gebracht uns allen die ons in zo’n grote nood in solche grosse Not, heeft gebracht dass wir unterworfen dat we aan de eeuwige dood 19.15 sind dem ewigen Tod. onderworpen zijn. Concertinleiding door Sofie Taes Kyrie eleison. Heer, ontferm U over ons. Christe eleison. Christus, ontferm U over ons. 20.00 Kyrie eleison. Heer, ontferm U over ons. Concert
Vertaling: Jeanine De Landtsheer, Brigitte Hermans, St.-Jacobskerk Noël Reumkens, Marianne Lambregts
Cappella Pratensis, Flanders Boys
Choir & Wim Diepenhorst
Stratton Bull, artistieke leiding artistic director
Stratton Bull, Andrew Hallock, superius | Pieter De Moor, Lior Leibovici, altus | Peter De Laurentiis, Iason Marmaras, tenor | Marc Busnel, Pieter Stas, bassus | Vic Verhaegen, Tijmen Van Handenhoven, Lieven Demeyer, Jens Vandervreken, Yorben Baeck, Kasper Stas, jongenssopraan treble | Wim Diepenhorst, orgel organ
114 115 Vespers O clemens, o pia, o dulcis virgo O clemens, o pia, o dulcis virgo Maria Maria Sub tuum presidium orgelimprovisatie De rijke muziektraditie van de Lieve The rich musical tradition of the Sub tuum presidium Anoniem Vrouwe Broederschap in ‘s Hertogen- Illustrious Brotherhood of Our Blessed bosch, opgericht in 1318, kwam al Lady in ’s-Hertogenbosch, founded Deus in adjutorium gregoriaans tijdens meerdere festivaledities aan in 1328, has featured in several of Oculi tui (antifoon) bod. De zangers van Cappella Pratensis our previous festivals. This time the richten hun pijlen op de corebusiness Cappella Pratensis singers have set Dixit Dominus (psalm) Anoniem van de broederschap, namelijk de their sights on the very linchpin of the Mariadevotie. Uit verschillende bronnen brotherhood, the Marian Devotions. Ave maris stella (hymne) orgelimprovisatie / Anoniem weten we dat Maria tijdens de vespers, We know from various sources that en meer specifiek het Marialof, gepast Mary was worshipped during vespers, Ave maris stella gregoriaans werd vereerd met diensten waarin specifically in the Litany of the Blessed Tota pulchra es (antifoon) muziek centraal stond. Er werd niet Virgin Mary, with services focused alleen gezongen door het hoogstaande on music. The brotherhood’s highly Magnificat Matthaeus Pipelare (ca. 1450-ca. 1515) vocale ensemble van de broederschap, esteemed vocal ensemble was joined maar ook door knaapjes en ze werden by choirboys, and the singers were Dominus vobiscum (collecta) gregoriaans begeleid door een orgel. Dit Marialof accompanied on the organ. This service Benedicamus kan worden beschouwd als een ‘concert of praise to Mary can be considered spirituel’ avant la lettre, waarbij de an earlier form of ‘concert spirituel’, in Nesciens mater Jean Mouton (ca. 1459-1522) zangers de ruimte optimaal gebruikten. which the singers exploited the space Zo konden twee knaapjes vanop een to the full. Two choirboys would sing balkon zingen, wat een extra theatrale from up on a balcony, adding an extra, Lof toets aan de liturgie verleende. theatrical touch to the liturgy. Stratton Bull, artistiek leider, Stratton Bull, the artistic leader of the Salve regina orgelimprovisatie koos hoofdzakelijk muziek uit het ensemble, has mainly chosen music from goed gestoffeerde archief van de the brotherhood’s dusted-down archive, Salve regina (motet) Matthaeus Pipelare broederschap, zoals het manuscript such as the manuscript ’sHer MS 73, ‘sHer MS 73, met een collectie van which contains a collection of functional Oremus. Ascendat ad te gregoriaans functionele polyfone zettingen voor polyphonic settings for the service de dienst (zoals het psalm-antifoon (including the psalm antiphon Oculi tui Benedicamus in laude Jesu Jacob Obrecht (1457/58-1505) Oculi tui of de polyfone verzen van de and the polyphonic verses of the hymn hymne Ave maris stella); de eveneens Ave maris stella); the Smijers Codex, Ego flos campi (motet) Jacobus Clemens non Papa (ca. 1510/15-1555/56) lokaal geproduceerde Smijers Codex also produced locally, that contains both die zowel polyfonie als eenstemmige polyphonic and homophonic hymns, or
116 117 gezangen bevat, of ‘sHer MS 72C, een ’sHer MS 72C, one of the three surviving Sub tuum presidium van drie nog bestaande boeken uit het books from the workshop of Petrus Sub tuum presidium confugimus, Onder uw bescherming nemen wij onze atelier van Petrus Alamire. Opvallend Alamire. What is striking is that some sancta Dei genitrix. toevlucht, heilige moeder van God; is dat sommige eenstemmige gezangen of the homophonic hymns were sung ‘in Nostras deprecationes ne despicias verstoot onze gebeden niet ‘in discantu’ werden gezongen, wat discantu’, which means ‘in polyphony’, in necessitatibus nostris, in onze nood, ‘polyfoon’ betekent en dus aantoont hoe thus demonstrating how luxurious the sed a periculis cunctis libera nos semper, maar verlos ons altijd van alle gevaren, luxueus de diensten waren opgevat. services were intended to be. virgo gloriosa et benedicta. o roemrijke en gezegende maagd. Andere muziek werd gecomponeerd door Other music was composed by muzikanten die een nauwe band hadden musicians who had a close bond with Deus, in adjutorium met de broederschap, zoals Matthaeus the brotherhood, such as Matthaeus Deus, in adjutorium meum intende: God, laat niet na mij ter hulp te komen. Pipelaere, koormeester van 1498- Pipelaere, the choirmaster in 1498- Domine, ad adjuvandum me festina. Heer, haast U om mij te helpen. 1500, of Jacob Obrecht, kapelmeester 1500, or Jacob Obrecht, kapellmeister Gloria Patri, et Filio, Lof aan de Vader en de Zoon van de Maria Broederschap in het of the Maria Brotherhood in the et Spiritui Sancto. en de Heilige Geest. naburige Bergen op Zoom, of Clemens neighbouring town of Bergen op Zoom, Sicut erat in principio, et nunc Zoals het was in het begin, nu en altijd non Papa, die in 1550 te gast was in and Clemens non Papa, who was et semper, et in secula seculorum. en in de eeuwen der eeuwen. ‘s Hertogenbosch en zijn motet Ego invited to ’s Hertogenbosch in 1550 and Amen. Alleluia. Amen. Halleluja. flos campi wellicht aan zijn gastheren probably gave his motet Ego flos campi cadeau gaf (een aanwijzing hiervoor is to his hosts as a gift (evidence of this Oculi tui de driemalige herhaling van hun motto is in the triple repetition of their motto Oculi tui, sancta Dei genitrix, Heilige moeder van God, je ogen “sicut lilium inter spinas”). “sicut lilium inter spinas”). sicut piscinae in Esebon, zijn als de vijvers van Hesbon Uit de rekeningen blijkt dat het orgel The old account books show that quae sunt in porta filiae multitudinis. bij de poort van haar dichtbevolkte dochter. tijdens de diensten een belangrijke rol the organ played an important role Alleluia. Halleluja. vervulde, maar aangezien er geen enkel in the services, but since not a single werk voor orgel is overgebleven, is de work for the organ has survived, it is Dixit Dominus kans groot dat er vooral werd begeleid very likely that it was mainly used for Dixit Dominus Domino meo: De Heer sprak tot mijn Heer: en geïmproviseerd. Uit een document accompaniment and improvisation. Sede a dextris meis. Zit aan Mijn rechterhand van 1479 blijkt dat er zes knaapjes We know from a document from donec ponam inimicos terwijl ik Uw vijanden hadden gezongen tijdens een Marialof 1479 that six choirboys sang during tuos scabellum pedum tuorum. aan Uw voetbank leg. – aanwijzingen die voor deze recon- a Litany of the Blessed Virgin Mary, Virgam virtutis tuae De Heer van Sion zal de roede structie van een dergelijke dienst werden instructions that have been followed in emittet Dominus ex Sion. van Uw deugdzaamheid uitsturen. gevolgd. Het is niet duidelijk wat de rol this reconstruction of a similar service. Dominare in medio inimicorum tuorum. Heers te midden van Uw vijanden. van de jongens was; wellicht zongen ze It is unclear what the boys’ role was; Tecum principium Met U is het gezag de eenstemmige gezangen en namen ze they probably sang the homophonic in die virtutis tuae op de dag van Uw verdienste slechts op speciale momenten deel aan hymns and only joined the polyphony in splendoribus sanctorum. in de glans van de heiligen. de polyfonie, met een dramatisch effect at important moments, lending it a Ex utero ante luciferum genuite Uit de moederschoot voor het licht tot gevolg. dramatic effect. juravit Dominus, heb Ik U voortgebracht, zweert de Heer,
118 119 et non poenitebit eum: en het zal Hem niet berouwen: et macula non est in te. en er is geen gebrek in u. tu es sacerdos in aeternum Gij zijt priester voor eeuwig Favus distillans labia tua, Van honing druipen uw lippen; secundum ordinem Melchisedech. op de wijze van Melchisedech. mel et lac sub lingua tua, honing en melk is er onder uw tong: Dominus a dextris tuis De Heer aan Uw rechterzijde odor ungentorum tuorum de geur van je zalven confregit in die breekt de macht van de koningen; super omnia aromata. overtreft elk aroma. irae suae reges op de dag van Zijn toorn, Iam enim hiems transiit, Nu is de winter voorbijgegaan, judicabit in nationibus, zal Hij oordelen over de volkeren, imber abiit et recessit. de regentijd voorgoed voorbij. implebit ruinas zal Hij ondergangen teweegbrengen, Flores apparuerunt, De bloemen in de wijngaard a dextris tuis conquassabit capita aan Uw rechterzijde zal Hij de hoofden vinee florentes odorem dederunt, zijn verschenen en geven hun zoete geur, in terra multorum. van velen op aarde verbrijzelen. et vox turturis audita en de roep van de duif De torrente in via bibet Hij zal drinken van een stroom onderweg est in terra nostra. is te horen op het land. propterea exaltabit caput. en daarom Zijn hoofd verheffen. Surge, propera, amica mea, Kom, haast u, mijn vriendin, Gloria Patri et Filio Eer aan de Vader en de Zoon veni de Libano kom van Libanon, et Spiritui Sancto. en de Heilige Geest. veni coronaberis. kom, om te worden gekroond. Sicut erat in principio et nunc et semper, Zoals het was in het begin en nu en altijd et in saecula saeculorum. en tot in eeuwigheid. Magnificat Amen. Amen. Magnificat anima mea Dominum Mijn ziel prijst hoog de Heer et exultavit spiritus meus en mijn geest heeft zich verheugd Ave maris stella in Deo salutari meo. in God, mijn Redder. Sumens illud Ave Gij die dit Ave uit de mond Quia respexit humilitatem Omdat Hij de nederigheid Gabrielis ore, van Gabriel mocht vernemen, ancillae suae; van Zijn dienstmaagd heeft gezien: funda nos in pace, grondvest ons in de vrede ecce enim ex hoc beatam me dicent want zie, van nu af aan mutans Eve nomen. door de naam van Eva om te keren. omnes generationes. zullen alle generaties mij zalig prijzen. Quia fecit mihi magna, Omdat Hij voor mij grote dingen heeft Monstra te esse matrem, Toon dat gij moeder zijt; qui potens est, gedaan, Hij die machtig is, sumat per te preces, moge Hij, die voor ons is geboren, et sanctum nomen eius. en heilig is Zijn naam. qui pro nobis natus en zich heeft verwaardigd uw Zoon te zijn, Et misericordia eius En Zijn barmhartigheid tulit esse tuus. door u onze gebeden aanvaarden. a progenie in progenies, gaat van geslacht tot geslacht timentibus eum. voor hen die Hem vrezen. Vitam presta puram, Geef ons een rein leven, Fecit potentiam in brachio suo, Hij heeft macht uitgeoefend met Zijn arm, iter para tutum, bereid ons een veilige weg, dispersit superbos en hen uiteengeslagen, ut videntes Jesum, opdat wij, Jezus aanschouwend, mente cordis sui. die trots zijn in het denken van hun hart. semper colletemur. ons eeuwig samen mogen verblijden. Deposuit potentes de sede, Machtigen heeft Hij van de troon gestoten et exaltavit humiles. en bescheiden mensen verheven. Tota pulchra es Esurientes implevit bonis Behoeftigen heeft Hij overladen met gunsten Tota pulchra es, amica mea, Wonderschoon zijt gij, mijn vriendin, et divites dimisit inanes. en de rijken met lege handen weggestuurd.
120 121 Suscepit Israel puerum suum, Gesteund heeft Hij Israël, Zijn knecht, Salve regina recordatus misericordie suae. en Zijn barmhartigheid kenbaar gemaakt. Salve regina, mater misericordiae, Wees gegroet koningin, barmhartige moeder, Sicut locutus est ad patres nostros, Zoals Hij aan onze voorvaderen heeft gezegd, vita dulcedo et spes nostra, salve. hoop van ons leven, gegroet. Abraham et semini ejus in secula. Abraham en zijn nageslacht voor eeuwen. Ad te clamamus, exsules filii Hevae. Tot u roepen wij, verdreven kinderen van Eva. Gloria Patri et Filio Eer aan de Vader, de Zoon Ad te suspiramus, gementes Vanuit dit tranendal richten wij et Spiritui Sancto. en de Heilige Geest. et flentes in hac lacrimarum valle. ons gesteun en geween tot u. Sicut erat in principio et nunc et semper Zoals het was in het begin, nu en altijd, Eia ergo advocata nostra, Gij zijt onze voorspraak, et in saecula saeculorum. Amen. en tot in eeuwigheid. Amen. illos tuos misericordes oculos vestig dan uw barmhartige ogen ad nos converte. op ons. Dominus vobiscum Et Jesum, En toon ons Jezus, Dominus vobiscum. De Heer zij met u. benedictum fructum ventris tui, de gezegende vrucht van uw schoot, na Et cum spiritu tuo. En met uw geest. nobis post hoc exsilium ostende. ons bestaan in dit aardse verbanningsoord. Oremus. Omnipotens sempiterne Deus, Laten wij bidden. Almachtige, eeuwige God, O clemens, o pia, O genadige, o liefdevolle, qui immaculatam virginem Mariam, die de onbevlekte maagd Maria, o dulcis virgo Maria. o tedere maagd Maria. filii tui genitricem, corpore et anima de moeder van Uw Zoon, naar lichaam en ad celestem gloriam assumpsisti: geest in de hemelse glorie hebt opgenomen: Oremus. Ascendat ad te concede, quesumus, verleen ons, wij smeken U, Oremus. Ascendat ad te, Domine, Laten wij bidden. Dat het offer van onze ut ad superna semper intenti, dat wij die immer ijverig de blik naar de nostre devotionis oblatio, toewijding U mag bereiken, Heer, ipsius glorie mereamur esse consortes. hemel toe richten, waardig worden bevonden et beatissima virgine Maria in celum en dat onze harten die gloeien door het vuur Per eundem Dominum nostrum deelgenoot te zijn van haar roem. assumpta intercedente, van de liefde, altijddurend naar U mogen Jesum Christum filium tuum, Door dezelfde Jezus Christus, Uw Zoon en corda nostra, caritatis igne succensa, trachten met de hulp van de gelukzalige qui tecum vivit et regnat onze Heer, die met U leeft en heerst ad te jugiter adspirent. maagd Maria die ten hemel is opgenomen, in unitate Spiritus Sancti, Deus: in de eenheid van de Heilige Geest, God: Per eundem Dominum nostrum door dezelfde Jezus Christus, per omnia secula seculorum. Amen. door de eeuwen der eeuwen. Jesum Christum filium tuum. Amen. Uw Zoon en onze Heer. Amen.
Benedicamus Benedicamus Benedicamus domino: Laten we de Heer zegenen: Benedicamus in laude Jesu, Laten wij U met lofredenen prijzen, Jezus, Deo gratias. dank de Heer. qui sue matris Marie benedixit die voor eeuwig de Heer van Zijn moeder in eternum Domino. Deo Gratias. Maria heeft gezegend. Dank de Heer. Nesciens mater Nesciens mater virgo virum, Zonder een man te bekennen Ego flos campi peperit sine dolore bracht de moeder en maagd Ego flos campi Ik ben de bloem van het veld salvatorem saeculorum, de Heiland der eeuwen voort, zonder pijn; et lilium convallium. en de lelie der dalen. ipsum regem angelorum; deze koning der engelen Sicut lilium inter spinas, Als een lelie tussen de doornen, sola virgo lactabat, zoogde zij, de maagd alleen, sic amica mea inter filias. zo is mijn liefste onder de jonge meisjes. ubere de caelo pleno. haar borsten gevuld door de hemel. Fons hortorum Een bron voor de tuinen,
122 123 et puteus aquarum viventium en een put vol levend water, qui fluunt impetu de Libano. beken van de Libanon. Romance met de roos: de minnekunst in het middeleeuwse en renaissancelied Vertaling: Cappella Pratensis, Brigitte Hermans
Volgens een ‘rubriek’ of nota bij Dame sans per, tres precieuse image kan dit gedicht van de Bourgondische hofkroniekschrijver Jean Molinet (1435-1507) “zowel aan de maagd Maria worden gericht als door een minnaar aan zijn dame” (se poeult adreschier soit a la vierge Marie ou pour un amant a sa dame). Die ambiguïteit, dat dubbele doel, is karakteristiek voor veel laatmiddeleeuwse poëzie en muziek. Ook de profane cultuur was immers doordrongen van de christelijke leer en de bijbe- horende religieuze symboliek. Verschillende theologen moedigden die identificatie aan: Thomas van Aquino (1224-1274) was van mening dat geestelijke waarheden het best werden uitgelegd aan de hand van allegorieën en metaforen en voor Jean Gerson (1363-1429) vormden onze menselijke ervaringen een model om te contem- pleren over hogere dingen. Adoratio, het thema van Laus Polyphoniae, biedt ons ruimschoots de kans om die middeleeuwse verwevenheid tussen goddelijke en wereldlijke liefde ook in de muziek te exploreren. Aan de hand van de invalshoeken die aan bod komen in de verschillende concertprogramma’s tijdens dit festival, tracht ik in dit essay die twee soorten liefde en hun onderlinge wisselwerking te belichten.
Het festival heeft een reikwijdte van 12de-eeuwse troubadoursliederen tot 16de- eeuwse religieuze renaissancepolyfonie; om al die sferen, deelthematieken en invalshoeken te kunnen bundelen, neem ik graag het chansonnier Cordiforme als uitgangspunt. Dit 15de-eeuwse hartvormige liedboek werd samengesteld voor de – overigens niet al te vrome – bisschop Jean de Montchenu. Uiteraard reikt het thema van de adoratio nog veel verder, over de grenzen van dit festival heen: al meteen bij de 19de-eeuwse herontdekking van de middeleeuwse muziek duikt het immers weer op en bepaalt het, onder meer door de productie van moderne uitgaven en weelderige facsimile’s van middeleeuwse handschriften, mee het imago van de middeleeuwen in onze moderne populaire cultuur.
De goddelijke liefde en de fin’ amor Omdat Maria, een menselijk wezen, door God werd uitverkoren om het kind Jezus
124 125 te dragen, geniet zij een bijzondere status in de christelijke theologie. Als bemid- de Machaut uiteindelijk zelfs het hoofse auteurschap als dusdanig tot thematiek delares tussen wereldlijke en hemelse zaken werd ze al spoedig het voorwerp van van zijn literaire scheppen verheffen, zeg maar tot een soort creatief meta-beroep, persoonlijk gebed en van devotie. De maagd Maria symboliseert de tedere, liefheb- zoals in Remede de Fortune en Livre dou voir dit. Amoureuze adoratie nam overigens bende moeder, diep getroffen door de dood van haar Zoon, maar ze is tevens de nek, verschillende gedaanten aan, al naargelang de maatschappelijke klasse en de het lichaamsdeel dat het goddelijke hoofd verbindt met het lichaam van de trouwe context. In Le jeu de Robin et de Marion bijvoorbeeld, dat met zijn eerste opvoering kerk. Daarnaast breekt zij, koningin van de hemel, een lans voor de redding van de in 1283 voor zover we weten het oudste Franse toneelstuk is in de volkstaal, zoekt menselijke soort. In volle middeleeuwen zien we een hoge vlucht van de Maria- Adam de la Halle naar een volks tegengewicht voor het hoogdravende ‘grand chant cultus, deels geïnspireerd op de geschriften van Bernardus van Clairvaux (1099- courtois’: hij komt tot een nieuw register, deels gebaseerd op de heroïsche vertel- 1153), volgens wie Maria de bruid was die ook werd beschreven in het oudtesta- lingen van weleer, deels op de erg luchtige pastourelles. Tot een heel eind in de mentische Hooglied, op zich al een prototype van ambiguïteit. Tal van middeleeuwse 15de eeuw en zelfs later zou de invloed van dit nieuwe register zich laten gelden. kerken in heel Europa kregen de naam van Onze Lieve Vrouw of Notre Dame en vele steden kozen Maria als beschermheilige. Ars amatoria: de minnekunst Parallel met al die liefdesliederen en -gedichten werden ook verschillende traktaten In diezelfde tijdsspanne breekt ook een bloeiperiode aan voor de lyrische liefdespoë- gewijd aan de kunst van het minnen. In de overtuiging dat het accuraat verwoorden zie in de volkstaal. Het Occitaans, of de langue d’oc – een taal verwant met het van daden en handelingen zou leiden tot persoonlijke praktijkervaring, ambieerden Frans, Italiaans en Catalaans – droeg bij tot de verspreiding van de hoofse cultuur in de auteurs het om een ruim publiek deelgenoot te maken van de adoratio. Het stan- verschillende regio’s in Zuid-Europa tijdens de 12de eeuw. Poëzie werd ‘gevonden’ daardmodel voor die traktaten was Ovidius’ Ars amatoria. Binnen die teksttraditie door ‘vinders’ of tro(u)bado(u)rs; zij lagen overigens aan de basis van een waaier geniet de Roman de la Rose de ruimste bekendheid. Dit werk is eerder een roman aan hoofse codes die bleven bestaan tot ver in de moderne tijd. In hoofse liefdes- dan een traktaat en werd begonnen rond 1230 door Guillaume de Lorris en tussen verhalen duikt een minnaar op die zich in de regel lager op de feodale ladder bevindt 1270 en 1275 afgewerkt door Jean de Meun. Amant, een onervaren minnaar, treedt dan zijn dame of ‘domna’ die hij nederig en in het geheim dient. Traditioneel was die binnen in de tuin der verrukking, waar hij op zoek gaat naar de roos, het symbool dame immers gehuwd met een andere man die haar voor lange tijd alleen liet. Deze voor de liefde van zijn dame. Hij ontmoet een hele reeks allegorische karakters, troubadourstraditie oefende een grote invloed uit op Noord-Italiaanse auteurs, met die elk een aspect van de beminde dame verklanken én die ook elk een andere name op Dante en Petrarca, en smeedde mee de basis voor de literaire en muzikale houding tegenover hem aannemen. Raison, de Rede, tracht hem de zotternijen van trecento- en quattrocentokunst uit het Italië van de 14de en 15de eeuw. De liedkunst de liefde uit het hoofd te praten, maar toch volgt de minnaar het advies van zijn in de volkstaal bloeide ook aan het Iberische hof van Alfonso X de Wijze, waar vriend, Ami, en slaagt hij erin een zoen te ontfutselen aan Bel Accueil, de mannelijke gedicht werd in het Galicisch-Portugees. In de 13de-eeuwse Cantigas de amigo van personificatie van de roos. Malebouche (Slechte Roddel) verspreidt het nieuws, wat Martín Codax bijvoorbeeld (uitgevoerd op 22.08) wacht een jonge Galicische vrouw de woede wekt van Jalousie, die op haar beurt Bel Accueil opsluit in een kasteel op het strand tot haar geliefde terugkeert. waartoe de minnaar geen toegang heeft.
Volgens onderzoekster Marisa Galvez kunnen we de literaire productie uit de latere Het tweede deel van de Roman de la Rose is van de hand van Jean de Meun en middeleeuwen haast integraal lezen als een bevestiging van het (fictieve) hoofse zorgde haast meteen na zijn publicatie voor de nodige ophef. Raison ontpopt zich ridderideaal. In de toenemende drang om zich individueel en creatief te identifi- immers als de vrije en vranke spreekbuis van Jean de Meun zelf, die een hele ceren met de personages uit de liefdesverhalen en er zelfs mee te wedijveren, ziet reeks maatschappelijke en politieke wantoestanden onverholen in het vizier neemt. Galvez een verklaring voor de steile opgang van poëzie in de volkstaal in heel Europa Die controverse ten spijt blijft de roos evenwel de hele late middeleeuwen door tijdens de 12de en 13de eeuw. In de tweede helft van de 14de eeuw zou Guillaume het literaire icoon bij uitstek voor de wereldlijke liefde, min of meer als seculiere
126 127 tegenhanger van de heilige graal. Verschillende onderzoekers besteedden de nooit onafhankelijk van zijn. Het aantal voorbeelden op dit vlak is schier oneindig, voorbije jaren aandacht aan dit discours van schijnbaar tegengestelde elementen; maar van wezenlijk belang is dat net de schijnbare tegenstelling van beide sferen men haalt dan vaak een passage uit de Roman de la Rose van Jean de Meun aan, hun onderlinge verhouding versterkte. In de 13de-eeuwse, in Dominicaanse middens waarin tegengestelden worden beschreven als ‘glossen’, of verklarende commen- ontstane Romans dou Lis (de Roman van de lelie) bijvoorbeeld, wordt het leven van taren van elkaar. Die bijzondere tegenstellingen vormen het thema van het concert Maria en Jezus voorgesteld als een pseudohoofse romance, in dit geval doorspekt van het Sollazzo Ensemble (25.08). Het programma draagt als titel Nuit et iour en met meditaties op de evangelieteksten en op het Hooglied. Was de roos bij Jean de laveert tussen de wereldlijke en religieuze liefde, met zowel 13de-eeuwse ‘laude’ Meun nog een erotisch beladen symbool, dan staat ze in de Roman van de lelie voor als trecentomadrigalen en andere liederen. De praktijk van het lauda-zingen won Christus’ blanke kinderlijfje, dat Maria op haar beurt doet terugdenken aan de witte aanzienlijk aan belang in de middens van Italiaanse broederschappen tijdens de roos uit het Hooglied (5:10), die eerst alleen maar “blank” was, maar daarna als bij 14de en 15de eeuw. In die praktijk mat men reeds bestaande profane muziek een wonder “blozend” rood kleurde, in dit geval door het bloed van de besnijdenis. Dat nieuw, kerkelijk kleedje aan door de tekst lichtjes te wijzigen. Leonardo Giusti- laat de Lelie in deze roman refereren aan het net vermelde en erg bekende citaat: niani’s bekende O rosa bella, o dolze anima mia bijvoorbeeld, gaf aanleiding tot “Mijn lief is blank en blozend, onder tienduizend anderen is hij te herkennen.” twee laude: O sacra stella, vergin’umile e pia en O diva stella, o vergine Maria. Sollazzo Ensemble beëindigt zijn programma met het bekende polyfone virelai Or sus Religieuze en wereldlijke muziek vous dormez trop, dat op allerlei manieren vogelgezang en doedelzakken imiteert. Te Laus Polyphoniae begint en eindigt met zettingen uit het Hooglied. Stile Antico geeft midden van allerlei uitnodigingen om te dansen, staat ook de oproep “Dit is voor u op 18 augustus het startschot met een cyclus van vijfstemmige motetten die da vrouwe, moge God uw bezittingen nog doen toenemen!" (Chest pour vous, dame, a Palestrina in 1584 opdroeg aan zijn broodheer, paus Gregorius XIII. Tien dagen later qui Dieu croi se honour). De vogels zingen “chireley, chireley”, terwijl Robin slaapt. sluit Choeur de Chambre de Namur de editie af met uittreksels uit het Hooglied door In dit rurale decor vol hoofse verwijzingen neemt de ironie de bovenhand. Orlandus Lassus. Met uitzondering van het vroege vierstemmige Audi dulcis [filia] amica mea, waarin de invloed van Cipriano de Rore en andere Italiaanse madri- Net als Geoffrey Chaucer en Alain Chartier putte ook Guillaume de Machaut verhaal- galisten zich nog laat gelden, schreef Lassus zijn Hoogliedzettingen vanaf de jaren stof uit het Middelfranse Ovide moralizé. In de Machauts pseudo-autobiografische 1570. Het Choeur de Chambre de Namur besluit zijn programma met het achtstem- Livre dou voir dit (geschreven tussen 1363 en 1365) is Vrouwe Fortuna alomtegen- mige motet Osculetur me osculo, dat Lassus later gebruikte als basis voor een meer- woordig, net als de maagd Maria overigens. Orlando Consort brengt daaruit op 26 korige mis. Die mis horen we niet tijdens dit concert; het ensemble kiest voor de augustus een selectie. Onderzoekster Anne Walters Robertson ziet een verband iets oudere Missa Susanne un jour, waarin Lassus zijn eigen gelijknamige chanson tussen Péronne of Toute Belle, de jonge geliefde in de Machauts Livre dou voir dit uit 1567 parodieert. De tekstdichter, de hugenoot Guillaume Guéroult, vertelt daarin en de maagd Maria, deels op grond van de gelatiniseerde versie van haar naam: Tota het verhaal van de kuise Susanna en de oude mannen (een verhaal dat overigens als pulchra es is immers een vaak voorkomend epitheton voor Maria. De natuursymbo- apocrief wordt beschouwd, omdat het enkel in het Grieks en niet in het Hebreeuws liek is dan weer erg aanwezig in Nes que on porroit les estoilles nombrer, waarin de of Aramees werd overgeleverd). De mooie en vrome Susanna, vrouw van Joakim, grootsheid van de natuur parallel loopt met "le grant desir que j’ay de vous veoir". weigert in te gaan op de avances van twee oude geilaards, die haar vervolgens valselijk beschuldigen van overspel. Ze houdt haar onschuld staande voor God “Zien wij, modernen, in de religieuze en de profane sfeer vooral tegengestelden, wanneer ze wordt voorgeleid voor executie. In de Bijbelversie redt de profeet Daniël dan benadert men ze in de middeleeuwse literatuur eerder als complementen”, zo Suzanna door de twee geilaards onafhankelijk van elkaar te ondervragen en hun stelt Barbara Newman. De religieuze sfeer bepaalde de norm; bovendien was de leugens openlijk met elkaar te confronteren. Guéroult daarentegen laat zijn gedicht kerk de grootste en rijkste patroon voor de kunsten. De profane sfeer daarentegen ophouden bij Suzanna’s hardnekkige vertrouwen in God. De moraliserende toon moest zichzelf definiëren tégen die religieuze maatstaf in en kon er als het ware van dit verhaal was erg populair bij gereformeerde predikanten. Guéroults tekst
128 129 werd alleen al tijdens de tweede helft van de 16de eeuw een slordige dertig keer liefde – weerklank tijdens de verschillende concerten in dit festival, dan vormt op muziek gezet en gearrangeerd voor uiteenlopende bezettingen. In de meeste vooral het 15de-eeuwse chansonnier Cordiforme (uitvoering door Ensemble Leones gevallen, ook in dat van Lassus, maakte men gebruik van de melodie in de tenorlijn op 21.08) een bijzonder interessante casus, waarin al die themata samenkomen. uit de allereerste zetting: een ‘chanson spirituelle’ van Didier Lupi uit 1548. Het handschrift zelf is al op een buitengewone manier overladen met symboliek. In gesloten toestand zie je een hart; sla je het open, dan krijg je twee met elkaar De vroegste verwijzingen naar polyfone miscycli die op een profaan chanson zijn verbonden harten. Om de inhoud van dit handschrift beter te begrijpen, nemen we gebaseerd, vinden we terug in twee handschriften uit de jaren 1450 (I-TRmp 88 even de bredere context onder de loupe van andere liedboeken uit die tijd en van de en TRmp 90): het gaat onder meer om Le Rouges Missa Soyez aprantiz, gebaseerd 15de-eeuwse literaire cultuur. op een ballade van Frye; Bedynghams Missa Dueil angoisseux, op een ballade van Binchois en Du Fays Missa Se la face ay pale. Jennifer Bloxam ontwaart hierin echter Zingen met het hart in de hand een ontwikkeling die reeds langer aan de gang was en waarin de hoofse dame en In 2014 werd een 15de-eeuws liedboekje ontdekt dat inmiddels in permanente de maagd Maria substituten zijn voor elkaar. Ook zij verwijst naar de invloed van het bruikleen werd gegeven aan Alamire Foundation in Leuven. Die ontdekking op zich Hooglied op de hoofse minnelyriek van troubadours en trouvères. De 15de-eeuwse is al een goed argument om het hele corpus aan kleine chansonniers, grotendeels chansonmis is in die zin het culminatiepunt van die onderlinge verwevenheid tussen gewijd aan wereldlijke liederen en bijzonder populair in het derde kwart van de 15de Bijbelse en wereldlijke thema’s. Geen van beide sferen neemt de overhand: teksten, eeuw, nog eens grondig te bestuderen. Zoals veel profane liedboeken uit die tijd voorwerpen, betekenissen, symbolen, vormpatronen bestaan simpelweg naast opent ook dat van Leuven met een Ave regina coelorum, een populaire, maar wel elkaar. Zelfs na de Reformatie bleef de wereldlijk geïnspireerde symboliek van de religieuze tekst in het Latijn, in dit geval getoonzet door Walter Frye. Het was in die roos bestaan in composities die aan Maria werden opgedragen. Op 19 augustus laat tijd gebruikelijk om een handschrift met wereldlijke chansons te openen met een Huelgas Ensemble ons kennismaken met Ludwig Senfls vijfstemmigeAve rosa sine stuk, opgedragen aan de maagd Maria: ook hierin zien we andermaal de tendens spinis, waarvan de eerste letters van elk vers het acrostichon "Ave Maria" vormen. bevestigd om de hoofse liefde op te krikken door ze met de Mariadevotie in verband te brengen. Vooral in Engeland scheerde de Mariacultus hoge toppen, wat van de 13de tot de 16de eeuw leidde tot een bloei aan devote poëzie, toneel, kunstobjecten en het Kan je de 15de-eeuwse liedboeken naar hun inhoud makkelijk vergelijken met cultiveren van pelgrimsoorden. Op 21 augustus zingt Stile Antico aan Maria opge- andere profane manuscripten (bv. verhalen of liefdespoëzie), dan lijken ze uiterlijk, dragen werken uit het Engeland van voor de Reformatie, onder meer van Robert door hun kleine afmetingen, eerder op devotieboekjes: kleine en dus draagbare Fayrfax, Robert White en Richard Pygott. Dat thema is erg verwant met het concert handschriftjes voor privécontemplatie. Een subsoort daarvan zijn de getijden- van Contrapunctus op 24 augustus, dat in het teken staat van laat-16de-eeuwse boekjes, waarvan de religieuze teksten in de marges vaak worden opgesmukt alsof Engelse polyfonie van de Saint-Georges Chapel in Windsor. Hun programma heet zij worden omkranst door een bloemenperk. Lezers die vertrouwd waren met de Virgin and Child en exploreert de muzikale beeldvorming van de moeder Gods en van topos van de ommuurde tuin uit de Roman de la Rose zouden deze symbolische de maagd Maria met haar kind. associatie zeker begrijpen. Een hartvormig manuscript als het chansonnier Cordi- forme genoot in zo’n gecultiveerd milieu natuurlijk een extra symbolische betekenis. Het verweven van Bijbelse, liturgische en profane teksten tijdens één festival zou je Omdat het werd ontworpen om in de hand te worden gehouden, is het verleidelijk al kunnen beschouwen als een vorm van exegese-op-de-bühne, en beantwoordt aan om het chansonnier Cordiforme te lezen als een handschrift dat meteen ook fungeert wat in de middeleeuwen gold als een gangbare praktijk. Vinden de onderwerpen die als ersatz voor het bezongen object van de adoratie. Het kopiëren van muziek vroeg ik aansnijd in dit essay – de wederzijdse bevruchting van de religieuze en wereld- om een gespecialiseerde hand die men doorgaans vond in klerikale middens, waar lijke sfeer, de rol van Fortuna en de uitdrukkingsvormen van de hemelse en de aardse men meer dan gemiddeld vertrouwd was met Bijbelse en theologische materie. De
130 131 professionalisering van de monastieke scriptoria maakte dat er niet enkel inhoude- Daarmee staan ook hier de profane en de religieuze beeldspraak zij aan zij. Dat lijk, maar ook qua visuele vormgeving een stevig verband bestond tussen profane gebeurt ook in de anonieme ballata Ben lo sa Dio se sum vergine e pura, net als en religieuze teksten. Perla mya cara een unicum in het chansonnier Cordiforme trouwens. Het meisje dat aan het woord is, refereert in haar beeldspraak impliciet aan de maagd Maria: ze Misschien lag hoveling en dichter Martin le Franc indirect mee aan de basis van wordt valselijk belasterd en ziet zichzelf "machteloos tegen Fortuna’s grillen" (non het idee voor een hartvormig boek. In Champion des dames (1440-1442) beschrijft posso contra la Fortuna ria). Ze wil zich evenwel niet wreken, maar stelt dat "de hij een scène waarin enkele vooraanstaande ambassadeurs de kapel der Liefde deugd haar verdediging zal zijn" (ché la Vertu sera leschusa mya). Delen van dit binnentraden, waar dame Charité de eredienst leidde als abdis en de notabelen gedicht duiken op in vroegere en latere zettingen: mogelijk behoorde deze tekst tot voor het altaar twee harten presenteerden die op miraculeuze wijze met elkaar een meer volkse literaire traditie. Hoewel de tekst Italiaans is, kiest Du Fay met zijn verbonden waren. Die twee verenigde harten in het gedicht van le Franc alluderen Dona gentile he bella come l’oro voor de typisch Franse rondeauvorm. Ook hier gaan op het verdrag van Arras (1435), dat de verzoening bezegelde tussen de Franse hoofse en religieuze beeldspraak hand in hand: de “nobele dame, schoon als goud” koning Karel VII en Filips de Goede, hertog van Bourgondië. Hoewel het chansonnier uit de titel “draagt boven anderen de kroon” (che sopra le altre portate corona), maar Cordiforme pas tussen 1460 en 1477 werd gemaakt, bleef Martin le Franc ook in die laat vervolgens haar aanbidder wel "stervend" achter. In volle doodsstrijd beweent dagen bogen op een aanzienlijke reputatie aan het hof van Savoie en zinderde de de minnaar zijn “ster” (stella) en “maan” (luna), in de hoop zijn lot dankzij Vrouwe symboliek van diens beeldspraak toen nog na. Fortuna vooralsnog te kunnen keren (traquillitate en ver duna Fortuna).
Het hart kende op dat moment overigens al een eigen literaire en symbolische traditie: Niet enkel de tekst van het anonieme unicum Chiara fontana de belli costumi schrijft volgens allerlei middeleeuwse liefdesdoctrines trof de schoonheid ons via het oog zich in in de inmiddels gekende ambigue traditie, ook de muziek van dit tweestem- recht in het hart. Het Livre du coeur d’amour épris of Boek van het door liefde bezeten mige stukje is gebaseerd op de aanhef van J’ay pris amours, een chanson uit die hart, dat toebehoorde aan René d’Anjou, dateert eveneens uit de periode tussen tijd dat opduikt in meerdere bronnen. De “fontein van hoofse gratie, waarin men 1455 en 1477 en drijft de allegorische kijk op het hart tot het uiterste. Het tot persoon alle deugd kan zien” ([C]hiara fontana de belli costume, dentro la quale se vede verheven hart ondergaat hierin de folteringen van een reeks theologische deugden ogni vertu) verwijst zo goed als zeker naar de fontein uit de Roman de la Rose: ook die hun respectievelijke ondeugden trachten te verdrijven. Ondertussen herbeleeft dat die kan "enkel dood en redding bieden" aan de verteller (sola my poy dare morte e allegorische hart een aantal avonturen in Arthuriaanse stijl. De auteur beroept zich salute). Een gelijkaardige beeldspraak lezen we in O pelegrina, o luce, o clara stella, voor zijn beeldspraak en verhaallijnen zowel op de Queste del Saint Graal als op de waarin een beklagenswaardige en gekwelde ziel zichzelf vernietigt, kwijnend van Roman de la Rose. Ook uit het samensmelten van deze totaal verschillende literaire verlangen. Het stuk is gemodelleerd op John Bedynghams O rosa bella, waarvoor tradities blijkt andermaal hun hardnekkige dominantie in de 15de eeuw. Giustiniani de tekst schreef.
Verschillende liederen in het chansonnier Cordiforme zijn gebaseerd op andere Innerlijk en onuitspreekbaar lijden is een terugkerend thema in de 15de-eeuwse Franse welbekende chansons. Zo’n huldebetoon of adoratio brengt natuurlijk ook meteen poëzie. Johannes Ockeghems bekende virelai Ma bouche rit et ma pensee pleure een vorm van concurrentie jegens het oorspronkelijke model met zich mee. Het plaatst op haast theatrale wijze de kenmerken van uiterlijke vreugde naast het inner- anonieme Perla mya cara, o dolce amore bijvoorbeeld lijkt te wedijveren met lijke lijden. De eerste strofe komt al meteen ter zake en richt zich direct tot het hart: Leonardo Giustiniani’s honderd verzen tellende canzona Perla mia cara. De tekst bedient zich van de conventies van de hoofse liefde, met een “dame die mooier is Ha! cuer pervers, faulsaire et mensongier, dan ik kan zeggen” (Tu sey pyu bella dona a ce che dir non say) en die “een ander dictes comment avés osé songier koninkrijk en een andere heer” waardig is (de altro grando regno e grando seignore). de ainsi faulser ce que m’avés promis.
132 133 Ach, verdorven, vals en bedrieglijk hart, de allegorische personages uit de Roman de la rose. laat horen, hoe hebt u het aangedurfd wat u mij beloofd had tot bedrog te maken Helas! n’aray je jamais mieulx biedt andermaal een nieuw voorbeeld. Dit anonieme virelai verwijst losjes naar de tekst (niet naar de muziek) van Robert Mortons De protagonist smeekt om te worden verlost van het lijden dat zijn hart teweeg- rondeau N’aray je jamais en stelt een gelijkaardige reeks vragen als het origineel. brengt en dat hem de dood boven het leven doet verkiezen. In de laatste strofe, Creëren 15de-eeuwse componisten in hun virelais doorgaans een opvallend modaal niet toevallig op dezelfde muziek als de eerste, klaagt hij dat Wreedheid (rigueur) of metrisch contrast tussen het eerste en het tweede deel, dan is dat hier geenszins hem in leven wil houden en dat hij daarom “levend sterft en al levend doodgaat” het geval: zeer subtiel worden de melodische lijnen langer en minder regelmatig, (ainsi meurs vif et en vivant trespasse). Merk trouwens op hoe Ockeghem aan zijn parallel met het zelfonderzoek van de ik-figuur: “Is het zo dat wat me op dit moment muzikaal refrein een geheel nieuwe lading geeft: na “de eindeloze pijn” (le mal qui zwaar valt, het allerergste is wat ik kan meemaken?” (Est il dit que mon advanture ne se passe) “rest me slechts één manier om mijn lijden te verdringen” (pour couvrir presente et dure me en tiegne la plus doloreuse?). Uiteindelijk lijkt het hart zelf een le deul ou je labeure), met name "mijn mond laten lachen en huilen in ’t diepst van antwoord te suggereren: mijn gedachten". Doordringt de literaire topos van onverzoenbare tegenstellingen Ockeghems gedicht volledig, dan kiest de anonieme dichter-componist van Ma De ces meschefs me durent tieulx. bouche plaint les pleurs de ma pensee een minder dubbelzinnige manier om zijn La mort depressera en presse wanhoop te uiten. Van dit chanson kennen we slechts één strofe: mon cuer qui de crier ne cesse piteusement: ‘ouvrez les yeulx’. Ma bouche plaint les pleurs de ma pensee, et la douleur que amours m’a pourchassee; Deze malheuren houden al zolang aan Mon cuer mauldit de mes yeulx l’entreprise, dat de dood er met rasse schreden zit aan te komen. puis que celle ma loyaulté mesprise Mijn hart schreeuwt me miserabel et par rigueur mercy a deschassee. en zonder ophouden toe: "open toch je ogen!"
Ik schreeuw mijn miserabele overpeinzing uit, Ook het wisselspel tussen de liturgische en de wereldlijke sfeer als dusdanig het leed dat de liefde me heeft aangedaan; kunnen we in de liederen uit deze periode duiden als een uiting van dat intel- mijn vermaledijd hart is door mijn ogen verleid. lectuele rivaliseren met een model. Zo is het plausibel te veronderstellen dat een Want zij is het die mijn goede trouw heeft veracht 15de-eeuws publiek bij het horen van Terriblement suis fortunee het citaat uit en onverbiddelijk daardoor mijn mededogen heeft verspeeld. het gregoriaanse introïtus Terribilis est locus iste herkende. Misschien droeg de dubbele betekenis ervan wel bij tot de langdurige populariteit van dit chanson, De componist van Ma bouche plaint leende uit Ockeghems model ook het erg dat op zijn beurt werd geciteerd in Jean Molinets Debat en werd opgenomen opvallende openingsmotief en volgt tevens het algemene melodische verloop in meerdere drukken uit de 16de eeuw. Terriblement suis fortunee is een onge- ervan op de voet, net als het gebruik van de frygische modus. De, andermaal bruikelijke lijst van klachten die een vrouw uit tegenover haar minnaar, nadat hij anonieme, componist van het rondeau Comme ung homme desconforté grijpt iets haar verlaten heeft voor een ander. Acht- en vierlettergrepige versregels wisselen meer in in zijn hommage aan Binchois’ Comme femme desconfortée: in plaats van elkaar af. In de korte strofen helpt die afwisseling om de rijmwoorden kracht bij te een vrouw is hier een ongelukkige man aan het woord die weliswaar de liefde nog zetten: wat “mal fait” is kan snel weer “reffait” worden, maar anderzijds blijft van niet mocht ontmoeten, maar wel duidelijk demonstreert hoe vertrouwd hij is met “bien” spoedig enkel nog “rien” over.
134 135 Il me semble qu’il a mal fait L’aultre jour, par ung matin, s’il a deffait esbatre m’en aloye; ung cuer qui luy veult tant de bien: je trovay en mon chemin pastoure simple et coye. par luy povoit estre reffait, qui chantoit et menoit joye mais tant a fait, de ce qu’elle oyt chanter que de luy certes n’est plus rien. Robinet amy la voye: "La triory, lauvredon, Wat mij betreft heeft hij een misstap begaan falory dondaine." als hij een hart dat hem zó goed gezind is heeft gebroken: Je luy prins a demander, pourtant que je l’amoye: het had nochtans door hem gelijmd kunnen worden "Me vouldries vous point amer? maar hij heeft het zodanig aan boord gelegd Et vostre je seroye. dat van hem alleszins niks meer verwacht moet worden. Mon flajol vous donneroye, ce c’estoit vostre plaisir, De zoete minnestrijd ten spijt waarover zo veel stukken in het chansonnier Cordi- et de cuer je chanteroye: forme gaan, ligt de échte macht bij Fortuna, wier immer draaiende rad beslist over La triory, lauvredon, eenieders op- of neergang. In Vincenets rondeau Fortune, par ta cruaulté wordt het falory dondaine." lot rechtstreeks aangesproken. Dapper stelt de verteller: “Ik heb zowaar gezanikt om je droefgeestigheid, ben uitgevaren om je verschillend zijn, heb deugd gehad van je "Par ma foy, mon bel amy, nuttigheid, fierheid gevoeld tegenover je kunnen.” (J’ay bien maulgré ta malheureté, amer ne vous pourroie j’ay ris de ta diversité, j’ay plaisir de ton actavance, j’ay fierté contre ta puissance). ne tous les galans aussi Werd het publiek geacht te geloven dat wie een dergelijk boek in de hand hield ook du pais de Savoye. kon triomferen over Fortuna? Voicy Robin, qui me esjoye: de son flajolet joly, Een gelijkaardige boude bewering vinden we in het anonieme L’aultre jour, par ung veult jouer par sa montjoye, matin, dat, zijn plaats in dit weelderige chansonnier én zijn balladevorm ten spijt, La triory lauvredon, verwijst naar de meer volkse traditie van pastourelleachtige Robin en Marionliedjes falory dondaine." uit de 13de eeuw. Zelfs het metrum doet erg volks en ietwat archaïsch aan. L’aultre jour, par ung matin telt niet één, maar twee ‘openingen’, wat de scribent in staat Onlangs, op een morgen, stelde om het aanroepen van Robin prominent in de verf te zetten met een rijkelijk ging ik vertier zoeken. gedecoreerde R-initiaal. In tegenstelling tot de rest van het liedboek vertelt L’aultre Ik vond op mijn pad jour, par ung matin een duidelijk verhaal. In de tweede strofe biedt de opdringerige een eenvoudig, bedaard herderinnetje verteller het herderinnetje zijn ‘flageolet’ of fluit aan, in de vergeefse hoop dat zij die dat zong, en zich vermaakte zou bespelen en hij dan al spoedig het refreintje van Robin zou kunnen jubelen … omdat zij hoorde zingen:
136 137 "Daar zie ik mijn lieve Robin, Zoals alle liefdesuitingen tijdens dit aan de adoratio gewijde festival vallen immers la triory, lauvredon, ook deze chansonteksten terug op een troubadouresk model om te beminnen en, falory dondaine." bij uitbreiding, te leven in de middeleeuwse maatschappij. De natuur verleent in dit model een blik op de buitenwereld, als weerspiegeling van wat zich diep in het Ik kwam op het idee haar te vragen, gemoed afspeelt. Door de verschillende eeuwen heen die we gedurende tien dagen omdat ik van haar hield: bestrijken, worden schilderingen van universeel natuurschoon naast die van de "Zou je me niet willen beminnen? meest persoonlijke emotionele belevingswereld geplaatst. Adoratie of aanbidding En ik zal van jou zijn is daarbij typisch voor mensen en goden, met een focus op het individu. Aanbidden en je kan mijn fluit krijgen blijft een proces dat zich voltrekt in de tijd, een beetje zoals een muziekstuk. mocht je daar zin in hebben. En van harte zal ik zingen: Jane Alden, la triory ..." Associate Professor of Music and Medieval Studies, Wesleyan University Connecticut, VS "Voorwaar mijn goede vriend, jou kan ik niet beminnen, en alle andere rokkenjagers evenmin uit de streek van Savoie. Daar komt Robin, mijn lief, op zijn mooie fluit, wil hij spelen voor zijn genoegen: la triory ..."
Het is onwaarschijnlijk dat de inhoud van deze pastourelle de eerste eigenaar van het chansonnier, Jean de Montchenu, zou hebben gechoqueerd. Montchenu stond immers bekend als een uiterst respectloze en onwaardige bisschop. In een kroniek uit die tijd wordt hij zelfs beschreven als "van beschamend gedrag, onkuis, verachte- lijk, losbandig en ondeugdelijk." Maar zelfs een kerkelijk hoogwaardigheidsbekleder bleek niet immuun voor Fortuna’s grillen: aan het begin van het manuscript zien we het wapenschild van Jean de Montchenu, meteen onder het dubbele gelaat van Fortuna, balancerend op haar eigen rad.
Envoi In Ma bouche rit vat Ockeghem uitstekend de spanning en angst die kon ontstaan uit de nood om ware gevoelens als hun tegendeel voor te stellen. Misschien is ook dat wel een manier om deze liederen uit het chansonnier Cordiforme te lezen: als een allegorische en zelfs ietwat cynische kijk op de 15de-eeuwse hoofse etiquette.
138 139 MAANDAG 21.08.17
13.00 Concert
AMUZ
Ensemble Leones
Marc Lewon, artistieke leiding artistic director
Els Janssens-Vanmunster, Raitis Grigalis, Mathias Spoerry, zang voice | Elizabeth Rumsey, viola d’arco viola d'arco | Baptiste Romain, vedel & lira da braccio fiddle & lira da braccio | Marc Lewon, luit & viola d’arco lute & viola d'arco
140 141 Ma bouche rit et ma pensée pleure Johannes Ockeghem (ca. 1410-1497) Straight from the heart – Straight from the heart – chansonnier Cordiforme Chansonnier Cordiforme Fortune, par ta cruaulté Anoniem Adieu vous dy l'espoir de ma jonesse Het chansonnier Cordiforme werd The Chansonnier Cordiforme was Chiara fontana de belli costumi wellicht omstreeks 1475 samengesteld probably compiled in about 1475 for O pelegrina, o luce, o clara stella voor Jean de Montchenu. Deze priester, Jean de Montchenu. This priest, who Ma bouche plaint die verschillende kerkelijke posities had had occupied various positions in the Hélas, n’aray-je jamais mieulx bekleed (vanaf 1460 eerste griffier aan church (chief registrar at the Vatican Terriblement suis fortunée het Vaticaan en vanaf 1477 bisschop van from 1460 and Bishop of Agen from Ben lo sa Dio se sum vergine e pura Agen), kon gerust een schurk worden 1477), can safely be called a villain. genoemd. Een tijdgenoot beschreef hem A contemporary described him as “a Dona gentile he bella come l'oro Guillaume Du Fay (1397-1474) als “een bijzonder verraderlijk individu particularly treacherous individual met beschamend gedrag: onkuis, with shameful behaviour: unchaste, Comme ung homme desconforté Anoniem verfoeilijk, losbandig en vol van alle despicable, dissolute and full of every ondeugden.” Gelukkig had de Montchenu vice”. Luckily Montchenu did have De tous biens plaine est ma maistresse Hayne van Ghizeghem (ca. 1445-1476/97) wel een goede muzikale smaak. Het good taste in music. The song book liedboek is een prachtig manuscript, is a magnificent manuscript, not only Perla mya cara, o dolce amore Anoniem niet alleen omwille van de miniaturen because of its miniatures (that decline, L’autre jour, par ung matin (die echter afnemen naarmate men het however, as the book progresses), but boek doorbladert), maar ook omwille van also because of the high quality and de hoogstaande en precieze tekst- en precision of the text and music notation. muzieknotatie. Zo werd ook bij de lagere For example, the words are also written stemmen de tekst genoteerd, wat bij out for the lower voices, which is not andere chansonniers niet altijd het geval always the case in other song books. is. Uiteraard is ook het hartvormige Obviously the heart-shaped format formaat een uniek gegeven. of the book also makes it completely In totaal telt de verzameling 43 liederen: unique. 30 Franse chansons, 1 Spaans lied The collection contains a total of en 12 Italiaanse die vooraan in het 43 songs: 30 French chansons, one manuscript zijn opgenomen. Door hun Spanish song and 12 Italian ones, meer eenvoudige uitwerking lijken included at the front of the manuscript. enkele Italiaanse werken, zoals Ben lo With their simpler structure, a few of sa dio en Perla mya cara verwant met the Italian works, such as Ben lo sa de begeleide monodie die mondeling dio and Perla mya cara, appear to be werd overgeleverd. Dona gentile related to accompanied monodic songs is daarentegen een gesofistikeerd that were handed down orally. Dona
142 143 ‘Spätwerk’ van Du Fay. De Franse gentile, in contrast, is a sophisticated Ma bouche rit et ma pensee pleure chansons behoren tot de meest populaire late work by Du Fay. The French Ma bouche rit Mijn mond glimlacht uit hun tijd, zoals De Tous bien playne chansons are among the most popular et ma pensee pleure. en mijn binnenste weent. – een compositie die is opgenomen of their time, such as Tous bien playne Mon oeul s’esjoye Mijn ogen zijn verblijd in dertig andere handschriften – Ma – a composition included in thirty other et mon cuer mauldit l’eure en mijn hart vervloekt het uur bouche rit of Hélas, n’aray-je jamais. manuscripts – Ma bouche rit and Hélas, qu’il eut le bien waarop het de weldaad kreeg Andere chansons uit het manuscript n’aray-je jamais. Other chansons in qui sa sancté dechasse, die mijn welzijn sloopt zijn gebaseerd op laatmiddeleeuwse the manuscript are based on golden et le plaisir en het genoegen evergreens: Ma bouche plaint verwijst oldies of late mediaeval repertoire: Ma qui la mort luy pourchasse, waarmee de dood mij opjaagt, duidelijk naar Ma bouche rit en Comme bouche plaint is a clear reference to sans reconfort zonder toeverlaat ung homme desconforté parafraseert Ma bouche rit and Comme ung homme qui m’ayde ne sequeure. die mij helpt of steunt. duidelijk Comme femme désconfortée desconforté obviously paraphrases van Binchois. Binchois’ Comme femme désconfortée. Ha! Cuer pervers, Ach, verdorven, Over de uitvoeringswijze van de Academics and musicians continue faulsaire et mensongier, vals en bedrieglijk hart, chansons blijven academici en to argue about how the songs were dictes comment laat horen, muzikanten discussiëren. Daarom performed. This is what has led avés osé songier hoe hebt u het aangedurfd vindt Marc Lewon het interessant Marc Lewon to present a range of de ainsi faulser om wat u mij had beloofd om verschillende opvattingen voor te conceptions of how they should sound, ce qu m’avés promis. tot bedrog te maken? stellen, gaande van a capella tot puur from a cappella to purely instrumental. Puisqu’en ce point Aangezien u zich op dit punt instrumentaal. Mengvormen zijn ook Combined forms are also possible, with vous vous volés vengier, wreken wilt, mogelijk, waarbij alle stemmen door de all parts being both sung and played, Pensés bien tost bedenk dan maar vlug instrumenten worden verdubbeld, of een or with one voice accompanied by de ma vie abregier. hoe mijn bestaan te korten: stem door instrumenten wordt begeleid. instruments. Vivre ne puis au point ik kan niet leven in de staat ou m’avez mis. waarin u mij bracht!
Vostre rigueur veult donques Uw erbarmen wil dus que je meure, dat ik sterf, mais pitié veult maar uw hardvochtigheid que vivant je demeure; wil dat ik in leven blijf, ainsi meurs vif zo sterf ik levend et en vivant trespasse. en levend vind ik de dood. Mais pour celer le mal Maar om de kaal die niet overgaat qui ne se passe te verbergen et pour couvrir le deul en om de smart waarmee ou je labeure, ik worstel te bedekken, ma bouche rit ... glimlacht mijn mond ...
144 145 Adieu vous dy l’espoir de ma Helas, n’aray je jamais mieulx jonesse Helas, n’aray je jamais mieulx? Helaas, zal me ooit nog iets mooiers Adieu vous dy l’espoir de ma jonesse, Vaarwel zeg ik je, illusie van mijn jonge jaren, Seray je tousjours en tristesse? overkomen? Zal ik voor altijd somber zijn? adieu, adieu, le tresor de liesse, adieu, vaarwel, schat van mijn onstuimigheid, N’est il moyen que quelque adresse Zou één of andere kunstgreep de rouw uit helas, adieu, mon soulas et deduyt. helaas, vaarwel, mijn soelaas en minnespel. departist le deul de mes yeulx? mijn ogen niet kunnen doen verdwijnen? Adieu Dijon, ou je me suis deduit Adieu Dijon waar ik me heb vermaakt esperant grace de ma chere maistresse. hopend op de gratie van mijn lieve minnares. Est il dit que mon advanture Is het zo dat wat me op dit moment zwaar presente et dure valt, het allerergste is Quant vers vous n’ay plus Ik zie de weg naar jou toe immers niet meer, me en tiegne la plus doloreuse? wat ik kan meemaken? sentier ne adresse ik ben niet meer bekwaam d’aulcung plaisir, tot welk vertier dan ook, en omdat ik zodanig Faut il que tel meschef j’endure Moét ik deze heftige, zware kwelling et puis que je vous lesse vernederd ben, laat ik het er vooralsnog et vive et dure wel blijven ondergaan, Pour le present, puisque ainsi suis maar bij. paine griefve et langoreuse? deze hevige en smachtende beproeving? reduit, adieu vous dy … Adieu zeg ik je ... De ces meschefs me durent tieulx, Deze malheuren houden al zolang aan Le departir de vous tant fort me blesse Je vertrek kwetst me ongelooflijk hard la mort depressera en presse. dat de dood er met rasse schreden zit aan te pour la grant joye maar godzijdank Mon cuer qui de crier ne cesse komen. Mijn hart schreeuwt me miserabel donc j’ay trouvé largesse heb ik de weldaad ervaren piteusement: ouvrez les yeulx. en zonder ophouden toe: open toch je ogen! jouer, galler tout le jour et la nuyt, om te stoeien en te dollen overdag faire grant chere tousjours en ‘s nachts, een goede sier te maken Helas, n’aray je … Helaas, zal me ooit ... menant grant bruit. met steevast veel lawaai. Mais maintenant, puisqu’il fault que je Omdat ik er nu echter noodgedwongen Ben lo sa Dio se sum vergine e pura cesse, adieu vous dy ... moet van afzien, zeg ik je ... Ben lo sa Dio se sum vergine e pura God weet hoe maagdelijk en zuiver ik ben, che en ben fare spero want door goed te doen, dat hoop ik, Chiara fontana de belli costumi che falsa infamia en met een valse aanklacht van ondeugd Chiara fontana de belli costumi Heldere bron van 't goede doen, non remove el vero. is de waarheid nog niet verloren. dentro la quale se vede ogne virtù, waarin je elke deugd kunt zien, o clara luce del myo core, tu o helder licht van mijn hart, Se jalosia me pon falsa casone, Als jaloersheid mij valselijk beschuldigt, sola my poy dare morte et salute. alleen jij geeft mij dood en leven. non posso contra la fortuna rea, dan sta ik machteloos tegen 't lot altra vindicta non quero che rasone. en vraag geen ander wraak dan mijn gelijk. O pelegrina, o luce, o clara stella Che la vertu sera l'eschusa mya Want deugd alleen is mijn excuus, O pelegrina, o luce, o clara stella, O wonder, o licht, o heldere ster, ben qu'el pensare, dolore me sya. al doet 't denken ook wel pijn. o solo spechioso in cui mia vita jace, o enige grondslag waarop mijn leven rust, vidi quest’anima afflicta et tapinella kijk neer op deze beklagenswaardige, El no se passa cussi de legero En zo makkelijk is het niet che sol’ per te languisse ellendige ziel die kapotgaat, a tollere grando suspecto om 't vermoeden et se desface. enkel smachtend naar jou. del mal pensare. van slechte gedachten weg te nemen.
146 147 Ma solo prego dio justo seignore Maar ik bid alleen de rechtvaardige God, chascum luy doibt tribu de honneur. ieder erkent en eert haar. que abia pieta de me pura donzela. en vraag medelijden voor een zuivere maagd. Je n’ay cure d’aultre richesse Om andere rijkdom geef ik niet, Se la natura e dio Als de natuur en God sinon d’estre son serviteur; tenzij haar te mogen dienen. m’a fatto bella mij schoonheid schonken, et pour ce qu’il n’est rien meilleur En aangezien er niets beters bestaat leva el sospetto fiero wekt dat hoogmoedige argwaan dat en mon mot porteray sans cesse: zal mijn gedicht steeds zo weerklinken: si ch’io non perda l’onor del mio impero. ik mogelijk mijn onschuld al verloren ben, De tous biens … Mijn liefste is een vat ... Ben lo sa Dio … Maar God weet ... Perla mya cara, o dolce amore Dona gentile he bella come l’oro Perla mya cara, o dolce amore, Dierbare parel, lieve schat, Dona gentile he bella come l’oro, Edele vrouw, zo mooi als goud, tu sey pyù bella che dir non so, je bent de mooiste vrouw op aarde, che supra le altre port[ate] corona die boven d' andere de kroon spant, sola regina del myo core. jij, de koningin van mijn hart. come per l’universo se rasona, kom mij, zoals 't heelal als 't erom vraagt, datime secorso stela che yo no moro. ter hulp, Stella, opdat ik niet doodga. Tu sey madona la menta mya: Je bent de heerseres van mijn geest: car de gran tempo, dolce perla bella, geruime tijd al, fraaie parel, Que più non stago Want langer houd ik het niet uit per te languisco he languiroye. smacht ik en dorst ik naar jouw liefde. en chesto purgatoro in dit vagevuur, tranquilitate en ver di me Fortuna, eens Fortuna jegens mij bedaard. Quanto seray più crudele, Ik min je nog meer als je wreed bent, Dona gentile .... Edele vrouw, ... più t’amarò, chè’l mio martire het lijden waarmee je mij kwelt per ti me pare zucharo e melle. smaakt mij zo suikerzoet als honing. Lasso, yo sono de talle martyro Ik ben het lijden moe, che vivere non posso salvo en una want één leven slechts kan ik leven: Fuzi da mi, si tu sai fuzire; Vlucht van mij weg, als je kunt vluchten, che my trovo con voy, clara luna, bij jou te zijn, heldere maan, stame inascosa pur, si tu say; mijd mij zo vaak als je dat kunt. per sempre servir’ chello che yo adoro. om haar, van wie ik hou, altijd te dienen. may non starò de ti servire. Ik zal je altijd blijven dienen. Dona gentile … Edele vrouw, ... Io uedo bene, che non so già Ik weet best dat ik het niet waard ben De tous biens plaine est ma degno d’amare si centil fiore, zo'n edel schepsel te beminnen maistresse nè di seruire a tanta beltà. of zulk een mooie vrouw te dienen. De tous biens plaine est ma maistresse; Mijn liefste is een vat vol rijke gaven, chascum luy doibt tribu de honneur ieder erkent en eert haar, Io sono ung picciol tho servitore, Ik ben je nederige dienaar. car assovie est en valeur want zij is van verdiensten verzadigd, ma tu sey degna, a myo parere, Jij bent bestemd voor, dat besef ik, autant que jamais fut deesse. evenzeer als ooit een godin. d’altro gran(do) regno e gran(do) de vorst van een groot koninkrijk. seignore. En la voiant j’ay tel lyesse Haar zien vervult mij zo met vreugde, Vertaling: Brigitte Hermans, Ike Cialona, Linguapolis que c’est paradis en mon cuer. dat mijn hart een paradijs wordt. De tous biens plaine est ma maistresse; Mijn liefste is een vat vol rijke gaven,
148 149 MAANDAG 21.08.17
19.15 Concertinleiding door Frederic Delmotte
20.00 Concert
AMUZ
Mala Punica
Pedro Memelsdorff, artistieke leiding artistic director
Barbara Zanichelli, Anne-Kathryn Olsen, sopraan soprano | Markéta Cukrová, alt alto | Gianluca Ferrarini, Raffaele Giordani, tenor tenor | Pedro Memelsdorff, blokfluit recorder | Helena Zemanová, vedel fiddle | Pablo Kornfeld, David Catalunya, orgel & clavicymbalum organ & clavicymbalum | Guillermo Pérez, organetto organetto
151 Ordinarium missae De liturgische muziek van de codex The liturgical music of the Faenza Faenza 1380-1420 Codex, 1380-1420 Kyrie [Cunctipotens genitor Deus] Anoniem Gloria De codex Faenza behoort tot de The Faenza Codex is among the most Agnus Dei belangrijkste bronnen voor de instrumen- important sources of late mediaeval Benedicamus Domino tale muziek uit de late middeleeuwen. instrumental music. The manuscript Kyrie [Orbis factor] Het manuscript werd samengesteld was compiled by four different scribes door vier verschillende scribenten during the first centuries of the 15th tijdens de eerste decennia van de 15de century, probably in Ferrara. In the Cantasi come eeuw, wellicht in Ferrara. In de jaren 1470s, the musician and theoretician 1470 bracht de muzikant en theoreticus Johannes Bonadies made alterations Nostr'avocata se' et sempre fosti Anoniem Johannes Bonadies echter aanpassingen to it, however: he scraped notes away Per verità portare aan – hij schraapte op het perkament from the parchment and wrote new Universi qui te expectant (graduale) noten weg, om er nieuwe werken over te music over the old (the ‘palimpsests’). Alleluia schrijven (het zogenaamde palimpsest). Modern digital scanning techniques Dankzij moderne digitale scantechnieken have enabled scientists today to kunnen wetenschappers vandaag reveal the notes that had been Ad vesperas de weggeschraapte noten opnieuw scraped away. tevoorschijn toveren. The book contains fifty intabulations of Deus in adiutorium meum intende (responsorium) Anoniem Het boek bevat vijftig intabulaties van instrumental diminutions: variations, Hec est regina (antifoon) instrumentale diminuties – variaties, adaptations or ornamentations of Laudate pueri Dominum (psalm) bewerkingen of versieringen van andere other works. What is less widely Ave maris stella (hymne) werken. Minder bekend is echter dat er known, however is that the codex also Ave regina celorum (antifoon) ook interessante religieuze muziek in is contains fascinating religious music, Magnificat opgenomen, namelijk drie Kyrie-Gloria- specifically three Kyrie and Gloria Deo gratias paren (o.a. Cunctipotens genitor Deus), pairs (including Cunctipotens genitor een Kyrie-vers, twee zettingen van Deus), a Kyrie verse, two settings of Benedicamus Domino en verschillende the Benedicamus Domino and various segmenten van een uitzonderlijke ver- sections of an exceptional collection of zameling Mariavespers. Die laatste zijn Marian vespers. Incidentally, the latter trouwens de oudste polyfone vespers die are the oldest polyphonic vespers that momenteel überhaupt bestaan. Dankzij are currently known to exist anywhere in de digitale restauratie kon bijvoorbeeld the world. Thanks to digital restoration, het Kyrie [Orbis facto] aan het licht works including the Kyrie [Orbis factor] komen. have been brought to light. De uitvoering van gezongen polyfonie in The performance of sung polyphony
152 153 combinatie met instrumentale diminuties in combination with instrumental Kyrie [Cunctipotens genitor Deus] tijdens de liturgie was wellicht een meer diminutions during the liturgy was Cunctipotens genitor Deus, eleison. God, almachtige Vader, ontferm U over ons. verspreid fenomeen dan tot nog toe probably a more widespread pheno- Kyrie eleison. Heer, ontferm U over ons. werd aangenomen. Ook het gregoriaans menon than was assumed up to now. Christe eleison. Christus, ontferm U over ons. kende meerdere interpretaties; gaande Gregorian music was also subject to Kyrie eleison. Heer, ontferm U over ons. van zuiver eenstemmig tot een versie various interpretations, ranging from met polyfone begeleiding, of gaande entirely homophonic to a version with Gloria van zuiver vocaal tot een combinatie a polyphonic accompaniment, or from Agnus Dei van stemmen met instrumenten. Pedro purely vocal to a combination of voices Voor de misdelen, zie p. 98-100. Memelsdorff koos hierbij voor melodie- and instruments. Pedro Memelsdorff instrumenten (vedel en blokfluiten) en has chosen to combine melodic Kyrie [Orbis factor] enkele bijzondere toetseninstrumenten: instruments (the fiddle and recorders) Orbis factor, rex eterne, Schepper van de wereld, onsterfelijke Koning, orgel, het kleinere organetto en het here with a special selection of keyboard eleison. ontferm U over ons. clavicymbalum, een instrument waarbij instruments: an organ, the smaller Kyrie eleison. Heer, ontferm U over ons. aan de snaren wordt getrokken door organetto and the clavicymbalum, an Christe eleison. Christus, ontferm U over ons. een pennetje dat verbonden is aan de instrument whose strings are plucked by Kyrie eleison. Heer, ontferm U over ons. toetsen. a small plectrum connected to the keys. Nostr'avocata se' et sempre fosti Nostr’avocata se’ et sempre fosti; U bent en was altijd onze beschermster, madre di Dio, a te son condotto, moeder van God. Ik word naar u geleid che mi soccorra ver’ amor; et sotto. omdat ik steun zoek bij de ware liefde. El demonio m’abraçça ch’i m’arrosti. De duivel kwelt mij met zijn hete vuur.
Al tuo dolcie figliuol che tu portasti, Ik smeek u, moeder, dat u voor mij pleit Madre, per me ti prego che ritorni; bij uw geliefde Zoon, Vrucht van uw schoot. altri pregon per me: non par che basti, Men bidt voor mij, maar dat blijkt niet Reina se’ de l’angeli adorni. genoeg. U bent door engelen omgeven,
Però ti prego che più non soggiorni. en ik smeek u om mij niet te laten wachten. Ora per me al alta maiestade Vraag voor mij aan de hoogste Majesteit che da me pecchatore abbia pietade. om medelijden met een arme zondaar, E fa che con Giesù mi’ alm’accosti. opdat mijn ziel bij Jezus rust kan vinden.
Per verità portare Per verità portare al mondo nacque Om aan de mensheid het geloof te brengen Gesù potente; po’ tal morte cruda is Jezus tot ons neergedaald en stierf
154 155 sostenn’in croce c’al suo padre piacque. een wrede dood, zoals Zijn Vader wilde. et hominem. door wie wij God en de mens ontdekken. Alma virgo [virginum] intercede pro Verheven maagd [onder de maagden], Che sua persona fosse tutta igniuda Hij werd naakt aan het kruis genageld en nobis omnibus. spreek voor ons allen ten beste. et flaggellata, e da suo’ ochi il velo gegeseld en ook bitterlijk gekweld portò pel tradimento che fe’ Giuda. doordat Hij door Judas was verraden. Laudate pueri Dominum Laudate pueri Dominum: Loof de Heer, gij dienaars, Per darci parte del regno del cielo Om ons het rijk der hemelen te tonen, laudate nomen Domini. loof de naam des Heren. bebù a la fine amar’ aceto e fiele. dronk Hij daar aan het kruis azijn en gal. Sit nomen Domini benedictum: Geprezen zij de naam des Heren ex hoc nunc et usque in seculum. van nu af tot in eeuwigheid. Universi qui te expectant Universi qui te expectant Dat de wereld die op U wacht Gloria Patri et Filio Eer aan de Vader, de Zoon non confundentur, Domine. niet in verwarring geraakt, Heer. et Spiritui Sancto. en de Heilige Geest. Vias tuas, Domine, notas fac mihi Geef me inzage in Uw wegen Sicut erat in principio Zoals het was in het begin, et semitas tuas edoce me. en leer me Uw paden kennen. et nunc et semper nu en altijd, et in secula seculorum. en tot in eeuwigheid. Alleluia Amen. Amen. Alleluia! Halleluja! [Ego sum pastor bonus: Ik ben de goede Herder: Ave regina et cognosco oves meas, Ik ken Mijn schapen, Ave regina celorum, Gegroet, koningin van de hemelen, et cognoscunt me meae]. en Mijn schapen kennen Mij. ave domina angelorum. gegroet, meesteres van de engelen. Salve radix sancta Gegroet, heilige levensbron, Deus in adiutorium meum intende ex qua mundo lux est orta, waaruit het licht van de wereld is Deus in adiutorium meum intende, God, kom mij te hulp: gaude gloriosa voortgekomen. Verheug u, Domine ad adiuvandum me festina. Heer, haast U om mij te helpen. super omnes speciosa. kostbaar boven allen. Gloria Patri et Filio Eer aan de Vader, de Zoon Vale valde decora Gegroet, gij wonderschone, et Spiritui Sancto. en de Heilige Geest. et pro nobis semper Christum exora. en wees onze voorspraak bij Christus. Sicut erat in principio Zoals het was in het begin, et nunc et semper nu en altijd, Magnificat et in secula seculorum. en tot in eeuwigheid. Magnificat anima mea Dominum, Mijn ziel prijst hoog de Heer Amen. Amen. et exultavit spiritus meus en mijn geest heeft zich verheugd in Deo salutari meo. in God, mijn Redder. Hec est regina Quia respexit humilitatem Omdat Hij de nederigheid Hec est regina virginum Aanschouw de koningin der maagden ancillae suae; van Zijn dienstmaagd heeft gezien: que genuit regem. die de Koning ter wereld heeft gebracht. ecce enim ex hoc beatam me dicent want zie, van nu af aan Velut rosa decora virgo, Maagd en moeder van God, omnes generationes. zullen alle generaties mij zalig prijzen. Dei genitrix per quam reperimus Deum een sierlijke roos als het ware, Quia fecit mihi magna Omdat Hij voor mij grote dingen heeft
156 157 qui potens est, gedaan, Hij die machtig is, MAANDAG et sanctum nomen eius. en heilig is Zijn naam. 21.08.17 Et misericordia eius En Zijn barmhartigheid a progenie in progenies gaat van geslacht tot geslacht timentibus eum. voor hen die Hem vrezen. Fecit potentiam in brachio suo, Hij heeft macht uitgeoefend met Zijn arm, 22.15 dispersit superbos en hen uiteengeslagen, Concert mente cordis sui. die trots zijn in het denken van hun hart. Deposuit potentes de sede, Machtigen heeft Hij van de troon gestoten St.-Andrieskerk et exaltavit humiles. en bescheiden mensen verheven. Esurientes implevit bonis, Behoeftigen heeft Hij overladen met gunsten et divites dimisit inanes. en de rijken met lege handen weggestuurd. Suscepit Israel puerum suum, Gesteund heeft Hij Israël, Zijn knecht, recordatus misericordiae suae, en Zijn barmhartigheid kenbaar gemaakt. sicut locutus est ad patres nostros, Zoals Hij aan onze voorvaderen heeft gezegd, Abraham et semini eius in saecula. Abraham en zijn nageslacht voor eeuwen.
Gloria Patri et Filio Eer aan de Vader, de Zoon Stile Antico et Spiritui Sancto. en de Heilige Geest. Sicut erat in principio et nunc et semper, Zoals het was in het begin, nu en altijd, et in saecula saeculum. Amen. en tot in eeuwigheid. Amen. Helen Ashby, Kate Ashby, Rebecca Hickey, sopraan soprano | Emma Ashby, Eleanor Deo gratias Harries, Katie Schofield, alt alto | Ross Buddie, Andrew Griffiths, Matthew Howard, Benedicamus Domino. Laten wij de Heer zegenen. tenor tenor | Will Dawes, Tom Flint, Matthew O'Donovan, bas bass Deo gratias. Wij danken God.
Vertaling: Brigitte Hermans, Ike Cialona
158 159 Salve regina John Browne (fl. ca. 1480-1505) Salve regina & Magnificat Salve regina & Magnificat
Magnificat Robert Jones (fl. ca. 1520-1535) De Mariaverering in Europa bracht The Marian Devotions in Europe enkele meesterwerken van de muziek- produced several masterpieces of music Salve regina Richard Pygott (ca. 1485-1549) geschiedenis voort. Vanaf de 11de eeuw history. Starting in the 11th century, werden vier Maria-antifonen gezongen four Marian Antiphons were sung; Magnificat, à 6 Robert White (ca. 1538-1574) en vanaf de 13de eeuw dagelijks een from the 13th century onwards, one antifoon tijdens de completen: Alma antiphon was sung at compline: Alma redemptoris mater (van het begin van redemptoris mater (from the beginning de advent tot 2 februari); Ave regina of Advent until 2nd February); Ave caelorum (van 2 februari tot de Heilige regina caelorum (from 2nd February until Woensdag in de Goede Week); Regina Ash Wednesday); Regina caeli laetare caeli laetare (van Paaszondag tot de (from Easter Sunday until the Friday vrijdag na Pinksteren); en Salve regina after Pentecost) and Salve regina (from (van zondag Trinitatis tot de zaterdag Trinity Sunday until the Saturday before voor de eerste adventszondag). Dat the first Sunday of Advent). The last of laatste antifoon kon ook centraal staan these antiphons could also be used at tijdens een bijzondere vesperdienst, a special vespers service, the Litany of het Marialof. Het Magnificat, de the Blessed Virgin Mary. The Magnificat, lofzang van Maria, is de tekst die Maria Mary’s song of praise, contains the uitsprak wanneer ze haar nicht Elisabet words that Mary spoke when she went bezocht. to visit her cousin Elizabeth. Over John Browne is weinig bekend, Little is known about John Browne, but maar hij werkte wellicht omstreeks 1490 he was probably a chaplain in about als kapelaan in het huishouden van John 1490, in the household of John De De Vere, graaf van Oxford die een van Vere, Earl of Oxford, who had one of de meest hoogstaande aristocratische the most prominent aristocratic musical muziekkapellen van zijn tijd had. Zijn ensembles of the time. Browne must tijdgenoten moeten Browne hebben have enjoyed considerable respect gerespecteerd, want zijn oeuvre krijgt among his contemporaries, because een belangrijke plaats toegekend in het his work was given an important place Eton Choirbook. Browne is een van de in the Eton Choirbook. Browne is one meest originele componisten van de of the most original composers in the Engelse ‘florid style’, gekenmerkt door English ‘florid style’, characterised by de vele versieringen en melismen in de its liberal use of ornamentation and melodische lijnen. melisma in the melodic lines.
160 161 Robert Jones was tewerkgesteld Robert Jones was employed as a Salve regina als gentleman (muzikant) aan de gentleman (i.e. a musician) at King Salve regina, mater misericordiae Wees gegroet koningin, barmhartige moeder, Chapel Royal van koning Hendrik Henry VIII’s Chapel Royal, from vita dulcedo, et spes nostra, salve. hoop van ons leven, gegroet. VIII van ongeveer 1520 tot 1535. about 1520 to 1535. Sadly few of his Ad te clamamus exules filii Evae. Tot u roepen wij, verdreven kinderen van Eva. Helaas zijn weinig werken van hem works survive – only the Magnificat Ad te suspiramus, gementes et flentes Vanuit dit tranendal richten wij overgeleverd – enkel het Magnificat and Missa Spes nostra. The first of in hac lacrimarum valle. ons gesteun en geween tot u. en de Missa Spes nostra. Het eerste these was copied into the Peterhouse Eia ergo, advocata nostra, Gij zijt onze voorspraak, werk is gekopieerd in de Peterhouse Partbooks, but since a few of the illos tuos misericordes oculos, vestig dan uw barmhartige ogen Partbooks, maar aangezien enkele tenor books have been lost, that ad nos converte. op ons. tenorboekjes zijn verdwenen, werd die part has been reconstructed by the Et Jesum En toon ons Jezus, partij door musicoloog Nicholas Sandon musicologist Nicholas Sandon. Jones’ benedictum fructum ventris tui, de gezegende vrucht van uw schoot, na gereconstrueerd. Kenmerkend voor music is characterised by its rhythmic nobis post hoc exilium ostende. ons bestaan in dit aardse verbanningsoord. Jones’ muziek is de ritmische vitaliteit. vitality. Nadat Richard Pygott enkele jaren was After Richard Pygott had worked Virgo mater ecclesiae, Maagd, moeder van de kerk, verbonden aan de kapel van kardinaal for a few years at Cardinal Thomas aeterna porta gloriae eeuwige poort naar de heerlijkheid, Thomas Wolsey, en daar uitstekend Wolsey’s chapel, doing excellent work esto nobis refugium wees voor ons een toevlucht werk had verricht met het kinderkoor, with the children’s choir, he was also apud patrem et filium. bij de Vader en de Zoon. werd ook hij als gentleman aangesteld given a position as a gentleman at the aan de Chapel Royal, na de dood van Chapel Royal after Wolsey’s death in O clemens, 0 goedertierene, Wolsey in 1530. In zijn Salve regina 1530. In his Salve regina he controls virgo clemens, virgo pia, genadige maagd, liefdevolle maagd, beheerst hij de grote structuur dankzij the overarching structure with a virgo dulcis, o Maria, zoete maagd, o Maria, een pienter gebruik van imitatieve clever use of imitative techniques, an exaudi preces hoor de gebeden van allen, technieken, een wisselwerking tussen alternation of motifs and contrasts in omnium ad te pie clamantium. die vroom tot u roepen. motieven en contrasten in textuur. texture. Robert White bekleedde in zijn loopbaan Robert White occupied various O pia, O vrome, diverse posities als zanger (Trinity positions, working as a singer (Trinity funde preces tuo nato crucifixo, bid tot uw Zoon die is gekruisigd, College in Cambridge) en koormeester College in Cambridge) and choirmaster vulnerato et pro nobis flagellato verwond, en voor ons gegeseld, (Ely Cathedral, Chester Cathedral) (Ely Cathedral, Chester Cathedral). spinis puncto, met doornen gekroond, en bekroonde zijn carrière met de The climax of his career was his felle potato. die gal heeft gedronken. aanstelling in 1570 als koormeester in appointment as choirmaster to the de prestigieuze Westminster Abbey. prestigious Westminster Abbey choir O dulcis Maria, O tedere maagd Maria, Zijn Magnificat is wellicht nog een vroeg in 1570. His Magnificat is probably an salve. gegroet. werk en is stilistisch nauw verwant met early work with close stylistic links to de florid style van Taverner. Taverner’s florid style. Magnificat Magnificat anima mea Dominum, Mijn ziel prijst hoog de Heer et exultavit spiritus meus en mijn geest heeft zich verheugd
162 163 in Deo salutari meo. in God, mijn Redder. DINSDAG Quia respexit humilitatem Omdat Hij de nederigheid 22.08.17 ancillae suae; van Zijn dienstmaagd heeft gezien: ecce enim ex hoc beatam me dicent want zie, van nu af aan omnes generationes. zullen alle generaties mij zalig prijzen. Quia fecit mihi magna Omdat Hij voor mij grote dingen heeft 13.00 qui potens est, gedaan, Hij die machtig is, Concert et sanctum nomen eius. en heilig is Zijn naam. Et misericordia eius En Zijn barmhartigheid AMUZ a progenie in progenies gaat van geslacht tot geslacht timentibus eum. voor hen die Hem vrezen. Fecit potentiam in brachio suo, Hij heeft macht uitgeoefend met Zijn arm, dispersit superbos en hen uiteengeslagen, mente cordis sui. die trots zijn in het denken van hun hart. Deposuit potentes de sede, Machtigen heeft Hij van de troon gestoten et exaltavit humiles. en bescheiden mensen verheven. Esurientes implevit bonis, Behoeftigen heeft Hij overladen met gunsten et divites dimisit inanes. en de rijken met lege handen weggestuurd. VivaBiancaLuna Biffi & Pierre Hamon Suscepit Israel puerum suum, Gesteund heeft Hij Israël, Zijn knecht, recordatus misericordiae suae, en Zijn barmhartigheid kenbaar gemaakt. sicut locutus est ad patres nostros, Zoals Hij aan onze voorvaderen heeft gezegd, Abraham et semini eius in saecula. Abraham en zijn nageslacht voor eeuwen. VivaBiancaLuna Biffi, zang & vedel voice & fiddle | Pierre Hamon, middeleeuwse Gloria Patri et Filio Eer aan de Vader, de Zoon fluiten Mediaeval flutes et Spiritui Sancto. en de Heilige Geest. Sicut erat in principio et nunc et semper, Zoals het was in het begin, nu en altijd, et in saecula saeculum. Amen. en tot in eeuwigheid. Amen.
Salve regina Zie boven.
Magnificat Zie boven.
Vertaling: Brigitte Hermans, Chantal Coppens
164 165 Quand’eu vejo las ondas (cantiga de amor) VivaBiancaLuna Biffi (°1974) ONDAS – Cantigas de amigo ONDAS – Cantigas de amigo
Prelude op het thema van Ondas do mar de Vigo improvisatie De liederen van de Galicische Martín The songs by the Galician Martín Codax (fl. 1240-1270) bekleden om Codax (active around 1240-1270) Ondas do mar de Vigo (cantiga de amigo) Martín Codax (fl. 1240-1270) diverse redenen een belangrijke occupy an important place in the plaats in het muzikale erfgoed van musical heritage of the Iberian Eerste meditatie op het thema van Quand’eu vejo las ondas improvisatie het Iberische schiereiland. Deze peninsula for several reasons. Al- Cantigas de amigo vertonen weliswaar though his Cantigas de amigo do bear Mandad’ei comigo (cantiga de amigo) Martín Codax gelijkaardige muzikale kenmerken met musical resemblances to the Cantigas Mia irmana fremosa, treides comigo (cantiga de amigo) de contemporaine Cantigas de Sancta de Sancta Maria, which date from the Maria, het zijn echter de enige wereld- same period, they are the only secular Tweede meditatie op het thema van Quand’eu vejo las ondas improvisatie lijke middeleeuwse Galicisch-Portugese mediaeval Galician Portuguese songs liederen waarvan zowel de tekst for which both the words and melody Interlude op het thema van Quantas sabedes amar amigo improvisatie als de melodie is overgeleverd. Het have been preserved. Moreover, very overgeleverde oeuvre is bovendien few of his works have survived: only Ay Deus, se sab’ora meu amigo (cantiga de amigo) Martín Codax uiterst beperkt: slechts zeven liederen seven songs are known today, partly zijn vandaag bekend, onder andere thanks to the Pergaminho Vindel. This Interlude op het thema van Ondas do mar de Vigo improvisatie dankzij het Pergaminho Vindel. Deze parchment folio dating from the 13th perkamenten bifolio uit de 13de eeuw, in century, discovered by the Madrid Quantas sabedes amar amigo (cantiga de amigo) Martín Codax 1914 door de Madrileense boekhandelaar bookseller Pedro Vindel in 1914 and Pedro Vindel ontdekt en sinds 1977 held by the Pierpont Morgan Library Eno sagrado, en Vigo (cantiga de amigo) VivaBiancaLuna Biffi in de Pierpont Morgan Library in New in New York since 1977 (MS M.979), York bewaard (MS M.979), bevat zeven contains seven cantigas, six of which Derde meditatie op het thema van Quand’eu vejo las ondas improvisatie cantiga’s, waarvan zes met muzikale have musical notation. But what notatie. De liederen spreken echter nog appeals most to the imagination Ay ondas que eu vin veer (cantiga de amigo) Martín Codax het meest tot de verbeelding omwille van is the songs’ content. Unlike more hun inhoud. In tegenstelling tot de meer common examples of mediaeval U˜a dona que eu quero gram bem (cantiga de amor) improvisatie courante middeleeuwse literatuur, die literature, which is often written vaak vanuit het perspectief van een man from a man’s perspective, we hear is geschreven, horen we in de Cantigas a woman’s voice in the Cantigas de de amigo een vrouw die haar gevoelens amigo, expressing her feelings for voor een geliefde man uitdrukt. Ze zingt a man she loves. She sings of her over haar passie en de pijn die met de passion and the pain that love can liefde gepaard kan gaan, maar de beelden cause, but the images she describes die ze beschrijft, roepen steeds een grote always evoke great sensuality. sensualiteit op. De zee is een terugkerend The sea is a recurrent motif, as a
166 167 leitmotief, als symbool voor het klagende symbol of lament and longing for her Quand’eu vejo las ondas verlangen naar die onbereikbare geliefde. unattainable beloved. Quand’eu vejo las ondas Wanneer ik golven zie Over de componist is weinig geweten. Hij Little is known about the composer. e la muit’altas ribas en steile kliffen, was wellicht een ‘jogral’ – een minstreel He was probably a ‘jogral’ – a logo mi vêm ondas dan voel ik meteen deining die leefde tijdens de regeerperiode van minstrel who lived in the reign of King al cor, pola velida: in mijn hart, vanwege die schone vrouw: koning Alfonso III van Portugal. Uit de Alfonso III of Portugal. The content of maldito seja’l mare vervloekt zij de zee inhoud van de liederen kunnen we ook the songs also lead us to suspect that que mi faz tanto male! die mij zoveel pijn bezorgt! vermoeden dat hij leefde in de stad Vigo, he lived in the town of Vigo, since Nunca vejo las ondas Ik kan nooit golven zien waarvan hij de baai aan de Atlantische he describes the bay on the Atlantic nen’as altas debrocas en hoge rotsen, Oceaan beschreef en de kerk, waar Ocean and the town’s church, where que mi nom venham ondas zonder meteen deining te voelen amoureuze afspraakjes plaatsvonden. lovers met. The structure of the al cor, pola fremosa: in mijn hart, vanwege die mooie vrouw: De structuur van de gedichten is relatief poems is relatively simple. Codax maldito seja’l mare vervloekt zij de zee eenvoudig. Codax hanteert de archaïsche applied the archaic technique of que mi faz tanto male! die mij zoveel pijn bezorgt! techniek van het parallellisme, waarbij parallelism, in which the same idea Se eu vejo las ondas Als ik golven zie eenzelfde idee wordt herhaald in is repeated in successive verses, but e vejo las costeiras, en kustlijnen opeenvolgende strofen, maar de tweede the second time with a variation in a logo mi vêm ondas dan voel ik deining in mijn hart, maal met een variatie in een woord op word at the end of the lines. There al cor, pola bem feita: vanwege die bevallige vrouw; het einde. De strofen konden worden was sometimes a chorus between the maldito seja’l mare vervloekt zij de zee afgewisseld met een refrein, waardoor verses, resulting in an AA’B structure. que mi faz tanto male! die mij zoveel pijn bezorgt! een AA’B-structuur wordt opgebouwd. The ambitus of the melodies is often De ambitus van de melodieën is vaak no larger than a sixth. The text setting Ondas do mar de Vigo niet groter dan een sext. De tekst is is generally syllabic, with the melody Ondas do mar de Vigo, Golven van de zee van Vigo, hoofdzakelijk syllabisch getoonzet, en de progressing in small intervals. The se vistes meu amigo? zagen jullie mijn geliefde? melodie verloopt in kleine intervallen. De flutes played by Pierre Hamon are E ay Deus! Se verra cedo? Ach, God, zal hij weldra hierheen komen? fluiten die Pierre Hamon bespeelt, zijn based on 13th century instruments Ondas do mar levado, Golven van de woelige zee, gebaseerd op 13de-eeuwse instrumenten and evoke the ‘Ondas do mar’ in the se vistes meu amado? zagen jullie mijn geliefde? en roepen de ‘Ondas do mar’ van de poetry. E ay Deus! Se verra cedo? Ach, God, zal hij weldra hierheen komen? poëzie voor de geest. Se vistes meu amigo, Zagen jullie mijn geliefde o por que eu sospiro? naar wie ik hevig smacht? E ay Deus! Se verra cedo? Ach, God, zal hij weldra hierheen komen? Se vistes meu amado, Zagen jullie mijn geliefde, por que ei gran coidado? hij om wie ik zoveel angstig verdriet voel? E ay Deus! Se verra cedo? Ach, God, zal hij weldra hierheen komen?
Mandad’ei comigo Mandad’ei comigo, Ik heb een bericht bij mij:
168 169 ca ven meu amigo. mijn geliefde komt nu aan. e vou namorada. en hoe verliefd ik ben. E irei, madr’ a Vigo! En ik, moeder, zal naar Vigo gaan! Ay Deus, se sab’ ora meu amado Ach God, als mijn lief nu eens wist Comigo’ei mandado, Bij mij heb ik het bericht com’ eu en Vigo senneira manno hoe eenzaam ik ben in Vigo, ca ven meu amado. dat mijn geliefde nu komt. e vou namorada! en vol van liefde! E irei, madr’ a Vigo! En moeder, ik zal naar Vigo gaan! Com’ eu senneira estou en Vigo, Hoe eenzaam ik ben in Vigo Ca ven meu amigo Mijn geliefde komt nu aan e nullas gardas non ei comigo en dat ik niemand heb die mij beschermt e ven san’ e vivo. en hij komt veilig en gezond aan. e vou namorada! en hoe verliefd ik ben! E irei, madr’ a Vigo! En moeder, ik ga zeker naar Vigo! Com’ eu senneira en Vigo manho, Hoe eenzaam ik ben in Vigo Ca ven meu amado Nu komt mijn lief aan, e nullas gardas migo non trago en niemand meebracht om voor mij te zorgen e ven viv’ e sano. veilig en wel. e vou namorada! en hoe verliefd ik ben! E irei, madr’ a Vigo! En ik ga naar Vigo, moeder! E nullas gardas non ei comigo, Geen hoeders heb ik bij mij, Ca ven san’ e vivo Nu komt hij veilig en wel aan ergas meus ollos que choran migo! behalve mijn ogen die wenen om e d’el rei amigo. en hij is de vriend van de koning. E vou namorada! mijnentwille! En hoe ik vol liefde ben! E irei, madr’ a Vigo! En ik, moeder, ga naar Vigo! E nullas gardas migo non trago, Geen hoeders bracht ik mee Ca ven viv’ e sano Hij komt nu levend en wel aan ergas meus ollos que choran ambos! behalve mijn ogen, die beide wenen! e d’el Rei privado. en geniet de voorkeur van de koning. E vou namorada! En ik ben zo verliefd! E irei, madr’ a Vigo! En ik, moeder, ga naar Vigo! Quantas sabedes amar amigo Mia irmana fremosa, treides Quantas sabedes amar amigo Alle vrouwen die weten hoe een vriend lief comigo treides comig’ a lo mar de Vigo. te hebben, kom met mij mee naar de zee van Mia irmana fremosa, treides comigo Lieftallige zus van me, kom snel met me mee E bannar nos emos Vigo. En we zullen een bad nemen a la ygreia de Vigo, u e o mar salido. naar de kerk van Vigo, bij de woelige zee. nas ondas! in de golven! E miraremos las ondas! Daar zullen we de golven gaan bekijken! Quantas sabedes d'amor amado, Jullie die weten hoe een geliefde te Mia irmana fremosa, treides de grado Lieftallige zus van me, kom welgezind mee treides comig’ a lo mar levado. beminnen, kom met mij mee naar de a la ygreia de Vigo, u e o mar levado. naar de kerk van Vigo, bij de hoge zee. E bannar nos emos woelige zee. En we zullen een bad nemen E miraremos las ondas! Daar zullen we de golven gaan bekijken! nas ondas! in de golven! A la ygreia de Vigo, u e o mar salido, Bij de kerk van Vigo, bij de woelige zee Treides comig’ a lo mar de Vigo Kom met me mee naar de zee van Vigo e verra i mia madre e o meu amigo en daar, moedertje van me, zal ik mijn lief e veeremos lo meu amigo. en daar zullen we mijn geliefde zien. e miraremos las ondas! zien, en zullen we de golven gaan bekijken! E bannar nos emos nas ondas! En we zullen een bad nemen in de golven! A la ygreia de Vigo, u e o mar levado, Bij de kerk van Vigo, bij de hoge zee Treides comig’ a lo mar levado Kom met me mee naar de woelige zee e verra i mia madre o meu amado daar, moedertje van me, zal mijn lief komen e veeremo’ lo meu amado. en daar zullen we mijn geliefde zien. e miraremos las ondas! en zullen we de golven gaan bekijken! E bannar nos emos nas ondas! En we zullen een bad nemen in de golven!
Ay Deus, se sab’ ora meu amigo Eno sagrado, en Vigo Ay Deus, se sab’ ora meu amigo Ach God, als mijn lief nu eens wist Eno sagrado, en Vigo Op een heilige plek, in Vigo, com’ eu senneira estou en Vigo hoe eenzaam ik ben in Vigo baylava corpo velido. danste een bekoorlijk lichaam.
170 171 Amor ei! Ik ben verliefd! mais sempre mal jegens mij, maar zal mij altijd pijnigen En Vigo, no sagrado, In Vigo, op een heilige plek, e pero est assi en dus is het zo dat baylava corpo delgado. danste een slank lichaam. mar, nem terra, nem prazer, nem pesar, zee noch vaste grond, genot noch pijn, goed Amor ei! Ik ben verliefd! nem bem, nem mal, nom mi a podem noch kwaad haar kunnen wegnemen uit mijn Baylava corpo velido, Er danste een bekoorlijk lichaam quitar do coraçom. Ora mi vai peior hart. Nu vergaat het mij noch slechter, que nunca ouver’ amigo. dat nog nooit een minnaar had. ca mi vem dela, por vos nom mentir, door haar toedoen, dat kan ik niet ontkennen: Amor ei! Ik ben verliefd! mal se a vej’, e mal se a nom vir, Ik voel pijn als ik haar zie en pijn als ik haar Baylava corpo delgado Er danste een slank lichaam que de coitas mas cuido a maior: niet zie, want ik heb haar lief, boven alles: que nunca ouver’ amado. dat nog nooit had liefgehad. mar, nem terra, nem prazer, nem pesar, zee noch vaste grond, genot noch pijn, Amor ei! Ik ben verliefd! nem bem, nem mal, nom mi a podem goed noch kwaad kunnen haar Que nunca ouver’ amigo, Dat nog nooit een minnaar had, quitar. wegnemen. ergas no sagrad’, en Vigo. het was op heilige grond, in Vigo. Amor ei! Ik ben verliefd! Vertaling: Marianne Lambregts Que nunca ouver’ amado, Dat nog nooit had liefgehad, ergas en Vigo, no sagrado. het was op heilige grond, in Vigo. Amor ei! Ik ben verliefd!
Ay ondas que eu vin veer Ay ondas que eu vin veer, Ach, golven die ik kom bekijken, se me saberedes dizer kunnen jullie me zeggen por que tarda meu amigo sen min? waarom mijn lief zo lang weg blijft ? Ay ondas que eu vin mirar, Ach, golven die ik kom aanschouwen, se me saberedes contar kunnen jullie me vertellen por que tarda meu amigo sen min? waarom mijn lief zo lang uit blijft?
U˜a dona que eu quero gram bem U˜a dona que eu quero gram bem, Er is een vrouw die ik zo diep bemin, por mal de mi, par Deus, tot mijn, maar niet tot háár ongeluk, que nom por al, die mij altijd pijn heeft gedaan, dat nog pero que sempre mi fez e faz mal steeds doet en dat zal blijven doen; e farà, direi-vo-lo que m’avém: ik zal u vertellen wat zij mij doet voelen: mar, nem terra, nem prazer, nem pesar, zee noch vaste grond, genot noch pijn, nem bem, nem mal, nom mi a podem goed noch kwaad kunnen haar wegnemen quitar do coraçom. E que será de mim? uit mijn hart. En wat zal er van mij worden? Morto sõ, se cedo nom morrer. Ik ben al dood, of toch gedoemd dra te Ela já nunca ben mi há de fazer, sterven. Zij zal nooit welwillendheid tonen
172 173 DINSDAG 22.08.17
15.00 Filmvoorstelling
AMUZ
Ad tempo taci Filmdocumentaire, ingeleid door Marco Beasley | Film documentary, introduced by Marco Beasley
Anne MacNeil, regie director | Mario Piavoli, cinematografie & montage cinemato- graphy & editing | Marco Beasley, tenor tenor | Franco Pavan, luit lute | Daniela Ferrari, archivaris rijksarchief Mantua archivist State Archive Mantua | Molly Bourne, historica Syracuse Universiteit Firenze historian Syracuse University Florence
175 In het Italië van de renaissance stonden In Renaissance Italy, young noble- Marco Beasley en Franco Pavan u mee are sung for her. The documentary, jonge adellijke vrouwen voor twee women faced – or were forced into naar het paleis van Isabella d’Este supervised by Anne MacNeil (University (opgelegde?) keuzes: het huwelijk of het – two choices: marriage or the veil. in Mantua, langs de verschillende of North Carolina at Chapel Hill) is a klooster. Isabella d’Este (1474-1539), Isabella d’Este (1474-1539), raised kamers waar liederen voor haar werden combination of music, performance, opgegroeid aan het cultureel verfijnde at the culturally refined court of gezongen. De documentaire, onder architecture, literature and historical hof van Ferrara, huwde in 1490 met Ferrara, married Marchese Francesco supervisie van Anne MacNeil (University research, suitably introduced by Marco Francesco Gonzaga, markgraaf van II Gonzaga of Mantua in 1490. She of North Carolina at Chapel Hill) is een Beasley, the singers and one of the Mantua. Ze was zich bewust van haar was conscious of her duties and ruled combinatie van muziek, performance, narrators in the film. verantwoordelijkheden en voerde with decisiveness when her husband architectuur, literatuur en historisch The documentary is in English and een daad-krachtig bewind tijdens de was absent. As a woman with a strong onderzoek, passend ingeleid door Marco Italian with Italian and English afwezigheden van haar echtgenoot. Als personality and diplomatic talents, she Beasley, die in de film zelf ook vertelt en subtitles. vrouw met een sterke persoonlijkheid met the most important figures in the zingt. en diplomatiek talent, ontmoette ze political and artistic world of the Italian De documentaire is in het Engels en More information about research de belangrijkste protagonisten van de and European Renaissance in the 15th Italiaans, met Italiaanse en Engelse projects on Isabelle d’Este can be found Italiaanse en Europese renaissance uit de and 16th centuries. ondertiteling. at the IDEA politieke en artistieke wereld van de 15de The quest for beauty and leading a platform (Isabella d’Este Archive). en 16de eeuw. virtuous life were her ideals, expressed Meer info over onderzoeksprojecten http://isabelladeste.web.unc.edu Het streven naar schoonheid en het for example in the large art collection over Isabella d’Este is terug te vinden leiden van een deugdzaam leven waren she assembled and the luxurious op het IDEA-platform (Isabella d’Este haar idealen, wat onder andere tot private rooms she had built, such as Archive) uiting kwam in de grote kunstcollectie her ‘studiolo’ and the famous ‘grotta’. http://isabelladeste.web.unc.edu die ze verzamelde en de kostbare Thanks to Isabella, the court of Mantua privévertrekken die ze liet bouwen, zoals became the epitome of culture and haar ‘studiolo’ en de fameuze ‘grotta’. good taste: artists, scientists, writers Dankzij Isabella bereikte het hof van and musicians including Leonardo da Mantua het toppunt van goede smaak en Vinci, Titian, Baldassare Castiglione, cultuur – kunstenaars, wetenschappers, Marchetto Cara and Ludovico Ariosto schrijvers en muzikanten als Leonardo enjoyed her patronage. Much of da Vinci, Titiaan, Baldassare Castigli- her extensive correspondence – a one, Marchetto Cara en Ludovico staggering 28,000 letters! – can be Ariosto genoten haar bescherming. read online today. Een groot deel van haar uitgebreide In the documentary Ad Tempo Taci correspondentie (28 000 brieven!) kan – Songs for Isabella d’Este, Marco tegenwoordig online worden gelezen. Beasley and Franco Pavan take you to In de documentaire Ad Tempo Taci the palace of Isabella d’Este in Mantua, – Songs for Isabella d’Este, nemen through different rooms where songs
176 177 DINSDAG 22.08.17
19.15 Concertinleiding door Albert Edelman
20.00 Concert
St.-Jacobskerk
Vox Luminis
Lionel Meunier, artistieke leiding artistic director
Zsuzsi Tóth, Stefanie True, Victoria Cassano, NN, sopraan soprano | Jan Kullmann, Barnabas Hegyi, altus altus | Philippe Froeliger, Olivier Berten, Pieter De Moor, Florian Feth, tenor tenor | Lionel Meunier, Sebastian Myrus, Bart Vandewege, bas bass | Bart Jacobs, orgel organ
178 179 Ein feste Burg ist unser Gott (Choral) Martin Luther (1483-1546) Wie lieblich sind deine Wohnungen Andreas Hammerschmidt (1611/2-1675)
Ein feste Burg ist unser Gott Melchior Frank (ca. 1579-1639) Selig sind die Toten Heinrich Schütz (1585-1672)
Deutsche Messe
Missa super Christ unser Herr Christoph Bernhard (1628-1692) Kyrie – Gloria
Wir glauben all an einen Gott Johann Walter (1496-1570)
Deutsche Passion
Die deutsche Passion nach Johannes Joachim a Burck (1546-1610) Erster Teil – zweiter Teil – dritter Teil
O Mensch, bewein dein Sunde groß Caspar Othmayr (1515-1553)
Vater unser der du bist im Himmel Balthasar Resinarius (ca. 1485-1544)
In memoriam Martin Luther
Mein himmlischer Vater Caspar Othmayr
Veni Sancte Spiritus Thomas Selle (1599-1663)
Herre, nun lässt du deinen Diener in Frieden fahren Michael Praetorius (1571-1621)
Deutsches Requiem
Die mit Tranen saen Thomas Selle
180 181 Ein feste Burg ist unser Gott Ein feste Burg ist unser Gott uit de verschillende evangeliën bleken Herr zum Jordan kam. The story of al snel geliefd. Die Deutsche Passion the Passion in the different gospels Lionel Meunier en Vox Luminis brengen Lionel Meunier and Vox Luminis nach Johannes van Joachim a Burck soon became a favourite theme. Die een tweede festivalprogramma dat het present a second programme in this is de oudste polyfone zetting (1568) Deutsche Passion nach Johannes Lutheraanse repertoire verkent. Het festival exploring Lutheran repertoire. van een evangelie. De pionier van de by Joachim a Burck is the oldest koraal, in de volkstaal, was volgens Martin Luther believed that the chorale, protestantse muziek, werkzaam in polyphonic setting (1568) of a gospel. Martin Luther een essentieel onderdeel in the language of the people, was an Mühlhausen, behandelt drie passages This pioneer of Protestant music, who van de liturgie. Zo schreef hij zelf de tekst essential part of the liturgy. He wrote uit het Johannesevangelie: de arrestatie, worked in Mühlhausen, takes three en muziek van een aantal koralen (zoals the words and music to several chorales de veroordeling door Pilatus en de passages from St. John’s Gospel: the het militaristische Ein feste Burg ist unser himself (including the militarist Ein kruisiging. Een officie voor de doden arrest, Pilate’s condemnation of Jesus Gott), maar ook andere componisten feste Burg ist unser Gott), but other bleef in het protestantisme bestaan, and the crucifixion. There was still a zoals Martin Agricola of Johann Walter composers such as Martin Agricola maar had geen requiemmis met de service for the dead in Protestantism, droegen bij aan de samenstelling van and Johann Walter contributed to Rooms-Katholieke tekst. Lionel Meunier but it did not include a requiem mass een grote verzameling. De koraalmelodie the creation of a large collection. vond drie motetten uit de 17de eeuw, with the Roman Catholic text. Lionel diende daarenboven als inspiratiebron Moreover, the chorale melody served met teksten die ook Johannes Brahms Meunier has found three 17th century voor andere (meerstemmige) werken. as a source of inspiration for other, gebruikte in zijn beroemde Deutsches motets, with the same texts that Opmerkelijk is de grote stilistische polyphonic works. What is striking Requiem. Als hommage aan Luther geldt Johannes Brahms used in his famous diversiteit bij de Duitse componisten, is the wide stylistic diversity among het motet Mein himmlischer Vater van Deutsches Requiem. Othmayr’s motet gaande van een meer archaïsche the German composers, ranging from Othmayr, een componist die geen directe Mein himmlischer Vater is considered polyfone stijl (bv. Wir glauben all an a more archaic polyphonic style (e.g. contacten had met Luther, maar wel heel to be a tribute to Luther, by a composer einen Gott van Walter, of het Vater Walter’s Wir glauben all an einen Gott, veel koraalmelodieën bewerkte. In het who had no direct contact with him unser van Resinarius in Josquin-stijl), or Resinarius’ Vater unser in the style motet zingt de eerste tenor de woorden but did adapt a very large number of tot de laatste Italiaanse muzikale trends of Josquin), to the latest Italian musical die Luther op zijn sterfbed zou hebben chorale melodies. In the motet, the (bv. de meerkorigheid en madrigalismen trends (for example the polychorality uitgesproken: "In manus tuas, Domine, first tenor sings the words that Luther in Thomas Selles Veni Sancte Spiritus). and madrigal-like features of Thomas commendo spiritum meum. Redemisti is said to have spoken on his deathbed: Het Latijn verdween echter niet van de Selle’s Veni Sancte Spiritus). me, Deus veritatis" (In uw handen, Heer, "In manus tuas, Domine, commendo radar. Integendeel, Luther beschouwde However Latin had not entirely beveel ik mijn geest. Gij hebt ons verlost spiritum meum. Redemisti me, Deus het nog steeds als een belangrijke taal disappeared. On the contrary, Luther Heer, God van waarheid.) veritatis" (Into thy hands I commend my in de opleiding van religieuzen en van continued to see it as an important spirit: thou hast redeemed me, O Lord, het volk, en ook in de liturgie bleef het language in the education of clergy the God of truth.) Latijn aanwezig. Componisten bleven and congregations, and it was still Latijnse missen schrijven – weliswaar present in the liturgy. Composers zonder het Credo. Christoph Bernhard, continued to write masses in Latin, een leerling van Schütz, baseerde zijn be it without the Credo. Christoph mis op het koraal Christ unser Herr Bernhard, one of Schütz’ pupils, based zum Jordan kam. De passieverhalen his mass on the chorale Christ unser
182 183 Ein feste Burg ist unser Gott Du allein der Herr, Gij alleen de Heer, Ein feste Burg ist unser Gott, Een sterke burcht is onze God, du allein der Hochste: Jesus Christus, Gij alleen de Allerhoogste, Jezus Christus. ein gute Wehr und Waffen. een goed verweer en wapen. Mit dem Heiligen Geist, Met de Heilige Geest Er hilft uns frei aus aller Not, Hij bevrijdt ons uit alle nood zur Ehre Gottes des Vaters. in de heerlijkheid van God de Vader. die uns jetzt hat betroffen. waarin wij ons bevinden. Amen. Amen. Der alt böse Feind De oude, kwade vijand mit Ernst er’s jetzt meint. meent het in alle ernst; Wir glauben all an einen Gott Groß Macht und viel List veel macht en talrijke listen Wir glauben all an einen Gott, Wij geloven allemaal in één God, sein grausam Rüstung ist, zijn zijn verweer, Schöpfer Himmels und der Erden, Schepper van hemel en aarde auf Erd ist nicht seinsgleichen. op aarde is geen zo slecht als hij. der sich zum Vater geben hat, die Zichzelf als Vader heeft gegeven dass wir seine Kinder werden. opdat wij Zijn kinderen werden. Kyrie Er will uns allzeit ernähren, Hij wil ons altijd voeden, Herr, erbame dich unser. Heer, ontferm U over ons. Leib und Seel auch wohl bewahren, ons lichaam en onze ziel behoeden, Christus, erbarme dich unser. Christus, ontferm U over ons. allem Unfall will er wehren, ieder onheil wil Hij afweren, Herr, erbarme dich unser. Heer, ontferm U over ons. kein Leid soll uns widerfahren. ons mag geen leed gebeuren. Er sorget für uns, hüt’ und wacht, Hij zorgt voor ons, behoedt en waakt; Gloria es steht alles in seiner Macht. alles is in Zijn macht. Ehre sei Gott in der Höhe, Eer aan God in den hoge und Friede auf Erden en vrede op aarde Die deutsche Passion nach den Menschen seiner Gnade. aan de mensen van goede wil. Johannes Wir loben dich, wir preisen dich. Wij loven U, wij prijzen Erster Teil Wir beten dich an, wir rühmen dich en aanbidden U, wij verheerlijken U Höret das Leiden unsers Herrn Jesu Aanhoor het lijden van onze Heer, Jezus und danken dir, en zeggen U dank Christi aus dem Evangelisten Johannes. Christus volgens het evangelie van Johannes. Denn groß ist deine Herrlichkeit: voor Uw grote heerlijkheid, Jesus ging über den Bach Kidron, Jezus ging met zijn discipelen naar de Herr und Gott, König des Himmels, Heer God, Hemelse Koning, da war ein Garten, darein ging Jesus und overzijde van de beek Kidron, waar een hof Gott und Vater, Herrscher über das All, God, almachtige Vader, Heer, seine Jünger. was, die Hij met Zijn discipelen binnenging. Herr, eingeborener Sohn, Jesus Christus. eniggeboren Zoon, Jezus Christus. Da nun Judas zu sich hatte genommen Judas, die een afdeling soldaten tot zijn be- Herr und Gott, Lamm Gottes, Heer God, Lam Gods, die Schar der Hohenpriester, schikking had gekregen van de hogepriesters Sohn des Vaters, Zoon van de Vader, kommt er dahin mit Fackeln kwam voorzien van fakkels en wapens Du nimmst hinweg die Sünde der Welt: Gij die wegneemt de zonden der wereld, und mit Waffen. ook daarheen. erbanne dich unser; ontferm U over ons, Jesus aber ging hinaus Jezus kwam naar voren Du nimmst hinweg die Sünde der Welt: Gij die wegneemt de zonden der wereld, und sprach zu ihnen: en zei tot hen: nimm an unser Gebet; aanvaard ons gebed. Wen suchet ihr? Wie zoekt gij? Du sitzest zur Rechten des Vaters: Gij die zit aan de rechterhand van de Vader, Sie antworten ihm: "Jesum von Nazareth." Zij antwoordden Hem: "Jezus van Nazareth!" erbarme dich unser, ontferm U over ons, Jesus spricht zu ihnen: "Ich bins." Jezus zei tot hen: "Dat ben Ik." denn du allein bist der Heilige, want Gij alleen zijt de Heilige, Da wichen sie zurück und fielen zu Toen deinsden zij terug en vielen ter aarde.
184 185 Boden. Jesus sprach zu ihnen: Jezus zei hen: überantwortet." overgeleverd." "Suchet ihr denn mich, "Indien gij Mij zoekt, Da sprach Pilatus zu ihnen: Pilatus sprak tot hen: so lasset diese gehen." laat dezen dan heengaan." "So nehmet ihr ihn hin und richtet ihn "Neem Hem mee en beoordeel Hem Da nahmen sie Jesum und bunden Toen namen ze Jezus gevangen, boeiden nach eurem Gesetze." naar uw wet." ihn, und führeten ihn aufs erste zu Hem, en brachten Hem eerst voor Annas, Die Juden sprachen: "Wir dürfen De Joden antwoordden: "Het is ons niet Hannas, darnach zu Kaiphas, der den en daarna tot bij Kajafas, die de Joden de niemand töten." geoorloofd iemand ter dood te brengen." Juden riet, es wäre gut, daß ein Mensch raad had gegeven: het is nuttig, dat één Da Pilatus ging wieder hinein in das Pilatus keerde terug in het stürbe für das Volk. mens sterft ten behoeve van het volk. Richthaus und rief Jesum: gerechtsgebouw, riep Jezus en zei tot Hem: Simon Petrus aber folgete Jesu nach, Simon Petrus volgde Jezus, "Bist du der Juden König?" "Zijt Gij de Koning der Joden?" und als er in des Hohenpriesters Palast en wanneer hij in het paleis van de hoge- Jesus antwortet: Jezus antwoordde: kommt, spricht eine Magd zu ihm: "Bist priester was toegekomen, sprak een maagd "Mein Reich ist nicht von dieser Welt." "Mijn koninkrijk is niet van deze wereld." du nicht auch dieses Menschen Jünger hem aan: "Gij behoort toch ook niet tot de Pilatus spricht zu ihm: Pilatus zei: einer?" Er sprach: "ich bins nicht." discipelen van deze man?" Hij zei: "Ik niet!" "So bist du dennoch ein König?" "Zijt Gij dus toch een koning?" Der Hohenpriester aber fraget Jesum De hogepriester vroeg Jezus naar Zijn Jesus antwortet: "Du sagst es, ich bin Jezus antwoordde: "Gij zegt, dat Ik koning um seine Jünger und seine Lehre. discipelen en naar Zijn leer. ein König. Ich bin dazu geboren und in ben. Hiertoe ben Ik geboren en hiertoe ben Jesus antwortet ihm: "Ich habe frei Jezus antwoordde hem: "Ik heb vrijuit tot die Welt gekommen, dass ich für die Ik op de wereld gekomen, opdat Ik voor de öffentlich geredt vor der Welt und habe de wereld gesproken en in het verborgen Wahrheit zeugen soll." waarheid getuigen zou." nichts im Verborgnen geredt; heb Ik niets gesproken. Spricht Pilatus zu ihm: Pilatus zei tot Hem: was fragest du mich darum?" Waarom vraagt gij Mij dit?" "Was ist Wahrheit?" Darnach spricht er "Wat is waarheid?" Daarna zei hij tot de Als er solches redet, gab der Diener En toen Hij dit zei, gaf een van de zu den Juden: "Ich finde keine Schuld Joden: "Ik vind geen schuld in Hem. einer Jesu einen Backenstreich und dienaars die erbij stond, Jezus een slag in an ihm, wollt ihr nun, dass ich euch der Wilt gij dat ik de Koning der Joden sprach: "Sollst du dem Hohenpriester het gelaat en zei: "Antwoordt Gij zo de Juden König losgebe?" vrijlaat?" also antworteten?" hogepriester?" Da schrieen sie allesamt: Zij schreeuwden samen: Jesus antwortet: "Habe ich übel geredt, Jezus antwoordde hem: "Indien Ik verkeerd "Nicht diesen, sondern Barabbam!" "Hem niet, maar Barabas!" so beweise es, heb gesproken, geef aan wat verkeerd was, Da nahm Pilatus Jesum und geißelte Toen nam Pilatus Jezus mee en geselde habe ich aber recht geredt, maar indien het goed was, ihn. Und die Kriegsknechte flochten Hem. En de soldaten vlochten een kroon van warum schlägst du mich?" waarom slaat gij Mij?" eine Krone von Dornen und setzten doornen, zetten die op Zijn hoofd en deden sie auf sein Haupt und legeten ihm Hem een purperen kleed om. Zij traden op Zweiter Teil ein Purpurkleid an und sprachen: "Sei Hem toe en zeiden: "Gegroet, beste Koning Da führeten sie Jesum gebunden von Zij brachten Jezus van Kajafas gegrüßet, lieber Judenkönig!" der Joden!" Kaiphas vor das Richthaus, naar het gerechtsgebouw. Und gaben ihm Backenstreiche. En zij sloegen Hem in het gelaat. und Pilatus ging zu ihnen heraus Pilatus kwam naar buiten en zei: Pilatus führet ihn heraus und sprach: Pilatus kwam wederom naar buiten en zei: und sprach: "Was bringet ihr für Klage "Welke aanklacht brengt gij "Sehet, welch ein Mensch!" "Zie, de mens!" wider diesen Menschen?" tegen deze mens in?" Die Hohenpriester und Diener De hogepriesters en hun dienaars Sie sprachen: "Wäre dieser nicht ein Zij zeiden: "Indien Hij geen boosdoener schrieen: "Kreuzige! Kreuzige ihn! schreeuwden: "Kruisigen, kruisig Hem! Übeltäter, wir hätten dir ihn nicht was, zouden wij Hem niet aan u hebben Wir haben ein Gesetz, nach dem soll er Wij hebben een wet en naar die wet moet
186 187 sterben; denn er hat sich selbst zu Gottes Hij sterven, want Hij heeft Zichzelf Gods Und Jesus sprach zu seiner Mutter: Jezus sprak tot Zijn moeder: Sohn gemacht, und lässest du diesen los, Zoon gemaakt. Indien gij Hem loslaat, "Weib, siehe, das ist dein Sohn." "Vrouw, zie, Uw zoon." so bist du des Kaisers Freund nicht." zijt gij geen vriend van de keizer." Darnach zu dem Jünger: Daarna zei Hij tot de discipel: Da Pilatus das höret, führet er Jesum Toen Pilatus dit hoorde, liet hij Jezus naar "Siehe, das ist deine Mutter." "Zie, uw moeder." heraus und spricht zu den Juden: buiten brengen en sprak tot de Joden: Als nun Jesus wusste, dass alles Hierna zei Jezus, aangezien Hij wist dat "Sehet, das ist euer König." "Zie, uw Koning!" vollbracht ward, spricht er: alles reeds was volbracht: Sie schrieen aber: Zij schreeuwden: "Mich dürstet." "Ik heb dorst." "Weg, weg mit dem, kreuzige ihn!" "Weg, weg met Hem! Kruisig Hem!" Und sie fühlleten einen Schwamm Zij staken een spons, gedrenkt met zure Spicht Pilatus zu ihnen: Pilatus zei tot hen: mit Essig und Ysopen wijn, op een hysopstengel "Soll ich euern König kreuzigen?" "Moet ik uw Koning kruisigen?" und hielten ihm dar zum Munde. en brachten die aan zijn mond. Die Hohenpriester antworten: De hogepriesters antwoordden: Da nun Jesus den Essig genommen Toen Jezus de zure wijn had gedronken, "Wir haben keinen König, "Wij hebben geen koning, hatte, sprach er: zei Hij: denn den Kaiser!" alleen de keizer!" "Es ist vollbracht", Het is volbracht." und neiget das Haupt und verschied. En Hij boog het hoofd en gaf de geest. Dritter Teil Pilatus überantwortet Jesum, dass er Toen gaf Pilatus Jezus aan hen over om Die Kriegsknechte aber, als sie zu Toen de soldaten bij Jezus waren gekomen gekreuziget würde. Die Juden aber Hem te kruisigen. Zij namen Jesus kamen und sahen, dass er schon en zagen dat Hij reeds was gestorven, nahmen Jesum und führeten ihn hin. Jezus mee en voerden Hem weg. gestorben war, brachen sie ihm die braken zij Zijn benen niet, Und er trug sein Kreuze und ging hinaus En Hij, zelf Zijn kruis dragend, Beine nicht, sondern der Kriegsknechte maar een van de soldaten stak zur Stätte, die da heißet Schädelstätt. ging naar de zogenaamde Schedelplaats. einer öffnete seine Seite mit einem met een speer in Zijn zijde Allda kreuzigten sie ihn, Daar kruisigden zij Hem, en met Hem Speer, und alsobald ging Blut und en terstond kwam er bloed und mit ihm zwei andere zu beiden twee anderen, aan weerszijden één, Wasser heraus. Denn solches ist en water uit. Dit is geschied, Seiten, Jesum aber mitten inne. Jezus in het midden. geschehen, dass die Schrift erfüllet opdat het schriftwoord zou worden vervuld: Und Pilatus schrieb eine Überschrift auf Pilatus liet ook een opschrift op het kruis würde: "Ihr sollt ihm kein Bein "Geen been van Hem zal sein Kreuze: "Jesus von Nazareth, plaatsen: “Jezus, van Nazareth, zerbrechen." worden verbrijzeld." der Juden König." de Koning der Joden”. Und eine andere Schrift: En een ander schriftwoord zegt: Und die Kriegsknechte nahmen seine Toen namen de soldaten Jezus' kleding "Sie werden, auf den schauen, "Zij zullen zien op Hem, die zij hebben Kleider und machten vier Teil, en maakten daarvan vier delen, in welchen sie gestochen haben." doorstoken." dazu auch den Rock, en zijn onderkleed, Und der das gesehen hat, En hij die het heeft gezien, auf dass erfüllet würde die Schrift: zodat het schriftwoord werd vervuld: der hat es bezeuget, heeft ervan getuigd "Sie haben meine Kleider unter sich "Zij hebben Mijn klederen onder elkander und sein Zeugnis ist wahr, und en zijn getuigenis is waarachtig geteilet und über meinen Rock verdeeld en over Mijn kleding hebben zij er weiß, en hij weet, das Los geworfen." het lot geworpen." dass er die Wahrheit saget, dat hij de waarheid spreekt, opdat ook gij Es stund aber bei dem Kreuze Jesu Bij het kruis van Jezus stonden auf dass ihr auch glaubet. gelooft. seine Mutter und der Jünger, Zijn moeder en de discipel Wir glauben, lieber Herr, Wij geloven, lieve Heer, den er lieb hatte. die Hij liefhad. mehre unsern Glauben. Amen. vergroot ons geloof. Amen.
188 189 O Mensch, bewein dein Sünde groß Also hat Gott die Welt geliebt, Zozeer had God de wereld lief, O Mensch, bewein dein Sünde groß, O mens betreur jouw grote zonde, dass er seinen einigen Sohn dat Hij Zijn enige Zoon darum Christus seins Vaters Schoß, waarvoor Christus uit Zijn Vaders schoot für sie gegeben hat. ervoor heeft gegeven. äußert und kam auf Erden. op aarde kwam. Von einer Jungfrau rein und zart, Door een reine en tedere maagd Veni Sancte Spiritus für uns er hie geboren ward, werd Hij voor ons hier gebaard. Komm, Heiliger Geist, Kom, Heilige Geest, er wollt der Mittler werden. Hij wilde de bemiddelaar worden. und sende vom Himmel her en zend vanuit de hemel Den Toten er das Leben gab Hij bracht de doden weer tot leven deines Lichtes Strahl. een straal van uw licht op ons neer. und legt dabei all Krankheit ab, en verdreef alle ziekten, bis sich die Zeit herdrange, tot het moment naderde Komm, Vater der Armen, Kom, vader van de armen, dass er für uns geopfert würd, waarop Hij voor ons werd opgeofferd, komm, Geber der Gaben, kom, schenker van genade, trug unsrer Sünden schwere Bürd, droeg Hij de zware last van onze zonden komm, Licht der Herzen. kom, licht van de harten. wohl an dem Kreuze lange. langdurig aan het kruis. Bester Tröster, Beste trooster, Vater unser der du bist im Himmel süßer Gast der Seele, zoete gast van het gemoed, Vater unser, der du bist im Himmel, Onze Vader, die in de hemel zijt, süße Erfrischung. zoete verkwikking. geheiliget werde dein Name, Uw naam worde geheiligd, zu komm dein Reich, Uw rijk kome, In der Mühe bist du Ruhe, Rust in de inspanning, dein Wille geschehe Uw wil geschiede in der Hitze Mäßigung, matiging in de hartstocht, als im Himmel und auf Erden, op aarde zoals in de hemel. im Weinen Trost. troost in het verdriet. unser täglich Brot gieb uns heute Geef ons heden ons dagelijks brood und vergieb uns unser Schuld, en vergeef ons onze schulden, O seligstes Licht, 0 allergelukzaligst licht, als wir verlassen unsern Schuldigern, zoals ook wij vergeven aan onze schulde- erfülle das Herzensinnere vervul tot in de diepste kern und führ uns nicht in Versuchung naren, en breng ons niet in beproeving deiner Gläubigen. de harten van uw getrouwen. sondern erlöse uns von dem Übel. Amen. maar verlos ons van het kwade. Amen. Ohne deinen Wink Zonder uw goddelijke almacht Mein himmlischer Vater ist nichts im Menschen, blijft alles in het duister, Mein Himmlischer Vater, Mijn hemelse Vader, ist nichts unschuldig. blijft niets schuldeloos. ewiger, barmherziger eeuwige, barmhartige Gott, du hast mir deinen lieben Sohn, God, U hebt Uw lieve Zoon, Wasche, was schmutzig ist, Was wat vuil is, unsern Herrn Jesum Christum onze Heer Jezus Christus bewässere, was trocken ist, besproei wat dor is, geoffenbaret; den hab ich gelehret, aan mij geopenbaard; zo heb ik geleerd, heile, was verwundet ist. genees wat ziek is. den lieb ich und den ehr ich ik heb Hem lief en ik eer Hem, für meinen lieben Heiland und Erlöser, voor mijn lieve Heiland en Verlosser, Beuge, was starr ist, Buig wat stram is, welchen die Gottlosen verfolgen, schänden. die de goddelozen vervolgen, mishandelen. wärme, was kalt ist, verwarm wat koud is, Nimm mein Seel hin zu dir. Ontferm U over mijn ziel. lenke, was vom Weg weg ist. recht wat krom is.
190 191 Gib deinen Gläubigen, Schenk uw getrouwen in dem lebendigen Gott. het roept tot de levende God. die auf dich vertrauen, die op u hun hoop hebben gesteld, die siebenfache heilige Gabe. uw heilige zevenvoudige genade. Selig sind die Toten Gib der Tugend Verdienst, Schenk de beloning van de deugd, Selig sind die Toten, Zalig zijn de doden gib des Heiles Ausgang, schenk de bekroning van het heil, die in dem Herrn sterben, die in de Heer sterven, gib beständige Freude. schenk de eeuwige vreugde. von nun an van nu af aan. Ja der Geist spricht, Ja, de Geest spreekt: Herre, nun lässest du deinen Diener dass sie ruhen von ihrer Arbeit; “Ze rusten van hun arbeid, Herre, nun lässest du deinen Diener Heer, laat nu Uw dienaar denn ihre Werke folgen ihnen nach. en hun werken volgen hen.” in Friede fahren, wie du gesaget hast. in vrede gaan, zoals U hebt gezegd. Denn meine Augen haben deinen Want mijn ogen hebben de Redder Vertaling: Noël Reumkens, Linguapolis Heiland gesehen, welchen du bereitet gezien, die U hebt bereid hast vor allen Völkern, voor alle volken, ein Licht, zu erleuchten die Heiden een licht, als openbaring aan de heidenen und zum Preise deines Volkes Israel. en als beloning van het volk Israel.
Ehre sei Gott dem Vater und dem Sohn Eer aan de Vader, de Zoon und dem Heiligen Geiste, en de Heilige Geest. wie es war im Anfang, Zoals het was in het begin, jetzt und immerdar nu en altijd, und von Ewigkeit zu Ewigkeit. Amen. en tot in eeuwigheid. Amen.
Die mit Tränen saën Die mit Tränen säen, Zij die in tranen zaaien, werden mit Freuden ernten. zullen oogsten met gejuich. Sie gehen hin und weinen Wie in tranen op weg gaat, und tragen edlen Samen, de buidel met zaad dragend, und kommen mit Freuden zal thuiskomen met gejuich, und bringen ihre Garben. de volle schoven dragend.
Wie lieblich sind deine Wohnungen Wie lieblich sind deine Wohnungen, Hoe liefelijk zijn Uw woningen, Herr Zebaoth! Heer der hemelse scharen! Meine Seele verlanget und sehnet sich Mijn ziel vergaat van verlangen nach den Vorhöfen des Herrn; naar de voorhoven van de Heer; mein Leib und Seele freuen sich mijn hart, ja al wat ik ben,
192 193 Een andere Petrarca: Italiaanse renaissancemuziek en Petrarca’s poëzie
Io so forsi parlare qual Musico, ma non armonizzare. Diremo dunque, secondo nostra sembianza, che il Marenzio (per parlar de’ moderni) sia un’altro Petrarca.
Ik kan misschien wel als musicus spreken, maar ik niet kan componeren. Laat ons dan maar zeggen dat, volgens ons Marenzio (om het over de modernen te hebben) een andere Petrarca is.
Torquato Tasso aan het woord in Alessandro Guarini’s dialoog Il Farnetico savio, overo il Tasso (Ferrara, 1610)
Renaissance en muziek Wie ooit enige vorm van kunst- of cultuurgeschiedenis onderwezen heeft gekregen, heeft tot vervelens toe moeten leren dat de renaissance een soort wedergeboorte was van de klassieke waarden van de Grieks-Romeinse oudheid, waarin de mens voortaan weer als de maatstaf der dingen centraal werd geplaatst. Het startpunt van dat nieuwe tijdperk werd door 19de-eeuwse literaire en cultuurhistorici – onder wie Jules Michelet (Histoire de France; Parijs, 1855) en Jacob Burkhardt (Die Kultur der Renaissance in Italien; Bazel, 1860) – algauw gevonden in de ideeën van een aantal Florentijnse humanisten in de vroege 14de eeuw. Men beschouwde het als een vorm van bevrijding uit de donkere middeleeuwen en van de scholastiek, een wederopstanding uit de complexiteit van een gotische (lees: barbaarse) esthetiek en gedachtegoed, met een terugkeer naar een klare logica, de natuur en de empirische wetenschappen. Dankzij teksten van filosofen en dichters die zich concentreerden op de ‘studia humanitatis’ (dichtkunst, grammatica, geschiedenis, moraalfilosofie en retoriek) – zoals Niccolò Machiavelli (maar ook Thomas More), Pico della Mirandola, Matteo Palmieri en dichters Dante Alighieri, Francesco Petrarca, Coluccio Salutati, Poggio Bracciolini – ontstond inderdaad een hernieuwde fascinatie voor klassieke
195 teksten van Cicero, Livius, Lucretius, Ovidius, Seneca en Quintilianus. Veelbeteke- disciplines uitmuntten (Leonardo da Vinci, Michelangelo Buonarrotti). In tegenstel- nend was ook het feit dat die 14de-eeuwse auteurs zich interesseerden voor een ling tot de andere kunstenaars kwamen de musici vaak uit het Noorden, van over de terugkeer naar de originele teksten – voor zover dat mogelijk was. Ze wilden zich Alpen; ze werden daarom ‘Oltremontani’ genoemd. Zij werden als de beste compo- niet langer baseren op de vele ‘gecontamineerde’ versies die doorheen de voorbije nisten in Italië aanzien. Met name componisten uit de Lage Landen als Josquin des veertien eeuwen waren overgeleverd. Dit betekende in wezen het ontstaan van de Prez, Orlandus Lassus en Philippus de Monte verbleven er tijdelijk, terwijl Jachet filologie als literaire discipline. de Berchem, Jacquet Brumel, Adrian Willaert, Heinrich Isaac, Cipriano de Rore, Jacques Buus en Giaches de Wert er hun hele carrière doormaakten. Ook Fransen, Anderzijds hebben recentere cultuurhistorische studies het accent ook teruggebracht zoals Philippe Verdelot en Jacques Arcadelt speelden een fundamentele rol in de op de continuïteit tussen de voorafgaande perioden en het trecento. Het is inderdaad manier waarop de muziek in Italië zou evolueren. vreemd dat, waar ook in Italië, de aanwezigheid van Grieks-Romeinse oudheden een millennium lang niet zou zijn opgemerkt. Men ziet deze dynamiek nu eerder als een Een belangrijk muzikaal probleem – binnen onze culturele definitie van de renais- soort pendelbeweging waarbij de interesse en fascinatie voor de oudheid tijdelijk sance – is en blijft de vraag wat die mogelijke wedergeboorte in de muziek eigenlijk heropleeft en dan weer even verdwijnt, zoals dat vaak gebeurt in cultuurhistorische betekende. Van een terugkeer naar de Grieks-Romeinse oudheid is er uiteraard geen aangelegenheden. Om dit fenomeen te verklaren, heeft men vaak ook ‘tussen- sprake in de muziek, maar waar gaat het dan wel om? Een dertigtal jaar geleden renaissances’ ingelast, zoals de Karolingische, of de twaalfde-eeuwse renaissance. heeft musicoloog Claude Palisca zich over die vraag ontfermd in zijn hoofdstuk An In de verschillende (stads)staten van het Italische schiereiland heeft men eigenlijk Italian Renaissance in Music? Hij kwam tot de vaststelling dat de muzikale context nooit volledig komaf gemaakt met de klassieke oudheid. In Italië is eerder sprake van in het Italië van de renaissance niet in stilistische, dan wel in culturele termen moest een culturele continuïteit dan van een fundamentele vernieuwing. De ‘hergeboorte- worden uitgedrukt. Muziek in de renaissance kan niet worden beschreven als een inzichten’ zijn duidelijk vanuit een Noord-Europees perspectief ontstaan. reeks compositorische technieken, maar beter via een complex netwerk van sociale condities, van intellectuele stemmingen, attitudes, aspiraties, uitvoeringspraktijken, Uiteindelijk was het pas met de val van het Byzantijnse rijk, de daaropvolgende van systemen van artistiek patronaat, intraculturele communicatie enz. die alle immigratie in de Italiaanse hoven en elders van de vele denkers en kunstenaars uit samen een voedingsbodem voor muzikale energie vormden. Palisca’s conclusie was: het Oosten, de verspreiding van de boekdrukkunst en de installatie van Lorenzo de’ "The renewal of learning in Italy led to a rethinking of some fundamental issues Medici aan het hoofd van de Florentijnse Republiek in het midden van de 15de eeuw, in music theory and aesthetics that directly affected practice. Questions such as dat het nieuwe gedachtegoed zich verder over Europa begon te verspreiden. Dat the nature of the modes, the control of dissonance, melody and rhythm in coun- gebeurde vooral aan de grote hoven van de Borgia-paus Alexander VI in Rome, van terpoint, the relation between text and music, and the degree to which the aural de Medici in Firenze, de Visconti’s en de Sforza’s in Milaan, de Aragons in Napels, sense or mathematics should determine the rules of composition, were argued in en misschien in een nog meer fundamentele mate in de kleinere Noord-Italiaanse letters, discourses, and treatises written in Italy by philosophers, humanists, musical hofhoudingen in Ferrara, Mantua en Urbino, die op cultureel vlak werden gedomi- theorists and musicians. Their thinking was intertwined at many points with the neerd door de drie grote dames van de renaissance: Lucrezia Borgia (in het Este-hof general intellectual strands that constituted the very core of the Renaissance spirit." in Ferrara), Isabella d’Este (bij de Gonzaga’s in Mantua) en Eleonora Gonzaga (gehuwd in de Montefeltro-familie van Urbino). Deze dames waren in het begin Petrarca, petrarkisme en muziek van de 16de eeuw medeverantwoordelijk voor het aantrekken van de beste dichters Maar waar situeren we trecentodichter en humanist uit Arezzo Francesco Petrarca (Pietro Bembo), wetenschappers en mathematici, politieke filosofen (Niccolò Machi- (1304-1374) in dit complex van stellingen over renaissancemuziek en -cultuur? Dat avelli), schilders (Sandro Botticelli), beeldhouwers, architecten (Leon Battista Alberti zijn dichtkunst nauw verbonden is met muziek is voor niemand groot nieuws. De en Filippo Brunelleschi) en verscheidene musici, of soms van mensen die in al deze manier waarop hij nauwgezet zijn lexicon kiest en de kleur van de klanken (klinkers
196 197 én medeklinkers) hebben al een ongelooflijk rijke muzikale relevantie. Hoewel Petrarca Een bijkomend argument voor het verkiezen van de term bembisme als we het over zelf nooit echt had voorzien of bedoeld dat zijn poëzie op muziek zou worden gezet, 16de-eeuwse muzikale zettingen hebben, is ook het feit dat het Noord-Italiaanse hebben honderden componisten sonnetten en ‘canzoni’ – vooral uit zijn Canzoniere – meerstemmige madrigaal precies ontstond rond de periode (1521) waarin Pietro van muziek voorzien, in de eerste plaats binnen het genre van het polyfone madrigaal Bembo zijn tractaat Le prose della volgar lingua publiceerde, waarin hij het Toscaans in de periode van ongeveer 1520 tot 1630. De geboren Toscaan, zoon en kleinzoon (de taal van Petrarca, maar ook van Giovanni Boccaccio en Dante Alighieri) als dé van notarissen, werkzaam in Firenze, verhuisde op achtjarige leeftijd (in 1312) samen cultuurtaal voor het hele Italiaanse schiereiland voorstelde en verdedigde boven met zijn familie naar Avignon, waar zijn vader aan het hof van de paus werkte. Hij liep andere, inmiddels goed gevestigde literaire talen zoals het Napolitaans, het Sici- eerst school in Carpentras en vanaf 1316 (!) studeerde hij rechten aan de universiteit liaans of het Venetiaans. Aan de 16de-eeuwse hoven die zichzelf op literair en in Montpellier en daarna in Bologna, wat meteen ook zijn lange periode van heen- cultureel vlak respecteerden of wilden profileren, werd dus meer en meer Toscaans en-weergereis tussen Italië en de Provence inluidde. Na bezoeken aan Rome en zelfs gesproken en geschreven – de taal die in combinatie met wat Romeinse invloeden Noord-Europa zou hij pas vanaf 1353 definitief in Italië blijven, waar hij achtereen- uiteindelijk naar het moderne Italiaans zou evolueren. volgens in Milaan, Padua, Venetië en opnieuw in Padua verbleef en zich uiteindelijk dichtbij de universiteitsstad definitief in Arquà vestigde. Hoewel men weet dat hij Frottole en madrigalen erg van muziek hield en veel musici onder zijn vrienden telde, werd maar één van Deels onder invloed van de polyfone chansons van de Franse, Henegouwse, zijn gedichten (Non al suo amante più Diana piacque; Canzoniere, nr. 52) tijdens zijn Brabantse en Vlaamse componisten ontwikkelde zich aan de Italiaanse hoven een leven op muziek gezet, door Jacopo da Bologna. Slechts een miniem onderdeel van zijn aantal nieuwe wereldlijke muziekgenres, waaronder de ‘frottola’ en het madrigaal. poëzie behoorde tot de zogenaamde poesia per musica (de ‘ballate’ en ‘madrigali’) en Sinds de studie over The Italian Madrigal (1949) van Alfred Einstein, werd algemeen het is bijgevolg geen wonder dat zijn sonnetten of ‘canzoni’ niet door zijn tijdgenoten aangenomen dat het madrigaal – algemeen gedefinieerd als een polyfone, wereld- voor muzikale zettingen werden gebruikt . lijke compositie op een poëtische tekst voor meestal vier of vijf onbegeleide solo- stemmen, waarvan de muzikale zetting als doel had de betekenis (en later ook De interesse van componisten en musici voor Petrarca’s gedichten uit de Canzoniere de emoties) van de poëzie zo effectief mogelijk uit te drukken – rechtstreeks uit is veeleer een gevolg van het petrarkisme – een stroming in de liefdespoëzie in de frottola evolueerde. Dit laatste genre, een sopraan-gedomineerd syllabisch, navolging van Petrarca’s kunst, waarbij het accent wordt gelegd op het platonische polyfoon, wereldlijk danslied, gezet op allerlei gangbare poëtische vormen, bevatte verlangen naar de geïdealiseerde vrouw (Laura), het gebruik van allerlei stijlfiguren gewoonlijk ook twee of drie bijkomende vocale of instrumentale stemmen. De Itali- zoals metaforen, antithesen, paradoxen en oxymorons, en de voorkeur voor het aanse term zelf betekent zowel mop of klucht als leugen of verzonnen verhaal, en sonnet als vorm. In zijn vroeg-16de-eeuwse gedaante werd het ook wel ‘bembisme’ hoewel de tekst soms populaire pretenties had, was hij door en door hoofs en vaak genoemd. Hoewel het petrarkisme zich al vroeg in de renaissance ontwikkelde (met gepeperd met sarcasme en ironie. Een recentere studie door Iain Fenlon en James Matteo Maria Boiardo, Angelo Poliziano, Pierre de Ronsard en later Luis de Góngora, Haar, The Italian Madrigal in the Early Sixteenth Century (1988) heeft echter overtui- John Donne en William Shakespeare), was het vooral de eerste druk van de Canzo- gend uitgewezen dat het madrigaal helemaal niet uit de frottola voortkwam en dat niere door Aldo Manuzio in 1501 die de hulp van de Venetiaanse humanist, kardinaal beide genres zelfs een tijdlang naast elkaar bestonden, maar binnen totaal verschil- en schrijver Pietro Bembo (1470-1547) zorgde voor een waar startschot van deze lende contexten. Terwijl Einstein zijn thesis uitsluitend op gedrukte verzamelingen langdurige literaire beweging. Het petrarkisme kende ook illustere voorbeelden in madrigalen en frottole had gebaseerd, raadpleegden Fenlon en Haar ook handge- de Nederlandse literatuur met Hooft, Bredero en Huyghens in de 17de eeuw, en ging schreven overgeleverde bronnen, waaruit de frottola blijkbaar niet verdween rond zelfs door tot in de 19de eeuw via dichters als Hubert Kornelisz Poot, Rijklof Michaël 1520, het jaar waarin de eerste madrigalen werden gepubliceerd. Om vermoedelijk van Goens en Rhijnvis Feith. Zelfs de zettingen van enkele van Petrarca’s sonnetten commerciële redenen werd de interesse van uitgevers rond die tijd getransfereerd voor stem en piano van Liszt zijn nog een late vorm van muzikaal petrarkisme. van de frottola naar het madrigaal, maar bleven frottole nog een tien- of vijftiental
198 199 jaar verder bestaan in manuscripten, en werden de vroegste madrigalen al rond toen een soort clubs of groepen van mensen – bij voorkeur intellectuelen, edelen 1510 in handschriften overgeleverd. Hoewel een chronologisch samenvallen van de en kunstenaars – die een gemeenschappelijke interessefocus hadden, zoals de twee genres nu een realiteit was geworden, was er nooit een geografische overlap- neoplatonische filosofie, Arcadische neoklassieke poëzie enz. De bekende Camerata ping: het oudere genre van de frottola kende vooral bijval aan de Noord-Italiaanse Fiorentina van graaf de’ Bardi in Firenze was zo een accademia op het einde van de hoven van Ferrara en Mantua, terwijl het madrigaal aanvankelijk aan het Floren- 16de eeuw, die zich als doel had gesteld de oude Griekse tragediën weer tot leven te tijnse de Medici-hof en aan de Romeinse pauselijke hoven floreerde. brengen – en uiteindelijk met de eerste opera’s uit de bus kwam. Sommige literaire accademie in Noord-Italië stelden zich ook als taak om heel grondig de kwali- Vanaf het vijfde decennium van de 16de eeuw werd de frottola dan uiteindelijk teiten van bepaalde gedichten te exploreren, en dat deden ze door deze gedichten overal opgegeven ten voordele van het madrigaal, dat zich in de rest van de 16de op muziek te (laten) zetten. We kunnen ons zeer goed voorstellen, op basis van eeuw en het eerste derde van de 17de eeuw ontwikkelde tot het meest succesrijke beschrijvingen van tijdgenoten en academici, dat op een gegeven vergadering de wereldlijke genre in Italië. Giulio Caccini, Claudio Monteverdi, Sigismondo d’India leden – een mix van dichters, filosofen, musici, componisten, wetenschappers en en hun tijdgenoten zouden uiteindelijk bijdragen tot de ondergang van het genre met andere intellectuelen – samen beslisten om een gedicht te kiezen dat dan tegen de introductie van de basso continuo, van het solomadrigaal, van de meer epigram- de volgende vergadering door drie verschillende componisten op muziek moest matische Marinistische poëzie, van de stile concertato (andere instrumenten, o.a. worden gezet. Na een grondige discussie van het sonnet door de ‘letterati’ zouden violen) en van de stile rappresentativo (het theatrale element) tijdens het eerste vier of vijf leden een muzikale zetting op zicht doorzingen, waarna een uitvoerige kwart van de 17de eeuw. Deze muzikale vernieuwingen en de groeiende complexi- discussie volgde over de muzikale kwaliteiten van die bepaalde versie. Daarna zong teit van de vocaal-technische eisen die het madrigaal aan zijn uitvoerders stelde, men een andere zetting, waarna de twee evenzeer grondig werden vergeleken enz. transformeerden het genre bovendien van een amateurs- naar een professioneel Uiteindelijk werden op die manier op een middag of avond twee of drie madrigalen genre. Het succes van het madrigaal als genre kan a.d.h.v. enkele cijfers worden verscheidene malen in detail bestudeerd en beluisterd, na een diepgaande studie geïllustreerd: tijdens het decennium 1581-1590 werden in Italië alleen al 367 van de poëtische tekst zelf. Zo werden madrigalen dus beluisterd en gezongen door bundels madrigalen uitgegeven, waarvan 96 herdrukken; verder 261 bundels tussen vaak niet-professionelen, rond de vergadertafel van een accademia: dat verklaart 1591 en 1600 en 264 tussen 1601 en 1610, waarna het aantal in de daaropvolgende ook de term ‘madrigale da tavolino’. tien jaar daalt tot 175 en tot 54 in 1621-1630. In vergelijking met de 25 ‘drammi per musica’ (vroege opera’s) die tussen 1600 en 1637 werden geproduceerd, zou men in Als we vandaag op een concert van anderhalf of twee uur twintig madrigalen te horen onze overzichten van de vroegbarokke muziekgeschiedenis dus veel meer het accent krijgen, het ene na het andere en slechts eenmaal, in een vreemde taal en met een moeten leggen op de madrigaalproductie dan op opera’s. approximatieve vertaling, dan kunnen we ons enkel inbeelden hoeveel we van die hooggeraffineerde kunstvorm missen! Uiteraard was dat soort conceptie en receptie Conceptie en receptie van het madrigaal niet de enige context voor madrigaaluitvoeringen: daarvoor bestonden er gewoon niet Door de huidige traditionele opzet van concerten en cd’s hebben we vandaag genoeg accademie in Italië. De composities werden ook in een huiselijke kring uitge- eigenlijk een volledig vervormde relatie met het madrigaal. Eerst en vooral waren voerd en bij intieme hoofse aangelegenheden, zoals in de privévertrekken van een dergelijke composities tot en met Monteverdi’s madrigalen ‘in stile rappresentativo’ hertog of hertogin, of voor een muzikaal moment tussen de gangen van een diner – zoals het Combattimento di Tancredi e Clorinda of het Ballo delle Ingrate uit het of andere adellijke bijeenkomsten. Uiteindelijk werden sommige van die madrigaal- achtste boek – nooit bedoeld als openbare concertstukken, maar wel als ‘academi- bundels ook ware verzamelobjecten, en in bepaalde gevallen werden ze gebruikt in sche’ werken. Academisch staat tussen aanhalingstekens, omdat ik het niet heb theatrale ‘intermedi’ (bv. La Pellegrina, 1589), of werd een bundel als een doorlopende over wetenschappelijke of musicologische composities in onze hedendaagse zin, komedie geconcipieerd met een sluitend verhaal zoals L’Amphiparnaso (1597) van maar over werken die uit de Italiaanse ‘accademie’ voortsproten. Accademie waren Orazio Vecchi of Il Festino del giovedì grasso (1608) van Adriano Banchieri.
200 201 Petrarca en het madrigaal de zuivere witte en opgewekt rode kleuren op synesthetische wijze uitdrukken. Maar wat zochten die literati in die madrigalen, wat prikkelde hun interesse en Hoewel Monteverdi zich in zijn zetting van dit madrigaal nogal synthetisch opstelt wat kon hen urenlang aan de praat houden over een stukje muziek van drie of vier en niet elk woord en zijn connotaties in muziek poogt om te zetten (vooral in verge- minuten? Zoals vermeld werd eerst een tekst uitgekozen, soms nieuw geschreven, lijking met de meer analytische versie van Marenzio), maakt hij bewust gebruik van maar binnen de beweging van het bembisme werden meestal oudere teksten de door Petrarca gebruikte woorden en hun klanken om zijn muzikale zetting extra gebruikt, en dan vooral gedichten die zich meteen al goed leenden tot een muzikale kleur te geven. zetting. Aangezien Petrarca in de 16de eeuw ook vanwege zijn diep-muzikale kwaliteiten de hemel in werd geprezen, zal het geen wonder wezen dat honderden Solo et pensoso i più deserti campi madrigalen op zijn sonnetten en canzoni werden gezet. Door zijn woordkeuze en vo mesurando a passi tardi et lenti. vooral door de pure klankkwaliteiten van zijn vocabularium, slaagde Petrarca erin om op een sublieme manier een sfeer te scheppen die volledig overeenstemde met Alleen en in gepeins verzonken ga ik met de diepere betekenis van de tekst zelf. Laat mij een paar eenvoudige voorbeelden trage tred de meest verlaten velden door. nemen uit de concertreeks: twee welbekende teksten die men te horen zal krijgen tijdens het festival (tijdens het concert van Zefiro Torna & Frank Vaganée Trio, In dit sonnet opent Petrarca met lange gesloten o-klanken op ‘solo’ en ‘pensoso’ 22.08.17) zijn Zephiro torna e’l bel tempo rimena (Canzoniere, nr. 310; in de zetting die de eenzaamheid van de protagonist evoceren; verder wordt de traagheid en de van Claudio Monteverdi) en Solo et pensoso i più deserti campi (Canzoniere, nr. 35; regelmaat van het meten, met trage passen, van de achtergelaten velden geëvo- versie van Luca Marenzio). Zonder hier aan een volledige analyse te beginnen, wil ceerd in de regelmaat van de jambische (v—) versvoet in het hendecasyllabische ik enkel de aandacht vestigen op een aantal zuiver muzikale elementen die uit de vers. Marenzio zet deze eerste verzen op spectaculaire wijze op muziek door de declamatie van de opening van deze twee sonnetten voortspruiten: eenzaamheid uit te drukken in de stijgende en dan weer dalende toonladder op lange notenwaarden van de sopraan, terwijl de andere stemmen de rest van de tekst Zephiro torna, e ’l bel tempo rimena, declameren. In die zin staan Petrarca en Marenzio op eenzelfde lijn wat het begrip e i fiori, et l’erbe, sua dolce famiglia, van de tekst en zijn inherente muzikaliteit betreft. et garrir Progne, et pianger Philomena, et primavera candida et vermiglia. Wat de luisteraar-analist van de 16de eeuw dus fascineerde, was de mate waarin en op welke manier de componist eerst en vooral het algemene affect van de madri- Zephyrus is gekomen met mooi weer, gaaltekst had behouden en gereproduceerd, of zelfs effectiever geïllustreerd door de zodat zijn nakroost − bloem en kruid − gedijt. keuze van de modus, het ritmische en melodische profiel, en de harmonieën. In een Hoor, Procne kwettert, Philomena schreit, sonnet komt na het achtste vers vaak de zogenaamde volta of wending, die in het we zien, dieprood en wit, de lente weer. daaropvolgende sextet voor een contrasterend affect zorgt … ideaal dus voor een componist om er muzikaal iets interessants mee te doen. Behalve het respecteren In het woord ‘Zephiro’ hoort men al het blazen van de wind, terwijl de mooie van het ritme en van de declamatorische karakteristieken van de tekst, moest de e-klanken in de rest van het eerste vers de frisse openheid en het ‘groene’ van componist ook de juiste sfeer scheppen en datgene wat men zich überhaupt grafisch de lente inhouden; het werkwoord ‘garrir’ klinkt als het kwetterend zingen van kon voorstellen bij bepaalde woorden of concepten in muziek vertalen. Daarbij werd Progne, terwijl dat kwetteren perfect door de lange en pijnlijke klanken van gebruikgemaakt van een verregaande conventionaliteit in de muzikale taal, wat men ‘pianger Philomena’ wordt gecontrasteerd. Daartegenover staan dan weer de korte, madrigalismen is gaan noemen, of hypotyposisfiguren in de muzikale of klassieke opgewekte i- en a-klanken van ‘candida’ en ‘vermiglia’, klanken die ook uitstekend retoriek. Neem het voorbeeld van het concept van een apotheose, wat in onze geest
202 203 gepaard gaat met een stijgende beweging en dat dus een melodisch stijgende lijn zal DINSDAG vergen. Het idee van de dood, of van het sterven wordt zowel met een mineurmodus 22.08.17 in muziek uitgedrukt, als met trage ritmen, een dalend melodisch profiel en liefst met diepe stemmen. Pijn wordt in muziek weergegeven met schrijnende dissonanten; een fuga of snelle imitatie tussen de stemmen kan een groep mensen uitbeelden die snel uit elkaar weglopen door verschrikking enz. Welnu, het was precies de manier 22.15 waarop de componist dat soort elementen in de tekst kon vinden en ze op een kunst- Concert zinnige wijze in muziek kon vertalen, die de madrigaal-’consument’ in de 16de eeuw fascineerde, en dat vergt dus meer dan één aandachtige luisterbeurt, alsook een AMUZ diepgaande kennis van de taal. Een concert met madrigalen zou dus idealiter door een grondige tekstanalytische sessie moeten worden voorafgegaan om de volledige esthetische zin van het muzikale genre naar waarde te kunnen schatten.
Kortom, dat soort luistercultuur paste perfect bij de aandacht die de Italiaanse renaissance ‘letterato’ (geletterde) had voor het filologisch detail en vond in de combinatie van de vernuftige polyfone compositietechnieken van de 'Oltremontani' met de rijke klankpoëzie van Petrarca een ideaal expressiemedium. Hoewel veel van die madrigalen door ons vandaag zuiver op de schoonheid van de toonzetting en Zefiro Torna & Frank Vaganée Trio soms op de pracht van de dichtkunst kunnen worden beoordeeld, is het belangrijk in te zien hoe diepgaand de tekst en zijn muzikale zetting(en) met elkaar verweven Jurgen De bruyn, artistieke leiding artistic director | Frank Vaganée, artistieke zijn en onderling interageren, en dat voor het eerst in de westerse muziekgeschie- leiding artistic director denis. Op die manier kan men eigenlijk naar madrigalen blijven luisteren, met tekst en partituur in de hand om constant nieuwe raffinementen en verborgen pareltjes Annelies Van Gramberen, zang voice | Didier François, nyckelharpa nyckelharpa | van vindingrijkheid van een dichter als Petrarca en van de muziek die hij heeft geïn- Jurgen De bruyn teorbe, luit & zang theorbo, lute & voice | Frank Vaganée, sopraan- spireerd te kunnen ontdekken. Een eenmalig concert met madrigalen zou voor het & altsaxofoon soprano & alto saxophone | Jos Machtel, contrabas double bass | publiek een aansporing kunnen zijn om verder naar madrigalen te luisteren met een Lionel Beuvens, drums & percussie drums & percussion | Gyuri Spies, klanktechniek oog op deze unieke soort van 16de-eeuwse receptie, zodat ook de conceptie van het sound techniques genre een diepere zin krijgt.
Marc Vanscheeuwijck, Professor of Musicology & Coordinator, Collegium Musicum, departementshoofd Musicology, Etnomusicology & Historical Performance Practice, University of Oregon, VS
204 205 Voi ch'ascoltate in rime sparse il suono Sigismondo d'India (ca. 1582-1629) Scattered rhymes, a tribute to Scattered rhymes, a tribute to / bewerking: ensemble Francesco Petrarca Francesco Petrarch
Mille piagge in un giorno et mille rivi Els Van Laethem (°1973) 6 april 1327. In een kerkje bij Avignon 6th April 1327. In a small church / bewerking: Frank Vaganée deed een blik op een vrouw, genaamd near Avignon, the sight of a woman Laura de Noves een blijvende passie called Laura de Noves ignited a Io canterei d’amor sì novamente Cipriano de Rore (1515/16-1565) ontstaan bij de renaissancedichter lifelong passion in the heart of the / bewerking: Frank Vaganée en humanist Francesco Petrarca. Zijn Renaissance poet and humanist ‘rime sparse’ of uitgestrooide verzen Francesco Petrarch. His ‘rime sparse’, Vergine bella, che di sol vestita Guillaume Du Fay (1397-1474) krijgen vorm in 366 sonnetten, later de or scattered rhymes, took the form / bewerking: Frank Vaganée Canzoniere genoemd. Dit songbook staat of 366 sonnets, later christened the vol met platonische liefdesbetuigingen Canzoniere. This song book is full of Una candida cerva sopra l’erba Els Van Laethem en cryptische verwijzingen naar zijn platonic declarations of love and cryptic / bewerking: Frank Vaganée onbereikbare schone, en leest als references to his unattainable beauty, La gola e ’l somno et l’otïose piume Petrarca’s eigen psychoanalytische and reads like Petrarch’s own diary notitieboekje. Naast het bezingen of psychoanalytical notes. As well as Een jonge vrouw in 't groen van een laurier Jurgen De bruyn (°1971) van Laura’s schoonheid en het klagen praising Laura’s beauty and lamenting / bewerking: ensemble over haar onbereikbaarheid, wat het how unattainable she was, which is uitgangspunt van de hoofse liefde is, the basis of courtly love, the poems Pace non trovo, e non ho da far guerra Franz Liszt (1811-1886) handelen de gedichten over algemene also tackle general social or political / bewerking: Frank Vaganée maatschappelijke of politieke thema’s. issues. In other words, the song book is Zo werd het liedboek meer dan een more than a chronicle of Petrarch’s love Non al suo amante piú Diana piacque Jacopo da Bologna (1340-1386?) kroniek van Petrarca’s liefdesleven. De life. The sonnets have been a source of / bewerking: Frank Vaganée sonnetten vormen al eeuwenlang een inspiration for countless poets through inspiratiebron voor talrijke dichters en the centuries, and have been set to Zefiro torna, e'l bel tempo rimena Claudio Monteverdi (1567-1643) werden op muziek gezet door magistrale music by great composers such as / bewerking: Frank Vaganée componisten als de Machaut, Willaert, Machaut, Willaert, Lassus, Schubert Vago augelletto che cantando vai Lassus, Monteverdi, Schubert en Liszt. and Liszt. Zefiro Torna en de jazzformatie Frank Zefiro Torna and the jazz formation Vaganée Trio slaan de handen in elkaar Frank Vaganée Trio have joined en trekken de tijdslijn door. Ze bewerken forces to travel through time. They canzone's, ballades en madrigalen en have adapted canzoni, ballads and bewijzen hoe Petrarca’s poëzie over de madrigals, showing how Petrarch’s eeuwen heen een inspiratiebron blijft poetry has remained a source of voor componisten. Jacopo da Bologna’s inspiration to composers through the Non al suo amante is de oudste bekende centuries. Jacopo da Bologna’s Non al
206 207 zetting op een tekst van Petrarca – de suo amante is the oldest known setting Voi ch’ascoltate in rime sparse il twee kunstenaars kenden elkaar of a text by Petrarch: incidentally, the suono bovendien. In Du Fay’s Vergene bella, een two artists also knew each other. In Voi ch’ascoltate in rime sparse il suono U die in mijn verspreide rijmen hoort hoe 't driestemmig lied, zien we hoe Petrarca Du Fay’s Vergene bella, a three-part di quei sospiri ond’io nudriva ’l core zuchten klonk waarmee ik mijn hart voedde, in de ban geraakt van de Mariacultus. song, we see how Petrarch became in sul mio primo giovenile errore toen ik door jeugdig dwalen was ontspoord Tijdens de renaissance en barok zien fascinated by the cult of the virgin Mary. quand’era in parte altr’uom da quel ch’i’ en wie ik zou zijn, nog maar half vermoedde. we een opvallende populariteitsstijging During the Renaissance and Baroque, sono. van Petrarca’s gedichten als basis we see a striking rise in the popularity del vario stile in ch’io piango et ragiono Als ik in wisselende stijl verwoord voor meesterlijke madrigalen, gaande of Petrarch’s poems as a basis for fra le vane speranze e ’l van dolore, hoe ik toen ijdel hoopte, ijdel bloedde, van de Rore’s vierstemmige zetting masterly madrigals, from de Rore’s ove sia chi per prova intenda amore, verwacht ik van wie zelf ooit is bekoord van Io canterei d’amor (1550) tot de four-part setting of Io canterei d’amor spero trovar pietà, nonché perdono. of meelij, of hij houde 't mij ten goede. madrigalen van Monteverdi en d’India. (1550) to the madrigals of Monteverdi Voi ch'ascoltate in rime sparse van and d’India. D’India’s Voi ch'ascoltate Ma ben veggio or sì come al popol tutto Ik zie nu dat er door de hele stad d’India is een dramatisch monodisch in rime sparse is a dramatic monodic favola fui gran tempo, onde sovente allang over mij werd gepraat en dat madrigaal. Enkele eeuwen later schrijft madrigal. A few centuries later, Liszt di me medesmo meco mi vergogno. ik mij moet schamen voor mijn vroeger leven. Liszt met Pace non trovo, e non ho da far composed Pace non trovo, e non ho guerra een lied dat meer weg heeft van da far guerra a lied that resembles an Et del mio vaneggiar vergogna è ’l frutto, Schaamte als vrucht van mijn ijlhoofdigheid een opera-aria. opera aria. e ’l pentersi, e ’l conoscer chiaramente en wroeging en erkenning van het feit: Jurgen De bruyn, Els Van Laethem Jurgen De bruyn, Els Van Laethem and che quanto piace al mondo è breve vluchtige waan is ieder werelds streven. en Frank Vaganée componeerden Frank Vaganée have composed new sogno. nieuwe muziek. Polyfone weefsels, music. Polyphonic fabrics, obsessive obsessieve cadansen, klankchemie, cadences, sound chemistry, painful Mille piagge in un giorno et mille rivi pijnlijke uithalen, woordeloze scatting attacks, wordless scat singing and Mille piagge in un giorno et mille rivi Elke dag reed ik in de vermaarde Ardennnen en zalvende harmonieën vormen de soothing harmonies come together in mostrato m’à per la famosa Ardenna langs duizend hellingen en duizend stromen, elementen van een tijdloos eerbetoon. a timeless tribute to the Italian master. Amor, ch’a’ suoi le piante e i cori impenna gestuwd door Amor, die wie tot hem komen per fargli al terzo ciel volando ir vivi. bevleugelt met zijn goddelijke pennen.
Dolce m’è sol senz’arme esser stato ivi, Ik snelde zonder iemand te bekennen, dove armato fier Marte, et non acenna, gespeend van wapens maar vervuld van quasi senza governo et senza antenna dromen, stuurloos en blind tussen een zee legni in mar, pien di penser’ gravi et van bomen naar 't havenlicht dat ik nooit schivi. zal ontwennen.
Pur giunto al fin de la giornata oscura, En nu de stormen niet meer om mij woeden rimembrando ond’io vegno, et con quai en de uren van 't gevaar ten einde raken, piume, sento di troppo ardir nascer paura. is 't mij na al die dreiging bang te moede.
208 209 Ma ’l bel paese e ’l difectoso fiume Maar 't mooie land en 't zoet rivierdal maken levando ’l sole a la stagione acerba. bij 't zachte zuchten van de voorjaarswinden. con serena accoglienza rassecura dat nu mijn hart, dat zich met onrust voedde, il cor già vòlto ov’abita il suo lume. weer vrede vindt bij 't lang verbeide baken. Era sua vista sí dolce superba, Omdat haar zoete gratie mij verblindde, ch’i’ lasciai per seguirla ogni lavoro: vergat ik wat ik deed en volgde 't dier Io canterei d’amor sì novamente come l’avaro che ’n cercar tesoro net als de vrek die 't uitzingt van plezier Io canterei d’amor sì novamente Ik wil zo ongehoord van liefde zingen con diletto l’affanno disacerba. zo gauw hij denkt ergens een schat te vinden. ch’al duro fianco il dì mille sospiri dat ik in haar gemoed, verstard van kou, trarrei per forza, e mille alti desiri liefde in duizendvoud ontsteken zou, Nessun mi tocchi – al bel collo d'intorno "Raak mij niet aan," stond om haar hals raccenderei ne la gelata mente; en duizend zuchten aan haar zou ontwringen. scritto avea di diamanti et di topazi: geschreven in diamanten en topazen steen, libera farmi al mio Cesare parve. "want God wil mij in vrijheid laten leven!" e ’l bel viso vedrei cangiar sovente, Vaak zou dan bleekheid haar gezicht door- e bagnar gli occhi, e più pietosi giri dringen, mij toegekeerd, bij haar te laat Et era ’l sol già vòlto al mezzo giorno, En reeds was 't zonlicht over 't zenit heen far, come suol chi de gli altrui martìri berouw om mijn verdriet en haar abuis als gli occhi miei stanchi di mirar, non sazi, en moest mijn oog zich moe gewonnen e del suo error quando non val si pente; vrouw: ze zou haar tranen niet meer lang quand’io caddi ne l’acqua, et ella sparve. geven, toen ik in 't water viel en zij verdween. bedwingen. Vergine bella, che di sol vestita La gola e ’l somno et l’otïose piume Vergine bella, che di sol vestita, O schone maagd, met zonneschijn bekleed, La gola e ’l somno et l’otïose piume Vraatzucht en slaap en lege vadsigheid coronata di stelle, al sommo Sole gekroond met sterren, die het hoogste Licht ànno del mondo ogni vertú sbandita, hebben van de aarde elke deugd verdreven, piacesti sí, che ’n te Sua luce ascose, zó hebt behaagd dat u het mocht behoeden: ond’è dal corso suo quasi smarrita en door de waan der dagen afgeschreven amor mi spinge a dir di te parole: voor u schrijf ik uit liefde een gedicht, nostra natura vinta dal costume. lijkt de natuur haar spoor volledig kwijt.
ma non so ’ncominciar senza tu’ aita, hoewel ik zonder u 't begin niet weet, Et è sí spento ogni benigno lume Gedoofd is 't sterrenlicht, dat wijd en zijd et di Colui ch’amando in te si pose. of zonder Hem die u met liefde voedde. del ciel, per cui s’informa humana vita, weldoend gestalte gaf aan 's mensen leven, Invoco lei che ben sempre rispose, Ik roep tot haar die altijd keert ten goede che per cosa mirabile s’addita en spotternij en hoongelach omgeven chi la chiamò con fede: wie gelovig tot haar baden; chi vòl far d’Elicona nascer fiume. wie zich aan schrijven of aan dichten wijdt.
Vergine, s’a mercede o maagd, indien genade Qual vaghezza di lauro, qual di mirto? Wie taalt er nog naar mirte of lauwertak? miseria extrema de l’humane cose voor alle rampen die op aarde woeden Povera et nuda vai philosophia, De op winst beluste massa roept misprijzend: già mai ti volse, al mio prego t’inchina, u ooit bewoog, willig mijn bede in: dice la turba al vil guadagno intesa. och Wijsheid, jij bent arm en naakt en zwak! soccorri a la mia guerra, staat u mijn kampstrijd bij bench’i’ sia terra, et tu del ciel regina. al ben ik stof, gij hemelkoningin. Pochi compagni avrai per l’altra via: Edelgestemde geest, jij die al reizend tanto ti prego piú, gentile spirto, dikwijls alleen zult zijn, ik wil je vragen Una candida cerva sopra l’erba non lassar la magnanima tua impresa. om op je hoge tocht niet te versagen. Una candida cerva sopra l’erba In 't groene gras zag ik een blanke hinde verde m’apparve, con duo corna d’oro, met gouden hoorns, die dicht bij een rivier fra due riviere, all’ombra d’un alloro, ‘s ochtends het lommer zocht van een laurier
210 211 Een jonge vrouw in 't groen van een Ik ben veranderd van gezicht en haar, laurier vrees ik, eer medelij spreekt uit de ogen van mijn idool, gesneden uit laurier; Een jonge vrouw in 't groen van een als ik mij niet vergis is 't zeven jaren laurier, zag ik eens, blanker, koeler nog dat ik reeds smacht, waar ook mijn dan sneeuw, nooit door de zon beroerd voeten treden, bij nacht of dag, in vele jaren; bij hitte of bij sneeuw. zozeer behaagden mij gezicht en haar en spraak van haar Van binnen vuur, van buiten witte dat ik haar steeds voor ogen blijf zien, sneeuw, zo richt ik (wenend en met in bergland of aan koele rede. grijzend haar, alleen met die gedachten) nu mijn schreden; Mijn denken vaart pas naar behouden misschien wek ik wel meelij in de ogen rede als geen groen blad meer groeit van wie pas leven over duizend jaren, aan de laurier; als, goed verzorgd, zo lang leeft de als 't hart rust vindt en droog blijven mijn laurier. ogen, dan wordt het vuur tot ijs, dan gloeit de sneeuw Topazen, goud, in zonlicht op de sneeuw, en ik tel minder haren in mijn haar zijn niets bij 't gouden haar dat, dan 't aantal tot die dag verstreken jaren. met haar ogen mijn jaren meevoert naar hun laatste rede. De tijd is snel en vluchtig gaan de jaren die ons doen ijlen naar de laatste rede, Pace non trovo, e non ho da far guerra hetzij met sneeuwwit of nog donker haar; Pace non trovo, e non ho da far guerra, Ik voer geen oorlog en ik vind geen vrede, dus volg ik 't lieve beeld van de laurier, e temo, e spero, ed ardo, e son un ghiaccio: ik hoop en vrees, ik ben van ijs en brand, ook bij de felste zon en in de sneeuw, e volo sopra 'l cielo, e giaccio in terra; ik voel mij zweven en lig hier beneden, totdat de dood een floers legt op mijn e nulla stringo, e tutto 'l mondo abbraccio. ik vat de wereld in een lege hand. ogen. Tal m'ha in priggion, Zij sluit mij op, Geen mens zag ooit zo luisterrijke ogen che non m'apre, né serra, maar blijft doof voor mij bede, in onze tijd of in vervlogen jaren, né per suo mi ritien, né scioglie il laccio, zij wil me niet, maar slaakt toch niet de band. waardoor ik smelt, zoals bij zon de e non m'uccide Amor, e non mi sferra; Amor doodt niet, maar boeit mijn lijf en leden, sneeuw, mijn tranenstroom zal Amor né mi vuol vivo, né mi trahe d'impaccio. ik sterf half, maar mijn kerker blijft in stand. dan verbreden tot onder die hardvochtige laurier met diamanten takken, gouden Veggio senz'occhi; e non ho lingua Ik zie blind, schreeuw zelfs van mijn tong haar. e grido; ontdaan,
212 213 e bramo di perir, e cheggio aita; ik smeek om hulp en wil het liefst vergaan, e'n belle donne oneste atti soavi of mooie vrouwen met hun hoofs gebaar ed ho in odio me stesso, ed amo altrui. ik haat mijzelf en hoop haar aan te kleven. sono un deserto, e fere aspre e selvagge. zijn mij als beesten in een woestenij.
Pascomi di dolor; piangendo rido; Ik leef van pijn en glimlach met een traan; Vago augelletto che cantando vai egualmente mi spiace morte e vita. zoals de dood haat ik mijn eigen leven Vago augelletto che cantando vai, Jij, dwalend vogeltje, je zingt je lied In questo stato son, Donna, per Voi. en, vrouwe, u hebt mij daartoe gedreven. over piangendo, il tuo tempo passato, of klaaglied, want je leven gaat voorbij; vedendoti la notte e 'l verno a lato je ziet de nacht en winter al nabij, Non al suo amante piú Diana e 'l dí dopo le spalle e i mesi gai. terwijl je blijde maanden achterliet. piacque Non al suo amante piú Diana piacque, Weet dat Diana nooit de man zo kon Se, come i tuoi gravosi affanni sai, Als jij je eigen zorgen zo goed ziet, quando per tal ventura tutta ignuda bekoren die haar hevig heeft bemind, cosí sapessi il mio simile stato, en daardoor weet hoe 't is gesteld met mij, la vide in mezzo de le gelide acque, toen hij haar naakt zag in een koele bron, verresti in grembo a questo sconsolato vlieg je recht naar mijn boezem, zodat wij a partir seco i dolorosi guai. er kunnen delen in elkaars verdriet. ch'a me la pastorella alpestra et cruda als ik het werd door dat ruw herderskind, posta a bagnar un leggiadretto velo, toen zij in 't wasbekken de sluier deed Vertaling: Peter Verstegen ch'a l'aura il vago et biondo capel chiuda, die haar blond haar beschermde in de wind, Francesco Petrarca: Het Liedboek/Canzoniere, vertaald door Peter Verstegen, uitgeverij Athenaeum - Polak & Van tal che mi fece, or quand'egli arde 'l cielo, zodat ze mij, al was de zon ook heet, Gennep, Amsterdam 2008 tutto tremar d'un amoroso gielo. van een verliefde huiver rillen deed.
Zefiro torna, e'l bel tempo rimena Zefiro torna, e'l bel tempo rimena, Zephyrus is gekomen met mooi weer, e i fiori e l'erbe, sua dolce famiglia, zodat zijn nakroost − bloem en kruid − gedijt. e garrir Progne, e pianger Filomena, Hoor, Procne kwettert, Philomena schreit, e primavera candida e vermiglia. we zien, dieprood en wit, de lente weer.
Ridono i prati, e'l ciel si rasserena; De wei lacht, helder is de atmosfeer, Giove s'allegra di mirar sua figlia; Jupiter, Venus ziende, is verblijd, l'aria, e l'acqua, e la terra è d'amor piena; lucht, water, aarde ademen tederheid, ogni animal d'amar si riconsiglia. elk creatuur bewijst de liefde eer.
Ma per me, lasso!, tornano i più gravi Maar uit mij stijgt de zwaarste liefdesklacht sospiri, che del cor profondo tragge ooit uit mijn hart omhooggehaald door haar quella ch'al ciel se ne portò le chiavi; die er de sleutel van ten hemel bracht.
e cantar augelletti, e fiorir piagge, Vogels die fluiten in een bloemenwei
214 215 WOENSDAG 23.08.17
13.00 Lezing
gratis toegang free admission
AMUZ
Petrarca & music lezing (voertaal: Engels) | lecture (English spoken)
Marc Vanscheeuwijck, docent lecturer
216 217 Deze lezing werpt een nieuw licht op The lecture will shew light on the WOENSDAG de impact die de zangerige poëzie impact of Francesco Petrarca's 23.08.17 van Francesco Petrarca had op de inherently musical poetry for the ontwikkeling van twee belangrijke development of two major genres in 15.30 muzikale genres in de 16de eeuw aan 16th-century Northern and Central de hoven in Noord- en Centraal Italië: de Italian courts, the frottola and the 19.15 frottola en het meerstemmige madrigaal. polyphonic madrigal. Concertinleiding Beide genres konden ontstaan enerzijds Thanks to the efforts of Venetian door Elise Simoens dankzij de inspanningen van de humanist cardinal Pietro Bembo to Venetiaanse humanistische kardinaal unify Italy linguistically – and to use 15.30 & 20.00 Pietro Bembo, die de taal in Italië wilde Petrarch's poetry to partly achieve Concert uniformiseren – en daarvoor ook Petrarca's that goal – we will explore how poëzie inzette – wat uitmondde in een this literary movement, known as AMUZ linguïstische beweging, het Petrarcisme. Petrarchism, and in combination with Anderszijds door de instroom van the emigration of composers from the componisten uit de Lage Landen in Italië, Low Countries to Italy helped develop die in Petrarca de perfecte literaire bron some of the most fascinating and vonden voor de ontwikkeling van enkele well-diffused musical genres of the Marco Beasley van de meest boeiende en wijdverspreide Renaissance. genres van de renaissance. Marco Beasley, artistieke leiding artistic director
Marco Beasley, zang chant | Fabio Accurso, luit lute | Stefano Rocco, aartsluit & gitaar archlute & guitar | Marco Ferrari, fluiten & rietinstrumenten flutes & reed instruments | Vito De Lorenzi, slagwerk percussion | Lieselotte Volckaert, dans dance | Dorothée Wortelboer, choreografie choreograph
218 219 Su, su, leva alza le ciglia Bartolomeo Tromboncino (1470-na 1534) Il labirinto di Isabella Il labirinto di Isabella Vale diva mia, va' in pace Muziek kan net als het leven verrassende Music, like life itself, can present us Vilana che sa tu far? Anoniem (16de eeuw) tegenstellingen weergeven. De liederen with surprising contrasts. The songs Staralla ben cusì? van dit programma zijn krachtig en of this programme are powerful and expressief, maar tegelijk raden ze aan expressive, but they also encourage Saltarello alla Bolognesa Ioan Maria da Crema (fl. 1540-1550) tot stilte en terughoudendheid. Hun silence and reticence. The loves they uitdrukkingen van liefde, platonisch of express, whether Platonic or downright Pavana Piana fusi – Gagliarda Gonella – Gagliarda Moneghina net platvloers, tonen hoe fragiel we als earthy, reveal our fragility as human – Gagliarda Catacchio Anoniem (16de eeuw) mens zijn. De frottole, de precieze naam beings. These ‘frottole’, the genre of van het liedgenre dat Marco Beasley songs that Marco Beasley will sing at Per fuggir d'amor le punte Marchetto Cara (ca. 1465-1525) tijdens dit programma zingt, getuigen van this concert, express an aversion to de afkeer van de Franse dominantie over the French dominance of the Italian Ostinato vo' seguire Bartolomeo Tromboncino het Italiaanse schiereiland en de liefde peninsular and a love of the Italian Ave Maria voor de Italiaanse taal. Ze bieden een language. They offer a glimpse of the Vergene bella glimp op de historische banden van Italië historic links between Italy and the met het koninkrijk van Aragon en geven Kingdom of Aragon and give voice to Suoni di terra Vito De Lorenzi (°1977) gestalte aan het Italiaanse humanisme. Italian humanism. At the same time, Tegelijk vieren deze liederen het leven these songs celebrate life and love Amando e desiando Benedetto Gareth (ca. 1450-1514) en de liefde in alle talloze vormen, van in all their countless forms, from the de adoratie voor de maagd Maria, over de adoration of the virgin Mary to the Pavana alla Veneziana, Saltarello e Piva Joan Ambrosio Dalza (fl. 1508) ontoelaatbare liefde van een toegewijde forbidden love of a dedicated courtier hoveling, tot de vleselijke lust van een or the physical lust of a farmer’s boy So stato nel inferno tanto tanto Anoniem (15de eeuw) boerenkinkel voor zijn liefje. for his girl. Frottole worden meestal geassocieerd Frottole are usually associated with Forsi che si, forsi che no Marchetto Cara met Isabella d’Este – ze verzamelde Isabella d’Este, who collected poems gedichten en liet die op muziek zetten. and had them set to music. The ideas Sera ne lo cor mio dolgia e tormento Anoniem (15de eeuw) De ideeën en gevoelens van de liederen and sentiments in the songs were werden ook gereflecteerd in haar also reflected in her surroundings. Sotto un verde e alto cipresso Antonio Caprioli (fl. 16de eeuw) omgeving. Zo was de tekst van een For example, the words to a chanson chanson van Johannes Ockeghem in de by Johannes Ockeghem were carved Cantai mentre nel cor lieto fioria Marchetto Cara muur van haar ‘grotta’ gekerfd. “Prenez into the wall of her ‘grotta’. “Prenez sur moi vostre exemple amoureux” sur moi vostre exemple amoureux” is verwijst naar het labyrint der liefde, a reference to the labyrinth of love, van waaruit het onmogelijk ontsnappen from which it is impossible to escape. is. Ook Francesco Gonzaga had in het Francesco Gonzaga also had his palace
220 221 paleis decoraties laten aanbrengen die decorated in ways that represented his Su, su leva alza le ciglia zijn levensopvattingen representeerden. views of life. “Forse che si, forse che Su, su leva alza le ciglia, Toe, kom, sla je ogen op, “Forse che si, forse che no”, staat er in het no”, is written in the labyrinth on the non dormir che non dorm'io. slaap toch niet, want ik slaap niet. labyrint op het plafond in zijn privévertrek. ceiling of his private room. Can we E se hai caro el viver mio, En als mijn leven je lief is, Kunnen we de toekomst voorspellen? predict the future? “Maybe so, maybe apri li ochi e te resviglia. open dan je ogen en ontwaak. “Misschien wel, misschien niet”! En not”! In some situations, “speech is Su, su leva ... Toe, kom .... in sommige situaties geldt het motto silver, silence is golden” is an excellent “spreken is zilver, en zwijgen is goud” motto – and it reveals a talent at which Lassa il somno et odi il canto Laat het slapen, hoor het zingen – een talent waarin Isabella volgens haar Isabella excelled in the eyes of her d’un che va per te penando van iemand die hevig om jou lijdt, raadsman Mario Equicola uitblonk. adviser Mario Equicola. e che affetto è d'amor tanto, die zo door liefde is aangedaan, Liefde gaat vaak gepaard met Love is often coupled with melancholy che per te va quinci errando, dat hij hier voor jou ronddwaalt, melancholie en de herinnering aan and the memory of absent lovers and e si forte lamentando en zo luid weeklaagt, afwezige geliefden en betere tijden. better times. When Isabella herself che col strido te resviglia. dat zijn kreet je doet ontwaken. Wanneer Isabella zelf zong, beschreef ze sang, she liked to describe tender Su, su leva ... Toe, kom ... graag dergelijke tedere gevoelens, zoals feelings like these, as she did in in december 1514, toen ze Cantai mentre December 1514, when she sang Cantai Tu riposi et io, qua fora, Jij rust en ik, hier buiten, nel cor lieto fioriva zong, een frottola van mentre nel cor lieto fioriva, a frottola per te fo pensier diversi koester om jou allerlei gedachten. Marco Cara, de kapelmeester in Mantua, by Marco Cara, the Kapellmeister of e l'ardor che cresce ognora En de hartstocht die almaar groeit, op tekst van Baldassare Castiglione. Mantua, with words by Baldassare tenmi i spirti in duol sumersi, houdt mijn gemoed in verdriet verzonken, Het is een lied vol nostalgie en edele Castiglione. It is a song full of nostalgia tal che con dolenti versi zozeer dat, met mijn droeve verzen, gevoelens dat ons ook na vijfhonderd and noble sentiment that still appeals forza m'è che ti resviglia. ik je wel moet doen ontwaken. jaar nog steeds aanspreekt. to us after five hundred years. Su, su leva ... Toe, kom ...
Lassa adonque, o donna, il somno Laat dus, o vrouwe, het slapen, e pietà ti svegli il core, laat je hart door mededogen wekken, che mie forze piu non ponno want het ontbreekt mij aan de krachten riparar a un tanto ardore; om zo’n hartstocht te weerstaan. e se hai dramma in te d'amore, En als je een sprankje liefde in je voelt, odi il canto e te resviglia. hoor dan mijn zang en ontwaak. Su, su leva ... Toe, kom ...
Vale diva mia, va' in pace Vale diva mia, va' in pace, Vaarwel, mijn godin, ga in vrede, che propitio el ciel te sia. dat de hemel je goedgezind mag zijn. Tu te parte hor piu che pria, Je gaat nu weg, maar meer dan ooit la memoria nel cor iace. ligt jouw herinnering in mijn hart besloten.
222 223 Vale diva mia, va’ in pace, Vaarwel, mijn godin, ga in vrede, Vilana, che sa' tu far? che propitio el ciel te sia. dat de hemel je goedgezind mag zijn. Vilana, che sa' tu far? Wat kan jij, boerenmeisje? So filar e so naspar, Ik kan spinnen, ik kan winden, Lieta sia tua dipartita, Laat jouw vertrek vol vreugde zijn, so chusir e so tagiar, ik kan naaien, ik kan knippen, lieti sian tutti i toi passi. vol vreugde al jouw passen. so ballar e so cantar, ik kan dansen, ik kan zingen, Solitaria sia mia vita Laat mij een eenzaam leven lijden, e so far cachonzelle. en ik maak er liedjes bij. sol fra boschi alpestri e sassi. alleen tussen rotsen en woeste wouden. Fe' me de quelle. Zing eens wat voor mij? Tu te parti e qui me lassi, Jij gaat weg en laat mij hier achter; Non fero, se non ho Ik zing niet als ik geen fatto sia quel che a te piace. moge geschieden wat jou bevalt. herberine, la farine, meel en fijne kruiden krijg, Vale diva mia … Vaarwel, mijn godin ... el formaio, una gallina. een kippetje, en wat kaas. Pesta, pesta, pur ben. Tantara, tantara, El celeste e dolce riso De hemelse, zoete lach Tantara, tantara. stamp maar, stamp maar goed! che me prese el tuo bel sguardo die mij ving, en jouw mooie ogen De pur suso, Hop, til op, fatto m'ha da me diviso, hebben me zó van mijzelf gescheiden, alza la gamba, omhoog dat been! tal ch'ognhor aghiaccio et ardo. dat ik voortdurend van vuur en ijs ben. Exaudi nos. Verhoor ons. Nel mio cor firmato ha il dardo Hij heeft een pijl in mijn hart gehecht, Kyrie eleyson, Heer, ontferm u, Amor pravo et pertinace. de hardnekkige, wrede Liefde. Christe eleyson, Christus, ontferm u , Vale diva mia … Vaarwel, mijn godin ... Kyrie eleyson. Heer, ontferm u.
Se in tuo pecto casto e degno Als in jouw nobele, kuise hart Staralla ben cusì? Amor puo con sua gran forza, de kracht der Liefde iets vermag, Staralla ben cusì? Zou het zo goed zijn? prego lassi qualche segno, ik smeek je, laat me dan een teken, Deh! dimme, anima mia, Ach! Zeg me eens, mijn ziel, chel mio focho alquanto asmorza. dat het vuur in mij wat dooft. dolce signora mia, zoete vrouwe van mij; Vanne, poi che 'l ciel ti sforza, Ga maar, de hemel spoort je aan, la non sta ben cusì! zo is het niets gedaan! benche assai mi pesa e spiace. hoewel dat me bezwaart en spijt. Vale diva mia ... Vaarwel, mijn godin … Staralla ben cusì? Zou het zo goed zijn? Ahime! Privarmi a torto, Ten onrechte ontzeg je me alles, Poi che 'l tuo corso fatale Nu de loop van ‘t jou beschikte lot se io son sepulto e morto als dood ben ik, en begraven; te conduce in altra parte, je voert naar andere streken, la non sta ben cusì! zo is het niets gedaan! non scio dir altro che "Vale!" weet ik niets te zeggen dan ‘Vaarwel’ benche "Vale!" el cor mi sparte. al verscheurt dit ‘Vaarwel’ mijn hart. Staralla ben cusì? Zou het zo goed zijn? Prego voglie ricordarte Ik smeek je, wil toch blijven denken Avendo al collo un laccio Met een leiband om mijn nek, del mio amor tanto tenace. aan mijn zo standvastige liefde. ognhora io me disfaccio, ga ik voortdurend te gronde; Vale diva mia … Vaarwel, mijn godin … la non sta ben cusì! zo is het niets gedaan!
Staralla ben cusì? Zou het zo goed zijn?
224 225 Senza provare amore, Zonder liefde te ervaren, confortando il duol mio en vond wat troost il cor soffrendo ogn'hore, en een hart dat almaar lijdt; alquanto; voor mijn verdriet. la non sta ben cusì! zo is het niets gedaan! E da poi, dall'altro canto Sindsdien, om met mijn lied per trovare in lei pietade in haar mededogen te vinden, Staralla ben cusì? Zou het zo goed zijn? poi riposta in libertade maar in hervonden vrijheid, vedendo lo tuo sguardo Bij het zien van jouw blik se ne gia cantando allora: ga ik rond en zing: nel petto tutto ardo, ontbrandt het vuur in mijn borst; la non sta ben cusì! zo is het niets gedaan! "Do tienti alora, "Oh, voel de bries, tienti alora, ruzelnenta, voel de bries, opvliegend meisje, Staralla ben cusì? Zou het zo goed zijn? tu sarai la malcontenta." of jij zult nog ontevreden zijn." tu m'hai lasciato in lutto Je laat me achter in verdriet doppo cantato il tutto, nadat ik alles heb bezongen; Ostinato vo' seguire la non sta ben cusì! zo is het niets gedaan! Ostinato vo' seguire Standvastig wil ik volharden la magnanima mia impresa. in mijn grootmoedig streven. Per fuggir d'amor le punte Fammi Amor qual voi offesa, Liefde, kwets mij wat je wil, "Do tienti alora, "Oh, voel de bries, s'io dovessi ben morire, want zelfs al moest ik sterven, tienti alora, ruzelnenta, voel de bries, opvliegend meisje, ostinato vo' seguire wil ik standvastig volharden tu sarai la malcontenta." of jij zult nog ontevreden zijn." la magnanima mia impresa. in mijn grootmoedig streven.
Per fuggir d'Amor le punte Om Amors pijlen te ontvluchten, Famme ciel, famme fortuna, Hemel, fortuin, doe mij maar goed come ingrato e rio tiranno, die wrede, ondankbare tiran, bene o male come a te piace. of kwaad, zoals het je bevalt. vagabondo in piano e in monte zwierf ik over berg en vlakte; Ne piacer, ne ingiuria alcuna Want noch plezier, noch onrecht era un giorno in grave affanno; vol zware kwelling was de dag, per avilirmi o far piu audace. kan mij laf of dapper maken. Quando ahime toen ik, ach, Che de l'un non son capace, Tot het één ben ik niet in staat, ch'io non me inganno want ik vergis me niet, l'altro piu non po' fuggire. voor ‘t ander kan ik niet vluchten: vidi un divo e sacro aspetto een goddelijke verschijning zag. Ostinato vo' seguire standvastig wil ik volharden ad amar tutto subietto, Geheel beheerst door liefde la magnanima mia impresa. in mijn grootmoedig streven. se ne gia cantando allora: ging hij rond en zong: Vinca o perda io non attendo Of ik nu win of verlies, ik verwacht "Do tienti alora, "Oh, voel de bries, de mia impresa altro che onore. van mijn streven niets dan eer. tienti alora, ruzelnenta, voel de bries, opvliegend meisje, Sopra il ciel beato ascendo Boven de hemel rijs ik zalig op, tu sarai la malcontenta." of jij zult nog ontevreden zijn." s'io ne resto vincitore. als ik overwinnaar blijk. S'io la perdo alfin gran core Als ik nobel in mijn streven faal, Io che mai udito avia En ik, ik had nog nooit mostrarà l'alto desire. toont dat toch mijn hoog verlangen. si' soave e dolce canto, zo’n zoete, zachte zang gehoord, Ostinato vo' seguire Standvastig wil ik volharden pian pian drieto gli venia langzaam volgde ik hem na, la magnanima mia impresa. in mijn grootmoedig streven.
226 227 Ave Maria non è stata mia vita altro ch’affanno; is mijn leven niets dan kwelling geweest; Ave Maria, gratia plena, Wees gegroet Maria, vol van genade mortal bellezza, atti e parole m’hanno Sterfelijke schoonheid, daden en woorden dominus tecum de Heer is met u. ingombrata tutta l’alma. namen heel mijn geest in beslag. benedicta tu in mulieribus Gezegend zijt gij boven alle vrouwen, et benedictus fructus ventris tui, en gezegend is de vrucht van uw lichaam, Vergine sacra ed alma, Heilige, milde maagd, Jesus. Jezus. non tardar, ch’io son forse wacht niet langer, misschien is dit Sancta Maria, mater Dei, Heilige Maria, moeder van God, a l’ultimo anno: al mijn laatste jaar: ora pro nobis, bid voor ons, i dì miei, più correnti che saetta, mijn dagen, nog sneller dan pijlen, nunc et in hora mortis nostrae. Amen. nu en in het uur van onze dood. Amen. fra miserie e peccati zijn tussen ongeluk en zonde vervlogen, sen son andati, e sol morte n’aspetta. en mij wacht slechts de dood. Vergene bella Vergene bella, che di sol vestita, Schone maagd, gehuld in zonnestralen, Il di s'appressa e non pote esser lunge, De dag nadert en kan niet ver meer zijn, coronata di stelle, al sommo Sole gekroond met sterren, gij die de Hoogste si corre il tempo e vola, de tijd snelt voort en vliegt, piacesti sì che ‘n Zon zozeer behaagde, vergine unica e sola, enige, ware maagd, te sua luce ascose, dat Hij in u zijn licht verborg: e 'l cor or conscienzia or morte punge: en dood en geweten bedrukken het hart: amor mi spinge a dir di te parole; Liefde spoort me aan u te bezingen, raccomandami al tuo Figliuol, Beveel mij aan bij uw Zoon, ma non so ‘ncominciar maar ik weet niet te beginnen verace Omo e verace Dio, waarlijk Mens en waarlijk God, opdat senza tu’ aita zonder uw hulp, en van Hem ch'accolga 'l mio spirito ultimo in pace. Hij mijn laatste adem ontvangt in vrede. e di colui ch’amando in te si pose. die in liefde in u is neergedaald. Invoco lei che ben sempre rispose, Ik roep haar aan die altijd antwoordt Amando e desiando chi la chiamò con fede. aan wie met geloof tot haar spreekt: Amando e desiando io vivo e sento Ik heb lief en verlang, zo leef ik en voel la doglia che si sente nel morire. de pijn die men voelt bij het sterven. Vergine, s’a mercede O maagd, als de diepe ellende Amor viver mi fa sempre in tormento Liefde maakt mijn bestaan tot eeuwige miseria estrema de le umane cose van ’t mensenras u ooit bewoog ne mi vol vivo, kwelling, laat me niet leven, già mai ti volse al mio priego t’inchina; tot mededogen, verhoor dan toch mijn bede: ne mi vol finire. en gunt me geen einde. Soccorri a la mia guerra, verlicht mijn zielestrijd, Quanto piu piango, tanto piu contento Hoe meer ik huil, hoe gelukkiger ik ben, ben ch’i’ sia terra al ben ik slechts aarde, di lachryme mi pasco me verzadigend aan martelaarschap en e tu del ciel regina. en gij vorstin der hemelen. e di martire. tranen. Godi, crudel, ch'i' mi lamento e ploro, Geniet, wrede vrouw, hoe ik klaag en ween, Vergine, quante lagrime ho già sparte, Maad, hoeveel tranen heb ik niet vergoten, i' moro ahime ch'io moro. en sterf ... Ach! Ik sterf ... quante lusinghe hoeveel vleierijen e quanti prieghi indarno, en vergeefse beden verspild, So stato nel inferno tanto tanto pur per mia pena e per mio grave danno! enkel tot mijn ellende en grote schade! So stato nel inferno tanto tanto In de hel verkeer ik al lang, zo lang, Da poi ch’io nacqui in su la riva d’Arno, Sinds ik het licht zag aan de oevers van de che s’eo n’ensese gran mercede seria. tot mijn grote genade zou ik ontkomen. cercando or questa ed Arno, mij nu eens hierheen begaf, Erami in paradiso sancto sancto Eerst was ik in ‘t zalige, zalige paradijs, or quell’altra parte, dan weer daarheen. mo mena tracto la fortuna ria. het wrede lot heeft mij eraan ontrukt.
228 229 Sta me la morte acanto acanto De dood staat nu aan mijn zijde, zijde, Sera ne lo cor mio dolgia e tormento amor disdegno dolgia et zelosia. liefde, verdriet, jaloezie en misnoegen. Sera ne lo cor mio dolgia e tormento Mijn hart zal vol verdriet en kwelling zijn, Sempre me nutriragio in pianto in pianto Altijd voed ik mij met tranen, tranen, poy che privata soy del mio thesoro. nu ik van mijn schat beroofd ben. dopo che piace alla signora mia. daar het mijn vrouwe aldus behaagt. Sera la vita mia in pianto et lamento Mijn leven zal vol tranen en weeklacht zijn, po che ma tolto el veder ch'adoro. nu het liefste gezicht mij is ontnomen. Forsi che si, forsi che no Sera el pensier mio [tristo] e scontento Mijn denken zal droevig zijn en misnoegd, Forsi che si, forsi che no Misschien ja, misschien nee, poy che penando ognihoro [e] puncto moro. nu ik altijd en ieder moment lijd en sterf. el tacer nocer non po. te zwijgen kan geen kwaad. La fe che prometesti sulo memento De trouw die je mij eens beloofde, Forsi che no, forsi che si Misschien nee, misschien ja, cambiata me sera per forza d’oro. zou ik nu voor iedere prijs verruilen. non sia el mondo ognhor cossi. laat de wereld niet altijd zo zijn ... Sotto un verde e alto cipresso Forsi chi ode non intende Niet ieder hoort en zal begrijpen Sotto un verde e alto cipresso Onder een hoge, groene cipres questo vario mio disgresso, mijn bont meanderend betoog, un bel sguardo el cor mi tolse. stal een mooi paar ogen mijn hart. che tal spesso altrui riprende dat anderen zo vaak berispt, S'io restai for di me stesso, Als ik buiten mijzelf ben geraakt, che non pensa de si stesso; dat het om zichzelf niet denkt: Amor fu che così volse. was het de Liefde die het zo wilde. a ciaschun hogi e concesso aan ieder is het vandaag gegeven Ne per questo el cor si dolse, En het hart beklaagt zich niet, de parlar salvo che a mi. te spreken, behalve aan mij. anzi canta a tutte l'hore: het zingt zelfs, aan één stuk door: Forsi che si, forsi che no ... Misschien ja, misschien nee ... "E d'un bel matin d'amore "En op een mooie liefdesmorgen, Questo mondo falso errante Bedrieglijk, vol van dwaling, e d'amore che me levava. op een liefdesmorgen ben ik opgestaan; horamai e conosciuto. zo is de wereld welbekend, Meti la sella al vostro bon ronzin ik legde het zadel op je goede ros, Pur lamor e lo imperante maar liefde is ons aller heerser, e doi su la gran zoglia traditora." op naar de grote vreugde, verraadster!" dalo ignaro non veduto. slechts de onwetende ziet dat niet. Ogni pel fa amor canuto Liefde maakt alle haren grijs, L'honorato e lustro crine De glanzende, aanbeden lokken poi si vol far anchor fallo! maar wie nog wil: ga je gang! che adombrava il sacro volto, die schaduwden over ‘t heilig gelaat Forsi che si, forsi che no ... Misschien ja, misschien nee ... cum le guanze alme et divine met de zoete, goddelijke wangen me han dal primo amor disolto. deden mijn eerste lief vergeten. Va canzon sol da coloro Ga, mijn lied, alleen tot hen Però canto, perche avolto En zo zing ik, daar ik mij omgeven che dal mondo hanno constrasto. die met de wereld in strijd verkeren, mi ritrovo in ben maiore: zie door een groter goed: Chel rubin ligato in oro want een robijn in goud gevat per el gallo e tristo pasto. is voor de haan een droevig maal. "E d'un bel matin d'amore ..." "En op een mooie liefdesmorgen ..." Chi ha bon vento drizi el trasto Heb je een goede wind, houd dan koers, ch’io co i remi i mene vo! ik pak de riemen en ga ervandoor! Cantai mentre nel cor lieto fioria Forsi che si, forsi che no ... Misschien ja, misschien nee ... Cantai mentre nel cor lieto fioria Eens zong ik, terwijl in mijn vrolijk hart de' soavi pensier l'alma een zachte hoop ontbloeide mia spene. op zoete gedachten.
230 231 Hor ch'ella manca, Nu zij ontbreekt, WOENSDAG e onor crescono le pene en de pijn immer groeit, 23.08.17 conversa è a lamentar la doglia mia. uit mijn verdriet zich in jammerklachten.
Che'l cor, ch'a i dolci accenti Want mijn hart, dat gewoon was weg te aprir la via solea, bieden aan zoete klanken, senza speranza homai diviene is zonder hoop verworden 22.15 d'amaro tosco albergo; onde conviene, tot de herberg van bitter gif; en zo komt het, Concert che ciò, ch'indi deriva amaro sia. dat al wat eraan ontspruit ook bitter is. St.-Pauluskerk Così un fosco pensier Zozeer heeft duister denken de ziel l'alma ha in governo: in haar greep, che col freddo timor dì, dat ze dag en nacht vergezeld gaat et notte a canto van koude angst, di far minaccia il suo dolore eterno. om haar eindeloos verdriet te dreigen.
Però s'io provo haver l'antico canto En zo, wanneer ik mijn oude lied wil zingen, tinta la voce dal veneno interno komt mijn stem, gekleurd door ‘t innerlijk gif, Tiburtina Ensemble esce in rotti sospiri, naar buiten in gebroken zuchten et duro pianto. en bitter wenen. Barbora Kabátková, artistieke leiding artistic director
Vertaling: Marjolein van Zuylen Tereza Havlíková, Renata Zafková, sopraan soprano | Barbora Kabátková, sopraan & gotische harp soprano & gothic harp | Marta Fadljevicˇová, Anna Chadimová Havlíková, mezzosopraan mezzo-soprano | Daniela Cˇermáková, Kamila Mazalová, alt alto
232 233233 Incipit oratio Jeremiae prophetae gregoriaans Adest dies novae laeticiae (antifoon) gregoriaans Unicornis captivatur (conductus) Ara pot hom conoisser e proar Raimbaut de Vaqueiras (1150/60?-1207)
De kroning van Frankrijk
Occidentem illustrat oriens (responsorium) gregoriaans Conductus Gaude, felix Francia (conductus) Gallia plaudat canticis (antifoon)
Ahi! Amors dure departie Conon de Béthune (ca. 1160-1219/20)
O meriti clari regio (antifoon) gregoriaans Magnificat
De doornenkroon
Iudei viri sanguinum (antifoon) gregoriaans Dixit Dominus (psalm 109)
Bien me deüsse targier Conon de Béthune
Altare thymiamatis (responsorium) gregoriaans Scysma mendacis Grecie (conductus) Christe caput ecclesie (antifoon) Regis et pontificis (prosa)
Het huwelijk
Au tans plain de felonie Thibaut de Champagne (1201-1253)
Spinis Christus coronatus (responsorium) gregoriaans
Otep myrry Anoniem
234 235 Corona spinea Corona spinea Lans waarmee Longinus Jezus doorstak, Longinus pierced Jesus’ side, the Holy de Heilige Spons die met azijn was Sponge that was soaked in vinegar De Franse koning Lodewijk IX (1214- During his reign of more than 43 years, doordrenkt en de doornenkroon die Jezus and the crown of thorns that Jesus 1270) voerde tijdens zijn bewind, dat the French King Louis IX (1214-1270) droeg. wore. meer dan 43 jaar lang duurde, grote brought in major social, political Om die relikwieën een gepaste plaats To provide a suitable place for the relics, sociale, politieke en economische and economic reforms. He was also te geven, bouwde hij in 1242 de Saint- he built in 1242 the Saint-Chapelle in hervormingen door. Hij stond ook bekend known as an exceptionally devout Chapelle in Parijs, een meesterwerk van Paris, a High Gothic masterpiece. The als een uitzonderlijk vrome vorst – slechts monarch: he was declared a saint only de hoge gotiek. Het feit dat deze kapel in fact that this chapel was located in enkele decennia na zijn dood werd hij al a couple of decades after his death, in het koninklijke paleis lag, is niet toevallig; the royal palace is no coincidence: it heilig verklaard (in 1297). Om het heilige 1297. To liberate the Holy Land from dat versterkte de band tussen de koning reinforced the link between the king land van de moslims te bevrijden en om the Muslims and reinforce his own en de religieuze wereld. Lodewijk IX and the religious world. Louis IX gave zijn eigen autoriteit bij zijn onderdanen authority with his subjects and the schonk een doorn van die kroon dan a thorn from the crown to the Bohemian en de kerk te versterken, organiseerde hij church, he organised two crusades, weer aan de Boheemse koning Ottokar II King Ottokar II Prˇemysl, which is why twee kruistochten, waarvan de laatste in the second of which resulted in his Prˇemysl, waardoor zowel in Frankrijk als music linked to the crown of thorns 1270 hem fataal werd. death in 1270. in Tsjechië muzikaal repertoire is terug te can be found in both French and Czech Daarnaast was hij ook, net als Like other European rulers, he was vinden dat aan de doornenkroon wordt repertoire. The crown of thorns, as the andere Europese machthebbers, door fascinated by relics as a proof of his gelinkt. De doornenkroon, die het symbool symbol of Christ’s suffering, gives the relikwieën gefascineerd, als bewijs devoutness, and also because, like the is van Christus’ lijden, geeft het volk de people the strength to supersede their van zijn vroomheid, en opnieuw om crusades, they boosted his prestige. kracht om boven de ellende uit te stijgen misery (the antiphon Christe caput zijn prestige een boost te geven. De The lure of the East is expressed in (antifoon Christe caput ecclesie), en geeft ecclesie), and even gives the king divine lokroep van het Oosten komt tot uiting the responsory Occidentem illustrat de koning zelfs een goddelijke legitimiteit legitimacy: he protects his people in het responsorium Occidentem illustrat oriens, while the status of France as – hij beschermt zijn volk, net zoals hij just as he protects the Church (the oriens, terwijl de status van Frankrijk a promised land with superior arts de Kerk beschermt (conductus Scysma conductus Scysma mendacis Grecie). als uitverkoren land met de verheven of war and courageous knights is mendacis Grecie). De verbondenheid van Incidentally, the connection between krijgskunst en zijn koene ridders wordt described in the conductus Gaude, de doornenkroon met de Franse troon doet the crown of thorns and the French beschreven in de conductus Gaude, felix felix francia and the antiphon Gallia ons trouwens denken aan het huwelijk throne reminds us of the marriage francia en het antifoon Gallia plaudat plaudat canticis. That not everyone van Christus met de Kerk, zoals die ook of Christ and the Church, which is a canticis. Dat niet iedereen zo enthousiast was equally enthusiastic about the symbolisch kan worden geïnterpreteerd in possible symbolic interpretation of the is over de kruistocht, laat edelman en crusade is something we hear from het Hooglied. Song of Songs. troubadour Conon de Béthune horen, the nobleman and troubador Conon in een beklag over het feit dat hij zijn de Béthune, lamenting the fact geliefden zal moeten achterlaten. that he will have to leave his loved Omstreeks 1240 kon Lodewijk IX enkele ones behind. In about 1240, Louis IX van de meest legendarische relikwieën obtained a few of the most legendary verwerven: een deel van het Heilig relics: part of the Holy Cross on which Kruis waaraan Jezus stierf, de Heilige Jesus died, the Holy Lance with which
236 237 Incipit oratio Jeremiae prophetae sobre.is meillors pojar de meest gewaardeerde man werd, Incipit oratio Begin van de redevoering tant qe.il crozat de Frans' e de zodat de kruisvaarders uit Frankrijk en de Jeremiae prophetae. van de profeet Jeremia. Campaigna l'an quist a Dieu Champagne God hebben gevraagd Recordare, Domine, quid acciderit nobis, Denk aan wat ons is overkomen, Heer, per lo meillor de totz dat hij de beste van allen zou zijn intuere et respice opprobrium nostrum. kijk naar onze schande. e per cobrar lo sepulcr' e la crotz en dat hij het graf zou herwinnen en het Hereditas nostra versa est ad alienos: Vreemden hebben ons gebied in handen, on Jhesus fon, q'el vol en sa compaigna kruis waaraan Jezus is gekruisigd, want Hij domus nostrae ad extraneos. een vreemde woont in ons huis. l'onrat marques, et a.il Dieus dat poder wil de edele markies in Zijn troepen hebben; Pupilli facti sumus absque patre, We zijn wezen geworden zonder vader, de bons vassals e de terr' e d'aver en God schonk hem macht, goede strijders, matres nostrae quasi viduae, onze moeders zijn als weduwen; e de ric cor per far miels so que.il grondgebied en rijkdom en een sterk hart, aquam nostram pecunia bibimus, we dronken ons water tegen betaling taigna. om zijn taak beter te kunnen uitvoeren. ligna nostra precio comparavimus. en kochten ons hout voor goed geld. Cervicibus minabamur, Onze hoofden waren bedreigd, Dieus si laisset vendre per nos salvar, God liet zich verkopen om ons te redden lassis non dabatur requies. wie moe was, werd geen rust gegund. e.n soffri mort e.n receup passion, en Hij stierf en onderging lijden, Aegypto dedimus manum We hebben Egyptenaren en Assyriërs e l'auniront per nos Juzeu fellon, en om ons bespotten de goddelozen Jezus et Assyriis, de hand gereikt e.n fon batutz e liatz al pilar, en werd Hij geslagen en aan een pilaar ut saturaremur pane. om met brood te worden verzadigd. e.n fon levatz el trau gebonden en aan de geselpaal gehesen Patres nostri peccaverunt, Onze vaders hebben gezondigd q'er' en la faigna die in de modder stond, Hij werd gegeseld et non sunt: en zijn niet meer, e correjatz de correjas ab noz met een zweep met knopen, en met een et nos iniquitates eorum portavimus. en wij dragen hun ongerechtigheden. e coronatz d'espinas en la crotz: doornenkroon gekroond aan het kruis: en Servi dominati sunt nostri: Slaven zijn meester over ons geworden per q'a dur cor totz hom qe.l dan non daarom heeft eenieder die niet klaagt over non fuit qui redimeret de manu eorum. en niemand die ons vrij kocht uit hun hand. plagna qe.ns fant li Turc het onrecht dat de Turken ons aandoen een In animabus nostris afferebamus We moesten ons brood met gevaar que volont retener la terr' on hart van steen. Die willen immers het land panem nobis, voor ons leven halen, Dieus volc mortz e vius jazer, behouden waar God wilde verblijven, tijdens a facie gladii in deserto. vanwege het zwaard in de woestijn. don nos n'eschai grans Zijn leven en na Zijn dood, en om die reden Pellis nostra, quasi clibanus exusta Onze huid is zwart geblakerd als een oven gerr' e grans mesclaigna. moeten wij een grote strijd en oorlog voeren. est a facie tempestatum famis. vanwege het geweldige knagen van de Mulieres in Sion humiliaverunt et honger. Onze vrouwen zijn vernederd in Sion Nostre Senher nos mand' e.ns ditz a Onze Heer beveelt en vertelt ons allen virgines in civitatibus Juda. en onze meisjes in de steden van Juda. totz qu'anem cobrar lo sepulcr' e la op weg te gaan om het graf en het kruis te Jerusalem, Jerusalem, Jeruzalem, Jeruzalem, crotz! E qui volra esser de sa companha heroveren. En moge wie deel wil uitmaken convertere ad Dominum Deum tuum. bekeer u tot de Heer, uw God. mueira per lui, si vol vius remaner van Zijn leger, sterven voor Hem, em paradis, als hij wil leven in het paradijs, Ara pot hom conoisser e proar e fassa som poder en laat hij alles doen wat hij kan om de zee Ara pot hom conoisser e proar Nu kan men weten en bewijzen de passar mar e d'aucir la gen canha. over te steken en het hondse volk te doden. que de bos faitz rend Dieus bon dat God beloont, na goede werken; Bels Cavalliers, per cui fatz sos e motz, Edele ridder, voor wie ik guizerdon, c'al pro marques n'a faich Hij beloonde de dappere markies non sai si.m lais per vos o.m leu la muziek schrijf en teksten, esmend' e don, q'el fai son pretz met een gift waardoor hij crotz, ni sai cum an ni sai comen ik weet niet of ik omwille van u al dan niet op
238 239 remigna, que tant mi fai vostre bels cors kruistocht moet gaan, ik weet niet hoe te gaan Gallia plaudat canticis plazer q'ieu muor s'ie.us vei e, qand no.us of hoe te blijven, want uw schoonheid staat Gallia plaudat canticis Frankrijk juicht met gezangen; puosc vezer, mij zo aan dat ik sterf als ik u zie , rex celi mittit gallicis de Hemelvorst stuurt de Fransen cuich morir sols ab tot' maar als ik u niet kan zien, vrees ik signum honoris tropicum een trofee als ereteken; autra compaigna. te sterven in ieder ander gezelschap. hoc delectatur climate Hij die met Zijn kroon qui suo diademate het Franse koninkrijk kroont Occidentem illustrat oriens regnum coronat gallicum. verheugt zich in deze streek. Occidentem illustrat oriens Het Oosten verlicht het Westen, verum solem nobis adiciens het brengt ons de ware zon Ahi! Amors dure departie spem vincendi coronam largiens. en schenkt ons hoop, de zegekroon. Ahi! Amors, com dure departie Ach, Amor, hoe zwaar zal het mij vallen me convenra faire de la millor om afscheid te nemen van de beste vrouw Visitat rex omnium De koning van het heelal ki onques fust amee ne servie! die ooit werd gediend en bemind! nostram regionem bezoekt onze contreien Dieus me ramaint a li par sa douçour, Moge God mij in Zijn goedheid et se nobis exhibet en toont zich voor ons si voirement con terugbrengen naar haar, want heus, verum salomonem. een ware Salomon. j'en part a dolor! ik verlaat haar met pijn! Las! k'ai je dit? Wee mij! Wat zei ik daar? Gaude, felix Francia Ja ne m'en part je mie! Ik verlaat haar immers niet echt! Gaude, felix Francia, Verheug je, gelukkig Frankrijk, Se li cors va servir Nostre Signor, Hoewel mijn lichaam vertrekt om onze Heer speciali gaudio! met een speciale vreugde! mes cuers remaint del tot te dienen, blijft mijn hart achter, Felix es militia, Gelukkig ben je om je krijgskunst, en sa baillie. geheel in haar macht. felix es et studio. gelukkig ook om je inzet. Sed precellit omnia. Maar de zalving van je koning overtreft alles. Por li m'en vois sospirant en Surie, Uit liefde voor haar vertrek ik, klagend, Tui regis unctio, Die [zalving] is je gegeven car je ne doi faillir mon Creator. naar Syrië, want ik mag mijn Schepper quam regnans in gloria door de Heer die heerst in glorie Ki li faura a cest besoig d'aïe, niet teleurstellen. Weet dat hij die Hem in tibi donat, en als enige dondert saiciés ke il li faura a grignor; deze nood niet bijstaat door Hem niet zal qui solus in solio regni tonat. op de troon van Zijn rijk. et saicent bien worden geholpen in grotere nood; en laat Cuius miseratio in misericordia Het medelijden van zijn barmhartigheid li grant et li menor zowel de groten als de eenvoudige mensen te coronat. kroont je. ke la doit on faire chevallerie goed begrijpen dat we dáár blijk moeten Felix regnum Francie, Gelukkig koninkrijk van Frankrijk, ou on conquiert Paradis geven van dapperheid, waar we het paradijs cuius donat regibus aan wiens koningen de et honor et pris et los verwerven, en eer en roem en lof Rex glorie, Vorst van de glorie et l'amor de s’amie. en de liefde van onze vriendin. qui tonat in nubibus, − die dondert in de wolken − oleum letitie de olie van de blijdschap Dieus! tant avons esté preus par God! We waren zo dapper in het niets doen, pre suis consortibus. heeft geschonken vóór al zijn lotgenoten. huiseuse, or i parra ki a certes iert preus; maar nu zal blijken wie echt dapper is; Quam coronat hodie Vandaag kroont Hij haar s’irons vengier la honte dolereuse wij gaan de pijnlijke schande wreken die in misericordie miserationibus. in het medelijden van Zijn barmhartigheid. dont chascuns doit estre iriés et in eenieder boosheid en schaamte moet
240 241 honteus; car a no tans est perdus opwekken; wij hebben immers in onze tijd Iudei viri sanguinum li sains lieus ou Dieus de heilige plaatsen verloren waar God Iudei viri sanguinum Joodse mannen kronen soffri por nos mort voor ons een pijnlijke dood spinis coronant dominum de Heer met doornen van bloed, angoisseuse. heeft moeten ondergaan. eterni regis emuli navolgers van de eeuwige koning; S’or i laissons nos anemis Als we onze doodsvijanden daar nu pro nobis dei filius Gods Zoon wordt voor ons morteus, a tos jors mais ongemoeid laten, zal ons leven fit hircus emissarius een zondebok iert no vie honteuse. voor eeuwig die schande dragen. ferens peccata populi. die de zonden van Zijn volk op zich neemt.
O meriti clari regio Dixit Dominus (Psalm 109) O meriti clari O land van verdienste en eer, Dixit Dominus Domino meo: De Heer sprak tot mijn Heer: regio que visa fuisti waardig bevonden sede a dextris meis, Zit aan Mijn rechterhand digna coronari om te worden gekroond donec ponam inimicos terwijl ik Uw vijanden sacro diademate Christi met de Heilige Kroon van Christus, tuos scabellum pedum tuorum. aan Uw voetbank leg. redde redemptori betuig dank aan de Verlosser Virgam virtutis tuae De Heer van Sion zal de roede grates meritisque perora en bid dat God door Zijn verdiensten emittet Dominus es Sion. van deugdzaamheid uitsturen. ut tanto decori aan deze grote eerbetuiging Dominare in medio inimicorum tuorum. Heers te midden van Uw vijanden. deus augeat huic pociora. nog wat meer toevoegt. Tecum principium Met U is het gezag in die virtutis tuae, op de dag van Uw verdienste, Magnificat in splendoribus sanctorum; in de glans van de heiligen; Magnificat anima mea Dominum Mijn ziel prijst hoog de Heer ex utero ante luciferum genui uit de moederschoot voor het licht et exsultavit spiritus meus en mijn geest heeft zich verheugd te juravit Dominus, heb Ik U voortgebracht, zo zweert de Heer, in Deo salutari meo, in God, mijn Redder. et non paenitebit eum. en het zal Hem niet berouwen. quia respexit humilitatem Omdat Hij de nederigheid Tu es sacerdos in aeternum Gij zijt priester voor eeuwig ancillae suae. van Zijn dienstmaagd heeft gezien. secundum ordinem Melchisedech. op de wijze van Melchisedech. Ecce enim, ex hoc beatam me dicent Want zie, van nu af aan zullen Dominus a dextris tuis De Heer aan Uw rechterzijde omnes generationes, alle generaties mij zalig prijzen. confregit in die breekt de macht van de koningen quia fecit mihi magna, Omdat Hij grote dingen voor mij heeft irae suae reges; op de dag van Zijn toorn; qui potens est gedaan, Hij die machtig is, judicabit in nationibus, Hij zal oordelen over de volkeren, et sanctum nomen ejus. en heilig is Zijn naam. implebit ruinas, Hij zal ondergangen teweegbrengen, conquassabit capita Hij zal de hoofden van velen Gloria Patri et Filio Eer aan de Vader en de Zoon in terra multorum. op aarde verbrijzelen. et Spiritui Sancto, en de Heilige Geest. De torrente in via bibet Hij zal drinken van een stroom onderweg sicut erat in principio Zoals het was in het begin propterea exaltabit caput. en daarom Zijn hoofd verheffen. et nunc et semper en nu en altijd Gloria Patri et Filio Eer aan de Vader en de Zoon et in saecula saeculorum. en in de eeuwen der eeuwen. et Spiritui Sancto. en de Heilige Geest. Amen. Amen. Sicut erat in principio Zoals het was in het begin
242 243 et nunc et semper, en nu en altijd Altare thymiamatis et in saecula saeculorum. en in de eeuwen der eeuwen. Altare thymiamatis Het altaar van wierook Amen. Amen. non eget diadematis heeft geen koninklijke diadeem nodig; quod dicitur aureola wat men aureool noemt, Bien me deüsse targier hoc est sanctorum premium dat is het loon van de heiligen, Bien me deüsse targier Ik zou echt het schrijven van een lied hoc est amoris cremium dat is het sprokkelhout van de liefde, de chançon faire et de moz et de chanz, met woorden en een melodie, moeten laten, aromatis areola. een altaartje van geurige kruiden. quant je me dai esloignier omdat ik ver weg moet gaan de la moillor de toutes les vaillanz. van de beste van alle edele dames. Homo sacrificium Mens, offer hierop Et si en puis faire voire ventance En dus kan ik met trots laten zien fructuum duplicium een brandoffer que je fais plus par Deu dat ik meer doe voor God super illud immola. van twee soorten vruchten. que nuls amanz; dan welke minnaar ook si en sui maur endroit l'arme joianz, en daardoor ben ik vol vreugde in mijn ziel Scysma mendacis Grecie mais j'ai dou cors et pitié et pesance. maar voelt mijn hart zorgen en verdriet. Scysma mendacis Grecie De vaandels van Christus hebben het vexilla Christi deserunt schisma van het leugenachtige Griekenland Ne ja pour nul desirrier Nooit zal ik, om welk verlangen dan ook, et ad fidelis Francie verlaten en hebben zich geschaard achter ne remaindrai avecques ces tiranz bij deze tirannen blijven, die kruisvaarders castitatem se transferunt, de eerbaarheid van het trouwe Frankrijk, qui sont croisié a loier zijn er om geld te maken, door de tiende ubi sponsus ecclesie waar de bruidegom van de Kerk zich opstelt. par dismer clers penning op te leggen aan religieuzen, sumendus mediatur, als tussenpersoon. et borjois et serjanz; burgers en soldaten; er gingen er meer op adversus quem non poterunt De listen en lagen van de trouwelozen plus en croisa covoitié que creance. kruistocht uit hebzucht dan uit geloof. perfidorum insidie, staan machteloos tegen Hem, Et, quant la croiz n'en puet estre garanz, En zolang het kruis daar niet van gevrijwaard qui sponsam tueatur. want Hij beschermt zijn bruid. a telx croisiéz sera Dex is, kan God voor dergelijke kruisvaarders O cuius imperio O, wat in de hemel is, op aarde mout soffranz, se ne s'en venge welwillend zijn, maar zal Hij zich binnenkort paretur a superis en in de onderwereld a pou de demorance. toch op hen wreken. terrenis et inferis! gehoorzaamt aan Zijn gezag! Quanto beneficio Wat een weldaad On se doit bien esforcier Men moet inderdaad trachten Franciam prosequeris betoont U aan Frankrijk de Deu servir, ja n'i soit li talanz, God te dienen, ook als de lust daartoe pre regnis ceteris! voor alle andere rijken! en la char veincre et plaissier ontbreekt, door het vlees dat er altijd op uit Iam ornatu regio Reeds straalt het ganse land qui de pechier est adès desirranz; is zonde te overwinnen en te bedwingen: tota splendet regio, door het koninklijke ornaat, adonc voit Dex la double penitence. dan ziet God de dubbele boetedoening. cum cruces, cum lanceam, omdat U de kruisen, de lans, Ha las! se nus se doit sauver dolanz, Helaas! Als men zijn heil moet verdienen cum coronam scyrepeam, de doornenkroon die U donc doit estre li merites door te lijden, dan moet mijn beloning que subtrahis danais miseris, de ellendige Grieken hebt afgenomen mout granz, car si dolanz nus wel heel groot zijn, want niemand verlaat ad ipsam miseris. naar Frankrijk hebt gestuurd ne se part de France. Frankrijk zo ongelukkig als ik. Quodam presagio vanuit een bepaald voorgevoel, arma, quibus viceris, de wapens waarmee U heeft gezegevierd,
244 245 cum sub Pontio toen U door Pontius [Pilatus] concordemus moribus. naar het voorbeeld der engelen. iudicatus fueris. werd veroordeeld. Quid sibi volunt talia, Wat heeft dat alles te betekenen, In corona Domini In de kroon van de Heer Francorum rex catholice, katholieke koning van de Fransen, forma datur homini wordt een vorm gegeven quod sis inunctus celice, dat u vanuit de hemel bent gezalfd, pulchre necessaria. die voor de mens heel mooi moet zijn. quod te ditent insignia dat de symbolen van het lijden passionis dominice, van de Heer u hebben verrijkt, Spina mortis stimulos De doornen zijn de steken van de dood, quod assumis et alia, dat u ook nog andere tekenen sed corone titulus maar het opschrift van de kroon cum a supremo iudice hebt aangenomen, nu de hoogste rechter mortis est victoria. betekent de zege op de dood. tua pulsantur ostia? aan uw deuren aanklopt? Ne nesciat Dat de Kerk in ballingschap, Levitas arundinis De lichtheid van het riet ad quem refugiat, die zo wordt verdrukt, levis casus hominis is de lichte val van de mens, exul ecclesia, goed zou weten cora natura labile. van nature wankel van hart. que sic opprimitur, tot wie ze haar toevlucht zoekt. en a summo pontifice Kijk, de paus zelf Fert coronam spineam Het hart, vermoeid en nederig, vocaris ad subsidia. roept uw hulp in. spinam arundineam draagt de doornenkroon Illuc confugitur, Hij zoekt zijn toevlucht cor contritum humile. en de rietstengel. ubi Christus diligitur. waar Christus geliefd is. Ex his tibi conicitur Hieruit kan men afleiden Spina pungit cor elatum De doorn prikt in het verheven hart, deberi monachia. dat de monarchie u verschuldigd is. cor emolit induratum het hart, verhard door de rietstengel, pungens ex arundine wordt door die prikken zacht. Christe caput ecclesie Christe caput ecclesie Christus, hoofd van de Kerk, Orbis orbis est coronae De cirkel is de cirkel van de kroon qui transfers ad nos hodie U die vandaag de kroon van Uw hoofd vel unguentum vitae bonae of de zalf van het goede leven tui coronam capitis op ons overdraagt, fragrans ex dulcedine. die een zoete geur uitwasemt. sic exaudi nos domine luister zo naar ons, Heer, ut in arcto discrimine dat we in een benarde situatie Hanc coronam hodie Deze kroon heeft de Vorst coronemur pro meritis. worden gekroond naar onze verdiensten. suae confert Galliae van erbarmen vandaag rex misericordiae. naar Zijn Frankrijk gebracht. Regis et pontificis Cujus testimonia De wereld en de geesten Regis et pontificis Laten we de kroon van vera clamant omnia erkennen luid alle getuigenissen diadema mysticis koning en paus eren mundus et daemonia. over Hem als waarachtig. honoremus laudibus. met gewijde lofzangen. Dilatetur amplius Moge de stad Parijs, Iocundemur tropicis Laten we ons verheugen met strofische Civitas Parisius de leerschool van heel Frankrijk, canticis, angelicis gezangen, eensgezind, Galliae gymnasium. zich verder uitbreiden.
246 247 Et in sensum spiritus En moge de studie van de letteren Phelipe, on doit paradis vinden. Philippe, om het paradijs te transeat divinitus van godswege overgaan conquerre par mesaise avoir, verdienen, moeten we lijden, literale studium. naar het inzicht in de geest. que vos n'i troverez ja, voir, je zal er echt geen genoegens, bon estre, ne jeux, ne ris, afleiding of plezier vinden, Ludovice, rex Francorum Ludovicus, koning der Fransen, que vos aviëz apris. zoals je die hier leerde kennen. sub te vigent antiquorum onder uw bewind zijn de diademen regum diademata. van de oude vorsten weer krachtig. Amors a coru en proie Amor was op zoek naar prooi et si m'en meine tot pris en neemt me vastgebonden mee Dum corona coronarum Terwijl de kroon der kronen, en l'ostel, ce m'est avis, het huis in, waaruit ik, lijkt me, spina crucis, flos spinarum de doorn van het kruis, de bloem van doornen dont ja issir ne querroie, nooit meer wil ontsnappen, tua praefert scimata. uw symbolen voor zich uitdraagt. s'il estoit a mon devis. als het aan mij ligt. Dame, de cui biautez fet oir, Vrouw, wier schoonheid bekend is, O rex regum, qui centenis O koning der koningen, die voor honderden, je vos faz or bien a savoir, ik laat u nu weten dat ik deze sexagenis et tricenis duizenden, oneindig velen ja de prison n'istrai vis, gevangenis nooit levend zal verlaten, es corona gloriae de kroon der glorie is, ainz morrai loialz amis. maar er zal sterven als uw trouwe vriend.
hac corona nos corones tooi ons met deze kroon Dame, moi couvient remaindre, Vrouw, mij past het te blijven; et illacum per hanc dones en moge u met haar en door haar de vos ne me quier partir. ik wil niet weg bij u. post agonis stadia ons zalige vreugde geven De vos amer et servir ik zal nimmer nalaten, beata nobis gaudia. na alle mogelijke leed. ne me soi onques jor faindre, u lief te hebben en te dienen. si me vaut bien un morir Dan is de liefde die mij steeds belaagt Au tans plain de felonie l'amor qui tant m'assaut souvent. mijn sterven waard, Au tans plain de felonie, In een tijd vol slechtheid, ades vostre merci atent, ik wacht onophoudelijk op uw genade; d’envie et de traïson, afgunst en verraad, que bien ne me puet venir er wacht mij geen gunst de tort et de mesprison, van onrecht en smaad, se n'est par vostre plaisir. dan door uw wil. sanz bien et sans cortoisie, zonder goedheid en hoofsheid, et que entre nos barons en waarin onze hoge heren Chançon, va moi dire Lorent Lied, ga voor mij aan Laurent zeggen faisons tot le siecle empirier, de hele wereld slechter maken, qu'il se gart bien outree ment dat hij er tot het uiterste voor waakt que je voi escomenïer en waarin ik zie dat zij de grant folie envahir, geen dwaasheid te begaan, ceus qui plus offrent reson, die het meest redelijk zijn, worden geëxcom- qu'en li auroit faus mantir. want dan zou hij lelijk tekortschieten. lor vueil dire une chançon. municeerd, wil ik een lied brengen. Spinis Christus coronatus Encor aim mielz toute voie Ik zou echter nog liever Spinis Christus coronatus Christus werd gekroond met doornen, demorer ou saint païs in het heilige land blijven, factus est opprobrio. en een voorwerp van spot. que aler povres, chaitis dan berooid en zielig te vertrekken Torculari crucis pressus Gekneld onder het hout van het kruis la ou ja solas n'auroie. naar een plek waar ik geen vreugde zal nos purgat a vicio zuiverde Hij ons van gebreken;
248 249 morte sua singulari door Zijn uitzonderlijke dood Adest dies novae laeticiae mortem tollens duplicem. nam Hij een dubbele dood weg. Adest dies Aangebroken is de dag novae laeticiae van nieuwe blijdschap, Spinis coronavit mater Met doornen kroonde adest dies aangebroken de dag impia auctorem de goddeloze moeder de bron van leven, immense gracie van onmetelijke genade; vite qui animam dedit die Zijn leven had gegeven adsit nove melodie laat nu het gezang propter peccata mundi. voor de zonden van de wereld. cantus. van een nieuwe melodie horen.
Otep myrry Unicornis captivatur Otep myrry mneˇt’ mój milý, Mijn geliefde is als een bundel mirre, Unicornis captivatur, De eenhoorn is gevangen, milujet’ meˇ z své všie hij houdt met heel zijn kracht van mij, aule regum presentatur wordt voorgesteld aan het koninklijke hof síly a já jeho zmilelého, en ik van hem, mijn geliefde, venatorum laqueo, in de strikken van de jagers. pronˇžt’ netbám nic na jiného. vandaar dat ik niemand anders aandacht palo serpens est levatus, Hij wist zich kruipend Mój milý mneˇ biel, schenk. Mijn geliefde is wit, rood, mooi, medicatur sauciatus van de paal te bevrijden, gewond als hij is, cˇerven, krásen, helder als een zomerse dag. veneno vipereo. geneest hij zichzelf met het slangengif. jako letecˇní den jasen. Het is een wonder onder de wonderen, To div z diva, žet’ sem živa, pronˇžt’ dat ik nog leef, Alleluia canite Zing halleluja seˇ mé srdécˇko znímá. Vandaar dat mijn hartje in brand vliegt. agno morienti, voor het stervende lam, Vstanúc i pójdu toho dle, Ik zal voor hem opstaan en vertrekken, alleluia pangite, jubel halleluja, poptám sobeˇ, zal hem vinden, hem, voor wie mijn hartje alleluia promite laat uw halleluja horen pronˇžt’ mé srdécˇko mdlé, rˇkúc: zo zwak is. Intussen spreek ik: leoni vincenti. voor de zegevierende leeuw. “Batícˇku, zmilelícˇku, "Lieveling, geliefde, zjev mi svú tvárˇ, sokolícˇku. laat me je gezicht zien, valkje, Pellicano vulnerato Het leven keert terug naar de gewonde Jehožt’ má dušeˇ miluje, want mijn ziel heeft lief, vita redit pro peccato pelikaan na een ellendige dood in zijn nest videˇli ste, zda kde tu je? Hebben jullie gezien of hij hier ergens is? nece stratis misera. voor de zonden van de wereld. Milost silná, žádost pilná, Sterke liefde, dringend verlangen, Phos fenicis est exusta, Het licht van de Phoenix is uitgebrand, k neˇmužt’ má mysl nemylna.” mijn gemoed staat hem onwrikbaar bij." concremanturque vetusta de aloude misdaden van de wereld Když diech práveˇ o puolnoci, Toen ik vertrok, net om middernacht, macrocosmi scelera. zijn helemaal door het vuur verteerd. strˇeˇt’ meˇ jeden z jeho moci, trof ik iemand uit zijn gevolg, tak neznámeˇ vzezrˇev na meˇ, hij keek me zo vreemd aan en zei: Alleluia canite ... Zing halleluja ... vecet’: “Prˇenes meˇ v svém prámeˇ.” "Breng me in jouw vlot naar de overkant." Tehdy já nanˇ vzezrˇeˇch z nice, Ik bekeek hem van beneden, Idrus intrat crocodillum, De hydra sluipt de krokodil binnen, domneˇch seˇ svého panice. herkende mijn jongeling. extis privat, necat illum, berooft hem van zijn ingewanden, Rˇeˇch: “Kam koho?” Ik zei: "Waarheen, naar wie?" vivus inde rediens; doodt hem en keert er levend weer uit: A on: “Toho, jehož ty hledáš prˇemnoho.” En hij: "Naar hem, die jij zo zeer zoekt." tris diebus dormitavit leo, drie dagen lang sliep de leeuw, quem resuscitavit tot de koning hem
250 251 basileus rugiens. wekte met zijn gebrul. DONDERDAG 24.08.17 Alleluia canite ... Zing halleluja ... T/M Vertaling: Jeanine De Landtsheer, Marianne Lambregts ZATERDAG 26.08.17
10.00 Cursus
KU Leuven, Campus Carolus
Mariadevotie en heiligenverering in de late middeleeuwen zomercursus | summer course (Dutch spoken)
Ignace Bossuyt, docent lecturer | John Arblaster, docent lecturer | Ludo Jongen, docent lecturer
I.s.m. Davidsfonds Academie
252 253 In een driedaagse zomercursus van A three-day summer course run by the DONDERDAG de Davidsfonds Academie wordt Davidsfonds Academy will explore the 24.08.17 het festivalthema uitgediept. Drie theme of the festival in greater depth. specialisten benaderen de ‘adoratio’ Three specialists will look at ‘Adoratio’ vanuit hun vakgebied. Musicoloog within their own area of specialisation. Ignace Bossuyt laat horen hoe verering The musicologist Ignace Bossuyt will 13.00 weerklank kreeg in de muziek, met show how veneration was expressed Concert bijzondere aandacht voor de Italiaanse in music, with particular attention to madrigalen. Theoloog John Arblaster Italian madrigals. The theologist Dr John AMUZ belicht de traditie van het Stabat mater Arblaster will shed light on the Stabat en neemt ook het Hooglied onder de Mater tradition and also take a close loep. En historicus Ludo Jongen toont look at the Song of Songs. Finally, the hoe heiligen een plaats kregen in het historian Ludo Jongen will show how middeleeuwse dagelijkse leven en the saints were incorporated into daily in de kunst en hoe je heiligen kunt life and art in the Middle Ages, and herkennen. De cursus wordt afgesloten how you can recognise different saints. met een stadswandeling of een The course will end with a tour of the rondleiding in museum Mayer Van city or a guided tour of Mayer Van den RossoPorpora den Bergh, op zoek naar sporen van de Bergh Museum, in search of traces of ‘Adoratio’ in Antwerpen. ‘Adoratio’ in Antwerp. Walter Testolin, artistieke leiding artistic director
Paola Valentina Molinari, Lucia Napoli, sopraan soprano | Andrès Montilla-Acurero, altus altus | Massimo Altieri, Riccardo Pisani, tenor tenor | Guglielmo Buonsanti, bas bass | Dario Carpanese, klavecimbel harpsichord | Jadran Duncumb, luit & teorbe lute & theorbo
254 255 In vita Benedetto sia ‘l giorno e l’ora e ‘l Benedetto sia ‘l giorno e l’ora e ‘l punto: madrigalen over leven en punto: madrigals on the life and Quando fra l'altre donne ad ora ad ora Adrian Willaert (ca. 1490-1562) dood van Laura death of Laura
Solo e pensoso i più deserti campi Luca Marenzio (1553/54-1599) Laura is voor Petrarca als een schaduw Laura is a shadow that appears and Non vidi mai dopo notturna pioggia die tevoorschijn komt en vervliegt, opkomt evaporates, flows and is submerged. en wegzinkt; een ijle leegte, een zuivere An airy void, an unsullied, deserted In qual parte del ciel, in qual idea Philippus de Monte (1521-1603) en verlaten tombe, een lichaam, een tomb, a body, a wraith. Once again, geestverschijning. Ze is alles en tegelijk a body. Once again, a shadow. She Per mezz'i boschi inhospiti et selvaggi Cipriano de Rore (1515/16-1565) niets: de hartstochtelijke vreugde van de is everything and nothing: the heart- zalige dag van hun eerste ontmoeting wrenching joy of the blessed day (“... Grazie ch'a pochi 'l ciel largo destina Giaches de Wert (1535-1596) (“Gezegend zij het uur en de seconde, de and the month, and the year, and the dag, de maand, het jaargetij, het jaar, het season, and the time and the hour, land, de plaats waar mij haar ogenpaar the very moment, and the beautiful In morte al bij de eerste aanblik had gebonden”), country and the place...”) of their first maar ook de hartverscheurende pijn op encounter, but also the heartbreaking Che debb'io far, che mi consigli Amore Bartolomeo Tromboncino (1470-na 1534) het moment van haar dood, een pijn die pain at the moment of her death, a pain de poëzie onderbreekt en doet verstenen that disrupts and petrifies the poetic Oimè 'l bel viso, oimè 'l soave sguardo Claudio Monteverdi (1567-1643) (“Mijn diepe zuchten krijg ik niet op rijm, form (“My heavy sighs find no rhyme en voor mijn kwelling bestaat geen enkele and my deep torment is beyond any Amor, quando fioria Jhan Gero (fl. 1540-1555) stijl.”) style”). Laura kwam aan het begin van de 16de Laura came back to life in 16th century Fuggito è 'l sonno a le mie crude notti Luca Marenzio eeuw via het madrigaal opnieuw tot leven, madrigals, and became the symbol of ze werd het symbool van elke vrouw die every woman who has ever been loved Vago augelletto che cantando vai Giaches de Wert geliefd en verloren was. Italiaanse én and lost. Franco-Flemish composers Franco-Vlaamse componisten zetten de joined their Italian counterparts in Crudel acerba, inexorabil morte Luca Marenzio meest aangrijpende teksten van Petrarca setting the most poignant of Petrarch’s op muziek, met Tromboncino als een van texts to music, with Tromboncino as de eersten in dit programma. Che debb’io one of the first in this programme. far? verscheen reeds in 1507 in Petrucci’s Che debb’io far? appeared as early zevende boek met frottola’s – al neigt as 1507 in Petrucci’s seventh book zijn stijl naar die van het ontluikende of frottole, although his style tends nieuwe madrigaalgenre en beïnvloedde towards the emerging new genre of hij talrijke componisten die zich aan het the madrigal and he influenced many madrigaal waagden. Willaert gaat nog of the composers who were to attempt een stap verder en zet de toon aan voor it. Willaert takes things a step further,
256 257 alle componisten die na hem volgen. In setting the tone for all the composers Quando fra l'altre donne ad ora de madrigalen van de bundel Musica who followed. In the madrigals in the ad ora nova, gecomponeerd omstreeks 1540, Musica nova collection, composed in Quando fra l'altre donne ad ora ad ora In haar toont Amor al zijn kundigheid. gaat hij subtiel te werk op het gebied about 1540, he takes a subtle approach Amor vien nel bel viso di costei, komt zij met haar vriendinnen naderbij, van ritme, textuur en tekstdeclamatie om to rhythm, texture and declamation of quanto ciascuna è men bella di lei dan blijken allen minder mooi dan zij, alle nuances van de zinnen en woorden the text in order to reveal every nuance tanto cresce 'l desio che m'innamora. zodat ik aan haar alleen mijn liefde wijd. van Petrarca naar boven te halen. De of Petrarch’s words. De Rore and de Rore en de Wert schrijven eveneens Wert also wrote excellent polyphonic I' benedico il loco e 'l tempo et l'ora Dus zegen ik de plaats, de dag, de tijd hoogstaande polyfone madrigalen en madrigals, further exploring surprising che sí alto miraron gli occhi mei, waarop ik haar ontmoette. "Wees maar blij verkennen nog verder verrassende chromatic twists that emphasise the et dico: "Anima, assai ringratiar dêi en dankbaar," zeg ik tot mijn ziel, "dat jij chromatische wendingen die de emotions in the poems. Monteverdi che fosti a tanto honor degnata allora. op deze wijze bent gezegend. gevoelens in de verf zetten – Monteverdi even named de Rore one of his great noemde de Rore trouwens een van zijn sources of inspiration. Marenzio’s Da lei ti vèn l'amoroso pensero, Zij zal je met haar voorbeeld inspireren, grote inspiratiebronnen. Marenzio’s madrigals are perhaps not as well che mentre 'l segui al sommo ben t'invia, als je haar volgt, alles versmadend wat madrigalen zijn tegenwoordig misschien known today as those by Monteverdi, pocho prezando quel ch'ogni huom desia. andere mensen plegen te begeren. minder bekend dan die van Monteverdi, but they certainly do not stand in ze moeten qua expressieve kracht their shadow when it comes to their Da lei vien l'animosa leggiadria Haar liefde leidt je naar een beter leven. alleszins niet in hun schaduw staan. expressive power. Note the unusual ch'al ciel ti scorge per destro sentero, zij kent daartoe het juiste rechte pad. Let bijvoorbeeld op de merkwaardige chromaticism in his Solo e pensoso. sí ch'i' vo già de la speranza altero." verwachtingsvol houd ik het hoofd geheven." chromatiek in zijn Solo e pensoso. Every time voices from this century sing Telkens wanneer Petrarca’s woorden of Laura through Petrarch’s words, the Solo et pensoso i più deserti campi over Laura opnieuw klinken, worden two lovers are born again, and we see Solo et pensoso i più deserti campi Alleen en in gepeins verzonken ga ik met ze als opnieuw geboren, en zien we de them now, as they gaze at each other, vo mesurando a passi tardi et lenti, trage tred de meest verlaten velden door; twee geliefden samen, zoals tijdens hun touch one another, speak and join et gli occhi porto per fuggire intenti en aandachtig speur ik met mijn ogen, en leven wellicht nooit gebeurde. Want de together, as perhaps they never did in ove vestigio human l’arena stampi. vlucht zodra ik een voetspoor vind. liefde is sterker dan de dood. life. For love is stronger than death. Altro schermo non trovo che mi scampi Een andere beschutting vind ik niet tegen dal manifesto accorger de le genti, de nieuwsgierige blik van de mensen, perché negli atti d’alegrezza spenti want aan mijn vreugdeloze handelen ziet di fuor si legge com’io dentro avampi. men van buiten welke gloed van binnen brandt. Sì ch’io mi credo omai En zo verkeer ik in de waan dat bergen en che monti et piagge heuvels en rivieren en wouden weten et fiumi et selve sappian di che tempre welke stemming mijn leven beheerst, sia la mia vita, ch’è celata altrui. verborgen voor de mensen.
258 259 Ma pur sì aspre vie né sì selvagge Maar geen weg zo steil of onbegaanbaar Et vo cantando En ik loop te bezingen cercar non so ch’Amor non venga sempre of Amor komt mij op mijn tocht vergezellen, – o penser' miei non saggi! – – o onwijze gedachten van mij! – ragionando con meco, et io co’ lui. en praat met mij, en ik met hem. lei che 'l ciel non poria lontana farme, haar die de hemel niet van mij kan weghalen, ch'i' l'ò negli occhi, et veder seco parme want ik heb haar in mijn ogen, en het lijkt Non vidi mai dopo nocturna pioggia donne et donzelle, wel of ik bij haar dames en jonkvrouwen zie, Non vidi mai dopo nocturna pioggia Nooit zag ik na een nachtelijke regen et son abeti et faggi. maar het zijn sparren en beuken. gir per l'aere sereno stelle erranti, sterren door de heldere lucht dwalen, et fiammeggiar fra la rugiada e 'l gielo, als vlammen tussen dauw en vorst, Parme d'udirla, udendo i rami et l'òre Het lijkt wel of ik haar hoor, in de takken en ch'i' non avesse i begli occhi davanti of voor me zag ik weer haar mooie ogen, et le frondi, et gli augei lagnarsi, de bries, het gebladerte, en in de kwelende et l'acque vogels, en in het water ove la stancha mia vita s'appoggia, in mijn vermoeide bestaan een steun en mormorando fuggir per l'erba verde. dat murmelend langs het groene gras vlucht. quali io gli vidi a l'ombra di un bel velo; zegen, al zag ik ze in de schaduw van haar et si come di lor bellezze il cielo sluier. De hemel straalde van hun schoon- Raro un silentio, un solitario horrore Een invallende stilte, een angstgevoel alleen splendea quel di, cosi bagnati anchora heid, al waren ze die dag van tranen nat, d'ombrosa selva mai tanto mi piacque: te zijn in het donkere woud beviel mij zelden li veggio sfavillare, maar door hun vonken se non che dal mio sol troppo si perde. zo sterk: alleen is de afstand tot mijn zon ond'io sempre ardo. werd mijn vuur gevoed. zo groot. Grazie ch'a pochi il ciel largo In qual parte del ciel, in quale idea destina In qual parte del ciel, in quale idea Aan welk deel van de hemel, welk idee Grazie ch'a pochi il ciel largo destina: Meer gratie heeft de hemel nooit geschapen; era l'exempio, onde Natura tolse ontleende de natuur het beeld waarnaar rara vertù, non già d'umana gente, geen grotere goedheid is ons bekend; quel bel viso leggiadro, in ch'ella volse een schoonheid werd gemodelleerd als zij? sotto biondi capei canuta mente, onder het blonde haar een rijp verstand; mostrar qua giù quanto lassù potea? Wou ze ons tonen wat ze kon? e 'n humil donna alta beltà divina. een goddelijke, maar bescheiden schoonheid.
Qual nimpha in fonti, in selve mai qual En welke bronnimf, welke woudgodin Leggiadria singulare et pellegrina, Bekoorlijk op een haast uitheemse wijze; dea, chiome d'oro si fino a l'aura sciolse? ontbond ooit in de bries zulk gouden haar? e 'l cantar che ne l'anima si sente, een zangstem die ons raakt tot in de ziel; Quando un cor tante in se vertuti accolse Welk vrouwenhart bergt zoveel kwaliteiten l'andar celeste, e 'l vago spirto ardente, een lichte tred, een fonkelende geest die benchè la somma e di mia morte rea? dat het totaalbeeld mij noodlottig wordt? ch'ogni dur rompe et ogni altezza inchina. hardheid breekt en hoogmoed buigen doet.
Per mezz'i boschi inhospiti E que' belli occhi che i cor' fanno smalti, En dan die ogen, die een hart verstenen et selvaggi possenti a rischiarar abisso et notti, en die elk soort van duisternis verlichten, Per mezz'i boschi inhospiti et selvaggi, Door het onherbergzame en woeste woud, et tôrre l'alme a' corpi, et darle altrui; die zielen rooft en aan een ander schenkt; onde vanno a gran rischio waar met groot gevaar uomini et arme, gewapende mannen lopen, col dir pien d'intellecti dolci et alti, haar lieve woorden, zinvol en verheven, vo securo io, che non pò spaventarme trek ik met gerust gemoed, want niets anders co i sospiri soavemente rotti: soms onderbroken door haar zoete zuchten altri che 'l sol maakt mij bang, dan de zon da questi magi transformato fui. – dat alles maakt van mij een ander mens. ch'a d'amor vivo i raggi. wiens stralen vol van levende liefde zijn.
260 261 Che debb'io far, che mi consigli, Amor, quando fioria Amore? Amor, quando fioria Ach Amor, vroeger bloeide Che debb'io far, Wat moet ik doen, mia spene, e 'l guidardon di tanta fede, mijn hoop op de beloning van mijn trouw, che mi consigli, Amore? wat raadt de liefde me aan? tolta m'è quella ond'attendea mercede. voordat zij stierf die mij belonen zou. Tempo e ben di morire, Het is het gepaste moment om te sterven; Ahi dispietata morte, ahi crudel vita! Wreed is de dood en wreed is ook het leven! et o tardato piu ch'i' non vorrei. ik heb al langer gedraald dan ik wou. Madonna e morta, et a seco il mio core; Mijn dame is dood en mijn hart met haar, L'una m'à posto in doglia, De dood bracht mij verdriet et volendol seguire, ik verlang ernaar haar te volgen, et mie speranze acerbamente à spente; en heeft mij ieder vleugje hoop ontnomen, interromper conven quest'anni rei, het is gepast een eind te maken aan deze l'altra mi tèn qua giù contra mia voglia, het leven houdt mij hier, tegen mijn zin, perchè mai veder lei wrede jaren, want er is geen hoop haar et lei che se n'è gita en ik kan haar niet volgen, di qua non spero, et l'aspettar m'e noia. weer te zien en het wachten irriteert me. Poscia ch'ogni mia gioia Daar al mijn vreugdes seguir non posso, ch'ella nol consente. zij die weggegaan is, want dat wil ze niet. per lo suo dipartire in pianto e volta, door haar heengaan zijn gesmoord, Ma pur ogni or presente Maar midden in mijn hart ogni dolcezza de mia vita e tolta. is elke tederheid uit mijn leven verdwenen. nel mezzo del meo cor madonna siede, heeft mijn aanbedene een ereplaats. et qual è la mia vita, ella sel vede. en van daaruit ziet ze hoe mijn leven is. Oimè il bel viso, oimè il soave sguardo Fuggito è 'l sonno a le mie crude Oimè il bel viso, oimè il soave sguardo, Ach mooi gelaat waarin de ogen straalden, notti oimè il leggiadro portamento altero! ach tred en houding, sierlijk en vol kracht! Fuggito è 'l sonno a le mie crude notti, De slaap ontvluchtte mijn wrede nachten, de Oimè il parlar ch'ogni aspro ingegno Ach stem die wrede harten heeft verzacht e 'l suono usato a le mie roche rime, klank week uit mijn schor geworden rijm dat et fero facevi humile, ed ogni huom vil en ‘t beste in de mens naar boven haalde! che non sanno trattar altro che morte, over niets anders spreekt dan over de dood gagliardo! cosi è 'l mio cantar converso in pianto. zo wordt mijn zingen nu verstikt door tranen. Et oimè il dolce riso, onde uscio 'l dardo En ach lieve glimlach die mijn lot bepaalde Non à 'l regno d'Amor sì vario stile, Zo'n verschil in stijl – nu even triest als di che morte, altro bene omai non spero! en mij een dodelijke wond toebracht! ch'è tanto or tristo quanto mai fu lieto. vroeger vol van vreugde – is Amor vreemd. alma real, dignissima d'impero, Verheven ziel, bestemd tot grote macht se non fossi fra noi scesa sì tardo! als u in beter tijden naar ons daalde! Vago augelletto che cantando vai Vago augelletto che cantando vai, Vogeltje dat zingend door de wereld dwaalt Per voi conven ch'io arda, e 'n voi respire, U bent de vlam die mij heeft aangedreven, over piangendo, il tuo tempo passato, of treurend om voorbije tijden, beseffend dat ch'i' pur fui vostro; et se di voi son privo, u bent de adem die mij leven doet, vedendoti la notte e 'l verno a lato de nacht of de winter in aantocht is en de via men d'ogni sventura altra mi dole. nooit zal ik dit verlies te boven komen. e 'l dì dopo le spalle e i mesi gai, dag of de mooie maanden achter de rug;
Di speranza m'empieste et di desire, De laatste maal dat ik u zag, bij leven, se, come i tuoi gravosi affanni sai, als je naast je eigen zware verdriet quand'io partì' dal sommo piacer vivo; hebt u mijn hoop met tederheid gevoed. così sapessi il mio simile stato, ook mijn toestand kende, zo gelijk aan de ma 'l vento ne portava le parole. De wind heeft onze woorden meegenomen. verresti in grembo a questo sconsolato jouwe, zou je deze ellendeling gezelschap a partir seco i dolorosi guai. houden en met hem zijn pijnlijke smarten delen.
262 263 I' non so se le parti sarian pari, Ik weet niet of de last gelijk zou zijn DONDERDAG ché quella cui tu piangi è forse in vita, verdeeld, want degene die je beweent, 24.08.17 di ch'a me morte e 'l ciel is wellicht nog in leven, terwijl voor mij de son tanto avari. dood en de hemel zo inhalig zijn.
Ma la stagione et l'ora men gradita, Maar het seizoen en het weinig aangename 19.15 col membrar de' dolci anni et de li uur, met de herinnering aan de zoete en Concertinleiding door amari, a parlar teco bittere jaren, noden mij om in deemoed Els van Volsem con pietà m'invita. met u te spreken. 20.00 Crudel, acerba, inexorabil morte Concert Crudel, acerba, inexorabil morte, Jij wrede en meedogenloze Dood, cagion mi dai di mai non esser lieto, je laat mij afstand doen van alle vreugde St.-Jacobskerk ma di menar tutta mia vita in pianto, en biedt mij een bestaan van enkel tranen. e i giorni oscuri et le dogliose notti. Je maakt mijn dagen triest, mijn nachten I mei gravi sospir' non vanno in rime, somber. Mijn diepe zuchten kan ik niet e 'l mio duro martir vince ogni stile. berijmen en voor mijn treurigheid vind ik geen stijl. Contrapunctus
Vertaling: Walter Geerts, Ike Cialona, Linguapolis Owen Rees, artistieke leiding artistic director
Amy Carson, Amy Haworth, Alison Hill, Laura Oldfield, sopraan soprano | Rory McCleery, alt alto | Matthew Venner, contratenor countertenor | Tom Robson, Ashley Turnell, tenor tenor | Lawrence White, bariton baritone | William Gaunt, Giles Underwood, bas bass
264 265 Gaude gloriosa Dei mater Thomas Tallis (ca. 1505-1585) Virgin and Child Virgin and Child
Mater Christi John Taverner (ca. 1490-1545) In de Engelse Tudorperiode (1485-1603) In the English Tudor period (1485- werd prachtige muziek geschreven 1603), beautiful music was written for Tota pulchra es Robert White (ca. 1538-1574) voor de Mariadevotie. Tijdens de the Marian Devotions. During the reign regeerperioden van de protestantse of the Protestant Edward VI (1547- Magnificat Thomas Tallis Edward VI (1547-1553) en zijn zus 1553) and his sister Elizabeth I (1558- Videte miraculum Elizabeth I (1558-1603) was dergelijke 1603), this music was forbidden. This muziek echter verboden. Het is daarom makes it all the stranger that countless Regina caeli Robert White des te opmerkelijker dat talloze polyfone polyphonic votive antiphons and votiefantifonen en Mariamotetten net zijn Marian motets have been preserved Ave Dei Patris filia Robert Fayrfax (1464-1521) overgeleverd in handschriften die tijdens in manuscripts created during the de Elizabethaanse periode tot stand Elizabethan period, including the Verbum caro John Sheppard (ca. 1515-1558) waren gekomen, waaronder de Baldwin Baldwin partbooks. They were copied partbooks. Die werden gekopieerd door by John Baldwin, a singer who was John Baldwin, een zanger die lid was van a member of the choir at various het koor van verschillende koninklijke royal chapels. Owen Rees has chosen muziekkapellen. Uit de stemboekjes various works that demonstrate the koos Owen Rees verschillende werken wide musical diversity of the Tudor die de grote muzikale diversiteit uit de period. Tudorperiode aantonen. Mary is invoked nine times in Gaude Maria wordt negenmaal aanroepen in gloriosa Dei mater, a dramatic Gaude gloriosa Dei mater, een dramatisch motet in which Thomas Tallis motet waarbij Thomas Tallis veelvuldig varies extensively with the rhythm, varieert op het gebied van ritme, polyfone polyphonic texture and harmony. John textuur en harmonie. Ook John Tavener Taverner also alternates between wisselt af tussen verschillende texturen different textures in the prayer Mater in het gebed Mater Christi. Eenvoudige Christi. He contrasts simple, chord- akkoorddeclamatie laat hij contrasteren based declamation with rich, five-part met rijk vijfstemmig contrapunt dat naar counterpoint used to separate sections een climax leidt en op die manier de of the text in a climactic fashion. tekstdelen afbakent. Wanneer Jezus’ Taverner uses sustained chords when naam wordt aangeroepen, schrijft Jesus’ name is sung – this form of Tavener aangehouden akkoorden voor vocal acclamation also occurs on the – dergelijke vocale acclamatie komt words “ave Jesu” in Robert Fayrfax’ ook voor op de woorden “ave Jesu” in motet Ave Dei Patris filia. Fayrfax
266 267 Robert Fayrfax’ motet Ave Dei Patris structures the verses by varying their Gaude gloriosa Dei mater filia. Fayrfax structureert de verzen door tonal range, for example. Thus the first Gaude gloriosa Dei mater, Verheug u, roemrijke moeder Gods, te variëren in onder andere de tessituur. verse is sung by the high voices and the virgo Maria vere honorificanda, maagd Maria, waarlijk alle eer waardig, Zo wordt het eerste vers gezongen door second by the low voices. It is not until quae a Domino in gloria super die door de Heer in roem verheven de hoge stemmen, het tweede door de the third verse that we hear the full choros exaltata adepta een troon kreeg toebedeeld boven de lage stemmen, en pas vanaf het derde ensemble. Several works are examples es thronum. engelenkoren. vers horen we het voltallige ensemble. of a compositional technique in which Verschillende werken zijn een voorbeeld richly textured counterpoint is woven Gaude virgo Maria, Verheug u, maagd Maria, van een compositietechniek waarbij rijk around a rhythmically stable cantus cui angelicae turmae dulces voor wie de zoete lofliederen van de getextureerd contrapunt wordt geweven firmus, as in White’s Tota pulchra in caelis resonant laudes: engelenschare weerklinken in de hemel: rondom een ritmisch stabiele cantus es and Regina caeli laetare. Tallis’ iam enim laetaris visione want u voelt reeds blijdschap bij het zien van firmus, zoals Whites Tota pulchra es Videte miraculum is a masterpiece Regis cui omnia serviunt. de Koning, door allen gediend. en Regina cæli lætare. Tallis’ Videte of this cantus firmus technique, with miraculum is een meesterwerk van deze a recurring dissonant on the word Gaude concivis Verheug u, medebewoonster cantus-firmustechniek, met een steeds “miraculum”. In his Verbum Caro, John in caelis sanctorum, van de heiligen in de hemel, terugkerende dissonant op het woord Sheppard contrasts the cantus firmus, quae Christum in utero u die Christus ongeschonden “miraculum”. In zijn Verbum Caro laat in a binary rhythm, with the other illaesa portasti: in uw schoot hebt gedragen: daarom John Sheppard de cantus firmus, in een voices that are in singing a tertiary igitur Dei mater digne appellaris. wordt u terecht Moeder Gods genoemd. tweeledige maat, contrasteren met de rhythm at the same time. andere stemmen, die tegelijkertijd in een Sadly the tenor part is missing from Gaude flos florum speciosissima, Verheug u, schitterendste van alle bloemen, drieledige maat zingen. the Baldwin partbooks. In the absence virga iuris, forma morum, roede van het recht, leest van alle zeden, Helaas ontbreekt de tenorpartij in de of concordances, Owen Rees has fessi cura, pes labentis, zorg voor de vermoeide, steun wie wankelt, Baldwinstemboekjes. Bij gebrek aan reconstructed the tenor, for example mundi lux, licht van de wereld concordanties heeft Owen Rees de in Tallis’ Magnificat, a Marian et peccatorum refugium. en toevlucht voor de zondaars. tenor gereconstrueerd, zoals voor Tallis’ motet with many uses of imitative Magnificat, een Mariamotet met talloze techniques. Gaude virgo Maria, Verheug u, maagd Maria, imitatieve inzetten. quam dignam laude met grote eerbied celebrat ecclesia, door de kerk gehuldigd quae Christi doctrinis die, verlicht door de leerstellingen van illustrata te matrem glorificat. Christus, u, als Zijn moeder, lof toezwaait.
Gaude virgo Maria, Verheug u, maagd Maria, quae corpore et anima die met lichaam en ziel ad summum provecta es palacium: in het hemelpaleis is opgenomen et, ut auxiliatrix et interventrix pro nobis en wees een helpster en tussenpersoon voor miserrimis peccatoribus, supplicamus. ons, diepellendige zondaars, dat smeken wij.
268 269 Gaude Maria, Verheug u, Maria, quorum refecisti corpora. met de Heilige Geest. intercessorum adiutrix die moet worden geroemd als helpster van quin et nostras, Jesu bone, Ja, verlicht ook, goede Jezus, et damnandorum bemiddelaars en redster mentes illustra gracia, onze geest met Uw genade salvatrix celebranda. van de veroordeelden. et nos pie fac vivere en zorg dat we een vroom leven leiden, ut dulci ambrosia tuo om van Uw zoete ambrozijn Gaude sancta virgo Maria, Verheug u, Heilige maagd Maria: vescamur in palacio. te genieten in Uw hemelpaleis. cuius prece omnes door uw gebed worden wij allen salvamur a perpetuis gered van de eeuwigdurende Tota pulchra es inferorum suppliciis folteringen in de hel Tota pulchra es amica mea, Wonderschoon zijt gij, mijn vriendin, et a potestate diabolica liberati. en bevrijd van de macht van de duivel. et macula non est in te; en er is geen gebrek in u, favus distillans labia tua, van honing druipen uw lippen; Gaude virgo Maria, Verheug u, maagd Maria, mel et lac sub lingua tua; honing en melk is er onder uw tong: Christi benedicta mater, gezegende moeder van Christus, odor unguentorum tuorum de geur van je zalven vena misericordiae et gratiae, bron van erbarmen en genade, super omnia aromata. overtreft alle aroma's: cui supplicamus ut nobis pie tot wie wij bidden, dat u omziet naar ons, Iam enim hiems transiit, nu is de winter voorbijgegaan, clamantibus attendas, die u vroom aanroepen. imber abiit et recessit; de regentijd voorgoed voorbij: itaque tuo iuvamine mereamur adesse Mogen wij dus dankzij uw hulp een plaats flores apparuerunt, de bloemen in de wijngaard caelorum regnum. Amen. verdienen in het rijk der hemelen. Amen. vineae florentes odorem dederunt, zijn verschenen en geven hun zoete geur, et vox turturis audita en de roep van de duif Mater Christi est in terra nostra. is te horen op het land. Mater Christi sanctissima, Allerheiligste moeder van Christus, Surge, propera, amica mea, Kom, haast u, mijn vriendin, virgo sacrata Maria, gezegende maagd Maria, veni de Libano, kom van Libanon, tuis orationibus benignum redde filium, stem door uw beden uw Zoon welwillend, veni, coronaberis. kom, om te worden gekroond. unica spes nostra Maria; Maria, onze enige hoop; nam precibus nitentes tuis want met de steun van uw gebeden Magnificat rogare audemus filium. durven wij tot uw Zoon te smeken. Magnificat anima mea Dominum, Mijn ziel prijst hoog de Heer Ergo fili decus patris Jesu, En dus, Zoon Jezus, sieraad van Uw Vader, et exultavit spiritus meus en mijn geest heeft zich verheugd fons fecundissime allervruchtbaarste bron waaruit in Deo salutari meo. in God, mijn Redder. a quo vivae fluunt aquae, het levende water vloeit Quia respexit humilitatem Omdat Hij de nederigheid rigantes fida pectora. dat de gelovige harten bevochtigt. ancillae suae; van Zijn dienstmaagd heeft gezien: O Jesu, vitalis cibus O Jezus, levengevend voedsel ecce enim ex hoc beatam me dicent want zie, van nu af aan te pure manducantibus, voor wie U met zuiver hart nuttigen, omnes generationes. zullen alle generaties mij zalig prijzen. salutari potu met Uw heilzame drank en voedsel Quia fecit mihi magna Omdat Hij voor mij grote dingen heeft et cibo pavisti nostra viscera. hebt U ons lichaam gevoed. qui potens est, gedaan, Hij die machtig is, Tua pasce animam gracia, Voed onze ziel met Uw genade et sanctum nomen eius. en heilig is Zijn naam. et reple sancto spiritu en vervul de lichamen die U hebt verkwikt, Et misericordia eius En Zijn barmhartigheid
270 271 a progenie in progenies gaat van geslacht tot geslacht quia quem meruisti portare, alleluia, want Hij die gij hebt mogen dragen, halleluja, timentibus eum. voor hen die Hem vrezen. resurrexit sicut dixit, alleluia, is verrezen zoals Hij had voorzegd, halleluja. Fecit potentiam in brachio suo, Hij heeft macht uitgeoefend met Zijn arm, ora pro nobis Deum, alleluia. Bid voor ons, God, halleluja. dispersit superbos en hen uiteengeslagen, mente cordis sui. die trots zijn in het denken van hun hart. Ave Dei Patris filia Deposuit potentes de sede, Machtigen heeft Hij van de troon gestoten Ave, Gegroet, et exaltavit humiles. en bescheiden mensen verheven. Dei Patris filia nobilissima, alleredelste dochter van God de Vader, Esurientes implevit bonis, Behoeftigen heeft Hij overladen met gunsten Dei Filii mater dignissima, allerwaardigste moeder van Gods Zoon, et divites dimisit inanes. en de rijken met lege handen weggestuurd. Dei Spiritus sponsa venustissima, allerbekoorlijkste bruid van de Heilige Geest, Suscepit Israel puerum suum, Gesteund heeft Hij Israël, Zijn knecht, Dei unius et trini allernederigste dienstmaagd recordatus misericordiae suae. en Zijn barmhartigheid kenbaar gemaakt. ancilla subjectissima. van de ene God en de Drie-eenheid. Sicut locutus est ad patres nostros, Zoals Hij aan onze voorvaderen heeft gezegd, Abraham et semini eius in saecula. Abraham en zijn nageslacht voor eeuwen. Ave, Gegroet, Gloria Patri et Filio Eer aan de Vader, de Zoon summae aeternitatis allermildste dochter et Spiritui Sancto. en de Heilige Geest. filia clementissima, van de hoogste eeuwigheid, Sicut erat in principio et nunc et semper, Zoals het was in het begin, nu en altijd, summae veritatis mater piissima, allertrouwste maagd van de hoogste et in saecula saeculum. Amen. en tot in eeuwigheid. Amen. summae bonitatis waarheid, allerwelwillendste sponsa benignissima, bruid van de hoogste goedheid, Videte miraculum summae Trinitatis allernederigste dienstmaagd Videte miraculum matris Domini: Zie het mirakel van de moeder van de Heer: ancilla mitissima. van de hoogste Drievuldigheid. concepit virgo de maagd heeft ontvangen virilis ignara consortii, terwijl zij geen man kende, Ave, Gegroet, stans onerata nobili onere Maria; Maria staat getooid met haar nobele last; aeternae caritatis meest gegeerde dochter et matrem se laetam cognoscit, en ze is blij dat ze moeder is, filia desideratissima, van eeuwige genegenheid, quae se nescit uxorem. zij die zich geen echtgenote weet. aeternae sapientiae mater gratissima, meest welgevallige moeder van aeternae spirationis sponsa eeuwige wijsheid, meest heilige bruid Haec speciosum forma prae filiis hominum Het wezen dat kostbaarder is dan mensen- sanctissima, van eeuwige levensadem, castis concepit visceribus, zonen heeft ze in haar kuise schoot coaeternae majestatis meest oprechte dienstmaagd et benedicta in aeternum ontvangen, en gezegend in eeuwigheid, ancilla sincerissima. van eeuwigdurende majesteit. Deum nobis protulit et hominem. heeft ze God en mens voor ons voortgebracht. Ave, Gegroet, Gloria Patri et Filio Eer aan de Vader en de Zoon Jesu tui filli dulcis filia, dierbare dochter van uw Zoon Jezus, et Spiritui Sancto. en aan de Heilige Geest. Christi Dei tui mater alma, verheven moeder van Christus, uw God, sponsi sponsa sine ulla macula, onbezoedelde bruid van uw bruidegom, Regina caeli Deitatis ancilla meest nabije dienstmaagd Regina caeli laetare, alleluia, Koningin van de hemel, halleluja, sessioni proxima. van de zetel Gods.
272 273 Ave, Gegroet, plenum gratiae et veritatis. woord vol van genade en waarheid. Domini filia, singulariter generosa, dochter van de Heer, enig in uw mildheid, Domini mater singulariter gloriosa, moeder van de Heer, enig in uw roem, In principio erat verbum In den beginne was het woord, Domini sponsa, singulariter speciosa, bruid van de Heer, enig in uw schoonheid, et verbum erat apud Deum, en het woord was bij God, Domini ancilla, singulariter dienstmaagd van de Heer, enig in uw et Deus erat verbum. en God was het woord. obsequiosa. volgzaamheid. Gloria Patri et Filio Eer zij de Vader en de Zoon et Spiritui Sancto. en de Heilige Geest. Ave, Gegroet, Plenum gratiae et veritatis. Woord vol van genade en waarheid. plena gratia, poli regina, vol van genade, koningin van de hemel, misericoriae mater, moeder van erbarmen, Vertaling: Jeanine De Landtsheer, Jan Gijsel, Brigitte meritis praeclara, beroemd door uw verdiensten, Hermans mundi domina, u die heerst over de wereld, a patriarchis praesignata, vooraf aangewezen door de patriarchen, imperatrix inferni, u die zegeviert over de onderwereld, a prophetis praeconizata. voorspeld door de profeten.
Ave, Gegroet, virgo foeta ut sol, maagd, vruchtbaar als de zon, praeelecta, vooraf uitverkoren, mater intacta, onbezoedelde moeder, sicut luna perpulchra; stralend mooi als de maan; salve parens inclita, gegroet, beroemde moeder, enixa puerpera, die het kind heeft gebaard, stella maris praefulgida, schitterende ster der zee, felix caeli porta. gelukkige hemelpoort. Esto nobis via recta Wees voor ons het rechte pad naar de ad aeterna gaudia, eeuwige vreugde, ubi pax est et gloria, waar vrede heerst en roem, o gloriosissima semper virgo Maria. o eeuwig roemrijke maagd Maria. Amen. Amen.
Verbum caro Verbum caro factum est Het woord is vlees geworden et habitavit in nobis. en het heeft onder ons gewoond. Cuius gloriam vidimus We hebben Zijn roem gezien quasi unigeniti a Patre, als eniggeborene van de Vader,
274 275 DONDERDAG 24.08.17
22.15 Concert
St.-Andrieskerk
Psallentes
Hendrik Vanden Abeele, artistieke leiding artistic director
Sarah Abrams, Lisa De Rijcke, Lieselot De Wilde, Marion Kreike, Amélie Renglet, Barbara Somers, Sarah Van Mol, Kerlijne Van Nevel, Veerle Van Roosbroeck, zang chant
276 277 Adventus Agatha
Quem terra pontus aethera (hymne) gregoriaans Agatha in Sicilia (lectio) gregoriaans Missus est Gabriel angelus (responsorium) Agathae sacrae virginis (hymne) Ave Maria gratia plena (responsorium) Agatha in Sicilia (lectio) – vervolg Quis es tu qui venisti (responsorium) Agatha in Sicilia (lectio) – vervolg Andreas Regem virginum Dominum (invitatorium) Venite exsultemus Domino (psalm) – vervolg Post Petrum primum principem (hymne) gregoriaans Agathae sacrae virginis (hymne) – vervolg Adoremus victoriosissimum (invitatorium) Mentem sanctam spontaneam (antifoon) Venite exsultemus Domino (psalm) Post Petrum primum principem (hymne) – vervolg Magnificat (canticum) gregoriaans / Jacobus Clemens non Papa Andreas Christi famulus (antifoon) Videns Andreas crucem (antifoon) Salve crux (antifoon) Rochus & Hubertus Post Petrum primum principem (hymne) – vervolg Confessor dei venerande (antifoon) gregoriaans Ave Roche sanctissime (antifoon) Nativitas Mariae O Huberte dedicatam (antifoon) Benedicta sis maiestas (antifoon) Speciosa facta es (versiculum) gregoriaans Plebs fidelis iocundetur (antifoon) Nativitas tua dei genetrix (antifoon)
Ave maris stella (hymne) gregoriaans / Jacobus Clemens non Papa Annuntiatio Mariae (ca.1510/15-1555/56) Salve regina (antifoon) gregoriaans
Agnes Magnificat (canticum) – vervolg gregoriaans / Jacobus Clemens non Papa
Agnes beatae virginis (hymne) gregoriaans Regem virginum Dominum (invitatorium) Venite exsultemus Domino (psalm) – vervolg Agnes beatae virginis (hymne) – vervolg
278 279 Salzinnes Saints Salzinnes Saints Antiphonal, gehouden in de Art Gallery of The chant ensemble Psallentes has Nova Scotia, met Judith Dietz als curator. explored the Salzinnes Antiphonal and Het antifonarium van Salzinnes werd Commissioned in 1554-1555 by Prio- Ensemble Psallentes heeft het antifo- focuses on the plainchant from the waarschijnlijk in 1554-1555 vervaar- ress Dame Julienne de Glymes, the narium van Salzinnes ontgonnen, en Sanctoral section of the manuscript digd in opdracht van Julienne de Salzinnes Antiphonal originated from presenteert nu een project dat focust op – with music for the virgin Mary and Glymes, de adellijke priores van de the Cistercian abbey of Salzinnes near het sanctorale deel van het manuscript for saints including St. Andrew, St. cisterciënzerinnenabdij van Salzinnes Namur, in present-day Belgium. The – met muziek voor de maagd Maria, Agnes, St. Agatha, St. Roch and St. bij Namen, in het huidige België. Het manuscript (240 folios) contains sung en voor heiligen zoals Andreas, Agnes, Hubert. perkamenten manuscript (240 folio's) portions of the Divine Office, including Agatha, Rochus en Hubertus. bevat de gezongen onderdelen van het antiphons, responsories and hymns. officie, met name antifonen, responsoria Painted in a bright palette in gouache en hymnen. on vellum, the manuscript features Het handschrift is verlucht met full-page illuminations, historiated kleurrijke gehistorieerde initialen, initials and decorated borders. versierde marges, en vooral paginagrote Of particular significance are the miniaturen. Opvallend zijn de talloze depictions of nuns living in the abbey ‘portretten’ van de in de 16de-eeuwse in the mid-16th century and identified abdij levende zusters, die bovendien met by their names, some with their naam worden genoemd, soms vergezeld coats-of-arms. van hun wapenschild. The Antiphonal was likely acquired Het antifonarium werd waarschijnlijk in in the 1840s or 1850s in France and Frankrijk aangekocht in de jaren veertig of brought to Nova Scotia by Bishop vijftig van de 19de eeuw, door bisschop William Walsh, the first Archbishop William Walsh, de eerste aartsbisschop of the Archdiocese of Halifax. It was van het aartsbisdom Halifax. Het werd donated to the Patrick Power Library, in 1975 gedoneerd aan de Patrick Power Saint Mary's University, in 1975. Library, Saint Mary's University. Daar Tucked away in Special Collections, the bleef het manuscript een tijdje verborgen unidentified manuscript was discovered en anoniem in de afdeling Bijzondere in 1998 by art historian Judith Dietz. collecties, tot het werd ontdekt en Since then, the Antiphonal has been the geïdentificeerd door kunsthistorica subject of research and several multi- Judith Dietz. Vanaf dan werd het disciplinary projects, including the 2017 manuscript voorwerp van onderzoek en exhibition Centuries of Silence: The van multidisciplinaire projecten, zoals Discovery of the Salzinnes Antiphonal, in 2017 de tentoonstelling Centuries of held at the Art Gallery of Nova Scotia Silence: The Discovery of the Salzinnes and curated by Judith Dietz.
280 281 Hymnus Quem terra ponthus ethera Ave Maria, gratia plena, Wees gegroet, Maria, vol van genade, Quem terra ponthus [et] ethera Hem die de aarde, de zee en de lucht Dominus tecum. de Heer is met u. collunt adorant predicant vereren, aanbidden, verkondigen, trinam regentem machinam die de drievoudige constructie bestuurt, Ave Maria gratia plena claustrum Marie baiulat. houdt Maria in haar schoot geborgen. Ave Maria, gratia plena, Wees gegroet, Maria, vol van genade, Dominus tecum; de Heer is met u; Cui luna sol et sydera Hem die de maan, de zon en de sterren Spiritus Sanctus superveniet in te de Heilige Geest zal over u komen deserviunt per tempora door de eeuwen dienen, et virtus altissimi en de macht van de allerhoogste perfusa celi gratia draagt de maagd onder haar hart, obumbrabit tibi; zal u beschermen; gestant puelle viscera. doordrongen van de hemelse genade. quod enim ex te omdat uit u immers het Heilige nascetur sanctum zal worden geboren, Hij zal de Zoon Beata mater munere Gezegend de moeder, door de gave vocabitur filius Dei. van de allerhoogste worden genoemd. cuius supernus artifex ligt de hemelse Schepper, mundum pugillo continens die de wereld in zijn hand houdt, Quomodo fiet istud Hoe zal dit gebeuren, ventris sub archa clausus est. in de beslotenheid van de moederschoot. quoniam virum non cognosco? aangezien ik geen man beken? Et respondens angelus dixit ei. En de engel antwoordde haar. Beata celi nuncio, Gezegend door de boodschap uit de hemel, fecunda Sancto Spiritu vruchtbaar door de Heilige Geest, Post Petrum primum principem desideratus gentibus diegene naar wie de volkeren verlangden, Post Petrum primum principem Na Petrus, de eerste leider, cuius per alvum fusus est. is door haar lichaam ter wereld gekomen. Andreas est apostolus komt de apostel Andreas, salutis verbum predicans die de heilsboodschap predikt Laus, honor, virtus, gloria Lof, eer, kracht, glorie in Achaia provincia. in de provincie Achaia. Deo Patri et Filio zij God de Vader en de Zoon, Sancto simul Paraclito samen met de Heilige Trooster, Captus in Patra oppido Gevangengenomen in de stad Patras, in sempiterna secula. in de eeuwigdurende eeuwen. traditur diro carceri wordt hij in een donkere kerker geleid; Amen. Amen. ferali pena ceditur hij ondergaat de doodstraf; tortor callet vesania. in zijn razernij is de beul meedogenloos. Missus est Gabriel angelus Missus est Gabriel angelus ad Mariam De engel Gabriël werd naar de maagd Maria Dilaniatus ictibus Door houwen uiteengereten, virginem desponsatam Ioseph gezonden, die verloofd was met Jozef, ligno crucis suspenditur wordt hij aan het kruishout gehangen; nuncians ei verbum; om haar het woord te verkondigen; biduo vivens non cessat tijdens de twee dagen waarin hij leeft, et expavescit virgo de lumine. en zij schrok van het licht. fidem docere populum. houdt hij niet op het volk te onderrichten. Ne timeas, Maria, Vrees niet, Maria, gij hebt genade gevonden invenisti gratiam apud Dominum. bij de Heer. Zie, gij zult zwanger worden Adoremus victoriosissimum Ecce concipies et paries en baren en Hij zal de Zoon van de Adoremus victoriosissimum Laat ons Christus aanbidden et vocabitur altissimi filius. allerhoogste worden genoemd. regem Christum. de meest triomfrijke koning,
282 283 Qui victorem per crucis die de zalige apostel Andreas Andreas, Christi famulus tropheum coronavit door het zegeteken van het kruis Andreas, Christi famulus, Andreas, dienaar van Christus, beatum Andream apostolum. tot overwinnaar heeft gekroond. dignus Deo apostolus, waardige apostel van God, germanus Petri, broeder van Petrus, Venite exsultemus Domino et in passione socius. en deelgenoot in Zijn lijden. Venite exsultemus Domino Kom, laten wij ons in de Heer verheugen, iubilemus Deo salutari nostro laat ons juichen voor de Heer, onze redding, Videns Andreas crucem preoccupemus faciem eius laat ons in dankbaarheid Videns Andreas crucem cum gaudio Toen Andreas het kruis zag, sprak hij met in confessione voor Zijn aangezicht komen dicebat: "Quia amator tuus semper fui vreugde: "Omdat ik u altijd heb bemind et in psalmis iubilemus ei. en laten wij Hem in psalmen bejubelen. et desideravi amplecti te, en er altijd naar heb verlangd u te omarmen, o bona crux." o edel kruis." Quoniam Deus magnus Dominus Want God is een groot Heer et rex magnus super omnes deos en een koning, machtig boven alle goden, Salve crux quoniam non repellet Dominus omdat de Heer Zijn volk Salve crux que in corpore Gegroet, kruis dat door het lichaam plebem suam niet zal verstoten; Christi dedicata es van Christus is gewijd quia in manu eius want in Zijn hand houdt Hij et ex membris eius tanquam en getooid met Zijn ledematen sunt omnes fines terre alle einden der aarde margaritis ornata. als waren het edelstenen. et altitudines montium en Hij overschouwt zelf ipse conspicit. de hoogten van de bergen. Post Petrum primum principem (vervolg) Post Petrum primum principem Eant tecum que tua sunt Dat hetgeen met u is, met u gaat, (vervolg) Egeatha dirissime. allerverderfelijkste Egeatha. Clamor plebis attollitur Het volksgeroep heft aan; Completa eius passio Zijn passie wordt voltooid, carus Deo exposcitur God wordt gesmeekt om de dierbare devicto hoste callido. nadat de sluwe vijand overwonnen was. reddi iustus et innocens in zijn rechtvaardigheid en onschuld te her- sanctus et bonus queritur. stellen; een heilig, goed man staat terecht. Imploret ergo meritis Hij moge dus door zijn verdiensten suis pro nostris actibus een voorspraak zijn voor onze daden, Fallax ad patibulum De bedrieger haast zich naar het kruis ut mereamur consequi opdat wij waardig zouden zijn op het einde quasi ad solvendum properat; als om hem te bevrijden; sancta in fine premia. de heilige beloning te verkrijgen. devotus martyr in peius de vrome martelaar bidt ten kwade orat ne artioribus opdat door strakkere riemen Gloria tibi Domine Eer aan u, Heer, gloria Unigenito eer aan de Eniggeborene, loris resolvat impius de ongelovige hem niet zou losmaken una cum Sancto Spiritu samen met de Heilige Geest, divinis indeptus muniis na het aanvatten van de goddelijke taak; in sempiterna secula. in de eeuwigdurende eeuwen. frater instigat iurgiis de broeder hitst op met scheldwoorden Amen. Amen. iustisque querimoniis. en beschuldigingen.
284 285 Speciosa facta es Virgo singularis Buitengewone maagd, Speciosa facta es et suavis Gij zijt mooi en lieflijk gemaakt inter omnes mitis, te midden van allen zachtzinnig, in deliciis tuis, in uw heerlijkheid, nos culpis solutos maak ons, bevrijd van zonden, sancta Dei genitrix. heilige moeder van God. mites fac et castos. vreedzaam en kuis.
Nativitas tua Dei genitrix Vitam presta puram Verzeker ons een zuiver leven, Nativitas tua, Dei genitrix virgo, Uw geboorte, maagd, moeder van God, iter para tutum bereid een veilige weg, gaudium annunciavit heeft de vreugde aangekondigd ut videntes Iesum opdat we ons bij het zien van Jezus, universo mundo; aan de hele wereld; semper colletemur. altijd mogen verblijden. ex te enim ortus est sol iusticie uit u is immers de zon van de gerechtigheid Christus Deus noster ontstaan, Christus onze Heer, Sit laus Deo Patri Eer aan God de Vader, qui solvens maledictionem dedit die door de vloek op te heffen, de zegen summo Christo decus roem aan de hoogste Christus, benedictionem et confundens mortem heeft gebracht en door de dood te verstoren, Spiritui Sancto aan de Heilige Geest, donavit nobis vitam sempiternam. ons het eeuwige leven heeft geschonken. trinus honor unus. één loflied aan de Drievuldigheid. Amen. Amen. Ave maris stella Ave maris stella Wees gegroet, ster van de zee, Agnes beate virginis Dei mater alma voedende moeder van God Agnes beate virginis Het is de geboortedag van de atque semper virgo en altijd maagd, natalis est quo spiritum heilige Agnes, de dag waarop felix celi porta. gelukkige poort tot de hemel. celo refudit debitum zij haar ziel, verschuldigd aan de hemel, pio sacrata sanguine. teruggaf, geheiligd door haar vrome bloed. Sumens illud ave Vestig ons in vrede, Gabrielis ore door dit 'Ave' te ontvangen Matura martyrio fuit Zij was oud genoeg voor het martelaar- funda nos in pace uit de mond van Gabriël matura nondum nuptiis schap, niet rijp genoeg voor het huwelijk; mutans nomen Eve. en de naam van Eva te wijzigen. nutabat in viris fides bij de mannen wankelde het geloof cedebat et fessus senex. en de vermoeide grijsaard zwichtte. Solve vincla reis Maak de boeien van de schuldigen los, profer lumen cecis haal licht tevoorschijn voor de blinde, Regem virginum Dominum mala nostra pelle verdrijf ons kwaad, Regem virginum Dominum Kom, laat ons de Heer, de koning van de bona cuncta posce. vorder voor ons al het goede. venite adoremus. maagden, aanbidden.
Monstra te esse matrem Toon dat gij moeder zijt; Venite exsultemus Domino sumat per te precem door u moge Hij het gebed aanvaarden, (vervolg) qui pro nobis natus Hij die voor ons geboren, Quoniam ipsius est mare Want de zee behoort Hem toe tulit esse tuus. uw Zoon wou zijn. et ipse fecit illud en Hij heeft ze gemaakt et aridam fundaverunt manus eius en het droge is het werk van Zijn handen;
286 287 venite adoremus et procidamus kom, laten we de Heer aanbidden in sempiterna secula. in de eeuwigdurende eeuwen. ante Deum en ons voor Hem ter aarde werpen, Amen. Amen. ploremus coram Domino laten wij wenen voor de Heer qui fecit nos die ons heeft gemaakt, Agatha in Sicilia quia ipse est Dominus Deus noster want Hij is de Heer onze God, Agatha in Sicilia nobilibus parentibus Agatha, in Sicilië geboren uit rijke ouders, nos autem populus eius wij immers zijn Zijn volk nata in persecutione Decii onderging in Catania et oves pascue eius. en de schapen van Zijn kudde. imperatoris Catane tijdens de vervolging van keizer Decius, gloriosum martyrium fecit. het glorierijke martelaarschap. Hodie si vocem eius audieritis Als jullie vandaag Zijn stem horen, nolite obdurare corda vestra laat uw harten dan niet verstenen Agathe sacrae virginis sicut in exacerbatione zoals in de verbittering Agathe sacrae virginis Wij vieren het feest van de heilige maagd secundum diem tentationis in deserto op de dag van beproeving in de woestijn, diem festum colimus Agatha, op de dag waarop zij, ubi tentaverunt me waar uw vaders in quo devicto tyranno na de overwinning op de tiran, patres vestri mij op de proef hebben gesteld, palmam sumit martyrii. de martelaarspalm in ontvangst neemt. probaverunt mij hebben gekeurd et viderunt opera mea. en mijn werken hebben gezien. Quintianus tyrannus Wanneer de tiran Quintinianus, consularis Sicilie consul van Sicilië, Agnes beate virginis (vervolg) audiens famam virginis hoort over de faam van de maagd, Metu parentes territi Haar ouders, bevangen door angst, versterk- fremere coepit invidus. begint hij afgunstig te briesen. claustrum pudoris auxerant ten de bescherming van haar kuisheid; solvit fores custodie het geloof dat niet kan worden tegengehou- Agatha in Sicilia (vervolg) fides teneri nescia. den, opende de deuren die haar bewaakten. Nam cum Quintianus Sicilie pretor Want toen Quintinianus, de praetor van omnibus modis eius pudicitiam Sicilië, tevergeefs had getracht haar Prodire quis nuptum putet Men zou denken dat ze op weg was naar frustra tentasset Agatha kuisheid op de proef te stellen, sic leta vultu ducitur haar huwelijk, met zo'n blij gelaat superstitionis christiane werd Agatha onder beschuldiging van novas vero ferens opes werd ze weggeleid, terwijl ze echter nomine comprehensa christelijke ketterij aangehouden. dotata sensu sanguinis. nieuwe rijkdommen meebracht, primum colaphis ceditur, Eerst werden haar vuistslagen toegediend, met haar tastbare bloed als bruidschat. dein admotis candentibus laminis vervolgens werd zij na het aanbrengen van In morte vivebat pudor In haar dood bleef haar kuisheid levend in equuleo torquetur, witgloeiende platen op het rad gefolterd, vultumque texerat manu en met haar hand bedekte zij haar gelaat; tum ei mamilla abscinditur. dan werd een van haar borsten afgesneden. terram genuflexo petit zij zonk ter aarde neer in een kniebuiging, lapsu verecundo carens. met waardigheid in haar val. Quis es tu qui venisti Quis es tu qui venisti ad me Wie zijt gij, die naar mij komt Gloria tibi Domine Eer aan U, Heer, curare vulnera mea? om mijn wonden te helen? gloria Unigenito eer aan de Eniggeborene, Ego sum apostolus Christi. Ik ben een apostel van Christus. una cum Sancto Spiritu samen met de Heilige Geest, Nihil in me dubites filia. Wantrouw mij niet, dochter.
288 289 Ipse me misit ad te Diegene die gij met uw verstand insania in mamma torquet virginem martelt hij in razernij de borst van de maagd quem dilexisti mente en met een zuiver hart bemint, et testas acutissimas en laat hij de scherpste et puro corde. heeft mij naar u gezonden. igni succensas adhibet. brandende platen aanrukken.
Agatha in Sicilia (vervolg) Mentem sanctam spontaneam Mox coniecta in vincula Nadat ze daarop in de gevangenis was Mentem sanctam spontaneam, Zij had een heilige en spontane geest, a beato Petro apostolo gegooid, werd ze door de zalige apostel honorem Deo, betuigde eer aan God, noctu ei apparente sanatur. Petrus die ’s nachts aan haar verscheen, et patrie liberationem. en bracht haar vaderland bevrijding. genezen. Regem virginum Dominum Magnificat Regem virginum Dominum Kom, laat ons de Heer, de koning van de Magnificat anima mea Dominum Mijn ziel prijst hoog de Heer venite adoremus. maagden, aanbidden. et exultavit spiritus meus en mijn geest heeft zich verheugd in Deo salutari meo. in God, mijn redder. Venite exsultemus Domino Quia respexit humilitatem Omdat Hij de nederigheid (vervolg) ancillae suae; van Zijn dienstmaagd heeft gezien: Quadraginta annis proximus Gedurende veertig jaar was ik deze ecce enim ex hoc beatam me dicent want zie, van nu af aan fui generationi huic generatie nabij omnes generationes. zullen alle generaties mij zalig prijzen. et dixi: "Semper hi errant corde en ik zei: "Altijd dwalen ze in hun hart; Quia fecit mihi magna, Omdat Hij voor mij grote dingen heeft ipsi vero non cognoverunt vias meas ze hebben mijn wegen niet gekend; qui potens est, gedaan, Hij die machtig is, quibus iuravi in ira mea ik zweer hen in mijn woede af et sanctum nomen ejus. en heilig is Zijn naam. si introibunt in requiem meam." als zij in mijn rust zullen binnengaan." Et misericordia ejus En Zijn barmhartigheid a progenie in progenies, gaat van geslacht tot geslacht Gloria Patri et Filio Eer aan de Vader en de Zoon timentibus eum. voor hen die Hem vrezen. et Spiritui Sancto. en de Heilige Geest. Fecit potentiam in brachio suo, Hij heeft macht uitgeoefend met Zijn arm, Sicut erat in principio et nunc Zoals het was in het begin en nu dispersit superbos en hen uiteengeslagen, et semper en altijd mente cordis sui. die trots zijn in het denken van hun hart. et in secula seculorum. en in de eeuwen der eeuwen. Deposuit potentes de sede, Machtigen heeft Hij van de troon gestoten Amen. Amen. et exaltavit humiles. en bescheiden mensen verheven. Esurientes implevit bonis Behoeftigen heeft Hij overladen met gunsten Agathe sacrae virginis (vervolg) et divites dimisit inanes. en de rijken met lege handen weggestuurd. Sisti iubet martyrem Hij beveelt de martelares suis tribunalibus voor zijn gerecht te verschijnen Agathe sacrae virginis (vervolg) et eam sic alloquitur en hij spreekt haar zo toe dat Cuius medendis artubus Door haar ledematen te genezen, ut diis cervicem flecteret. zij het hoofd zou buigen voor de goden. sanctus adest apostolus staat de heilige apostel haar bij, qui verbo curat vulnera die door zijn woord de wonden heelt Sed dum nil valet Maar wanneer niets helpt, que tyrannus inflixerat. die de tiran had toegebracht.
290 291 Dehinc ad sepulchrum Een schitterend stralende jongeling tue quoque subarratam bovendien begiftigd veniens iuvenis splendidissimus die vervolgens naar het graf komt, sepulture dotibus met het geschenk van uw graf, mentem sanctam predicat verkondigt de heiligheid van haar geest et corpore consecratam en geheiligd door uw lichaam – patrieque salutem plurimam. en het grootste heil voor het land. serva tuis precibus met uw gebeden atque plebem congregatam en waak over het volk Gloria tibi Domine Eer aan U, Heer, hic in tuis laudibus. hier verenigd in lof aan u. gloria Unigenito eer aan de Eniggeborene, una cum Sancto Spiritu samen met de Heilige Geest, Benedicta sis maiestas in sempiterna secula. in de eeuwigdurende eeuwen. Benedicta sis maiestas Gezegend zijt gij, majesteit Amen. Amen. creatoris omnium die alles heeft geschapen, que Huberto tuum prestas die vandaag uw paleis Confessor Dei venerande hodie palatium voor Hubertus heeft bereid, Confessor Dei venerande Eerbiedwaardige belijder van God, cuius virtus et potestas wiens deugd en kracht obtinuit in celis deprecatio tua uw voorspraak in de hemel zorgt ervoor non habet initium geen begin heeft, ut qui deinceps in afflictione sua dat diegenen die u in hun pijn in qua nulla sit egestas waarin geen gebrek heerst, devoti ad te clamaverint vroom aanroepen, terstond van elke epide- sed ubertas omnium. maar overvloed aan alles. ab omni peste epidimie ac mortis periculo mieplaag en van het doodsgevaar worden tuis precibus protinus liberentur. bevrijd door uw gebeden. Plebs fidelis iocundetur Plebs fidelis iocundetur Dat het vrome volk zich Ave Roche sanctissime hodie Leodii! vandaag in Luik verheuge! Ave Roche sanctissime Wees gegroet, allerheiligste Rochus, Sacrum corpus veneretur Laat hen het heilige lichaam vereren nobili natus sanguine uit edel bloed geboren, presulis eximii van de eminente bisschop, crucis signaris stigmate gij zijt gemerkt door het teken van het kruis ut eidem suffragetur opdat hij hen moge bijstaan sinistro tuo latere. op uw linkerzij. ope patrocinii. door de kracht van zijn bescherming. Roche peregre Rochus, vertrokken naar den vreemde, profectus pestifere op wonderbare wijze geraakt, Salve regina curas tactus mirifice geneest gij van de pest Salve regina, Wees gegroet koningin, tangendo salutifere. door uw heilbrengende hand. mater misericordiae, barmhartige moeder, Vale Roche angelice Gegroet, Rochus, aangespoord vita dulcedo et spes nostra, salve. hoop van ons leven, gegroet. vocis citatus famine door de uiting van de stem van een engel Ad te clamamus, Tot u roepen wij, obtinuisti deifice hebt gij van God het vermogen gekregen exsules filii Hevae. verdreven kinderen van Eva. a cunctis pestem pellere. om de pest van allen te verdrijven. Ad te suspiramus, gementes Vanuit dit tranendal richten wij et flentes in hac lacrimarum valle. ons gesteun en geween tot u. O Huberte dedicatam Eia ergo advocata nostra, Gij zijt onze voorspraak, O Huberte dedicatam O Hubertus, bescherm eerst illos tuos misericordes oculos vestig dan uw barmhartige ogen aulam a te primitus de kerk – door u gewijd, ad nos converte. op ons.
292 293 Et Jesum, En toon ons Jezus, VRIJDAG benedictum fructum ventris tui, de gezegende vrucht van uw schoot, na 25.08.17 nobis post hoc exsilium ostende. ons bestaan in dit aardse verbanningsoord. O clemens, o pia, O genadige, o liefdevolle, o dulcis virgo Maria. o tedere maagd Maria. 13.00 Magnificat (vervolg) Concert Suscepit Israel puerum suum, Gesteund heeft Hij Israël, Zijn knecht, recordatus misericordie suae. en Zijn barmhartigheid kenbaar gemaakt. AMUZ Sicut locutus est ad patres nostros, Zoals Hij aan onze voorvaderen heeft gezegd, Abraham et semini ejus in secula. Abraham en zijn nageslacht voor eeuwen.
Gloria Patri et Filio Eer aan de Vader, de Zoon et Spiritui Sancto. en de Heilige Geest. Sicut erat in principio et nunc et semper Zoals het was in het begin, nu en altijd, et in saecula saeculorum. Amen. en tot in eeuwigheid. Amen.
Vertaling: Psallentes, Brigitte Hermans Cinquecento
Terry Wey, Jakob Huppmann, contratenor countertenor | Tore Tom Denys, Achim Schulz, tenor tenor | Tim Scott Whiteley, bariton baritone | Ulfried Staber, bas bass
294 295 Ferdnande imperio, à 6 Jacobus Vaet (ca. 1529-1567) Jacobus Vaet: Missa Ego flos campi Jacobus Vaet: Missa Ego flos campi
Videns Dominus gregoriaans De Habsburgse dynastie woog niet The Hapsburg dynasty had a alleen op politiek vlak op de Europese considerable influence on European Videns Dominus, à 5 Jacobus Vaet geschiedenis, ze lieten hun macht political history, but it also made its Missa Ego flos campi, à 6 ook graag gelden door gereputeerde power felt by commissioning renowned Kyrie kunstenaars in diverse disciplines artists in various disciplines. The best Filiae Jerusalem, à 5 opdrachten te geven. De beste musicians of the time worked at the O quam gloriosum, à 4 muzikanten werkten aan hun hofkapel. Hapsburg court. Missa Ego flos campi, à 6 Een van die muzikanten was Jacobus One of these musicians was Jacobus Gloria Vaet, een componist die tegenwoordig Vaet, a composer who is little known onbekend is, maar in het midden van de today but was a key figure at the Reges Tharsis et insulae munera offerent gregoriaans 16de eeuw een sleutelfiguur was aan Austrian court in the mid-16th century. het Oostenrijkse hof. Na zijn opleiding After his training as a choirboy in Reges terrae congregati sunt, à 5 Jacobus Vaet als koorknaap in Kortrijk en studies in Kortrijk and studies in Leuven, he Salve regina, à 4 & 5 Leuven werd hij kapelmeester aan het became the Kapellmeister at the Missa Ego flos campi, à 6 hof van aartshertog Maximiliaan van court of Archduke Maximilian of Sanctus Oostenrijk. Zijn muzikale nalatenschap Austria. The music he left us reveals Continuo lacrimas, à 6 getuigt van een gevoel voor harmonisch a sense of harmonic adventurousness avontuur en indrukwekkende stilistische and impressive stylistic diversity. veelzijdigheid. Ongetwijfeld zou hij een Doubtless he would have become van de belangrijkste componisten van one of the most important composers de 16de eeuw zijn geworden, ware het of the 16th century, were it not for niet dat hij in 1567 op 37-jarige leeftijd his death in 1567 at the age of 37. is overleden. Collega-componisten en Other composers and theoreticians theoretici schatten hem hoog in en held him in high esteem, and Emperor keizer Maximiliaan II vermeldde Vaets Maximilian II recorded Vaet’s death in dood in zijn dagboek. Paul Melissus, his diary. Paul Melissus, the emperor’s dichter-laureaat van de keizer, schreef poet laureate, wrote an elegy on the naar aanleiding van zijn dood een elegie occasion of his death that alluded die alludeerde op de vriendschap tussen to the friendship between Vaet and Vaet en Lassus. Lassus. Om de 450ste verjaardag van de To celebrate the 450th anniversary vroegtijdig overleden componist te of the composer’s premature death, herdenken, legt Cinquecento zich Cinquecento has turned its attention toe op enkele meesterwerken die to a few of the masterpieces written
296 297 aan het Oostenrijkse hof werden at the Austrian court, such as the Ferdnande imperio geschreven, zoals de motetten ter ere motets in honour of the Habsburg Ferdnande imperio princeps dignissime, Ferdnandus, allerwaardigste vorst van het van de Habsburgse dynastie Ferdnande dynasty, Ferdnande imperio and Filiae summa Ferdnandum referens keizerrijk, die door uw grote vaardigheid aan imperio en Filiae Jerusalem, een van Jerusalem, one of his settings of the dexteritate patrem, uw vader Ferdnandus herinnert, zijn zettingen van het Maria-antifoon Marian antiphon Salve regina and a nil nisi magnanimo meditaris principe u denkt alleen wat een grootmoedig vorst Salve regina en een lamento dat hij lament that he composed upon the dignum, atque tuum felix stat waardig is en uw gelukkige luister blijft componeerde naar aanleiding van death of Clemens non Papa, Continuo sine labe decus. onbezoedeld. het overlijden van Clemens non Papa, lacrimas. The Missa Ego flos campi Continuo lacrimas. Als ruggengraat serves as the backbone of the piece, Dux Virtus, Fortuna comes, Hertog, deugd en succes fungeert de Missa Ego flos campi, die in testament to Vaet’s admiration for tibi semper adherent. zullen altijd uw trouwe gezellen blijven. getuigt van de bewondering die Vaet Clemens non Papa. Vaet’s mass is in Certatimque favent In strijd begunstigen ze u had voor Clemens non Papa. Vaets mis fact what is known as a parody mass: et tua vota vovent. en koesteren ze uw wensen. is namelijk een zogenaamde parodiemis: he integrates the polyphonic structure Vive, diu felix. Mortali corpore terras Leef lang en gelukkig. Zodra u uw sterfelijke hij integreert de polyfone structuur of Clemens non Papa's motet Ego flos exuto, et linquas ferus, lichaam hebt afgelegd, moge u dan van Clemens non Papa’s motet Ego campi into his own piece. He also et astra petas. de aarde verlaten en naar de sterren gaan. flos campi in zijn eigen mis. Daarnaast includes the melody of the motet to integreert hij in de mis op strategische the words "Sicut lilium inter spinas" Videns Dominus momenten de motetmelodie op de tekst (like a lily among thorns) in his mass Videns Dominus flentes Toen de Heer de zusters van Lazarus zag "Sicut lilium inter spinas" (als een lelie at strategic points, such as the climax sorores Lazari ad monumentum wenen bij zijn graf, weende ook Hij tussen de doornen), zoals in de climax of the Kyrie. lacrimatus est coram Iudaeis et en in aanwezigheid van de Joden van het Kyrie. clamabat: "Lazare, veni foras." riep Hij: "Lazarus, kom naar buiten." Et prodiit ligatis En hij kwam tevoorschijn, zijn handen manibus et pedibus, en voeten in doeken gewikkeld; qui fuerat quatriduanus mortuus. hij was al vier dagen gestorven.
Kyrie Voor de misdelen, zie p. 98-100.
Filiae Jerusalem Filiae Jerusalem, venite et videte Dochters van Jeruzalem, kom en zie martyrem Maximilianum cum corona, de martelaar Maximiliaan met de kroon qua coronavit eum Dominus waarmee de Heer hem heeft gekroond in die solemnitatis et laetitiae. op deze dag van plechtige vreugde.
O quam gloriosum O quam gloriosum est regnum, O, hoe heerlijk is het rijk
298 299 in quo cum Christo waarin samen met Christus Ad te suspiramus, gementes Vanuit dit tranendal richten wij gaudent omnes sancti, alle heiligen zich verheugen, et flentes in hac lacrimarum valle. ons gesteun en geween tot u. amicti stolis albis, gekleed in witte gewaden, Eia ergo advocata nostra, Gij zijt onze voorspraak, et sequuntur Agnum, en het Lam volgen, illos tuos misericordes oculos vestig dan uw barmhartige ogen quocumque ierit. Alleluia. waarheen het ook gaat. Halleluja. ad nos converte. op ons. Et Jesum, En toon ons Jezus, Gloria benedictum fructum ventris tui, de gezegende Vrucht van uw schoot, na Voor de misdelen, zie p. 98-100. nobis post hoc exsilium ostende. ons bestaan in dit aardse verbanningsoord. O clemens, o pia, O genadige, o liefdevolle, Reges Tharsis et insulae munera o dulcis virgo Maria. o tedere maagd Maria. offerent Reges Tharsis et insulae De koningen van Tharsis en de eilanden Sanctus munera offerent: zullen geschenken offeren, Voor de misdelen, zie p. 98-100. reges Arabum et Saba de koningen van de Arabieren en Saba dona adducent: zullen hun gaven brengen. Continuo lacrimas et adorabunt eum omnes reges terrae, En alle koningen zullen Hem aanbidden, Continuo lacrimas cantores, fundite Geef uw tranen volop de vrije loop, zangers, omnes gentest servient ei. alle volkeren zullen Hem dienen. fluxu, nam periit vestri lausque want hij die de lof en het sieraad was decusque chori. van uw koor is gestorven. Reges terrae congregati sunt Est nimis inclemens vis ac Het is de al te wrede kracht en het geweld Reges terrae congregati sunt, De koningen der aarde verzamelden zich; violentia fati, quae tam clementi van het lot, dat beslist weigerde convenerunt in unum dicentes: ze kwamen bijeen en zeiden: parcere dura negant. zo’n minzaam man te sparen. "Eamus in Judaeam et inquiramus: "Laat ons naar Judea gaan en vragen: Ubi est qui natus est Rex magnus, waar is de grote Koning die is geboren, Clementem tamen omnipotens Deus Toch zal de almachtige God zelf Clemens cujus stellam vidimus?" Wiens ster we hebben gezien?" ipse iuvabit ut mortem vincat, helpen om de dood te overwinnen, Alleluia. Halleluja. qui nece victus erat. wiens slachtoffer hij werd. Requiem aeternam dona ei Domine Geef hem de eeuwige vrede, Heer, Et venientes invenerunt puerum Ze kwamen en vonden het Kind et lux perpetua luceat ei. en moge het eeuwige licht over hem schijnen. cum Maria matre ejus, samen met Maria, Zijn moeder. et procedentes adoraverunt eum, Ze traden naar voren en aanbaden Hem, Vertaling: Jeanine De Landtsheer, Brigitte Hermans offerentes ei aurum, thus et myrrham. offerden Hem goud, wierook en mirre. Alleluia. Halleluja.
Salve regina Salve regina, mater misericordiae, Wees gegroet koningin, barmhartige moeder, vita dulcedo et spes nostra, salve. hoop van ons leven, gegroet. Ad te clamamus, exsules filii Hevae. Tot u roepen wij, verdreven kinderen van Eva.
300 301 VRIJDAG 25.08.17
16.00 Toonmoment
gratis toegang free admission
St.-Andrieskerk
Isola Idola Toonmoment muziekvakantie voor kinderen en jongeren Showcase music holiday for children and youngsters
Emma Rekers, Astrid Vanhees, Sarah Rulli, muziekdocent music teacher | Sandra Delgadillo, dansdocent dance teacher | m.m.v. i.c.w. Jurgen De bruyn, coach coach
I.s.m. Musica, Impulscentrum voor Muziek
302 303 Welkom op dit eiland van aanbidding: een Welcome to this island of adoration: plek waar iedereen opkijkt naar iedereen. a place where everyone admires Trahe me post te: muziek, gemeenschap en Met muziek en dans vallen we in adoratie everyone else. We worship each other devotie in het vroegmoderne katholicisme voor elkaar. Een scherp oor, een priemende with music and dance. An attentive ear, blik en hartelijke hulpvaardigheid tillen an eagle eye and a helpful heart take ons over het eigen kunnen heen. Want us beyond the boundaries of what we om elkaar te aanbidden, is alleen de thought we could do. After all, if we knapste muziek goed genoeg. Met zonnige really want to adore each other, only De paradox van vele hedendaagse concerten en festivals is bekend: hun program- sonnetten overgoten. Pak je ransel en the best music will do. Drenched in ma’s bevatten werken die geenszins bedoeld waren als concertrepertoire. Deze teken in voor deze blije bedevaart. Op naar sunny sonnets: Isola Idola, the island of werken waren veeleer geconcipieerd als spreekbuis voor een gemeenschap: als Isola Idola, eiland der fantasie. imagination. verklanking van haar spiritualiteit, om haar rituelen kracht bij te zetten of de belang- Kinderen tussen 6 en 14 jaar genieten Children between ages 6 and 14 for all rijkste momenten en ruimten van haar bestaan uit te dragen. Die gemeenschap kon een week lang van zingen en musiceren of a week enjoy singing and making een congregatie zijn, een kloosterorde, de inwoners van een dorp, een parochie of onder leiding van kunstenaars-docenten. music under the guidance of artists- een volledige stad. Zij kon een besloten, selecte groep zijn van mensen toegelaten Ook andere kunstvormen ontbreken niet: instructors. Other art forms aren't tot een private, aristocratische eredienst, maar net zo goed een heterogenere broe- er zijn uitstapjes naar dans, beweging forgotten either: excursions are made derschap. De sacrale en spirituele repertoires van het vroegmoderne tijdperk uitge- en beeldende kunst. En ook dit jaar is to dance, movement and the visual licht tijdens deze editie van Laus Polyphoniae ontstonden in de schoot van dergelijke de Musica-muziekvakantie gelinkt aan arts. Also this year the Musica music gemengde groepen. de thematiek van Laus Polyphoniae. Het holidays are linked to the themes of Laus resultaat van deze boeiende week ziet Polyphoniae. See and hear the results of Hedendaagse studies legden reeds het complexe aandeel van geluid, lawaai en en hoort u hier. this exciting week here. stilte in menselijke samenlevingen en activiteiten bloot. Stilaan daagt echter het besef dat akoestische factoren ook een beslissende rol spelen in het bepalen van identiteit en het bewerkstelligen van externe relaties, zelfs in ver vervlogen tijden zonder massamedia die we vandaag gewoon zijn. In de confessionele confronta- ties die grote gebieden van het 16de- en 17de-eeuwse Europa kenmerkten, werden liederen bijvoorbeeld volop ingezet door de verschillende geloofsgemeenschappen om de kernelementen van hun geloof uit te drukken, het gemeenschapsgevoel te versterken en zelfs om tegenstanders te bekritiseren en ridiculiseren. In een omge- keerde beweging fungeerden liederen en andere composities soms als een brug naar andere geloofsgemeenschappen en als een stap naar open communicatie met botsende en concurrerende groepen.
Het groeiende besef van de bijzondere en rijke waarde van muziek in de geschie- denis – ver voorbij haar puur esthetische kwaliteiten – dwingt musicologen en uitvoerders om verder te kijken dan de louter 'museale' betekenis van historische muziek. In plaats van deze werken te isoleren van hun ontstaanscontext en ze te
304 305 bestuderen als niet-tastbare meesterstukken, proberen we ze nu te interpreteren als de opening op met speciaal voor de gelegenheid gecreëerde spirituele madrigalen levende en vitale elementen van een cultuur en een maatschappij. We richten ons gebaseerd op Italiaanse teksten van jezuïetenpaters. dus – zowel in studies als in uitvoeringen – op het reconstrueren van de originele ontstaanscontext, de multizintuiglijke ervaringen en de culturele en spirituele Waarom was muziek zo belangrijk in het vroegmoderne christendom? Ten eerste weerklanken die hun uitvoering en perceptie inluidden, vergezelden en omlijstten. bleek muziek in de joodse leer al een aparte status te hebben verworven binnen de Geen inspanning is ons te groot om de oorspronkelijke context op te sporen van kunsten. Getuige daarvan het Oud Testament en specifieker nog de psalmen waarin manuscripten en gedrukte bronnen, die veel meer zijn dan louter een drager van muziek de essentiële drager vormt voor het menselijke aandeel in de universele poëtische en muzikale tekst. Daarnaast hechten we ook steeds meer belang aan de lofzang op God door de ganse schepping. Het Nieuw Testament, de kerkvaders en uitgesproken relevantie van en het brede palet aan niet-neergeschreven en geïmpro- middeleeuwse schrijvers zetten in een tweede beweging de stap naar een nog radi- viseerde muzikale uitingen. calere ‘heiliging’ van muziek in de christelijke wereldbeschouwing. Muziek behoort niet enkel tot het aardse, vergankelijke leven, maar weerklinkt ook in de ‘waar- Deze nieuwe benaderingswijzen doen schijnbaar vaste, afgebakende categorieën achtigere wereld’ van de hemel, waar engelen en heiligen hun rol opnemen in een daveren. Bekijken we bijvoorbeeld de eenstemmige kerkmuziek. Niet enkel nieuwe eeuwige muzikale liturgie (denk vooral aan de scènes uit de Apocalyps zoals die polyfone werken, maar ook nieuwe monofone gezangen werden gecomponeerd ter vaak worden weergegeven in middeleeuwse miniaturen en bas-reliëfs). Dit laat- ere van belangrijke gebeurtenissen, zoals heiligverklaringen en de daaruit volgende 13de-eeuwse traktaat onderstreept krachtig het bovenstaande: gebeden in het officie. Onderhevig aan herzieningen, aanpassingen, lokale variaties en verschillende uitvoeringswijzen, was monofone muziek dus zonder twijfel een "[Muziek] is zonder twijfel de uitmuntende koningin van de vrije kunsten, levend repertoire en in geen geval een metahistorisch monolitisch blok zoals 19de- de enige die de andere zes kunsten overstijgt en reikt tot aan de rechters- en 20ste-eeuwse interpretaties vaak doen uitschijnen. stoel van de Almachtige. Zij is de oppervrouw die God in de kerk strijd- lustig en triomfantelijk eert met haar zoete klanken ... Want de heiligen De klanken van een gewijde wereld in de hemel, de engelen en aartsengelen, de tronen en de heerschap- Zoals geloof en devotie werden geuit via materiële objecten en diverse plaatsen, pijen, en de hele heerscharen van de hemelse gastheer gaan eeuwig zo werd het universum van het vroegmoderne katholicisme ook gekenmerkt door door met hun dagelijkse hymne: “Heilig, heilig” enzoverder. Ook op aarde multimediale ervaringen, gezangen, muziek en soundscapes. Gemeenschappen van zongen de engelen: “Eer aan God in den hoge” [Lukas, 2: 14]. Engelen buitenlandse immigranten brachten hun geestelijke repertoire mee en voerden het zijn noch geïnteresseerd in literatuur, noch onderlegd in logische dispu- uit bijvoorbeeld in de nationale kerken die in Rome werden gerund door verschillende taties." (Amerus, Practica artis musice, 1271) groepen inwijkelingen. Klokken en muziekinstrumenten werden al snel erg bruikbaar bevonden door katholieke missionarissen in het buitenland, in het bijzonder bij de Missen, vespers, samenkomsten van broederschappen, processies, pelgrims- franciscanen en jezuïeten in Latijns-Amerika. Toen Guglielmo Gonzaga, hertog van tochten, publieke eucharistievieringen en andere spirituele gebruiken: deze Mantua, in de jaren 1560 de opdracht gaf tot het bouwen van de paltsbasiliek van collectieve bijeenkomsten en hun bijbehorende muziek bepaalden voor de vroeg- Santa Barbara, voorzag hij reeds dat een bijzondere liturgie met haar eigen gezangen moderne christenen het steeds terugkerende ritme van dagen, weken, maanden en een nieuw gecomponeerd polyfoon repertoire zou weerklinken onder de elegante en seizoenen. Hetzelfde gold voor bijzondere gelegenheden als het bezoek van gewelven van het heiligdom. Componisten als de Wert, Gastoldi en da Palestrina een religieuze of wereldlijke leider, een nieuwe heiligverklaring, een militaire werden aangeschreven. Een gelijkaardig voorbeeld vinden we bij de inwijding van overwinning, het tekenen van een vredesverdrag of het einde van een epidemie. de nieuwe jezuïetenkerk van Sint-Michaël in München, opgetrokken op vraag van Maar ook voor gangbare overgangsrituelen in een mensenleven, in het bijzonder hertog Willem V van Beieren. Keizerlijk kapelmeester Philippus de Monte luisterde het huwelijk, een begrafenis of het intreden in een religieuze orde. Daarnaast was
306 307 religieuze en gewijde muziek ook aanwezig in scholen – op welk niveau dan ook: tot een herinterpretatie van het klassieke drieledige motto: docere, delectare, van lagere scholen, over scholen gewijd aan het bestuderen van de christelijke leer, movere (onderrichten, verrukken, ontroeren). tot colleges, universiteiten en seminaries –, in de huiskamer en in ziekenhuizen. In het Santo Spiritoziekenhuis in Rome werd muziek gespeeld op het kruispunt van de Het symbolenwoud der mystieke liefde twee centrale vleugels van het gebouw om het leed te verzachten en het gemoed Zoals muziek en liefde universeel hand in hand gaan, vond ook mystieke liefde een van de zieken te verlichten. afspiegeling in enkele van de meest indrukwekkende muzikale creaties van het vroegmoderne tijdperk. Giovanni Pierluigi da Palestrina’s motettenbundel Motec- Een compendium van de effecten van muziek torum quinque vocibus liber quartus uit 1584, gebaseerd op teksten uit het Hooglied Muziek moest meestal een tekst overbrengen (puur instrumentale muziek zou pas is hiervan een uitmuntende illustratie [concert van 18/08]. Musicologe Jessie Ann later belangrijker worden) en bewerkstelligde vaak een interpretatie van die tekst; Owens wees erop dat da Palestrina zich hier profileert "als een lezer" van een van zo werd muziek dus soms een gesofisticeerde, diverse – jawel – polyfone, vorm de meest poëtische, fascinerende en mysterieuze bijbelboeken. Het Hooglied telt van exegese. Muziek vergemakkelijkte bovendien het memoriseren van gebeden nauwelijks 1200 woorden, maar sommige commentaren erop, uit dezelfde periode en geestelijke geschriften, en ook het aanhouden van focus en tempo tijdens als de creatie van da Palestrina's motetten, zijn tot wel duizend pagina's lang. Deze processies. De plechtstatigheid en grandeur van een feest of viering konden disproportie spreekt boekdelen wat het gigantische exegetische werk betreft dat worden afgemeten aan de muziekselectie. Documenten uit archieven van Spaanse werd verricht rond dit enigmatische en passionele verhaal van menselijke en godde- kathedralen illustreren rijkelijk hoe de status van een welbepaalde liturgie werd lijke liefde. Da Palestrina verwerkte in zijn 29 vijfstemmige motetten een aanzienlijk gereflecteerd in het muzikale repertoire dat werd uitgevoerd; van monofone en representatief deel van het Hooglied. Inspelend op het bijzondere karakter en de muziek over semi-geïmproviseerde polyfonie tot uitgebreide composities. Muziek uitdrukkingskracht van de tekst, opteerde hij voor een aparte stijl, een middenweg gaf de sleutelmomenten aan in rituelen en verduidelijkte ook de sociale rollen als het ware tussen de levendige en beweeglijke natuur van een madrigaal en de en verhoudingen van de deelnemers – bijvoorbeeld door verschillende groepen meer beheerste, statige inborst van een motet. “Sic enim rem ipsam postulare intel- alternerend aan het (gezongen) woord te laten. De emotionele kracht van muziek ligebam” (Volgens mij vroeg het onderwerp om deze stijl), schreef de componist in de tijdens rituelen en vieringen was eveneens cruciaal: ze schonk genot en temperde opdracht van de motetbundel aan paus Gregorius XIII. De grens tussen het seculiere de verveling. Allerhande symbolische elementen waren zozeer ingebed in en het religieuze lijkt te vervagen, zowel in de brontekst als in da Palestrina's schitte- muzikale uitvoeringen en de associatie tussen muziek en een staat van paradijse- rende muzikale interpretatie. Deze observatie geldt trouwens ook voor talloze andere lijke gelukzaligheid was dermate alomtegenwoordig in de vroegmoderne cultuur uitingen van vroegmoderne cultuur, waarin het verschil tussen beide dimensies dat muzikale verrukking bijna altijd werd gepercipieerd als een voorsmaakje van minder strak lijkt dan we zouden verwachten. Veel polyfone liturgische werken uit de het hemelse leven. 15de en 16de eeuw ontlenen hun naam en hun muzikale grondstoffen aan seculiere modellen. Denk bijvoorbeeld aan Lassus’ Magnificat super Ancor che col partire, dat "Aanbidden wij de Heilige Geest," schreef de 17de-eeuwse Franse priester Louis is gebaseerd op Cipriano de Rore’s gevierde madrigaal, of zijn Missa Susanne un jour, Tronson, "die de kerk niet enkel inspireerde tot het instellen van ceremoniën om gemodelleerd naar het gelijknamige Franse chanson [concert van 27/08]. uiting te geven aan onze meest verheven mysteries, maar ook tot het gebruik van gezangen en psalmen om mensen naar de vieringen te lokken. Deze gezangen Via dezelfde techniek van 'polyfone parodie' wordt de buitengewoon briljante zeven- beroeren hun hart, bewegen hen tot devotie en stellen hen in staat om Zijn gratie stemmige contemplatie uit Clemens non Papa's Ego flos campi(opnieuw een tekst in overvloed te ontvangen." Muziek was met andere woorden een essentieel instru- uit het Hooglied) ingebed in de structuur van Jacobus Vaets mis met dezelfde titel ment in de ‘retorica divina’ die – zoals Marc Fumaroli subliem aantoonde (L’École du [concert van 25/08]. In het verlengde van onze observaties over de nauwe band tussen silence, 1994) – alle aspecten van het vroegmoderne katholieke leven terugvoerde vroegmoderne composities en de gemeenschappen en instituties waarvoor ze werden
308 309 gecreëerd, is het zinvol even stil te staan bij een aantal bijzonderheden van Clemens' – een nagel van Christus' kruis, de zogenaamde 'Santo Chiodo'. De nagel wordt Ego flos campi. Zoals musicoloog Willem Elders suggereerde, is de ongebruikelijke er bewaard op het hoogste punt van de apsis en wordt slechts een keer per jaar zevenstemmigheid wellicht een verdoken numerologische allusie op de maagd Maria. naar beneden gebracht, ter gelegenheid van de Verheffing van het Kruis op 14 Belangrijker nog is de voorkeursbehandeling van de passage “sicut lilium inter spinas” september. Tijdens de vreselijke pestepidemie die Milaan teisterde in 1576- (als een lelie tussen doornen). Clemens herhaalt deze woorden driemaal, telkens 1577, droeg aartsbisschop Carolus Borromeus de nagel in een processie door de homoritmisch, voor verschillende stemgroepen. Hij plaatst ze in sterk contrast met stad, waarna dit relikwie ook het sleutelobject werd van speciale erediensten. de omliggende passages in deze opmerkelijk complexe (en – afgezien van deze ene Lothar Schmidt betoogde reeds dat O sacro santo aventuroso chiodo (O meest passage – ononderbroken) polyfonie. De verklaring voor het prominent uitlichten van heilige en gezegende nagel), het vijfstemmige spirituele madrigaal van de hand deze woorden is te vinden in het feit dat de beklemtoonde passage het motto vormt van de Milanese organist Gasparo Costa uit 1581, een treffende synthese vormt van de Mariabroederschap in 's Hertogenbosch waar Clemens in 1550 werkte. Volgens van de theologische waarde en de helende kracht die Borromeo aan het relikwie Elders was het motet Clemens’ afscheidsgeschenk aan de fraterniteit. toeschreef. Nog in het laat-16de-eeuwse Milaan organiseerden de barna- bieten jaarlijks een spectaculaire processie op Goede Vrijdag. 's Nachts werden Complexe, meerlagige processen van symbolische codering, van transformatie en sculpturen rondgedragen die de verschillende scènes van het passieverhaal herinterpretatie vormden de motor voor het creëren van nieuwe liturgische muziek uitbeeldden. In de diverse kerken die de processie aandeed, brachten groepen door het parodiëren van reeds bestaande werken. Zo voedden en inspireerden de zangers polyfone motetten, vooral net voor en aansluitend op de preken. De woorden van het Hooglied en Clemens’ vertoning ervan ook Vaets muzikale crea- interactie tussen de muziek, de met toortsen verlichte sculpturen, de nachtelijke tiviteit en zorgden ervoor dat hij extra betekenislagen aan het bijwonen van het setting, de sermoenen en passages uit de Heilige Schrift en de bijzondere sfeer misritueel toevoegde. Deze extra lagen waren meestal slechts decodeerbaar voor die de somberste dag van het liturgische jaar kleurde, moeten bij de deelnemers een selecte groep die amper verder reikte dan de muzikale en religieuze ‘inner circle’ zonder twijfel een diepe indruk hebben nagelaten. van de opdrachtgever van het werk. Was dit echter iets nieuws? Was het niet zo dat ook de diepere betekenis van de ontelbare kunstwerken en figuratieve details in Een gelijkaardige interactie tussen diverse media en verschillende zintuiglijke kerkgebouwen de doorsneegelovige ontging, en enkel bedoeld was voor de geprivi- stimuli (de zintuigen werden traditioneel beschouwd als de vensters van de ziel) legieerde kerkganger en – uiteraard – ‘tot grotere glorie van God’? kenmerkte ook vele andere uitingen van vroegmoderne devotie. Blijven we nog even hangen bij het passieverhaal, dan kunnen we niet voorbij de zogenaamde Oraties Gewijde intimiteit van de heilige Gregorius. Deze cyclus van zeven gebeden, allemaal openend met Het rijk van de mystieke liefde kan abstract lijken en daardoor enkel toegankelijk de aanroeping “O Domine Jesu Christe”, werd vaak opgenomen in getijdenboeken voor de vrome happy few. Vroegmoderne devotie – en haar muziek – kon evenwel en andere godsdienstige publicaties uit de late middeleeuwen en de renaissance. ook bijzonder concreet zijn, vaak toegespitst op plaatsen, beelden en materiële De gebeden gingen vaak vergezeld van het beeld van de Man van Smarten (Jezus, objecten. Het passieverhaal vormde zonder twijfel de kern van deze concrete met zichtbare wonden, omringd door elementen uit het passieverhaal) of van devotie. De relikwieën die met dit verhaal worden geassocieerd – van splinters het beeld van de Mis van de heilige Gregorius (zijnde de Man van Smarten die van het kruis tot de doornenkroon van de Verlosser – wekten de diepste verering verschijnt aan paus Gregorius de Grote terwijl die de mis opdraagt). Fragmenten op en werden vaak een muzikale creatie toebedeeld. Middeleeuwse gezangen uit de cyclus werden verklankt als polyfone motetten door renaissancecomponisten voor de doornenkroon, zijn reis van Constantinopel naar Parijs (en Praag) en de als des Prez, da Palestrina en de Victoria. De krachtige expressie van de motetten rituelen waartoe de kroon aanzette, komen aan bod tijdens dit festival [concert stoelde meestal op dominerende homoritmische structuren. De interactieve lagen van 23/08]. Een ander relikwie dat componisten inspireerde, vinden we in het (de populaire gebeden, de beelden die hen vaak flankeren en de muziek) verenigden Milaan van de late 16de eeuw. De duomo herbergde er – overigens tot op vandaag het passieverhaal met de misviering, en dan in het bijzonder met het meest centrale
310 311 katholieke dogma: dat van de werkelijke aanwezigheid van de Verlosser in het brood viduele 'uren' (gelabeld als de corresponderende uren van het Officie: metten, lauden, en de wijn geconsacreerd tijdens het eucharistisch gebed. enz., om te besluiten met de completen) bestaan elk uit slechts een vers van de hymne, vergezeld met enkele versregels, een antifoon en een collecte. Sinds de late middeleeuwen vormt de elevatie (letterlijk: het opheffen) van de hostie en de kelk met wijn een climax tijdens de eucharistie: ze bood ook de doorsneege- De Frans-Vlaamse componist Loyset Compère concipieerde de hymne – samen met lovige, zelfs als hij niet ter communie ging, een visueel bewijs van Gods nabijheid. haar antifoon Adoramus te Christe en voorafgegaan door het thematisch verwante Hoewel het katholieke missaal geen aparte gebeden voor de elevatie voorzag, introïtus In nomine Jesu – als een cyclus van negen vierstemmige motetten [concert suggereren devotionele boeken toch dat de gelovigen werden aangemoedigd om van 25/08]. De hymne werd opgenomen in Motetti de passione, de cruce, de sacra- het ‘lichaam en bloed’ van Christus te vereren met korte litanieën en gebeden als O mento, de beata virgine et huiusmodi, B (1503), een van de befaamde Venetiaanse Domine Jesu Christe, O salutaris hostia of Ave verum corpus. Dat deze verering ook collecties uitgegeven door Ottaviano Petrucci, de pionier van de muziekdruk. Zoals muzikale luister werd bijgezet, was vrij evident. Vanaf de 15de eeuw ontstond een rijke wel vaker is ook hier niet meteen duidelijk voor welke gelegenheid Compère de traditie van liederen en motetten ter ere van de elevatie. Een boekje genaamd Devoti cyclus precies componeerde. We weten echter dat het klein officie van het Kruis niet ac pii rhythmi in sacrificio Misse ante vel post elevationem … vel dicendi vel canendi enkel in de private devotie werd gevierd, maar ook tijdens groepsvieringen van broe- (Devote en vrome verzen om te reciteren of te zingen tijdens de eucharistieviering, derschappen. Bovendien verklappen andere bronnen uit die tijd dat het volledige voor of na de elevatie), uitgegeven in 1579 door de Beierse orde aan de Tegernsee, is klein officie vaak achtereenvolgens werd uitgevoerd, van pseudo-metten tot en met een interessante getuige van deze verering. De elevatie-motetten onderscheidden zich pseudo-completen. We kunnen hieruit dus afleiden dat Compères motettencyclus door indrukwekkende passages van lang aangehouden akkoorden, zoals geïllustreerd tijdens zulke gemeenschappelijke vieringen in zijn geheel werd gezongen en zelfs in de ‘motetti missales’ geschreven door Loyset Compère, Gaspar van Weerbeke en het volledige klein officie van het Kruis uitmaakte. Franchinus Gaffurius tussen 1470 en 1490-1500. Gelovigen die de Latijnse formule- ringen van de priester niet hoorden of begrepen, werden zo dus via muzikale signalen Giovanni Pierluigi da Palestrina’s O crux ave spes unica, uitgelicht uit de voortref- (belgerinkel, trompetgeschal, het zingen van polyfone motetten) aangespoord om hun felijke toonzetting van de hymne Vexilla regis (uit de bundel Hymni totius anni uit aandacht te richten op de climax van de elevatie. Muziek verhoogde de betrokkenheid 1589) is een ander schitterend voorbeeld van de muzikale aanbidding van het Heilige bij het ritueel, niet zozeer door zich te beroepen op het intellect van de gelovige, maar Kruis. De hymne belichaamt de briljante soberheid van da Palestrina's stijl: terwijl door een appel te doen op diens emoties en andere "vermogens van de ziel". Deze hij in de hoogste stem de eenstemmige melodie parafraseert, zoekt hij in de andere aanpak volgde de theologische opvattingen die de objectieve waarde van het ritueel stemmen een nieuwe dimensie op door polyfonie. Met een beperkt arsenaal aan onderstreepten, of de gelovige nu al dan niet de intellectuele capaciteiten had om de muzikale middelen creëert hij op die manier een bijzonder intense expressiviteit. woorden en daden van de priester te vatten. We kunnen niet anders dan hier vaststellen dat strenge, sobere religieuze gezangen dankzij de kracht van renaissancepolyfonie worden geïnjecteerd met verse energie De dramaturgie van het gebed die culmineert in de creatie van een sterke gebedsdramaturgie. De verering van het Heilig Kruis gebeurde niet enkel op speciale feestdagen en tijdens de passietijd, maar ook op een dagelijkse basis: in gebeden, de aanroeping van het Plechtigheden namen in de vroegmoderne tijd vaak verrassende vormen aan, zoals kruisbeeld en andere devote gebruiken. Van de verschillende votiefmissen opgenomen blijkt uit volgend voorbeeld op de grens tussen liturgie en devotie. Op Stille Zaterdag 9 in handgeschreven en gedrukte getijdenboeken uit de 15de en 16de eeuw, genoot April 1583 voerde de fraterniteit van San Pietro in Modena een geheel eigen versie op vooral het zogenaamde klein officie van het Kruis een grote populariteit. De hymne van het passieverhaal. Volgens een ooggetuige werd het decor “verfraaid met jenever- Patris sapientia, veritas divina was de kern van dit gebed. De hymne Patris sapientia, besstruiken, cipressen en andere struiken, met paleizen en torens met kantelen, met veritas divina vormt het meest substantiële deel van dit officie: meerbepaald, de indi- huizen en straten" die zo meesterlijk waren gebouwd dat een blik op het podium "niet
312 313 enkel verrukking maar zelfs diep ontzag" opriep. De cast bestond uit een astroloog, een het nauwgezet plannen van hun begrafenis niet enkel dachten aan het branden van herder, twee sibillen (orakels), de heilige Johannes, de heilige maagd, twee Maria's kaarsen, het uitdelen van giften of het oprichten van een kapel of monument te en een engel. Het passiespel omvatte drie akten die telkens werden gevolgd door een hunner nagedachtenis. Ze gingen verder dan dat: ze voorzagen in hun nalatenschap "tussenspel in de vorm van een gezongen nocturne uit het getijdenboek". Op het einde ook geld voor de zangers die hun uitvaart en herdenkingsdiensten moesten opluis- "viel het doek en werd de gekruisigde Christus getoond als afronding van alle voor- teren. Sommigen preciseerden zelfs de stukken die deze zangers moesten brengen. afgaande mysteries. Dit beeld riep bij het publiek de meest tedere godsvrucht op en In de bovenste lagen van de bevolking speelde dit fenomeen een belangrijke rol in bewoog het tot tranen toe." U las het goed: de nocturnes van de paasmetten werden de promotie en de verspreiding van polyfone gezangen, vooral dan in Noord-Europa. ingezet als intermedi in een ‘sacra rappresentazione’! Bij minder bemiddelde klassen waren het vaak koorknapen of vakbroeders die elegieën of monofone gezangen aanhieven; hun aanwezigheid versterkte zo eens te Heiligen en zondaars, sub specie aeternitatis meer het collectieve karakter van deze gebeurtenissen. Een ander kenmerk van katholieke devotie en het gemeenschapsleven in het vroegmo- derne tijdperk was de bloeiende vereringscultus van heiligen en martelaren. De cultus Envoi van de heilige maagd Maria laten we hier even buiten beschouwing aangezien die Muziek kan op oneindig veel manieren een stem geven aan sacrale liefde. Ze kan de het onderwerp vormt van een andere bijdrage in dit programmaboek. Lokale groepen intieme gevoelens van de gelovige verwoorden, maar evenzeer helpen bij het uitdrukken aanbaden de patroonheiligen van hun eigen kerk, kapel, dorp of parochie. Ambachtslui van een collectieve verering. Ze kan speciale gebaren van adoratie bevatten, zoals in en andere beroepscategorieën vereerden de beschermheilige van hun gilde of broe- de majestueuze homoritmische akkoorden van veel elevatie-motetten, of de gedaante derschap. Oude en nieuwe religieuze ordes bewezen hun eerbied aan stichters en van een seculier liefdeslied aannemen, zoals spirituele madrigalen en canzonetta's dat andere heiligverklaarde ordeleden. Heiligen werden tegelijkertijd gezien als rolmo- vaak doen. Bovenal echter is polyfone muziek een unieke spreekbuis voor het uiten en dellen en als machtige bemiddelaars; toegang tot hen kwam tot stand door relikwieën, beschrijven van die aspecten van de liefde die in geen enkele taal te vatten zijn. De afbeeldingen, altaren en schrijnen. Processies, pelgrimstochten, festivals en plechtige motetten met teksten uit het Hooglied zijn hiervan een perfecte illustratie. Naast de (para)liturgische vieringen werden te hunner eer opgezet. Kon muziek ontbreken in een eerder vernoemde werken van da Palestrina en Lassus die op dit festival worden uitge- dergelijk belangrijk en creatief luik van de katholieke verering? Uiteraard niet: heiligen voerd, is ook een motet als de Victoria's sublieme Trahe me post te uit 1583 een van de werden glorierijk bezongen in mono- en polyfonie [concert van 24/08]. Vooral vieringen rijpste en zoetste vruchten van de vroegmoderne spirituele muziek. Herschapen tot een rond de overbrenging van relikwieën of – zeker in een latere periode – nieuwe heilig- polyfoon verzoek klinkt het bijbelse motto "Neem mij mee, jou achterna" haast als een verklaringen bleken erg betekenisvol. Ook in deze gevallen werden de gelovigen multi- mystieke uitnodiging tot een dans. “In de vroegmoderne tijd,” zo schreef cultuurhisto- mediale ervaringen voorgeschoteld. Sacrale uitbeeldingen en allegorische stukken ricus Jean Delumeau, “werd muziek een synoniem voor geluk […] en de onontbeer- werden opgevoerd, processies met praalwagens georganiseerd, tijdelijke installaties lijke partner voor de liefde" (Que reste-t-il du paradis?, 2000). De werken uitgevoerd en apparatuur opgezet, feestgedichten en liederen in de volkstaal geschreven, dorps- tijdens dit festival en de voorbeelden aangehaald in deze beschouwing onderschrijven maaltijden bereid en vuurwerk de lucht ingeschoten. Polyfone muziek kleurde missen, Delumeaus observatie: muziek was voor de katholieke christenen inderdaad de essen- vespers en de belangrijkste staties van processies. tiële deelgenoot van spirituele liefde, zowel in haar dagelijkse gedaante als in haar meer uitzonderlijke bestaansvormen. Muziek was een essentieel onderdeel van het streven van de gelovige om (soms zelfs vrij letterlijk) in contact te komen met het heilige, zoals de Britse historicus Daniele V. Filippi, Eamon Duffy zo overtuigend beschreef (vooral dan in The Stripping of the Altars, wetenschappelijk onderzoeker (www.selvarmonica.com), tweede editie, 2005). De studie van vroegmoderne testamenten en fondsen wees Schola Cantorum Basiliensis, uit dat katholieken – van Catalonië tot Lombardije en van Frankrijk tot Engeland – in University of Applied Sciences and Arts Northwestern Switzerland, Bazel, Zwitserland
314 315 VRIJDAG 25.08.17
19.15 Concertinleiding door Elise Simoens
20.00 Concert
St.-Pauluskerk
Huelgas Ensemble
Paul Van Nevel, artistieke leiding artistic director
Axelle Bernage, Helen Cassano, Sabine Lutzenberger, superius | Witte Maria Weber, altus | Olivier Coiffet, Adriaan De Koster, Bernd Oliver Fröhlich, Tom Phillips, Matthew Vine, tenor | Frederik Sjollema, Romain Bockler, Guillaume Olry, bassus
316 317 O crux splendidior, à 5 Francisco Guerrero (1528-1599) O crux splendidior O crux splendidior
Stabat mater, à 8 Orlandus Lassus (1532-1594) De kruisverering was in de 15de The adoration of the cross was a en 16de eeuw een wijdverspreide widespread tradition in the 15th and Officium de cruce, à 4 Loyset Compère (ca. 1445-1518) traditie. Paul Van Nevel concentreert 16th centuries. Paul Van Nevel has zich op de teksten van verschillende focused on texts on various themes Crucem sanctam subiit, à 5 Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525/26-1594) thema’s waarvoor talloze componisten that have been set to music by gepaste muziek schreven. De tekst countless composers. The words to O crux splendidior, à 6 Orlandus Lassus van Stabat mater dateert uit de 13de the Stabat mater date back to the 13th eeuw en beschrijft het droevige, meest century and describe the sorrowful, Stabat mater, à 1, 2 & 3 Anoniem (Italië, ca. 1500) menselijke beeld van de wenende deeply human image of the weeping Moeder aan het kruis. Vanavond worden mother beside the cross. It will be Stabat mater, à 5 Josquin des Prez (ca. 1450/55-1521) drie verschillende zettingen gezongen: sung in three different settings at een vroege, onbekende meerstemmige this concert: an early, anonymous, O crux splendidior, à 5 Pierre de Manchicourt (1510-1564) Italiaanse versie, maar ook de bekende polyphonic version from Italy, along composities van Josquin des Prez en with the famous compositions by O crux ave spes unica, à 4 & 5 Giovanni Pierluigi da Palestrina Orlandus Lassus. Voor zijn Stabat mater Josquin des Prez and Orlandus Lassus. baseert des Prez zich niet, tegen de Contrary to expectations, Josquin verwachtingen in, op de eenstemmige did not base his Stabat mater on the Stabat matermelodie, maar verwerkt homophonic Stabat mater melody, but hij de tenor van Binchois’ chanson incorporated the tenor of Binchois’ Comme femme desconfortée als cantus chanson Comme femme desconfortée firmus in zijn zesstemmige motet. De as the cantus firmus in his six-part klacht van Maria krijgt bij Lassus nog motet. With Lassus, Mary’s lament monumentalere proporties. In zijn gained even more monumental achtstemmige motet dialogeren twee proportions. His eight-part motet has vierstemmige groepen met elkaar. O two four-part groups in dialogue with crux splendidior is een antifoon dat each other. O crux splendidior is an werd gezongen bij het Magnificat van antiphon sung with the Magnificat de eerste vespers van het feest van at the first vespers on the Feast of de Kruisvinding op 3 mei. Volgens de the Cross on 3rd May. According legende had Helena van Constantinopel to legend, Helen of Constantinople omstreeks 325 tijdens een reis naar travelled to Palestine in about 325 Palestina het graf van Christus gevonden AD, where she found the tomb of en ook het kruis waaraan Hij was Christ and the cross on which he died. gestorven. Dat het antifoon in diverse It is clear from the versions of the
318 319 regio’s in Europa werd gezongen, blijkt antiphon by Manchicourt, Guerrero O crux splendidior uit de versies van de Manchicourt, and Lassus, who worked in France, O crux splendidior cunctis astris 0 kruis, schitterender dan alle sterren, Guerrero en Lassus, die respectievelijk Spain and Bavaria respectively, that quae sola fuisti digna als enige waardig bevonden om in Frankrijk, Spanje en Beieren werkten. this antiphon was sung in different portare talentum mundi. het gewicht van de wereld te torsen. Da Palestrina componeerde meerdere parts of Europe. Palestrina composed Dulce lignum, dulces clavos Zoet hout, zoete nagels, sonore versies van O crux ave spes several musical versions of O crux ave dulcia ferens pondera, die een zoete last dragen, unica, een fragment van de mystieke spes unica, a fragment from the mystic salva presentem catervam red de menigte hier aanwezig, hymne Vexilla regis. Die tekst werd in hymn Vexilla regis. The text was in tuis laudibus hodie congregatam. hier vandaag verenigd tot uw eer. de 6de eeuw geschreven door Venantius written in the 6th century by Venantius Alleluia. Halleluja. Fortunatus, bisschop van Poitiers, maar Fortunatus, the bishop of Poitiers, but kende door de eeuwen heen meerdere was altered several times over the Stabat mater aanpassingen. De hymne werd voor het course of the centuries. The hymn was Stabat mater dolorosa In smarten stond de moeder eerst gezongen tijdens een processie first sung during a procession in 569 juxta crucem lacrymosa, naast het kruis, wenend, in 569, toen een relikwie van het Heilig AD, when a relic of the Holy Cross dum pendebat Filius. waar haar Zoon hing. Kruis werd overgedragen van Tours naar was brought from Tours to the Abbey Cujus animam gementem, En haar zuchtende hart, de abdij van Sainte-Croix in Poitiers. of Sainte-Croix in Poitiers. Later it was contristantem et dolentem bedroefd en treurend, Later werd ze dagelijks gezongen sung daily during vespers on Saturdays pertransivit gladius. werd door een zwaard doorboord. tijdens de vespers van de zaterdag voor between Passion Sunday and Maundy 0 quam tristis et afflicta O hoe droevig en treurig Passiezondag tot Witte Donderdag, Thursday and at the vespers for the fuit illa benedicta was die gezegende de vespers voor het feest van de Feasts of the Cross on 3rd May and mater Unigeniti. moeder van de Eniggeborene. Kruisverheffing (14 september) en het 14th September. Quae moerebat et dolebat, Ach, hoe treurde en leed feest van de Kruisvinding (3 mei). et tremebat, dum videbat die goede moeder, terwijl ze nati poenas inclyti. de smarten van haar roemrijke Kind zag. Quis est homo qui non fleret, Wie is de mens die niet zou wenen, Christi matrem si videret als hij de moeder van Christus zou zien in tanto supplicio? in zulk een beproeving? Quis non posset contristari, Wie zou geen medelijden hebben piam Matrem contemplari bij het aanschouwen van de moeder van dolentem cum filio? Christus lijdend met haar Zoon? Pro peccatis suae gentis, Voor de zonden van Zijn volk vidit Jesum in tormentis, zag zij Jezus in pijn et flagellis subditum. en aan geselingen overgeleverd. Vidit suum dulcem natum Ze zag haar geliefde Kind, morientem desolatum, bij Zijn sterven geheel verlaten, dum emisit spiritum. terwijl Hij de geest gaf. Eia mater, fons amoris, Gij, moeder, bron van liefde,
320 321 me sentire vim doloris maak dat ik de grootheid van uw smart voel, Officium de cruce fac, ut tecum lugeam. zodat ik samen met u treur. In nomine Jesu omne genuflectatur Voor de naam van Christus buigt alles Fac ut ardeat cor meum Doe mijn hart branden caelestium, terrestrium, et infernorum, de knie in de hemel, op aarde, in de onder- in amando Christum deum, van liefde voor Christus, quia Dominus factus est pro nobis wereld, want de Heer is voor ons ut sibi complaceam. om Hem te behagen. oboediens usque ad mortem, gehoorzaam geworden tot aan de dood, Sancta Mater istud agas Heilige Moeder, doe dit: mortem autem crucis. de kruisdood. crucifixi fige plagas prent de striemen van de gekruisigde corde meo valide. stevig in mijn hart. Adoramus te Christe Wij aanbidden U, Christus, Tui nata vulnerati Van uw gewonde Zoon, et benedicimus tibi, en verheerlijken U, iam dignati pro me pati die zo liefdevol voor mij leed, quia per sanctam crucem tuam omdat U door Uw Heilige Kruis poenas mecum divide. wil ik ook de smarten delen. redemisti mundum. de wereld hebt vrijgekocht. Fac me vere tecum flere Doe mij waarlijk met u wenen, Qui passus es pro nobis, U, die voor ons heeft geleden, crucifixo condolere mede lijden met de Gekruisigde, miserere nobis. heb medelijden met ons. donec ego vixero. zolang ik leven zal. Juxta crucem tecum stare Naast het kruis met u te staan, Hora prima ductus est Jesus ad Pilatum, In het eerste uur werd Jezus naar Pilatus te libenter sociare en één zijn met u et a falsis testibus multum accusatum, geleid en door valse getuigen herhaaldelijk in planctu desidero. in rouwklacht, dat verlang ik. colaphis percutiunt beschuldigd; Zijn handen gebonden Virgo virginum praeclara, Stralende maagd der maagden manibus ligatum, sloegen ze Hem met vuistslagen jam mihi non sis amara, wees mij thans niet bitter, vultum Dei conspuunt en bespuwden het gelaat van God, fac me tecum plangere. laat mij met u treuren. lumen caeli gratum. het dierbare licht van de hemel. Fac, ut portem Christi mortem, Laat mij Christus’ dood dragen, passionis ejus sortem, maak mij deelgenoot aan Zijn lijden, Hora sexta Jesus est in cruce In het zesde uur werd Jezus aan het kruis et plagas recolere. doe mij Zijn striemen overdenken. clavatus et est cum latronibus genageld en met de rovers Fac me plagis vulnerari, Laat mij verwond worden door Zijn striemen, morti deputatus. ter dood bestemd. cruce hac inebriari, maak mij dronken van het kruis, Praetormentis sitiens felle saturatus, Dorstig van Zijn folteringen is Hij met gal ob amorem filii. wegens de liefde van uw Zoon. agnus crimen diluens verzadigd, het Lam dat de zonden wist, Inflammatus et accensus, Als ik door vlammen word verbrand, laat mij sic ludificatus. is zo tot spot gemaakt. per te virgo sim defensus dan door u, maagd, worden beschermd in die judicii. op de dag des oordeels. Hora nona Dominus Jesus expiravit, In het negende uur is de Heer gestorven, Fac me cruce custodiri, Laat het kruis mij beschermen, Heli clamans, spiritum patri "Eli!" roepend, vertrouwde Hij Zijn geest morte Christi praemuniri Christus' dood mij wapenen, commendavit. toe aan zijn vader. confoveri gratia. laat mij mezelf koesteren in Zijn genade. Latus eius lancea miles perforavit, Een soldaat doorboorde met een lans Zijn Quando corpus morietur Als mijn lichaam sterven zal, terra tunc contremuit zijde; daarop beefde de aarde fac ut animae donetur maak dan dat mijn ziel het geschenk et sol obscuravit. en verduisterde de zon. paradisi gloria. ontvangt van de glorie van het paradijs. Amen. Amen. Hora completorii datur sepulturae, Op het einde van de dag werd het edele
322 323 corpus Christi nobile, lichaam van Christus, hoop op eeuwig leven, Nobile lignum exaltatum Edel hout, verheven spes vitae futurae aan het graf toevertrouwd. super omnia ligna cedrorum boven alle cederhout, waaraan het leven conditur aromate: Hij werd met geurige kruiden gezalfd: in quo vita mundi pependit. van de wereld te kijk heeft gehangen. complentur Scripturae. de Schriften werden vervuld. Christus triumphavit Christus heeft gezegevierd Lugis sit memoria Moge de herinnering eeuwig zijn, et propria morte en door Zijn eigen sterven mortis mihi curae. Zijn dood mij ter harte gaan. mortem omnium superavit. de dood van allen overwonnen. Salva praesentem catervam Red de menigte die hier vandaag Crucem sanctam subiit in tuis hodie laudibus consecratam. tot uw eer is verenigd. Crucem sanctam subiit Het Heilige Kruis heeft Hij op zich genomen, qui infernum confregit Hij die de onderwereld heeft gebroken. O crux ave spes unica accinctus est potentia Hij heeft zich bekleed met macht Salve ara salve victima Gegroet altaar, gegroet offerlam surrexit die tertia. Alleluia. en is verrezen op de derde dag. Halleluja. de passionis gloria van de glorierijke passie waarop qua vita mortem pertulit het leven de dood heeft geduld en O crux splendidior et morte vitam reddidit. door de dood het leven heeft teruggegeven. O crux splendidior cunctis astris 0 kruis, schitterender dan alle sterren, mundo celebris hominibus dan de wereld, dan de meest geprezen O crux ave spes unica O kruis, gegroet enige hoop multum amabilis, mensen, uiterst beminnelijk, hoc passionis tempore. in deze passietijd. sanctior universis: verhevener dan het universum, Auge piis justitiam Doe voor de gelovigen rechtvaardigheid quae sola fuisti digna gij alleen werd waardig bevonden reisque dona veniam. toenemen en geef de zondaars vergiffenis. portare talentum mundi. om het gewicht van de wereld te torsen. Dulce lignum, dulces clavos Zoet hout, zoete nagels, Te summa Deus Trinitas Moge, hoogste goddelijke Drie-eenheid, dulcia ferens pondera die een zoete last dragen, collaudet omnis spiritus elk levend wezen U prijzen, salva praesentem catervam red de menigte hier aanwezig, quos per Crucis mysterium U redt hen door het mysterie van het Kruis; in tuis laudibus congregatam. Alleluia. hier vandaag verenigd tot uw eer. Halleluja. salvas rege per saecula. heers over hen door de eeuwen heen.
Stabat mater Vertaling: Jan Gijsel, Jeanine De Landtsheer, Brigitte zie boven. Hermans
O crux splendidior O crux splendidior cunctis astris O kruis, schitterender dan alle sterren, quae sola fuisti digna als enige waardig bevonden portare talentum mundi. om het gewicht van de wereld te torsen. Dulce lignum, dulces clavos Zoet hout, gewillige nagels, dulcia ferens pondera. die een lieflijke last dragen. Salva presentem catervam Red de menigte die hier vandaag in tuis hodie laudibus consecratam. tot uw eer is verenigd.
324 325 VRIJDAG 25.08.17
22.15 Concert
AMUZ
Sollazzo Ensemble
Anna Danilevskaia, artistieke leiding artistic director
Perrine Devillers, Yukie Sato, sopraan soprano | Vivien Simon, tenor tenor | Anna Danilevskaia, Sophia Danilevskaia, vedel fiddle | Vincent kibildis, harp harp
326 327 Dal traditor non si può l’uom guardare Andrea da Firenze (?-ca. 1415) Nuit et iour – amoureuze obsessie Nuit et iour – amorous obsession in in het repertoire van de ars nova ars nova repertoire Va fortune Anoniem “Verus amans assidua, sine inter- “Verus amans assidua, sine inter- Hont paur Anoniem naar Guillaume de Machaut (ca.1300-1377) missione, coamantis imaginatione missione, coamantis imaginatione detinetur.” (Een ware geliefde wordt in detinetur.” (A true lover is constantly, Pour che je ne puis Anoniem de ban gehouden door de voortdurende, unceasingly captivated by the image of ononderbroken voorstelling van zijn the beloved. Perchè vendetta Paolo da Firenze (ca. 1355-1436) medegeliefde.)
En ce gracieux tamps Jacob de Senlèche (fl. 1382-1395) Andreas Capellanus was een van de Andreas Capellanus was one of the eersten om de middeleeuwse opvattingen first to set down mediaeval ideas Laude novella Anoniem over de liefde zwart op wit (in zijn about love in writing, in his treatise Magdalena degna da laudare tractaat De Amore) op papier te zetten. De Amore. This 12th century author La bonne et belle Tegelijk is deze 12de-eeuwse auteur ook is also one of the most realistic and de meest realistische en cynische, want cynical, because his axiom defines Ligiadra donna Johannes Ciconia (ca. 1370-1412) met zijn gebod definieert hij een van de an essential tenet of mediaeval love: essenties van de middeleeuwse liefde; a constant adoration that might easily La bella stella Giovanni da Cascia (fl. 1340-1350) een constante adoratie, die men gerust be called obsessive. obsessief mag noemen. The first part of the programme Dame d’honour Matteo da Perugia (fl. 1400-1416) In het eerste deel van dit programma staat focuses on heartbreak. This pain is het liefdesverdriet centraal. Die pijn wordt seldom caused directly by the beloved Or sus, vous dormés trop Anoniem zelden rechtstreeks veroorzaakt door de – who is protected by boundless geliefde – beschermd door een grenzeloze admiration – and the lover prefers to admiratie – en de minnaar verkiest om shift the cause to traitors (Dal Traditor de oorzaak af te schuiven op verraders non si può l’uom guardare), slanderers (Dal Traditor non si può l’uom guardare), (Pour che que je ne puis) or even fate kwaadsprekers (Pour che que je ne puis) (Va, Fortune). When it is the beloved of zelfs het lot (Va, Fortune). Wanneer de who causes heartbreak, the poet is geliefde toch de pijn veroorzaakt, neemt quick to adopt a sarcastic tone and de dichter vlug een sarcastische toon aan resort to mockery of the cuckolds, a en verbergt hij zich in de spot over de tried and tested recipe for humour hoorndragers, een beproefd recept in de from the Middle Ages to the present humor, van de middeleeuwen tot vandaag day (En ce gracieux tamps). (En ce gracieux tamps). Religious adoration is addressed in De religieuze adoratie komt in het tweede the second part of the programme,
328 329 deel aan bod, met twee lauda’s uit het with two laude from the Cortona Dal traditor non si può l’uom Cortona-manuscript. Die eenstemmige manuscript. These homophonic songs guardare liederen die tijdens riten door leken that were sung by lay people during Dal traditor non si può l'uom guardare De mens kan zich niet hoeden voor werden gezogen, ontaarden na een tijd in religious rites degenerated after a che mostri buona faccia verraders, die slimme huichelaars fanatisme (zoals dat van de flagellanten). time into fanaticism (such as that of con sagaci costumi e falsa traccia. met hun brave gezichten en manieren. De gezangen drukken een bijzonder the Flagellants). The hymns express hartstochtelijke vroomheid uit; hun a particularly passionate piety; their Pessima pestilenza certamente Ze komen op de wereld heel veel voor, eenvoud, geassocieerd met een vertellend simplicity, associated with a narrative familiar nimico een walgelijk soort mensen en theatraal aspect, lijkt op een muzikaal and theatrical aspect, is reminiscent of e sopra tutte l'altr'aspre mortale. en boven alle anderen gevaarlijk. sermoen. La bonne et belle, een ballade a musical sermon. La bonne et belle, Questa malvagia torma frodolente Deze verraderlijke, snode schare uit de Cyprus codex, ligt op het raakvlak a ballad from the Cyprus Codex, is on fece gia per antico heeft ook in het verleden van de religieuze en wereldlijke liefde. Op the very cusp of religious and worldly a molti buoni non pensato male. veel goede mensen heel veel kwaad omfloerste wijze wordt zowel een dame love. In veiled terms, it addresses both Simile a Giuda un traditor cotale berokkend. En zo'n verrader, ja, zo'n ware als de maagd Maria aangesproken. a lady and the virgin Mary. pien d'infinita laccia Judas, is er met zijn schurkenstreken Als laatste domineren galanterie en Gallantry and courtliness dominate the tradito m'ha con dimostrar bonaccia. in geslaagd mij in de val te lokken. courtoisie. Een hoopvolle minnaar wil last part of the programme. A hopeful met al zijn lyrische kunnen zijn geliefde lover tries to win over his beloved Però si guardi ciascun com’ si fida Ik raad u aan om hem niet te vertrouwen overtuigen, ofwel met de meest with his lyrical talents, either with e come crede altrui, en uit zijn buurt te blijven, flatterende metaforen (La bella stella), the most flattering of metaphors (La bench'altri el parlar abbia pien di mèle! al zijn z'n praatjes nog zo honingzoet! of met een discours dat men vandaag als bella stella), or with arguments that Che tal si finge amico e par che rida. De schurk beweert uw beste vriend te zijn. emotionele chantage zou beschouwen today seem nothing short of emotional Dicendo: "I' sono e fui Hij zegt: "Ik ben en was (Dame d’honour). Or sus, vous dormez trop blackmail (Dame d’honour). Or sus, e sarò sempre servidor fedele." en zal altijd je trouwe dienaar zijn." is een catalogus van typische strategieën vous dormez trop is a catalogue of Che poi ascoso vento a le suo vele Daarna blaast hij een stormvlaag in uw in middeleeuwse overredingskunst. In één typical strategies in the mediaeval art e con inganni allaccia zeilen en stort u in het verderf, stuk brengt de auteur op virtuoze manier of persuasion. In a single piece, the chi più sicuro dorme in le suo braccia. u die veilig denkt te slapen in zijn armen. de grillen van de middeleeuwse adoratie author reveals the quirks of mediaeval naar boven. adoration with virtuoso skill Va fortune Va, Fortune, trop as vers moy grant tort, Hoepel op, Fortuna, je staat heel erg bij mij que lons temps a chascun jorn m’es in ‘t krijt: gedurende lange tijd heb je me contrayre; immers dagelijks tegengewerkt. car il n’est nul qui creüst de confort, Op generlei wijze heb je bijgedragen tot mijn qu’il mon trist cuer as fet soffrir detrayre welzijn, dag in, dag uit heb je mijn droevige et fais tous jours: mes se ire m’a hart vernederd en doen lijden: meiblonie. dat struikelblok heeft me verblind. La mort m’atent, las! De dood is nakend, helaas! Je me garde le nie. Mij rest niets meer.
330 331 Pour che je ne puis dedens [li] bois: vanuit het struikgewas: Pour che je ne puis mie Omdat ik niet kan blijven “Cocu, cocu, cococu, cocu.” “Cocu, cocu, cococu, cocu.” demourez en douls payis in het zoete land waar u vertoeft, Et non dissoit autre canson. Het tsjilpte geen enkel ander liedje. ou vous manes, douche amie, lieve zoete vriendin; pour les mesdisans hayis, omdat kwaadsprekers mij haten, Adont tan tost ye m’en parti Daarom ben ik meteen, je m’en depars trop envis: moet ik met tegenzin vertrekken; maar, et me n’alay sans nul detri zonder dralen mais puis qu’en sus de vous me trais, als u mij niet trouw blijft, bedenk dan avertemant en zonder schroom teruggekeerd au departir de mon cuer vous lais. dat ik bij het afscheid mijn hart bij u vers le rosignolz bel et iant naar de lieflijke, nobele nachtegaal achterlaat. que ye troÿ die ik in ‘t vizier had gekregen Perchè vendetta et l’ascoutoy galardemant en blij had horen zingen: Perchè vendetta far or non si pò, Omdat ik nu helaas geen wraak kan nemen, dissant: “Oci, oci, oci “Oci, oci, oci, aspecto tempo ch’i’ farla potrò. wacht ik geduldig tot ik dat zal kunnen. oci, oci, oci, oci.” oci, oci, oci, oci.” Di tal che da me senpre ben sentì, Voor hem die ik met goedheid heb bejegend, el contrario farò di quel ch’i’ fù. word ik het tegendeel van wat ik was, En ce gracieux tamps joli … Toen ik bij dit mooie weer ... Perchè lla sua alla mie fè mentì omdat hij mijn vertrouwen heeft beschaamd con, minacciandò farmi quell’o più. en mij op vele wijzen heeft bedreigd. Laude novella Dunque non guarderò all’esser su Dus als ik boven hem zit op het rad Laude novella sia cantata Laat ons een nieuwe lofzang zingen di sopra’n rota ch’i’ pur si faro. van Fortuin, dan neem ik zeker wraak. a l'alta donna encoronata! op de maagdelijke vrouwe, Fresca vergene donzella, hoog verheven op haar troon! En ce gracieux tamps priomo fior, rosa novella, Pas ontloken rozenknop, En ce gracieux tamps joli Toen ik bij dit mooie weer tutto 'l mondo a te s’apella; heel de wereld roept u aan. en un destour, là i’ay oÿ een ommetje maakte, heb ik nella bon’or fosti nata, U, terechtertijd geboren, si douchemant o zo zachtjes tu se' verga, tu se’ fiore, bent de staf en bent de bloem, et plus tres ioli[emant] en ongelooflijk mooi tu se' luna de splendore: puur en stralend als de maan: ’onques ne vi zoals ik nooit tevoren had meegemaakt voluntà avemo e core wij zijn van de wil vervuld – le rosignolz liemant – de nachtegaal vrolijk de venir a te, ornata! om naar u te stijgen, vrouwe! canter: “Oci, oci, oci horen zingen: “Oci, oci, oci Tu se' rosa, tu se' gillio, U, de lelie, u, de roos, oci, oci, oci, oci.” oci, oci, oci, oci.” tu portasti el dolce fillio, hebt ons ooit uw Zoon geschonken. però, donna, sì m’enpillio Daarom, vrouwe, heb ik lust Mais d’autre part il y avoit Maar aan de andere kant zat er een de laudar te, honorata. om steeds weer uw lof te zingen. un oysel que toutdis crioit vogeltje dat de hele tijd (...) à haute vois: en met een hoog stemmetje kweelde: “Cocu, cocu, cococu, cocu.” “Cocu, cocu, cococu, cocu.” Magdalena degna da laudare Salliant de buison en buison. Het wipte daarbij van struik naar struik. Magdalena degna da laudare! Laat ons tevens Magdalena loven! Ne point tarre ne se voloit, Hij wou niet onder doen, Sempre degge Dio per nos pregare. Zij bemiddelt ook bij God voor ons. maiz toudis plus fort cantoit integendeel, het zong altijd maar luider Ben è degna d’essare ladata Zij is zeker ook een lofzang waard,
332 333 kè foe precatrice nominata; ook al was ze ooit een zondares, quando mi parv’ in sogno esser condocto toen het mij voorkwam dat ik in een droom par servire fo ben meritata: want als boetedoening voor haar zonden per un gran sire in bel giardino addorno door iemand in een tuin werd rondgeleid, Iesu Cristo volse sequitare. heeft ze Jezus Christus willen volgen. di bianchi gigli di sotto et d’intorno. waar onder en rond mij lelies bloeiden. Con molta humilitate lo seguio Zeer ootmoedig heeft ze Hem gevolgd Et poi per uno che sopra bianchegiava Toen zag ik hoe een lelie langs mijn pad et cum perfecta fede senza rio. en Hem daarna immer trouw gediend. fisso mirai mutossi in una rosa – traag de gedaante aannam van een roos Quando Cristo predicare audio, Toen ze Jezus Christus hoorde spreken, bianca et vermiglia sopr’ ogn’ altra cosa. en gaandeweg van wit naar rood verkleurde. del suo amore prese ad inflammare. is haar hart voor Hem ontvlamd in liefde, Maraviglio mi assay ma’l signor grande Ik zag het aan, verbaasd, maar mijn geleide Lo suo peccato pianse cum dolore en ze heeft haar zonden zo betreurd dice, nostra vertù tal acqua spande. zei dat de deugd der mensen zulks vermocht. e del mondo volse uscire d’errore, dat ze uit de wereld wilde vluchten. et a Cristo cum verace amore Dus heeft zij zich met oprechte liefde Dame d’honour in sue mani si volse commendare. aan zijn goede zorgen toevertrouwd. Dame de honour plesant et gracieuxe, Achtenswaardige dame, charmant en ele- Molto desprezzò la sua grandezza [De volgende regels zijn niet zinvol te Vostre beauté fet mon cuer rejoïr gant, uw schoonheid doet mijn hart verblij- per ciò ke se vedea in tanta bassezza: vertalen.] Et penser nuit et jour coment servir den en doet me dag en nacht piekeren over lo suo corpo molto lo disprezza, Vous poroye, flour belle et amoreuxe. hoe ik u, mooie, tedere bloem, van dienst zou ke non se credea pietà trovare. Ne enver de moy pour ce soyés honteuxe, kunnen zijn. Wil daartoe niet beschroomd S’en vous amer j’ay mis tout mon desir. zijn tegenover mij, u liefhebben is immers het La bonne et belle enige wat ik verlang. La bonne et belle sans per Voorwaar, ik wil/wij moeten met een zuiver Dame de honour … Achtenswaardige dame, ... je veuil/devons de fin cuer servir hart ten dienste staan van wie zonder Bien me complaing de Fortune envieuxe, Ik heb bijzonder te klagen over de afgunstige qui, certes, la drite mer twijfel de waarachtige moeder Que si briefment de vous me fet partir Fortuna. Ze heeft me kortelings bij u doen de tout bien est; sans mentir van al het goede is. Et deslongier ma joye et mon plaisir, weggaan en me mijn vreugde en vermaak die sa grace devons querir Wij moeten werkelijk alom Que mener me fasoit vye joyeuxe. me een vrolijk leven verschaften, ontnomen. vrai[e]ment en toute place, streven naar haar goedgunstigheid car elle est pleinne de grace. want zij is vol van genade. Dame de honour … Achtenswaardige dame, ... Tres bien pleinne est, sans fausser, Zij is ongetwijfeld geheel vervuld Et combien la partie soit dolereuxe, En hoe pijnlijk het afscheid ook, toch troost de tout bien et tout plaisir, van al wat goed is en van alle vreugde. Je me confort de mon brief revenir. ik me met mijn kortstondige terugkeer. puis que Dieu vost habiter God wou immers in haar wonen en elle – pour redimir om ons allen te verlossen en voor het Dame de honour … Achtenswaardige dame, ... tous nous et de mal garir; kwade te behoeden. Aylors, dame, serés de moy piteuxe Daarom, mevrouw, wil me genadig zijn servons la de lie face, Laten we haar met blijdschap van dienst Et metrés fin a mon greveux martir, en een einde maken aan mijn penibele car elle est pleinne de grace. zijn, want zij is vol van barmhartigheid. Pour cui souvent ye suy près du morir, kwelling, want meermaals kijk ik de dood in Quant vous vëoir ne puis, de ogen als ik u, die me zo bekoort, La bella stella très gracieuxe. niet kan aanschouwen. La bella stella che suo fiamma tene De wonderschone ster die met haar licht accesa sempre nella mente mia altijd het duister uit mijn geest verjaagt, Dame de honour … Achtenswaardige dame, ... – lucida, chiara già del monte uscia steeg helder stralend op achter een berg,
334 335 Or sus, vous dormés trop aveuc la cardonnete: samen met de distelvink: Or sus, vous dormés trop, Kom op, u slaapt te veel, “Chireli, fait il chaut; “Chireli,” zegt het gezang, ma dame joliete, mijn knappe vrouwe, Robin dort, il est mort, “Robin slaapt, hij beweegt niet meer, il est jours, levés sus, het is al dag, sta toch op, endormi est.” hij is ingeslapen.” escoutés l’aloete: en luister naar de leeuwerik Or dansons seurement: Nu kunnen we veilig dansen: “Que dit Dieu, que te dit Dieu, die zegt:“God“, die tegen u zegt: “God, “Coqu, coquin a son depis; "Die hoorndrager en schurk is nu vernederd; il est jours, jours est, si est.” het is al dag, het is dag, voorwaar.” cha du lait, or sus.” er ligt nu een mooie kans: sta nu op!"
Dame sur toutes en biauté Dame die alle anderen in schoonheid De vous que j’aim sur toute Over u, die ik boven alle menselijke souverayne, overtreft, creature humaine wezens liefheb, pour vous jolis et gays om u ben ik vol vuur en opgewekt, ay fait cest virelay, heb ik dit virelai gemaakt ou gentil moys de mays in de mooie meimaand, dame, resonetz l’ay, vrouwe, en heb het laten weerklinken suy et seray zo zal ik blijven car en cuer vray vous sers want vanuit een oprecht hart et si vuil metre payne. en me daarvoor inzetten. d’amour certaine. dien ik met u met standvastige liefde.
Or tost, naqueres, Nakers (= kleine trom), doedelzakken, Or sus, vous dormés trop ... Kom op, u slaapt te veel ... cornemuses, sonnés: klink nu, snel: “Lire, lire, liliron, lire; tititon tititon.” “Lire, lire, liliron, lire, tititon tititon.” Vertaling: Ike Cialona, Brigitte Hermans, Marianne Compaignon, or alon Makkers, laten we nu gaan Lambregts et danson liement: en vrolijk dansen: “Tititon, tititon, ton.” “Tititon, tititon, ton.” C’est pour vous, dame, Dit is voor u vrouwe, moge God a cui Diex croisse honour. uw bezittingen nog doen toenemen!
Si vous supli qu’avec nous Hierbij smeek ik u met ons jouer venés: te komen spelen: “Lire, lire, liliron, lire; tititon tititon.” “Lire, lire, liliron, lire, tititon tititon.” Or sonnon et baton Laten we schallen en trommelen et tornon gayement: en vrolijk draaien in het rond: “Tititon, tititon, ton.” “Tititon, tititon, ton.” C’est doulce vie; Het leven is aangenaam; il n’est point de meillour. er bestaat niets mooiers.
Car je vif en espoir Ik leef immers in de hoop d’avoir joye parfayte; de volmaakte vreugde te kunnen beleven: chantés, melle et maulvis zing, merel en zanglijster
336 337 ZATERDAG 26.08.17
19.15 Concertinleiding door Elise Simoens
20.00 Concert
AMUZ
Micrologus
Patrizia Bovi, artistieke leiding artistic director
Patrizia Bovi, superius & harp superius & harp | Simone Sorini, 'cantore al liuto', tenor & luit tenor & lute | Enea Sorini, tenor tenor | Guglielmo Buonsanti, bas bass | Goffredo Degli Esposti, fluit, schalmei, eenhandsfluit & trom flute, shawm, pipe & tabor | Gabriele Russo, vedel & rebec fiddle & rebec | Gianni La Marca, viola da arco viola da arco | Gabriele Miracle, percussie percussion | Leah Stuttard, harp harp | Crawford Young, luit lute
338 339 Le son tre fantinelle tutte e tre da maritare Marchetto Cara (ca. 1465-1525) Le repas de la mariée Le repas de la mariée
Ballo delle fantinelle da marito Anoniem / bewerking: Micrologus Micrologus nodigt ons uit op een Micrologus invites us to attend a real heus huwelijksfeest met alles erop wedding feast with all the trimmings: Io son Maistro Barileto Anoniem en eraan: een ruim gedekte tafel, a heavily laden table, the best wines Berricuocoli e confortini de beste wijn, en veel dansen en and plenty of music and dancing. muziek. De muzikanten brengen geen The musicians will not be performing Danse ‘De’confortini’ Anoniem / bewerking: Micrologus Duitse liederen onder het motto Wein, German songs under the banner of Weib und Gesang, maar wel Franse Wein, Weib und Gesang, but rather Lo mio padre e la mia madre Anoniem en Italiaanse chansons, dansen en French and Italian chansons, dances In questo ballo frottola’s uit de 15de en 16de eeuw and frottole from the 15th and 16th Voltati in za Rosina die Patrizia Bovi ontdekte in diverse centuries, which Patrizia Bovi has Amor que t’o fat hio handschriften en drukken in Parijs, discovered in various manuscripts and Una vecchia sempiternosa Rome, Firenze en Montecassino. prints in Paris, Rome, Florence and Voca la galiera Gaat de liefde door de maag? En Montecassino. La vida de Culin garandeert het recept voor een Is the way to a lover’s heart through geslaagde lasagne ook een gelukzalig their stomach? And does the recipe for Nous sommes de l’ordre de Saint Babouyn Loyset Compère (ca. 1445-1518) liefdesleven? Iedereen komt tijdens het a successful lasagne also guarantee a feest aan het woord, van de bruid zelf, blissful love life? Everyone has their Rostibolly Domenico da Piacenza (ca. 1445-1518) de geestdriftige geliefde, tot de kok, de say at the feast, from the bride and molenaar, de bakker en Lorenzo I de’ her eager lover to the cook, the miller, Chi la castra la porcella Anoniem Medici, Il Magnifico (vermomd als een the baker and Lorenzo I de’ Medici, Chiave chiave Florentijnse patissier). Il Magnifico himself (disguised as a Zoals de traditie het wil, wordt er Florentine pastry maker). A la pesca Jannes Plice (fl. 16de eeuw) wel eens te diep in het glas gekeken, As tradition dictates, people have a en komen (halve) waarheden (on) bit too much to drink at the party and Ai Maroni Bartolomeo Tromboncino (1470-na 1534) verhuld aan het licht – de gierige Colin more than one truth or half truth is die de schone schijn ophoudt, of de hinted at or brutally revealed, whether Noi siam qui per buractar Anoniem ondraaglijke stank die een oude vrouw it is miserly Colin who tries to keep De mia farina fo le mie lasagne verspreidt. up appearances or an old woman who Pan de miglio De liederen en dansen zijn vrolijk, spreads an intolerable stench. Che mangerà la sposa? speels, grotesk of zelfs erotisch, The songs and dances are cheerful, Alle stamegne donne maar onderhuids valt ook een kritiek playful, grotesque or even erotic, but an te lezen op de machthebbers of de underlying criticism of those in power hypocrisie van de Kerk. Het Italië van or the hypocrisy of the Church can also de renaissance lijkt misschien op het be discerned. Renaissance Italy might
340 341 eerste gezicht vroom, spot en kritiek seem pious at first, but mockery and Le son tre fantinelle hadden er evengoed hun plaats. criticism were never far away. Le son tre fantinelle Er waren eens drie meisjes tutte e tre da maritare. die dolgraag wilden trouwen. Tandan dan dan daritondella Tandan dan dan daritondella, tan daridundella. tan daridundella. Le son tre fantinelle Er waren eens drie meisjes tutte e tre da maritare. die dolgraag wilden trouwen.
Ch’andavan a lo giardino Ze gingen naar de tuin, a lo giardino per amor. naar de tuin der liefde. Tandan dan ... Tandan dan ...
Le son tre fantinelle Er waren eens drie meisjes tutte e tre da maritare. die dolgraag wilden trouwen. Et per coglier le rose Ze gingen bloemen plukken, le rose con li fiori. de bloemen van de roos. Tandan dan ... Tandan dan ...
Le son tre fantinelle Er waren eens drie meisjes tutte e tre da maritare. die dolgraag wilden trouwen. Per far un cappelletto Ze vlochten van die rozen al suo caro fin amor. hoedjes voor hun geliefden. Tandan dan ... Tandan dan ...
E da portar le feste Hoedjes voor de zondag e le feste principale. en hoedjes voor een feest. Tandan dan ... Tandan dan ...
Et per quella di Pasqua Voor het feest van Pasen e quella di Nattale. en voor dat van Kerstmis. Tandan dan ... Tandan dan ...
Io son Maistro Barileto Io son Maistro Barileto Ik ben Baas Tonnetje che scio fare un bon brodeto. en maak een lekker bouillonnetje.
342 343 Quand’io sono a la cucina Wanneer ik in de keuken sta so il tuto a non falare. ben ik over alles op de hoogte om niet tekort bevo a bon’ora la matina. drink ik vroeg in de ochtend een glas. Gentilhomini e citadini, te schieten. Edellieden en stedelingen, Per potere studiare Om het menu van de baas castelani et contadini, patriciërs en landlui, le vivande del patrone samen te stellen maak ik eerst non vi valeran vostri fiorini al uw florijnen dienen tot niets schrumo el lavezo e fomi de ketel schoon en prepareer dan se non havete el Barileto als je Baas Tonnetje niet hebt supa del bon boglione. een soepje van een goede bouillon. cum soi sapori e brodeto, met zijn aroma's en bouillonnetje, Io mi fo de bona supa, Ik maak dus een lekker soepje, savio e docto e discreto. met kennis van zaken en inzicht. del bon vim e de bon chiaro kies een goed wijntje en bij elke Ai vostri conviti, Bij al uw genodigden, e sto forte ad ogne zuffa strubbeling in de keuken sta ik mijn man: feste e nozze che voi farite, op feesten en bruiloften die u organiseert, et al mondo non ho paro. in de hele wereld heb ik mijn gelijke niet. se Barileto chiamarite, vergaart u grote eer, Io son il cucinare, Over koken wil ik alles weten grand’honore haveritj. zodra u Tonnetje laat komen. inanci che beva vo mangiare en vóór ik drink, ga ik eten. Spetie, [gielato] e confecto, Vergeet het niet, ijsroom en suikerbonen, E a lecto a riposare, Rusten doe ik in mijn bedstee, aquarosa cum effecto, rozenwater dat smaak heeft, nel mortalo vo pistare. maar nu moet ik fijn stampen in de vijzel per un matrimonio perfetto! voor een geslaagd bruiloftsfeest. Il mio sapore stemperare Om de smaken op elkaar af te stemmen, e lo brodeto aconzare, en om het bouillonnetje af te maken Berricuocoli e confortini ove specie a meschid‹a›re meng ik erin: kruidnagel, kaneel én een Noot: Dit lied gaat over straatventers die garofali, canela cum pevère. snuifje peper. zoetigheden verkopen en kaartspelers die voorbijgangers tot een spel uitnodigen. De Non se creda, il mesere, Dat hij maar niet veronderstelt, het tekst speelt voortdurend met twee lagen van che m’inganna a dire il vere; heerschap, dat ik het mis heb betekenis: de letterlijke én de gecodeerde el mestere del cucinare of de waarheid niet spreek; weinigen betekenis, in dit geval de seksuele. Hetzelfde poca gente lo sa fare. kennen de stiel van het koken. geldt, in enkele hierna volgende liederen, voor Venite da Barileto: Kom naar Baas Tonnetje: een hele reeks beoefenaars van beroepen die dolce vivande e bon saporeto. lekkere gerechten voor het tongetje. hun 'kunnen' aanprijzen: ketellappers, mes- senslijpers, hengelaars, kastanjeverkopers, Gentil arosto cum figadeto, Een subliem braadstuk met vijgenbrood molenaars, pastamakers, bakkers. sa condure e sa xonare. maakt hij klaar en brengt op tafel. Belle tripe e bone torte, Uitgekozen ingewanden en lekkere taarten, Berricuocoli, donne, e confortini! Honingkoekjes, dames, en andere snoepjes! suffitiente in ogne corte; genoeg voor elk gezelschap; Se ne volete, i nostri son de’ fini. Indien u ze wenst, de onze zijn de lekkerste. zeladia dolze, e forte ijstaarten en een goed afsmakende peper- peverata, e supe, informaiare. bereiding, en soep, met de nodige kaas erbij. Non bisogna insegnar come si fanno, Aanleren hoe ze worden gemaakt, heeft geen ch’è tempo perso, e ’l tempo è pur gran zin, dat is tijdverlies; verloren tijd is slecht en In tavola del mesere Wat de tafel van mijn heer betreft, danno; wie tijd verspeelt,
344 345 e chi lo perde, come molte fanno, zoals vele dames doen, Lo mio padre e la mia madre convien che facci poi de’ pentolini. die moet maar terugvallen op het kannetje. Lo mio padre e la mia madre, Mijn vader en mijn moeder, la falala diridella, la falala diridà, falderi, faldera, Quando ’gli è ’l tempo vostro, fate fatti, Wanneer uw moment daar is, ga dan tot de non hann’ altra figlia che me, hebben geen andere dochter dan ik, e non pensate a impedimenti o imbratti: actie over, en pieker niet over belemmeringen Rundella, Rundella, chi non ha il modo, dal vicin l’accatti; of viezigheid: wie niet anders kan, gaat la falala diridella, la falala diridè, falderi, faldera, e’ preston l’un all’altro i buon’ vicini. bij de buur te rade; goede buren lenen toch non han altra figlia che me. geen andere dochter dan ik. vaak aan elkaar, nietwaar? Il far quest’arte è cosa da garzoni: Het beoefenen van deze kunst is zaak van In questo ballo basta che i nostri confortin’ son buoni. flinke knapen: onze lekkernijen zijn in orde, In questo ballo c’è una fanciulla Op dit feestje is er een meisje Non aspettate ch’altri ve li doni: méér hoef je toch niet te vragen. coi suoi begli’occhi che la mi trastulla. dat mij met haar mooie ogen verleidt. convien giucare e spender bei quattrini. Van anderen krijg je niet dezelfde kwaliteit: Nel resto poi la non me vuol far nulla Voor het overige gunt ze mij niets Chi si truova al di sotto, allor si cruccia, spelen is de boodschap en centjes laten e sempre mai mi dice di no en zegt alsmaar nee, scontorcesi e fa viso di bertuccia, rollen. Wie onderaan zit, die heeft het lastig, chiovoli chiovoli chiò. tralali, tralalee. ché ’l suo ne va; straluna gli occhi e die kronkelt en trekt apesnuiten; het gaat succia, immers over zijn geld; hij laat zijn ogen rollen Amor que t’o fat hio e piangon anche i miseri meschini. en slikt; huilt soms, de arme sukkelaar. Amor que t’o fat hio che me dai guerra Amor, wat heb ik je misdaan dat je me nooit daime tormento senza alcun riposo? loslaat en me zonder respijt blijft folteren? Chi vince, per dolcezza si gavazza, Wie wint, die is dol van geluk en vreugde, Del pianto la mia bocca mai non serra, De weeklachten spalken mijn mond en zelfs dileggia e ghigna, e tutto si diguazza; grinnikt en gooit de armen in de lucht; un tigro del mio mal serria pietoso. een tijger zou meelij tonen met mijn smart. credere alla Fortuna è cosa pazza: maar rekenen op Fortuna is gewoon krank- Oimé, che so’ ferito e mai non sferra; Ach mij, gekwetst ben ik en het zwaard zit aspetta pur che poi zinnig: wacht maar tot het geluk omslaat en oimè, che el ferro fo troppo focoso. vast in mijn hart; ach mij, te gloeiend is dat si pieghi e chini. je de rug toekeert. Presto la vita mia varrà per terra, zwaard. Algauw zak ik dood in elkaar, poi che contra de me si’ forioso. want te erg is voor mij jouw vijandschap. Questa "bassetta" è spacciativo giuoco, Zo'n 'laag-bij-de-grondje' is een spelletje van e ritto ritto fassi, e in ogni loco; één, twee, drie; het wordt rechtopstaand Una vecchia sempiternosa e solo ha questo mal, che dura poco; gespeeld en kan op elke plek; enig nadeel Una vecchia sempiternosa Een heel erg oud wijf ma spesso bea chi ha is dat het niet lang duurt, maar wie kleine piena de puzze ‘ngrata dat stinkt en ondankbaar is bicchier’ piccini. volumetjes heeft, is dan weer voldaan. trista bruta doloroxa triestig, lelijk en pijnlijk om te zien, "Trai" è mal giuoco, 'Trekkertje' is geen goed spel, zenza nisuna verità zonder enige waarheid e ’l "pizzico" si suole 'knijpertje' is banaal, si va cacchando qua e là loopt ze her en der te kakken usare, e la "diritta" a nessun duole: en 'rechtstandje' doet niemand pijn: credendo che nesun la guarda. en ze denkt dat niemand haar ziet. chi ha le carte in man, wie de kaarten in de hand heeft, Ella se chiama Tarsia Ze heet Tarsia fa quel che vuole, doet helemaal zijn zin c’a gh’è sangue a la so’ barba. want er hangt bloed aan haar baard. s’è ben fornito di grossi e fiorini. als hij maar goed voorzien is van ducaten en florijnen. E son mari Jannin Cornet En haar man Jantje Hoorn
346 347 le quel se dist de Cremone, naar eigen zeggen, geboren in Cremona, et boire bon vin en goeie wijn te drinken un bec cornu pour dire net een achterlijke vent, eerlijk gezegd, et din din din ... en din din din ... cescun de lui en rasone. waar iedereen over praat. et dire matines sur un pot de vin. en de metten te zingen boven een kan met En malan che dieu li donne God heeft hem met die miserie opgezadeld, A nostre diner le beau chapon gras, wijn. Bij ons diner een lekkere vette kapoen, car di et not i fa la guarda want er is om haar dag en nacht in het oog la soupe au jounet comme au mardi gras, soep met eigeel erin zoals bij vastenavond, ... nesun de Verone. te houden … toch niemand van Verona. la pièce de boeuf et le gras mouton een stuk rundvlees en vetgemest schaap et don don don ... en don don don ... La vida de Culin Et voila la vie que nous demandons. Dat is zowat het leven dat wij claimen. La vida de Culin Het leven van Colin no dura quatro iorn blijft niet duren; A nostre gouter le bon vin clairet, Bij het vieruurtje een smakelijke, lichtrode chi nante se governa hoe gedragen la belle salade au harenc soret, wijn, een lekkere sla met gerookte haring, so gentil compagnon. Ho, ho, ho! zijn edele makkers zich toch. Oh, oh, oh! pastés de pigeons si-sont de saison pâté van duif in het seizoen Hora, hora Guiglielmin, Oh! Nu is het Willem et don don don ... en don don don ... Guiglielmin le pres l’affan die door ziekte wordt overvallen la selva la randa la ran larandarandaranduf A nostre souper les connys rotis, Bij het souper gebraden konijn, dan duf dan din dan duf! tarararari danduf danduf! faisans et butor et aussi perdrix, fazant en roerdomp en patrijs, poussins a l'eau rose et force chapons piepkuikens in rosé en stevige kapoenen Andava a la taverna Hij ging naar de taverne et don don don ... en don don don ... con grande devozion met grote toewijding; Et après souper le beau hypocras, En ná het souper een heerlijke kruidenwijn, no porta ne danare hij brengt niets en offreert niets la tourte sucrée au fromage gras, een suikerzoete taart met vette kaas ne voreza ne pignon. Ho, ho, ho! ook geen onderpand. Oh, oh, oh! les poires confites en plusieurs façons en verschillende soorten geconfijte peren Vivi ridere vinacree Met azijn moet hij het stellen et don don don ... en don don don ... come povere marsant. als een arme koopman. Guiglielmice triciavavus, Willempje het gierige baasje, A notre coucher nous aurons blancs Om te slapen willen we blankwitte lakens, Guiglielmici del bon vin, Willempje van de lekkere wijn, draps et la belle fille entre nos deux bras, een mooi meisje in onze armen, Guiglielmici del bon pan. Willempje van het lekkere brood. les tetins poignans, la motte du con et de tepels spits vooruit, de welving van haar don don don ... schede en don don don ... La vida de Culin Het leven van Colin no dura quatro iorn blijft niet duren; Et guand ce vint l'eure En als het meisje rond middernacht chi nante se governa hoe gedragen qu'on sonne minuit wakker wordt om aan het minnespel te so gentil compagnon ho, ho, ho! zijn edele makkers zich toch. Oh, oh, oh! et fille s'eveille pour prendre déduit beginnen; springt haar gezel liefkozend op le compagnon saute chassant a son con om haar avances te beantwoorden Nous sommes de l'ordre de Saint et don don don ... en don don don ... Babouyn L'ordre ne dit mye de lever matin De orde vraagt niet om vóór de metten op A notre lever les beaux instruments En bij ons ontwaken klinken mooie instru- dormir jusqu'a prime te staan, maar te slapen tot de lauden trompettes et clairons, tambourins menten, trompetten en klaroenen, zilveren
348 349 d'argent, enfants sans soucis tamboerijnen en onbezorgde kinderen quatro ponti in una chiapa; vier overbruggingen in een oogwenk; jouant du bedon spelen op een grote trom se per tempo poi se schiapa, gaat het dan weer kapot, et don don don ... en don don don ... sarem pronti a pontar quella. dan overbruggen we het opnieuw.
Chi la castra la porcella Chi la castra la porcella, o consalavez! Wie snijdt het varkentje aan? Kruid het naar Chi la castra la porcella? Wie snijdt het varkentje aan? Chi la castra, la porcella? behoren! Wie snijdt het varkentje aan? Su, su za za ferri acuti Hop, hop, zac, zac, goed geslepen messen, per tagliar siam promti tuti en voor het snijden staan we allen klaar A la pesca che bon mastro ognun s’apella. want elk van ons is een prima vakman. "A la pesca, ogn’homo a la pesca. "Naar de vislijn, allen naar de vislijn! Da la parte del signore, Bevel van de heer, Chi la castra la porcella, o consalavez! Wie snijdt het varkentje aan? Kruid het naar mètive in puncto, pescadori. maak jullie klaar, hengelaars. Chi la castra, la porcella? behoren! Wie snijdt het varkentje aan? Sona la trombeta, sona lo trombon." Speel de klaroen, speel de klaroen." "Tantaridom, tantaridom, "Tantaridom, tantaridom, Nostre bolze ben fornite postiam Onze goed voorziene 'zakken' kunnen tantaridom, tantaridom." tantaridom, tantaridom." star al parangone. elke vergelijking doorstaan. Se de noi bisogno avete Heeft u ons nodig, "Dove andaremo, alhora bona?" "En waar trekken we naartoe, mooie meid?" pianterem nostro pongione. dan planten we onze 'paaltjes'. "A la pescera de madona." "Naar de visvijver van onze Dame." Poi cum gran discretione Daarna zullen we met grote vakkennis "Carga le rete, rete, rete." "Neem het net mee, net, net." conzarem vostra padella. uw 'pan' in orde brengen. "Portate li bastoni in mane." "Breng ook de stokken mee." "Porta lo vino." "En de wijn." Chi la castra la porcella, o consalavez! Wie snijdt het varkentje aan? Kruid het naar "Porta lo pane." "En het brood." Chi la castra, la porcella? behoren! Wie snijdt het varkentje aan? "Porta lo sale." "En het zout." "Et porta l’oglio." "En ook de olie." Vi daremo un bel coperchio Voor ketels maken we mooie deksels, di lavezi, fermo e sodo. stevig en goed passend. "O, quanti ne vego!" "O, hoeveel zie ik er wel!" Se poi rotto haveti el cerchio Is het blad van de keukenstoof gebroken, "Sì, di ranochij." "Kikkers, bedoel je?" conzarenlo cum bon modo dan herstellen we dat op correcte wijze, "Son pesci, per sancta Rocha!" "Nee, 't zijn vissen, bij de heilige Rocca!" cum inzegno e cum tal chiodo met verstand en met het soort pin "Mete, mete, toca, toca "Werp het net uit, che quadrato ha sua capella. dat het wederom vierkant maakt. il fondo cum il bastone: tast de bodem af met de stok: là stano li carpione." dáár zitten de karpers." Chi la castra la porcella, o consalavez! Wie snijdt het varkentje aan? Kruid het naar Chi la castra, la porcella? behoren! Wie snijdt het varkentje aan? "Viva, viva, viva! "Hoera, hoera, hoera! Lo pesce è pigliato! De vis is gevangen! Horsù za, se gli è rotto Komaan zeg, is de vispan stuk Tra’ le rete a riva!" Haal het net naar de kant!" testi o altri che s’incapa of iets anders naar de maan, vi metiem, senz’altro motto, dan plaatsen we, zonder gedoe, "O Dio, quante trote, "Verdraaid, hoeveel forellen,
350 351 trote, trote, trote, forellen, forellen, forellen, Noi siam qui per buractar porta a monsignore breng ze naar de heer, Noi siam qui per buractar Wij zijn hier om uw meel porta al vescovo!" breng ze naar de bisschop!" Donne mie vostre farine. te ziften, dames.
"O, quante mugielle "O, zoveel harders Abbiam tutti bone schine Wij hebben allemaal prima zeefmateriaal per le damixele voor de jongedames, e siam a presti a lavorare en willen graag flink doorwerken e li cephaloni; en nog een grotere soort ook; questo nostro el bel mistero (mestiere). want mooi is toch ons vak. e le tinche fresce en verse zeelt Ma ben fare ognun non sa Niet iedereen is goed in deze stiel; cum bona ventresca met nogal wat vlees aan de buik; tucto el mio facto sta onze kunst is het son per li compagnoni; die zijn voor de gezellen; in saperne contentare. u tevreden te stellen. e tute l’anguille, en al die paling, bille, bille, bille, 'kip' 'kip' hoera, Nui siam qui ... Wij zijn hier ... son per li giotoni." die zijn voor de smulpapen." Per la prima pur convene Eerst en vooral moet je "Tantaridom, tantaridom, "Tantaridom, tantaridom, aver longo e gran buracto een lange en flinke zeefpijp hebben tantaridom, tantaridom." Tantaridom, tantaridom." et menar multo bene. die goed haar werk kan doen. Ne siam stanchi al primo tracto Wij zijn ook niet meteen vermoeid, Ai maroni che forzo e che le sta facto want het is een onomstotelijk feit Ai maroni ai bei maroni Hier moet je zijn voor kastanjes, voor mooie s’il buracto po’ durare. dat het zeven soms lang kan duren. ai maroni o donne care! kastanjes, kastanjes, lieve dames! Chi ve voglia a nui comprare Wie ze bij ons koopt, Nui siam qui ... Wij zijn hier ... ne darem de grossi e boni die krijgt er stevige en van goede kwaliteit, de’ grossi e boni. stevige en van goede kwaliteit. Quando l’arca à el buso grande Als de 'haak' een grote 'schacht' heeft, mal potiamo haver honore. is het moeilijk om eer van het werk te halen. Ai maroni ... Hier voor de kastanjes ... La farina ne se spande Het meel wordt verspild et questo e el nostro dolore. en dit doet ons zo'n verdriet. I maron ventosi sono Kastanjes zorgen voor wind A nui certo crepa el core Voorwaar ons hart bloedt e sgonfiar il ventre fanno. en doen je buik zwellen. de vederla andare a male. bij 't zien van al dat verloren meel. Se son cotti è pasto bono, Gepoft zijn ze lekker e bon nutrimento danno. en voedzaam. Nui siam qui ... Wij zijn hier ... Gli serbamo in tutto l’anno We leveren ze het hele jaar door e i vendemo a tempi soi. en verkopen ze in elk seizoen. De mia farina fo’ le mie lasagne E ciachun de nui n’a doi Ieder van ons heeft er twee De mia farina fo’ le mie lasagne. Ik maak mijn lasagne van eigen meel. che tenem per parangoni. die elke vergelijking doorstaan. E de queste ne godo En ik geniet ervan perché le fo a mio modo. want ik maak ze op mijn manier. Ai maroni ... Hier voor de kastanjes ... Quando vo molle quando vo stagne Zacht of hard,
352 353 de mia farina fo’ le mie lasagne. mijn lasagne maak ik op mijn manier. Che mangerà la sposa la seconda sera? Wat zal de bruid de tweede avond eten? Due colombelle van volando, Twee duifjes vliegen in de lucht, Pan de miglio una radice, un arrosto, un fagiano, una een raap, een gebraad, een fazantenhaan, Pan de miglio caldo, caldo, Warm roggebrood, lekker warm, pernice. een patrijs. donne mie, a chi ne vòle. dames, voor wie er zin in heeft. Le man, presto, al le guarnole! Snel de jasjes aan! Che mangerà la sposa la terza sera? Wat zal de bruid de derde avond eten? Sù, sù, sù che questo è caldo! Haast jullie, want nu is het nog warm! Tre anatroccoli van nuotando, Drie eendjes zijn aan 't zwemmen, due colombelle van volando, twee duifjes vliegen in de lucht, Orsù, donne, comperati Vooruit, dames, éénmaal una radice, un arrosto, un fagiano, een raap, een gebraad, een fazantenhaan een del mio pan caldo de miglio, mijn warm roggebrood gekocht, una pernice. patrijs. fa star tutti inamorati, is ieders hart verkocht, fresche e belle come un ziglio; en word je fris en mooi als een lelie; Che mangerà la sposa la quarta sera? Wat zal de bruid de vierde avond eten? vi farà color vermiglio, een felle rode kleur bezorgt het je, Quattro galli dalla cresta scura, Vier haantjes met een donkere kam, se ‘l gustati cusì caldo. maar alleen als je het warm eet. tre anatroccoli van nuotando, drie eendjes zijn aan 't zwemmen, due colombelle van volando, twee duifjes vliegen in de lucht, Io so ben e vi prometto, Ik weet maar al te goed, en ik beloof jullie: una radice un arrosto, un fagiano, een raap, een gebraad, een fazantenhaan, se ‘l mio pan voi gustareti wanneer je mijn brood zal smaken, una pernice. een patrijs. tal dolceza in vostro petto krijg je zo'n zoet gevoel in je hart; con piacer e festa hareti en ook leute en jolijt, Che mangerà la sposa la quinta sera? Wat zal de bruid de vijfde avond eten? con effecto voi direti gezegend zou je haast zeggen, Cinque buoi dalla pelle dura, Vijf ossen met harde huid, benedecto che l’è caldo. omdat het warm is. quattro galli dalla cresta scura, vier haantjes met een donkere kam. tre anatroccoli van nuotando, drie eendjes zijn aan 't zwemmen, Orsù presto, donne care Komaan, lieve dames, due colombelle van volando, twee duifjes vliegen in de lucht, le man presto nel mio cesto! snel met jullie handen in mijn mandje! una radice un arrosto, un fagiano, een raap, een gebraad, een fazantenhaan, Comenzate hormai gustare, Begin er maar aan te proeven, una pernice. een patrijs. non l’abiati già a molesto; je hoeft het helemaal niet lastig te vinden; se son tropo a voi molesto, en als ik wat hinderlijk overkom, Che mangera la sposa la sesta sera? Wat zal de bruid de zesde avond eten? qui amor mi fa star saldo. vergeet dan niet dat ik hier uit liefde sta. Sei piatti d’insalata ben condita e ben Zes borden sla, van kruiden en olie oliata, voorzien, Che mangerà la sposa cinque buoi dalla pelle dura, vijf ossen met harde huid, Che mangerà la sposa? Wat zal de bruid eten? quattro galli dalla cresta scura, vier haantjes met een donkere kam, Una fagiana grigia. Een grijze fazantenhen. tre anatroccoli van nuotando, drie eendjes zijn aan 't zwemmen, Che mangera la sposa la prima sera? Wat zal de bruid de eerste avond eten? due colombelle van volando, twee duifjes vliegen in de lucht, Una radice, un arrosto, un fagiano, una Een raap, een gebraad, een fazantenhaan, una radice un arrosto, un fagiano, Een raap, een gebraad, een fazantenhaan, pernice. een patrijs. una pernice. een patrijs.
354 355 Che mangera la sposa la settima sera, Wat zal de bruid de zevende avond eten? ZATERDAG Sette file di buon pane per sfamare la Zeven rijen lekker brood om haar honger 26.08.17 sua fame, te stillen, sei piatti d’insalata ben condita e ben zes borden sla, van kruiden en olie oliata, voorzien, cinque buoi dalla pelle dura, vijf ossen met harde huid, 22.15 quattro galli dalla cresta scura, vier haantjes met een donkere kam, Concert tre anatroccoli van nuotando, drie eendjes zijn aan 't zwemmen, due colombelle van volando, twee duifjes vliegen in de lucht, St.-Andrieskerk una radice un arrosto, un fagiano, één raap, braadvlees, een fazantenhaan, una pernice. een patrijs.
Alle stamegne Alle stamegne donne! Op naar de ziften, dames! Alle bone stamegne! Naar die ouwe trouwe ziften! Chi vole stamegnare? Wie wil er wat zeven? Io so stamegnatore, Ik ben een zifter, e si fo bona farina. en zo maak ik goed meel. Orlando Consort E stamegno a tucte l’ore, Ik zift op alle uren, de sera e de matina, 's avonds en 's ochtends; s’e’ nulla vicina zodra er maar iets in de buurt komt che voglia stamegnare. dat wil ziften. Matthew Venner, contratenor countertenor | Charles Daniels, Angus Smith, tenor tenor | Donald Greig, bariton baritone Alle stamegne donne! Op naar de ziften, dames! Alle bone stamegne! Naar die ouwe trouwe ziften! Chi vole stamegnare? Wie wil er wat zeven?
Vertaling: Walter Geerts, Brigitte Hermans
356 357 Ploures, dames, ploures vostre servant Guillaume de Machaut (ca. 1300-1377) Guillaume de Machaut – Le Livre Guillaume de Machaut – Le Livre Dame, se vous n’avez aperceu dou voir dit dou voir dit Nes que on porroit Sans cuer, dolens de vous departiray De naam van Guillaume de Machaut rijst The name of Guillaume de Machaut Le lay de bonne esperance boven de middeleeuwse muziek. Deze towers over mediaeval music. Today Dix et sept, cinq, trese, quatorse et quinse 14de-eeuwse Franse clericus is vandaag this 14th century French cleric is Quant Theseus, Hercules et Jason / Ne quier veoir la biaute d'Absalon het best bekend voor één enkel werk, best-known for a single work, the Se pour ce muir qu’amours ay bien servi de buitengewone Messe de Nostre extraordinary Messe de Nostre Dame. Dame. In zijn eigen tijd was hij in gans However, in his own era Machaut Europa gevierd en gerespecteerd voor was celebrated throughout Europe for zijn diverse talenten. Orlando Consort his wide-ranging skills. The Orlando demonstreert de lyrische pracht, de Consort’s programme demonstrates the sensuele beelden en de harmonische full lyrical beauty, the sensual imagery genialiteit die het werk van deze grote and the inspired harmonic brilliance dichter en componist kenmerken. that lies in the work of this truly great Voor dit programma zingen de zangers poet and composer. de acht chansons die zijn opgenomen For this programme, the singers will in het immens lange narratieve gedicht perform the eight chansons included in Le Livre dou voir dit (Het Boek van het the immensely long narrative poem Le ware verhaal). Men neemt aan dat het Livre dou voir dit (Book of the True Tale). een autobiografisch verhaal is waarin This supposedly autobiographical tale de Machaut vertelt over zijn liefde voor relates the ageing composer’s recent de veertig jaar jongere ‘Toute belle’ love affair with a lady some forty years (wellicht Péronne d'Armentières), his junior, the ‘Toute belle’ (probably gebaseerd op een briefwisseling Péronne d'Armentières). It is based tussen de twee geliefden. De Machaut on the correspondence between two schreef de tekst omstreeks 1363-1365, lovers. Machaut wrote the text in about het is een boeiend document over de 1363-1365: it is a fascinating account gebeurtenissen tijdens die jaren – met of the events in the years – including details over de reizen naar verschillende details of journeys to various places – as plaatsen – de productie van zijn eigen well as the production of his own work, werk, zijn zelfbewustzijn en vooral zijn his self-awareness and, above all, his eigen werkproces. Zo blijkt dat hij in de own working process. It appears that he meeste gevallen eerst de tekst schreef usually wrote the words first and then en daarna de muziek componeerde, composed the music, but sometimes maar in sommige gevallen kwamen the words and music were written
358 359 tekst en muziek tegelijkertijd tot stand, together, depending on the feelings Ploures, dames, ploures vostre naargelang van de gevoelens die een that a given situation evoked. The servant bepaalde situatie opriep. De chansons uit songs in Le Livre dou voir dit showcase Ploures, dames, ploures vostre servant, Ween, vrouwen, beween uw dienaar, Le Livre dou voir dit tonen in elk geval het Machaut’s outstanding talent as a qui ay toudis mis mon cuer et m'entente, die steeds zijn hart en vertrouwen gaf, meesterlijke talent van de Machaut als composer of chansons, ranging from corps et desir et penser en servant lijf en hart en denken om uw eer te dienen een componist van chansons, gaande van the simple, monophonic Le lay de bon l'onneur de vous que Dieus gart et die God moge bewaren en vermeerderen. het eenvoudige eenstemmige Le lay de esperance to complex and refined three augmente. Vestes vous de noir pour mi, Kleed u in het zwart voor mij, want bon esperance, tot complexe en verfijnde and four-part ballads such as Plourés, car j'ay cuer teint et viaire pali gekwetst is mijn hart en mijn aangezicht drie- of vierstemmige ballades als dames, plourés vostre servant or Quant et si me voy de mort en aventure verbleekt en ik zie mij stervend, plots, Plourés, dames, plourés vostre servant of Theseus, Hercules et Jason / Ne quier se Dieus et vous ne me prenez en cure. als God en u mij geen verzorging brengen. Quant Theseus, Hercules et Jason / Ne veoir la biaute d'Absalon. quier veoir la biaute d'Absalon. Short readings set these beautiful and Mon cuer vous lais et met en vo commant, Mijn hart laat ik u en ik geef het aan uw wil Korte voorgelezen tekstfragmenten captivating songs in the context of et l’ame a Dieu devotement presente, over, en de ziel bied ik God deemoedig aan. plaatsen de beklijvende chansons in de war-torn France where the relationship et voist ou doit aler le remenant, En zie waar de rest naartoe moet gaan: context van een door oorlog verscheurd between the two lovers blossomed and la char aus vers, car c’est leur droite het vlees naar de maden, dat is hun volle Frankrijk waarin het begin en einde van then withered again. rente. Et l’avoir soit departi recht, en de bezittingen worden verdeeld de amoureuze historie zich aftekent. aus povres gens. Helas! en ce parti, onder de arme lieden. Helaas, in deze en lit de mort sui a desconfiture toestand op mijn sterfbed ben ik verloren, se Dieu et vous ne me prenez en cure. als God en u mij niet willen verzorgen.
Mais certeins sui Maar ik weet zeker qu’en ous de bien a tant dat uw goedheid zo groot is que dou peril ou je sui sans attente dat u mij zonder dralen uit het gevaar zal mi geterez, se cuer en plourant, halen waarin ik verkeer, als u maar priez a Dieu wenend tot God bidt dat Hij ermee instemt qu’a moy garir s’assente mij te genezen. et pour ce je vous depri; En daarom smeek ik het u; ou paier criens le treu de Nature, zo niet vrees ik de afrekening van Natura, se Diex et vous ne me prenez en cure. als God en u mij niet willen verzorgen.
Dame, se vous n'avez aperceu Dame, se vous n'avez aperceu Vrouw, als u niet heeft gemerkt que je vous aim de cuer, sans decevoir, dat ik u oprecht bemin, vrij van bedrog, essaies le, stel mijn hart dan maar op de proef, si le sares de voir. dan weet u het zeker.
360 361 Vo grant biaute m'aroit trop deceu Uw grote schoonheid zou mij wel erg hebben et regreter vostre viaire gent en verlang ik naar uw lieve gezicht et vo douceur, misleid, en dat geldt ook voor uw vriendelijk- et vo bonté souvereinne et sans per en naar uw ongeëvenaarde, grote goedheid qui trop me font doloir. heid en dat doet mij hevig pijn. et la tres grant douceur qui en descent; en naar de tederheid die daaruit voortvloeit; Dame, se vous n'avez aperceu Vrouw, als u niet heeft opgemerkt einsi me fait languir piteusement, en zo kwijn ik deerniswekkend weg, que je vous aim de cuer, sans decevoir. dat ik u oprecht bemin, vrij van bedrog. mon cuer esprent et esteint mon espoir, ontvlamt mijn hart en dooft mijn hoop le grant desir que j’ay de vous veoir. door mijn grote verlangen u te zien. Car mon cuer ont si tres fort esmeu Want die hebben mijn hart er zozeer toe a vous amer que ne puis concevoir gebracht u lief te hebben, dat ik niet kan Sans cuer, dolens de vous que ja mais bien doie inzien dat mij nooit iets goeds departiray ne joie avoir. of vreugdevols te wachten zou staan. Sans cuer, dolens de vous departiray. Zonder mijn hart zal ik u verlaten, met et sans avoir joie weeklagen, en ik zal geen vreugde kennen Dame, se vous n'avez aperceu Vrouw, als u niet heeft gemerkt jusqu'au retour. tot mijn terugkomst. que je vous aim de cuer, sans decevoir. dat ik u oprecht bemin, vrij van bedrog, Puis que mon corps dou vostre a partir Aangezien ik van u moet scheiden, essaies le, stel mijn hart dan maar op de proef, ay sans cuer, dolens de vous departiray; verlaat ik u zonder mijn hart, met weeklagen; si le sares de voir. dan weet u het zeker. mais je ne scay de quelle part yray maar ik weet niet waar ik heen zal gaan, pour ce que pleins de dolour et deplour. omdat ik u vol smart en leed, Nes que on porroit les estoilles sans cuer, dolens de vous departiray zonder mijn hart, met weeklagen nombrer et sans avoir joie zal verlaten en geen vreugde zal kennen Nes que on porroit les estoilles nombrer Evenmin als men de sterren kan tellen jusqu'au retour. tot mijn terugkomst. quant on les voit luire plus clerement, wanneer men die zeer helder ziet blinken, et les goutes de pluie et de la mer, of de regendruppels en de druppels van Le lay de bonne esperance et la greve sur coy elle s'estent, de zee, of het zand waarboven die zee Longuement me sui tenus Al lange tijd heb ik afgezien et compasser le tour zich uitstrekt, of men de omvang van het de faire lais, van het schrijven van gedichten, dou firmament firmament kan meten, car d'amours estoie nus; omdat ik geen geliefde had; ne porroit on penser ne concevoir evenmin kan men zich voorstellen mais dès or mais maar vanaf nu zal ik le grant desir que j'ay de vous veoir. hoezeer ik ernaar verlang u te zien. feray chans et virelais: liederen schrijven en virelais: g'i sui tenus, daar moet ik me aan houden, Et si ne puis par devers vous aler En ik kan nu niet naar u toe gaan qu'en amours me sui rendus want ik ben ingetreden in de liefde, pour Fortune qui le vuet et deffent, omdat de wens van Fortuna dat verhindert, a tous jours mais. voor eeuwig. dont maint souspir me couvient estrangier zodat ik menig zucht moet wegslikken, S'un petit ay esté mus, Ik ben weliswaar een tijdje stil geweest, quant a vous pense et je sui entre gent; wanneer ik, te midden van anderen, aan u je n'en puis mais, maar dat kan niet zo blijven, et quant je sui par moy secretement, denk; en als ik helemaal alleen ben, car pris sui et retenus want ik ben gepakt en gevangen, adont me fait tous meschies recevoir, voel ik me volstrekt ongelukkig worden et au cuer trais en in mijn hart geraakt, le grant desir que j’ay de vous veoir. door mijn grote verlangen u te zien. tout en un leu de ij trais op één plek, met twee pijlen, d'un yex fendus, door een paar grote ogen, Car il me fait compleindre et dolouser Want daardoor ga ik weeklagen en treuren varis, dous, poingnans, glanzend, lief, offensief,
362 363 ses et agus, bevallig en scherp que s'amour deplaie, dat door mijn liefde voor haar steeds rians et gais. lachend en vrolijk. li laray. wordt gekwetst, aan haar nalaten. Car ma dame, que Diex gart, Want mijn vrouw, moge God haar behoeden, par un dous riant regart, maakte van een vriendelijke, lachende blik Dix et sept, cinq, trese, quatorse et d'ardant desir fist un dart een pijl van brandend verlangen quinse et un d'esperence. en een andere van hoop. Dix et sept, cinq, trese, Zeventien, vijf, dertien, Mais mort m'eüst, sans doubtance, Maar verlangen zou mij ongetwijfeld quatorse et quinse veertien en vijftien heeft zoetjes aan desirs, et sans deffiance, hebben gedood, dat staat vast, m'a doucement de bien amer espris. in mij een ware liefde doen ontvlammen. s'espoirs où j'ay ma fiance als hoop, waarin ik vertrouwen stel, Pris ha en moy une amoureuse prise. Zij heeft vat op mij gekregen door mijn ne fust de ma part. niet aan mijn kant stond. Dix et sept, cinq, trese, liefdesgevoelens. Zeventien, vijf, dertien, Quar quant je senti l'espart Want toen ik de vonk voelde quatorse et quinse, veertien en vijftien, dou regart qui mon cuer art, van die blik die mijn hart in vuur en vlam zet pour sa bonte que chascuns loe door haar goedheid die ieder prijst en ne perdi, à tiers n'à quart, verloor ik niet slechts een deel van mijn et prise et sa biaute waardeert en door haar schoonheid; sens et contenence, verstand en kalmte, maar mijn totale qui sur toutes ont pris. in beide overtreft zij alle vrouwen. mais tout: maniere et puissance. gewone gedrag en zelfbeheersing. Dix et sept, cinq, trese, Zeventien, vijf, dertien, Lors me fist penre plaisence En toen verschafte hoop quatorse et quinse veertien en vijftien heeft zoetjes aan en ma jolie souffrence mij door haar toverkunst m'a doucement de bien amer espris. in mij een ware liefde doen ontvlammen. espoirs par son art. genot, in mijn zoete lijden. Mais ce durement m'esmaie, Maar ik ben erg ongerust Quant Theseus, Hercules et Jason / que ne say omdat ik niet weet Ne quier veoir la biaute d'Absalon se ceste amoureuse plaie of deze liefdeswond Triplum qu'au cuer ay die ik in mijn hart heb, van de liefde komt, Quant Theseus, Hercules et Jason Toen Theseus, Hercules en Jason vient d'amours ou de cuer vray, of anders toch van een oprecht hart, cercherent tout, et terre et mer parfonde, uitgebreid rondtrokken over land en zee car dous regars maint cuer plaie, want zoete blikken verwonden menig hart, pour accroistre leur pris et leur renon om hun buit en hun roem te vergroten, qu'ailleurs dame amy a gay. terwijl de dame elders een lieve vriend heeft. et pour veoir bien tout l'estat dou monde, en de toestand van de wereld te zien, S'en morray, En ik zal eraan sterven moult furent dignes d'onnour. was dat erg lovenswaardig. s'einsi m'est; mais d'amour vraie als het mij ook zo vergaat, maar ik zal haar Mais quant je voy de biaute l'umble flour, Maar als ik schoonheids eenvoudige bloem l'ameray. beminnen met ware liefde. assevis sui de tout, si que, par m'ame, zie, heb ik genoeg bereikt, want, voorwaar, Ne voloir que m'en retraie Ik zal me hieruit nooit je voy asses, puis que je voy ma dame. ik zie voldoende, ik zie immers mijn vrouw. ja n'aray willen losmaken pour doleur que mes cuers traie, hoeveel pijn mijn hart ook moet verduren, Car en veant sa biauté, Want als ik haar schoonheid zie, eins seray maar ik zal oprecht zijn en sa facon et son maintieng, haar manier van doen vrais et de cuer serviray mijn lieflijke en opgewekte vrouw qui de douceur seuronde, en haar houding die boven alles lieftallig is, ma dame plaisant et gaie, eerlijk dienen j'y preng assez bien dan ontleen ik daar genoeg kracht aan et quant mes jours fineray, en als mijn leven eindigt, pour devenir bon, om sterk te worden, sans delay mon cuer, zal ik zonder aarzelen mijn hart, car le grant bien de li en moy redonde want haar gave wordt sterker in mij
364 365 par grace de fine amour, door haar gunst en door de zuivere liefde monde: en zuiverder: qui me constraint a hair deshonnour die mij ertoe dwingt me ver te houden c’est uns drois fluns de doucour zij is een ware stroom van liefde et tout vice. van slechte dingen en van ondeugd, qui peut et scet garir toute dolour; die iedere pijn kan genezen; Si puis dire sans blame: zodat ik vrij van blaam kan zeggen: dont cils a tort qui de dire me blame: dus heeft diegene die mij berispt je voy assez, puis que je voy ma dame. ik zie voldoende, ik zie immers mijn vrouw. je voy assez, om mijn woorden ongelijk: puis que je voy ma dame. ik zie voldoende als ik mijn vrouw zie. Veoir ne quier la doree toison Ik hoef het Gulden Vlies niet te zien ne les Yndes ne de Rouge Mer onde, of Indië of de golven van de Rode Zee, Si ne chaut dou sens Ik heb geen belangstelling n'aus infernaus penre guerre ik hoef niet ten strijde te trekken tegen de Salemon, voor de wijsheid van Salomon, ou tencon pour eslongier de hel, want dan zou ik ver van de blikken ne que Phebus entermine het kan me niet schelen le regart de la blonde van de blonde vrouw zijn ou responde, dat Phoebus beveelt of reageert dont me vient joye et baudour die mij vreugde en vervoering verschaft ne que Venus s'en mesle ne Mennon of dat Venus optreedt of Memnon, et doulz penser; si tieng pour le millour en zoete gedachten; daarom denk ik dat ik, que Jupiter fist muer en aronde, die door Jupiter in een zwaluw werd que, a tout conter et bien peser alles welbeschouwd en goed overwogen car je di, quant je l'aour, veranderd, want ik zeg, terwijl ik haar vereer, a drame, je voy asses, het beste af ben nu ik voldoende zie, aim et desir, ser et crieng liefheb, naar haar verlang, haar dien, puis que je voy ma dame. aangezien ik mijn vrouw zie. et honnour, vrees en eer, et que s'amour seur toute rien en dat, als mijn liefde voor haar Motetus m'enflame, mij in vuur en vlam zet, Ne quier veoir Ik hoef de schoonheid van Absalom je voy asses, puis que je voy ma dame. ik voldoende zie als ik mijn vrouw zie. la biaute d'Absalon niet te zien, ne de Ulixes le sens noch Odysseus' verstand Se pour ce muir qu'Amours ay bien et la faconde, en welbespraaktheid, servi ne esprouver la force de Sanson, ik wil Samsons kracht niet voelen, Se pour ce muir qu'Amours ay bien servi. Als ik sterf omdat ik de liefde goed heb ne regarder que Dalila le tonde, of toezien als Dalilah hem knipt, y fait mauvais servir si fait signour. gediend, dan is het slecht om een dergelijke ne cure n'ay par nul tour ik geef helemaal niets Car je n'ay pas mort d'amours desservi heer te dienen. Ik heb immers niet verdiend des yeux Argus om de ogen van Argus, pour bien amer te sterven door liefde, door een ne de joie gringnour, noch om heftiger vreugde, de tres loyal amour. zeer trouwe liefde te beminnen. car pour plaisance voor mijn genoegen Mais je croy bien que fine sont mi jour. Maar ik geloof echt dat mijn dagen geteld et sans aide d'ame en zonder hulp van gevoelens, quant je congnoy et voy tout en appert zijn, nu ik weet en zelf heel duidelijk zie je voy asses, puis que je voy ma dame. zie ik genoeg, ik zie immers mijn vrouw. qu'en lieu de bleu, dame, dat u in plaats van blauwe kleding, vous vestes vert. groene draagt, vrouwe. De l’ymage que fist Pymalion Er was niets dat ook maar in de verste elle n’avoit pareille ne seconde: verte de schoonheid had van het beeld dat Helas, dame, je vous ay tout chieri Ach vrouw, ik heb u zo liefgehad, mais la bele Pygmalion maakte; maar de schoonheid en desirant terwijl ik verlangde qui m’a en sa prison die mij in haar gevangenis houdt, de merci la doucour, naar de zoetheid van uw genade, cent mille fois est plus bele et plus is honderdduizendmaal mooier que je n’ay mais scens ne pooir en my, dat ik nu geen geestelijke en lichamelijke
366 367 tant m’ont mine krachten meer heb, zozeer hebben mijn ZONDAG mi souspir et mi plour verzuchtingen en tranen mij ondermijnd. 27.08.17 et m’esperance est morte sans retour En mijn hoop is vervlogen en keert niet quant Souvenirs me moustre a descouvert weer, op het moment dat mijn herinnering qu’en lieu de bleu, dame, mij duidelijk laat zien dat u in plaats van vous vestez vert. blauwe kleding, groene draagt, vrouw. 11.00 Concert Pour ce maudi les yeus dont je vous vi Daarom vervloek ik de ogen waarmee ik l'eure, le jour et le tres cointe atour u zag, het uur, de dag en uw gracieuze gratis toegang et la biaute qui ont mon cuer ravi voorkomen en de schoonheid die mijn hart free admission et le plaisir hebben gestolen en mijn lusten bedwelmd enyvre de folour. met dwaze ideeën. KU Leuven, Et si maudi Fortune et son faus tour En dus vervloek ik Fortuna en haar valse rad, Kapel Campus Carolus et Loyaute que sueffre et a souffert en Trouw die heeft gedoogd en het nog qu'en lieu de bleu, dame, steeds goed vindt dat u in plaats van vous vestes vert. blauwe kleding, groene draagt, vrouw. Slotconcert
Vertaling: Marianne Lambregts internationale summerschool
Stratton Bull, Pieter Stas, Andrew Hallock, docent coach | Valerie Horst, Niels Berentsen, gastdocent guest coach
Vocaal consort 1 Hadewych De Meester, Anna Czerninová, superius | Susanne Zippe, altus | Fabio Maciel, tenor | Martin Popp, Nicolas Cornia, bassus
Vocaal consort 2 Katrien De Keyser, Maria Jager, Ellina Fesenko, Chris Magnus, Hilde Foncke, Sanja van Wieringen, Vera Stessel, Hilde Laureys, Els Spanhove, Inge Wouters, Elisabeth Smulders, superius | Wiske Dumon, Lies Fortuin, Ilse vande Weghe, Sarah De Smedt, altus | Wil Lensen, Alastair Jenkins, Sander De Winne, Gerard van Vuuren, tenor | Tobias Sing, Marc Symoens, Fynn Liess, Louis Nuyts, Christopher Gray, bassus
I.s.m. Musica, Impulscentrum voor Muziek
368 369 In hydraulis Antoine Busnoys (ca. 1430-1492) Omnium bonorum plena Omnium bonorum plena
Missa Ecce ancilla domini Johannes Regis (ca. 1425-ca. 1496) Wanneer we de Lage Landen de If the Low Countries may be called Kyrie voedingsbodem mogen noemen van the breeding-ground of polyphony in polyfonie in de 15de eeuw, dan was the 15th century, Cambrai was its Gloria Guillaume Du Fay (1397-1474) Cambrai het epicentrum, met een epicentre, with a musical tradition muzikale traditie waar kathedralen en that was the envy of cathedrals and Sancte Philippe Alexander Agricola (1446-1506) hoven in heel Europa jaloers op konden courts throughout Europe. The names zijn. De namen van de componisten die of the composers associated with this Missa de Sancto Donatiane Jacob Obrecht (1457/58-1505) verbonden waren aan de kathedraal van city’s cathedral read like a who’s who Agnus Dei Cambrai leest als een 'Who is Who' van of the musical giants of the century, de muzikale grootheden van de eeuw, including Du Fay, Ockeghem, Compère, Alma redemptoris mater Johannes Ockeghem (ca. 1410-1497) waaronder Du Fay, Ockeghem, Compère, Agricola and Obrecht. And thanks to a Agricola en Obrecht. En dankzij enkele number of sources that have come Nymphes des bois Josquin des Prez (ca. 1450/55-1521) overgeleverde bronnen, zijn we in het down to us, we possess a treasure- bezit van een schat aan repertoire uit trove of repertoire associated with the Omnium bonorum plena Loyset Compère (ca. 1445-1518) deze stad. city. Als motto voor dit concert kozen we de We have taken as our motto the title titel van Loyset Compères motet Omnium of Loyset Compère’s motet Omnium bonorum plena – "vervuld van alle goeds". bonorum plena – “Full of all good In het motet verwijzen deze woorden naar things”. In the motet the words de maagd Maria, maar ze zijn evengoed describe the virgin Mary, but they also toepasbaar op het concertprogramma, apply to this program, which offers a dat een rijke selectie uit de polyfone rich array of the polyphonic art in the toonkunst uit de tweede helft van de second half of the 15th century. The 15de eeuw laat horen. In het motet motet is also noteworthy for its list of worden meerdere componisten vermeld musicians associated with Cambrai – die verbonden zijn met Cambrai, en in het several of whom are represented on programma voorkomen. this program. Statton Bull, Pieter Stas en Andrew Stratton Bull, Pieter Stas and Andrew Hallock van Cappilla Pratensis bege- Hallock of the ensemble Cappella leidden deze cursus van een week, Pratensis have lead this week-long waarbij de deelnemers rechtstreeks uit course, working directly from facsimiles de koorboeken met mensurale notatie of the sources, with mensural notation leerden zingen. Gastdocenten Valerie notated in choirbooks. Guest teachers Horst en Niels Berentsen vulden hen Valerie Horst and Niels Berentsen
370 371 aan met sessies over muzieknotatie en gave specialist sessions on notation In hydraulis improvisatie. Tijdens het toonmoment and improvisation. During this concert In hydraulis quondam Pythagora Toen Pythagoras het klinken van hoort u het resultaat van een intensieve you'll hear the result of all participants admirante melos phtongitates de hamers van het waterorgel bewonderde, week. week-long hard work. malleorum secus is equora niet eentonig per ponderum inequalitates door hun ongelijke gewicht, adinvenit muse quidditates. kwam hij tot de essentie van de muziek.
Epitritum ast hemioliam Want epitritum, hemiola, epogdoum en epogdoum duolam nam perducunt dupla leiden naar de harmonie met tessaron menthe convenientiam tessaron en penthe, maar eveneens naar nec non phtongum et pason adducunt phtongum en pason, en verbinden deze monochordi dum genus conducunt. met de aard van het monochord.
Hec Ockeghem cunctis qui precinis Ockeghem, gij die aan het hof van de koning Galliarum inregis latria der Galliërs de belangrijkste voorspeler zijt, practiculum tue propaginis gij bezit de kracht van uw generatie wanneer arma cernens quondam per atria gij vertoeft in het atrium van de hertog van Burgundie ducis in patria. Bourgondië in uw vaderland.
Perme Busnoys illustris comitis Door mij, Busnois, onwaardig musicus van de de Chaurolois indignum musicum beroemde hofhouding van Karel, wordt gij saluteris tuis pro meritis gegroet omwille van uw verdienstelijkheid, tanquam summum Cephas tropidicum. als het ware zoals Cephas, de allergrootste. Vale verum instar Orpheicum! Het ga u goed, waarachtig evenbeeld van Orpheus! Kyrie Gloria Voor de misdelen, zie p. 98-100.
Sancte Philippe Sancte Philippe, Heilige Philippus, Appostole domini, apostel van de Heer, qui ab omnipotenti deo die van de almachtige God, unigenito dei patris filio, de eniggeboren Zoon van God de Vader, eundem patrem tibi, heeft gevraagd dat dezelfde Vader et consociis tuis ostendi petisti, Zich zou openbaren aan uzelf en aan uw
372 373 te miser ego peccator vrienden, bevrijd u van alle onreinheid die Tenor omnibus sordibus, ik, arme zondaar, terecht verdien, Requiem eternam dona eis Domine Heer, geef hun eeuwige rust quis juste mereor et ab damnatione bevrijd u van het oordeel et lux perpetua luceat eis. en laat het eeuwige licht voor hen stralen. et a ventura ira liberes, en van de woede die op komst is, Acoutres vous d’habits de doeul, Tooi u met rouwkleding, et lampadibus ornatum, en verhef in de heerlijkheid, getooid Josquin, Piersson, Brumel, Compere, Josquin, Pierson, Brumel, Compère, et laetum regem gloriae perducas. met fakkels, een vreugdevolle koning. et pleures grosses larmes d’oeil, en ween bittere tranen: Amen. Amen. perdu aves vostre bon pere. u hebt uw goede vader verloren. Requiescant in pace. Moge hij rusten in vrede. Agnus Dei Amen. Amen. Voor de misdelen, zie p. 98-100. Omnium bonorum plena Alma redemptoris mater Omnium bonorum plena, Vervuld van alle goeds, Alma redemptoris mater Milde moeder van de Verlosser, virgo parensque serena, gij, lieve maagd en moeder, quae pervia caeli porta manes gij die altijd de open toegangspoort van de que sedes super sidera, die troont boven alle sterren, et stella maris, succure cadenti hemel zijt en ster der zee, kom het volk helpen pulchra prudens et decora. schoon, wijs en stralend. surgere qui curat populo. dat uit zijn zondeval probeert op te staan. Tu quae genuisti natura mirante Gij die tot de verbazing van heel de natuur Assistens a dextris Patris, Gij zetelt aan de rechterhand van de Vader, tuum sanctum Genitorem uw Heilige Schepper hebt voortgebracht caeli terre plasmatorius, de Schepper van hemel en aarde, virgo prius ac posterius en maagd waart vóór en na, In vestitu de aurato gehuld in een gulden gewaad Gabrielis ab ore sumens illud Ave gij die uit Gabriëls mond het Ave mocht nullius manu formato. door geen mensenhand vervaardigd. peccatorum miserere. vernemen, heb medelijden met de zondaars. Nullus tibi comparari Geen mens kan zich met u vergelijken, Nymphes des bois potest certe nec equari, evenmin u evenaren; Nymphes des bois, Bosnimfen, cui voce angelica tot u weerklonk uit engelenmond deesses de fontaines, watergodinnen, dictum est "Ave Maria". het woord "Ave Maria". chantres expers de toutes nations, kundige zangers uit alle landen, changes vos vois tant cleres et verruil uw heldere en luide stem Turbata parum fuisti, Een weinig waart gij geschrokken haultaines voor snerpende kreten sed consulta respondisti: maar na kort beraad hebt gij geantwoord: en cris trenchans et lamentations, en lamentaties: "Ecce ancilla Domini "Ziehier de dienstmaagd van de Heer, car Atropos, tres terrible satrappe, want de verschrikkelijke Atropos sicut refers fiat mihi." mij geschiede naar uw woord." a vostre Ochghem atrappé en sa trappe, heeft uw Ockeghem gevangen in haar val; vray tresorier de musique et chief die ware hoeder van muziek Dulcis fuit responsio Zoet was het wederwoord d’oeuvre, doct, elegant de corps en meesterwerk, geleerd, elegant van data cœlesti nuntio, van de hemelse bode, et non point trappe; lichaam en verre van grof: per quam statim concepisti terstond hebt gij ontvangen grant dommaige est hoe vreselijk is het natum Dei et portasti. en waart gij zwanger van Gods Zoon. que la terre le couvre. dat hij nu bedekt is met aarde.
374 375 Illum nec non peperisti Hem hebt gij gebaard ZONDAG et post partum permansisti en na de geboorte zijt gij gebleven 27.08.17 virgo pura et nitida, zuivere, schitterende maagd, virgoque immaculata. onbevlekte maagd.
Omnium bonorum plena Vervuld van alle goeds, 13.00-17.00 peccatorum medicina, redding van de zondaars, Concert cuius proprium orare onze voorspreekster est atque preces fundare, en de waarborg van onze gebeden, Rubenshuis
pro miseris peccantibus als wij zondigen in onze ellende a Deo recedentibus en ons afkeren van God, funde preces ad filium spreek dan ten beste bij uw Zoon pro salute canentium. voor de redding van hen die dit lied zingen,
Et primo pro G. Dufay en allereerst voor Guillaume Du Fay; Poesie e lettere d'amore pro quo me, mater, exaudi voor hem, moeder, aanhoor mij; luna totius musicae, hij is de maan van heel de muziek Bekende stemmen lezen de mooiste liefdesgedichten en -brieven voor atque cantorum lumine. en het licht van de zangers. Jean Rondeau, klavecimbel harpsichord | Thomas Dunford, luit lute Pro Jo. Dussart, Busnois, Caron, Voor Jean Dussart, Busnoys, Caron, magistris cantilenarum meesters van het lied, De volledige lijst sprekers wordt bekendgemaakt in de loop van het festival. Alle Georget de Brelles, Tinctoris, Georget de Brelles, Jean Tinctoris, details vindt u dan terug op www.amuz.be. The complete list of people reading cimbalis tui honoris, herauten van uw roem; poetry will be announced during the festival, check www.amuz.be for all the details.
ac Okeghen, Des Pres, Corbet, en Ockegem, des Prez, Corbet, Hemart, Faugues et Molinet Hemart, Faugues en Molinet, atque Regis omnibusque en alle zangers van de koning, canentibus simul et me. zo ook voor mij.
Loyset Compere orante Loyset Compère, de man met rein gemoed, Pro magistris puramente, bid voor mijn meesters, blijf hen indachtig, quorum memor virgo vale o maagd, die werd begroet semper Gabrielis ave. Amen. met het Ave van de engel Gabriel. Amen.
Vertaling: Jan Gijsel, Chantal Coppens, Marianne Lambregts I.s.m. Cultuurmarkt Vlaanderen
376 377 Poesie e lettere d'amore Poesie e lettere d'amore een commentaar op geven, en daarbij exploiting the full potential of their alle registers van hun instrumenten instruments. The harpsichord and lute Liefdeslyriek is van alle tijden. Van Love poems are universal. From opentrekken. Het klavecimbel en de were considered perfect instruments de verzen van Sappho, het Egidiuslied Sappho’s verses to the Egidiuslied luit werden in de renaissance en barok for improvisation in the Renaissance uit het Gruuthuusehandschrift, de from the Gruuthuuse manuscript, beschouwd als perfecte instrumenten and Baroque because they could play Canzoniere van Petrarca, de sonnetten Petrarch’s Canzoniere, William Shake- voor de improvisatie, omdat ze polyphonically. During this poetry van William Shakespeare of gedichten speare’s sonnets or poems by John polyfoon konden spelen. Tijdens de afternoon, the two musicians will van John Keats of Kahlil Gibran. In elke Keats or Khalil Gibran: in every time poëzienamiddag gaan ze elk afzonderlijk sometimes perform separately and cultuur, elke tijd, werden de facetten and culture, the different facets of aan de slag, of dialogeren ze met elkaar. sometimes in dialogue. The constant van de liefde met woorden bezongen. love are sung in words, whether they De rode draad is daarbij de verrassing theme is that of surprise – because just Van de prille verliefdheid, het verlangen express the first stirrings of love, desire – want net zoals in de liefde is er geen like love itself, their improvised music naar de aanbedene, het bezingen van for the beloved, praise for his or her vooraf uitgetekend plan. isn’t planned out in advance. zijn of haar schoonheid of inborst, de beauty or disposition, the ecstasy of extase van de liefdesbeleving tot de pijn consummated passion or the pain of die gepaard gaat met onbeantwoorde unrequited love, a broken heart or liefde, een gebroken hart of het gemis missing an absent lover. van de ander. AMUZ asked people from all over AMUZ vroeg een aantal bekende en Flanders, both famous and lesser- minder bekende Vlamingen om op known, to come and read their fa- de slotdag van Laus Polyphoniae hun vourite love poems or letters in the favoriete liefdesgedicht(en) of -brief Rubens House on the last day of Laus te komen voorlezen in het Rubenshuis, Polyphoniae in an ongoing performance doorlopend van 13.00 tot 17.00 uur. from 13.00 to 17.00. Tussen de lezers door wordt de middag Jean Rondeau and Thomas Dunford opgeluisterd met muzikale intermezzi op will liven up the afternoon between klavecimbel en luit door Jean Rondeau the readers, with musical intermezzi en Thomas Dunford. De twee jonge on the harpsichord and lute. Besides muzikanten zijn niet alleen meesters being accomplished performers of in het spelen van muziek uit vervlogen the music of centuries gone by, these eeuwen, ze improviseren ook met grote two young musicians are also virtuoso virtuositeit. Voor Rondeau is improviseren improvisers. As Rondeau sees it, namelijk fundamenteel in de muziek improvisation is fundamental to music en helpt het om nog beter de partituren and deepens his understanding of other van andere componisten te begrijpen. composers’ scores. They will allow In hun improvisaties zullen ze zich laten themselves to be inspired by the poetry inspireren door de poëzie, of er net they hear, or perhaps comment on it,
378 379 ZONDAG 27.08.17
17.30 Concert
Rubenshuis
Profeti della Quinta
Elam Rotem, artistieke leiding artistic director
Doron Schleifer, Roman Melish, cantus cantus | Lior Leibovici, Dan Dunkelblum, tenor tenor | Elam Rotem, bas & klavecimbel bass & harpsichord | Ori Harmelin, luit lute
380 381 Lamnatséah 'al hagitít (psalm 8) Salomone Rossi (1570-ca. 1630) Salomone Rossi: Songs of Solomon Salomone Rossi: Songs of Solomon Elohim hashivénu (psalm 80: 4, 8, 20) Profeti della Quinta en Elam Rotem Profeti della Quinta and Elam Rotem Cor mio, deh non languire verkennen de vele gezichten van Salo- explore the many faces of Salomone Udite, lacrimosi spirti d’averno mone Rossi, tegenwoordig een minder Rossi, a lesser-known composer today, bekende componist, maar destijds een but a great innovator of instrumental Shir hama'alót (psalm 128) groot vernieuwer voor instrumentale en and Jewish liturgical music in his time. Hashkivénu (gebed) joodse liturgische muziek. As a Jewish composer and musician, Als Joods componist en muzikant was Rossi was closely linked to the Catholic Passacaglia Alessandro Piccinini (1566-ca. 1638) Rossi nauw verbonden met het katholieke court of Mantua, a city where other hof van Mantua, een stad waar nog famous composers were employed, Tirsi mio, caro Tirsi Salomone Rossi andere beroemde componisten waren such as Lodovico Viadana and, above Rimanti in pace tewerkgesteld, zoals Lodovico Viadana en all, Claudio Monteverdi, whose fame bovenal Claudio Monteverdi, die in roem would greatly exceed that of Rossi. Mizmór letodá (psalm 100) boven Rossi zou uitstijgen. Centraal in zijn Central to his musical output were Haleluyáh, Halelì nafshì 'et 'adonái (psalm 146) muzikale output staan diverse boeken met various books of instrumental music 'Al naharót bavél (psalm 137) instrumentale muziek (sonaten, sinfonia’s (sonatas, sinfonias and gailliardes) en galliardes) en vocale seculiere muziek and secular vocal music, including Kol dodí hineh-zéh bá (Hooglied 2:8-13) Elam Rotem (°1984) – zoals zes madrigalenbundels, een six collections of madrigals, a book of Hinach yafa rayati (Hooglied 4:1-7) boek met canzonetta’s, een boek met canzonettas, a book of "Madrigaletti Shchora ani ve’nava (Hooglied 1:5-7) "Madrigaletti per cantar a due soprani per cantar a due soprani o tenori" Messaggier di speranza o tenori" en een uitgave met joodse and a collection of Jewish religious religieuze muziek. Die laatste bundel music. The latter was published in Yitgadál veyitkadásh Traditioneel / Kaddish gebed werd in 1623 uitgegegeven door Pietro 1623 by Pietro and Lorenzo Bragadini en Lorenzo Bragadini in acht stemboekjes in eight partbooks, entitled Hashirim met als titel Hashirim asher lish’lomo asher lish’lomo (Song of Solomon). (Lied van Salomon) en bevat 33 gezangen It contains 33 hymns for three to voor drie tot acht stemmen. Wellicht eight voices. Rossi probably started begon Rossi reeds in de jaren 1610 met composing it sometime between het componeren ervan. De titel zet ons 1610 and 1620. However the title echter op een verkeerd spoor. De teksten is misleading. The texts that Rossi die Rossi selecteerde, komen niet uit het chose are not from the Biblical Song bijbelse Lied van Salomon of Hooglied, of Solomon or Song of Songs, but are maar zijn andere bijbelse teksten, zoals other biblical texts such as psalms. psalmen. Met ‘Salomon’ verwijst hij dus ‘Solomon’, in fact, is a reference to naar zichzelf. In het voorwoord beschrijft himself. In the preface, he describes
382 383 hij de muziek als ‘iets nieuws in het land’. the music as ‘something new to the Lamnatséach 'al hagitít Vernieuwend is de muziek alleszins: Rossi country’. And new it certainly is: Rossi Lamnatséach 'al hagitít Voor de leider van het koor. Op de manier is de eerste die joodse polyfone muziek was the first to compose Jewish mizmór ledavíd. van de 'gittit.' Een lied van David. componeert in de contrapuntische stijl polyphonic music in the contrapuntal Adonái adonéinu Heer, onze Heer, de hele aarde laat zien hoe van zijn Italiaanse en Franco-Vlaamse style of his Italian and Franco-Flemish ma adír shimkhá bekhól ha'árets geweldig U bent! Aan de sterrenhemel is te collega’s. Hij ontwikkelt ook een eigen counterparts. He also develops a new ashér tená hodekhá 'al hashamáyim. zien hoe geweldig U bent. notatiestijl om het Hebreeuws, dat van style of notation to enable Hebrew, Mipi 'olelim veyonekím yisádta 'oz Kleine kinderen en baby's weten hoe ze U rechts naar links wordt gelezen, te laten which is written from right to left, lemá'an tsorerékha lehashbít 'oyév moeten prijzen. Zo legt U Uw vijanden het samenvallen met de muzieknotatie die to be read with the musical notation umitnakém. zwijgen op, U snoert hen daarmee de mond. van links naar rechts verloopt. In plaats that runs from left to right. Instead of Ki er'é shamékha ma'asé Als ik zie hoe mooi de sterrenhemel is, van aparte lettergrepen, noteert hij de separate syllables, he notes the entire etsbe'otékha yaréach als ik kijk hoe prachtig U volledige woorden die met het begin words that are intended to correspond vekhokhavim ashér konánta. de maan en de sterren heeft gemaakt, en einde van een muzikale cel moeten to the beginning and end of a musical Ma enósh ki dan vraag ik mij af: "Hoe kan het samenvallen. Daarbij kan het bij langere unit. In longer units, it can be a tizkerénu uvén dat U aan de mens denkt? Hoe kan het cellen voor de uitvoerders een uitdaging challenge for the performers to get the adám ki tifkedénu. dat U Zich met hem bezighoudt?" zijn om de tussenliggende lettergrepen intermediate syllables to correspond Vatechaseréhu me'át me'elohím U heeft hem een iets lagere plaats gegeven op de juiste manier te laten samenvallen correctly to the right notes. Rossi’s vekhavód vehadár dan de engelen. Maar U heeft hem ook met de juiste noten. Het Lied van Salomon Song of Solomon could be performed te'ateréhu. grote eer en macht gegeven. (Rossi) kon thuis worden uitgevoerd, in the home, but also in the synagogue Tamshiléhu bema'aséi yadékha kol Hij mag van U heersen over alles wat maar voor belangrijke feesten ook in de for important festivals. Rossi also sháta tachat ragláv. U heeft gemaakt. U laat hem over alles synagoge. In het voorwoord vermeldde announces in the preface that the Tsoné va'alafím kulám vegám heersen: de schapen en koeien, Rossi bovendien dat ouders deze liederen songs were also perfectly suitable for bahamót sadái. de wilde dieren, gerust aan hun kinderen mochten aan- parents to teach their children. Tsipór shamáyim udgéi hayám de vogels in de lucht, de vissen in de zee leren. In this programme, Elam Rotem 'ovér orchót yamím. en alle andere dieren die daar leven. Elam Rotem combineert in dit program- combines Rossi’s work with new Adonái adonéinu ma adír Heer, onze Heer, de hele aarde laat zien ma de werken van Rossi met nieuwe compositions he has written himself in shimkhá bekhól ha'árets. hoe geweldig U bent! composities die hij zelf schreef in een an early baroque style, to the words of vroegbarokke stijl, op teksten van het the Song of Songs. Elohim hashivénu Hooglied. Elohim hashivénu God, zorg er alstublieft voor dat het weer veha'ér panékha goed gaat met ons! Wees weer goed voor venivashé'a. ons, dan worden we gered. Elohim tseva'ót hashivenu Heer, God van de hemelse legers, veha'ér panékha venivashé'a. zorg er alstublieft voor dat het weer goed Adonái 'elohim tseva'ót hashivenu met ons gaat. Wees weer goed voor ons, veha'ér panékha venivashé'a. dan worden we gered.
384 385 Cor mio, deh non languire zeitím savív rond je tafel zitten als dat er druiventrossen Cor mio, deh non languire! Mijn hart, kwijn niet weg! Want je doet leshulhanékha. hangen aan een wijnstruik Che fai teco languir ranima mia. mijn ziel samen met jou wegkwijnen. Hinné khi khen en olijven aan een olijfboom. Odi i caldi sospiri a te gl'invia Luister naar de warme zuchten: yevórakh Zó goed zal de Heer voor je zijn la pietat'e'l desire. medelijden en verlangen sturen ze naar jou. gáver yeré 'adonái. als je diep ontzag voor Hem hebt. S'i ti potessi dar morendo aita, Als ik jou kon helpen door te sterven, Yevarekhekhá De Heer die in Jeruzalem woont, morrei per darti vita. zou ik het doen, om jou het leven te geven. 'adonái mitsiyyón, zal goed voor je zijn. Ma viv'ohimè ch'ingiustamente more, Maar jij leeft, ach mij; en die sterft onterecht ur'é betúv Je zal je leven lang genieten chi vivo tien nel altrui petto il core. die het hart in een anders borst levend houdt. yerushaláyim van de welvaart van Jeruzalem. kol yeméi hayékha. Je zal lang genoeg leven Udite, lacrimosi Ur'é vanìm levanékha; om je kleinkinderen te zien. Udite, lacrimosi Luister, betraande schimmen shalóm 'al yisra'él. Ik wens Israël vrede toe! spirti d'Averno, udite die in de hel verblijven nova sorte di pene e di tormento! naar mijn verhaal van nieuwe martelingen! Hashkivénu Mirate crudo affetto Zie hoe de wreedheid schuilt Hashkivénu 'adonái Leg ons neer, Heer onze God, in sembiante pietoso: in schijnbaar mededogen: 'elohéinu leshalóm om in vrede te slapen la mia donna crudel più de l'inferno, mijn vrouwe is nog wreder dan de hel, veha'amidénu malkénu en laat ons opstaan, onze Koning, perchè una sola morte want mij slechts eenmaal doden lechayím ulshalóm tot het leven en de vrede, non può far satia la sua ingorda voglia. biedt haar immense bloeddorst geen soelaas. ufrós 'aléinu sukát en spreid over ons de beschutting E la mia vita è quasi Ze maakt mijn leven tot shelomákh. van Uw vrede uit. una perpetua morte: een eeuwigdurend sterven: Vehagén ba'adénu En bescherm ons mi comanda ch'io viva, ze eist dat ik blijf leven, vetakenénu be'etsá tová milefanékha en geef ons Uw goede raad perchè la vita mia opdat ze mij kan kwellen vehoshi'énu lemá'an shemékha. en red ons ten behoeve van Uw naam. di mille mort'il dì ricetto sia. door mij wel duizend keer per dag te doden. Vehasér me'aléinu En verwijder van ons vijand, oyév déver vechérev plaag en zwaard Shir hamma'alót vera'áv veyagón va'anachá en honger en doodsangst en zucht, Shir hamma'alót, Het is heerlijk voor je om diep ontzag ushvór satán en breek Satan 'Ashréi kol yeré voor God te hebben. Het is heerlijk voor je milefanéinu ume'acharéinu. voor ons en achter ons. 'adonái haholékh als je Hem in alles gehoorzaamt. Ushmór tseténu uvo'énu En bescherm ons gaan en ons komen, bidrakháv. Want dan zal je kunnen leven van het werk me'atá ve'ád 'olám vanaf nu en voor eeuwig en spreid over ons Yegía' kappékha ki tokhél; dat je handen hebben gedaan. ufrós 'aléinu sukát shelomákh. de beschutting van Uw vrede uit. 'ashrékha vetóv lakh. Je zal gelukkig zijn en het zal goed met je Barúkh atá 'adonái Gezegend bent U, Heer, 'Eshtekhá kegéfen gaan. Je vrouw zal zijn als een wijnstruik haporés sukát shalom die de beschutting van vrede over ons poriyyá beyarketéi vol druiventrossen tegen de muur van je huis: 'aléinu ve'ál kol 'amó yisra'él uitspreidt en over Zijn gehele volk Israël veitékha; ze zal je veel kinderen geven. ve'ál yerushaláyim. en over Jeruzalem. banékha kishtiléi Er zullen net zoveel zonen en dochters
386 387 Tirsi mio, caro Tirsi Mizmór letodá Tirsi mio caro Tirsi Thyrsis, mijn lieve Thyrsis, Mizmór letodá. Alle mensen op aarde, e tu ancor m'abbandoni? waarom heb jij me in de steek gelaten? harí’u ladonái, juich voor de Heer! Così morir mi lasci e non mi aiti. Je drijft me in de dood en troost me niet. kol ha’árets. Dien de Heer met blijdschap. Almen non mi negar gl'ultimi baci! Gun mij tenminste een paar laatste kussen! ‘Ivdú ‘et ‘adonái besimhá, Kom vrolijk zingend naar Hem toe. Ferrirà pur duo petti un ferro foco Eén wapen zal ons allebei verwonden, bó’u lefanáv birnaná. Geef toe dat de Heer God is. verserà pur la piaga één wapen zal jouw bloed De’ú ki ‘adonái hu ‘elohím, Hij heeft ons gemaakt en wij zijn van Hem. di tua Filli il tuo sangue. vergieten op de wonde van je Phyllis. hu ‘asánu veló ‘anáhnu, We zijn Zijn volk, Zijn schapen, Tirsi un tempo sì dolce e caro nome Thyrsis was ooit een lieve, zoete naam ‘ammó vetsón mar’itó. en Hij is onze Herder. ch'invocar non solevi indarno mai die ik nog nooit vergeefs heb geroepen. Bó’u she’aráv betodá, Ga met een danklied zijn poorten binnen. Soccorri a me tua Filli Kom snel je Phyllis helpen, hatsetotáv bithillá, Kom met een danklied che come vedi da spietata sorte die, naar je zien kunt, door het lot gedreven hodu lo, naar het plein van Zijn heiligdom. condotta son a cruda et empia morte. een gruwelijke, wrede dood gaat sterven. barekhú shemó. Prijs de Heer! Dank Hem! Ki tov ‘adonái, Want de Heer is goed. Rimanti in pace le’olám hasdó Zijn liefde duurt voor eeuwig. "Rimanti in pace", alla dolente e bella "Blijf in vrede", zo sprak zuchtend Thyrsis tot ve’ad dor vadór ‘emunató. Zijn trouw houdt nooit op. Fillida, Tirsi, sospirando, disse: de treurende, mooie Phillida. Zuchtend zei hij: "Rimanti; io me ne vò, tal mi prescrisse "Blijf in vrede! Ik ga weg zoals mij voorge- Haleluyáh, Halelì nafshì 'et 'adonái Legge, empio fato e sorte aspra schreven door de wet, het onmenselijke lot Haleluyáh, Halelì! Halleluja, prijs de Heer! e rubella." en de bittere tegenspoed." Nafshì 'et 'adonái. Ik zal de Heer prijzen, mijn leven lang. Ed ella, hora da l'una e l'altra stella En daarop richtte zij vanuit haar beide sterren, 'Ahalelá 'adonái behayyái; Zo lang ik leef, zal ik voor Hem zingen. Stillando amaro umore, bij het storten van bittere tranen, 'azammerá lelohái be'odì. Vertrouw niet op koningen, i lumi affisse nei lumi del suo Tirsi, haar ogen op die van haar Thyrsis 'Al tivtehú vindivim, op sterfelijke mensen. e gli traffisse Il cor en zij doorboorde op meelijwekkende wijze beven 'adám she Zij kunnen je niet redden. di pietosissime quadrella. zijn hart met een brede naald. 'éin lo teshu'á. Als je je laatste adem uitblaast, Ond'ei, di morte la sua faccia impressa, Waarop hij met een door de dood getekend Tetsé ruhó, word je weer stof. disse: gelaat zei: yashúv le'admató; Dan komt er een einde aan al je plannen. "Ahi, come n'andrò senza il mio Sole? "Ach! Hoe kan ik gaan zonder mijn zon? Bayyóm hahú 'avedú e'shtonotáv. Het is heerlijk als de God van Jakob Di martir in martir, di doglie Van foltering naar foltering, van smart 'Ashréi she'él ya'akóv be'ezró; je Helper is, als je vertrouwt op je Heer God, in doglie?" naar smart." Sivró 'al 'adonái 'eloháv. die de hemel en de aarde heeft gemaakt Ed ella, da singhiozzi En zij, door snikken 'Osé shamáyim va'árets, en de zee met alles wat daarin is. e pianti oppressa, en tranen bedrukt, 'et hayyám ve'et Hij is trouw, voor altijd en eeuwig. Fievolmente formò queste parole: vormde zachtjes deze woorden: kol 'asher bam; Hij komt op voor mensen in nood. "Deh, cara anima mia, "Ach, mijn lieve ziel, Hashomér 'emét le'olám. Hij voedt mensen die honger hebben. chi mi vi toglie?" wie neemt jou van mij weg?" 'Osé mishpát la'ashukìm, Hij bevrijdt de mensen die gevangen zitten. notén léhem lare'evìm; Hij maakt dat blinde mensen weer kunnen
388 389 'adonái mattir 'asurìm. zien. Hij troost de bedroefde mensen. ashréi sheyeshalém lakh God zal goed zijn voor de mens die jou straft 'Adonái pokéah 'ivrim, De Heer houdt van de mensen et gemulékh shegamált lánu. voor wat je Jeruzalem hebt aangedaan. 'adonái zokéf kefufum; die leven zoals Hij het wil. Ashréi sheyohéz venipéts God zal goed zijn voor de mens die jouw 'adonái 'ohév tsaddikìm. Hij beschermt de vreemdelingen et 'olaláyikh el hasála'. kinderen zal verpletteren op de rotsen. 'Adonái shomér in het land. 'et gerìm, Hij zorgt voor de weeskinderen en de Kol dodí hineh-zéh bá yatóm ve'almaná weduwen. Kol dodí hineh-zéh bá, Luister! Ik hoor mijn liefste roepen! ye'odéd Maar als mensen zich niets van Hem medalég al-heharím, Kijk, daar komt hij, vedérekh resha'ìm aantrekken, zorgt Hij ervoor mekapétz al-hageva'ót. Hij springt over de bergen, ye'avvét. dat er van hun plannen niets terechtkomt. Doméh dodí litzví o le'ófer ha'ayalím, huppelt over de heuvels. Yimlokh 'adonái le'olám, De Heer is Koning, voor eeuwig. hineh-zéh oméd achár kotlénu Mijn liefste lijkt op een gazelle, 'eloháyikh tsiyyón ledór vadór: Sion, jouw God is Koning voor eeuwig en mashgíach of op een hertenjong. Haleluyáh. altijd. Halleluja! min-hachalonót, metzítz min- Kijk, nu staat hij achter onze muur. hacharakím. Hij kijkt stiekem door de ramen, 'Al naharót bavél Anáh dodí ve'ámar lí: gluurt tussen de tralies door. 'Al naharót bavél We woonden in Babel langs de rivieren. Kúmi lách ra'yatí yafatí ulchi-lách. Mijn liefste wil me spreken. Hij zegt: sham yashávnu gam bakhinu We zaten daar en huilden als we aan Ki-hinéh hasetáv avár "Mijn schat, sta op, mooi meisje, en kom! bezokhrénu et tsiyon. Jeruzalem dachten. hagéshem chaláf halách ló. Want de winter is voorbij, 'Al 'aravím betokháh talínu kinorotéinu. We hingen onze citers daar aan de bomen. Hanitzaním nir'ú ba'áretz, het regent niet meer. Ki sham she'elúnu shovéinu We wilden geen muziek meer maken. et hazamír higía', De bloemen bloeien en de vogeltjes zingen. divrei shir vetolaléinu De mensen die ons gevangen hielden, vekól hatór nishmá' be'artzénu. Overal hoor je de tortelduiven koeren. simhá shíru lánu wilden dat we voor hen zongen. Ze zeiden: Hate'enáh chanetáh fagéha Er hangen al vijgen in de vijgenboom. mishír tsiyón. "Zing eens een lied uit Jeruzalem voor ons." vehagefaním De wijnstruiken staan al in bloei Eikh nashír et shir Maar hoe zouden we in een vreemd land semadár nátenu réyach. en geuren heerlijk. adonái 'al admát nekhár. een lied voor de Heer kunnen zingen? Kúmi lách ra'yatí yafatí ulchi-lách. Mijn schat, sta op, mooi meisje, en kom!" Im eshkahékh yerushaláyim Als ik jou ooit zou vergeten, Jeruzalem, tishkáh yeminí. dan mag mijn rechterhand verlamd raken. Hinach yafa rayati Tidbák leshoní lehikí Als ik ooit niet meer aan jou zou denken, Hinach yafa rayati, "Mijn liefste, wat ben je mooi! im lo ezkerékhi jou niet meer zou prijzen als de mooiste stad, hinach yafa. Ik vind je zo mooi! im lo a'alé dan mag mijn tong vastkleven in mijn mond. Einayich yonim miba’ad Je hebt de ogen van een duif, et yerushaláyim Heer, neem wraak op het volk van Edom letsamatech, zo tussen je lange haar. 'al rosh simhati. voor wat het Jeruzalem heeft aangedaan se’arech ke’eder ha’izim En je haar golft als een kudde geiten Zekhór adonái livnéi edóm et yom op de dag dat Babel Jeruzalem veroverde shegalshu mehar Gil’ad. die op de bergen van Gilead grazen. yerushaláyim ha'omerim en de vijanden schreeuwden: Shinayich ke’eder haktsuvut Je tanden zijn zo mooi 'áru 'áru 'ad hayesód bah. "Breek die stad af! Tegen de grond ermee!" she’alu min harachatsa, als een kudde pasgeschoren schapen Bat bavél hashedudá En jij, Babel, zal ook worden verwoest. shekulam mat’imot. die net in de beek zijn gewassen.
390 391 Veshakula ein bahem. Het zijn allemaal tweelingen. Messaggier di speranza Kechut hashani. Er ontbreekt er niet één. Messaggier di speranza, Boodschapper van de hoop, siftotaich umidbarech nave, Je lippen zijn zo rood als roodgeverfde wol, amato sì degl'occhi miei conforto, o welkome vertroosting van mijn ogen, kefelach harimon je mond zegt heerlijke dingen, lume di due pupille, licht van mijn ogen, rakatech miba’ad je wangen tussen je lange haar zijn zo mooi ove m'hai scorto? waar leid je mij heen? letsamatech. als doorgesneden granaatappels. Di quanti miei tormenti Van hoeveel martelingen zal jouw Kemigdal David tsavarech Je hals is zo mooi als de toren van David oggi fassi cagion il tuo splendore? verschijning weer de oorzaak zijn? banui letalpiot, waaraan duizenden schilden van helden E de tuoi raggi ardenti, Hoe hevig zal mijn hart elef hamagen talui alav, hangen. Je borsten zijn glanzend bruin quanto, oh quanto, worden gepijnigd kol shiltei hagiborim. als twee jonge gazellen, potria dolersi il core? door jouw felle stralen? Shnei shadayich kishnei ofarim een gazellentweeling Ma sì mi vince amore, Maar als de liefde wint, te’omei tsvia haro’im bashoshanim. die tussen de lelies in het gras graast. ch'omai sommerso voel ik mij, Ad sheyafuach hayom Als de dag aanbreekt fra tempeste e morto, opgejaagd door dood en stormen, venasu hatslalim, en het donker verdwijnt, amo non men che s'io mi fossi in porto. alsof ik de haven reeds had bereikt. elech li el har hamor ga ik naar jou: een berg van mirre, ve’el giv’at ha levona. een heuvel van wierook. Yitgadál veyitkadásh Kulech yafa rayati Je bent van top tot teen mooi, mijn liefste, Yitgadál veyitkadásh sheméyh rabá Moge de grootheid en heiligheid van Zijn vemum ein bach. je bent werkelijk volmaakt. be'almá divrá chir'utéyh veyamlích naam worden vermeld in de wereld die malchutéyh Hij heeft geschapen naar Zijn wil. Shchora ani ve'nava bechayeichón uvyomeychón uvchayéy En moge Hij Zijn koninkrijk vestigen Shchora ani ve'nava Mijn huid is bruinverbrand, maar ik ben dechól beyt tijdens uw leven en uw dagen en tijdens bnot Yerushalaim, mooi. Meisjes van Jeruzalem, mijn huid Yisra'él ba'agála uvizmán karív, het leven van het gehele huis van Israël, ke’ohalei Kedar, is zo donker als de tenten van Kedar, ve'imrú amén. binnenkort en spoedig, en zeg nu: amen. Kiri’ot Shlomo. donker en mooi als de tapijten van Salomon. Yitbarách veyishtabách Moge gezegend, geprezen, gevierd Al Tir’uni shani shcharchoret Let er niet op dat mijn huid zo donker is, veyitpa'ár veyitromám en hoog en steeds hoger verheven, She’shzafatni hashamesh. dat hij donkerbruin is van de zon. veyitnasé veyithadár verheerlijkt, gehuldigd en bejubeld Bnei imi nicharu vi, Mijn broers waren hard voor mij. veyit'aléh veyithalál worden, de naam van de Heilige, samuni notera Ik moest van hen de wijngaard bewaken. sheméyh dekudshá berich hu. Hij die is gezegend. et hakramim, Maar voor mijzelf, mijn eigen wijngaard, Le'éyla le'éyla min kol birchatá shiratá Boven alle uitingen van prijzen, gezang, karmi sheli lo natarti. heb ik niet gezorgd. tushbechatá venechamatá da'amirán hulde en troost die in de wereld worden Hagida li she’ahava nafshi, Allerliefste, zeg me toch be'almá, ve'imrú amén. geuit. En zeg nu: amen. eicha tir’e? waar jij je kudden laat grazen! Titkabál tzelotehón uva'utehón Moge het gebed en het smeken eicha tarbits Vertel me waar je 's middags dechól beit Yisra'él van het gehele huis Israël bij hun Vader batsaharayim? je dieren laat rusten. kodám avuhón devishmayá, in de hemel worden aangenomen. Shalama ehye ke’otya Of moet ik bij de kudden van je vrienden ve'imrú amén. En zeg nu: amen. al edrei chaverecha? langsgaan om je te zoeken? Yehé shelamá rabá Moge er veel vrede uit de hemel komen
392 393 min shemayá vechayím en een goed leven, ZONDAG tovím aléynu ve'ál kol Yisra'él, Voor ons en voor heel Israël. 27.08.17 ve'imrú amén. En zeg nu: amen. Osé shalóm bimromáv hu Hij die vrede sticht in Zijn hoge sferen berachamáv ya'asé zal ook vrede brengen voor ons shalóm aléynu ve'ál kol Yisra'él, en voor heel Israël. 19.15 ve'imrú amén. En zeg nu: amen. Concertinleiding door Frederic Delmotte Vertaling: Linguapolis, Ike Cialona 20.00 Concert
St.-Pauluskerk
Choeur de Chambre de Namur & Ensemble Clématis
Leonardo García Alarcón, artistieke leiding artistic director
Lucia Martin Carton, Elke Janssens, Amélie Renglet, Lieve Van Lancker, sopraan soprano | Lieselot De Wilde, mezzosopraan mezzo-soprano | Guillaume Houcke, Cecil Gallois, Jérôme Vavasseur, contratenor countertenor | Valerio Contaldo, Peter De Laurentiis, Serge Boubioud, Maxime Melnik, tenor tenor | Philippe Favette, Javier Cuevas Jimenez, Jagoba Fadrique, Emmanuel Junck, bas bass | Lambert Colson, cornetto & fluit cornett & flute | Stéphanie De Failly, viool violine | Jérôme Lejeune, Sylvia Abramowicz, Françoise Enock, Sarah Van Oudenhove, viola da gamba viol | Matthias Spaeter, luit lute | Alessandro Urbano, orgel organ
394 395 Magnificat super Ancor che col partire di Cipriano, à 5 Orlandus Lassus (1532-1594) Orlandus Lassus – Canticum Orlandus Lassus – Canticum canticorum canticorum Missa Susanne un jour, à 5 Kyrie Orlandus Lassus baseerde zijn missen Orlandus Lassus liked to base his Gloria graag op wereldlijke chansons of masses on secular songs or madrigals, Credo madrigalen, ook al werd dat door de even though the Church could be Sanctus Kerk ten tijde van de Contrareformatie disapproving of such practices during Agnus Dei niet altijd geapprecieerd. Een voorbeeld the Counter-Reformation. An example hiervan is de Missa Susanne un jour of this is the Missa Susanne un jour, Canticum canticorum die Lassus in 1577 in een misbundel which Lassus had published in a Veni in hortum meum, à 6 liet publiceren. Als basis hanteerde collection of masses in 1577. It was Tota pulchra es, à 4 Lassus zijn eigen vijfstemmige chanson based on Lassus’ own five-part song Vulnerasti cor meum, à 6 Susanne un jour, verschenen in het Livre Susanne un jour, published in the Livre Surge propera amica mea, à 6 de Meslanges (1560). Dat lied, op tekst de Meslanges (1560). That song, set to Quam pulchra es, à 5 van Guillaume Guéroult (die zich op zijn words by Guillaume Guéroult (who had Veni dilecte me, à 5 beurt door een bijbels verhaal had laten been inspired in turn by a Bible story), is Audi dulcis amica mea, à 4 inspireren), gaat over de kuise Susanna about the chaste Susanna who rejects Osculetur me osculo, à 8 die de avances van twee oudere mannen the advances of two older men. She afslaat. Ze sterft liever in onschuld dan de prefers to die in innocence than offend Heer te krenken door een zonde te begaan. God by committing a sin. In accordance Conform de courante parodietechniek with the parody technique in use at verwerkte Lassus in de mis complete the time, Lassus incorporated whole vijfstemmige passages van het chanson. five-part passages of the song into the Zocht hij daarbij naar verbanden tussen song. Was he looking for links between het bijbelse verhaal en de liturgische the Bible story and the liturgical text? tekst? De passage uit het lied, “Mais For example, he uses the passage from j’aime mieux périr en innocence que the song, “Mais j’aime mieux périr en d’offenser par péché le Seigneur”, past hij innocence que d’offenser par péché le bijvoorbeeld toe op het "Miserere nobis" Seigneur”, for the "Miserere nobis" in uit het Agnus Dei van de mis. the Agnus Dei of the mass. De verstrengeling van het wereldlijke The intertwining of worldly and en religieuze komt ook naar boven in religious music also occurs in the de motetten die Lassus op teksten van motets Lassus based on texts from het Hooglied baseerde. In tegenstelling the Song of Songs. Unlike Palestrina tot da Palestrina (cf. openingsconcert) (see opening concert), Lassus did not stelde Lassus echter geen uitgebreide create an extensive cycle: instead he
396 397 cyclus samen, maar zette hij slechts set a mere eight verses to music that Magnificat acht verzen op muziek die hij in diverse he published in various collections in Magnificat anima mea Dominum Mijn ziel prijst hoog de Heer bundels in 1555 en 1585 publiceerde. 1555 and 1585. The motet Tota pulchra et exultavit spiritus meus en mijn geest heeft zich verheugd Het motet Tota pulchra es werd zelfs nog es was even published posthumously in Deo salutari meo. in God, mijn Redder. postuum door Lassus’ zonen uitgegeven by Lassus’ sons in the anthology Quia respexit humilitatem Omdat Hij de nederigheid in de anthologie Magnum opus musicum Magnum opus musicum in 1604. ancillae suae; van Zijn dienstmaagd heeft gezien: in 1604. Stilistisch sluiten deze vijf-, Stylistically, these five, six and eight- ecce enim ex hoc beatam me dicent want zie, van nu af aan zes-, of achtstemmige motetten aan part motets resemble the contrapuntal omnes generationes. zullen alle generaties mij zalig prijzen. bij het contrapuntische idioom van idiom of Josquin des Prez. Each verse Quia fecit mihi magna, Omdat Hij voor mij grote dingen heeft Josquin des Prez. Elk vers krijgt een is given its own musical motif that qui potens est, gedaan, Hij die machtig is, eigen muzikaal motief toegekend, can be heard elsewhere in imitative et sanctum nomen ejus. en heilig is Zijn naam. dat in imitatieve inzetten verder te versions. He also plays with contrasts Et misericordia ejus En Zijn barmhartigheid horen is. Hij speelt ook met contrasten between high and low voices, or with a progenie in progenies, gaat van geslacht tot geslacht tussen hoge en lage stemmen, of met a form of polychorality in the eight- timentibus eum. voor hen die Hem vrezen. een vorm van dubbelkorigheid in het part Osculetur me osculo. Strangely Fecit potentiam in brachio suo, Hij heeft macht uitgeoefend met Zijn arm, achtstemmige Osculetur me osculo. enough, Lassus steers well clear of dispersit superbos en hen uiteengeslagen, Merkwaardig genoeg blijft Lassus ver all the exuberant stylistic features of mente cordis sui. die trots zijn in het denken van hun hart. van alle exuberante stijlkenmerken van the madrigal that might suit the words Deposuit potentes de sede, Machtigen heeft Hij van de troon gestoten het madrigaal, die bij de teksten van of the Song of Songs. Instead, the et exaltavit humiles. en bescheiden mensen verheven. het Hooglied zouden kunnen passen. De emotion in the motets is evoked with Esurientes implevit bonis Behoeftigen heeft Hij overladen met gunsten emotionaliteit roept hij daarentegen op intensity and concentration. et divites dimisit inanes. en de rijken met lege handen weggestuurd. met intensiteit en concentratie. Suscepit Israel puerum suum, Gesteund heeft Hij Israël, Zijn knecht, recordatus misericordie suae. en Zijn barmhartigheid kenbaar gemaakt. Sicut locutus est ad patres nostros, Zoals Hij aan onze voorvaderen heeft gezegd, Abraham et semini ejus in secula. Abraham en zijn nageslacht voor eeuwen. Gloria Patri et Filio Eer aan de Vader, de Zoon et Spiritui Sancto. en de Heilige Geest. Sicut erat in principio et nunc et semper Zoals het was in het begin, nu en altijd, et in saecula saeculorum. Amen. en tot in eeuwigheid. Amen.
Kyrie Gloria Credo Sanctus Agnus Dei Voor de misdelen, zie p. 98-100.
398 399 Veni in hortum meum Surge propera amica mea Veni in hortum meum, Kom in mijn tuin, Surge, propera, amica mea, Sta op, haast je, mijn liefje, soror mea, sponsa; mijn zuster en bruid, columba mea, formosa mea, et veni: mijn duifje, mijn mooie meisje, en kom: messui myrrham meam ik heb mijn mirre geplukt aam enim hiems transiit; want de winter is al voorbij, cum aromatibus meis; en mijn welriekende kruiden, imber abiit, et recessit, de stortregen is gestopt en verdwenen, comedi favum cum melle meo; in heb mijn honingraat met honing gegeten; flores apparuerunt in terra nostra. en op onze akkers zijn weer bloemen bibi vinum meum cum lacte meo. ik heb mijn wijn en melk gedronken. Tempus putationis advenit: verschenen. De snoeitijd is aangebroken, Comedite, amici, et bibite, Vrienden, kom, eet mee en drink, vox turturis audita est in onze contreien kan men de roep van de et inebriamini, carissimi. mijn beste, geef je over aan de roes. in terra nostra; tortelduif horen, ficus protulit crassos suos; de vijgenboom heeft zijn dikke vruchten Tota pulchra es vineae florentes voortgebracht, de bloeiende wijnranken Tota pulchra es, amica mea, Wonderschoon zijt gij, mijn vriendin, dederunt odorem suum. hebben hun geur verspreid. et macula non est in te. en er is geen gebrek in u, Favus distillans labis tua, van honing druipen uw lippen; Surge, amica mea, speciosa mea, Sta op, mijn meisje, mijn knappe lieveling, mel et lac sub lingua, honing en melk is er onder uw tong: et veni: columba mea, en kom, mijn duifje, odor ungentorum tuorum de geur van je zalven in foraminibus petrae, daar in de spleten van de rots, flores apparuerunt vineae overtreft alle aroma's: in caverna maceriae, in de holte van de schutting, florentes dederunt de bloemen in de wijngaard ostende mihi faciem tuam, en toon me je gelaat. odorem suum, zijn verschenen en geven hun zoete geur, Sonet vox tua in auribus meis: Dat je stem in mijn oren mag weerklinken: et vox turturis audita en de roep van de duif vox enim tua dulcis, want ze is zacht est in terra nostra. is te horen op het land. et facies tua decora. en je gelaat is bekoorlijk. Surge, amica mea, Kom, haast u, mijn vriendin, veni de Libano, kom van Libanon, Quam pulchra es veni, coronaberis. kom, om te worden gekroond. Quam pulchra es, Hoe mooi zijt gij et quam decora, en hoe bevallig, Vulnerasti cor meum carissima, in deliciis! duizendmaal lieflijk, een genot! Vulnerasti cor meum, Je hebt mijn hart verwond, Statura tua assimilata est palmae, Uw gestalte is als een palm soror mea, sponsa; mijn liefste, mijn bruid, et ubera tua botris. en uw borsten als druiventrossen. vulnerasti cor meum je hebt mijn hart verwond Dixi: ascendam in palmam, Ik heb beloofd: ik zal in de palmboom in uno oculorum tuorum, met één oogopslag van jou et apprehendam fructus ejus; klimmen en zijn vruchten plukken; et in uno crine colli tui. en één haarvlecht in je hals. et erunt ubera tua en je borsten zullen Quam pulchrae sunt mammae tuae, Hoe mooi zijn je borsten, sicut botri vineae, als de druiven van de wijngaard zijn soror mea sponsa! mijn zoetste, mijn bruid! et odor oris tui sicut malorum. en je parfum zal naar appelen geuren. Pulchriora sunt ubera tua vino, Je boezem is heerlijker dan wijn et odor unguentorum tuorum en de geur van je welriekende oliën Guttur tuum sicut vinum optimum, Je keel zal zijn als de allerbeste wijn, super omnia aromata. overtreft alle aroma's. dignum dilecto meo waardig om door mijn geliefde
400 401 ad potandum, met volle teugen te worden gedronken, memores uberum tuorum wanneer we denken aan uw borst, labiisque et dentibus illius ad en om er met lippen en tanden super vinum. beter dan wijn. ruminandum. telkens weer van te genieten. Recti diligunt te. Alle rechtschapenen houden van u.
Veni dilecte me Vertaling: Jan Gijsel, Brigitte Hermans, Capilla Flamenca Veni, dilecte mi, Kom, mijn liefste, egrediamur in agrum, laten we de velden intrekken, commoremur in villis. laten we in landhuizen gaan verwijlen. Mane surgamus Dan klimmen we ’s ochtends ad vineas videamus naar de wijngaarden om te zien si floruit vinea, of de wijnstok al is uitgelopen, si flores fructus parturiunt, of de bloesems al vruchten voortbrengen si floruerunt en de granaatappelen mala punica. al in bloem hebben gestaan. Ibi dabo tibi ubera mea. Op die plek zal ik je mijn borsten schenken.
Audi dulcis amica mea Audi dulcis amica mea, Luister, mijn lieve vriendin, auribus percipe verba oris mei. neig je oren naar mijn woorden. Nigra es sed formosa Donker ben je, maar welgevormd, et macula non est in te. en vlekkeloos is jouw verschijning. Ideo amore tuo langueo Daarom smacht ik naar jouw liefde et quia tribulor ad te confugio. en zoek ik in kwelling troost bij jou. Exaudi deprecor orationem meam. Verhoor, zo smeek ik, mijn bede.
Osculetur me osculo Osculetur me osculo oris sui; Laat hij me kussen met de kussen van zijn quia meliora sunt ubera tua vino, lippen, uw borsten zijn beter dan wijn, fragrantia unguentis optimis. welriekend als de zachtste parfums Oleum effusum nomen tuum; en uw naam is als vloeiende olie Ideo adolescentulae dilexerunt te. en daarom geliefd door maagden.
Trahe me, post te curremus Neem me mee en laat ons vluchten in odorem unguentorum tuorum. in de geur van uw parfum. Introduxit me rex in cellaria sua; De koning bracht me in zijn kamer, Exsultabimus et laetabimur in te, we zullen vreugdevol en vol verrukking zijn,
402 403 Verklarende woordenlijst
Ambitus: het bereik van een partij of de toonomvang van een melodie. Antifoon: Gregoriaanse melodie die voor of na de psalm wordt gezongen; ook bepaalde liturgische gezangen voor Maria worden met deze term aangeduid. Ballade: Een Frans wereldlijk lied met drie strofen met een gelijk metrisch patroon en rijmschema en eindigend op hetzelfde refrein. De muziek voor elke strofe volgt het patroon I-I-II. Ballata: Een poëtische vorm (AbbaA) voor Italiaanse wereldlijke liederen in de 14de en vroege 15de eeuw. Opgebouwd volgens een ‘ripresa’ (refrein, A), twee ‘piedi’ op een ander rijmschema (b en b), een ‘volta’ (a, zelfde rijmschema als het refrein, maar andere tekst) en het refrein (A). De ballata correspondeert met het Franse virelai. Basso continuo: doorlopende instrumentale baslijn als fundament van de harmonie in composities vanaf de vroegbarok. Cantus firmus: Vaste, terugkerende, meestal ontleende melodie (bv. geput uit het gregoriaanse repertoire), die dient als basis voor een polyfoon werk en waarmee nieuw gecomponeerde contrapuntische partijen worden gecombineerd. Chanson: Meerstemmige compositie op Franse tekst. Contrapunt: Compositietechniek waarbij meerdere melodische lijnen die alle een zelfstandig verloop kennen, worden gecombineerd. Diminutie/diminueren: het vervangen van lange door kortere noten(reeksen), vaak als virtuoze versiering van een gegeven melodie. Dissonant: Samenklank die of interval dat een spanning opwekt (en oplost in een consonant). Formes fixes: 15de-eeuwse chansonvormen met vaste structuren, waartoe naast het rondeau ook de ballade en het virelai behoren. Frottola: Een laat-15de- en vroeg-16de-eeuwse volkse, Italiaanse vocale vorm, a.h.w. een eenvoudig madrigaal. Verschillende verzen werden op dezelfde muziek gezongen, en de melodie in de bovenstem bleef daarbij steeds gelijk. Homofonie (homofoon): meerstemmige compositietechniek, waarbij alle partijen op hetzelfde ritme musiceren of een tekst declameren Hymne: Gregoriaans loflied met strofen. Introïtus: Het eerste gezang van het misproprium. Het wordt gezongen bij het
404 405 binnenkomen van de celebrant en zijn misdienaars aan het begin van de mis. koorfragmenten elkaar afwisselen in vraag- en antwoordspel. Koorboek: handschrift (of druk) waarbij alle partijen op twee tegenover elkaar Rondeau: Frans wereldlijk lied met vier coupletten. Het eerste couplet, ook refrein liggende bladzijden zijn genoteerd(/gedrukt). genoemd, wordt op het einde herhaald. Muzikaal bevat het rondeau twee secties. Lauda (laude, mv.): Een- of meerstemmige Italiaanse lofzang. Sequens (sequentia): Gregoriaans gezang met meerdere strofen, die meestal per Madrigaal: Muziekvorm op basis van een gedicht met twee of drie stanza’s, elk twee op dezelfde melodie zijn getoonzet. bestaande uit drie lijnen en op dezelfde muziek getoonzet. De muziek is meestal Stemboek: handschrift of druk waarin slechts een partij is opgenomen. Tegen- tweestemmig, soms driestemmig, en sterk melismatisch, vooral in de bovenstem. hanger: koorboek. Het ritme is levendig, en hoewel imitatieve texturen zeldzaam zijn, komen in Tabulatuur/intabulatie: Muzieknotatie aangepast aan specifieke (snaar- en sommige madrigalen canontechnieken voor. De term madrigaal komt ook voor in de toetsen-)instrumenten, vaak zonder muzieknoten, maar met letters, cijfers, of andere 16de en 17de eeuw, maar is vrijer qua vorm. symbolen als basisbestanddelen. Melisme: Een groep van meerdere noten op één lettergreep. Tenor: zie cantus firmus Modus: kerktoonsoort, een reeks van tonen die dient als materiaal voor de opbouw Virelai: Een Frans wereldlijk lied met meestal drie strofen en een refrein dat voor van gregoriaanse melodieën. Voor elk van de acht modi geldt een andere toonreeks, de eerste strofe wordt gezongen en opnieuw na elke andere strofe. Elke strofe volgt die verschilt door de ligging van de halve tonen. het patroon AbbaA, waarbij A staat voor het herhaalde refrein, a voor een vers op Monodie/monodisch: synoniem van monofonie of eenstemmigheid; ook de term de melodie van het refrein, en b voor de overblijvende verzen op andere muziek. waarmee 17de-eeuwse sololiederen met continuobegeleiding worden aangeduid. Motet: Een polyfone compositie waarin verschillende teksten worden gecombi- neerd, vaak zelfs in verschillende talen (Latijn en Frans). Kan zowel een religieuze als wereldlijke inhoud hebben. Officie: Het geheel van gebedsdiensten op vaste uren buiten de mis. In volgorde van het dagverloop: metten, lauden, kleine uren (priem – terts – sext – none), vespers, completen. Ordinarium: Het ‘gewone’ van de mis, de terugkerende delen op dezelfde tekst (Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus – Benedictus, Agnus Dei), in tegenstelling tot het proprium (zie Proprium). Parodie: compositietechniek waarbij een meerstemmige compositie als uitgangs- punt dient voor een nieuw werk. Polyfonie: Meerstemmigheid, compositietechniek waarbij onderling verschillende partijen worden gecombineerd. Proprium: Het ‘eigene’ van de mis, de delen die in elke misviering van tekst veschillen, al naargelang van het feest (introïtus, graduale, halleluja, tractus, offer- torium, communio, sequens en trope); deze gezangen staan opgetekend in een graduale. Psalm: Een van de 150 gezangen uit het Oude Testament, toegeschreven aan koning David, die worden gereciteerd tijdens het officie. Responsorium: Melismatisch, gregoriaans officiegezang waarin sologedeelten en
406 407 Beasley, Marco Biografieën Marco Beasley werd in 1957 geboren als zoon van een Engelse vader en een Napoli- taanse moeder. Eind jaren zeventig leidde zijn passie voor zang hem naar Bologna waar hij zich aan de universiteit inschreef voor de disciplines muziek en theater. Hij verdiepte zijn kennis van de literatuur van de 16de en 17de eeuw, meer bepaald van de twee voornaamste stilistische richtingen van die tijd: het ‘recitar cantando’, en de sacrale en profane polyfonie. Omstreeks deze tijd ontmoette hij ook zangeres Cathy Berberian, bij Aerts, Alexandra wie hij enige tijd les volgde. Zijn Napolitaanse afkomst kleurt ongetwijfeld zijn vocale Alexandra Aerts studeerde dans bij Lieve Curias, piano bij Maria Tomasino en mogelijkheden, hij zingt vol karakter en passie, maar zijn Engelse ‘roots’ koppelen die aan theater aan de Kleine Academie. Van 1999 tot 2009 maakte ze deel uit van de artis- een enorme beheersing, een bijzondere gevoeligheid voor klank en een zeer geraffineerd tieke kern van Compagnie Carlotta, ze speelde er Grieg, Ravel, Pergolesi, Wagner, timbre, dat hem toelaat om een uitgebreid kleurenpalet te gebruiken in elk register van Satie, Cimarosa en Bach voor een jong publiek. Sinds 2011 creëert ze projecten voor zijn stem. Zijn interesse gaat eveneens uit naar de populaire muziek van Zuid-Italië. Van kleuters met barokmuziek als uitgangspunt. Hiervoor werkt ze samen met Romina 1984 tot 2014 was hij lid van het ensemble Accordone, dat hij mee oprichtte. Lischka, Sofie Vanden Eynde, Karel Schoofs, Ludo Mariën, Annelies Decock en Dimos de Beun. Haar voorstellingen, waaronder Zindering met muziek van Marin Berentsen, Niels Marais en Watermuziek naar Water music van Georg Friedrich Händel waren o.a. te Niels Berentsen studeerde compositie en zang aan het conservatorium in Den Haag. zien op meerdere muziek- en kindertheaterfestivals. Hij volgde masterclasses bij oudemuziekspecialisten als Evelyn Tubb, Marcel Pérès, Jill Feldman en Eric Mentzel. Naast zijn activiteiten als zanger doceert hij muziekthe- Andueza, Raquel orie en uitvoeringspraktijk van middeleeuwse en renaissancemuziek aan het conser- Na haar muziekopleiding in haar thuisstad Pamplona studeerde sopraan Raquel vatorium van Den Haag, en leidt er ook regelmatig het renaissance-ensemble. Ook Andueza aan de Guildhall School of Music and Drama in Londen. Ze werkte reeds verzorgde hij gastlessen en lezingen voor onder andere Musica (België), de Fonda- samen met ensembles als L’Arpeggiata, Gli Incogniti, B’Rock, La Tempestad, Al Ayre zione Cini (Venetië), de Gnessin Russian Academy of Music (Moskou) en het Israel Español, Orquesta Barroca de Sevilla, El Concierto Español, Private Musicke, La Conservatory of Music (Tel-Aviv). Real Cámara, Hippocampus en Orphénica Lyra. Sinds 2003 maakt ze deel uit van het vocale kwartet La Colombina. Met teorbespeler Jesús Fernández Baena vormt Biffi, VivaBiancaLuna ze La Galanía, dat zich toelegt op het 17de-eeuwse Italiaanse repertoire. Ze geeft VivaBiancaLuna Biffi studeerde aanvankelijk cello en trad op als solist en in kamer- geregeld zangcursussen aan het Teatro Real in Madrid en aan de conservatoria van muziekverband. Ze besloot zich verder toe te leggen op strijkinstrumenten uit de Burgos en Alcalá de Henares. middeleeuwen en de renaissance en vatte daartoe studies aan in de Schola Cantorum Basiliensis, waar ze eveneens zang en vocale technieken volgde bij Arblaster, John Richard Levitt en Dominique Vellard. Bij Bernard Maurer vervolmaakte ze zich in het Dr. John Arblaster is postdoctoraal onderzoeker aan de faculteit Theologie en Reli- bespelen van de barokcello. Met Evelyn Tubb en Anthony Rooley legde ze zich toe op giewetenschappen van de KU Leuven en het Ruusbroecgenootschap, Universiteit het Italiaanse frottolarepertoire, de instrumentale en vocale muziek van Antwerpen. Zijn onderzoek richt zich op middeleeuwse mystieke literatuur in het Ottaviano Petrucci en 15de- en 16de-eeuwse Engelse muziek. algemeen, en op mystieke auteurs uit de Lage Landen in het bijzonder. Samen met prof. Rob Faesen gaf hij A Companion to John of Ruusbroec (Brill, 2014) en Mystical Bossuyt, Ignace Anthropology: Authors from the Low Countries (Routledge, 2016) uit. Prof. Ignace Bossuyt is emeritus gewoon hoogleraar musicologie aan de KU Leuven.
408 409 Zijn onderzoeksgebied spitste zich toe op de renaissancepolyfonie. Op zijn naam Cappella Pratensis staan tevens talrijke publicaties bedoeld voor een ruim publiek. Bij Davidsfonds Het vocale ensemble Cappella Pratensis specialiseert zich in de uitvoering van de Uitgeverij verscheen o.m. een handige inleiding tot de muziektheorie: Van noten en 15de- en 16de-eeuwse polyfonie. Zoals gebruikelijk in die tijd voeren de zangers de tonen. Wegwijs in muzikale begrippen. muziek uit terwijl ze samen rond een gemeenschappelijke muziekstaander staan, waarbij ze zingen uit grote koorboeken met mensurale notatie. Cappella Pratensis Bovi, Patrizia geeft de verworven inzichten over de uitvoering van vocale polyfonie vanuit de Patrizia Bovi is afkomstig uit Assisi. Ze studeerde zang in Perugia en raakte al snel originele notatie door aan professionelen en amateurs door middel van cursussen, geboeid door oude muziek. Samen met Adolfo Broegg, Gabriele Russo en Goffredo presentaties en masterclasses. Degli Esposti richtte ze in 1984 het ensemble Micrologus op dat zich toelegt op het musicologische onderzoek naar en de uitvoering van middeleeuwse muziek. Patrizia Choeur de Chambre de Namur Bovi is een van de adviseurs van het CERIMM (Centre Européen pour la Recherche et Sinds zijn oprichting in 1987 werpt Chœur de Chambre de Namur zich op als voor- l’Interprétation des Musiques Médiévales). Met Micrologus verzorgde ze de muziek vechter van het muzikale erfgoed van zijn geboortestreek. De zangers concentreren van diverse dansvoorstellingen, waaronder Myth en Icon van de Belgische choreo- zich daarbij op het uitgestrekte koorrepertoire, van middeleeuws tot hedendaags. graaf Sidi Larbi Cherkaoui. Ze richtte ook het ensemble Medusa op. Sinds 2010 staat Chœur de Chambre de Namur onder leiding van Leonardo García Alarcón, een samenwerking die onmiddellijk werd bekroond met enkele successen, Bull, Stratton zowel op scène als op cd. Contratenor Stratton Bull studeerde zang aan het conservatorium van zijn geboorte- stad Toronto, aan het conservatorium in Den Haag bij tenor Marius Van Altena en bij Cinquecento bariton Max van Egmond in Amsterdam. Hij trad op met toonaangevende ensembles Het in 2004 opgerichte ensemble Cinquecento is nu een van Europa’s meest voorname als Tafelmusik Toronto, Hesperion XXI, Cantus Cölln en Capilla Flamenca en met vocale sextetten. Cinquecento wil het minder bekende koorrepertoire dat tijdens de dirigenten als Andrew Parrott, Sigiswald Kuijken en Bernard Labadie. Zijn interesse 16de eeuw aan het keizerlijke hof in Oostenrijk weerklonk terug onder de aandacht gaat in het bijzonder uit naar de vertolking van renaissancemuziek vanuit de bron, en brengen. Hun belangstelling gaat eveneens uit naar de gevarieerde renaissancepoly- naar de interpretatie van oudemuzieknotatie. Deze voorliefde kan hij botvieren met fonie en de diversiteit van de verschillende composities die in omloop waren. Cinque- de ensembles Cappella Pratensis en Thamyris, waarin hij zowel de rol van zanger cento’s opnamen van de Habsburgse hofcomponisten worden alom gelauwerd. als van dirigent op zich neemt. Stratton Bull is ook projectmedewerker bij Alamire Foundation en docent van cursussen renaissancemuziek. Contrapunctus Ontstaan uit het vocale ensemble A Capella Portuguesa is Contrapunctus als vocaal Cantoría consort verbonden aan de universiteit van Oxford. Zo koppelt het musicologisch Het opkomende vocale ensemble Cantoría wordt gevormd door de stemmen van onderzoek aan een levende uitvoeringspraktijk van het vocale repertoire uit de 16de Inés Alonso (sopraan), Samuel Tapia (contratenor), Jorge Losana (tenor en oprichter) en 17de eeuw uit Portugal, Spanje, de Nederlanden, Engeland en Duitsland. De en Valentín Miralles (bas). Cantoría wil het Spaanse repertoire van de 15de en 16de wetenschappelijke omkadering van Contrapunctus biedt de perfecte mogelijkheden eeuw, de Spaanse gouden eeuw, onder de aandacht brengen en streeft daarbij naar om ook onbekende en verloren gewaande composities te reconstrueren en opnieuw nauwkeurige en hoogwaardige interpretaties zonder de dynamiek en levendigheid onder de aandacht te brengen van het publiek van vandaag. die Cantoría kenmerken, te verliezen. Bijgestaan door specialisten oude muziek en historische interpretatie gaan ze op zoek naar een nieuwe kijk op de relatie tussen Danilevskaia, Anna stem, tekst, lichaam en emotie. Anna Danilevskaia bespeelt de vedel en de renaissancegamba en legt zich toe op
410 411 muziek van de 14de tot de 17de eeuw. Ze studeerde in Barcelona bij Pedro Memels- ze haar eigen barokensemble Bel Ayre. Met pianiste Gabi Sultana legt ze zich dan dorff en voltooit momenteel haar studies aan de Schola Cantorum in Bazel bij Paolo weer toe op improvisatie en de creatie van hedendaagse muziek. In 2014 werd Pandolfo. Ze werkte samen met ensembles als La Morra, Currentes en Qualia. In ze geselecteerd voor de prestigieuze Luzern Festival Academy waar ze als eerste 2014 richtte ze Sollazzo Ensemble op. sopraansoliste zong in Luciano Berio’s Coro onder Sir Simon Rattle. Ze zong en creëerde werken van hedendaagse componisten als Frank Nuyts, Thomas Smetryns De bruyn, Jurgen en Alain Craens en ze werkte mee aan diverse producties van LOD muziektheater Jurgen De bruyn behaalde zijn masterdiploma’s gitaar, kamermuziek en luit aan het waarmee ze regelmatig samenwerkt. Lemmensinstituut in Leuven. Hij werd laureaat van verschillende wedstrijden en richtte later Zefiro Torna op waarmee hij te gast was op vele festivals. Hij verleende Diepenhorst, Wim zijn samenwerking aan Huelgas Ensemble, Ex Tempore, de Vlaamse Opera en Wim Diepenhorst studeerde muziekwetenschappen in Utrecht en orgel aan het andere. Momenteel is Jurgen De bruyn als leerkracht verbonden aan de academies Sweelinck Conservatorium van Amsterdam. Hij verdiepte zich in de geschiedenis van Bornem en Tienen. en de techniek van de orgelbouw. Sinds 2003 is hij consulent voor orgels en klokken voor de Nederlandse Rijksdienst voor Monumentenzorg. Wim Diepenhorst was Delgadillo, Sandra docent orgel aan het conservatorium van Amsterdam. Samen met Capella Pratensis Sandra Delgadillo-Porcel volgde na haar middelbare school een dansopleiding aan maakte hij een opname van de Missa Paschalis van Heinrich Isaac met geïmprovi- het HID in Lier. Tijdens haar eerste jaar toerde ze met de Ultima Vez-productie Scrat- seerde orgelversetten. Hij geeft cursussen en concerten in binnen- en buitenland. ching The Inner Fields. In 2015 werd ze door de Vlaamse Gemeenschap ondersteund Wim Diepenhorst is organist van de Oude Lutherse en Ronde Lutherse Kerk te met een artistieke residentie in Isola Comacina, Italië en in 2016 in Cité des Arts in Amsterdam. Parijs waar ze aan eigen voorstellingen werkte. Delgadillo geeft ook les, workshops en artistieke educatie als freelancedocente. Daarnaast geeft ze bewegingsadvies Dunford, Thomas aan theatergezelschappen en ontwikkelt ze nieuwe concepten en nascholingen voor Thomas Dunford studeerde luit aan het Conservatoire Supérieur de Paris en zette Musica i.v.m. dans en muziek. In 2014 richtte ze De Dansfabriek op, een school voor zijn studies voort aan de Schola Cantorum in Bazel. Van 2003 tot 2005 trad hij op hedendaagse dans voor kinderen vanaf 3 jaar. Met Sidi Larbi Cherkaoui werkte ze als luitenist in de Twelfth Night van Shakespeare. Sindsdien was hij te gast in New van 2010 tot 2017 samen voor de voorstelling Babel(words). York’s Carnegie Hall en London’s Wigmore Hall en stond hij op enkele prestigieuze festivalpodia. Samen met toonaangevende ensembles zoals Cappella Mediterranea, Delmotte, Frederic Ensemble Clématis, La Serenissima, À Deux Violes Esgales, Capriccio Stravagante, Frederic Delmotte studeerde musicologie aan de KU Leuven en de TU en HU in Pygmalion and Arcangelo werkte hij aan verschillende opnamen. Berlijn. Hij was als wetenschappelijk medewerker verbonden aan het Architecture Museum La Loge in Brussel. Vervolgens was hij adjunct-archivaris in de Munt. Duo Octavie Dostaler-Lalonde & Artem Belugurov Momenteel is hij assistent programmatie en dramaturgie in AMUZ en verzorgt hij Octavie Dostaler-Lalonde en Artem Belugurov ontmoetten elkaar in 2015 aan het inleidingen en lezingen voor de Munt en het Davidsfonds. conservatorium van Amsterdam. Samenwerken leek al snel een evidentie gezien hun gedeelde visie op esthetiek en uitvoeringspraktijk. Beiden vinden ze inspiratie De Wilde, Lieselot in historisch onderzoek, stilistisch bewustzijn, improvisatie en historische instru- Sopraan Lieselot De Wilde studeerde aan het Lemmensinstituut. Als zangeres menten. Hun volgende project focust zich op Bachs complete werken voor piano- heeft ze een voorliefde voor hedendaagse opera en muziektheater, maar ze is ook forte en cello. bijzonder actief in het barokrepertoire. Samen met jazzgitarist Peter Verhelst heeft
412 413 Edelman, Albert zonder de interactie tussen de muzikanten uit het oog te verliezen. In 2016 waren ze Albert Edelman is artistiek coordinator bij Concertgebouw Brugge. Bouwend op zijn finalist in Le Concours International de Cuivres Anciens de Toulouse. ervaring bij het Festival Oude Muziek Utrecht werkt hij aan de toekomst van de historisch geinformeerde uitvoeringspraktijk en klassieke muziek in het algemeen. Flanders Boys Choir Hij werkte als vertaler en klassiek zanger en ambieert al sinds zijn vroege jeugd een Het Flanders Boys Choir is gegroeid uit het knapenkoor In Dulci Jubilo, dat in 1931 carriere als professioneel toerist. in Sint-Niklaas werd opgericht. Het koor biedt jongens vanaf 9 jaar de kans om zich muzikaal te ontwikkelen in een professionele omgeving. De unieke klankkleur van El gran teatro del mundo het knapenkoor veroverde binnen- en buitenland. In 1993 nam Dieter Van Handen- Inspiratie voor hun naam vonden de muzikanten in het gelijknamige barokke toneel- hoven, die zelf begon als knaap bij IDJ, het roer in handen. Hij zette het werk van stuk van dichter Pedro Calderón de la Barca. El gran teatro del mundo concentreert zijn voorgangers voort, met uitvoeringen van onder meer The Messiah, The Coro- zich op muziek uit de 17de en 18de eeuw. Verenigd onder één artistiek ideaal zorgt nation Anthems en Chandos Anthems van Händel, Dido and Aeneas van Purcell, de individualiteit en het temperament van ieder instrument dat er telkens weer een Weihnachtsoratorium van Bach, Gloria van Vivaldi en Requiem van Fauré. dynamische voorstelling ontstaat. García Alarcón, Leonardo Ensemble Clématis De Argentijnse klavecinist, organist en dirigent Leonardo García Alarcón vervol- Ensemble Clématis werd in 2001 door Stéphanie de Failly opgericht en heeft als doel maakte zich na zijn basisopleiding in Argentinië aan het conservatorium en het Centre het minder bekende repertoire van de 17de eeuw op te voeren. Het ensemble heeft de Musique Ancienne in Genève. Hij was assistent van dirigent Gabriel Garrido van niet alleen belangstelling voor het Duitse, Franse en Italiaanse repertoire, maar het Elyma Ensemble. In 2005 richtte hij Cappella Mediterranea op, waarmee hij zich besteedt ook bijzondere aandacht aan de vergeten werken van componisten uit de aanvankelijk specialiseerde in het barokrepertoire van het Iberische schiereiland en Lage Landen zoals Nicolaus a Kempis, Carolus Hacquart en Giuseppe Zamponi. De van Latijns-Amerika. Sinds 2010 is hij ook artistiek leider van Choeur de Chambre directie van Ensemble Clématis gebeurt afwisselend door Stéphanie de Failly en de Namur, en in 2015 richtte hij het Millenium Orchestra op. Sinds 2004 leidt hij de Leonardo García-Alarcón. Sinds de oprichting werden er cd’s uitgegeven met compo- klavecimbel- en barokzangklas van het conservatorium van Genève. sities van de Belgische componisten Nicolaes a Kempis en Carolus Hacquart, de Italiaanse virtuoze barokviolist Carlo Farina, Girolamo Frescobaldi en Mateo Romero. Hallock, Andrew Andrew Hallock studeerde compositie aan de universiteit van Texas en zang aan het Ensemble Leones conservatorium van Den Haag. Sinds 2010 is hij als contratenor een vaste waarde Sinds de oprichting in 2008 concentreert Ensemble Leones zich specifiek op binnen Cappella Pratensis. Andrew bouwt ook muziekinstrumenten, m.n. cornetti. de middeleeuwen en renaissance. De zoektocht naar onbekende composities Op dit moment volgt hij een opleiding als cornettist aan de Hochschule für Künste – rekening houdend met historische bronnen – resulteert telkens in erg geïnspi- in Bremen. reerde interpretaties en uitvoeringen. Ook stelt het ensemble zich het herintrodu- ceren van zelden gehoorde instrumenten tot doel. Samenwerking vond plaats met Hamon, Pierre Andreas Scholl en Benjamin Bagby. Pierre Hamon is fluitist en oprichter van het ensemble Alla francesca. Samen met met Brigitte Lesne neemt hij de muzikale leiding van het ensemble op zich. Al op jonge Ensemble Ozio Regio leeftijd was Pierre gepassioneerd door oude muziek, toch studeerde hij wiskunde De vier muzikanten van Ozio Regio vinden hun inspiratie in historische bronnen, en in en fysica voor hij besloot zich uitsluitend op muziek toe te leggen. Pierre Hamon is de interpretatie daarvan. Ozio Regio speelt met de diversiteit aan klanken en kleuren professor aan het Conservatoire National Supérieur de Musique et Danse de Lyon.
414 415 Horst, Valerie 18de eeuw: muziek moest de glorie en het decorum van de keizerlijke familie, en Musicologe Valerie Horst was betrokken bij de oprichting van Early Music America vaak die van de vrouwelijke familieleden, als mecenas van de kunsten versterken. en werd er later voorzitter van. Ze is eredirecteur van Amherst Early Music, een Bij de keuze van het repertoire laten ze zich leiden door hun interesse voor de combi- non-profitorganisatie die de appreciatie, het onderricht en de uitvoeringen van oude natie van een traverso en een chalumeau, een instrument dat in de eerste helft van muziek stimuleert. Ze was vele jaren ondervoorzitter van de American Recorder de 18de eeuw in de mode was aan het Weense hof. Vanwege zijn zachte klank is de Society. Sinds 1982 is ze lid van de faculteit Historical Performance van het Mannes chalumeau een ware verrijking voor de vocale muziek. College of Music, ze was er jarenlang programmator van concerten oude muziek. In 2003 ontving Valerie Horst de Distinguished Achievement Award van de American Lewon, Marc Recorder Society voor haar jarenlange carrière in en bijdragen tot het oudemuziek- Marc Lewon heeft zich niet alleen verdiept in de Germaanse talen en literatuur, landschap. maar ook in de familie van de luiten. Hij is master in de musicologie en middeleeuws Duits. Met Ensemble Leones, waarvan hij de oprichter is, maakte hij diverse radio- Huelgas Ensemble en tv-opnamen. Momenteel werkt hij aan zijn proefschrift aan de universiteit van Huelgas Ensemble werd in 1970 opgericht door Paul Van Nevel en is uitgegroeid Oxford en onderzoekt hij het muzikale leven in Oostenrijk in de late middeleeuwen. tot een begrip in de internationale muziekwereld. Vanuit een focus op de middel- eeuwse en renaissancepolyfonie weet het ensemble steeds weer te verbluffen Lux Musicae London met zijn originele programmering, historisch geïnspireerde en vanuit de bronnen Het in 2014 opgerichte Lux Musicae London verkent de overgang van renaissance gestuurde interpretaties, een opmerkelijke vocale zuiverheid, technische virtuositeit naar vroege barok. Het ensemble weet door middel van hun diverse instrumenta- en spontane levendigheid. rium kleurrijk en expressief hun teksten en melodieën te benaderen. De muziek van de turbulente 16de en 17de eeuw verbinden ze vaak met de poëzie, filosofie en Jongen, Ludo beeldende kunsten van die tijd. Dr. Ludo Jongen was tot zijn pensionering in 2013 als docent Middelnederlandse letterkunde verbonden aan de Universiteit Leiden. Al ruim dertig jaar bestudeert hij Mala Punica middeleeuwse heiligenlevens. Bij Davidsfonds Uitgeverij verscheen van zijn hand Het ensemble Mala Punica werd opgericht in 1987 en legt zich toe op een repertoire Heilig in de Lage Landen (2005). van de Italiaanse ‘musica colta’ uit de 14de eeuw. De muzikale interpretaties van Mala Punica onthullen de onverwachte en overweldigende expressiviteit van deze muziek. Kabátková, Barbora Het ensemble kiest voor gedurfde expressietechnieken om de rijke taal en de vele Barbora Kabátková studeerde koordirectie en kerkmuziek in Praag. Ze is artistiek nuances van deze middeleeuwse muziek tot hun recht te laten komen. De onmiskenbare directeur van Tiburtina Ensemble en speelt middeleeuwse harp en luit. Ook is ze stijl van het ensemble is te danken aan de combinatie van traditionele en geschreven zeer actief in het onderzoek naar de Tsjechische traditie van de gregoriaanse muziek. contrapuntsystemen, wat resulteert in een boeiende en virtuoze improvisatiestijl. Kabátková volgde masterclasses bij gerenommeerde muzikanten en werkte met o.a. Collegium Marianum, Collegium Vocale en Doulee Mémoire. Memelsdorff, Pedro Pedro Memelsdorff, blokfluitist en onderzoeker van de middeleeuwse muziek, La Favorita studeerde aanvankelijk piano en viool in Buenos Aires. Daarna nam hij les bij Het ensemble La Favorita werd in 2016 opgericht door enkele studenten en alumni verschillende blokfluitisten en genoot zijn opleiding aan de Schola Cantorum in Bazel van het Koninklijk Conservatorium Den Haag. De naam weerspiegelt het idee achter en het Sweelinck Conservatorium in Amsterdam. Hij was lid van een aantal kamer- vele composities die werden geschreven voor het Habsburgse Hof in Wenen in de orkesten waaronder Hespèrion XX, en vormde met Andreas Staier een blokfluit-
416 417 klavecimbelduo. In 1987 richtte hij het ensemble voor laatmiddeleeuwse muziek Psallentes Mala Punica op. Hij gaf concerten in Europa en Amerika en maakte opnamen voor Psallentes werd in 2000 opgericht door Hendrik Vanden Abeele. Het ensemble gaat een groot aantal Europese radiozenders. Hiervoor ontving hij internationale prijzen. met professionele stemmen op zoek naar het wezen van het gregoriaans in verschil- lende historische stadia, met bijzondere aandacht voor de late middeleeuwen en de Meunier, Lionel renaissance. Inzichten hierover worden gevoed door praktijkgebaseerd onderzoek. Na zijn blokfluitstudies in Frankrijk studeerde Lionel Meunier zang bij Rita Dams Waar Psallentes oorspronkelijk alleen in mannengedaante verscheen, is sinds 2007 en Peter Kooij aan het conservatorium van Den Haag. Hij zong bij ensembles als ook een vrouwenversie van Psallentes actief. Het is frappant te merken hoe de Collegium Vocale, Ex Tempore, Cappella Pratensis, I Favoriti de la Fenice en werkte initieel gelijkaardige intenties inzake uitvoering van laatmiddeleeuws gregoriaans in samen met specialisten als Ton Koopman, Christophe Rousset, Gustav Leonhardt, de twee gedaanten van het ensemble toch in een totaal verschillende (doch compa- Paul Dombrecht, Rinaldo Alessandrini en Jean-Claude Malgoire. Samen met Francis tibele) esthetiek resulteren. Zo dragen beide ensembles op hun manier bij aan het Penning stichtte hij in 2004 het vocale ensemble Vox Luminis, waarvan hij de artis- uitdiepen van onze omgang met gregoriaans en aanverwante polyfonie. tieke leiding waarneemt. Rees, Owen Micrologus Owen Rees is zowel musicoloog als uitvoerder, waarbij zijn onderzoek een constante Micrologus staat bekend om zijn baanbrekende interpretaties van Italiaanse muziek voedingsbodem is voor zijn concertpraktijk. Als koordirigent heeft hij talrijke mees- uit de middeleeuwen, die een hernieuwde interesse in dit repertoire hebben terwerken uit de renaissance en de barok uitgevoerd, waaronder vele voorheen bevorderd. Het ensemble werd in 1984 opgericht door Patrizia Bovi, Goffredo Degli onbekende werken uit Spanje en Portugal. Zijn interpretaties van dit repertoire Esposti, Gabriele Russo en Adolf Broegg en realiseerde sindsdien jaarlijks een of gelden als toonaangevend. Owen Rees is als wetenschapper verbonden aan de twee thematische voorstellingen met afwisselend profane en religieuze muziek uit universiteit van Oxford. Hij publiceerde onder andere over de Spaanse componisten de 12de tot de 15de eeuw. Cristobal de Morales en Francisco Guerrero en over de Engelse componist William Byrd. Orlando Consort Orlando Consort ontstond in 1988 in de schoot van het Early Music Network of Great Rekers, Emma Britain. Het ensemble specialiseerde zich in het vocale repertoire van 1050 tot 1550 Emma Rekers genoot haar muzikale, dansante opleiding bij Het Nationaal Kinder- en was hiermee te gast op alle belangrijke oudemuziekfestivals in Europa, Noord- en koor en Don’t Hit Mama. Aan het conservatorium van Amsterdam volgde zij de Zuid-Amerika en Japan. De indrukwekkende discografie van Orlando Consort omvat opleiding zang. Tijdens haar werk als muziekvakdocent bij Het Concertgebouw diverse gelauwerde cd’s. Meer en meer profileert de groep zich met uitvoeringen van Amsterdam specialiseert zij zich als workshopleider gebaseerd op de in Engeland hedendaagse composities en cross-overprojecten. Orlando Consort is momenteel ontwikkelde methoden Collaborative creative practice en Creative music making. ook verbonden aan de Nottingham University als artist in residence. Door te werken met compositie- en improvisatietechnieken daagt zij mensen uit om zelf muziek te maken. Als freelancekoordirigent, -adviseur en -ontwikkelaar werkt Profeti della Quinta zij onder andere voor Nationale Opera & Ballet in Amsterdam, Het Concertgebouw Het ensemble Profeti della Quinta concentreert zich in zijn onderzoek en uitvoe- Amsterdam en Musica. ringen vooral op vergeten of verwaarloosd repertoire zoals Emilio de' Cavalieri's Klaagliederen (1600) en Salomone Rossi's Hashirim asher li'Shlomo (1623), de Rondeau, Jean eerste polyfone publicatie in het Hebreeuws. In 2011 won het ensemble de York Jean Rondeau studeerde meer dan tien jaar klavecimbel bij Blandine Verlet, Early Music Young Artists Competition. gevolgd door een opleiding basso continuo, orgel, piano, jazz, improvisatie en
418 419 directie. Hij zette zijn muziekopleiding voort aan het conservatorium van Parijs en Morricone, Nino Rota, Nicola Piovani en Hans Zimmer. In 2016 maakte Sarah Rulli de Guildhall School of Music and Drama in Londen. Op 21-jarige leeftijd werd hij haar debuut als soliste in België met het Mechels Kamerorkest o.l.v. Tom Van Den de jongste winnaar van het internationaal klavecimbelconcours in Brugge, tijdens Eynde. het MA festival 2012. Datzelfde jaar mocht hij ook de EUBO Development Trust prize in ontvangst nemen, uitgereikt aan de meest beloftevolle jonge musicus in de Simoens, Elise Europese Unie. Ook recentelijk viel hij meermaals in de prijzen. Jean Rondeau is Elise Simoens is musicologe en pianiste. Haar brede interesse zorgde ervoor dat ondertussen een veelgevraagd artiest voor solorecitals, kamermuziek of als solist ze werkzaam was aan de afdeling musicologie van de KU Leuven, aan het centrum in klavecimbelconcerti. voor nieuwe muziek MATRIX, als programmator in AMUZ en als recensent voor De Standaard. Momenteel is ze directeur van de academie voor muziek, woord en dans RossoPorpora van Jette. RossoPorpora bestaat uit een groep jonge musici die zich verzamelden volgens het principe van een ‘renaissance cappella musicale’: een koor, een instrumentaal Sollazzo Ensemble ensemble en een basso-continuogroep. Hieruit ontstond in 2011 een sextet dat zich Sinds de oprichting in 2014 in Bazel staat Sollazzo Ensemble onder leiding van Anna specialiseerde in het madrigaalrepertoire. Dankzij de veelzijdige combinatiemo- Danilevskaia. Het ensemble bestaat uit muzikanten met verschillende muzikale achter- gelijkheden kan RossoPorpora een zeer ruim repertoire uitvoeren, van kleinscha- gronden en legt zich toe op muziek van de middeleeuwen en de vroege renaissance. In lige a-capellamadrigalen tot grotere werken uit de barokperiode voor solisten en/ 2014 won Sollazzo Ensemble de Vier Jahreszeiten, een kamermuziekwedstrijd van de of koor en instrumentaal ensemble. In het voorjaar van 2014 verscheen de eerste Schola Cantorum, en in 2015 de York Early Music International Young Artists Competi- cd-opname van RossoPorpora, met Dietrich Buxtehudes Membra Jesu Nostri. Het tion. Een samenwerking met de BBC leverde in 2016 een eerste cd op. ensemble werkt momenteel onder andere aan het project Italia mia, een reeks opnamen uitsluitend gewijd aan de geschiedenis van het Italiaanse madrigaal. Stas, Pieter Sinds 2011 wordt RossoPorpora geleid door Walter Testolin. Pieter Stas begon zijn muzikale carrière als zanger in het koor In Dulci Jubilo, studeerde cello aan de muziekacademie van Sint-Niklaas en aan de conservatoria Rotem, Elam van Gent en Antwerpen bij France Springuel en Ilja Laporev. Hij volgde masterclasses Elam Rotem, klavecinist, componist en zanger, is de oprichter en dirigent van Profeti bij Anner Bylsma, Pieter Wispelwey, Sigiswald Kuijken en het Europees Barokorkest, della Quinta. Hij specialiseerde zich in de praktijk van de historically informed perfor- maar nam ook zanglessen bij Lucienne Van Deyck en behaalde diverse prijzen voor mance aan de Schola Cantorum in Bazel waar hij zijn master Continuo behaalde alsook kamermuziek. Momenteel is hij vooral actief als zanger bij Cappella Pratensis, als een master Compositie. In 2016 rondde hij ook zijn doctoraatsonderzoek, Early basso lesgever aan de muziekacademie van Bornem, als dirigent van ensemble Ootresjoos continuo practice: Implicit evidence in the music of Emilio de’ Cavalieri, af. en als cellist van Goeyvaerts Strijktrio dat hij mee oprichtte.
Rulli, Sarah Stile Antico Sarah Rulli behaalde haar eerste prijs voor fluit aan het conservatorium van Pescara, Het Britse ensemble Stile Antico legt zich toe op vocale muziek uit de renaissance en studeerde verder met Antonio Amenduni, Nicola Mazzanti en Patrick Gallois in en vroege barok, met een bijzondere interesse voor de muziek uit de Tudorperiode. Pescara, Rome en Parijs. Als soliste concerteerde ze met verschillende orkesten op Sinds de oprichting in 2001 koos de groep ervoor om zonder dirigent te musiceren. diverse podia. In 2013 startte Rulli een muzikale samenwerking met het Accordion De zangers worden geprezen voor hun toewijding, levendige uitvoeringen en Quintet Torrefranca, waarmee ze een programma over Astor Piazzolla opbouwde, expressieve tekstbehandeling. De cd-opnamen van Stile Antico wisten meerdere gecombineerd met werken van beroemde filmmuziekcomponisten, zoals Ennio prijzen in de wacht te slepen en de masterclasses en workshops van het ensemble
420 421 kennen veel succes. Stile Antico toerde uitgebreid met Sting als onderdeel van zijn tot vandaag. Geregeld betrekt Fadia El-Hage in haar projecten de beide muzikale Dowlandproject Songs from the Labyrinth. werelden waarin ze werd opgeleid.
Taes, Sofie Vaganée, Frank Sofie Taes is alumna van de KU Leuven, waar zij in 2004 afstudeerde in de musico- Altsaxofonist Frank Vaganée studeerde jazz aan het conservatorium van Antwerpen logie en in 2005 een masterdiploma in Medieval and Renaissance Studies behaalde. en aan de Jazzstudio. In 1993 stichtte hij samen met enkele andere musici het Vanaf 2004 werkte zij onder de vleugels van de Alamire Foundation als wetenschap- Brussels Jazz Orchestra waarvan hij artistiek leider is. Met het BJO concerteerde hij pelijk medewerker aan de Onderzoekseenheid Musicologie van de universiteit. in Europa en de VS en werkte hij samen met de grootste internationale jazzartiesten. Tussen 2008 en 2013 was ze als muziekdramaturg verbonden aan AMUZ. Sindsdien Naast zijn werk als musicus en componist/arrangeur is Frank als docent verbonden is ze werkzaam als muziekdramaturge en communicatieverantwoordelijke bij Anima aan het Lemmensinstituut in Leuven. In zijn Frank Vaganée Trio speelt hij samen met Eterna. Daarnaast verzorgt zij als freelancer programmateksten, artikels, concertin- contrabassist Jos Machtel en drummer Lionel Beuvens. leidingen en interviews voor diverse ensembles, concerthuizen en festivals. Vanden Abeele, Hendrik Testolin, Walter Hendrik Vanden Abeele is artistiek directeur van het ensemble Psallentes, dat zich De Italiaanse zanger en koordirigent Walter Testolin werkte samen met dirigenten toelegt op gregoriaans en polyfonie van de late middeleeuwen en de renaissance. als Sigiswald Kuijken, Alan Curtis, Andrew Lawrence-King, Fabio Bonizzoni, Diego Aan de universiteit van Leiden promoveerde hij op de ontwikkeling van een heden- Fasolis en Ottavio Dantone. Hij stond aan de wieg van het vocale ensemble De daagse uitvoeringspraktijk van laatmiddeleeuws gregoriaans. Hij is gastdocent Labyrintho dat zich toelegde op het renaissancerepertoire en in het bijzonder op het aan Vlaamse en Nederlandse conservatoria, postdoctoraal onderzoeker bij Alamire oeuvre van Josquin Des Prez. Hij doceert op de zomercursus Early Music Rovigo en Foundation (KU Leuven), en docent oude muziek bij Amarant. In 2011 lanceerde hij leidt sinds 2011 RossoPorpora. zijn eigen platenlabel Le Bricoleur.
Tiburtina Ensemble Vanden Eynde, Sofie Tiburtina Ensemble werd in 2008 opgericht door leden van het Schola Benedicta Sofie Vanden Eynde begon haar muzikale traject als gitariste, maar raakte door haar Ensemble en vertolkt gregoriaans, middeleeuwse polyfonie en hedendaagse interesse in de renaissance- en barokmuziek in de ban van de luit en de teorbe. muziek. Onder artistieke leiding van Barbora Kabátková staat het ensemble In 2002 studeerde ze af aan het conservatorium van Gent in de klas van Philippe garant voor een zuivere tekstdeclamatie en een gefundeerde muzikale uitvoering, Malfeyt, waarna ze haar studies voortzette aan de Schola Cantorum in Bazel bij gestoeld op uitgebreid bronnenonderzoek en historische uitvoeringspraktijk. Het Hopkinson Smith. Sofie Vanden Eynde verleende als specialiste in historische ensemble trad op met collega's als Collegium 1704, Bach Collegium Japan en het tokkelinstrumenten haar medewerking aan diverse operaprojecten, ze treedt op met Dor˚užka jazztrio. ensembles als La Cecchina, Les Cornets Noirs en Capriccio Basel en legt zich samen met sopraan Rebecca Ockenden toe op het repertoire van de ‘lute songs’. In de Tomb El-Hage, Fadia voorbije jaren werd ze reeds meermaals gelauwerd en uitgenodigd op belangrijke Fadia Tomb El-Hage is een van de weinige professionele zangers die zowel oosterse concertpodia en bouwde ze een uitstekende reputatie op met haar eigen ensembles als westerse zangtechnieken beheerst. Na haar debuut als zangeres in verschillende Le Jardin Secret en Imago Mundi. producties van de Rahbani-broers (Libanese componisten van musicals) studeerde ze klassieke zang aan het conservatorium van München, waar ze zich speciali- Vanhees, Astrid seerde in opera en oratorium. Haar repertoire omvat muziek van de middeleeuwen Astrid Vanhees studeerde muziekpedagogie aan LUCA School of Arts, Campus
422 423 Lemmens. Naast trombone bespeelt zij nog een hele reeks andere blaasinstru- van Brugge en Gent, bij Wouter Möller verdiepte hij zich in de barokcello. In 1995 menten. In het kader van haar masterproef gaf ze muziekles aan kinderen met een behaalde hij zijn doctoraatstitel aan de universiteit van Gent. Zijn huidige onderzoek gehoorbeperking. Aan de hand van soundpainting en grafische notatie zette zij richt zich op de laat-17de-eeuwse muziek in Bologna en op de geschiedenis en het tien leerlingen op weg om een blaasinstrument te leren bespelen in groep. Astrid repertoire van basviolen. componeert ook voor allerlei instrumentale en vocale bezettingen. Voor haar is het leukste aan muziek maken, zingen en spelen in groep; die ervaring probeert ze zoveel Vanvolsem, Els mogelijk te delen met kinderen en jongeren. Els Vanvolsem studeerde musicologie aan de KU Leuven en volgde vervolgens de opleiding 'vocale oude ensemblemuziek' aan de Fontys Hogeschool voor de Kunsten Van Heyghen, Peter in Tilburg. Ze doceerde middeleeuwse muziektheorie en coördineerde de educatieve Peter Van Heyghen studeerde blokfluit en zang aan het conservatorium van Gent. Hij programma's van de Koninklijke Muntschouwburg in Brussel. concerteert wereldwijd als solist, met zijn kamermuziekensemble More Maiorum en blokfluitconsort Mezzaluna en als dirigent van het barokorkest Les Muffatti. Vox Luminis Peter Van Heyghen is ook actief als onderzoeker, publicist, referent en docent Het in Namen gevestigde vocale ensemble Vox Luminis werd opgericht in 2004 en aan de conservatoria van Brussel en Den Haag. Daarnaast verzorgt hij wereld- legt zich toe op Italiaans en Duits repertoire van de 16de tot de 18de eeuw. Het wijd masterclasses, workshops, lezingen en gastcolleges. Sinds enkele jaren legt wordt geprezen om zijn heldere en homogene ensembleklank, maar evenzeer om hij zich eveneens toe op het barokke operarepertoire. Samen met regisseuse en de kwaliteiten van zijn individuele zangers in solistische passages. Het gezelschap choreografe Sigrid T’Hooft leidde hij vanaf meermaals de operaworkshop van de bracht drie cd’s uit met muziek van respectievelijk Domenico Scarlatti, Samuel Handel-Akademie in Karlsruhe. Peter Van Heyghen was met Les Muffatti ensemble Scheidt en Heinrich Schütz, die in de internationale vakpers op veel bijval konden in residence bij AMUZ van 2006 tot 2009. rekenen. Hun laatste opname is gewijd aan drie voorgangers van Johann Sebastian Bach: Johann, Johann Michaël en Johann Christoph. Van Nevel, Paul Paul Van Nevel richtte in 1970 Huelgas Ensemble op dat internationale faam verwierf Zefiro Torna met zijn uitvoeringen van muziek uit de middeleeuwen en de renaissance met een Het Vlaamse vocaal-instrumentale ensemble Zefiro Torna werd opgericht in 1996 om accent op de Vlaamse polyfonie en onontgonnen repertoire. Van Nevel benadert de vanuit een diep respect voor het verleden het muzikale erfgoed te laten herleven voor muziek vanuit de originele bronnen en trekt jaarlijks een aantal maanden uit om in een publiek van vandaag. Het ensemble kiest voor historische instrumenten en een Europese bibliotheken oude muziek te bestuderen en te transcriberen. Met zijn inter- historische benadering van de uitvoeringspraktijk – waarvoor het zich laat bijstaan door pretaties betracht hij een accurate weergave van de tijdsgeest van het repertoire, en musicologen – maar voegt er ook eigen elementen aan toe, vaak onder de vorm van dat vanuit de kennis van historische uitspraak, voordrachtattitudes, tijdservaring en literatuur, theater, hedendaagse dans, beeldende kunst, actuele en etnische muziek. tempo, geïmproviseerd contrapunt enz. Paul Van Nevel is ook actief als gastdirigent, docent en auteur en werd al meermaals gelauwerd voor zijn rijkgevulde carrière.
Vanscheeuwijck, Marc Marc Vanscheeuwijck is barokcellist en professor musicologie aan de universiteit van Oregon. Hij doceert muziekgeschiedenis, maar ook podiumvaardigheden en barokcello. Hij dirigeert tevens het Collegium Musicum dat zich toelegt op oude muziek. Zelf studeerde Vanscheewijck cello en kamermuziek aan de conservatoria
424 425 Uitgevoerde werken
Agricola, Alexander (1446-1506) Sancte Philippe 369
Anoniem Adieu vous dy l'espoir de ma jonesse 141 Agnus Dei 151 Alle stamegne donne 339 Alleluia 151 Amor que t’o fat hio 339 Ave maris stella 151 Ave maris stella 115 Ave regina celorum 151 Ayuhal Saki 85 Ballo delle fantinelle da marito 339 Ben lo sa Dio se sum vergine e pura 141 Benedicamus Domino 151 Berricuocoli e confortini 339 Catholicorum concio 85 Che mangerà la sposa? 339 Chi la castra la porcella 339 Chiara fontana de belli costumi 141 Chiave chiave 339 Comme ung homme desconforté 141 Corten espadas afiladas 57 Da'ani 85 Danse ‘De’confortini’ 339 De mia farina fo le mie lasagne 339 Deo gratias 151 Deus in adiutorium meum intende 151 Dixit Dominus 115 Fortune, par ta cruaulté 141
426 427 Gagliarda Catacchio 219 Gagliarda Gonella 219 Gagliarda Moneghina 219 Gloria 151 Hec est regina 151 Hélas, n’aray-je jamais mieulx 141 Hobbi Zourni 85 Hont paur 327 In questo ballo 339 Io son Maistro Barileto 339 Kyrie [Cunctipotens genitor Deus] 151 Kyrie [Orbis factor] 151 L’autre jour, par ung matin 141 La bonne et belle 327 La vida de Culin 339 Lahen Tayyah 85 Laudate pueri Dominum 151 Laude novella 327 Lo mio padre e la mia madre 339 Ma bouche plaint 141 Magdalena degna da laudare 327 Magnificat 151 Noi siam qui per buractar 339 Nostr'avocata se' et sempre fosti 151 O pelegrina, o luce, o clara stella 141 Or sus, vous dormés trop 327 Otep myrry 233 Pan de miglio 339 Pavana Piana fusi 219 Per verità portare 151 Perla mya cara, o dolce amore 141 Pour che je ne puis 327 Ramani 85 Sera ne lo cor mio dolgia e tormento 219 So stato nel inferno tanto tanto 219 Stabat mater, à 1, 2 & 3 317
428 429 Staralla ben cusì? 219 Sub tuum presidium 115 Terriblement suis fortunée 141 Una vecchia sempiternosa 339 Universi qui te expectant 151 Va fortune 327 Vilana che sa tu far? 219 Voca la galiera 339 Voltati in za Rosina 339
Bach, Johann Sebastian (1685-1750) O wir armen Sünder, BWV 407, à 4 101
Bernhard, Christoph (1628-1692) Missa super Christ unser Herr 179
Béthune, Conon de (ca. 1160-1219/20) Ahi! Amors dure departie 233 Bien me deüsse targier 233
Biffi, VivaBiancaLuna (°1974) Eno sagrado, en Vigo (cantiga de amigo) 165 Quand’eu vejo las ondas (cantiga de amor) 165
Bologna, Jacopo da (1340-1386?) Non al suo amante piú Diana piacque 205
Browne, John (fl. ca. 1480-1505) Salve regina 159
Bull, John (1562-1628) Ophelia’s Walsingham 73
Burck, Joachim a (1546-1610) Die deutsche Passion nach Johannes 179
430 431 Busnoys, Antoine (ca. 1430-1492) In hydraulis 369
Byrd, William (1542-1623) From the depths of sin 73
Byzantijns gregoriaans Innal Bayara (hymne aan de maagd Maria) 85 Istaniri 85
Caldara, Antonio (1670-1736) Non v'è pena ne l'amore 69
Campion, Thomas (1567-1620) Ode on the 5th of November 73
Campra, André (1660-1744) Air pour le deuxième cavalier espagnol, uit: L'Europe galante 77 Menuets I & II, uit: L'Europe galante 77 Prélude pour le premier cavalier espagnol, uit: L'Europe galante 77
Caprioli, Antonio (fl. 16de eeuw) Sotto un verde e alto cipresso 219
Cara, Marchetto (ca. 1465-1525) Cantai mentre nel cor lieto fioria 219 Forsi che si, forsi che no 219 Le son tre fantinelle tutte e tre da maritare 339 Per fuggir d'amor le punte 219
Cárceres, Bartomeu (fl. 1546) Sus, sus, sus (La Trulla) 57
Cascia, Giovanni da (fl. 1340-1350) La bella stella 327
432 433 Castello, Dario (fl. eerste helft 17de eeuw) Sonata nona a 3 61
Champagne, Thibaut de (1201-1253) Au tans plain de felonie 233
Ciconia, Johannes (ca. 1370-1412) Ligiadra donna 327
Cima, Giovanni Paolo (ca. 1570-1630) Sonata à 3 61
Clemens non Papa, Jacobus (ca. 1510/15-1555/56) Ave maris stella 277 Ego flos campi 115 Magnificat 277
Codax, Martín (fl. 1240-1270) Ay Deus, se sab’ora meu amigo 165 Ay ondas que eu vin veer 165 Mandad’ei comigo 165 Mia irmana fremosa, treides comigo 165 Ondas do mar de Vigo 165 Quantas sabedes amar amigo 165
Compère, Loyset (ca. 1445-1518) Nous sommes de l’ordre de Saint Babouyn 339 Officium de cruce, à 4 317 Omnium bonorum plena 369
Conti, Francesco Bartolomeo (1681-1732) Lontananza dell'amato 69
Coperario, John (ca. 1575-1626) Gray’s inn 73
434 435 Costeley, Guillaume (ca. 1530-1606) Noblesse gist au coeur, à 4 101
Crema, Ioan Maria da (fl. 1540-1550) Saltarello alla Bolognesa 219
Dalza, Joan Ambrosio (fl. 1508) Pavana alla Veneziana, Saltarello e Piva 219
De bruyn, Jurgen (°1971) Een jonge vrouw in 't groen van een laurier 205
des Prez, Josquin (ca. 1450/55-1521) Nymphes des bois 369 Stabat mater, à 5 317
D'India, Sigismondo (ca. 1582-1629) Voi ch'ascoltate in rime sparse il suono 205
Dinis, Dom (1261-1325) A tal estado mi adusse, senhor 85 Non sei como me salva a minha senhor 85 O que vos nunca cuidei a dizer 85 Poys que vos Deus, amigo, quer guisar 85 Senhor fremosa, no posso eu osmar 85
Du Fay, Guillaume (1397-1474) Dona gentile he bella come l'oro 141 Gloria 369 Vergine bella, che di sol vestita 205
Encina, Juan Del (1468-1529) Señora de hermosura 57
Fayrfax, Robert (1464-1521) Ave Dei Patris filia 265
436 437 Firenze, Andrea da (?-ca. 1415) Dal traditor non si può l’uom guardare 327
Firenze, Lorenzo da (?-1372/73) Sanctus 85
Firenze, Paolo da (ca. 1355-1436) Perchè vendetta 327
Flecha, Mateo 'el Viejo' (1481-1553) La Bomba 57 Teresica hermana 57
Frank, Melchior (ca. 1579-1639) Ein feste Burg ist unser Gott 179
Frescobaldi, Girolamo (1583-1643) Canzon La superba 61 Canzon prima, à 3 61
Fux, Johann Joseph (1660-1741) Partita in g, K 324 69
Gareth, Benedetto (ca. 1450-1514) Amando e desiando 219
Gero, Jhan (fl. 1540-55) Amor, quando fioriva 255
Ghizeghem, Hayne van (ca. 1445-1476/97) De tous biens plaine est ma maistresse 141
gregoriaans Adest dies novae laeticiae 233 Adoremus victoriosissimum 277 Agatha in Sicilia 277
438 439 Agathae sacrae virginis 277 Agnes beatae virginis 277 Altare thymiamatis 233 Andreas Christi famulus 277 Ave Maria gratia plena 277 Ave maris stella 277 Ave maris stella 115 Ave Roche sanctissime 277 Benedicamus 115 Benedicta sis maiestas 277 Christe caput ecclesie 233 Conductus Gaude, felix Francia 233 Confessor dei venerande 277 Deus in adjutorium 115 Dixit Dominus (psalm 109) 233 Dominus vobiscum 115 Gallia plaudat canticis 233 Incipit oratio Jeremiae prophetae 233 Iudei viri sanguinum 233 Magnificat 233 Mentem sanctam spontaneam 277 Missus est Gabriel angelus 277 Nativitas tua dei genetrix 277 O Huberte dedicatam 277 O meriti clari regio 233 Occidentem illustrat oriens 233 Oculi tui 115 Oremus. Ascendat ad te 115 Plebs fidelis iocundetur 277 Post Petrum primum principem 277 Quem terra pontus aethera 277 Quis es tu qui venisti 277 Regem virginum Dominum 277 Regem virginum Dominum 277 Reges Tharsis et insulae munera offerent 295 Regis et pontificis 233
440 441 Salve crux 277 Salve regina 277 Scysma mendacis Grecie 233 Speciosa facta es 277 Spinis Christus coronatus 233 Tota pulchra es 115 Unicornis captivatur 233 Venite exsultemus Domino 277 Videns Andreas crucem 277 Videns Dominus 295
Guerrero, Francisco (1528-1599) O crux splendidior, à 5 317
Guerrero, Francisco (1528-1599) ? Si la noche haze escura 57
Hammerschmidt, Andreas (1611/2-1675) Wie lieblich sind deine Wohnungen 179
Improvisatie Ave maris stella 115 Derde meditatie op het thema van Quand’eu vejo las ondas 165 Eerste meditatie op het thema van Quand’eu vejo las ondas 165 Interlude op het thema van Ondas do mar de Vigo 165 Interlude op het thema van Quantas sabedes amar amigo 165 Prelude op het thema van Ondas do mar de Vigo 165 Salve regina 115 Sub tuum presidium 115 Tweede meditatie op het thema van Quand’eu vejo las ondas 165 U˜a dona que eu quero gram bem (cantiga de amor) 165
Jenkins, John (1592-1678) Fantasia & Air No. 10 73
442 443 Jones, Robert (fl. ca. 1520-1535) Magnificat 159
Lanier, Nicholas (1588-1666) Hero's complaint to Leander 73
Lassus, Orlandus (1532-1594) Audi dulcis amica mea, à 4 395 Canticum canticorum 395 Magnificat super Ancor che col partire di Cipriano, à 5 395 Missa Susanne un jour, à 5 395 O crux splendidior, à 6 317 Osculetur me osculo, à 8 395 Quam pulchra es, à 5 395 Stabat mater, à 8 317 Surge propera amica mea, à 6 395 Tota pulchra es, à 4 395 Veni dilecte me, à 5 395 Veni in hortum meum, à 6 395 Vulnerasti cor meum, à 6 395
Lawes, Henry (1595-1662) A boat, a boat 73 Anacreon’s ode 73
Le Jeune, Claude (ca. 1530-1600) Cigne ie suis de candeur, à 3 & 5 101 Povre coeur entourné, à 5 101
Liszt, Franz (1811-1886) Pace non trovo, e non ho da far guerra 205
Lorenzi, Vito De (°1977) Suoni di terra 219
444 445 Lully, Jean-Baptiste (1632-1687) Air pour les démons et les monstres, uit: Amadis 77 Ouverture, uit: Roland, LWV 65 77 Petit air, uit: Phaëton 77 Sommeil, uit: Atys 77
Luther, Martin (1483-1546) Ein feste Burg ist unser Gott (Choral) 179
Machaut, Guillaume de (ca. 1300-1377) Dame, se vous n’avez aperceu 357 Dix et sept, cinq, trese, quatorse et quinse 357 Le lay de bonne esperance 357 Nes que on porroit 357 Ploures, dames, ploures vostre servant 357 Quant Theseus, Hercules et Jason / Ne quier veoir la biaute d'Absalon 357 Sans cuer, dolens de vous departiray 357 Se pour ce muir qu’amours ay bien servi 357
Manchicourt, Pierre de (1510-1564) O crux splendidior, à 5 317
Marais, Marin (1656-1728) Air des furies, uit: Sémélé 77 Chaconne, uit: Sémélé 77 Prélude, uit: Alcyone 77 Ritournelle, uit: Alcyone 77 Tempête, uit: Alcyone 77 Tremblement de terre, uit: Sémélé 77
Marenzio, Luca (1553/54-1599) Crudel acerba, inexorabil morte 255 Fuggito è 'l sonno a le mie crude notti 255 Non vidi mai dopo notturna pioggia 255 Solo e pensoso i più deserti campi 255
446 447 Mauduit, Jacques (1557-1627) Pardon et justice (psalm 150), à 4 101
Monte, Philippe de (1521-1603) In qual parte del ciel, in qual idea 255
Monteverdi, Claudio (1567-1643) Oimè 'l bel viso, oimè 'l soave sguardo 255 Vago augelletto che cantando vai 205 Zefiro torna, e'l bel tempo rimena 205
Morley, Thomas (1557/58-1602) Fire, fire 73
Moscheles, Ignaz (1794-1870) Grande sonate concertante, opus 34 65
Mouton, Jean (ca. 1459-1522) Nesciens mater 115
Obrecht, Jacob (1457/58-1505) Benedicamus in laude Jesu 115 Missa de Sancto Donatiane 369
Ockeghem, Johannes (ca. 1410-1497) Alma redemptoris mater 369 Ma bouche rit et ma pensée pleure 141
Othmayr, Caspar (1515-1553) Mein himmlischer Vater 179 O Mensch, bewein dein Sunde groß 179
Palestrina, Giovanni Pierluigi da (1525/26-1594) Adiuro vos 41 Canticum canticorum 41 Caput eius aurum 41
448 449 Crucem sanctam subiit, à 5 317 Dilectus meus mihi 41 Ecce tu pulcher es 41 Fasciculus myrrhae 41 Guttur tuum 41 Introduxit me rex 41 Laeva eius 41 Nigra sum 41 O crux ave spes unica, à 4 & 5 317 Osculetur me 41 Pulchrae sunt genae 41 Quam pulchra es 41 Si ignoras te 41 Sicut lilium inter spinas, à 5 41 Surgam et circuibo civitatem 41 Surge, amica mea 41 Surge, propera amica mea, à 5 41 Tota pulchra es 41 Trahe me post te 41 Veni, veni, dilecte mi 41 Vineam meam 41 Vox dilecti mei 41 Vulnerasti cor meum 41
Perugia, Matteo da (fl. 1400-1416) Dame d’honour 327
Piacenza, Domenico da (ca. 1445-1518) Rostibolly 339
Piccinini, Alessandro (1566-ca. 1638) Passacaglia 381
Pipelare, Matthaeus (ca. 1450-ca. 1515) Magnificat 115 Salve regina 115
450 451 Playford, John (1623-1687) Divisions on Paul’s steeple 73 Down in a dungeon deep 73 Faronel’s ground 73
Plice, Jannes (fl. 16de eeuw) A la pesca 339
Praetorius, Michael (1571-1621) Herre, nun lässt du deinen Diener in Frieden fahren 179 Regina coeli jubila, à 3 101 Salve regina, à 4 101 Übers Gebirg Maria geht, à 4 101
Pygott, Richard (ca. 1485-1549) Salve regina 159
Regis, Johannes (ca. 1425-ca. 1496) Missa Ecce ancilla domini 369
Resinarius, Balthasar (ca. 1485-1544) Vater unser der du bist im Himmel 179
Romberg, Bernhard (1767-1841) Thema & variaties, opus 50 65
Rore, Cipriano de (1515/16-1565) Io canterei d’amor sì novamente 205 Per mezz'i boschi inhospiti et selvaggi 255
Rossi, Salomone (1570-ca. 1630) 'Al naharót bavél (psalm 137) 381 Cor mio, deh non languire 381 Elohim hashivénu (psalm 80: 4, 8, 20) 381 Haleluyáh, Halelì nafshì 'et 'adonái (psalm 146) 381 Hashkivénu (gebed) 381
452 453 Lamnatséah 'al hagitít (psalm 8) 381 Mizmór letodá (psalm 100) 381 Rimanti in pace 381 Shir hama'alót (psalm 128) 381 Tirsi mio, caro Tirsi 381 Udite, lacrimosi spirti d’averno 381
Rotem, Elam (°1984) Hinach yafa rayati (Hooglied 4:1-7) 381 Kol dodí hineh-zéh bá (Hooglied 2:8-13) 381 Messaggier di speranza 381 Shchora ani ve’nava (Hooglied 1:5-7) 381
Schütz, Heinrich (1585-1672) Selig sind die Toten 179
Selle, Thomas (1599-1663) Die mit Tranen saen 179 Veni Sancte Spiritus 179
Senfl, Ludwig (1490-1543) Ach Elslein, liebes Elselein / Es taget vor dem Walde, à 4 101 Ave Rosa sine spinis, à 5 101 Mollis inertia, à 4 101 Non usitata, à 4 101
Senlèche, Jacob de (fl. 1382-1395) En ce gracieux tamps 327
Sheppard, John (ca. 1515-1558) Verbum caro 265
Tallis, Thomas (ca. 1505-1585) Gaude gloriosa Dei mater 265 Magnificat 265 Videte miraculum 265
454 455 Taverner, John (ca. 1490-1545) Mater Christi 265
Traditioneel / Kaddish gebed Yitgadál veyitkadásh 381
Tromboncino, Bartolomeo (1470-na 1534) Ai Maroni 339 Ave Maria 219 Che debb'io far, che mi consigli Amore 255 Ostinato vo' seguire 219 Su, su, leva alza le ciglia 219 Vale diva mia, va' in pace 219 Vergene bella 219
Tye, Christopher (ca. 1505-1571/73) In Nomine 'Crye' 73
Uccellini, Marco (ca. 1603/10-1680) Aria sopra la scatola da gli aghi 61 La luciminia contenta, sonate voor viool solo 61 La vendramina 61 Sonata vigesimasesta sopra la Prosperina, à 3 61
Van Laethem, Els (°1973) La gola e ’l somno et l’otïose piume 205 Mille piagge in un giorno et mille rivi 205 Una candida cerva sopra l’erba 205
Vaet, Jacobus (ca. 1529-1567) Continuo lacrimas, à 6 295 Ferdnande imperio, à 6 295 Filiae Jerusalem, à 5 295 Missa Ego flos campi, à 6 295 O quam gloriosum, à 4 295 Reges terrae congregati sunt, à 5 295
456 457 Salve regina, à 4 & 5 295 Videns Dominus, à 5 295 Selectieve bibliografie
Vaqueiras, Raimbaut de (1150/60?-1207) Ara pot hom conoisser e proar 233 Alden, J., Songs, Scribes, and Society: The History and Reception of the Loire Valley Vásquez, Juan (ca. 1500-1560) Chansonniers, Oxford, 2011. Con qué la lavaré 57 Alden, J., On the Aesthetics of 15th-Century Chansonniers, in Danish yearbook of Musicology, 33, 2005, p. 17-30. Walter, Johann (1496-1570) Ausloos, H. & Bossuyt, I. (eds.), Hooglied, bijbelse liefde in beeld, woord en klank, Beati immaculati / Vive Luthere, à 7 101 Leuven, 2008. Verley uns Friden, à 4 101 Ausloos, H., La lecture du Cantique des cantiques et ses resurgences culturelles, Wir glauben all an einen Gott 179 in, M. Watthee-Delmotte & A. Bonord (eds.), Le sacré dans la littérature contempo- raine: expériences et références (Recherches en littérature et spiritualité; 25), Bern, Wert, Giaches de (1535-1596) 2015, p. 129-140. Gratie ch'a pochi 'l ciel largo destina 255 Burkholder, P.J., Grout, D.J., Palisca, C.V., A History of Western Music, New Vago augelletto che cantando vai 255 York, ed. 9, 2014. Einstein, A., The Italian madrigal, Princeton, 1949. White, Robert (ca. 1538-1574) Fallows, D., Chansonnier de Jean de Montchenu (ca. 1475) : Commentary to the Magnificat, à 6 159 Facsimile of the Manuscript Rothschild 2973 (I.5.13) in the Bibliothèque Nationale Regina caeli 265 de France, Valencia, 2008. Tota pulchra es 265 Fenlon, I. & Haar, J., The Italian Madrigal in the Early Sixteenth Century, Cambridge, 1988. Willaert, Adrian (ca. 1490-1562) Filippi, D., Sonic Afterworld: Mapping the Soundscape of Heaven and Hell in Early Quando fra l'altre donne ad ora ad ora 255 Modern Cities, in I. Biddle & K. Gibson (eds.), Cultural Histories of Noise, Sound and Listening in Europe, 1300-1918, Londen, 2017, p. 186-204 Galvez, M., Songbook: How Lyrics Became Poetry in Medieval Europe, Chicago, 2012. Kirkman, A., The cultural life of the early polyphonic mass: medieval context to modern revival, Cambridge, 2010. Leach, E.E., Guillaume de Machaut: secretary, poet, musician, Ithaca, 2011. Memelsdorff, P., The Codex Faenza 117: Instrumental Polyphony in Late Medieval Italy. Introductory Study and Facsimile, Lucca, 2012. Memelsdorff, P., The filiation and transmission of instrumental polyphony in late medieval Italy; the codex Faenza 117, Utrecht, 2010. Newman, B., Medieval Crossover: Reading the Secular against the Sacred, The
458 459 Conway Lectures in Medieval Studies, Notre Dame, 2013. Palisca, C.V., Studies in the history of Italian music and music theory, Oxford, 1994. Praktische info Pesce, D. (ed.), Hearing the motet, Essays on the Motet of the Middle Ages and Renaissance, Oxford, 1999. Rothenberg, D., The Flower of Paradise: Marian Devotion and Secular Song in Medieval and Renaissance Music, New York, 2011. Festivalsecretariaat Festival Office Walters Robertson, A., Guillaume de Machaut and Reims: Context and Meaning Het festivalsecretariaat wordt ingericht The festival office will be located at the in His Musical Works, Cambridge, 2002. aan de balie van AMUZ, Kammenstraat 81. counter of AMUZ, Kammenstraat 81. There U kan er terecht voor alle informatie over you are welcome with all your queries de activiteiten tijdens Laus Polyphoniae about the activities of Laus Polyphoniae 2017. Ook kan u er de festivalgids met 2017. The Festival guide cum sample CD bijbehorende cd, en concerttickets kopen. as well as tickets for the festival concerts Openingsuren are on sale there as well. Het festivalsecretariaat is van 18 tot en Opening hours met 27 augustus elke dag open van 10 tot The festival office will be open from 18 17 uur. August, daily from 10 a.m. until 5 p.m.
Tickets Tickets Festivalsecretariaat AMUZ On sale at the festival office Van 18 tot en met 27 augustus dagelijks The festival office will be open from 18 to open van 10 tot 17 uur. Aan de balie van 27 August, daily from 10.00 until 17.00. At AMUZ kan u contant, met bancontact the ticket desk of AMUZ you can pay in of met creditcard (Visa of MasterCard) cash, with Bancontact/Mister Cash or with betalen. Ook AMUZ-geschenkbonnen, a credit card (Visa or MasterCard). AMUZ Ticket Compliments Supreme Awards Gift Vouchers, Ticket Compliments Supreme en Ticket Compliments Sport & Cultuur Award and Ticket Compliments Sport & worden als betaalmiddel aanvaard. Cultuur are also accepted. Aan de balie van de concertlocatie At the door Vanaf één uur voor aanvang van het Ticket sales at the door start one hour before betreffende concert. Op andere concert- the start of each concert. At the ticket desk locaties dan AMUZ kan u enkel contant of other locations than AMUZ you can only betalen. pay in cash. Online On line www.amuz.be of [email protected] www.amuz.be or [email protected] Telefonisch By telephone +32 (0)3 292 36 80 +32 (0)3 292 36 80
460 461 Cd-verkoop CDs (ovenschotel van aubergine met mozza- aubergines with mozzarella and fresh Muziekwinkel La Boîte à Musique uit Music shop La Boîte à Musique from rella en verse basilicum). basil) Brussel is op geregelde tijdstippen Brussels is present with CDs of the Hoofdgerecht: cannelloni met krab en Main course: cannelloni with cod and aanwezig met cd’s van de festivalensem- performing ensembles. kabeljauw of kalfsrollade met parmaham, crab or veal roulade with Parma ham, red bles. rode pesto & taleggio of lasagne met pesto and taleggio or lasagne with green groene asperges, ricotta & spinazie. asparagus, ricotta and spinach Festivalcafé Festival café Het festivalcafé in AMUZ vormt het The festival café at AMUZ offers the ideal Goed om te weten Good to know ideale trefpunt voor publiek en artiesten. meeting place for audience and artists. Laatkomers Latecomers De foyer van AMUZ is elke dag vanaf The AMUZ café will open every day from De voorstellingen beginnen stipt. Laatko- All concerts start exact. Latecomers will zaterdag 19 tot en met zaterdag 26 Saturday 19 until Saturday 26 August from mers worden niet meer in de concertzaal not be admitted. augustus open van 12 tot 15 uur en één uur 12.00 until 15.00 and one hour before the toegelaten. voor aanvang van elk concert in AMUZ. start of each concert there. Gsm’s en elektronische horloges Mobile telephones and digital watches Lunch Lunch Gsm’s en geluidssignalen van elektroni- Mobile phones and signals from digital Elke dag vanaf zaterdag 19 tot en met Every day from Saturday 19 until Saturday sche horloges moeten worden uitgescha- watches must be switched off before the zaterdag 26 augustus, vanaf 12 uur, in de 26 August, from 12.00 onwards in the keld voor aanvang van het concert. start of the concert. AMUZ-foyer. Bruschette tegen diverse AMUZ foyer. Daily selection of bruschetta prijzen volgens aanbod van de dag. at various prices depending on availability Beeld- en geluidsopnamen Audio and visual recording Zonder reservatie. that day. No reservation required. Het is verboden beeld- of geluidsopnamen It is forbidden to make any audio or visual te maken tijdens de concerten zonder recordings during the concerts without Resto Tavola d’amore Resto Tavola d’amore expliciete toelating van de directie van explicit permission from the AMUZ Voorafgaand aan de avondconcerten in Enjoy a festival menu before the evening AMUZ. management. AMUZ kunt u genieten van een festival- concerts at AMUZ. A festival menu costs menu. Het festivalmenu bestaat uit een € 21 and Kinderen toegelaten Kids admitted voor- en een hoofdgerecht en kost € 21. includes a starter and a main course. Het publiek van morgen is vandaag al Tomorrow’s audience is welcome today. Desserts zijn de avond zelf verkrijgbaar Desserts are available each evening for € welkom op alle concerten van AMUZ. U Would you like to take your children or voor € 6. Vooraf reserveren is noodzake- 6. Advance reservation required through wil uw (klein)kinderen meebrengen naar grandchildren to a concert? That’s ok! A lijk via AMUZ. Het festivalmenu wordt op AMUZ. The festival menu will be served in een concert? Dat kan. Dat mag. Heel wat lot of the concerts will appeal to them. We zaterdag 19, maandag 21, woensdag 23 en the AMUZ foyer on Saturday 19, Monday concerten zullen hen kunnen bekoren. leave it to you to determine which produc- zaterdag 26 augustus in de AMUZ-foyer 21, Wednesday 23 and Saturday 26 Welke voorstelling het meest in aanmer- tions are most suitable, as you know your geserveerd om 18 uur. August at 18.00. king komt, kan u wellicht zelf het best children best. inschatten. Voorgerecht: frisse salade met buffelmoz- Starter: fresh salad with buffalo mozza- zarella en gegrilde groenten of duo van rella and grilled vegetables or focaccia focaccia of melanzane alla parmigiana duo or melanzane alla parmigiana (baked
462 463 Organisatie AMUZ Subsidiënten & partners
Algemene Vergadering General Assembly Met de steun van Philip Heylen, voorzitter president | Michaël Scheck, ondervoorzitter vice president | Axel De Schrijver | André Gantman | Anne Giveron | Bob Hulstaert | Mieke Janssens | Mark Lambrechts | Luk Lemmens | Karel Moens | Luc Muylaert | Ramsey Nasr | Rein- der Pols | Dirk Renard | Dirk Rochtus | Lieve Stallaert | Axel Vandeputte | Joachim Van Meirvenne | Steven Thielemans | Jo Vermeulen Partners Medewerkers Staff Bart Demuyt, algemene & artistieke directie general & artistic director | Veerle Braem, zakelijke directie financial director| Tine Hubrechts, assistentie directie executive as- sistant | Robin Steins, assistentie programmering & educatie artistic planning as- sistant & educational programmes officer| Frederic Delmotte, assistentie program- mering & dramaturgie artistic planning assistant & dramaturge | Greet Coenegrachts, communicatie communication | Julie Hendrickx, public relations public relations | Tine Clevers, eindredactie & ticketing final editing & ticketing officer | Koen Koninkx, foyer foyer | Mona Heyrman, productieleiding production management | Evelyne Van Mieg- hem, productie & zaalhuur production & hall rent officer | Jan Tambuyser, productie & techniek production & technician | Bart Tambuyser, techniek & gebouwbeheer techni- cian & premises management officer| Sahil Ghafari, administratie (stagiair) adminis- tration (intern) | Thomas Zaman, assistentie productie (stagiair) assistent production officer (intern)| Sam Verhaegen, assistentie productie (stagiair) assistent production officer (intern)
Vrijwilligers Volunteers Anne Blondiau | Chris Bruynincx | Herman Ceulemans | Lieve Claus | Siegfried Crabbe | Veerle De Laet | Yvonne De Roose | Seppe Dessein | Jean Foesier | Els Maesschalk | Raf Meukens | Maria Mertens-De Bie | Gerd Portocarero | Tine Soete | Marcel Stevens | Jan Theuns | Gert Van Den Bergh | Lea Van Hoecke | Paul Van Mechelen | Marleen Van Pottelberge | Paul Van Schoors | Anne Vercauteren | Heidi Verstockt | Herman Viaene | Vera Vuylsteker
464 465
KATTENDIJKBRUG
KATTENDIJKDOK - WESTKAAI - KATTENDIJKDOK OOSTKAAI - KATTENDIJKDOK
LONDENBRUG
RIJNKAAI
GODEFRIDUSKAAI 1 AMUZ WAASLANDTUNNEL BROUWERSVLIET ITALIËLEI Kammenstraat 81 TAVERNIERKAAI
2 St.-Pauluskerk SCHELDE NPLEIN
Veemarkt 14 ORTELIUSKAAI
FALCO FALCONRUI
PAARDENMARKT PAARDENMARKT 3 Cultureel Centrum Berchem Driekoningenstraat 126 2
JORDAENSKAAI
TRAAT 4 HETPALEIS MINDERBROEDERS Theaterplein
KOEPORTS
RUI
LANGE KEIZERSTRAAT 5 St.-Jacobskerk WOLSTRAAT STEENPLEIN
Lange Nieuwstraat 73 SUIKERRUI KAASRUI ERNEST VAN DIJCKKAAI KIPDORP
H. CONSCIENCEPLEIN SINT-JACOBSMARKT OUDE 6 St.-Andrieskerk KATHEDRAAL 8 LANGE NIEUWSTRAAT KOORN Waaistraat ITALIËLEI
REYNDERSSTRAAT 5 LANGE NIEUW STRAAT MARKT
GROENPLAATS 7 Rubenshuis OPERA
Wapper 9-11 MEIR MEIR MEIR
KAMMENSTRAAT 7 8 KU Leuven, PLANTINKAAI JODENSTRAAT KIPDORPVEST (Kapel) Campus Carolus NATIONALESTRAAT
Korte Nieuwstraat 33 RSSTRAAT 6 OUDAAN LANGE 4
LANGE RIDDE FRANKRIJKLEI
KLOOSTERSTRAAT GAST VLEMINCKVELD
LEOPOLD HUISSTRA
SINT-MICHIELSKAAI
AT ELZENVELD
STRAAT
NATIONALESTRAAT
SCHELDESTRAAT
FRANKRIJKLEI
VOLKSTRAAT 3 COCKERILLKAAI
WAALSE KAAI
466 BRITSE LEI 467 VLAAMSE KAAI
DE GERLACHEKAAI
AMERIKALEI Concept & samenstelling Frederic Delmotte | Bart Demuyt | Robin Steins
Eindredactie Tine Clevers | Frederic Delmotte | Bart Demuyt | Robin Steins
Redactie Tine Clevers | Greet Coenegrachts | Frederic Delmotte | Bart Demuyt | Julie Hendrickx | Robin Steins
Auteurs Jane Alden | Stratton Bull | Anna Danilevskaia | Frederic Delmotte | Bart Demuyt | Daniele V. Filippi | Philippe Heylen | Anne MacNeil | David J. Rothenberg | Hendrik Vanden Abeele | Marc Vanscheeuwijck
Vertalingen Capilla Flamenca | Cappella Pratensis | Ike Cialona | Chantal Coppens | Jeanine De Landtsheer | Walter Geerts | JAMM | Jan Gijsel | Anton Hendriks | Brigitte Hermans | Marianne Lambregts | Linguapolis | Steven Marien | Hanneke Po | Psallentes | Noël Reumkens | Robin Steins | Ben Terstegge | Marjolein van Zuylen | Peter Verstegen | Helen White
Met dank aan Alamire Foundation | Els Debodt, HETPALEIS | Ann Kelders | Koninklijke Bibliotheek van België
Afbeeldingen p. 23 © Rob Stevens | p. 51, 82, 194, Israhel Van Meckenem (ca. 1440/45-1503): Sint-Barbara (fol.rés. S.II.4665) © Koninklijke Bibliotheek van België | p. 140, 302, Meester E S (fl. 1445/50-ca. 1467): Sint- Christoffel (fol.rés. S.II.2506) © Koninklijke Bibliotheek van België | p. 40, 150, 380, Martin Schongauer (ca. 1450-1491): Sint-Paulus (fol.rés. S.II.2383) © Koninklijke Bibliotheek van België | p. 174, 178, 216, 338, Martin Schongauer (ca. 1450-1491): Sint-Maarten, zijn mantel delend (fol.rés. S.II.2397) © Koninklijke Bibliotheek van België | p. 60, 316, 404, Martin Schongauer (ca. 1450-1491): Johannes De Doper (fol.rés. S.II.4647) © Koninklijke Bibliotheek van België | p. 56, 276, 326, Martin Schongauer (ca. 1450-1491): Sint-Sebastiaan (fol. rés. S.II.2398) © Koninklijke Bibliotheek van België | p. 426-456, Simon Bening (ca. 1483-1561): miniaturen uit het Imhof manuscript (1511), privébezit, © Alamire Foundation
Grafisch ontwerp Yellow Subsmarine
Druk Drukkerij Paesen, Opglabbeek
Wettelijke depot D/2017/0306/99
V.U. Bart Demuyt, Kammenstraat 81, 2000 Antwerpen | www.amuz.be
468
3992_KLA_Sponsor_Advertentie_95x138.indd 1 22/06/17 12:01 201706_Cinquecento 29/06/2017 12:52 Page 1
www.hyperion-records.co.uk 80.000 CD’s enDVD’s opwww.laboiteamusique.eu wensen uveel luisterplezier. specialisten inklassiekemuziek, en zijnmedewerkers, Bertrand deWouters d’Oplinter
open 7/7
Gebrevetteerde HofleveranciervanBelgïe
+32 2 513 09 65 74 Coudenberg 1000 Brussels
design©hdmh.eu RICERCAR PRESENTS... [email protected] / www.outhere-music.com /
AVAILABLE
ALSO Canticum canticorum Roland deLassus: Leonardo GarcíaAlarcón & EnsembleClematis Chœur deChambreNamur ST.-PAULUSKERK SUNDAY 27.08.17|20.00 IN CONCERT Alles weten over erfgoed? werkelijk alles?
Neem dan een abonnement op faro | tijdschrift over cultureel erfgoed. www.faro.be/tijdschri