Eetbare en groene initiatieven in gemeente Februari 2016 2 Voorwoord

Weten wat je eet, is voor steeds meer mensen een belangrijk argument om andere keuzes te maken als het om voeding gaat. Daarnaast speelt duurzaamheid van voedingsproducten een grote rol bij onze voedselkeuze. Onderzoek geeft aan dat een gemiddelde maaltijd in de westerse landen duizenden kilometers aflegt van boerderij naar bord. Transition Towns stichtten al vanaf 2009 lokale groentetuinen door het hele land, onder de noemer ‘Eetbare Stad’. Vaak zijn dit buurtmoestuinen, gesteund door buurtwerk en gemeente. Stadslandbouw komt echter in vele vormen voor: van balkon- of daktuin in de binnenstad, via volkstuinen tot professionele stedelijke voedselproductie en –verwerking aan de rand van de stad. Transition Towns worden niet bevolkt door professionals, maar door inwoners die dit naast hun baan of werkzaamheden erbij doen.

In de Leeuwarder gemeenteraad zijn al verschillende ´groene´ moties aangenomen; het college heeft daarom een ‘groene’ staalkaart voor biodiversiteit ontwikkeld onder het motto ‘’Groen, gezond voor mens en dier”. Hiermee zetten we in op een diverse kwaliteit van het ecosysteem én geven we een extra uitvoeringsimpuls aan de duurzame ontwikkeling van stad en regio. Gezien de diverse initiatieven ziet de gemeente Leeuwarden in samenwerking met de Friese Milieufederatie, het Nordwin College en verschillende particuliere organisaties, instellingen en inwoners volop kansen om het concept ‘Eetbare of smakelijke stad’ vorm en inhoud te geven: Leeuwarden is immers de hoofdstad van de economische topsector agri-food.

Stadslandbouw is het produceren van voedsel in, om en voor de stad, gericht op het bedienen van een markt en gebruik makend van min of meer intensieve productiemethoden. Zo verbindt stadslandbouw agrarische voedselproductie aan de stedelijke behoefte aan zorg, 3 werkgelegenheid, onderwijs, recreatie, afvalverwerking en groenbeheer. In een eetbare stad wordt de (openbare) ruimte efficiënter gebruikt, fungeert voedsel als bindmiddel in de stad en krijgen inwoners meer groen, rust en ruimte. De openbare ruimte wordt in de toekomst meer ingezet als een productiemiddel dan als een jaarlijkse kostenpost en krijgt zo ook economische waarde.

Het streven is om in 2020 in Leeuwarden 20% van de benodigde hoeveelheid groente, fruit, noten, vlees en vis op lokaal niveau op een duurzame manier te produceren én is het concept van de eetbare stad regionaal uitgerold. Ook zullen in 2020 door arbeidsintegratie en reguliere banen honderden mensen hun werk vinden in Eetbaar Leeuwarden. Hiervoor is de ontwikkeling van een lokale markt voor lokale voedselproductie nodig. Stadsboerderijen, buurt- en volkstuinen en omgebouwde leegstaande kantorenpanden zullen de grote dragers van Eetbaar Leeuwarden zijn. Voorop staat echter, dat inwoners een eigen keuze maken voor hun tuininitiatief: de Friese aanpak van onderop.

Tot slot, Eetbaar Leeuwarden in 2020? Het kan, want samen kunnen we dit grote project mogelijk maken. Daarom hoop ik dat het overzicht van al die bijzondere eetbare initiatieven u als inspiratiebron mag dienen.

Isabelle Diks Wethouder Duurzame Ontwikkeling

Inhoud

Initiatieven 6

Overzichtskaart initiatieven 8

1. Belevingstuin Middelsehiem in Westeinde 10 2. De Hofkerij in - 10 3. De Oerfloed in 10 4. Fruittuin Zuiderburen 11 6. Doarpstún 12 7. Kruidentuin Zaailand in de Binnenstad 14 8. Moestuin Nijlânsdyk in Nijlân 14 9. Volkstuincomplexen LHVN 14 10. Moestuin Michael School in Huizum-West 15 11. Kruidentuin De Groene Apotheek in de Oldegalileën 15 12. Volkstuintje Sint Bonifatiuspark 15 13. Coöperatie De Hoftuinen in Achter de Hoven 16 14. Buurtmoestuin Oranjehof in de Oranjewijk 17 15. Buurttuin ’t Túntsje in de Transvaalwijk 17 16. Uitgelicht: Zelfoogsttuin Âsum 18 17. Buurttuin ’t Fliedthofke in de Vlietzone 22 18. Bennerpark in de Vlietzone 22 19. Buurtmoestuin Nijlân 22 20. Buurt- en fruittuin De Citrus in Huizum-Oost 23 5 21. Vlindertuin en moestuin Koningin Wilhelmina School in de Vosseparkwijk 23 22. Moestuintje Looijerstraat in de Transvaalwijk 23 23. Natuur in de Binnenstad 23 24. Heemtuin Wirdum- 24 25. Vlindertuin Nijlân 24 26. Vlinderberm Canterlân in 24 27. Eco-rail in Westeinde en Valeriuskwartier 24 28. Groene wanden in de Binnenstad 25 29. Bijenweide Boksumerdyk in Goutum 25 30. Power to the People in Hempens 25 31. Groene Loper in 25 32. Dorpsboomgaard 25 33. Leeuwarden in de bloemen in de gemeente Leeuwarden 26 34. Moestuin Zamenhofpark CSG Comenius in Tjerk Hiddes & Cambuursterhoek 26 35. Leeuwarder Bijenlint (23,2 km) 26 36. Volkstuinen Leeuwarder Huurdersvereniging van Nutstuinen 28

Groene wensen 30

...nog meer inspiratie nodig? 32

Stappenplan 36

Hoe begin ik een initiatief? 36

Contactpersonen 38 6

Initiatieven

Een eetbaar en groen initiatief is een idee vanuit een wijk of dorp, een bedrijf of instelling, vereniging of burger om (voedselproducerende) planten en/of bomen in de omgeving te realiseren. Voorbeelden van dergelijke initiatieven zijn het aanleggen van een klein moestuintje of het aanplanten van fruitbomen, maar ook grote volkstuinen of commerciële vormen van stadslandbouw. Eetbare en groene initiatieven kunnen ook zorgen voor meer werkgelegenheid en sociale samenhang. Inleiding

Eetbare en groene initiatieven schieten als paddenstoelen uit de grond. De gemeente Leeuwarden telt momenteel achttien dorpen, die samen met de Leeuwarder wijken goed zijn voor verschillende grote en kleine initiatieven, die bijdragen aan de eetbaarheid en vergroening van de gemeente. Dit zorgt voor een gezondere leefomgeving voor mens en dier, en het ontstaan van sociale cohesie.

In 2015 is er weer een groot aantal gerealiseerde initiatieven bijgekomen. Het is niet voor niets dat Leeuwarden verkozen werd als Stad van de Smaak 2015. Voor 2016 en 2017 liggen er nog concrete plannen, die te vinden zijn onder het hoofdstuk ‘Wensen’. Dit is mooi, want een groene en gastvrije omgeving is belangrijk, ook met het oog op Culturele Hoofdstad 2018!

Niet alleen eetbare initiatieven zoals moes- en fruittuinen zijn in opkomst. Ook groene initiatieven, zoals vlinder- en bloementuinen zien we steeds meer om ons heen verschijnen. In de gemeente Leeuwarden zijn al een tal van dit soort initiatieven te vinden, en komen er hopelijk ieder jaar weer een paar bij.

De verschillende initiatieven komen uit allerlei hoeken. Zo neemt soms een bewoner het initiatief, andere keren wordt het initiatief genomen door wijkpanels, dorpsbelangen, bedrijven of instellingen. De initiatieven dragen allemaal een steentje bij aan meer voedsel, groen en biodiversiteit in de gemeente. Dit rapport is een verzameling van al die initiatieven, zowel de gerealiseerde als de plannen en wensen. Ook lees je in dit rapport over verschillende ontwikkelingen. 7 Misschien wil je zelf een initiatief starten, of wil je bijdragen aan een van de bestaande initiatieven. Achterin het blad vind je hier meer informatie over, zoals handige tips bij he starten van een initiatief. Heb jij al een groen of eetbaar initiatief? Laat het de gemeente weten! Overzichtskaart initiatieven 36

36 36 36 6

1 12 27 11 15 22

28 23 17 21

7 14

8 10 20

25 8

3

9

29

Wergea 16 24 32 Wirdum 26

36

6

34 5

17 18

13

9

4

30

2 31 Grou 1. Belevingstuin Middelsehiem in Westeinde

Hier kunnen de cliënten van Talant, kinderen en bewoners uit de wijk veilig spelen, wandelen, zitten en vooral genieten van de kleuren en geuren van de tuin. De tuin legt de nadruk op de integratie en participatie in de wijk. Bij de beplanting is rekening gehouden met het aantrekken van vogels, vlinders, egels en insecten. De belevingstuin is mogelijk gemaakt door verschillende organisaties en fondsen, en wordt onderhouden door cliënten van Talant.

2. De Hofkerij in Hempens-Teerns

Toen een groot nieuwbouwproject in het dorp niet doorging, wilde de gemeente het stuk land met bos bebouwen, maar de dorpsbewoners hadden andere plannen en begonnen aan de Hofkerij. Het project bevat onder andere een fruitboomgaard, vleermuiskelder, zwaluwwand, archeologische opgravingen en een kunstproject in de terp.

10

De Hofkerij in Hempens-Teerns

3. De Oerfloed in Goutum

Vanuit het idee dat permacultuur een goede bijdrage levert om de aarde gezond te maken en te houden is er met de Leerschool Permacultuur op ‘De Oerfloed’ een voorbeeldtuin opgezet om zelf te leren en te ontdekken middels projecten, en anderen deelgenoot te maken van de ideeën van permacultuur zoals duurzaamheid, biodiversiteit en eetbaar landschap. De tuin is van en voor iedereen.

De Oerfloed in Goutum 4. Fruittuin Zuiderburen

Deze fruittuin is aangelegd door Douwe Dokter uit Tzummarum. In de fruittuin staan elf volwassen bomen en een haag van 40 meter met peren. Ook staan er appelbomen, perenbomen, kersenbomen en pruimenbomen in de fruittuin. Er zijn een aantal druivenranken geplaatst en rond de bomen zijn fruitstruiken geplant om zo een diversiteit in de tuin te krijgen.

5. Heechterp-Schieringen

Buurtuin Heechterp-Schieringen De gezonde buurttuin bestaat sinds 2012 en is gevestigd op gemeentelijke grond met een woonbestemming. Zolang er niet gebouwd wordt, kan er door een aantal tuinders getuinierd worden. De gezonde buurttuin is in de wijk een groot succes. Na de start zijn er nu ongeveer 40 tuintjes beschikbaar. Verantwoordelijkheid voor algemeen beheer en beleid ligt bij het Frontlijnteam Heechterp-Schieringen en dagelijks contact gaat via de tuinders. Inmiddels is besloten in verband met nieuwbouw de buurttuin te verplaatsen naar een terrein ten oosten van de bestaande tuin.

Fruitpluktuin Heechterp In de Fruitplukktuin Heechterp staan allerlei fruitstruiken waar de bewoners gratis van mogen plukken. In samenwerking met Nordwin College zijn er braamstruiken, framboosstruiken, en bessenstruiken geplaatst, die in 2016 vruchten geven. Het terrein is nu ook ingezaaid met gras. De fruitpluktuin is omheind door een kastanje hekwerk. Evenals de buurttuin zal ook de fruitpluktuin worden verplaatst naar het oosten.

Permacultuur Schieringerweg Op het terreintje naast de Schieringerweg 177 vind je een buurttuin, waar de bewoners 11 fruitbomen, een kruidenslinger en struiken hebben geplant. Ook is er een boomstronk van een omgewaaide eik geplaatst op het terrein, waar zwammen op worden gekweekt. De bedoeling is om de tuin nog uit te breiden, onder het motto: “De buurttuin komt naar je toe!”.

Bloemenpluktuin Het initiatief voor de bloemenpluktuin is afkomstig van het wijkpanel en is opgezet om de wijk op te fleuren en om de bewoners de mogelijkheid te geven om bloemen te plukken. Ook is het nu geen poepveldje, maar vind je er een zee van bloemen! Waar het wijkpanel eerst de gedachte had om te werken met regels, zijn ze daar nu vanaf gestapt, en dat werkt eigenlijk heel goed. In de bloempluktuin kan men alleen bloemen en grassen plukken.

Buurttuin Heechterp-Schieringen 6. Doarpstún Snakkerburen

De voormalige kwekerij in Snakkerburen was nodig toe aan een frisse onderneming. Zo besloot Theo van der Molen, samen met een vriend, in 2001 om het op te knappen en het om te bouwen tot een gemeenschappelijke tuin voor bewoners van , Miedum, Snakkerburen en Leeuwarden. In vijftien jaar tijd heeft de tuin zich flink 12 ontwikkeld, en er staat nu een waardige dorpstuin. Toen Theo van der Molen er in 2001 mee begon, had hij geen duidelijk doel voor ogen. “We wilden zo veel, en hadden een bepaald beeld van de tuin. Als ik het doel duidelijk zou moeten vormgeven, zou ik zeggen dat we graag het oogsten van groente, fruit en bloemen willen combineren met educatie en cultuur. En die koers houden we gelukkig aan.”

Want qua educatie en cultuur zit het wel goed bij de Doarpstún. Sinds 2007 organiseren ze ieder jaar een Iepenloftspul in de tuin, waarbij zeven avonden lang in hun eigen gebouwde theater gespeeld wordt. “Het is fantastisch om met zoveel enthousiasme te werk te gaan, en dit ook bij anderen te zien. We betrekken de omgeving graag bij onze projecten.

“We werken volledig met vrijwilligers. Ook ikzelf verdien er niets aan. Er werken zo’n zeventig vrijwilligers in de tuin, en die vullen tussen de 400 en 450 manuren per week. Het komt erop neer dat iedere vrijwilliger gemiddeld drie dagdelen op de tuin werkt, maar in de praktijk verschilt dat natuurlijk. De een komt wekelijks een paar uurtjes, en de ander zien we iedere dag. Iedere helpende hand wordt op prijs gesteld en het werken met zoveel vrijwilligers is een prachtige prestatie. Niet alleen dragen zij bij aan een prachtige dorpstuin, maar de tuin kan ook bijdragen aan hun ontwikkeling en gemoedstoestand.”

Theo werkt graag met de vrijwilligers, en heeft in de afgelopen jaren opgemerkt dat men met verschillende motivaties in de tuin werkt, hoewel dit niet afdoet voor de inzet. “De vrijwilligers zijn onder te verdelen in drie groepen. Een derde deel komt hier via de gemeente. Deze mensen komen hier volgens de participatiewet en de bijdrage die ze moeten leveren voor hun uitkering. Een ander deel vindt het gewoon leuk om in zo’n tuin te werken, en wil graag in de buitenlucht zijn. Het derde deel zijn de idealisten, de mensen die denken en hopen dat dit project een bijdrage levert aan een betere wereld. Deze drie groepen werken heel goed samen: de sfeer is momenteel fantastisch!”

“Hoewel het vooral leuk moet zijn, brengen we wel structuur aan. Zo handelen we naar bepaalde plannen. Het zaai-en-plantplan geeft de basisprincipes aan: we doen alles biologisch. Ook maken we gebruik van wisselteelt: nooit dezelfde groenten op dezelfde plek, en combinatieteelt, bijvoorbeeld de uien bij de wortelen. In het plan, wat ik in december voor het daaropvolgende jaar schrijf, wordt vanaf februari per week beschreven wat wij planten, zaaien en poten. Daarvoor hebben we het bemestingsplan, een werkplan én een beleidsplan.”

“Op dit moment breidt de tuin zich niet meer uit, maar dat heeft het de afgelopen jaren wel gedaan. Wel zijn we constant in ontwikkeling. We zijn bijvoorbeeld bezig met het vernieuwen van het paviljoen en het verplaatsen van het theater, dat we zelf van afval hebben gebouwd. Door de verplaatsing van het theater komt er grond beschikbaar. Hier zijn nu plannen voor een voedselbos.

In het theater houden we ieder jaar het Iepenloftspul. Voor het Iepenloftspul hebben 13 we al twee keer een Gouden Gurbe gewonnen, en het is iedere jaar weer geweldig. De opbrengst van de catering van het Iepenloftspul is bijvoorbeeld een manier om het onderhoud van de tuin te bekostigen. Alles wat er binnenkomt, wordt in de tuin gestoken.” 7. Kruidentuin Zaailand in de Binnenstad

De bewoners van de Arendsstraat, Zaailand, Willemskade, Schoolstraat hebben in 2007 een kruidentuin aangelegd. Het binnenterrein, waar eerder een schoolgebouw stond, maar sinds 1988 alleen maar gravel lag, is omgetoverd tot een waardige tuin. Je vindt er onder andere tijm, peterselie, rozemarijn, lavendel en basilicum, maar ook rabarber of tomaat. Op woensdagavond wordt er vast getuinierd. De tuin is gerealiseerd met behulp van de gemeente Leeuwarden, bewonersplatform Nieuw Elan, Elkien en Wijkpanel Binnenstad. Het motto: “Omdat grien as smout moetingsplak foar ús buert folle fijner is as in keal plak, wat it eartiids wie. En: je kinne der ek noch sûn fan ite!”

Kruidentuin Zaailand

8. Moestuin Nijlânsdyk in Nijlân

De gemeente Leeuwarden heeft in de wijk Nijlân een stuk grond beschikbaar gesteld voor 14 het opzetten van een moestuin voor bewoners. De bewoners van Nijlânsdyk 4 hebben het initiatief genomen om een buurttuin op te zetten waar buurtbewoners zelf groente en fruit kunnen verbouwen. Nu werken ze onder de naam Community Farming Nijlân en zetten zich fanatiek in en wijzen de bewoners graag op het gebruikmaken van de tuin.

Moestuin Nijlânsdyk

9. Volkstuincomplex Goutum

Een grote, fijne plek voor jong en oud, man en vrouw om hun groente, fruit en bloemen hier met plezier te verbouwen. De sociale contacten maken ook hier een belangrijk onderdeel uit van het tuinieren. Uit onderzoek van studenten van VHL Hogeschool blijkt ook dat vooral deze tuin een sterke positieve invloed heeft op de biodiversiteit en de bijen in de in de omgeving. 10. Moestuin Michael School in Huizum-West

Sinds 2012 heeft de Michael School een eigen moestuin, gelegen naast het schoolplein. Hier beleven kinderen de hele cyclus van grond bewerken, zaaien, planten verzorgen, oogsten, opeten of verkopen op het schoolplein. Er wordt gewerkt in de tuin volgens de principes van de biologisch dynamische landbouw. Zo wordt er wissel- en combinatieteelt toegepast, wordt er gewerkt met een kosmosagenda en houden ze rekening met de ritmen van de zon en maan. Door de ogen van de kinderen wordt de natuur ervaren.

11. Kruidentuin De Groene Apotheek in de Oldegalileën

15

De Groene Apotheek ligt op een stuk braakliggend grond aan de Oldegalileën. In het westen grenst het aan de Dokkumer Ee. In het noorden, oosten en zuiden staan woningen. Door het terrein in te vullen met een kruidentuin, een grote gezamenlijke moestuin, natuurlijk speelveld, bloemen- en zonneweide, hondenlosloopveld en een groot ontmoetingsterras, ontstaat er een buurtparadijs. De moestuin wordt volgens de permacultuur ontwikkeld. Iedereen mag hier gratis oogsten, dat geldt ook voor de kruidentuin. De Groene Apotheek organiseert ook zwerfvuilacties en is betrokken bij Operatie Steenbreek. Als gevolg van nieuwbouw op deze tijdelijke locatie van De Groene Apotheek wordt momenteel gezocht naar een andere locatie. Gekoerst wordt op een structureel te gebruiken terrein aan het Pieterseliewaltje.

12. Volkstuintje Sint Bonifatiuspark

Een groep bewoners van de Muziek-, Transvaal- en Vogelwijk heeft het initiatief genomen om op een stukje braakliggende grond tuintjes in te richten voor voedsel en bloemen. Het braakliggende perceeltje is onderdeel van het plan Bonifatiuspark. Het terrein is verdeeld onder de groep bewoners en het bleek gelijk een succes. De bewoners mogen de grond gebruiken, zolang deze braak ligt. 13. Coöperatie De Hoftuinen in Achter de Hoven

In de wijk Achter de Hoven heeft Coöperatie De Hoftuinen in samenwerking met anderen, verschillende eetbare initiatieven gerealiseerd. Het doel van Coöperatie De Hoftuinen is om wensen van de wijk concreet te maken en samen met partners van ‘onderop’ de wijk te vergroenen en eetbaar te maken.

Pluktuin Vegelinstraat Op het plein bij de Vegelinstraat is een pluktuin gerealiseerd op het initiatief van buurtbewoners. In de pluktuin zijn verschillende soorten groente en fruit aanwezig. De tuin is aangelegd door buurtbewoners en hun kinderen, en wordt ook door hen onderhouden. Iedereen mag gebruik maken van de tuin.

Conimexveldje Door de natte bodem van het veldje, zeggen bewoners dat men er alleen maar rijst kan verbouwen. Hierom heet het nu het ‘Conimexveldje’. Op het Conimexveldje zijn tien fruit- en notenbomen geplant, waaronder appel-, kersen- en pruimenbomen. Langs de rand zijn 150 bessenstruiken geplant. Dit project is tot stand gekomen door een samenwerking tussen de gemeente Leeuwarden en Coöperatie De Hoftuinen.

Eetbaar schoolplein CSG Comenius Op het schoolplein van de Christelijk Scholengemenschap Comenius, zijn 15 fruitbomen en 150 bessenstruiken geplant. Bij Mariënburgpad is langs het hek van de school een dertigtal 16 mini kiwistruiken geplaatst, die ervoor zorgen dat het hek in de toekomst dichtgroeit. Dit project is tot stand gekomen door de samenwerking tussen CSG Comenius, Coöperatie De Hoftuinen en het bewonersplatform Achter de Hoven.

Kindermoestuin ’t Hofje Naast het schoolplein van OBS de Potmarge, is sinds maart 2014 een kindermoestuin gerealiseerd. Het initiatief is ontstaan door een vrijwilligster uit de wijk, in samenwerking met KinderResto VanHarte Leeuwarden, Coöperatie De Hoftuinen en de gemeente Leeuwarden. Het doel is om kinderen en volwassenen in contact te brengen met de natuur, en ze te laten ondervinden hoe iets groeit en bloeit. Iedereen kan meehelpen en binnenlopen, en op woensdagmiddagen worden er leuke activiteiten georganiseerd.

Kindermoestuin ‘t Hofje Perenlaantje Mariënburgpad De Coöperatie Achter de Hoven heeft aan het Mariënburgpad meerdere perenbomen geplant. De oogst van de perenbomen is voor de omwonenden. Er is bij de planting een afwisseling gemaakt tussen sierperenbomen en eetbare perenbomen.

Bijenlint Spoorstraat Door een samenwerking tussen Coöperatie de Hoftuinen en ProRail, is in het spoorvak tussen de twee spoorwegovergangen aan de Oostergoweg en de Pieter Stuyvesantweg een bijenlint aangelegd. Hierdoor wordt rondom de spoorzone ruimte gecreëerd voor insecten en wordt de bijenpopulatie gestimuleerd. ProRail heeft ook een bijenkast beschikbaar gesteld. Dit bijenlint versterkt het Leeuwarder bijenlint van 23,3 km , als onderdeel van het Fries Elfstedenbijenlint.

Vlinderstruiken Spoorstraat In het voorjaar van 2014 is door de Coöperatie De Hoftuinen een aantal vlinderstuiken aangeplant langs de Spoorstraat. Deze struiken trekken vlinders en insecten door hun heerlijk geurende bloemen. Dit draagt bij aan de biodiversiteit en het kleurrijk aanzicht van de wijk en de gemeente.

14. Buurtmoestuin Oranjehof in de Oranjewijk

17

Oranjewijkbewoonster Femke Molenaar nam in 2012 het initiatief om een moestuin te starten in de wijk. Zij formeerde een werkgroep om haar heen en wist negen bewoners uit de Oranjewijk enthousiast te maken voor het plan. De moestuinen zijn aangelegd ten noordoosten van het Emmaplein. De moestuin bestaat uit bakken waarin de buurtbewoners hun eigen groenten en kruiden planten, onderhouden en plukken. De tuin is gerealiseerd met behulp van bijdragen van het Oranjefonds, de Ondernemers Vereniging Oranjewijk, de wijkvereniging en het Nordwin College.

15. Buurttuin ’t Túntsje in de Transvaalwijk

’T Túntsje is een snoep-, speel-, en ontdektuin waar kinderen spelenderwijs ontdekken hoe alles groeit en bloeit. Op een ondergrond van houtsnippers staan houten bakken, die vol staan met lentebloemen, groenten en kruiden. Er hangt een insectenhotel in de boom, er zijn boomstammen om vanaf te springen en er is een wilgenpoortje gemaakt waar hop en clematis omheen slingeren. Ook heeft de tuin een perenboom en hebben ze al wortels, bieten, radijs, courgettes en kruiden geoogst. 18 16. Uitgelicht Zelfoogsttuin Âsum 19

In het nieuwe buurtschap in de Zuidlanden, ten zuiden van Leeuwarden, vind je naast de nieuwbouw een verfrissende zelfoogsttuin. De zelfoogsttuin in Techum is opgezet door Gosse Haarsma. Met het oog op een groene en duurzame omgeving, is Gosse in 2012 met het project begonnen. Âsum (uitgesproken als awesome), heet te tuin, die zijn naam eer aan doet. “In de lente van 2013 oogstten we onze eerste producten. Het jaar daarvoor begonnen we dus met het omploegen. Ik kwam in aanraking met groen doordat ik met vrienden een volkstuintje had, maar dat liep uiteindelijk op niets uit. Mijn interesse was wel meteen gewekt. Toen ik mijn baan in het onderwijs achter mij liet, ging ik erover nadenken wat ik écht wilde doen. Het hebben van een eigen openbare tuin leek me geweldig. Je levert namelijk een positieve bijdrage wanneer je zulk werk doet, en dat wilde ik heel graag. Hierom ben ik vrijwilligerswerk gaan doen op de Doarpstún in Snakkerburen. Het was voor mij een soort van stage, 2,5 jaar lang. Daar heb ik ontzettend veel geleerd en gaf het me een basis om zelf een tuin op te zetten.”

“Ik heb het bij de gemeente neergelegd, en die kwamen met het idee om dit in Techum te doen. Techum besteedt veel aandacht aan duurzaam bouwen en wonen, en daar sluit mijn zelfoogsttuin natuurlijk helemaal bij aan. Opmerkelijk is wel dat de tuin vooral veel aandacht trekt bij inwoners van de stad en Goutum, minder van de Techumers zelf. Het idee van de tuin is simpel: je neemt een abonnement of oogstaandeel op de 20 tuin, en dan mag je je eigen groentes, fruit, Âsum draait, naast Gosse, op vrijwilligers bloemen en kruiden oogsten. De rest doen en stagiaires. “De vrijwilligers komen hier de vrijwilligers en ik. Zo heb je altijd verse via via terecht. Ze horen over de tuin, zijn en biologische groentes en fruit in huis. geïnteresseerd in het bewerken van grond Op de website heb ik een lijst staan met of willen er juist meer over weten. Het is producten die klaar zijn voor de oogst, en mooi, want deze mensen zijn erg betrokken dan kun je pakken wat je wilt hebben. Het – ze zijn hier ten slotte vrijwillig. Zonder de is natuurlijk wel seizoensgebonden.” vrijwilligers zou ik het niet redden. Het lijkt te werken. Men wordt zich tegenwoordig ook sterker bewust van de waarde van een groene en eetbare omgeving, en dat is erg positief.”

“De herfst vind ik het mooist. Er is dan nog wel wat te oogsten, maar je hebt de ruimte om aan de tuin te werken. Je legt weer paden en maakt de grond weer klaar voor de bezaaiing. Je ziet de mogelijkheden die me leuk om nog een stuk uit te breiden, de tuin biedt. Bijvoorbeeld een uitbreiding 21 om steeds meer te groeien en steeds meer van de tuin of het verplaatsen van het producten aan te bieden. Er is nu namelijk kruidentuintje. Ook heb ik drie wolvarkens, meer vraag dan aanbod. Maar hierbij heb ik die telkens op een ander stuk grond komen natuurlijk ook meer mensen nodig. Zolang te lopen. De varkens potten de grond om de populariteit en de bekendheid van de en maken er zo een bewerkbare grond tuin toeneemt, zullen er misschien ook meer van. Een handige manier om bijvoorbeeld mensen geïnteresseerd raken om in de tuin kweekgras te bestrijden.” 17. Buurttuin ’t Fliedthofke in de Vlietzone

De Buurttuin ’t Fliedthofke is een buur-tuin voor de buren in de Noordvlietstraat. Het is gelegen op een voormalig braakliggend stuk gemeentegrond. Met ideeën van de buurtbewoners is de tuin aangelegd door de gemeente en geopend op 16 april 2014. De tuin wordt onderhouden door de buurtbewoners. Er zijn fruitbomen, bessenstruiken en kruiden geplant. Ook hebben de bewoners bakken gevuld met aardbeienplanten en veel bloemen voor bijen en vlinders. Het is een mooie plek om even te zitten en elkaar te ontmoeten.

22

Buurttuin ‘t Fliedhofke

18. Bennerpark in de Vlietzone

Het Bennerpark bestaat uit een speeltuin en was omringd door stekelbosjes. De buurt vond dat daar verandering in moest komen. Henderien Nieuwhof kwam op het idee om de bosjes te vervangen door eetbare planten en een bloemenplukveldje. De bloemenpluktuin bestaat driekwart uit vaste planten en de rest bevat éénjarige bloemen. Het zal even duren voordat de hele tuin bestaat uit eetbare planten, maar nu zijn er al bessen, noten, een aarbeientoren en kruiden te vinden. Op de Nationale Boomfeestdag, 18 maart 2015, is de eerste eetbare boom geplant.

19. Buurtmoestuin Nijlân

“Samen eten uit eigen wijk!”, zo klinkt het motto van de Buurtmoestuin in Nijlân. De gezamenlijke moestuin op een braakliggend voormalig schoolterrein bestaat alweer één jaar. Er is volop gezaaid, gewied, en geoogst. De moestuinierders zitten vol plannen voor het nieuwe jaar op de wijkmoestuin. De tuin wordt opgehoogd in verband met de nattigheid, de pluktuin wordt uitgebreid en er worden zaaiplannen gemaakt. Mochten meer vrijwilligers vanuit de wijk, of daarbuiten, zich aanmelden; er is nog ruimte voor uitbreiding. De inzet van vrijwilligers telt ongeveer drie uur per week, een gezellige bezigheid, en de oogst wordt met elkaar gedeeld. 20. Buurt- en fruittuin De Citrus in Huizum-Oost

’s Zomers wordt er in Huizum-Oost gezamenlijk gebarbecued en met Oud en Nieuw viert de hele buurt die middag en avond feest. Aan gezelligheid geen gebrek, dus. Al jaren speelde er een idee om een gezamenlijke buurttuin aan te leggen en te onderhouden. Nabij De Citrus ligt nu een mooie buurt- en fruittuin waar groenten, fruit, kruiden, bloemen en planten groeien. Ook is er een mooi zitplekje gerealiseerd, waar men kan samenkomen.

21. Vlindertuin en moestuin Koningin Wilhelmina School in de Vosseparkwijk

De Koningin Wilhelmina School aan de Fonteinstraat heeft een moestuin en een vlindertuin. De tuinen zijn samen met de ouders aangelegd. De kinderen van groep 5 hebben de vlinderplanten gepoot, onkruid gewied en zonnebloemen gezaaid. Ook de kleuters hebben gezaaid: vergeet-mij-nietjes, afrikaantjes, maar ook boerenkool voor de rupsen van het koolwitje. Vorig najaar hebben de kinderen muntthee, courgettesoep, insectenhotels en vogelvoerpotjes gemaakt en verkocht aan ouders en buurtbewoners.

22. Moestuintje Looijerstraat in de Transvaalwijk 23

In de nazomer van 2014 is er aan de Looijerstraat, een dorps stukje Transvaalwijk, een kleine moestuin verrezen. In vier houten bakken, in elkaar getimmerd door buurtgenoten, groeit en bloeit van alles leuks. Vanwege de ligging naast een speeltuin kunnen de kinderen uit de buurt de plantjes goed in de gaten houden en van dichtbij bekijken hoe een zaadje uiteindelijk een tomaat wordt, om ze daarna lekker op te eten. Het grondoppervlak is te klein om de hele buurt te voorzien van vers groen, maar toch wordt er geprobeerd om de oogst zo veel mogelijk te verdelen.

23. Natuur in de Binnenstad

Wijkpanel Binnenstad wil meer groen in de binnenstad. Zij wil dit realiseren door de aanleg van geveltuinen en het planten van bomen en planten. Ook creëren ze nestgelegenheden voor mussen en gierzwaluwen. Hierdoor hoopt het Wijkpanel de populatie van beide vogelsoorten te verhogen. In 2012 hebben het Wijkpanel Binnenstad, Elkien, WoonFriesland, Vogelbescherming Nederland, bewoners en gemeente samen diverse geveltuintjes gerealiseerd. Ook is ander groen aangelegd en zijn er kasten voor mussen en gierzwaluwen aangebracht. Het is de bedoeling dat er elk jaar ongeveer 20 geveltuintjes worden aangelegd. 24. Heemtuin Wirdum-Swichum

Wirdum is binnen Leeuwarden pilotdorp geworden voor een meer op natuur gericht beheer, zoals dat ook in de Heemtuinen gebeurt. Langs de Loodyk in het dorp, ter hoogte van de Wirdumervaart is de voedselrijke bovenlaag verwijderd en een bloemrijk mengsel ingezaaid. Er zijn rozen, bessenstruiken en stinzenplanten toegevoegd aan het bestaande struweel. Enkele fruitboompjes zijn aangeplant en er zijn insectenhotels, waarin insecten als vlinders en wilde bijen kunnen schuilen en hun eitjes kunnen afzetten. De brede kleibermen van de Swichumerdyk tussen Swichum en Wirdum en het grasland rond het schelpenpad achter de Lege Dyk worden ontwikkeld tot bloemrijk klei hooiland.

25. Vlindertuin Nijlân

De vlindertuin Nijlân is een groene oase in de stad met ruim 200 wilde plantensoorten voor vlinders en bijen in combinatie met aantrekkelijke borders voor mensen. Bauke Westra en Daan van Zomeren organiseren en doen met andere vrijwilligers het onderhoud, waarmee ze de tuin mooi willen houden. De vlindertuin, die begin 2013 is aangelegd, is een tijdelijke natuur totdat er een andere bestemming komt voor het stuk grond.

26. Vlinderberm Canterlân in Miedum

24

Dit project is voor vlindervriendelijk bermbeheer van de Wielenwerkgroep en ligt langs een fietspad tussen Gytsjerk en Miedum. Het project is gestart in 1989 in samenwerking met de gemeente Tytsjerksteradiel; een jaar later deed Leeuwarden ook mee. Voorop staat het behoud van de normale gebruiksfunctie van de berm, gecombineerd met een optimaal beheer voor plant en dier, in het bijzonder voor vlinders. Aan de wegzijde van het fietspad is de berm in vakken verdeeld, die om en om in juni en september gemaaid worden: ‘gefaseerd maaibeheer’. Hierdoor krijgen de vlinders de kans om hun levenscyclus te voltooien.

27. Eco-rail in Westeinde en Valeriuskwartier

In het verleden liep vanuit Leeuwarden een spoorlijn naar Dokkum. Dit werd ook wel het Dokkumer Lokaaltje genoemd. Tegenwoordig is de spoorlijn voor een groot gedeelte opgeruimd, maar wat er van over is, is een stuk woeste natuur. Een aantal jaar geleden is er een wandelpad aangelegd met behoud van alles wat kruipt en groeit. De wijkpanels en wijkverenigingen van het Valeriuskwartier en Westeinde, het milieuplatform en de gemeente Leeuwarden hebben gezamenlijk bedacht om de monumentale, recreatieve en ecologische waarden zo te combineren dat er op alle vlakken meerwaarde ontstaat. 28. Groene wanden in de Binnenstad

In de Oosterstraat is in juni 2014 de eerste Green Wall geopend. De groene wand is gerealiseerd met onder andere Wijkpanel Binnenstad, gemeente Leeuwarden en de ondernemersvereniging. Net als deze wand zou I, Ms Green (Saraï Zijlstra) graag meer willen vergroenen in de binnenstad. Denk hierbij aan groene banken van gras midden in de stad, groene lopers, groene kunstwerken en groene marketing.

29. Bijenweide Boksumerdyk in Goutum

Wanneer de grond klaar is om gezaaid te worden, wordt er aan de Boksumerdyk een bijenweide gerealiseerd. De bijenweide is in samenwerking met de gemeente gerealiseerd. In samenwerking met de studenten van de bijgengroep van Van Hall wordt er gesproken over het monitoren van het project. Ook is de leerschool permacultuur erbij betrokken.

30. Power to the People in Hempens

De zorgboerderij De Pleats is uitgebreid. Er is een pluktuin en een openlucht podium. Daarnaast teelt het project groente en fruit voor de verkoop, om de sociale armoede te bestrijden en om seizoensgebonden (leren) te eten, wat natuurlijk goedkoper is! Eens per week wordt er een kookavond georganiseerd. 25

31. Groene Loper in Grou

Naast een rode en een blauwe loper is Grou nu een loper rijker, namelijk een Groene Loper! Een verbinding van groenstroken waarlangs een wandeling door het gehele dorp kan worden gemaakt. Deze wandeling zal niet alleen voor Grousters een mooi loopje opleveren, maar zal zeker ook voor het toerisme een mooie aanvulling op de algehele beleving van het dorp zijn. Gedurende de wandeling komt men onder andere langs bloemenplukvelden, een therapietuin, eetbare tuinen en een vlindertuin. Een aantal van de projecten binnen de Groene loper moet nog worden gerealiseerd. Het grootste daarvan is het terrein aan De Súdfinne, op de voormalige locatie van een school. Een werkgroep onder leiding van Alice Wildeboer heeft samen met Plaatselijk Belang, Hoveniersbedrijf Snoek, Zorginstellingen, scholen, de speeltuinvereniging, omwonenden en andere groepen uit het dorp inmiddels € 65.000,- bij elkaar gespaard en willen voorjaar 2016 de schop in de grond om hun plan te realiseren.

32. Dorpsboomgaard Wergea

Het initiatief is door de groencommissie van Plaatslijk Belang Wergea genomen. Mede door de kap van kastanjebomen en naar aanleiding van de enquête gehouden door de gemeente Leeuwarden, waarin de bewoners van Wergea zich uitspraken voor meer bomen en groen, is in overleg met Landschapsbeheer Fryslân het idee van een dorpsboomgaard geboren. Er is een begroting gemaakt en een subsidieaanvraag ingediend bij het Mienskipsfonds van de gemeente Leeuwarden. Er was al een bijdrage toegezegd van Landschapsbeheer Fryslân, en in juli 2015 kregen ze bericht dat het Mienskipsfonds en PB Wergea een bedrag wil subsidiëren. Het begin van de dorpsboomgaard! 33. Leeuwarden in de bloemen in de gemeente Leeuwarden

Het plan is om Leeuwarden te overspoelen met Friese inheemse bloemen en planten op braakliggende terreinen, in perkjes en langs de grachten. Om zo Leeuwarden helemaal in de bloemen te zetten! Deze situatie zal veel vlinders, bijen en vogels aantrekken en wordt een prachtig aanzicht. Daarnaast willen de initiatiefnemers door heel Leeuwarden vlinderhokjes en bijenkasten plaatsen, en unieke bijenhoning 2018 produceren. Door het betrekken van scholen en instellingen willen ze kinderen bewuster maken van hun omgeving en hoe mooi en belangrijk de natuur is. Op het moment is er in het kader van de Culturele Hoofdstad een CH2018 bloemenlogo gerealiseerd bij de westelijke invalsweg.

34. Moestuin Zamenhofpark CSG Comenius in Tjerk Hiddes & Cambuursterhoek

CSG Comenius heeft op de locatie Zamenhof een groenpraktijkopleiding. Voor ervaring in de praktijk is er in een hoekje van het park een klein groentetuintje ingericht waar de leerlingen zelf aan de slag kunnen met groenonderhoud.

35. Leeuwarder Bijenlint (23,2 km)

Loopt vanaf , en Wirdum langs De Swette, vervolgens langs Goutum, Aldlan, Wielenpolle,Huizum-Dorp, Achter de Hoven, Heechterp-Schieringen, Lekkum en 26 Miedum. Het Leeuwarder Bijenlint was een oorspronkelijk idee van Irma Abelskamp van permacultuur De Oerfloed te Goutum in 2012. Ze heeft samen met de gemeente een tracé uitgewerkt dat langs De Oerfloed liep en verschillende tuinderijen en bijenstallen. Toen Marijke de Bie een jaar later Leeuwarden wilde opnemen in het Fries Elstedenbijenlint is het tracé aangepast, zodat de zuidkant kon aansluiten op de gemeente Littenseradiel en de noordkant op de gemeente Tytsjerksteradiel. De route loopt nog steeds langs De Oerfloed, waar ook een bijenstal is gevestigd. Ook de bijenstal in de Potmargezone bij het Nordwin College ligt aan de route.

Het bijenlint is in feite een goede biotoop voor bijen in een aaneengesloten reeks van bermen en plantsoenen. Door verschraling van de bermen, het afvoeren van het maaisel en een gevarieerd maairegiem wordt een rijke biodiversiteit gecreëerd met veel bloemen. In sommige situaties kent een berm zelfs drie maairegiems, bijvoorbeeld langs het asfalt zes keer maaien, de overige berm drie keer en de buitenrand één keer. Elke strook levert zijn eigen biodiversiteit met bloemen, vogels, bijen, vlinders en andere insecten. Bij herinrichting en onderhoud wordt opnieuw ingezaaid met een bijenmengsel en worden zo mogelijk bijvriendelijke struiken en bomen geplant. Er worden ook excursies gehouden langs het Bijenlint. Provinciaal is Leeuwarden voortrekker op het gebied van het Elsteden Bijenlint. Het Bijenlint staat ook symbool voor de bloemen en biodiversiteit die de gemeente elders in de stad en dorpen wil bereiken. Het lint is inmiddels opgenomen in de Ecologische Hoofdstructuur Leeuwarden. Aansluiting Tytsjerksteradiel

Canterlanswei

Buorren

Lekkumerweg

Schieringerweg

Leeuwarden

Spoorstraat

Potmarge

Froskepolle

Boksumerdyk Stripepaad

27 Zwette

Zwette

Aansluiting Littenseradiel Leeuwarder bijenlint 36. Volkstuinen Leeuwarder Huurdersvereniging van Nutstuinen

Volkstuincomplex Jelsumerbinnenpad Deze volkstuinen behoren tot de oudere volkstuinen in de stad, waar je tuintjes van 50 m2 kunt huren. De tuinen liggen besloten tussen het Leeuwarder Bos en de wijk Bilgaard. In 2014 is het complex diep geploegd en volledig nieuw ingericht en omzoomd met een hekwerk.

Volkstuincomplex Troelstraweg Dit terrein is landelijk gelegen. Doordat hier geen bebouwing aanwezig is en in directe omgeving geen bomen zijn heeft het terrein een open karakter. Er zijn 51 perceeltjes tuin.

Volkstuincomplex Vierhuisterweg Dit complex is een geliefde locatie in het Leeuwarder Bos. Juist doordat de tuin relatief klein is zijn de onderlinge contacten tussen de tuiniers groot en is er sprake van een sterke sociale cohesie. Juist ook door de vele nationaliteiten hier en de diversiteit aan producten vindt een soort ‘muli culti’ kruisbestuiving plaats. Nieuwe leden worden wegwijs gemaakt op de tuin en ervaringen worden uitgewisseld aan de stamtafel. Bijzonder is dat de vrouwelijke tuiniers hier de overhand hebben.

Volkstuinencomplex Pollepaed Snakkerburen Dit complex is het oudste van Leeuwarden en ligt ten noorden Snakkerburen aan de Dokkumer Ee. Recent is het hele complex heringericht. Bijzonder aan dit terrein is dat de samenstelling van de leden bestaat uit verschillende nationaliteiten, dat zich vervolgens weer uit in de diversiteit aan producten. De tuin bevat zowel inheemse als uitheemse 28 gewassen. 29 30

Groene wensen Naast de plannen die er liggen Leeuwarder Voedselbos Anestasia kwam met het idee om is er ook een wens om de een voedselbos aan te leggen in het Leeuwarderbos. Het plan lijkt telkens meer gemeente groener te maken. vorm te krijgen en de inrichting van het Voor deze wens wordt gekeken terrein is ook al bekend. Over enkele tijd zullen de eerste struiken en bomen worden wat de mogelijkheden zijn aangeplant. betreffende financiering, locatie, Moestuin Dragoonsplein Vrijheidswijk Wijkpanel Vrijheidswijk wil in samenwerking draagvlak et cetera. met Palet Ouderenzorg een groente- en vlindertuin aanleggen. Op het moment Fruitboomplan Aldlân wordt samen met de gemeente gekeken De werkgroep Groen – Aldlân heeft een naar een geschikte locatie in de wijk. plan gemaakt om door de gehele wijk fruitbomen aan te planten. De planning is Multifunctioneel Groen in dat dit in 2015 zal worden uitgevoerd. Onder de paraplu van het Plaatselijk Belang Irnsum is een werkgroep Multifunctioneel Stadslandbouw voor voedselbank Groen opgericht. De werkgroep wil graag Voor stadslandbouw voor de voedselbank een mooie en goeie invulling geven aan het wordt nog gezocht naar een groot stuk braakliggende perceel van de oude school braakliggend terrein. Stadslandbouw voor midden in het dorp. Op het moment wordt de voedselbank kan bijdragen aan lokaal een plan ontwikkeld in samenwerking met duurzaam voedsel en werkgelegenheid. gemeente Leeuwarden, Elkien, het dorp en de omwonenden. Groencentrum Bloeigaarden: duurzame educatieve binding Bilgaard/Havankpark Bloemenbuurt in de bloemen in de Een stuk grond in de wijk zal omgetoverd Bloemenbuurt en de Vogelwijk worden tot een kleurrijk stuk Bilgaard Een bewoner heeft het idee om in de 31 herrijzen met besjes, vruchten en fruit. Bloemenbuurt alle (bloem)straten te Kinderen kunnen al snel appels plukken, voorzien van bloembakken, met daarin aardbeienjam maken en ze weten ook hoe de bijbehorende bloemen; Azalea’s in de hazelnoten eruit zien voordat ze het in de Azaleastraat, Dahlia’s in de Dahliastraat, chocopasta op hun brood krijgen. Hiervoor en ga zo maar door. Met CH2018 in willen ze ook graag een kas plaatsen, het verschiet zullen ook verschillende zodat schoolklassen altijd in een droge vogelkunstobjecten worden gemaakt in ‘buitenomgeving’ aan het werk kunnen. de Vogelwijk. Het idee is om deze plannen samen met verschillende scholen uit te Moestuin en fruitgaard Fioringras voeren. In de wijk Aldlân is door een buurtbewoonster het idee ontstaan om Educatieve moestuin OBS Palet in twee kleine stukjes groen van de gemeente Huizum om te toveren tot een kleine fruitgaard OBS Palet wil graag een stuk openbaar en kruidentuintje waarvan iedereen in de groen omtoveren tot moestuin voor buurt mag plukken. educatieve doeleinden. Hierin kunnen leerlingen zelf bezig met eten en groen. Insecten- en fruittuin Goutum Dorpsbelang Goutum heeft de wens om in Verticale stadslandbouw in Leeuwarden samenwerking met de plaatselijke school Timo ter Voort, pionier op het gebied bij de Kûle een insectentuin en fruitbomen van verticaal tuinieren, is druk bezig met aan te leggen. Eurofarming (op grote schaal) en Urban Farming (in steden). Hij zou graag een Coöperatie De Hoftuinen gebouw hebben waar hij voedsel in kan De Hoftuinen heeft nog mooie plannen verbouwen op grote schaal en daar het voor de wijk Achter de Hoven. Zo willen concept verticaal tuinieren laten zien. Er ze moestuinen bij de Watercampus, een zouden groenten, fruit en aardappelen fruit- en vlindertuin aan de Potmarge en kunnen worden verbouwd. een moestuin op de locatie van de oude Buitenschool. 32 ...nog meer inspiratie nodig? Tuindag/Bakkie in de Groene buurt tuinafscheidingen 33 Tuindag/Bakkie in de buurt is een In de wijk Aldlân is Mirjam van der Hout, samenwerkingsverband tussen De in samenwerking met het Wijkpanel en Groene Apotheek, De Talentenbus, het Werkgroep-Groen, buurtbewoners aan het Wijkpanel, Sociaal Team Oud-Oost, motiveren om schuttingen te vervangen het Tuingereedschap Uitleenpunt, en door groene tuinafscheidingen. Een aantal woningbouwcorporaties, en wordt elke is al gerealiseerd; goed voor mens en dier! eerste zaterdag van de maand georganiseerd Om dit te financieren is gekeken naar in een ander deel van de wijk Oldegalileën. mogelijke subsidies vanuit het Wijkpanel De dagen zijn opgezet om bij mensen die en Werkgroep-Groen. het zelf niet kunnen in een gemoedelijke sfeer te helpen met het tuinonderhoud. Ondertussen kan men aanschuiven voor De Streekboer een warm of koud drankje, voor informatie en een praatje, terwijl de kinderen een Leeuwarden spelletje doen of educatief groen bezig zijn. Een sterke lokale voedsel community! Ontdek de kracht van Leeuwarden, bestel Ruiltuin Leeuwarden de lekkerste lokale producten online, haal het op in de oude gevangenis Blokhuispoort Ruil & deel stekjes/zaden/kennis/hulp en ontmoet tegelijkertijd de producenten voor de (stads)moestuin. Een gezellig en van je voedsel. Ondersteun de boeren en inspirerend samenkomen voor en door producenten die met passie werken aan (stads)moestuinders. Voor aankomende een eerlijk en gezond product. Ruiltuindagen en locaties houd www.facebook.com/ruiltuin.leeuwarden in de gaten! Overige ontwikkelingen

Adopteren en vergroenen boomspiegels

Is het jou ook opgevallen, al die fleurige boomspiegels met daarbij een witte tegel? Dit zijn door bewoners geadopteerde boomspiegels! Door de boomspiegel zelf te beplanten en goed te onderhouden komt er nog meer kleur in de wijk. Dat is natuurlijk goed voor verschillende diersoorten, maar is ook nog eens lust voor het oog. Door het plaatsen van de witte tegel is de boomspiegel ook voor de gemeentelijke Groenbeheerders goed te herkennen. Inmiddels zijn er binnen de gemeente 219 boomspiegels geadopteerd. Wil jij ook een plantenbakken een oplossing. Tot december boomspiegel adopteren? Meld het dan bij 2015 zijn in de binnenstad 634 geveltuinen de gemeente via telefoonnummer 14 058 en plantenbakken geïnventariseerd. Wil jij of via [email protected] ook een geveltuintje aanleggen? Ook dit kun je melden via telefoonnummer 14 058 of mail naar [email protected] 34 Geveltuinen Geen (voor)tuintje maar wel de wens voor Groene daken meer groen in jouw omgeving? Dan is het mogelijk om op een snelle en makkelijke De gemeente stimuleert vanaf mei 2009 in manier een geveltuintje te creëren. Vooral het kader van het gemeentelijk rioleringsplan in de binnenstad is dit een goede manier het aanbrengen van groene daken. Het om verstening tegen te gaan! En daar waar aanbrengen van groene daken heeft als geen ruimte is voor een geveltuintje bieden voordeel dat het de woning goed isoleert, het geluid weert, de levensduur van het dak verlengt, een groen dak milieuvriendelijk is en de stad wordt er groener van. In de gemeente Leeuwarden zijn inmiddels 20 gesubsidieerde groene daken aangelegd, wat neerkomt op 1100 m2. Maar een groen dak kan ook anders. Bijvoorbeeld naar de voorbeelden van Dakmoestuin Bildtsestraat van Agnes Ferwerda en de Daktuin van Jacqueline de Booij. Agnes Ferwerda heeft haar dakterras omgetoverd tot moestuin waar ze goed van kan eten, en Jacqueline de Booij heeft door het aanplanten van veel nectardragende bloemen op het dak van een parkeergarage een paradijs voor insecten gecreëerd. Deze daktuin is in 2015 uitgeroepen tot de meest bijvriendelijke daktuin van Fryslân, omdat de tuin met het type beplanting wat toevoegt voor bijen in de binnenstad. Eetbare/groene speelterreinen

• Waterspeelplaats Potmarge • Modder aan je broek, Wielenpolle • Groen speelelement in het Bennerpark (Emmakade) • Groene speelelementen van wilgentenen, Zuiderburen • Benutten bosjes met spelaanleidingen in het Julianapark, Nijlân • Groene spelaanleidingen, Vrijheidswijk • Renovatie Abbinghapark, Huizum Oost • Spelaanleiding bosje Hobbemastraat, Huizum West • Groene Ster gebied • Natuurlijke speelplek, Zuidlanden • Insectenhotel, amfitheater en vuurplaats, Zuidlanden • Ontwikkeling moestuintjes voor kinderen bij stadsboer, Zuidlanden • Groene make-over speeltuin Gerard Dou, Huizum West • Groene speelterreinen bij kinderopvang SKL (door SKL zelf ontwikkelt) 35 • Speelplek/strandje bij de Bonkevaart, Vrijheidswijk

Groene/eetbare schoolpleinen

• OBS Trianova, Camminghaburen Noord • Brede school, Zuidlanden • OBS Plataanschool, Heechterp • OBS De Potmarge, Achter de Hoven (zie Eetbaar Achter de Hoven) • CSG Comenius, Achter de Hoven (zie eetbaar Achter de Hoven) • Prins Constantijnschool, Bloemenbuurt Oldegalileën • MFC de Mozaïek, Vrijheidswijk • Teake Jan Roordaschool, Wytgaard 36

Stappenplan Hoe begin ik een initiatief? U, uw wijk of uw dorp • u kunt het initiatief op een andere manier vormgeven (als de grond bijvoorbeeld heeft een goed idee voor verontreinigd is, kunt u moestuinieren in een moestuin, vlindertuin bakken). of bijvoorbeeld een paar Stap 4: Aan de slag! De overeenkomst is getekend en u kunt fruitbomen op een braakliggend starten met uw initiatief. Een voorman van de gemeentelijke Buitendienst kan bij de stuk grond. Dat is een GROEN start helpen. Daarna houdt hij toezicht op het initiatief. Wordt er van de spelregels initiatief en daar zijn we als afgeweken, dan gaat de voorman in gesprek gemeente blij mee! met de initiatiefnemers. Tips en Financiële Het is goed voor de onderlinge verbondenheid in een wijk of dorp en goed ondersteuning voor planten en dieren. Neem voor ideeën en bestaande initiatieven eens een kijkje op Stel: U heeft het idee om samen met de website van www.eetbaarleeuwarden.nl buurtbewoners een buurt-/moes-/ Uw initiatief moet nog wel met de gemeente vlindertuin op te zetten in dat perkje waar besproken worden en goedgekeurd. Hoe toch niets mee gedaan wordt, of waar dat werkt, leest u hieronder in een aantal die school is afgebroken. Maak dan een stappen. zo gedetailleerd mogelijk plan van het idee. Wat is het doel? Wie zijn er actief Stap 1: Aanmelden bij betrokken? Hoe wordt de eventuele Meld uw initiatief bij de gemeente via financiering geregeld? Wanneer een telefoonnummer 14 058, of via het plan wordt ontwikkeld met input van contactformulier op de gemeentelijke verschillende partijen zoals buurtbewoners, 37 website. U kunt ook een e-mail sturen naar Wijkpanel, e.a. is de kans op succes het [email protected]. grootst.

Stap 2: Intake Voor initiatieven heeft de gemeente geen Een betrokken ambtenaar van de gemeente geld beschikbaar, maar kan wel beperkte Leeuwarden neemt contact met u op. ondersteuning bieden. Belangrijk is dat u Tijdens een intakegesprek bespreken we zelf de locatie tijdelijk in beheer heeft of uw plan en beoordeelt de gemeente hoe zij gebruikt, en dus zorgt voor het onderhoud. het initiatief kan faciliteren. Een ander uitgangspunt is dat er voldoende aantoonbaar draagvlak is voor het initiatief. Stap 3: Go or no go? Wanneer er onvoldoende draagvlak is kan Na het intakegesprek onderwerpt de het initiatief niet worden uitgevoerd. gemeente de locatie aan verschillende toetsen. Op basis van deze toetsen krijgt u een GO of een NO GO. Bestaande fondsen

GO! Samen met de begeleider worden • Wijk/dorpsbudgetten afspraken gemaakt en vastgelegd in een • Mienskipsfonds Leeuwarden overeenkomst. Daarin staan onder andere • Oranjefonds de spelregels wat betreft het gebruik, het • VSBfonds beheer en het onderhoud van het initiatief. • Jantje Beton • KNHM Kern met Pit NO GO? Dan zijn er misschien nog andere • Stichting DOEN mogelijkheden: • Groen Dichterbij • U kunt een andere locatie zoeken; 38

Contact- personen Contactpersonen groene initiatieven

Belevingstuin Middelsehiem, Westeinde De Hofkerij, Hempens-Teerns S. Postma J. de Goede [email protected] [email protected]

Bennerpark, Vlietzone De Oerfloed, Goutum H. Nieuwhof I. Abelskamp [email protected] [email protected]

Bijenweide Boksumerdyk, Goutum De Ruiltuin, Leeuwarden C. v.d. Harst L. Statema [email protected] [email protected]

Bloemen– en fruitpluktuinen Heechterp, Heechterp De Streekboer F. v.d. Berg M. Hartendorp [email protected] [email protected]

Buurt- en fruittuin De Citrus, Huizum-Oost Doarpstun Snakkerbuorren, Snakkerburen T. Slingerland Stichting Doarpstún Snakkerbuorren [email protected] [email protected]

Buurtmoestuin Nijlân, Nijlân Dorpsboomgaard Wergea, Wergea N. Luth E. Haijtema-Tasseron [email protected] [email protected]

Buurtmoestuin Oranjehof, Oranjewijk Eco-rail, Westeinde 39 F. Molenaar Milieuplatform Leeuwarden [email protected] [email protected]

Buurttuin ’t Fliedthofke, Vlietzone Fruittuin Zuiderburen, Zuiderburen I. Haagsma R. Pijlman [email protected] [email protected]

Buurttuin ’t Túntsje, Transvaalwijk Groene Loper Grou, Grou M. Tamminga A. Wildeboer [email protected] [email protected]

Buurttuin Heechterp-Schieringen, Heechterp-Schieringen Groene tuinafscheidingen, Aldlân J. van Oostrum M. v.d. Hout [email protected] [email protected]

Coöperatie de Hoftuinen, Achter de Hoven Groene wanden, Binnenstad H. Venema S. Zijlstra [email protected] [email protected]

Daktuin Jacqueline de Booij, Binnenstad Heemtuin Wirdum Swichum, Wirdum/Swichum J. de Booij Y. van Manen [email protected] 058 255 1814

Dakmoestuin Biltsestraat, Vossenparkwijk Kindermoestuin ‘t Hofje, Achter de Hoven A. Ferwerda T. Sijperda [email protected] [email protected] Contactpersonen groene initiatieven

Kruidentuin De Groene Apotheek, Oldegalileën Vlinderberm Canterlân, Miedum I. Koch F. Nijland [email protected] [email protected]

Kruidentuin Zaailand, Binnenstad Vlinder & moestuin Kon. Wilhelminaschool, Vosseparkwijk K.J. Osinga A. Huisman [email protected] [email protected]

Landart Kij, HempensTeerns Vlindertuin Nijlân, Nijllân Doarpsbelang Himpens/Tearns B. Westra [email protected] [email protected]

Leeuwarden in de bloemen, Leeuwarden Volkstuin Loodyk, Wirdum M. & B. Veenstra H. Smit

Leeuwarder Bijenlint, Leeuwarden Volkstuinen Fier, Wielenpolle J. Wester Fier Fryslân [email protected] [email protected]/[email protected]

Moestuin Michael School, HuizumWest Volkstuincomplexen LHVN L. Lanser Leeuwarder Huurdervereniging van Nutstuinen [email protected] [email protected]

Moestuin Nijlansdyk, Nijlân Volkstuintje Sint Bonifatiuspark, MTV wijk P. Grevink J. Laarman [email protected] [email protected] 40 Moestuin Zamenhofpark CSG Comenius, Zamenhofpark Zelfoogsttuin Âsum, De Zuidlanden H. Nienhuis G. Haarsma

Moestuintje Looijerstraat, Transvaalwijk A. Verweij en J. Brinksma Contactpersonen groene wensen

Natuur in de Binnenstad, Binnenstad Bloemenbuurt in de bloemen, Bloemenbuurt H. van Amerongen E. van Marle [email protected] [email protected]

Permacultuur Schieringerweg, Heechterp Educatieve moestuin OBS Palet, Huizum West Stichting bewonersbedrijf Heechterp J. Heeg [email protected] [email protected]

Power to the People, Hempens Fruitboomplan Aldlân, Aldlân J. Visser M. v.d. Hout [email protected] [email protected]

Tuindag/Bakkie in de buurt, Oldegalileën Groencentrum Bloeigaarden, Bilgaard S. Wiersma N. Le [email protected] [email protected] Contactpersonen groene wensen

Insecten– en fruittuin Goutum, Goutum Dorpsbelang Goutum

Leeuwarder voedselbos, Leeuwarder bos A. Limareva [email protected]

Moestuin Dragoonsplein, Vrijheidswijk I. Aslam i.aslam@wijkteamnoord

Moestuin en fruitgaard Fioringras, Aldlân W. van Gooren

Multifunctioneel groen op braakliggend terrein, Jirnsum Plaatselijk belang Jirnsum

Stadslandbouw voor voedselbank, Leeuwarden P.a. van Wijk

41

42 43