TATARICA: LANGUAGE

SIGNS OF THE LANGUAGE IN TATAR DIALECTS: SUFFIX -DACHY FUNCTIONING

Erjan Alkaya, Frat University, R-2, №:8, University Campus, Elâzığ, Turkey, [email protected].

Three dialects relating to the group of the Turkic family of languages are found in the Ta- tar language: middle, western (Mishar) and eastern (the language of the Siberian ). Among the Tatars living in the Volga and Ural region, the number of native speakers of the Mishar dialect is the second largest after Kazan Tatars. The middle dialect is at the heart of the Tatar literary language, however, the Mishar dialect and its subdialects are also important in language development. Despite the linguistic affinity of the Mishar subdialects to the literary language, they have certain dialectal fea- tures and preserve ancient language phenomena. This article deals with the features of the Mishar dialect and subdialects which played an important role in the formation of the Tatar nation and are currently spoken in different regions of . The article explores the preservation and peculiarities of use of the suffix -dachy in these dialects, noted in the Old Turkic written sources.

Key words: suffix-dachy, , Mishar dialect, Turkic language, Old Turkic language.

The suffix -dachy forms the future verb tense the records. For example: törtdin and the participle in the Old Turkic language. yıŋak erdeçi begler (U III, 2) ‘becks coming from There are examples of adding the voiceless form - four corners’; nom, boşgut boşgundaçı tüzünler taçı/-teçi to “r, l, n” in the consonantal stem and (TT V B, 52) ‘rebels who will be taught a lesson’; adding the voiced form -daçı/-deçi to the vowel kelteçi arkış (H.-ts., 76) ‘coming coffle (cara- stem and other consonantal stems in Orkhon in- van)’;ordu karşı közeddeçi (U III, 4) ‘a person who scriptions [1:97]. will watch the horde’; anıŋ utru turdaçı yok (U IV, This suffix appeared for the first time in the 283) ‘nobody is against him’, and others. There is Orkhon inscriptions: ölteçi bodunug tirgürü igittim a negative form of this suffix -madaçı in the texts (KT D, 29) ‘I recovered the dying people’; eki üç written during the Uyghur period: sizni ayamada- biŋ sümüz kelteçimiz bar mu (T, 14) ‘Do we have çıagırlamadaçı yok (Ht V, 42) ‘you won’t be ap- two-three thousand future soldiers’; üküş ölteçi an- preciated, respected’; sevmedeçi idi yok (Suv 579, ta tirildi (BK D, 31) ‘many goners recovered 12) ‘there is no host who won’t love’. The German there’; ölteçiçe sakınıgma türük begler bodun (BK scientist Marsel Erdal who studies the Uyghur re- D, 2) ‘the Turkic people, becks (rulers), thinking cords tells us that substantivized participles with about death’. As seen from the examples, the suffix the suffix -madaç ı and with declensional endings -dachy plays an attributive and substantivized role are often used [3: 289]. This suffix is also used as in the sentences [2: 171]. the form of the future tense in the Uyghur records: The verbs with this suffix play different roles aŋ kininte öŋi öŋi adrıltaçılar (U III, 19) ‘at last in the Orkhon inscriptions. It means the future everyone will be divided’ [4: 106-107]. tense of the verb and expresses action which will The suffix -dachy is described as the form of be performed after the moment of speech: tabgaç future participle in the texts of the Kara- oguz kıtañ buçegü kabışsar kaltaçı biz (T, 12-13) Kanidperiod. Mahmud Kashgari studied deverbat- ‘the chins, the Chinese, the Oghuz – if these three ive adjectives and identified the suffix -dachy as get together, it will be bad for us’; ol yergerü bar- the suffix deriving adjectives from verbs in Oghuz, sar türük bodun ölteçi sen (KT G, 8) ‘if you, the Kipchak, , Yagma, Argy, Suvar, Pecheneg Turkic nation, go to that place, you’ll die’; sü yo- and nomadic tribes’ languages [5: 32]. He gave the rılım tedeçi‘ let’s have the army, he would following examples: bardaçı er ‘a man who will say’;ötüken yış olorsar bengü il tuta olortaçı sen go’, keldeçi er ‘a man who will come’. He also (KT G, 8) ‘If you visit Otukan often, you’ll rule the mentioned that the suffix seldom meant the subject country for ages’ [2: 187-188]. formed on the basis of the substantivized participle The verbs with the suffix -dachy play an at- [6: 24]. He wrote that “the verbs in forms tapın- tributive role and are substantivized more often in guçı ‘worshipping’, yükün-güçi ‘humble, obedient’

37 E.ALKAYA in the languages of other Turkic nations are used in record, known in the study of theTurkic languages forms tapın-daçı, yükün-deçiin the Oghuz lan- as the Ibn-Mohanna trilingual (-Turkic- guage” in his tractate devoted to the suffix (DLT Mongolian) dictionary “Hilyatul-lisan va Hulbatul- II, 168). Examples such as suwgar-daçı ‘a person, Bayan”[9: 61]. who takes to drinking’ , todgur-daçı ‘supporter’, It was used mainly as the characteristic of the togra-daçı ‘a person who cuts’ (DLT II, 256) of participle in the works written in the Kipchak lan- this tractate proved Mahmud Kashgari’s ideas. guage: keldeçi ay (T, 28) ‘next month’, keldeçi yıl There are such examples as tut-taçı (DLT II, 296) (T,107, 28) ‘next year’ [10: 141], tuvurdaçı kız ‘keeper’, bitit-teçi, közet-teçi (DLT II, 218) ‘writ- (CC, 151, 5) ‘a girl who will give birth’, kökni, er’, ‘spectator’ and others formed with the help of yerni yarattaçı (CC, 137, 6) ‘who created the sky, the suffix -taçı/-teçi in this tractate [7: 215]. There the earth’ [4: 106], barçamız öldeçibiz (V56b, 22) are a lot of examples of adding the suffix to a verb ‘we all will die’, Sunkur bardaçıdır (V60b, 4-5) and making the future participle in “Kutadgu ‘Sunkur probably will go’ [11: 196]. Bilig”: Bilip sözledeçi kişi bar öküş/Anı bildeçi er There are -tachy, -tachi, -dachy, -dachi forms maŋa ked küsüş (KB, 207) ‘There are a lot of peo- of the suffix in the Old Turkic language, but there ple who will know what they are going to talk is just its sonorous form in the works written in the about / The man who will understand him is dear Old Anadolu language. The form -dachy, -dache is to me’; Yaruttaçı erni yorık tilni bil (KB, 162) used seldom in the works “Bahdgatul-Hadaik”, ‘Know the value of the dear language which will “Garipnama” written in the 13-14th centuries, and illustrate the basis for life’; Tilekim söz erdi ay the suffix -dech was used to form the future tense bilge bügü/Kidin keldeçike özüm sözlegü (KB, and participle and was substantivized in the works 192) ‘Hey, the scholar, the judge, my wish is to say of the 15th century: keldeçi yıl (BH, 143-22) ‘next a word / To say a word which will be left to the fu- year’, gelmişüŋ geldeçinüŋ ma’budı ol (APG, 24- ture’ [8: 170]. The suffix within the meaning of the 5) ‘he is the person of future worship’, ol kim future tense was used very seldom in the tractates dirildi öldeçi ol (BH, 121-5) ‘he who recovered written during the Kara-Kanid period: Yavuz iş will die’ [1: 99], geldeç yıl (KŞ. 638; KŞ. 2155) uçuz ol isiz boldaçı (KB, 901) ‘Evil behavior is not ‘next year’ [12: 124], geldeç evsim (Kesir. XV, dear, it will always be bad’; Usal bolmagıl ay tirig 399) ‘will speak’ [13]. boldaçı/ Tirig bolduŋ erse özüŋ öldeçi (KB, 1066) There is a tractate devoted to the evaluation of ‘Hey, who will stay in life, don’t be evil /If you are the use of the suffix -daçı in written sources study- ever alive you’ll die one day’[8: 187]. ing the . The form -daçı in the There are a lot of examples of using the affix - works of Old Turkic, Kara-Kanid period was ana- dachy in the works written from the Old Turkic pe- lyzed in Kemal Araslan’s work “Eski Türkçe’de riod to the Kara-Kanid period. Its meaning was İsim-Fiiller” dedicated to this problem. The scholar broad, it referred to the future tense or participle. studied that the verb in this form is determinate, This form was used seldom in the texts of the substantivized and is inflected for case in the con- middle Turkic period. It was mainly used as the text [14: 61-66].The scholar also analyzed the pe- characteristic of the participle in the works written culiarities, functioning and numerous syntactic re- in the Turkic language with Kipchak base in lations of the suffix -daçı [14: 132, 134, 135, 139- Khwarezm and Old Anadolu. 151]. M.Mansurogly studied the meanings of the For example, there is just the meaning of the suffix in the written sources of the Old and Middle participle of the suffix -daçı in the book “Nahdg Turkic period and gave examples from the works el-Pharadiz” written in Khwarezm district: Feriş- written in the Old and Middle Turkic period in his teler Taŋrı te’âlâdın peygambar ‘asnuŋ kılmış kıl- article “Türkçede -taçı Ekinin Fonksionları” [4: daçı zelletlerini yarlıkatu tileyürler (NF, 4-4), 105-108]. The meanings of the future participle [1: ‘Angels wish Allah to forgive prophet Muham- 96-99] and participle substantivization of the affix med’s past and future sins’; Peygambar ‘asnuŋ -daçı were studied in Nasrin Bayraktar’s monogra- kelmiş keldeçi yazukını yarlıkamışdın soŋ mag- phy “Türkçede Fiilimsiler” [1: 61-66]. firetini tilese ummatınga sezâ turur (NF, 83-17) Zajnap Korkmaz’s research written in this re- ‘After forgiveness of Prophet Muhammed’s past gard was valuable. He noticed that affixes -tachy, - and future sins, if he wishes he will be his fol- tachi, -dachy, -dachi mentioned in Orkhon and lower’. The suffix -taçı in the word sıgtaçı ‘a per- Yenisei inscriptions had the meaning of the future son, who makes somebody cry’ gives the meaning tense, also they could be substantivized and be in- of the substantivized participle in the Khwarezm flected for case; he noted that this form was used in

38 TATARICA: LANGUAGE

Mahmud Kashgari’s dictionary less often and he consists of the following subdialects:1) the Ser- identified its meanings in the Old Anadolu lan- gachsky subdialect (in Nizhni Novgorod province), guage [7: 215]. The scholar returned to this issue 2) the Chistopolsky subdialect (in and again in his article “Kaşgarlı Mahmud ve Oğuz Tü- Samara province), 3) the Drozhzhanovsky subdia- rkçesi”, and underlined that this affix mentioned in lect (in Tatarstan and ), 4) the Melek- the dictionary was a traditional peculiarity of the essky subdialect (in Ulyanovskprovince), 5) the Oghuz language [15: 252-253]. G.Gulsavin’s arti- Khvalynsk subdialect (in Ulyanovsk province), cle in which the author developed Z.Korkmaz’s 6) the Temnikovsky subdialect (in the South-West ideas and gave examples is also worth noticing of ), 7) the Lyambirsky subdialect (in the [16: 15]. Malak Ozjetgen also paid attention to the South-East of Mordovia), 8) the Kuznetsksubdia- words formed with the help of the suffix -daçı in lect (in Penza, Saratov and Volgogradprovinces), the dictionary “Kitabe madgmuge tardgemani torki 9) the Mordva-Karatay subdialect (in Tatarstan), va gadgami va maguli va farsi” which was the 10) the Bajkibash subdialect (in ), monument of Mamluk-Kipchak Egypt sultanate, 11) the Sarlyksky subdialect (in Oren- and gave examples: keldeçi ay, keldeçi yıl. He burgprovince), 12) the Sterlitamak subdialect (in thought the affix -daçı/-deçı, which was not men- Bashkortostan) [19: 37]. tioned in other works written in Mamluk territory, The Mishar Tatar and Middle dialects have a for example, in the dictionary “Kitâbu’l-İdrâk Li lot in common. The Mishar subdialects are divided Lisâni’l-Etrâk”, was a specific form of the Turk- into two (Ch and Ts) groups. The Ch-dialects are men (Oghuz) language [11: 197]. the Temnikovsky, Lyambirsky, Kuznetsk, Khva- The form -dachy, -dachi, -tachy, -tachi which lynsk, Melekessky, Mordva-Karatay and Sarlyk- had a lot of functions in the language of the docu- sky; Ts-dialects are Sergachsky, Drozhzhanovsky, ments written in the Old and Middle Turkic period Bajkibash and Sterlitamak dialects. The Chistopol- was not used in the records of a later period. Ac- sky subdialect is mixed (Ch and Ts) [20: 9-10]. cording to Madgdut Mansuroglu, this suffix is an The way of forming the participle with the help archaic form which was specific for a short period, of the suffix -dach is preserved in the Mishar Tatar for the records of the Old and Middle Turkic pe- dialects of the Tatar language. It is used in forms riod and was not used in the Turkic languages. The buldach/buldats formed by addition to the stem scholar said, the suffix -dachy was kept only in bul- mostly in the Chistopolsky, Drozhzhanovsky, some subdialects of the Tatar language [4: 105]. Khvalynsk, Kuznetsk and Sergachsky dialects. The E.R.Tenishev wrote that this affix was used in the scholar L.T.Makhmutova who studied the Mishar Qaraei and Altai Turkic language. The word al- dialects paid much attention to the fact that the suf- dachy has the meaning ‘death angel, demon’ in the fix -dach, -dats is added to the words meaning re- Altai Turkic language, the word bildachi has the lationship, proximity: kilеn buldaç ‘will be the meaning ‘expert, scholar’[17: 468]. daughter-in-law’, kiyew buldaç ‘will be the son-in- Madgdut Mansuroglu’s thoughts about the use law’, koda buldaç ‘will be the matchmaker’ and of the affix -dachy in some subdialects of the Tatar others; eti buldaç ‘will be the father’, apa/sеŋеl language made us perform new research. Indeed, buldaç ‘will be the sister’. The participle buldach we discovered that the affix which was actively is substantivized and takes possessive endings: used in Old Turkic records is being used in the kilеn buldaç-ım ‘my being daughter-in-law’, kilеn Mishar Tatar dialect of the Tatar language and has buldaç-ıŋ ‘your being daughter-in-law’, kilеn a lot of functions. buldaç-ı ‘her being daughter-in-law’ [21: 80]. The Tatar language belongs to Kipchak, North, F.Yusupov thought that this form was charac- North-West, Mountain group in the Turkic lan- teristic of the future participle, and mentioned its guages classification. The Tatar literary language usage in the expressions ’a person who will be the dealt with vernacular peculiarities in the middle of son-in-law’, ‘a person who will be the daughter-in- the 19th century, and it was finally formed on the law’ meaning the relationship [22: 80]. L.Zalyay grounds of dialects with similar structures at the also noticed that the meaning of the participle beginning of the 20th century. The Middle and formed with the help of the suffix -dachy was Mishar Tatar (Western) dialects form the basis of broadened in modern language, he mentioned that the Tatar literary language. The Siberian Tatar dia- it was preserved in some words meaning family lect is a passive dialect towards the literary lan- membership in the Mishar dialect: this is her fi- guage, but has common features with the Tatar lit- ancé, this is his fiancée, and others [23: 241]. erary language [18: 17]. The Mishar Tatar dialect

39 E.ALKAYA

Usage of the suffix -dach in the Mishar Tatar tains’. Мinеm yaktan dürt par ertsi kildе ertsiler dialects kildеler ilahi kadir minе yeş kilеn buldatsını I. Participle with the suffix -dach substan- küterеb alıp agişеk aldına kеrtеp birdеler (MTD, tivization 105) ‘Four couples of guests, came from my side I.1.Usagein the Nominative case and with and they reached me, the young daughter-in-law, possessive endings. The form used with posses- and took me to a white doorstep’. Barıgız, kan'na sive endings is a subject or object in a sentence: buldaçısın da kürеgеz (TXS II, 233) ‘Go and meet Barıgız, kan’na buldaçısın da kürеgеz (TXS II, mother-in-law’. Kiyew buldats bеlen bеrge kat'tı- 233)‘Go and meet mother-in-law’; Bu kilеn bulda- lar (TXS II, 203) ‘They came back with son-in- çlarıbula indе (OİTD, 180) ‘She is daughter-in- law’.Kilеn buldaçım bеlen Çistayga bardık law’; Kiyew buldaçıda bik uŋgan indе (OİTD, 180) (MTDY, 90) ‘I went to Chistopol with my daugh- ‘Son-in-law is very talented’; Kan'n'a buldaçlarıda ter-in-law’. Tuyga koda buldaçlar kile digenner big yej bit elе (OİTD, 180) ‘Mother-in-law is still idе (MTDY, 90) ‘They said, matchmakers would very young’; Xatın buldaçı tеnle kitken istansaga, come to the wedding’. Minĭm kilеn buldatska tеgе ir buldaçı-igеnçе kеnnе (OİTD, 180) ‘A wife went atrisnı birеrmеn (MTDY, 90) ‘I will give that to the station at night, her husband went there next piece of fabric to my daughter-in-law’. Savit pеr- day’; Savit pеrsidetеlеbuldaçı katını (OİTD, sidetеlеbuldaçı katını (OİTD, 180) ‘Local council 180)‘Local council chairman’s wife’. chairman’s wife’. I.2. Usage with case-endings. The participle II.2. The ways of showing the signs charac- with the suffix -dachy, substantivized and used teristic of a subject and without any relation to with different case-endings, expresses subject- the tense: object relationships. Examples: Tırdı kеnе-tеnе şul minеm kilеn buldaçlarda Мinеm yaktan dürt par ertsi kildе ertsiler kil- (OİTD, 180) ‘He/She spent day and night at my dеler ilahi kadir minе yeş kilеn buldatsını küterеb daughter-in-law’s place’. Bu kilеn buldaçları bula alıp agişеk aldına kеrtеp birdеler (MTD, 105) indе (OİTD, 180) ‘This is a daughter-in-law’. Ki- ‘Four couplesof guests came from my side and yew buldaçı da bik uŋgan indе (OİTD, 180) ‘Son- they reached me, the young daughter-in-law, and in-law is very talented’. Kan'n'a buldaçları da big took me to a white doorstep’; Minĭm kilеn yej bit elе (OİTD, 180) ‘Mother-in-law is still very buldatska tеgе atrisnı birеrmеn (MTDY, 90) ‘I young’. Xatın buldaçı tеnle kitken istansaga, ir will give that piece of fabric to my daughter-in- buldaçı-igеnçе kеnnе (OİTD, 180) ‘A wife went to law’. Tırdı kеnе-tеnе şul minеm kilеn buldaçlarda the station at night, her husband went there next (OİTD, 180) ‘He/She spent day and night at my day’. daughter-in-law’s place’. We paid attention to the fact that there exist I.3. Usage with plural endings. The suffix - forms -dakchy, -daktsy that are structurally alike dach with plural endings means a subject:Tuyga and similar in meaning and the suffix -dach in the koda buldaçlar kile digenner idе (MTDY, 90) Mishar dialects. L.T.Makhmutova connects this ‘They said, matchmakers would come to the wed- suffix with the form -dukchy used in Old Turkic ding’. language [21: 181]. These suffixes are used just I.4.Usage with postpositions. According to with the verb bul- as an attribute and are substan- the collected material, a substantivized participle tivized: with the suffix -dach can also be used with postpo- Kiyew buldakçı kеşеbеz armiyege kit- sitions. For example: Kiyew buldats bеlen bеrge tе(MTDY, 90) ‘Our son-in-law went into the ar- kat'tılar (TXS II, 203) ‘They came back with son- my’. Kaynana buldakçıga külmek yawlık namazlık in-law’. Kilеn buldaçım bеlen Çistayga bardık bit sörtkеçе bireler (MTD, 110) ‘They give a dress, (MTDY, 90) ‘I went to Chistopol with my daugh- a kerchief, a prayer rug, a face towel to mother-in- ter-in-law’. law’. Mına kiyew buldaktsı kеşе de kildе (TXS II, II. Usage as the future participle 233) ‘Son-in-law came to my place’. II.1. A future verb form with the suffix -dach In conclusion, the suffix -dachy, -dachi, - is seldom used in subdialects. The suffix research tachy, -tachi was actively used in records written showed that it is used as a substantivized participle in the Old and Middle Turkic period, had many [24: 168]: functions, was added to verbs in context and was Birnege ü bizeklerе, almalı sölgеler, tsarşaw an attribute in the sentence, was substantivized and alıp kile kеlеn buldats kеşе (TM, 57) ‘Daughter-in- used in the meaning of the future tense. This form law’s dowry should be the house decorations, cur- was not used in the records written after Middle

40 TATARICA: LANGUAGE

Turkic period; it was archaic and was out of use. NF – Nehcü’l-Ferâdis. I-II Metin-Tıpkıbasım (Yay. Nowadays the suffix -dachy among the Turkic Semih Tezcan-Hamza Zülfikar). TDK Yay. Ankara, languages is used only in the Mishar dialect of the 2004. 758 s. Tatar language: it is added to the stem bul- of OİTD – Mahmutova L.T. Opyt issledovanija tjurkskih compound words meaning relationship in Chisto- dialektov. Misharskij dialekt tatarskogo jazyka. M.: Nauka,, 1978. 270 s. polsky, Drozhzhanovsky, Khvalynsk, Kuznetsk Suv – W. Radloff, S. Malov. Suvarnaprabhasa. Sutra and Sergachsky dialects. There were 4 variants of zolotogo bleska. I-II. Bibliotheca Buddhica, XVII. the suffix in the Old Turkic language, but there is Sanktpeterburg, 1913. 713 s. only the form -dach/-dats in the Mishar subdia- T – Tonyukuk Yazıtı. Muharrem Ergin, Orhun Abidele- lects. According to the examples, the participle ri, Bogaziçi Yay. İstanbul, 1991. 191 s. with the suffix -dach/-dats is substantivized and TM – Bajazitova F.S. Mishär dialekty. Ruhi miras: gai- used with different case-endings. lä-könkүresh häm jola terminologijase. Saransk, Mahmud Kashgari mentioned that the suffix - 2003. 286 b. dachy was used in Oghuz, Kipchak, Yemek, TT V B – W. Bang-G, Rachmatı-A. von Gabain. Türki- Yagma, Argy, Suvar, Pecheneg and nomadic sche Turfan-Texte. Berlin, 1931. 402 s. TTDS 1969 – Tatar teleneŋ dialektologik süzlege. tribes’ languages, and this peculiarity was common Kazan:Tat. kit. näshr., 1969. 644 b. for all Turkic languages in the Old and Middle TTDS 1993 – Tatar teleneŋ dialektologik süzlege. Turkic periods. According to Zajnap Korkmaz, as Kazan: Tat. kit. näshr., 1993. 459b. a peculiarity of the of the classic TXS II – Tatar halyk söjläshläre. II tom. Kazan: Turkic literary language the suffix -dachy was Mägarif, 2008. 496 b. used till the New Turkic period. This suffix was U III – F.W.K Müller. Uigurica III. Berlin, 1922. 336 s. out of use in Turkic records after the Middle Tur- U IV A – A. von Gabain. Uigurica IV. Berlin, 1931. kic period, nowadays it is used in the Mishar dia- 298 s. lect of the Tatar language of the group. This form and some other archaic language References phenomena help to explain some issues in a new 1. Nesrin Bayraktar. Türkçede Fiilimsiler. TDK Yay. Ankara, 2004. 397 s. (in Turkish). scientific way. 2. Talat Tekin. Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul, 2003. 272 s. (in Turkish). Acronyms and abbreviations 3. Marcel Erdal. A grammar of Old Turkic. Brill- APG – Bedri Noyan (Çev.). Aşık Paşa-yı Velî Garip- Leiden-Boston, 2004. 575 s. (in Turkish). nâme. Ardıç Yay. Ankara, 1998. 422 s. 4. Mecdut Mansuroğlu. Türkçede -taçı Ekinin Fonk- BH – Mustafa Canpolat. Behçetü’l-Hadaik fi sionları. İstanbul Ü. Edebiyat Fak. Türk Dili ve Ed. Mev’izeti’l-Halâik (Basılmamış Doktora Tezi). Dergisi, VII (1-2), 1956. s. 105-108. (in Turkish). Ankara, 1965. 426 s. 5. Kaşgarlı Mahmud. Divanü Lûgat-it-Türk Ter- BK D – Bilge Kağan Yazıtı Doğu Cephesi. Muharrem cümesi. II (Çev. Besim Atalay). TDK Yay. Ankara, Ergin, Orhun Abideleri, Bogaziçi Yay. İstanbul, 1992. 366 s. (in Turkish). 1991. 191 s. 6. Kaşgarlı Mahmud. Divanü Lûgat-it-Türk Ter- CC – K. Grönbech. Komanisches Wörterbuch. Kopen- cümesi. I (Çev. Besim Atalay). TDK Yay. Ankara, hagen, 1942. 238 s. 1992. 530 s. (in Turkish). H.-ts. – A. von Gabain. Die uigurische Übersetsug der 7. Zeynep Korkmaz. Eski Türkçedeki Oğuzca Belir- Biographie Hüen-tsang-Biographie. SPAW. 1938. tiler // Türk Dili Üzerine Araştırmalar. C. 1. TDK XXIX. Berlin, 1938. 506 s. Yay. Ankara, 2005. s. 205-216. (in Turkish). Kesir. XV. – Muhammet Yelten, Şirvanlı Mahmud. 8. Necmettin Hacıeminoğlu. Karahanlı Türkçesi Gra- Târih – i İbn – i Kesîr Tercümesi (Giriş – İnceleme meri. TDK Yay. Ankara, 2003. 214 s. (in Turkish). – Metin – Sözlük). 1998. 366 s. 9. İbni-Mühennâ Lûgati (Haz. Aptullah Battal). TDK KT D – Kül Tigin Yazıtı Doğu Cephesi. Muharrem Er- Yay. Ankara, 1988. 109 s. (in Turkish). gin, Orhun Abideleri, Bogaziçi Yay. İstanbul, 1991. 10. Ali Fehmi Karamanlıoğlu. Kıpçak Türkçesi Gra- 191 s. meri. TDK Yay. Ankara, 1994. 164 s. (in Turkish). KT G – Kül Tigin Yazıtı Güney Cephesi. Muharrem 11. Melek Özyetgin A. Ebû Hayvan “Kitâbû’l-İdrâk li Ergin, Orhun Abideleri, Bogaziçi Yay. İstanbul, Lisâni’l-Etrâk, Fiil”. KÖKSAV Yay. Ankara, 2001. 1991. 191 s. 798 s. (in Turkish). MTD – Materialy po tatarskoj dialektologii. Kazan': 12. Gürer Gülsevin. Eski Ekler. TDK Yay. Ankara, Tat. kit. näshr., 1990. 131 s. 1997. 156 s. (in Turkish). MTDY – Jusupov F.Ju. Morfologija tatarskogo 13. Tarama Sözlüğü. URL: http://www.tdkterim.gov.tr/ dialektnogo jazyka. Kazan: Fän, 2004. 592 s. tarama/?kelime=gelde% E7&kategori =veritm (in Turkish).

41 E.ALKAYA

14. Kemal Eraslan. Eski Türkçe’de İsim-Fiiller. İstan- 19. Tatar grammatikasy. T. I. M.: INSAN; Kazan': bul, 1980. 174 s. (in Turkish). Fiker, 1998. 512 b. (in Tatar) 15. Zeynep Korkmaz. Kaşgarlı Mahmud ve Oğuz Tü- 20. Sovremennyj tatarskij literaturnyj jazyk. M.: Nau- rkçesi // Türk Dili Üzerine Araştırmalar. C. 1. TDK ka, 1969. 384 s. (in Russian). Yay. Ankara, 2005. s. 241-253. (in Turkish). 21. Mahmutova L.T. Opyt issledovanija tjurkskih di- 16. Gürer Gülsevin. Köktürk Bengü Taşlarındaki alektov. Misharskij dialekt tatarskogo jazyka. M.: Oğuzca Özellikler. Kardeş Ağızlar (Türk Lehçe ve Nauka, 1978. 270 s. (in Russian). Şiveleri Dergisi). С. 7. Ankara, 1998. s. 12-18. (in 22. Jusupov F.Ju. Morfologija tatarskogo dialektnogo Turkish). jazyka. Kazan: Fən, 2004. 592 s. (in Russian). 17. Sravnitel'no-istoricheskaja grammatika tjurkskih 23. Žäläj L. Tatar teleneŋ tarihi morfologijäse (ocherk- jazykov. Morfologija. M.: Nauka, 1988. 557 s. (in lar). Kazan: Fiker, 2000. 288 b. (in Tatar). Russian). 24. Shämgunova R.R. Chistaj söjläsheneŋ morfologik 18. Safiullina F.S., Zäkiev M.Z. Häzerge tatar ädäbi һäm sintaksik үzenchälekläre // Materialy po tatar- tele. Kazan: Məgarif, 1994. 320 b. (in Tatar) skoj dialektologii. Vypusk 2. Kazan', 1962.s. 163- 201. (in Tatar). ______

ТАТАР ДИАЛЕКТЛАРЫНДА БОРЫНГЫ ТӨРКИ ТЕЛ ЭЗЛƏРЕ: -ДАЧЫ КУШЫМЧАСЫНЫҢ КУЛЛАНЫЛЫШЫ

Эрҗан Алкая, Фрат университеты, Төркия, Элазыг ш., университет шəһəрчеге торагы Р-2, №:8, [email protected].

Төрки теллəр гаилəсенең кыпчак төркеменə кергəн татар теле өч диалектка бүленə: урта, көнбатыш (мишəр) һəм көнчыгыш (Көнбатыш Себер) диалектлары. Идел-Урал төбəгендə яшəүче татарларның күпчелеген тəшкил иткəн Казан татарларыннан кала икенче зур төркемне мишəр диалекты вəкиллəре алып тора. Татар əдəби теленең нигезендə урта диалект ятса да, аның үсешендə мишəр диалекты һəм сөйлəшлəре мөһим урын били. Əдəби телдəн бик ераклашмаган булса да, мишəр сөйлəшлəренең үзара якынлыгы, диалектка гына хас үзенчəлеклəр һəм борынгы тел күренешлəренең саклануы күзəтелə. Бу мəкалəдə татар халкының формалашуында əһəмиятле роль уйнаган, Россиянең төрле төбəклəрендə яшəүче мишəр диалекты вəкиллəренең сөйлəшлəрендə очрый торган үзенчəлеклəр карала. Борынгы төрки язма истəлеклəр телендə теркəлгəн -дачы кушымчасының бу төркем сөйлəшлəрдə сакланышы һəм куллану үзенчəлеклəре тикшерелə.

Төп төшенчəлəр: -дачы кушымчасы, татар теле, мишəр диалекты, төрки тел, борынгы төрки тел.

Борынгы төрки телдə - DAçI кушымчасы Мисаллардан күренгəнчə, җөмлəлəрдə -DAçI килəчəк заман хикəя фигыль һəм сыйфат формасы атрибутив функциядə кулланылган фигыль ясауда катнашкан. Орхон язмаларында һəм исемлəшеп килгəн [2: 171]. “r, l, n” тартыкларына тəмамланган нигезгə Орхон язмаларында əлеге кушымча алган кушылган саңгырау -taçı/-teçi, сузыкларга һəм фигыльлəрнең төрле функциялəрдə кулланы- калган тартыкларга беткəн нигезгə кушылган луы күзəтелə. Сөйлəү моментыннан соң яңгырау -daçı/-deçi варианты ялгану очраклары үтəлəчəк эш-хəллəрне белдереп, килəчəк заман теркəлгəн [1: 97]. хикəя фигыль мəгънəсендə килə: tabgaç oguz Беренче тапкыр əлеге кушымча Орхон kıtañ buçegü kabışsar kaltaçı biz (T, 12-13) текстларында күзəтелə: ölteçi bodunug tirgürü ‘чинлелəр, кытайлар, угызлар – бу өчəү igittim (KT D, 29) ‘үлəчəк халыкны терелттем’; берлəшсə, начар булачакбыз’; ol yergerü barsar eki üç biŋ sümüz kelteçimiz bar mu (T, 14) ‘ике-өч türük bodun ölteçi sen (KT G, 8) ‘ул җирлəргə мең килəчəк гаскəребез бармы’; üküş ölteçi anta китсəң, төрки халык, үлəчəксең’; sü yorılım tirildi (BK D, 31) ‘күп үлəчəк анда терелде’; tedeçi ‘гаскəр йөртик, диячəк’; ötüken yış olorsar ölteçiçe sakınıgma türük begler bodun (BK D, 2) bengü il tuta olortaçı sen (KT G, 8) ‘өтүкəн ‘үлəчəкне уйлаучы төрки халык, бəглəр’.

42 TATARICA: LANGUAGE

ешлыгында булсаң, мəңге ил тотып (идарə ‘язучы’, ‘күзəтүче’һ.б. мисаллар урын алган [7: итеп) яшəячəксең’ [2: 187-188]. 215]. Кушымчаның, фигыль нигезенə ялганып, Борынгы уйгур истəлеклəрендə -дачы килəчəк заман сыйфат фигыль мəгънəсен кушымчалы фигыльлəрнең атрибутив функция- белдерүен «Кутадгу Билиг»тə теркəлгəн дə кулланылышы, исемлəшү очракларының күпсанлы мисалларда күрəбез: Bilip sözledeçi артуы күзəтелə. Мəсəлəн: törtdin yıŋak erdeçi kişi bar öküş / Anı bildeçi er maŋa ked küsüş (KB, begler (U III, 2) ‘дүрт яктан тупланачак бəклəр’; 207) ‘Белеп сөйлəячəк кеше бар күп / Аны nom, boşgut boşgundaçı tüzünler (TT V B, 52) аңлаячак ир миңа кадерле’; Yaruttaçı erni yorık ‘сабак алачак баш күтəрүчелəр’; kelteçi arkış tilni bil (KB, 162) ‘Инсанны яктыртачак татлы (H.-ts., 76) ‘килəчəк кəрван’; ordu karşı телнең кадерен бел’; Tilekim söz erdi ay bilge közeddeçi (U III, 4) ‘урданы күзəтəчəк (кеше)’; bügü / Kidin keldeçike özüm sözlegü (KB, 192) anıŋ utru turdaçı yok (U IV, 283) ‘аңа каршы ‘Əй галим, хаким, телəгем сүз əйтү иде / торачак юк’ һ.б. Уйгур чорында язылган Килəчəккə калачак сүзне җиткерү’ [8: 170]. текстларда кушымчаның юклык формасы - Караһанлы чорында язылган əсəрлəрдə mAdAçI теркəлгəн: sizni ayamadaçı кушымчаның килəчəк заман мəгънəсендə agırlamadaçı yok (Ht V, 42) ‘сезне олыламаячак, кулланылуы шактый чикле: Yavuz iş uçuz ol isiz хөрмəтлəмəячəк юк’; sevmedeçi idi yok (Suv 579, boldaçı (KB, 901) ‘Явыз эш кадерсез, ул 12) ‘сөймəячəк хуҗа юк’. Уйгур истəлеклəрен һəрвакыт начар булачак’; Usal bolmagıl ay tirig өйрəнүче алман галиме Марсел Эрдал да бу boldaçı / Tirig bolduŋ erse özüŋ öldeçi (KB, 1066) чорда -mAdAçI кушымчалы сыйфат фигыльнең ‘Əй тереклектə калачак, усал булма / Терек исемлəшүе һəм контекстта төрле килеш булсаң да бер көн үлəчəксең’ [8: 187]. кушымчалары белəн кулланылышының ешаюы Борынгы төрки чордан алып караһанлы хакында белдерə [3: 289]. Уйгур дəвере дəверенəчə сузылган гасыр аралыгында истəлеклəрендə кушымчаның килəчəк заман язылган əсəрлəр телендə -DAçI кушымчасын хикəя фигыль формасы буларак кулланылуы да еш очратырга мөмкин, аның мəгънə күлəме киң теркəлгəн: aŋ kininte öŋi öŋi adrıltaçılar (U III, булган, килəчəк заман хикəя фигыль, сыйфат 19) ‘иң соңында (һəр бере) аерым-аерым фигыль мəгънəлəрен белдергəн. аерылачаклар’ [4: 106-107]. Урта төрки чор текстларында бу форма Караһанлы дəверендə язылган əсəрлəрдə сирəк очрый. Кыпчак нигезле төрки телдə, -дачы кушымчасы килəчəк заман сыйфат Хəрəзм, Иске Анадолу өлкəлəрендə язылган фигыль формасы буларак характерлана. əсəрлəрдə, нигездə, сыйфат фигыль күрсəткече Мəхмүд Кашгарлы, фигыльдəн ясалган буларак теркəлгəн. сыйфатларны барлаганда, хезмəтендə, -дачы Мəсəлəн, Хəрəзм төбəгендə язылган кушымчасына тукталып, бу кушымчаның угыз, «Нəһҗел-Фəрадис» əсəрендə -дачы кыпчак, йемəк, йагма, аргу, сувар, пəчəнəк һəм кушымчасының сыйфат фигыль мəгънəсе генə күчмə халыклар телендə фигыльдəн сыйфат теркəлгəн: Ferişteler Taŋrı te’âlâdın peygambar ясагыч форма булуын аерып күрсəткəн [5: 32]. ‘asnuŋ kılmış kıldaçı zelletlerini yarlıkatu Мисалга түбəндəге үрнəклəр китергəн: bardaçı tileyürler (NF, 4-4), ‘Фəрештəлəр Тəңре er ‘барачак ир’, keldeçi er ‘килəчəк ир’. Шулай тəгалəдəн пəйгамбəр галəйһи əс-сəламнең ук кушымчаның сирəк булса да исемлəшкəн килгəн, килəчəк языкларын ярлыкатуны сыйфат фигыль нигезендə бирелгəн үтəүче телилəр’; Peygambar ‘asnuŋ kelmiş keldeçi затны белдерүен искəртə [6: 24]. Ул хезмəтенең yazukını yarlıkamışdın soŋ magfiretini tilese кушымчаны өйрəнүгə багышлаган битлəрендə ummatınga sezâ turur (NF, 83-17) ‘Пəйгамбəр «... башка төрки халыклар телендə tapın-guçı галəйһи əс-сəламнең килгəн, килəчəк языгын ‘табынучы’, yükün-güçi ‘баш июче’ формасында ярлыкаганнан соң гафу телəсə, өммəтенə лаек йөргəн фигыльлəр угызларның телендə tapın- булыр’. Хəрəзм язма истəлеге, тюркологиядə daçı , yükün-deçi шəкелен алыр» (DLT II, 168) Ибне-Мөһанна сүзлеге буларак танылган өч дип язган. Əсəренең башка урыннарында телле (гарəпчə-төркичə-монголча) «Һилйатул- теркəлгəн suwgar-daçı ‘сугаручы’, todgur-daçı лисан вə Һулбəтүл-бəйан» сүзлегендə sıgtaçı ‘туендыручы’, togra-daçı ‘тураучы’ (DLT II, ‘елатучы’ сүзендə -taçı кушымчасы исемлəшкəн 256) кебек үрнəклəр Мəхмүд Кашгарлының сыйфат фигыль мəгънəсен белдерə [9: 61]. фикерен раслый. Əсəрдə -taçı/-teçi кушымчасы Кыпчак телле əсəрлəрдə, асылда, сыйфат ярдəмендə ясалган tut-taçı (DLT II, 296) фигыль күрсəткече буларак кулланылган: ‘тотучы’, bitit-teçi, közet-teçi (DLT II, 218) keldeçi ay (T, 28) ‘килəчəк ай’, keldeçi yıl (T,107,

43 E.ALKAYA

28) ‘килəчəк ел’ [10: 141], tuvurdaçı kız (CC, сүзлегендə кимүен күрсəтə һəм аның иске 151, 5) ‘тудырачак кыз’, kökni, yerni yarattaçı Анадолу төркичəсендə мəгънə мөмкинлеклəрен (CC, 137, 6) ‘күкне, җирне яраткан’ [4: 106], ачыклый [7: 215]. Галим «Kaşgarlı Mahmud ve barçamız öldeçibiz (V56b, 22) ‘барыбыз Oğuz Türkçesi» мəкалəсендə бу проблемага янə үлəчəкбез’, Sunkur bardaçıdır (V60b, 4-5) əйлəнеп кайта, сүзлектə урын алган əлеге ‘Сункур барачактыр’ [11: 196]. кушымчаның традицион угыз теле үзенчəлеге Борынгы төрки телдə -тачы, -тəчи, -дачы, - булуын ассызыклый [15: 252-253]. З.Коркмаз дəчи вариантларында теркəлгəн кушымчаның фикерен куəтлəп, яңа мисаллар белəн исбатлап иске Анадолу төркичəсе белəн язылган текст- язылган Г.Гүлсəвин мəкалəсе шулай ук ларда бары яңгырау вариантын очратабыз. XIII- игътибарга лаек [16: 15]. Мəмлүк-кыпчак XIV гасырларда язылган «Бəһҗəтүл-Һадаик», Мисыр дəүлəтенең язма истəлеге булган «Гарипнамə» истəлеклəрендə -дачы, -дəче «Китабе мəҗмуге тəрҗемани төрки вə гаҗами формасы сирəк очрый, ə XV гасыр язмаларында вə магули вə фарси» сүзлегендəге -дачы -деч кушымчасының килəчəк заман хикəя кушымчасы белəн ясалган сүзлəргə Мəлəк фигыль, сыйфат фигыль ясавы һəм исемлəшү Өзьетген дə игътибар иткəн, мисаллар очраклары теркəлгəн: keldeçi yıl (BH, 143-22) китергəн: keldeçi ay, keldeçi yıl. Мəмлүк ‘килəсе ел’, gelmişüŋ geldeçinüŋ ma’budı ol җирлегендə язылган башка əсəрлəрдə, мəсəлəн (APG, 24-5) ‘килгəннең, килəчəкнең табына «Kitâbu’l-İdrâk Li Lisâni’l-Etrâk» сүзлегендə торган кешесе ул’, ol kim dirildi öldeçi ol (BH, теркəлмəгəн -daçı/-deçi кушымчасын төрекмəн 121-5) ‘ул кем терелде, үлəчəк ул’ [1: 99], geldeç (угыз) теллəре өчен хас форма дип саный [11: yıl (KŞ. 638; KŞ. 2155) ‘килəсе ел’ [12: 124], 197]. geldeç evsim (Kesir. XV, 399) ‘телгə килəчəк’ Борынгы төрки һəм урта төрки чорда иҗат [13]. ителгəн əсəрлəрнең телендə күп функциягə ия Тюркологиядə -DAçI кушымчасының төрки булган -дачы, -дəче, -тачы, -тəче формасы язма истəлеклəрдə кулланылышын өйрəнүгə соңрак чорда язылган истəлеклəр телендə бəйле бай чыганак бар. Кемал Əрасланның бу очрамый. Мəҗдут Мансуроглу фикеренчə, бу юнəлештə язылган «Eski Türkçe’de İsim-Fiiller» кушымча – тар бер заман, ягъни борынгы төрки хезмəтендə борынгы төрки, караһанлы дəвере чордан урта гасыр язма истəлеклəре теле өчен язмаларында -DAçI формасы анализланган. генə хас булып, төрки теллəрдə кулланылыш- Галим бу формалы фигыльнең аергыч ролендə тан төшеп калган архаик форма. Бары тик татар килүен, исемлəшүен һəм контекстта килеш теленең кайбер сөйлəшлəрендə генə -дачы кушымчалары белəн төрлəнешен, хикəя фигыль кушымчасы сакланып калган, ди галим [4: 105]. мəгънəсендə кулланылышын өйрəнə [14: 61- Ə.Р.Тенишев бу күрсəткечнең караимнар һəм 66]. Галим шулай ук -DAçI кушымчасының алтай төркилəре телендə очравын яза. Алтай үзенчəлеклəрен, функциялəрен һəм җөмлəдəге төркилəрендə алдачы сүзе ‘үлем фəрештəсе, күптөрле мəгънə мөнəсəбəтлəрен тикшерə [14: явыз рух’, караимнарда билдəчи сүзе ‘белгеч, 132, 134, 135, 139-151]. М.Мансуроглының галим’ мəгънəлəрендə сакланган [17: 468]. «Türkçede -taçı Ekinin Fonksionları» мəкалəсендə Мəҗдут Мансуроглының -дачы кушымча- борынгы һəм урта төрки чор язма истəлек- сының бүгенге төрки халыклардан бары татар лəрендə кушымчаның мəгънə мөмкинлеклəре сөйлəшлəрендə генə очравы хакында əйтелгəн барланган, борынгы төрки һəм урта төрки фикере безне яңа эзлəнүлəргə этəрде. Чыннан чорларда язылган əсəрлəр теленнəн үрнəклəр да, борынгы төрки истəлеклəрендə актив китерелгəн [4: 105-108]. Нəсрин Байрактарның кулланылышта булган əлеге кушымчаның татар «Türkçede Fiilimsiler» монографиясендə -DAçI теленең мишəр диалектында гына саклануын кушымчасының килəчəк заман сыйфат фигыль һəм күп функциягə ия булуын ачыкладык. мəгънəлəре [1: 96-99] һəм сыйфат фигыльнең Төрки теллəрне төркемлəгəндə, татар телен исемлəшү күренеше өйрəнелгəн [1: 61-66]. кыпчак, төньяк, төньяк-көнбатыш, Тау Зəйнəп Коркмазның бу юнəлештə алып бар- төркеменə кертеп карыйлар. XIX гасырның ган эзлəнүлəре бик нəтиҗəле. Ул Орхон-Енисей урталарында əкренлəп җанлы сөйлəм теле язуларында теркəлгəн -тачы, -тəче, -дачы, -дəче үзенчəлеклəренə йөз тоткан татар əдəби теле кушымчасының килəчəк заман мəгънəсенə, XX гасыр башларына үзенең төзелеше белəн шулай ук, исемлəшеп, төрле килеш бер-беренə якын торган диалектлар нигезендə кушымчалары белəн кулланылуына күзəтү тəмам формалашып бетə. Татар əдəби теленең ясый, бу форманың Мəхмүд Кашгарлы нигезен урта һəм көнбатыш (мишəр) диалект-

44 TATARICA: LANGUAGE

лары тəшкил итə. Себер татарлары теле əдəби саклануын билгели: бу аның кияү булдачы, телгə карата пассив диалект булып торса да, кəлəш булдачы һ.б. [23: 241]. татар əдəби теле белəн якынлык күрсəтə [18: -дач кушымчасының мишəр сөйлəшлəрендə 17]. Мишəр диалекты түбəндəге сөйлəшлəрдəн кулланылышы тора: 1) сергач сөйлəше (Түбəн Новгород I. -дач кушымчалы сыйфат фигыльнең өлкəсендə), 2) чистай сөйлəше (Татарстанда исемлəшүе һəм Самара өлкəсендə), 3) чүпрəле сөйлəше I.1. Баш килештə һəм тартым (Татарстанда һəм Чувашиядə), 4) мəлəкəс кушымчалары белəн кулланылышы. сөйлəше (Ульяновск өлкəсендə), 5) хвалын -дач формасы тартым кушымчасы белəн сөйлəше (Ульяновск өлкəсендə), 6) темников кулланылып, җөмлəдə ия яки тəмамлык булып сөйлəше (Мордовиянең көньяк-көнбатышын- килə: Barıgız, kan'na buldaçısın da kürеgеz (TXS да), 7) лəмбрə сөйлəше (Мордовиянең көньяк- II, 233) ‘Барыгыз, кайнана булачакны күрегез’; көнчыгышында), 8) кузнецк сөйлəше (Пенза, Bu kilеn buldaçları bula indе (OİTD, 180) ‘Бу Саратов һəм Волгоград өлкəлəрендə), 9) морд- килен булачаклары була инде’; Kiyew buldaçı da ва-каратай сөйлəше (Татарстанда), 10) байкы- bik uŋgan indе (OİTD, 180) ‘Кияү булачак та бик баш сөйлəше (Башкортостанда), 11) шарлык уңган инде’; Kan'n'a buldaçları da big yej bit elе сөйлəше (Оренбург өлкəсендə), 12) стəрлетамак (OİTD, 180) ‘Кайнана булачаклары да бик яшь сөйлəше (Башкортостанда) [19: 37]. бит əле’; Xatın buldaçı tеnle kitken istansaga, ir Мишəр һəм урта диалектлар үзара шактый buldaçı-igеnçе kеnnе (OİTD, 180) ‘Хатын якын. Мишəр сөйлəшлəрен ике типка – ч- булачак төнлə киткəн станциягə, ир булачагы лаштыручыларга һəм ц-лаштыручыларга икенче көнне’; Savit pеrsidetеlе buldaçı katını аералар. Ч-лаштыручы төркемгə – темников, (OİTD, 180) ‘Авыл советы рəисе булачак(ның) лəмбрə, кузнецк, хвалын, мəлəкəс, мордва- хатыны’. каратай һəм шарлык; ц-лаштыручы төркемгə I.2. Килеш кушымчалары белəн сергач, чүпрəле, байкыбаш һəм стəрлетамак кулланылышы. -дачы формалы сыйфат сөйлəшлəре керə. Чистай сөйлəше катнаш, анда фигыль исемлəшə һəм төрле килеш ч-лаштыру һəм ц-лаштыру күренешлəре кушымчалары белəн кулланыла, субьект, күзəтелə [20: 9-10]. обьект мөнəсəбəтлəрен белдерə. Мисаллар: Татар теленең мишəр сөйлəшлəрендə Мinеm yaktan dürt par ertsi kildе ertsiler сыйфат фигыльнең -дач кушымчасы белəн kildеler ilahi kadir minе yeş kilеn buldatsını ясалу очрагы сакланган. Бигрəк тə чистай, küterеb alıp agişеk aldına kеrtеp birdеler (MTD, чүпрəле, хвалын, кузнецк, сергач 105) ‘Минем яктан дүрт пар (əрчи) кунак килде, сөйлəшлəрендə ул фəкать бул- фигыленең əрчилəр килделəр, илаһи кадир, мине, яшь нигезенə ялганып, булдач/булдац рəвешендə килен булачакны, күтəреп алып ак ишек алдына кулланыла. Мишəр диалектларын монографик кертеп бирделəр’;. Minĭm kilеn buldatska tеgе планда өйрəнгəн галимə Л.Т.Мəхмутова -дач, - atrisnı birеrmеn (MTDY, 90) ‘Минем килен дац кушымчасының туганлык, якынлык булачакка теге отрезны (кисəкне) биреремен’. мəгънəсендəге сүзлəргə ялгануына игътибар Tırdı kеnе-tеnе şul minеm kilеn buldaçlarda иткəн: kilеn buldaç ‘килен булачак’, kiyew (OİTD, 180) ‘Көне-төне минем килен булачакта buldaç ‘кияү булачак’, koda buldaç ‘кода торды’. булачак’ һ.б; eti buldaç ‘əти булачак’, apa/sеŋеl I.3. Күплек сан кушымчалары белəн buldaç ‘апа/сеңел булачак’. Булдач сыйфат кулланылышы. -дач кушымчасына күплек фигыле исемлəшеп, тартым кушымчалары ала: формасы ялганып, субьект мөнəсəбəтен kilеn buldaç-ım ‘килен булачагым’, kilеn buldaç- белдерə: Tuyga koda buldaçlar kile digenner idе ıŋ ‘килен булачагың’, kilеn buldaç-ı ‘килен (MTDY, 90) ‘Туйга кода булачаклар килə булачагы’. [21: 80]. дигəннəр иде’. Ф.Юсупов бу форманы килəчəк заман I.4. Бəйлеклəр белəн кулланылышы. сыйфат фигыль күрсəткече буларак карый, Тупланган материаллардан күренгəнчə, -дач туганлык белəн бəйле «кияү булдач кеше», кушымчалы исемлəшкəн сыйфат фигыль «килен булдач» тезмəлəрендə кулланылышын бəйлеклəр белəн дə кулланыла. Мəсəлəн: Kiyew күрсəтə [22: 80]. Л.Җəлəй дə -дачы кушымчасы buldats bеlen bеrge kat'tılar (TXS II, 203) ‘Кияү белəн ясалган сыйфат фигыльнең хəзерге телдə булачак белəн бергə кайттылар’. Kilеn buldaçım мəгънəсе тараюын, мишəр сөйлəшлəрендə bеlen Çistayga bardık (MTDY, 90) ‘Килен гаилə төзелешенə караган берничə сүздə булачагым белəн Чистайга бардык’.

45 E.ALKAYA

II. Килəчəк заман сыйфат фигыль фигыле белəн генə очрый. Ул аергыч функциясендə кулланылышы функциясендə, исемлəшкəн хəлдə кулланыла: II.1. -дач кушымчасы ярдəмендə ясалган Kiyew buldakçı kеşеbеz armiyege kittе фигыльнең килəчəк заман мəгънəсе (MTDY, 90) ‘Кияү булачак кешебез армиягə сөйлəшлəрдə сирəк очрый. Бу форманы китте’. Kaynana buldakçıga külmek yawlık тикшерү аның сыйфат фигыль мəгънəсендə һəм namazlık bit sörtkеçе bireler (MTD, 110) исемлəшкəн хəлдə кулланылышын күрсəтə [24: ‘Кайнана булачакка күлмəк, яулык, намазлык, 168]: бит сөрткеч бирəлəр’. Mına kiyew buldaktsı kеşе Birnege ü bizeklerе, almalı sölgеler, tsarşaw de kildе (TXS II, 233) ‘Миңа кияү булачак кеше alıp kile kеlеn buldats kеşе (TM, 57) ‘Бирнəгə өй дə килде’. бизəклəр, чаршау алып килə килен булачак Йомгаклап əйткəндə, борынгы төрки һəм кеше’. урта төрки дəвердə иҗат ителгəн истəлеклəр Мinеm yaktan dürt par ertsi kildе ertsiler телендə -дачы, -дəче, -тачы, -тəче кушымчасы kildеler ilahi kadir minе yeş kilеn buldatsını актив кулланылган, күп функциягə ия булган, küterеb alıp agişеk aldına kеrtеp birdеler (MTD, контекстта, фигыльлəргə ялганып, аергыч 105) ‘Минем яктан дүрт пар (əрчи) кунак килде, функциясендə, исемлəшкəн хəлдə һəм килəчəк əрчилəр килделəр, илаһи кадир, мине, яшь заман хикəя фигыль мəгънəсендə килгəн. Урта килен булачакны, күтəреп алып ак ишек алдына төрки дəвердəн соң язылган əсəрлəр телендə бу кертеп бирделəр’. Barıgız, kan'na buldaçısın da форма теркəлмəгəн, архаиклашып, кулланы- kürеgеz (TXS II, 233) ‘Барыгыз, кайнана лыштан төшеп калган. Хəзерге чорда -дачы булачагын да күрегез’. Kiyew buldats bеlen кушымчасы төрки теллəрдəн бары тик татар bеrge kat'tılar (TXS II, 203). ‘Кияү булачак теленең мишəр диалектында: чистай, чүпрəле, белəн бергə кайттылар’. Kilеn buldaçım bеlen хвалын, кузнецк һəм сергач сөйлəшлəрендə Çistayga bardık (MTDY, 90) ‘Килен булачагым бул- нигезенə ялганып, туганлык мəгънəсе белəн Чистайга бардык’. Tuyga koda buldaçlar салынган тезмə сүзлəрдə генə сакланып калган. kile digenner idе (MTDY, 90) ‘Туйга кода Борынгы төрки текстларда кушымчаның дүрт булачаклар килə дигəннəр иде’. Minĭm kilеn варианты да теркəлгəн булса, мишəр buldatska tеgе atrisnı birеrmеn (MTDY, 90) сөйлəшлəрендə бары -дач/-дац формасы гына ‘Минем килен булачакка теге отрезны күзəтелə. Мисаллардан күренгəнчə, -дач/-дац (кисəкне) бирермен’. Savit pеrsidetеlе buldaçı кушымчалы сыйфат фигыль исемлəшə һəм katını (OİTD, 180) ‘Авыл советы рəисе төрле килеш кушымчалары белəн кулланыла. булачакның хатыны’. Мəхмүд Кашгарлы -дачы кушымчасының II.2. Заманга мөнəсəбəтсез, гомумəн угыз, кыпчак, йемəк, йагма, аргу, сувар, предметка хас булган билгене белдерү пəчəнəк һəм күчмə халыклар телендə очравын очраклары: билгелəсə, борынгы һəм урта төрки чорларда Tırdı kеnе-tеnе şul minеm kilеn buldaçlarda əлеге күрсəткеч барлык төрки теллəр өчен (OİTD, 180) ‘Көне-төне минем килен уртак формага əверелə. Зəйнəп Коркмаз тиешлелəрдə торды’. Bu kilеn buldaçları bula фикеренчə, -дачы формасы, классик төрки indе (OİTD, 180) ‘Бу килен тиешлелəре була əдəби телнең угыз теллəре күрсəткече буларак, инде’. Kiyew buldaçı da bik uŋgan indе (OİTD, яңа төрки чорга кадəр кулланылышта булган. 180) ‘Кияү тиешлелəре бик уңган инде’. Kan'n'a Урта гасырдан соң төрки язма истəлеклəр buldaçları da big yej bit elе (OİTD, 180) телендə очрамаган бу кушымча безнең ‘Кайнана тиешлелəре дə бик яшь бит əле’. Xatın көннəрдə кыпчак төркеменə кергəн татар buldaçı tеnle kitken istansaga, ir buldaçı-igеnçе теленең мишəр диалектында сакланып калган. kеnnе (OİTD, 180) ‘Хатын тиешлелəре төнлə Мишəр сөйлəшлəрендə яшəвен дəвам иткəн киткəн станциягə, ир тиешлесе икенче көнне’. борынгы -дачы формасы һəм башка архаик тел Мишəр сөйлəшлəрендə -дач кушымчасына күренешлəре төрки теллəрнең формалашуына тышкы яктан охшаш һəм мəгънəлəре белəн кагылышлы кайбер мəсьəлəлəрне яңача фəнни якын торган -дакчы, -дакцы формалары нигездə аңлатырга мөмкинлек бирə. саклануына да игътибар иттек. Л.Т.Мəхмүтова бу кушымчаны борынгы төрки телдə Шартлы кыскартулар кулланылган -дукчы формасы белəн бəйлəп APG – Bedri Noyan (Çev.). Aşık Paşa-yı Velî карый [21: 181]. Əлеге кушымчалар бары бул- Garipnâme. Ardıç Yay. Ankara, 1998. 422 s.

46 TATARICA: LANGUAGE

BH – Mustafa Canpolat. Behçetü’l-Hadaik fi 3. Marcel Erdal. A grammar of Old Turkic. Brill- Mev’izeti’l-Halâik (Basılmamış Doktora Tezi). Leiden-Boston, 2004. 575 s. Ankara, 1965. 426 s. 4. Mecdut Mansuroğlu. Türkçede -taçı Ekinin BK D – Bilge Kağan Yazıtı Doğu Cephesi. Muharrem Fonksionları. İstanbul Ü. Edebiyat Fak. Türk Dili Ergin, Orhun Abideleri, Bogaziçi Yay. İstanbul, ve Ed. Dergisi, VII (1-2), 1956. s. 105-108. 1991. 191 s. 5. Kaşgarlı Mahmud. Divanü Lûgat-it-Türk CC – K. Grönbech. Komanisches Wörterbuch. Kopen- Tercümesi. II (Çev. Besim Atalay). TDK Yay. hagen, 1942. 238 s. Ankara, 1992. 366 s. H.-ts. – A. von Gabain. Die uigurische Übersetsug der 6. Kaşgarlı Mahmud. Divanü Lûgat-it-Türk Biographie Hüen-tsang-Biographie. SPAW. 1938. Tercümesi. I (Çev. Besim Atalay). TDK Yay. XXIX. Berlin, 1938. 506 s. Ankara, 1992. 530 s. Kesir. XV. – Muhammet Yelten, Şirvanlı Mahmud. 7. Zeynep Korkmaz. Eski Türkçedeki Oğuzca Târih – i İbn – i Kesîr Tercümesi (Giriş – İnceleme Belirtiler // Türk Dili Üzerine Araştırmalar. C. 1. – Metin – Sözlük). 1998. 366 s. TDK Yay. Ankara, 2005. s. 205-216. KT D – Kül Tigin Yazıtı Doğu Cephesi. Muharrem Er- 8. Necmettin Hacıeminoğlu. Karahanlı Türkçesi gin, Orhun Abideleri, Bogaziçi Yay. İstanbul, 1991. Grameri. TDK Yay. Ankara, 2003. 214 s. 191 s. 9. İbni-Mühennâ Lûgati (Haz. Aptullah Battal). TDK KT G – Kül Tigin Yazıtı Güney Cephesi. Muharrem Yay. Ankara, 1988. 109 s. Ergin, Orhun Abideleri, Bogaziçi Yay. İstanbul, 10. Ali Fehmi Karamanlıoğlu. Kıpçak Türkçesi 1991. 191 s. Grameri. TDK Yay. Ankara, 1994. 164 s. MTD – Материалы по татарской диалектологии. 11. A. Melek Özyetgin. Ebû Hayvan «Kitâbû’l-İdrâk li Kaзaнь: Тат. кит. нəшр., 1990. 131 с. Lisâni’l-Etrâk, Fiil». KÖKSAV Yay. Ankara, 2001. MTDY – Юсупов Ф.Ю. Морфология татарского 798 s. диалектного языка. Казан: Фəн, 2004. 592 с. 12. Gürer Gülsevin. Eski Ekler. TDK Yay. Ankara, NF – Nehcü’l-Ferâdis. I-II Metin-Tıpkıbasım (Yay. 1997. 156 s. Semih Tezcan-Hamza Zülfikar). TDK Yay. Ankara, 13. Tarama Sözlüğü. http://www.tdkterim.gov.tr/ 2004. 758 s. tarama/?kelime=gelde% E7&kategori =veritm OİTD – Махмутова Л.Т. Опыт исследования 14. Kemal Eraslan. Eski Türkçe’de İsim-Fiiller. тюркских диалектов. Мишарский диалект İstanbul, 1980. 174 s. татарского языка. М.: Наука, 1978. 270 с. 15. Zeynep Korkmaz. Kaşgarlı Mahmud ve Oğuz Suv – W. Radloff, S. Malov. Suvarnaprabhasa. Sutra Türkçesi // Türk Dili Üzerine Araştırmalar. C. 1. zolotogo bleska. I-II. Bibliotheca Buddhica, XVII. TDK Yay. Ankara, 2005. s. 241-253. Sanktpeterburg, 1913. 713 s. 16. Gürer Gülsevin. Köktürk Bengü Taşlarındaki T – Tonyukuk Yazıtı. Muharrem Ergin, Orhun Abidele- Oğuzca Özellikler. Kardeş Ağızlar (Türk Lehçe ve ri, Bogaziçi Yay. İstanbul, 1991. 191 s. Şiveleri Dergisi). С. 7. Ankara, 1998. s. 12-18. TM – Баязитова Ф.С. Мишəр диалекты. Рухи мирас: 17. Сравнительно-историческая грамматика гаилə-көнкүреш həм йола терминологиясе. тюркских языков. Морфология. М.: Наука, 1988. Саранск, 2003. 286 б. 557 с. TT V B – W. Bang-G, Rachmatı-A. von Gabain. Türki- 18. Сафиуллина Ф.С., Зəкиев М.З. Хəзерге татар sche Turfan-Texte. Berlin, 1931. 402 s. əдəби теле. Kaзан: Мəгариф, 1994. 320 б. TTDS 1969 – Татар теленең диалектологик сүзлеге. 19. Taтaр грамматикасы. Т. I. М.: ИНСАН; Казань: Kaзан: Тат. кит. нəшр., 1969. 644 б. Фикер, 1998. 512 б. TTDS 1993 – Татар теленең диалектологик сүзлеге. 20. Современный татарский литературный язык. Kaзан: Тат. кит. нəшр., 1993. 459 б. М.: Наука, 1969. 384 с. TXS II – Татар халык сөйлəшлəре. II том. Казан: 21. Махмутова Л.Т. Опыт исследования тюркских Мəгариф, 2008. 496 б. диалектов. Мишарский диалект татарского U III – F. W. K Müller. Uigurica III. Berlin, 1922. языка. М.: Наука, 1978. 270 с. 336 s. 22. Юсупов Ф.Ю. Морфология татарского U IV A – A. von Gabain. Uigurica IV. Berlin, 1931. диалектного языка. Казан: Фəн, 2004. 592 с. 298 s. 23. Җəлəй Л. Татар теленең тарихи морфологиясе (очерклар). Kaзaн: Фикер, 2000. 288 б. Əдəбият 24. Шəмгунова Р.Р. Чистай сөйлəшенең 1. Nesrin Bayraktar. Türkçede Fiilimsiler. TDK Yay. морфологик һəм синтаксик үзенчəлеклəре // Ankara, 2004. 397 s. Материалы по татарской диалектологии. 2. Talat Tekin. Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul, Выпуск 2. Kaзань, 1962. с. 163-201. 2003. 272 s. ______

47 E.ALKAYA

СЛЕДЫ ДРЕВНЕТЮРКСКОГО ЯЗЫКА В ТАТАРСКИХ ДИАЛЕКТАХ: ФУНКЦИОНИРОВАНИЕ АФФИКСА -ДАЧЫ

Эржан Алкая, Фратский университет, Турция, г.Элазыг, университетский городок Р-2, №:8, [email protected]

В татарском языке, относящемся к кипчакской группе тюркской семьи языков, выделяются три диалекта: средний, западный (мишарский) и восточный (язык сибирских татар). Среди татар, проживающих в Поволжско-Уральском регионе, представители мишарского диалекта занимают второе место по численности после казанских татар. В основе татарского литературного языка лежит средний диалект, однако в развитии языка мишарский диалект и его говоры также занимают важное место. Несмотря на близость мишарских говоров к литературному языку, в них наблюдаются диалектные особенности и сохранение древних языковых явлений. В данной статье рассматриваются особенности говоров мишарского диалекта, представители которого играли важную роль в формировании татарского народа и в настоящее время проживают в разных регионах России. Исследуются сохранение и особенности употребления в данных говорах аффикса –дачы, зафиксированного в языке древнетюркских письменных источников.

Ключевые слова: аффикс -дачы, татарский язык, мишарский диалект, тюркский язык, древнетюркский язык.

48