Eetbare en groene initiatieven in gemeente December 2017

INSPIRERENDE VROUW ME T GROEN IDEALENE

Voorwoord

We willen weten wat we eten en ik wil op mijn bord! Dat is voor mij als Leeuwarder, en voor steeds meer mensen, een belangrijk argument om andere keuzes te maken als het om voeding gaat.

Daarnaast speelt duurzaamheid van voedingsproducten een steeds grotere rol bij onze voedselkeuze. Onderzoek geeft aan dat een gemiddelde maaltijd in de westerse landen duizenden kilometers aflegt van boerderij naar bord. Transition Towns stichtten al vanaf 2009 lokale groentetuinen door het hele land, onder de noemer ‘Eetbare Stad’. Vaak zijn dit buurtmoestuinen, gesteund door buurtwerk en gemeente. Stadslandbouw komt echter in vele vormen voor: van balkon- of daktuin in de binnenstad, via volkstuinen tot professionele stedelijke voedselproductie en –verwerking aan de rand van de stad. Transition Towns worden niet bevolkt door professionals, maar door inwoners die dit naast hun baan of werkzaamheden erbij doen.

In de Leeuwarder gemeenteraad zijn al verschillende ‘groene’ moties aangenomen; het college het college heeft daarom meer biodiversiteit, stadslandbouw en burgerparticipatie ingepast in haar reguliere werkprocessen. Hiermee zetten we in op een diverse kwaliteit van het ecosysteem én geven we een extra uitvoeringsimpuls aan de duurzame ontwikkeling van stad en regio. Gezien de diverse initiatieven ziet de gemeente Leeuwarden in samenwerking met de Friese Milieufederatie, het Nordwin College en verschillende particuliere organisaties, instellingen en inwoners volop kansen om het concept ‘Eetbare Stad’ vorm en inhoud te geven: Leeuwarden is immers de hoofdstad van de economische topsector agri-food en was in 2015 nog Stad van de Smaak.

Stadslandbouw is het produceren van voedsel in, om en voor de stad, gericht op het bedienen van een markt en gebruik makend van min of meer intensieve productiemethoden. Zo verbindt stadslandbouw agrarische voedselproductie aan de stedelijke behoefte wat betreft zorg, werkgelegenheid, onderwijs, recreatie, afvalverwerking en groenbeheer. In een eetbare stad wordt de (openbare) ruimte efficiënter gebruikt. Voedsel in de stad fungeert als bindmiddel in de stad, en inwoners krijgen meer groen, rust en ruimte. De openbare ruimte wordt ingezet en gezien als een productiemiddel en niet als kostenpost, en heeft daardoor grote economische waarde. Het streven blijft om in Leeuwarden in de toekomst meer groente, fruit, noten, vlees en vis op lokaal niveau op een duurzame manier te produceren.

Tot slot. Leeuwarden eetbaarder in 2020? En nog eetbaarder in 2025? Het kan! Samen kunnen we dit project mogelijk maken. Daarom hoop ik dat het overzicht van al die bijzondere eetbare initiatieven in behapbare brokken u als inspiratiebron mag dienen. Allemaal stapjes dichter naar duurzaam voedsel. Ik wil Fryslân op mijn bord!

Jan Atze Nicolai Wethouder Duurzame Ontwikkeling

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 1 Inhoud

Eetbare en groene initiatieven 6 19. Groene Loper 21 1. Belevingstuin Middelsehiem 10 20. Groene wanden 21 2. Bennerpark 10 21. De tuinen van Heechterp-Schieringen 24 3. Bijvriendelijke daktuin 10 22. Heemtuin Wirdum- 25 4. Buurtmoestuin Oranjehof 10 23. Kruidentuin Schoolstraat-Zaailand- 5. Buurttuin ’t Fliedthofke 10 Willemskade-Arendsstraat 25 6. Buurt- en fruittuin De Citrus 12 24. Leeuwarder Bijenlint (23,2 km) 25 7. Buurttuin ’t Túntsje 12 25. Leeuwarden in de bloemen 28 8. Buurttuin Welgelegen 12 26. Leeuwarder Voedselbos 28 9. Coöperatie De Hoftuinen 13 27. Moestuin Zamenhofpark 29 10. De Groene Apotheek 18 28. Moestuintje Looijerstraat 29 11. De Hofkerij 18 29. Natuur in de Binnenstad 29 12. De Oerfloed 18 30. Oase yn 29 13. Dorpsboomgaard Wergea 18 31. Power to the People 29 14. Doarpstún Snakkerbuorren 18 32. Stadstuin Techum 29 15. Eco-rail 20 33. Vlinderberm Canterlân 30 16. Educatieve bostuin van OBS De Plataanschool 20 34. Vlindertuin Nijlân 30 17. Educatieve moestuin 20 35. Vlindertuin en moestuin Koningin 18. Fruittuin Zuiderburen 20 Wilhelmina School 30

2 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 36. Volkstuinen Fier 31 ...nog meer inspiratie nodig? 40 37. Volkstuinen Leeuwarder Huurdersvereniging Boomspiegels Aldlân 41 van Nutstuinen 31 Bee Street 41 38. Volkstuintje Sint Bonifatiuspark 34 De Streekboer Leeuwarden 41 39. Wijkmoestuin Aldlân 34 Groene tuinafscheidingen 41 Ruiltuin Leeuwarden 41 Tuindag/Bakkie in de buurt 41 Groene wensen 36 185x Adopteren en vergroenen van boomspiegels 42 Bloemenbuurt en de Vogelwijk in de bloemen 36 634x Geveltuinen 42 Gezondheidstuin in Tjerk Hiddes 36 30x Groene daken 42 Multifunctioneel Groen in 36 16x Eetbare/groene speelterreinen 43 Trapveld met fruitbomen 36 12x Groene/eetbare schoolpleinen 43 Groencentrum Bloeigaarden: Duurzame educatieve binding Bilgaard/ Havankpark 36 Groene ontmoetingsplek voor jong en oud Hoe begin ik een initiatief? 44 in Techum 36 Tips en Financiële ondersteuning 45 Knoop’s Moeshoff 37 Bestaande fondsen 45 Moestuin Nijlânsdyk in Nijlân 37 Overtuinen De Skâns in Wiardaburen 37 Project Magere Weide 37 Contact-personen 48 Tiny Forest 37 Groene initiatieven 49 Voedselbank op zoek naar stadsboeren 37 Groene wensen 51 Insecten- en fruittuin 37

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 3 ‘Groen verbindt echt!’

4 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 INSPIRERENDE VROUW ME T GROEN Chantal Melching IDEALENE

Guerrilla gardening Rob’s Grote Tuinverbouwing Chantals passie voor groen ontstond toen Ze heeft ook meegewerkt als zij 24 jaar oud was. Zij wilde haar sobere vertegenwoordiger uit de wijk Heechterp- woonomgeving vergroenen en is toen Schieringen aan het televisieprogramma zelfstandig over planten gaan leren. In “Robs Grote Tuinverbouwing” voor het 2016 heeft ze mee geholpen om buurttuin wijkgebouw in de wijk. Tevens werd de Welgelegen op te starten en begon ze met televisieploeg door haar meegenomen door “guerrilla gardening” (steen eruit, plant de stad om verschillende groene initiatieven erin). Guerrilla gardening heeft als doel te laten zien. Dat leverde haar nog enkele meer groen in stedelijke omgevingen pallets vol met planten op. De tuin voor te realiseren. Dit wordt bereikt met het wijkgebouw is een daverend succes kortdurende acties waarbij tuintjes worden geworden en men is er nog steeds heel aangelegd op plekken waar weinig of geen tevreden over. groen is. De bedoeling is dat omwonenden dit oppikken en hiermee verdergaan. Operatie Steenbreek Daarnaast heeft ze het pop-up zaaifestival The Rainbow Gardeners in 2016 en 2017 medegeorganiseerd om Een ander initiatief waar Chantal mee wijken in Leeuwarden te vergroenen. bezig is geweest, is het oprichten van “The Eind april 2017 is dit in de Schepenbuurt Rainbow Gardeners”. Een groep jongeren georganiseerd, tezamen met ca. 40 die zich inzette voor een groene en gezonde vrijwilligers en andere instanties. Het doel leefomgeving. “The Rainbow Gardeners ben hiervan is om mensen te motiveren en ik begonnen toen ik zag dat het grasveld te activeren hun omgeving groener en achter het gebouw waar ik woonde een daarmee leefbaarder te maken. Afgelopen grote bende was. Met enkele anderen jaar heeft zij vanuit haar functie samen met hebben we het opgeruimd en er een tuin bewoners zeven Operatie Steenbreek-acties van gemaakt. In het daarop volgende jaar georganiseerd in de wijken Tjerkhiddes, groeide de groep uit naar zo’n 30 man Bloemenbuurt en Achter de Hoven. en hebben we samen allerlei creatieve en “Groen verbindt echt”, geeft Chantal met groene plannetjes uitgevoerd waarmee we een glimlach aan. Haar groene vingers en de stad groener, gezelliger en gezonder groene inspiratie zijn niet onopgemerkt probeerden te maken. In 2016 kregen The gebleven. In juni 2017 heeft Chantal het Rainbow Gardeners de groene veer van de groene lintje van PAL GroenLinks gekregen Bomenridders uitgereikt. vanwege haar inzet om de stad groener en duurzamer te maken.

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 5 Eetbare en groene initiatieven

6 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 Een eetbaar en groen initiatief is Niet alleen eetbare initiatieven zoals moes- een idee vanuit een wijk of dorp, en fruittuinen zijn in opkomst. Ook groene initiatieven, zoals vlinder- en bloementuinen een bedrijf of instelling, vereniging zien we steeds meer om ons heen verschijnen. In de gemeente Leeuwarden is of burger om (voedselproducerende) al een tal van dit soort initiatieven te vinden, planten en/of bomen in de en komen er hopelijk ieder jaar weer een omgeving te realiseren. Voorbeelden aantal bij. van dergelijke initiatieven zijn het De verschillende initiatieven komen uit allerlei hoeken. Zo neemt soms een aanleggen van een klein moestuintje bewoner het initiatief, andere keren wordt het initiatief genomen door wijkpanels, of het aanplanten van fruitbomen, dorpsbelangen, bedrijven of instellingen. De maar ook grote volkstuinen initiatieven dragen allemaal een steentje bij aan meer voedsel, groen en biodiversiteit of commerciële vormen van in de gemeente. Dit rapport is een stadslandbouw. Eetbare en groene verzameling van al die initiatieven, zowel de gerealiseerde als de plannen en wensen. initiatieven kunnen ook zorgen voor Ook lees je in dit rapport over verschillende meer werkgelegenheid en sociale ontwikkelingen. samenhang. Misschien wil je zelf een initiatief starten? Of wil je bijdragen aan een van de bestaande initiatieven? Achterin het blad vind je hier Eetbare en groene initiatieven schieten meer informatie over, zoals handige tips als paddenstoelen uit de grond. De bij het starten van een initiatief. Heb je al gemeente Leeuwarden telt momenteel een groen of eetbaar initiatief? Laat het de achttien dorpen, die samen met de gemeente weten! Leeuwarder wijken goed zijn voor verschillende grote en kleine initiatieven, die bijdragen aan de eetbaarheid en vergroening van de gemeente. Dit zorgt voor een gezondere leefomgeving voor mens en dier. Het ontstaan van de groene en eetbare initiatieven zorgt voor veel gemeenschapsvorming en activeert en inspireert menen om hun leefomgeving te vergroenen. Daarnaast is weten wat je eet voor steeds meer mensen een belangrijk argument om andere keuzes te maken als het om voeding gaat. Ook duurzaamheid van voedingsproducten speelt een grote rol bij onze voedselkeuze.

Het is niet voor niets dat Leeuwarden verkozen werd als Stad van de Smaak 2015. In 2016 en 2017 zijn weer veel mooie, inspirerende, groene en eetbare initiatieven ontstaan zoals het Leeuwarder Voedselbos, een waterbar en verschillende prachtige wijkmoestuinen. Dit is mooi, want een groene en gastvrije omgeving is belangrijk, ook met het oog op Culturele Hoofdstad 2018.

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 7 Overzichtskaart initiatieven 37

26 37 37 37 14

20

1 38 15 10 7 28

20 29 5 35

23 3 4

17 26

34

12

37

Wergea 32 22 30 13 Wirdum

8 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 33

37

14

27 21 16

8 5 2

9

36

39

18

31

11 19

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 9 1. Belevingstuin 3. Bijvriendelijke Middelsehiem daktuin Westeinde Binnenstad

De cliënten van Talant, oftewel de Toppers In de historische binnenstad is een daktuin van Talant, onderhouden de belevingstuin van 80 m² aangelegd met verschillende Middelsehiem in Westeinde. Desondanks verdiepingen, en uitzicht op de Grote Kerk hun grote motivatie is er weinig tijd om de en de Bonifatustoren. De tuin is aangelegd tuin te onderhouden, omdat hun begeleider bovenop een collectieve parkeergarage. (een hovenier) elders ander werk heeft Gekozen is voor een bijvriendelijke gekregen. Men is nu dan ook naarstig beplanting waar inmiddels door bijen, op zoek naar een andere kandidaat die hommels vlinders en vogels dankbaar samen met de cliënten van Talant de tuin gebruik van wordt gemaakt. Voor de voor één of twee dagdelen in de week kan bewoners zijn er kruiden geplant en zijn er onderhouden. Er is wel een vrijwilliger die er leuke plekjes gemaakt om te zitten. een moestuintje heeft en dit samen met een aantal cliënten onderhoudt. De bedoeling is dat de tuin een mooi groen en eetbaar 4. Buurtmoestuin project wordt waar kinderen, bewoners uit de wijk en cliënten van Talant veilig kunnen Oranjehof spelen, wandelen, zitten en vooral genieten Oranjewijk van de kleuren en geuren van de tuin. De tuin legt de nadruk op de integratie en Oranjewijkbewoonster Femke Molenaar participatie in de wijk. Bij de beplanting is nam in 2012 het initiatief om een moestuin rekening gehouden met het aantrekken van te starten in de wijk. Zij formeerde een vogels, vlinders, egels en insecten. werkgroep om haar heen en wist negen bewoners uit de Oranjewijk enthousiast te maken voor het plan. De moestuinen 2. Bennerpark zijn aangelegd ten noordoosten van het Vlietzone Emmaplein. De moestuin bestaat uit bakken waarin de buurtbewoners hun eigen Het Bennerpark bestaat uit een speeltuin en groenten en kruiden planten, onderhouden was omringd door stekelbosjes. De buurt en plukken. De tuin is gerealiseerd met vond dat daar verandering in moest komen. behulp van bijdragen van het Oranjefonds, Henderien Nieuwhof kwam op het idee de Ondernemers Vereniging Oranjewijk, de om de bosjes te vervangen door eetbare wijkvereniging en het Nordwin College. planten en een bloemenplukveldje. De bloemenpluktuin bestaat driekwart uit vaste planten en de rest bevat éénjarige bloemen. 5. Buurttuin ’t Het zal even duren voordat de hele tuin bestaat uit eetbare planten, maar nu zijn Fliedthofke er al bessen, noten, een aardbeientoren Vlietzone en kruiden te vinden. Op de Nationale Boomfeestdag, 18 maart 2015, is de eerste De Buurttuin ’t Fliedthofke is een buur-tuin eetbare boom geplant. In 2017 oogst men al voor de buren in de Noordvlietstraat. Het met de kinderen uit de buurt de aardbeien, is gelegen op een voormalig braakliggend frambozen, kruisbessen en zwarte bessen. stuk gemeentegrond. Met ideeën van de Aan ouders die met kinderen in de speeltuin buurtbewoners is de tuin aangelegd door komen, wordt verteld wat voor groen en de gemeente en geopend op 16 april eetbaar initiatief hier is opgestart en dat ze 2014. De tuin wordt onderhouden door ook mogen plukken. Daarnaast wordt er de buurtbewoners. Er zijn fruitbomen, vaak een bosje munt meegegeven voor de bessenstruiken en kruiden geplant. Ook thee. De regenboogbloemenstrook is nu ook hebben de bewoners bakken gevuld met aangepast en doet het zeer goed. Het duurt aardbeienplanten en veel bloemen voor nog zeker een jaar voordat daar ook van bijen en vlinders. Het is een mooie plek om geplukt kan worden. even te zitten en elkaar te ontmoeten.

10 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 3. Bijvriendelijke daktuin

4. Buurtmoestuin Oranjehof

5. Buurttuin ‘t Fliedthofke

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 11 8. Buurttuin Welgelegen

6. Buurt- en fruittuin 8. Buurttuin De Citrus Welgelegen Huizum-Oost Zuidvliet

’s Zomers wordt er in Huizum-Oost Chantal Melching en Bonny Veenstra (beide gezamenlijk gebarbecued en met Oud en uitgelicht in dit rapport bij inspirerende Nieuw viert de hele buurt die middag en vrouwen) zijn beiden erg bevlogen avond feest. Aan gezelligheid geen gebrek met de natuur en hebben elkaar door dus. Al jaren speelde er een idee om een deze passie dan ook gevonden. “Groen gezamenlijke buurttuin aan te leggen en te verbindt” en dat is duidelijk merkbaar in onderhouden. Nabij De Citrus ligt nu een buurttuin Welgelegen, opgericht op een mooie buurt- en fruittuin waar groenten, stuk braakliggend terrein aan het Zuidvliet. fruit, kruiden, bloemen en planten groeien. Op dit moment onderhoudt Bonny Ook is er een mooi zitplekje gerealiseerd, buurttuin Welgelegen en wordt hierin waar men kan samenkomen. ondersteund door Niels Hoekstra en Wouter Eikelenkamp. Daarnaast zijn er nog tien andere enthousiaste vrijwilligers betrokken 7. Buurttuin ’t Túntsje om de buurttuin te onderhouden. De Transvaalwijk buurttuin is een oase van biodiversiteit. Er bevinden zich prachtige bloemenborders, ’t Túntsje is een snoep-, speel-, en een appel- en perenboom en een ontdektuin waar kinderen spelenderwijs prairietuin. De prairietuin is nog maar een ontdekken hoe alles groeit en bloeit. jaar oud en als de planten groot genoeg Op een ondergrond van houtsnippers zijn, heeft de prairietuin weinig onderhoud staan houten bakken, die vol staan met nodig. Verder bevindt er zich in de tuin lentebloemen, groenten en kruiden. Er een waterpomp, waarbij het water uit 12 hangt een insectenhotel in de boom, er zijn meter diepte omhoog wordt gepompt. boomstammen om vanaf te springen en Als je de tuin betreedt, vallen de vele gele er is een wilgenpoortje gemaakt waar hop zonnebloemen direct in het oog. Tussen de en clematis omheen slingeren. Ook heeft gele zonnebloemen bevinden zich diverse de tuin een perenboom en hebben ze al groentes en fruit, zoals cherrytomaten, wortels, bieten, radijs, courgettes en kruiden courgettes, pompoenen en boontjes. geoogst. Tevens is er een plek waar verschillende soorten kruiden groeien die door iedereen geplukt mogen worden. Verder staat er ook een prachtig insectenhotel, ontworpen door een inwoner in de buurt van de Saskiadwarsstraat. De tuin is echt een plek waar mensen samen kunnen komen. Zeker nu er een jeu-de-boulesbaan is gerealiseerd.

7. Buurttuin ‘t Túntsje

12 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 9. Coöperatie De 9.3. Fruitschoolplein CSG Comenius Op het schoolplein van de christelijke Hoftuinen scholengemeenschap Comenius zijn 15 Achter de Hoven fruitbomen en 150 bessenstruiken geplant. Bij Mariënburgpad is langs het hek van de school een dertigtal mini-kiwistruiken In de wijk Achter de Hoven heeft Coöperatie geplaatst, die ervoor zorgen dat het hek in De Hoftuinen in samenwerking met de toekomst dichtgroeit. Dit project is tot anderen, verschillende eetbare initiatieven stand gekomen door de samenwerking gerealiseerd. Het doel van Coöperatie tussen de christelijke scholengemeenschap De Hoftuinen is om wensen van de wijk Comenius en Coöperatie de Hoftuinen. concreet te maken en samen met partners van ‘onderop’ de wijk te veren en eetbaar te 9.4. Kindermoestuin ’t Hofje maken. Naast het schoolplein van de openbare basisschool De Potmarge, is sinds maart 9.1. Fruitpluktuin Vegelinplein 2014 een kindermoestuin gerealiseerd. Op het plein bij de Vegelinstraat is een Het initiatief is ontstaan door een pluktuin gerealiseerd op initiatief van vrijwilligster uit de wijk, in samenwerking buurtbewoners. In de pluktuin zijn met KinderResto Van Harte Leeuwarden, verschillende soorten groenten en fruit Coöperatie De Hoftuinen en de gemeente aanwezig. De tuin is aangelegd door Leeuwarden. Het doel is om kinderen en buurtbewoners en wordt ook door hen volwassenen in contact te brengen met onderhouden. Iedereen mag gebruik maken de natuur en ze te laten ondervinden van deze tuin. hoe iets groeit en bloeit. Iedereen kan meehelpen en binnenlopen en op de 9.2. Fruitpluktuin ‘t Conimexveldje woensdagmiddagen worden er leuke Door de natte bodem van het veldje zeggen activiteiten georganiseerd. Daarnaast wordt bewoners dat men er alleen maar rijst er door vrijwilligers kookcursussen gegeven kan verbouwen. Hierdoor heet het in de aan kinderen uit de wijk en aan dames volksmond ook wel het ‘Conimexveldje’. met een beperking. Tevens wordt er om de Op het Conimexveldje zijn vele fruit- en week in huiselijke kring gekookt, tezamen notenbomen geplant, waaronder appel-, met kinderen uit de wijk en jongeren met kersen- en pruimenbomen. Langs de rand een “uitdaging”. Vanzelfsprekend maakt zijn bessenstruiken geplant en er is een men daarbij zoveel mogelijk gebruik van de plukwand met eetbaar groen gerealiseerd. producten uit de eigen tuin. Ook is er een Marijke Meu boom geplant bij het Conimexveldje. Daarnaast kun je 9.5. Knoops Parrepaadsje ook van al het groen en eetbaars genieten: Coöperatie de Hoftuinen heeft langs het er zijn een tafel en twee bankjes van Mariënburgpad meerdere perenbomen stormhout geplaatst. Dit project is tot stand aangeplant. De oogst van de perenbomen gekomen door een samenwerking tussen is voor de omwonenden. Er is bij de de gemeente Leeuwarden en Coöperatie de aanplanting een afwisseling gemaakt tussen Hoftuinen. sierperenbomen en eetbare perenbomen. Dit project is tot stand gekomen door een samenwerking tussen de gemeente Leeuwarden en Coöperatie de Hoftuinen.

9.4. Kindermoestuin ’t Hofje

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 13 9.6. Knoop’s appelpaadsje 9.10. Wetterbar priuwerij fan wetter Langs de Potmarge zijn op diverse plekken In de wijk Achter de Hoven is de appelbomen aangeplant. Enkele van Watercampus gevestigd. Samen met deze bomen stammen nog uit de tijd dat wijkbewoners en het kunstenaarsduo het gebied nog vele moestuinen kende. Groenwoud & Buij is er een plan ontwikkeld Coöperatie de Hoftuinen doet het beheer voor Leeuwarden Culturele Hoofdstad van deze appelbomen in samenwerking 2018. In 2015 en 2016 zijn er honderden met de gemeente Leeuwarden. fruit- en notenbomen geplant en eetbare bessenstruiken om zodoende het gebied 9.7. Marijke Meu’s appelpaadsje te vergroenen. Daarnaast zijn er eetbare In 2016 zijn er op het terrein van de water- en oeverplanten geplant. In 2016 Watercampus door Coöperatie de Hoftuinen is er een sawa en drie waterbakken 12 appelbomen aangeplant langs het gerealiseerd waar experimentele kweek van looppad van de Watercampus naar de eetbare watergroenten in kan plaatsvinden. carports. Het zijn zeer oude appelbomen Dit project is tot stand gekomen door van diverse rassen. Dit project is tot stand een samenwerking tussen de gemeente gekomen door de samenwerking tussen Leeuwarden en Coöperatie de Hoftuinen, Rabobank en Coöperatie de Hoftuinen. Nordwin College, Hogeschool van Hall Larenstein, Rabobank en het Leeuwarder 9.8. Bijenlint Casolitherkrite Ondernemersfonds. Door een samenwerking tussen Coöperatie de Hoftuinen en ProRail, is in het spoorvak 9.11. Krûdentúntjes tussen de twee spoorwegovergangen In de wijk Achter de Hoven zijn zes aan de Oostergoweg en de Pieter kruidenbakken gerealiseerd. Deze publieke Stuyvesantweg een bijenlint aangelegd. kruidentuintjes worden voor en door Hierdoor wordt rondom de spoorzone bewoners onderhouden. Iedereen mag ruimte gecreëerd voor insecten en wordt de ervan plukken. bijenpopulatie gestimuleerd. ProRail heeft ook een bijenkast beschikbaar gesteld. Dit 9.12. Herman’s Knoopkar bijenlint versterkt het Leeuwarder bijenlint In het kader van culturele inbeslagname van 23,3 km. Watercampus heeft Sibe Jan Kramer (wijkgenoot en vormgever) in 2016 een 9.9. De Spoartún fruitkar ontworpen en gemaakt voor Bij spoorovergang Achter de Hoven is Coöperatie de Hoftuinen. Met deze bakfiets, door buurtbewoners, in samenwerking gebaseerd op de ouderwetse groente- met Coöperatie de Hoftuinen, een kleine en fruitkarren, kan de Hoftuinen haar spoortuin aangelegd met vlinderstruiken. producten aanbieden op de markten en Hun heerlijk geurende bloemen trekken voor gebruik in de wijk. vlinders en insecten AAN. Dit draagt bij aan de biodiversiteit en het kleurrijke aangezicht Inspiratie haalde Sibe Jan onder andere van de wijk en de gemeente. uit de boeken van J.H. Knoop, de tuinman

9.12 Herman’s Knoopkar

14 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 9.13 Boomspiegels van Maria Louise van Hessen-Kassel. Zij 9.15. Operatie steenbreek is de stammoeder van ons koningshuis In 2016 organiseerde Coöperatie de en liet Johann Hermann Knoop in 1732 Hoftuinen een “Operatie Steenbreekactie” vanuit het Duitse Kassel naar Leeuwarden in de wijk Achter de Hoven. Onder overkomen. Knoop had in Kassel de begeleiding van de Piraten Party Band kneepjes van het vak geleerd van zijn “Plunder” en Herman’s Knoopkar, trok vader, die als hovenier werkzaam was aan Coöperatie de Hoftuinen samen met de het hof van Maria Louise’s vader Karel, de Friese Milieufederatie door de wijk voor de landgraaf van Hessen-Kassel. In Leeuwarden welbekende ‘tegel eruit, plant erin’ actie. In was Knoop verantwoordelijk voor de ruil voor een tegel ontvingen buurtbewoners inrichting en het onderhoud van de tuinen een mooie fruitstruik. Wethouder Jan Atze van Mariënburg. Dit project is tot stand Nicolai van de gemeente Leeuwarden gekomen door een samenwerking tussen verzorgde de officiële aftrap voor Operatie de Sibe Jan Kramer, Groenewoud & Buij, Steenbreek, waarbij letterlijk de stenen Coöperatie de Hoftuinen en het Leeuwarder werden gebroken. Met Operatie Steenbreek Ondernemersfonds. willen we Achter de Hoven groener, gezonder en mooier maken. Met minder 9.13. Boomspiegels tegels in de tuinen wordt het ‘s zomers minder warm, wordt regenwater door de De wijk Achter de Hoven was de eerste wijk bodem opgenomen én vastgehouden voor waar bewoners een boomspiegel konden drogere tijden en is er meer ruimte voor adopteren van de gemeente Leeuwarden. allerlei planten en dieren. Daarom luidt Inmiddels zijn er in de wijk tientallen het motto: tegels eruit, eetbare planten boomspiegels geadopteerd door bewoners. erin! Dit project is tot stand gekomen door Deze bewoners onderhouden zelf hun een samenwerking tussen de gemeente boomspiegel. Dit project is tot stand Leeuwarden, de Friese Milieufederatie, gekomen door een samenwerking tussen Coöperatie de Hoftuinen en de Rabobank. de gemeente Leeuwarden en Coöperatie de Hoftuinen. 9.16. Waterbeleefroute In het kader van Culturele Hoofdstad 9.14. De kansenkas 2018 heeft Coöperatie de Hoftuinen In samenwerking met Zienn (opvang en samen met Stichting Graffiti Platform ondersteuning) en Coöperatie de Hoftuinen Leeuwarden in de gemeente Leeuwarden is er in 2015 een kas aangeschaft waar een beleefroute ontwikkeld. Daardoor bewoners van Zienn eetbare planten zijn diverse elektrakasten omgetoverd kunnen kweken (locatie de Marene). tot ware kunstwerkjes met als thema Deze kas is geschonken aan Zienn door water, onderwater leven en eetbaar Coöperatie de Hoftuinen en wordt ook groen. Hiermee creëren we een route gebruikt door kindermoestuin ‘t Hofje. tussen de wijk Achter de Hoven, de Daarnaast zijn er enkele fruitbomen geplant Watercampus en de projecten die we op het terrein van Zienn. Dit project is tot daar uitvoeren. Dit project is tot stand stand gekomen door een samenwerking gekomen door een samenwerking tussen tussen Zienn, Coöperatie de Hoftuinen en de gemeente Leeuwarden, het Leeuwarder de Rabobank. Ondernemersfonds, Stichting Graffiti Platform Leeuwarden en Coöperatie de Hoftuinen.

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 15 ‘Floraflow moet de stad gaan overspoelen met bloemen!’

16 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 INSPIRERENDE VROUW ME T GROEN Bonny Veenstra IDEALENE

Liefde voor natuur bloemen te planten. “In de praktijk komt het Bonny is opgegroeid op het platteland er op neer dat we dit tot uitvoering brengen tussen het groen en de dieren. Haar opa bij het Pop-up Zaaifestival en de logo’s van was een groot hovenier in Drachten en LF2018 die we aanplanten bij invalswegen haar vader was tuinman, waarmee zij haar van Leeuwarden. Het initiatief stond tijdelijk passie voor tuinieren deelde. De liefde stil omdat onze vader vorig jaar is overleden. voor bloemen en planten is hierdoor ook We merken dat andere partijen en altijd onderdeel van haar leven geweest. individuen het idee oppikken en zelf ook voor een bloemrijker omgeving zorgen. En Pop-up Zaaifestival dit is prachtig, want we kunnen het niet Het Pop-up Zaaifestival is ontstaan alleen.” geeft Bonny aan. via Grietje van der Molen van de Permacultuurtuin de Oerfloed. Bonny Stichting Asgaard is samen met een aantal andere Vanaf 2014 is Bonny betrokken bij Stichting groenliefhebbers om tafel gegaan Asgaard. Project Asgaard is een plan omdat zij de groene initiatieven binnen binnen Leeuwarden-Fryslân 2018. Het Leeuwarden op een goede manier aan is een belevingstuin achter Heechterp- elkaar wilde verbinden. Bonny vertelt Schieringen. Op het terrein van ongeveer enthousiast: “ik was daar samen met mijn één hectare groot, wat jarenlang een zus Margje uit naam van Floraflow. Het slipdepot is geweest, wordt gebouwd aan toeval wilde dat Wout Eijkelkamp en Niels een bijzondere plek waar mensen van Hoekstra het idee hadden een groentetuin alles kunnen zien en beleven. Het doel is (buurttuin Welgelegen, ook uitgelicht in om mensen te informeren over de Friese dit rapport) te creëren in mijn buurt. Al historie en het creëren van wezens en hun brainstormend kwamen we uit op een omgevingen uit de Noorse mythologie. festival. We wilden zoveel mogelijk groene partijen wilden vragen een bijdrage te “Eind 2017 gaan we overigens weer een leveren en buurtbewoners aan te trekken logo aanplanten. Dit keer op het terrein bij dit feestelijke moment van Stichting Asgaard. Beeldhouwer Wibe om gezamenlijk te werken aan onze die Vries maakt een groot beeld van koning omgeving.” Redbad uit een boomstam. Dit jaar wordt nog volop gebouwd zodat we in 2018 open Floraflow kunnen voor publiek” vertelt Bonny. Bij Bonny heeft Floraflow als burgerinitiatief Stichting Asgaard is het mogelijk langs te ingediend in 2015, samen met haar komen voor een rondleiding, workshops te zusje Margje en hun vader voor Culturele volgen op het gebied van ambachtelijke, Hoofdstad 2018. Floraflow moet de stad creatieve Vikingtechnieken, mee te werken gaan overspoelen met bloemen door op aan het vorm geven van het terrein en te alle plaatsen waar het maar mogelijk is komen kamperen.

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 17 10. De Groene 12. De Oerfloed Apotheek Goutum Oldegalileën Vanuit het idee dat permacultuur een goede bijdrage levert om de aarde gezonder te De Groene Apotheek lag op een stuk maken en te houden, is er met Leerschool braakliggend grond aan de Oldegalileën, Permacultuur Friesland op ‘De Oerfloed’ maar bevindt zich als tuin vanaf 2016 in een voorbeeldtuin opgezet om te leren en het Pieterselieparkje. Dit ligt tussen de te ontdekken middels projecten, workshops Oldegalileën, de Dokkumer Ee en tussen de c.q. cursussen en werkdagen. Men wil op Tonslagerij en natuurlijk het Pieterselieparkje. deze prachtige plek mensen deelgenoot Iedereen mag komen plukken in De Groene maken van de ideeën van permacultuur Apotheek, bijvoorbeeld van de verschillende zoals duurzaamheid, biodiversiteit, eetbaar slaplanten die het herbergt. landschap en voedselbossen. De tuin is van en voor iedereen. De inrichting van de tuin is heel divers. Aan de rand van de tuin van WZC Sint Jozef staat een voedselbosje en in de tuin zelf staan 13. Dorpsboomgaard verhoogde plantenbakken met bloemen erin en een stenen kruidenmuurtje waar geplukt Wergea mag worden. De verhoogde bakken kunnen Wergea ook gevonden worden op het Hoeksterplein, waar aardbeien en kruiden geplukt kunnen Het initiatief is door de groencommissie worden door omwonenden. van Plaatslijk Belang Wergea genomen. Mede door de kap van kastanjebomen en In de tuin van de Dahliastraat 31-33 kan naar aanleiding van de enquête gehouden men munt en andere kruiden plukken. door de gemeente Leeuwarden, waarin De Groene Apotheek heeft echter nog de bewoners van Wergea zich uitspraken genoeg plannen, want men is op dit voor meer bomen en groen, is in overleg moment bezig met het aanleggen met Landschapsbeheer Fryslân het idee van van onderhouds- en vogelvriendelijke een dorpsboomgaard geboren. Er is een voorbeeldtuintjes. In deze tuintjes zullen begroting gemaakt en een subsidieaanvraag eetbare planten en struiken geplaatst ingediend bij het Mienskipsfonds van de worden. De locatie hiervoor bevindt zich op gemeente Leeuwarden. Er was al een de Oldegalileën 98. bijdrage toegezegd van Landschapsbeheer Fryslân. Op dit moment heeft de Verder wil men in de wijk bankjes met Dorpsboomgaard een oppervlakte van 2500 pergola’s gaan plaatsen waar ook druiven m² en heeft welgeteld 30 verschillende en andere planten kunnen gaan groeien. De soorten fruitbomen! Groene Apotheek heeft als streven om de hele wijk groen en eetbaar te maken, zodat iedereen in de wijk ervan kan genieten. 14. Doarpstún Snakkerbuorren 11. De Hofkerij Snakkerbuorren - In 2001 heeft Theo van der Molen, samen Toen een groot nieuwbouwproject in het met een vriend, de voormalige kwekerij in dorp niet doorging, wilde de gemeente opgeknapt en omgebouwd tot het stuk land met bos bebouwen, maar de een gemeenschappelijke tuin voor bewoners dorpsbewoners hadden andere plannen van , , Snakkerburen en en begonnen aan de Hofkerij. Het project Leeuwarden. In vijftien jaar tijd heeft de tuin bevat onder andere een fruitboomgaard, zich flink ontwikkeld, en er staat nu een een vleermuiskelder, een bijenstal, waardige dorpstuin. Men hanteert op de tuin een zwaluwwand, een amfitheater, een zaai-en-plantplan en alles is biologisch. archeologische opgravingen en een Naast dat de tuin groente, fruit en bloemen kunstproject in de terp. oogst, is er op de tuin ook ruimte voor

18 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 educatie en cultuur. Sinds 2007 organiseren manuren per week. Iedere helpende hand ze ieder jaar een Iepenloftspul in de tuin, wordt op prijs gesteld en het werken met waarbij er zeven avonden lang in hun eigen zoveel vrijwilligers is een prachtige prestatie. gebouwde theater gespeeld wordt. Voor het Niet alleen dragen zij bij aan een prachtige lepenloftspul heeft men al twee keer een dorpstuin, maar de tuin kan ook bijdragen Gouden Gurbe gewonnen. De opbrengst aan hun ontwikkeling en gemoedstoestand. van de catering van het lepenloftspul wordt Er zijn vrijwilligers die hier komen via de volledig besteed aan de tuin. gemeente, maar ook mensen die het Er werken zo’n zeventig vrijwilligers in de gewoon leuk vinden of die hopen dat dit tuin, en die vullen tussen de 400 en 450 project bijdraagt aan een betere wereld.

10. Groene Apotheek 11. De Hofkerij

12. De Oerfloed

13. Dorpsboomgaard wergea 14. Doarpstún Snakkerbuorren

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 19 15. Eco-rail 17. Educatieve Westeinde en moestuin Valeriuskwartier Huizum

In het verleden liep vanuit Leeuwarden De educatieve moestuin van IKC Het Palet een spoorlijn naar Dokkum. Dit werd ook heeft vooral kennis en handen nodig. wel het Dokkumer Lokaaltje genoemd. De tuin is geschikt om met kleine groepjes Tegenwoordig is de spoorlijn voor een kinderen er in te werken onder begeleiding groot gedeelte opgeruimd, maar wat er van iemand die er feeling en verstand van over is, is een stuk woeste natuur. van heeft. Dat laatste hebben niet alle Een aantal jaren geleden is er een leerkrachten en daarom is lichte coaching/ wandelpad aangelegd met behoud van begeleiding op dat gebied ook gewenst. alles wat kruipt en groeit. De wijkpanels en De school geeft aan dat het fijn zou zijn wijkverenigingen van het Valeriuskwartier als er in het seizoen (bijna) wekelijks in de en Westeinde, Milieuplatform Leeuwarden tuin gewerkt kan worden met verschillende en de gemeente Leeuwarden hebben kinderen uit verschillende groepen vanaf gezamenlijk bedacht om de monumentale, groep 3 (de kleuters hebben een ander recreatieve en ecologische waarden zo stukje tuin en daar gaat het goed) en de te combineren dat er op alle vlakken BSO (in vakanties). Elke klas een stukje meerwaarde ontstaat. Milieuplatform tuin, waarbij de BSO voor alles zorgt en Leeuwarden is nog wel bij het initiatief kinderen daar vooral van leren. Praktische betrokken, maar is geen drijvende kracht lessen met ook verbinden naar de theorie, meer. De wijkpanels geven het initiatief nu die de leerkracht misschien kan geven (met vorm. inhoudelijke suggesties van de deskundige) in de natuurlessen. Daarnaast wil men de producten natuurlijk 16. Educatieve bostuin opeten en heeft men kennis en handen nodig om in hun kleine keuken het spul te van OBS De bereiden of eetklaar te maken. De school heeft een stukje subsidie van Plataanschool de gemeente gekregen hiervoor, dus er is Heechterp-Schieringen budget om wat te realiseren.

Nadat de leerlingen van OBS De Plataanschool een les over bijen hadden 18. Fruittuin gehad, ontstond vanuit de school het idee om een bijenvriendelijke tuin te Zuiderburen realiseren. De school heeft toen contact Zuiderburen gelegd met de gemeente voor advies en ondersteuning. Na de gangbare procedures Deze fruittuin is aangelegd door Douwe en overleggen werd al gauw een plan Dokter uit Tzummarum. In de fruittuin gemaakt. Naast de school, aan de rand staan elf volwassen bomen en een haag van een speelveld, is een wilde bloemen van 40 meter met peren. Ook staan er mengsel ingezaaid waar kinderen bijen en appelbomen, perenbomen, kersenbomen andere insecten in actie kunnen zien. Achter en pruimenbomen in de fruittuin. Er zijn de school is een bostuin aangelegd met een aantal druivenranken geplaatst en rond fruitbomen, bessenstruiken, stinsenplanten de bomen zijn fruitstruiken geplant om en andere bosplanten. Tevens zijn er diversiteit in de tuin te creëren. De fruittuin stammen toegevoegd aan de bodem in Zuiderburen bestaat al een paar jaar. Het wat met snippers en bladeren is bedekt, is recent uitgebreid met een nieuw stuk. Het om de vorming van een bosbodem te wordt door de heemploeg onderhouden in bespoedigen. Dit alles in een prettige samenwerking met een groep vrijwilligers. samenwerking tussen de school en de Er bevinden zich oude (Friese) fruitrassen, Gemeente Leeuwarden. druiven en bessen. De graslanden worden als heemtuin beheerd. Jaarlijks houden ze ook een fruitmarkt. Het is een leuke en actieve groep mensen.

20 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 19. Groene Loper gerealiseerd met onder andere Wijkpanel Grou Binnenstad, gemeente Leeuwarden en de winkeliersvereniging. I, Ms Green (Saraï Naast een rode en een blauwe loper is Grou Zijlstra) is de initiatiefneemster geweest. nu een loper rijker, namelijk een Groene Loper! Een verbinding van groenstroken In 2016 kreeg Michel van Kammen van waarlangs een wandeling door het gehele Tuinadviesbureau en Hoveniersbedrijf de dorp kan worden gemaakt. Deze wandeling opdracht van de familie van de Brug om levert niet alleen voor Grousters een mooi een nieuw vooraanzicht van de Bakkerij te loopje, maar zal zeker ook voor het toerisme ontwerpen. Dit is gelegen in de Pioenstraat een mooie aanvulling op de algehele in Leeuwarden. De opdracht was stoer en beleving van het dorp zijn. Gedurende de landelijk passend in de stijl van het gebouw, wandeling komt men onder andere langs maar dan toch net even anders. Ruimte bloemenplukvelden, een therapietuin, genoeg dus om er wat bijzonders van te eetbare tuinen en een vlindertuin. maken. De winkel en de bakkerij moesten Daarnaast is er ook al een natuurspeeltuin vooral een groenere uitstraling krijgen en gerealiseerd en een hondenspeeltuin. uitnodigend zijn. Zo is er dus tegen de hoge zijgevel een greenwall ontworpen met een omlijsting van Cortenstaal. Er is 20. Groene wanden hier gebruik gemaakt van big fen systeem. Binnenstad Omdat de greenwall redelijk in de schaduw hangt, is er gebruik gemaakt van varens en In de Oosterstraat is in juni 2014 de eerste grassoorten. Green Wall geopend. De groene wand is

20. Groene wanden

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 21 “We moeten weer terug naar verwondering voor de natuur!”

22 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 INSPIRERENDE VROUW ME T GROEN Thyra van der Veer IDEALENE

Hart voor zowel mens als natuur werd gekookt met de groente, fruit en Al op jonge leeftijd leerde Thyra het het vlees van stadstuinen zoals Doarpstún tuiniersvak van haar vader, die zij moest Snakkerbuorren en Âsum in Techum en van helpen met het onderhoud van een biologische leveranciers rondom de stad moestuin. “Toentertijd voelde dit meer als Leeuwarden. “Honderd mensen aten voor een verplichting”, lacht Thyra, desondanks vijf euro een heerlijk diner.”, geeft Thyra was zij wel altijd met de natuur bezig in enthousiast aan. haar vrije tijd. Stichting Asgaard Heksenopleiding De laatste anderhalf jaar is Thyra Zo heeft Thyra een heksenopleiding gedaan, ook betrokken geweest bij Stichting waar zij op een spirituele manier bezig Asgaard, opgestart in 2014. Het is een was met de natuur. Op markten maakt wonderbaarlijke plek achter Heechterp/ zij toverstokjes met zowel kinderen als Schieringen. Een voormalig slipdepot vol volwassenen en maakt daarbij gebruik bereklauw en brandnetels, een plek voor van wat de natuur geeft. Tijdens deze creatievelingen om op basis van de oude workshops maakt zij ook samen met de Friese en noordse mythologie te bouwen geïnteresseerden toverspreuken. “Het blijft aan een belevingstuin. mooi om te horen wat de wensen van de mensen dan zoal zijn”, zegt Thyra met een Restaurant Hartig glimlach. Na een tiental jaren in te hebben gewoond, woont zij sinds kort boven het Groeikracht en Co prachtige oudste café van Leeuwarden, Geïnspireerd door de Doarpstún waar ze “Het Blauwhuis”. Met Restaurant Hartig werkte als re-integratiebegeleider, richtte en de Groene Apotheek hoopt zij de zij tezamen met Margreet de Vries van De komende tijd samen te werken aan nieuwe Oerfloed “Groeikracht en Co” op. Thyra zegt activiteiten. Zo wil Thyra de boomspiegels hierover: “met Groeikracht en Co wilden bij Het Blauwhuis gaan vergroenen met we een plek creëren waar we de mensen subsidie uit het Oranjefonds. Daarnaast konden verbinden aan de stadstuinen en de wil zij graag met sociaal restaurant Hartig, stadslandbouw, zodat we met meer handen waar zij nu als vrijwilliger in de bediening de groene stad vorm konden gaan geven.” werkt, een initiatief opzetten waarbij zij uit Met een aantal vrijwilligers heeft zij toen een biologische moestuin in de gemeente onder andere vier pop-up seizoensdiners Leeuwarden groente en fruit kan ontvangen georganiseerd met sociaal restaurant voor het restaurant. “Hartig”, voorheen Resto van Harte. Er

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 23 21.1 Bloemenpluktuin

21. De tuinen van 21.3. Fruitbomen bij Kalverdijkje In oktober 2017 zijn langs het wandelpad Heechterp- bij de sportvelden acht oude hoogstam- fruitbomen geplaatst. Zij zijn vanuit Noord- Schieringen Holland hier heen getransporteerd en met Heechterp-Schieringen de oude wortelkluit geplaatst. Het Wijkpanel zal in 2018 samen met vrijwilligers proberen 21.1. Bloemenpluktuin de bomen aan te laten slaan (twee Het initiatief voor de bloemenpluktuin walnoten, twee Renette-moesappels, een is afkomstig van het wijkpanel en is Sterappel en drie handappels (Jonagold, opgezet om de wijk op te fleuren en om Transparant Yellow en Cox). de bewoners de mogelijkheid te geven om bloemen te plukken. Ook is het nu 21.4. Fruitpluktuin Heechterp geen poepveldje, maar vind je er een zee In de Fruitpluktuin Heechterp stonden van bloemen! Waar het wijkpanel eerst de tot 2017 allerlei fruitstruiken waar de gedachte had om te werken met regels, bewoners gratis van mochten plukken. zijn ze daar nu vanaf gestapt, en dat werkt In samenwerking met Nordwin College eigenlijk heel goed. In de bloempluktuin kan waren er braamstruiken, framboosstruiken, men alleen bloemen en grassen plukken. en bessenstruiken geplaatst, die in 2016 vruchten gaven. De fruitpluktuin was 21.2. Buurttuin Heechterp-Schieringen omheind door een kastanje hekwerk. De gezonde buurttuin was opgericht Evenals als de buurttuin zal ook de in 2012 en gevestigd op gemeentelijke fruitpluktuin worden verplaatst naar het grond met een woonbestemming. Zolang zuiden. Dit is op dit moment ook even er niet gebouwd werd, kon er door een uit de running, maar het gaat wel weer aantal tuinders getuinierd worden. De opgepakt worden door het wijkpanel (in gezonde buurttuin was in de wijk een 2018). heel groot succes. Verantwoordelijkheid voor algemeen beheer en beleid ligt bij de 21.5. Permacultuur Schieringerweg tuindersvereniging en dagelijks contact gaat Op het terreintje naast de Schieringerweg via een contactpersoon van die vereniging. 177 vind je een buurttuin, waar de Inmiddels is besloten, in verband met bewoners fruitbomen, een kruidenslinger nieuwbouw, de buurttuin te verplaatsen en struiken hebben geplant. Ook is er een naar een terrein ten zuiden van de boomstronk van een omgewaaide eik bestaande tuin. Na de verplaatsing maakt de geplaatst op het terrein, waar zwammen op buurttuin hier een doorstart en is vanaf het worden gekweekt. De bedoeling is om de seizoen in 2018 weer productief. tuin nog uit te breiden, onder het motto: “De buurttuin komt naar je toe!”.

24 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 22. Heemtuin Wirdum- Swichum Wirdum-Swichum

Wirdum is binnen Leeuwarden pilotdorp voor een meer op natuur gericht beheer, zoals dat ook in de heemtuinen gebeurt. 23. Kruidentuin Schoolstraat-Zaailand- Langs de Loodyk in het dorp, ter hoogte Willemskade-Arendsstraat van de Wirdumervaart, is in 2014 de voedselrijke bovenlaag verwijderd en een bloemrijk mengsel ingezaaid. Er zijn een waardige tuin. Je vindt er onder andere rozen, bessenstruiken en stinzenplanten tijm, peterselie, rozemarijn, lavendel en toegevoegd aan het bestaande struweel. basilicum, maar ook rabarber en tomaat. Op Enkele fruitboompjes zijn aangeplant en woensdagavond wordt er vast getuinierd. er zijn insectenhotels, waarin insecten als De tuin is gerealiseerd met behulp van de vlinders en wilde bijen kunnen schuilen gemeente Leeuwarden, bewonersplatform en hun eitjes kunnen afzetten. Het Nieuw Elan, Elkien en Wijkpanel Binnenstad. kleibermtalud van de Swichumerdyk tussen Het motto: “omdat grien as smout Swichum en Wirdum en het grasland rond moetingsplak foar ús buert folle fijner is as het schelpenpad achter de Lege Dyk worden in keal plak, wat it eartiids wie. En: je kinne beheerd als bloemrijk klei hooiland; in 2016 der ek noch sûn fan ite!” is een deel hiervan geplagd en opnieuw ingezaaid omdat de kruiden weinig kans hadden zich te vestigen in de relatief 24. Leeuwarder dichte grasmat. In de heemtuinstrook worden in het openbaar groen bomen Bijenlint (23,2 km) met eetbaar fruit aangeplant. In het dorp is Van tot Miedum verder door de bewoners in 2015 een lint van narcissen langs de doorgaande weg Loopt vanaf Reduzum, en Wirdum Wirdum Swichum aangebracht. Plaatselijk langs De Swette, vervolgens langs Goutum, zijn andere stinzensoorten aangebracht, Aldlan, Wielenpolle,Huizum-Dorp, Achter de onder andere rond het hek van de kerk, in Hoven, Heechterp-Schieringen, Lekkum en de tuin bij het dorpshuis en bij de Fikarij. Miedum. Bij de Hekkemiede wijk is afgesproken met de gemeente om een deel van het gebied Marijke de Bie wilde Leeuwarden in 2013 in afwachting van de woningbouw de opnemen in het Fries Elstedenbijenlint, komende jaren te richten op kruidenrijke zodat de zuidkant kon aansluiten op de vegetaties, goed voor de biodiversiteit. gemeente Littenseradiel en de noordkant op de gemeente Tytsjerksteradiel. De route loopt langs De Oerfloed, waar ook een 23. Kruidentuin bijenstal is gevestigd. Ook de bijenstal in de Potmargezone bij het Nordwin Schoolstraat- College ligt aan de route. Het bijenlint is in feite een goede biotoop voor bijen in Zaailand- een aaneengesloten reeks van bermen Willemskade- en plantsoenen. Door verschraling van de bermen, het afvoeren van het maaisel en Arendsstraat een gevarieerd maairegiem wordt een rijke biodiversiteit gecreëerd met veel bloemen. Binnenstad Elke strook levert zijn eigen biodiversiteit De bewoners van de Arendsstraat, Zaailand, met bloemen, vogels, bijen en vlinders. Er Willemskade, Schoolstraat hebben worden ook excursies gehouden langs het in 2007 een kruidentuin aangelegd. Bijenlint. Het lint is inmiddels opgenomen Het binnenterrein, waar eerder een in de Ecologische Hoofdstructuur schoolgebouw stond, maar sinds 1988 Leeuwarden. alleen maar gravel lag, is omgetoverd tot

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 25 26 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 27 25. Leeuwarden in de bloemen

Leeuwarden te inspireren en te adviseren 25. Leeuwarden in de bij de aanleg van zoveel mogelijk eetbare landschappen in de stad Leeuwarden en bloemen omgeving. Door heel Leeuwarden In maart 2016 is er Fase 1 en in mei 2017 Het plan is om Leeuwarden te overspoelen Fase 2 voor het grootste gedeelte reeds met Friese inheemse bloemen en planten gerealiseerd. Afsluitende aanplant vindt op braakliggende terreinen, in perkjes plaats in het najaar van 2017. Dan duurt en langs de grachten. Deze situatie zal het vier tot vijf jaar totdat het voedselbos veel vlinders, bijen en vogels aantrekken substantiële oogst gaat leveren. Stichting en wordt een prachtig aanzicht. Op het Voedselbossen Noord Nederland, met moment is er in het kader van de Culturele initiatiefnemer Anastasia Limareva Hoofdstad een LF2018 bloemenlogo (uitgelicht in dit rapport) als voorzitter, gerealiseerd bij de westelijke invalsweg en ontfermt zich over de voortgang en beheer er worden Pop-up zaaifestivals gerealiseerd. van het project. Ook biedt de Stichting Dit is gedaan door burgerinitiatief Floraflow diensten bij het advies, het ontwerp en de van Bonny en Margje Veenstra. projectleiding van voedselbossen in drie Noordelijke provincies. In de toekomst worden jaarlijkse vrijwilligersdagen 26. Leeuwarder georganiseerd om het nodige beheer van het voedselbos uit te voeren. Een ander Voedselbos bijzonder moment is dat Voedselbos Bilgaard & Havankpark Leeuwarder Bos dit jaar genomineerd werd voor Anita Andriessen Prijs voor Ruimtelijke Voedselbos Leeuwarder Bos is een Kwaliteit in Friesland. aaneengesloten stuk grond van ongeveer 2 hectare in het Leeuwarder Bos. Voor de komende 80 jaar zal dit een bos blijven vanwege het CO2 contract. Dit maakt het mogelijk om bomen aan te planten die langere tijd nodig hebben om hun vruchten/noten te leveren. In voedselbossen worden principes van de natuurlijke bos- en landbouw gecombineerd voor een duurzame voedselproductie. Een voedselbos is een zelfvoorzienend ecosysteem, in aanvang door mensen ontworpen. Voedselbos Leeuwarder Bos heeft mede als doel om medewerkers van de gemeente Leeuwarden en met name bewoners van 26. Leeuwarder Voedselbos

28 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 27. Moestuin 30. Oase yn Wergea Zamenhofpark Wergea Tjerk Hiddes en Een ontwerp van leerlingen van OBS De Twamêster, Plaatselijk Belang en gemeente Cambuursterhoek Leeuwarden voor een natuurlijke speeltuin CSG Comenius heeft op de locatie met amfitheater. Ontwerper Henk Pleiter Zamenhof een school voor praktijkonderwijs heeft de plannen uitgewerkt en in zijn met een groenafdeling. Voor ervaring in de beplantingsplan veel fruitbomen en insecten praktijk is er in een hoek van het park een lokkende beplanting gebruikt. Pro-Garden ingericht waar de leerlingen aan de slag kunnen met groenonderhoud. 31. Power to the 28. Moestuintje People Looijerstraat Hempens Transvaalwijk De zorgboerderij De Pleats is uitgebreid. Er is een pluktuin en een openlucht podium. In de nazomer van 2014 is er aan de Daarnaast teelt het project groente en fruit Looijerstraat, een dorps stukje Transvaalwijk, voor de verkoop, om de sociale armoede een kleine moestuin verrezen. In vier te bestrijden en om seizoensgebonden houten bakken, in elkaar getimmerd (leren) te eten, wat natuurlijk goedkoper door buurtgenoten, groeit en bloeit van is! Eens per week wordt er een kookavond alles leuks. Vanwege de ligging naast een georganiseerd. speeltuin kunnen de kinderen uit de buurt de plantjes goed in de gaten houden en van dichtbij bekijken hoe een zaadje uiteindelijk 32. Stadstuin Techum een tomaat wordt, om ze daarna lekker op Techum te eten. Het grondoppervlak is te klein om de hele buurt te voorzien van vers groen, Een nieuw stukje Leeuwarden, dat vind je maar toch wordt er geprobeerd om de aan de zuidkant van Leeuwarden. Techum oogst zo veel mogelijk te verdelen. biedt een bijzondere combinatie van oud en nieuw. Het buurtschap in de Zuidlanden is vernoemd naar de oude boerderij die je 29. Natuur in de verwelkomt wanneer je Techum in komt rijden. Naast de boerderij vind je Stadstuin Binnenstad Techum, die nu beheert wordt door Binnenstad Doarpstún Snakkerbuorren.

Wijkpanel Binnenstad wil meer groen In 2012 heeft Gosse Haarsma de in de binnenstad. Men wil dit realiseren zelfoogsttuin opgestart, om lokate teelt door de aanleg van geveltuinen en het van biologische groenten en fruit op te planten van bomen en planten. Ook starten en mensen uit de wijk Techum creëren ze nestgelegenheden voor hierbij te betrekken. Hij is nu verhuisd naar mussen en gierzwaluwen. Hierdoor hoopt Noord-Burgum en start daar een nieuwe het Wijkpanel de populatie van beide tuin op, naast de familie Scherjon met hun vogelsoorten te verhogen. In 2012 hebben klompenmakerij. het Wijkpanel Binnenstad, Elkien, Woon Friesland, Vogelbescherming Nederland, De Doarpstún neemt dit jaar (2017) de bewoners en gemeente samen diverse verantwoordelijkheid op zich voor het geveltuintjes gerealiseerd. Ook is ander tuinieren op de tuin in Techum. Raoul van groen aangelegd en zijn er kasten voor Klaveren, die vorig jaar ook al vrijwilliger mussen en gierzwaluwen aangebracht. Het was bij Âsum, neemt de dagelijkse is de bedoeling dat er elk jaar ongeveer 20 werkzaamheden voor zijn rekening, samen geveltuintjes worden aangelegd. met nog een zevental vrijwilligers. Wie het leuk vindt om hem daar eens bij te helpen,

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 29 is van harte welkom! Omdat de tuin nu 34. Vlindertuin Nijlân opnieuw in gebruik wordt genomen, kan Nijlân Raoel dit jaar maar een deel van de tuin in productie nemen. Raoel wil net als Gosse De vlindertuin Nijlân is een groene oase in Haarsma de lokale teelt van groenten en de stad met ruim 200 wilde plantensoorten bloemen op biologische basis weer op voor vlinders en bijen in combinatie met gang brengen. Daarnaast worden er ook aantrekkelijke borders voor mensen. Bauke verkoopmiddagen gerealiseerd en worden Westra organiseert namens wijkpanel er activiteiten met de wijk ondernomen. Zo Nijlân, samen met andere vrijwilligers, zijn er schooltuintjes gerealiseerd, is er sinds het onderhoud, waarmee ze de tuin mooi kort iedere woensdag een oogstmiddag willen houden. De vlindertuin, die begin en zijn er ook huttenbouwmiddagen 2013 is aangelegd, is een vorm van tijdelijke voor kinderen. Daarnaast is er al een natuur totdat er een andere bestemming schooltuinproject met groep 6 van de komt voor het stuk grond. Milieuplatform Pionier. Leeuwarden ondersteunt dit initiatief.

33. Vlinderberm 35. Vlindertuin en Canterlân moestuin Koningin Miedum Wilhelmina School Dit project is voor vlindervriendelijk Vosseparkwijk bermbeheer van de Wielenwerkgroep en ligt langs een fietspad tussen Gytsjerk en De Koningin Wilhelmina School aan de Miedum. Het is ook de oudste vlinderberm Fonteinstraat heeft een moestuin en van Nederland! Het project is gestart in een vlindertuin. De tuinen zijn samen 1989 in samenwerking met de gemeente met de ouders aangelegd. De kinderen Tytsjerksteradiel; een jaar later deed van groep 5 hebben de vlinderplanten Leeuwarden ook mee. Voorop staat het gepoot, onkruid gewied en zonnebloemen behoud van de normale gebruiksfunctie van gezaaid. Ook de kleuters hebben gezaaid: de berm, gecombineerd met een optimaal vergeet-mij-nietjes, afrikaantjes, maar beheer voor plant en dier, in het bijzonder ook boerenkool voor de rupsen van het voor vlinders. Aan de wegzijde van het koolwitje. Vorig najaar hebben de kinderen fietspad is de berm in vakken verdeeld, die muntthee, courgettesoep, insectenhotels en om en om in juni en september gemaaid vogelvoerpotjes gemaakt en verkocht aan worden: ‘gefaseerd maaibeheer’. Hierdoor ouders en buurtbewoners. krijgen de vlinders de kans om hun levenscyclus te voltooien.

34. Vlindertuin Nijlan

30 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 36. Volkstuinen Fier

36. Volkstuinen Fier 37. Volkstuinen Wielenpôlle Leeuwarder Op het terrein van Fier, wat beveiligd is, heeft men een aantal projecten lopen. Men Huurdersvereniging heeft er een kleine zorgboerderij (met o.a. van Nutstuinen ezels, schapen, geiten en kippen) waar de cliënten van Fier mee kunnen helpen met Verschillende locaties de schoonmaak en de verzorging, of voor binnen de stad een stage voor school. Ook de moestuin is een mogelijke stageplaats. Een deel van Een vereniging met meerdere volkstuinen de oogst gaat naar de dieren en de mest verspreid binnen de gemeente waar jong gebruikt men voor de tuin en de moestuin. en oud, man en/of vrouw hun groenten, De tuin is pas vorig jaar aangeplant, vandaar fruit of bloemen jaar in jaar uit met veel dat het nog wel in de aanlegfase is. Verder plezier verbouwen. De sociale contacten heeft men een twintigtal vlinderstruiken op op de complexen zijn een belangrijk deel het terrein en een stuk tuin op het dak. De van het tuinieren. Aan de diverse gewassen fruitopbrengst gaat naar de Fier bakkerij. die verbouwd worden, zowel inheems als De opbrengst van de moestuin gaat naar uitheems, is te zien dat de samenstelling de cliëntgroepen. Daarnaast is het de van de leden vele nationaliteiten kent. bedoeling van de tuin dat men het educatief wil gaan inzetten met voorlichtingsborden 36.1. Volkstuincomplex en dingen zoals insectenhotels, nestkasten, Jelsumerbinnenpad een vleermuistoren et cetera. Deze volkstuinen behoren tot de oudere volkstuinen in de stad, waar je tuintjes van 50 m2 kunt huren. De tuinen liggen besloten tussen het Leeuwarder Bos en de wijk Bilgaard. In 2014 is het complex diep geploegd en volledig nieuw ingericht en omzoomd met een hekwerk.

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 31 “De bossen en de moestuin in het dorpje van mijn oma en opa wilde ik namaken in Leeuwarden, als dank aan Friesland en als aandenken voor mijn zoon Luca”

32 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 INSPIRERENDE VROUW ME T GROEN Anastasia Limareva IDEALENE

Anastasia is geboren en getogen in het inspiratie voor Voedselbos Leeuwarden. westen van Oekraïne. Hier woonde zij met Anastasia legt uit hoe zij haar droom heeft haar ouders in een flat in de grote stad verwezenlijkt. “Ik was vierdejaars studente Rovno. Anastasia woont zelf nu al 16 jaar in en heb het lef gehad om naar de gemeente Nederland. Leeuwarden te stappen en mijn diensten als voedselbosontwerper vrijwillig aan te Natuurvakanties bieden in ruil voor een stuk gemeentelijke Van kinds af aan hield Anastasia al veel van grond en wat financiële dekking voor het de natuur. “Elk weekend en tijdens lange project. zomervakanties gingen wij naar het dorpje waar oma en opa een groot huis en een De gemeente Leeuwarden was zeer mooie moestuin hadden. Ik en mijn jongste enthousiast en uiteindelijk werden de eerste zusje hielpen vaak bij het telen, oogsten en waterpoelen uitgegraven en de eerste inmaken van vele groentes en fruit van de vruchtbomen geplant met een kleine groep grote moestuin”, vertelt Anastasia met een van betrokken vrijwilligers en de toenmalige glimlach. wethouder Isabelle Diks. Wel heeft het Voedselbos Leeuwarden tijd nodig om Enthousiast over natuur veel oogst te leveren. Vijf à zes jaar na de Daarnaast wilde zij al graag als klein kind aanplant begint dat pas op gang te komen. alle namen weten van alle dieren en Dit voorjaar zijn nog een paar honderd planten om haar heen. Nu zij haar zoon vruchtenbomen en bessenstruiken de grond Luca (geboren in 2012) enthousiast ziet in gegaan met behulp van 20 vrijwilligers worden van een miljoenpoot die hij in een van Rotary Club Leeuwarden. Dit najaar bakje naar huis brengt voor determinatie, gaan de laatste planten de grond in en dan ziet zij zichzelf in het klein. is het een kwestie van wachten.

Voedselbos Toekomst In haar laatste studiejaren als milieukundige Jeroen Breidenbach, die al veel vogels, aan Hogeschool van Hall Larenstein, heeft insecten en vlinders heeft geïnventariseerd, zij zichzelf toegelegd aan een destijds gaat onderzoeken wat zoal in het zeer nieuw onderwerp: de voedselbossen. Voedselbos leeft. Dit wordt gepubliceerd op Voedselbossen zijn door de mens www.noordelijkevoedselbossen.nl”, vertelt ontworpen ecosystemen die gebaseerd zijn Anastasia enthousiast. “De bossen en de op ecologische principes van een natuurlijk moestuin in het dorpje van mijn oma en bos en die hoogwaardig en veelzijdig opa wilde ik namaken in Leeuwarden, als voedsel produceren zoals noten, vruchten, dank aan Friesland en als aandenken voor paddenstoelen en waterplanten. mijn zoon Luca”, geeft Anastasia aan. “Ik heb het getroffen dat ik betrokken mensen Daarnaast is Anastasia afgestudeerd tegenkwam tijdens de realisatie van het bij een pionier en nationaal bekende Voedselbos Leeuwarden. En ik ben hun voedselbosboer Wouter van Eck. Zijn oprecht dankbaar voor alle hulp die ik heb Voedselbos bij Nijmegen diende als mogen ontvangen.”

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 33 36.2. Volkstuincomplex Troelstraweg 38. Volkstuintje Sint Dit terrein is landelijk gelegen. Doordat hier geen bebouwing aanwezig is en in directe Bonifatiuspark omgeving geen bomen zijn heeft het terrein Muziek-, Transvaal- en een open karakter. Er zijn 51 perceeltjes tuin. Vogelwijk Een groep bewoners van de Muziek-, 36.3. Volkstuincomplex Vierhuisterweg Transvaal- en Vogelwijk heeft het initiatief Dit complex is een geliefde locatie in het genomen om op een stukje braakliggende Leeuwarder Bos. Juist doordat de tuin grond tuintjes in te richten voor voedsel relatief klein is zijn de onderlinge contacten en bloemen. Het braakliggende perceeltje tussen de tuiniers groot en is er sprake is onderdeel van het plan Bonifatiuspark. van een sterke sociale cohesie. Juist ook Het terrein is verdeeld onder de groep door de vele nationaliteiten hier en de bewoners en het bleek gelijk een succes. diversiteit aan producten vindt een soort De bewoners mogen de grond gebruiken, ‘muli culti’ kruisbestuiving plaats. Nieuwe zolang deze braak ligt. leden worden wegwijs gemaakt op de tuin en ervaringen worden uitgewisseld aan de stamtafel. Bijzonder is dat de vrouwelijke 39. Wijkmoestuin tuiniers hier de overhand hebben. Aldlân 36.4. Volkstuinencomplex Pollepaed Aldlân Snakkerburen Dit complex is het oudste van Leeuwarden Wijkmoestuin Aldlân is een droom voor en ligt ten noorden Snakkerburen aan de Tineke Vernhout (uitgelicht in dit rapport). Dokkumer Ee. Recent is het hele complex Door het realiseren van deze tuin kan zij de heringericht. Bijzonder aan dit terrein is gemeenschapsvorming op gang brengen in dat de samenstelling van de leden bestaat de wijk en zowel jong en oud met elkaar uit verschillende nationaliteiten, dat zich laten samenwerken. Vanaf 2016 is Tineke al vervolgens weer uit in de diversiteit aan bezig om wijkmoestuin Aldlân van de grond producten. De tuin bevat zowel inheemse te krijgen en draagvlak te creëren bij de als uitheemse gewassen. omwonenden. De locatie ligt pal naast het wijkcentrum De Froskenburch. Tineke heeft 36.5. Volkstuincomplex Goutum veel plannen voor de wijkmoestuin waar Een grote, fijne plek voor jong en oud, op dit moment nog het nodige onderhoud man en vrouw om hun groente, fruit en moet gebeuren, voordat het geschikt is bloemen hier met plezier te verbouwen. om als moestuin te kunnen gebruiken. De sociale contacten maken ook hier een De houtsnippers van de gesnoeide en belangrijk onderdeel uit van het tuinieren. gekapte beuken zouden gebruikt kunnen Uit onderzoek van studenten van VHL worden voor paadjes tussen de groente- Hogeschool blijkt ook dat vooral deze en kruidenbedden en van de dikke takken tuin een sterke positieve invloed heeft op zouden staptegels en krukjes gezaagd de biodiversiteit en de bijen in de in de kunnen worden. Verder zou het mooi omgeving. zijn als er achter de doelpalen van het voetbalveldje een plek voor een walnoot en een tamme kastanje gemaakt kan worden. De moestuin moet een plek worden voor multifunctioneel gebruik, zowel voor ontspannen tuinieren voor volwassenen en natuureducatie voor kinderen als voor spiritueel gebruik. De kennis en ervaring die mensen door de wijkmoestuin met elkaar gaan delen, kan men ook weer gebruiken voor hun eigen tuin.

34 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 35 Groene wensen

Naast de plannen die er liggen, zijn er Leefomgeving momenteel bezig om te kijken wat het dorp graag wil met de groenstrook. ook wensen om de gemeente groener Men kijkt of het realiseren van een moestuin te maken. Voor deze wensen wordt er of het aanleggen van fruitbomen draagvlak gekeken wat de mogelijkheden zijn heeft. betreffende de financiering, de locatie Trapveld met en bijvoorbeeld het draagvlak. fruitbomen Dit burgerinitiatief komt van de directe bewoners om het Sierksmastraatveldje, die Bloemenbuurt en het speelveld weer haar functie terug willen geven. Zij willen een omheind trapveld, de Vogelwijk in de paden voor de kleintjes, een extra ommetje en meer bloei, rekening houdend met de bloemen biodiversiteit en een betere afwatering. Een bewoner heeft het idee om in de Zij willen de groenvoorziening in een Bloemenbuurt alle (bloem)straten te onderhoudsplan op nemen. voorzien van bloembakken, met daarin de bijbehorende bloemen; Azalea’s in de Azaleastraat, Dahlia’s in de Dahliastraat, Groencentrum en ga zo maar door. Met CH2018 in het verschiet zullen ook verschillende Bloeigaarden: vogelkunstobjecten worden gemaakt in de Vogelwijk. Het idee is om deze plannen Duurzame educatieve samen met verschillende scholen uit te binding Bilgaard/ voeren. Dit kan alleen plaats vinden als de bewoners alsnog het project willen opstarten Havankpark en in 12 dorpen een container laten plaatsen en willen laten eindigen in Holwerd ( aan Een stuk grond in de wijk zal omgetoverd zee). Denk aan het behouden van de zee worden tot een kleurrijk stuk Bilgaard containers als vast informatiepunt of kiosk. herrijzen met besjes, vruchten en fruit. Kinderen kunnen al snel appels plukken, aardbeienjam maken en ze weten ook hoe Gezondheidstuin in hazelnoten eruit zien voordat ze het in de chocopasta op hun brood krijgen. Hiervoor Tjerk Hiddes willen ze ook graag een kas plaatsen, De Stichting Wijkwerk Cambuursterhoek zodat schoolklassen altijd in een droge wil bij het buurthuis een gezondheidstuin ‘buitenomgeving’ aan het werk kunnen. aanleggen, waar bewoners kunnen fitnessen en groente-en fruit telen. Dit jaar worden de fitnesstoestellen gerealiseerd, de overige Groene zaken gaat in overleg met scholen en andere belanghebbenden. ontmoetingsplek voor jong en oud in Techum Multifunctioneel Groen Vier buurvrouwen willen een mini parkje/ speeltuin realiseren in Techum, achter de in Jirnsum straten “It Uleboerd” “Buorkerij” en “It Onder de paraplu van het Plaatselijk Dwershus”. De bedoeling is dat het een Belang Jirnsum is de werkgroep Wonen en ontmoetingsplek wordt voor omwonenden

36 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 en een plek is waar kinderen veilig kunnen vooral van esthetische waarde zijn. Het plan spelen in een mooie en groene omgeving. is door het platform akkoord bevonden, Er zullen een natuurlijke speelelementen met als voorwaarden dat het wel in het komen en daarnaast fruitbomen en bestemmingsplan moet passen en dat het bessenstruiken. Rondom de oogstperiodes de fietsroute en aanlegplaatsen voor sloepen wil men activiteiten aanbieden aan niet negatief beïnvloedt. omwonenden, bijvoorbeeld zelf jam maken. Voor het onderhoud zijn omwonenden benaderd om af en toe eens mee te helpen. Project Magere Weide De meesten willen hier een bijdrage aan De drie sportverenigingen aan de oostzijde leveren. Het initiatief heeft wat vertraging van de spoorlijn Noordergraafplaats, te opgelopen doordat de hovenier waarmee weten De Bontekoe, De Magere Weide men zou samenwerken gestopt is met het en korfbalclub Rapiditas, willen graag bedrijf. Inmiddels zijn ze in gesprek met een samen met Sport BV, het plaatselijke nieuwe partij. kerkgenootschap, het wijkpanel en de wijk zelf een plan op te stellen om meer biodiversiteit te creëren rondom de Knoop’s Moeshoff sportvelden. Dat heeft consequenties In samenwerking met de gemeente voor de (her)inrichting, het beheer en het Leeuwarden, Comenius is Coöperatie onderhoud. Op aanwijzing van de gemeente de Hoftuinen bezig met het ontwikkelen hebben de twee Leeuwarder tuinadviseurs van een moestuin in de wijk Achter de van Vogelbescherming Nederland BV een Hoven. Deze moestuin moet een plekje plan opgesteld voor de drie sportvelden. krijgen op het terrein van de christelijke Hogeschool van Hall Larenstein en het scholengemeenschap Comenius. Men hoopt Nordwin College zullen de plannen verder deze moestuin in 2018 te kunnen realiseren. uitwerken.

Moestuin Nijlânsdyk in Tiny Forest Het Tiny Forest is nog in de planfase, maar Nijlân het idee is om een biodiversiteitsbos te De gemeente Leeuwarden had in de wijk gaan creëren. Dit hoeft dus niet per sé een Nijlân een stuk grond beschikbaar gesteld eetbaar bos te worden, zoals het Leeuwarder voor het opzetten van een moestuin voor Voedselbos. bewoners. De bewoners van Nijlânsdyk 4 hadden het initiatief genomen om een buurttuin op te zetten waar buurtbewoners Voedselbank op zoek zelf groente en fruit kunnen verbouwen. Het project is vorig jaar (2016) overgedragen naar stadsboeren aan het sociaal wijkteam aan het Willem De Voedselbank in Leeuwarden heeft geen Alexander plein en is in verband met de tuin tot hun beschikking, maar krijgen ontwikkelingen van het terrein eerst stop wel af en toe gratis groenten van de tuin gezet, totdat het elders in de wijk een uit Goutum. Zij zetten dan kisten neer en doorstart kan krijgen. Informatie over dit de tuin uit Goutum vult hun kisten met initiatief loopt nu via het wijkteam. groenten. De Voedselbank wil graag nog in contact komen met andere tuinen of eetbare initiatieven om op deze manier gezond Overtuinen De Skâns in en divers voedsel te kunnen leveren aan Wiardaburen hulpbehoevenden. De bewoners van De Skâns in Wiardaburen willen graag het karakteristieke van hun Insecten- en fruittuin waterrijke dorp benadrukken door het realiseren van overtuinen. Een overtuin Goutum is een tuin die door een openbare weg Dorpsbelang Goutum heeft de wens om in of door een water van de woning wordt samenwerking met de plaatselijke school bij gescheiden. Overtuinen hadden vroeger ook de Kûle een insectentuin en fruitbomen aan allerlei fucnties, maar voor De Skâns zal dit te leggen.

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 37 “Deze wandeling levert niet alleen voor Grousters een mooi loopje op, maar is zeker ook voor het toerisme in Grou een mooie aanvulling.”

38 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 INSPIRERENDE VROUW ME T GROEN Alice Wildeboer IDEALENE

Alice is een assertieve en gepassioneerde bedoeld. Ik ben toen draagvlak gaan zoeken vrouw die haar handen uit de mouwen voor mijn plan, maar de combinatie met durft te steken. Sinds 2009 is Alice in honden vond men in Grou geen goed idee. Grou woonachtig en heeft daarvoor We hebben daar toen een natuurspeeltuin in de hoofdstad Groningen gewoond. gerealiseerd. Hiervoor heb ik contact Zij werkt als afdelingsinspecteur bij de gezocht met de speeltuinvereniging.” Alice Dierenbescherming. Daarnaast is Alice ook ging fondsen werven en kreeg op deze hondengedragsdeskundige. manier een spectaculaire €100.000,00 bij elkaar om het plan te realiseren. Daarnaast Hondenpoepbakken werd de hondenspeeltuin uiteindelijk op “In eerste instantie hield ik me niet bezig het hondenlosloopterrein geplaatst. met wat in Grou speelde. Totdat ik in 2014 in de online krant De Grouster las dat er De Groene Loper hondenpoepbakken werden geplaatst Al deze groene successen smaakten naar in Grou. Deze bakken werden op hele meer en Alice kreeg meer ideeën om onlogische plekken geplaatst, waar honden het voor mens en dier aangenamer te met baasjes niet langs lopen. Ik heb toen maken in Grou. Er waren veel losse groene direct een e-mail gestuurd en heb op een stukken in Grou en het idee van Alice was maandagavond tijdens het Politiek Podium om deze groene stukken te verbinden en in Leeuwarden laten weten dat dit plan niet te verfraaien. De groene stukken werden gaat werken.” verbonden aan het hondenlosloopterrein en de natuurspeeltuin. Zo ontstond “De Hondenlosloopterrein Groene Loper”. Deze wandeling levert niet Dankzij Alice vasthoudendheid, kreeg alleen voor Grousters een mooi loopje op, zij medezeggenschap wat betreft de maar is zeker ook voor het toerisme een hondenpoepbakken en kon zij een aanvraag mooie aanvulling op de beleving van het doen voor een hondenlosloopterrein dorp. Gedurende de wandeling komt men met handhaving hierbij. Binnen een langs bloemenplukvelden, een therapietuin, jaar had Alice, in samenwerking met eetbare tuinen en een vlindertuin. de gemeente Leeuwarden en andere partijen, een prachtig hondenlosloopterrein Groene speelplek bij De Tichtset gerealiseerd in Grou en daarnaast werden Ondanks al deze successen die Alice samen de hondenpoepbakken op de juiste plek met anderen heeft geoogst, stuit Alice ook geplaatst. Alice deed alles in samenspraak nog steeds op weerstand voor nieuwe met de inwoners van Grou en probeerde zo initiatieven. Zo wil Alice nog een groene mienskip te creëren. speelplek realiseren voor kinderen bij De Tichtset in Grou. “Omwonenden zijn nog Natuurspeeltuin wat huiverig voor verandering en willen Alice kreeg de smaak te pakken en het grasveld liever laten voor wat het is”, ging op zoek naar een plek voor een geeft Alice aan. Desondanks wil Alice niet hondenspeeltuin, met eventueel daarbij opgeven en is vastbesloten om in 2018 een speeltuin voor kinderen. “Ik heb een weer met frisse moed de koppen bij elkaar rondje door Grou gemaakt en kwam uit op te steken om De Tichtset kleur te geven. het braakliggende terrein van voormalige Alice heeft Grou als groen dorp op de kaart basisschool Sûdfinne. Dit was in eerste weten te zetten. instantie voor een projectontwikkelaar

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 39 ...nog meer inspiratie nodig?

40 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 Boomspiegels Aldlân

In de wijk Aldlân vallen de twee grote perken met boomspiegels direct op. Onder twee grote elzen heeft Tineke Vernhout afgelopen juni pompoenen, zwarte bessen, frambozen, radijsplanten, selderij, munt, komkommerkruid, kamille en postelein geplant. Het is een vrolijk en kleurig gezicht, waarbij ook nog de oorspronkelijke beplanting zoveel mogelijk intact is gelaten. De straatbewoners kennen haar al en maken af en toe een praatje met haar. Tot nu toe doet Tineke de verzorging van de planten nog alleen, maar tijdens het interview meldde er zich al een gegadigde om haar mee te helpen de boomspiegels te verzorgen.

Bee Street door groene tuinafscheidingen. Een aantal is al gerealiseerd; goed voor mens en dier! De Nieuwe Oosterstraat wordt omgetoverd Om dit te financieren, is gekeken naar tot een ‘Bee Street’ oftewel ‘Bijenstraat’. mogelijke subsidies vanuit het Wijkpanel en Hierbij wordt gebruik gemaakt van veel Werkgroep-Groen. groen en kunst gerelateerd aan bijen om biodiversiteit en bijen zichtbaar te maken voor het publiek. CH2018, de gemeente Ruiltuin Leeuwarden Leeuwarden en winkeliersvereniging Oosterstraten Leeuwarden werken samen Ruil & deel stekjes/zaden/kennis/hulp aan dit project. Het sluit mooi aan op voor de (stads)moestuin. Een gezellig en LF2018 met o.a. als thema Celebrating inspirerend samenkomen voor en door Diversity, waar groen en bijen onder vallen. (stads)moestuinders. Voor aankomende Ruiltuindagen en locaties houd www. facebook.com/ruiltuin.leeuwarden in de De Streekboer gaten!

Leeuwarden Speel, beleef en ontmoet in Lekkum: men heeft de speeltuin weten om te toveren tot Een sterke lokale voedsel community! een plek waar (jonge) kinderen kunnen Ontdek de kracht van Leeuwarden, bestel spelen, de natuur kunnen beleven en de lekkerste lokale producten online, haal mensen elkaar kunnen ontmoeten. Naast het op in de oude gevangenis Blokhuispoort speeltoestellen is er ook een groentetuintje en ontmoet tegelijkertijd de producenten aangelegd samen met de kinderen. van je voedsel. Ondersteun de boeren en producenten die met passie werken aan een eerlijk en gezond product. Tuindag/Bakkie in de buurt Groene Tuindag/Bakkie in de buurt is een tuinafscheidingen samenwerkingsverband tussen De Groene Apotheek, De Talenten bus, In de wijk Aldlân is Mirjam van der Hout, het Wijkpanel, Sociaal Team Oud-Oost, in samenwerking met het Wijkpanel en het Tuingereedschap Uitleenpunt, en Werkgroep-Groen, buurtbewoners aan het woningbouwcorporaties, en wordt motiveren om schuttingen te vervangen elke eerste zaterdag van de maand

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 41 georganiseerd in een ander deel van de 634x Geveltuinen wijk Oldegalileën. De dagen zijn opgezet Geen (voor)tuintje maar wel de wens voor om bij mensen die het zelf niet kunnen meer groen in jouw omgeving? Dan is het in een gemoedelijke sfeer te helpen met mogelijk om op een snelle en makkelijke het tuinonderhoud. Ondertussen kan manier een geveltuintje te creëren. Vooral men aanschuiven voor een warm of koud in de binnenstad is dit een goede manier drankje, voor informatie en een praatje, om verstening tegen te gaan! En daar waar terwijl de kinderen een spelletje doen of geen ruimte is voor een geveltuintje bieden educatief groen bezig zijn. plantenbakken een oplossing. Tot december 2015 zijn in de binnenstad 634 geveltuinen en plantenbakken geïnventariseerd. Wil 185x Adopteren jij ook een geveltuintje aanleggen? Ook dit kun je melden via 14 058 of via info@ en vergroenen van leeuwarden.nl boomspiegels Is het jou ook opgevallen, al die fleurige 30x Groene daken boomspiegels met daarbij een witte tegel? De gemeente stimuleert vanaf mei Dit zijn door bewoners geadopteerde 2009 in het kader van het gemeentelijk boomspiegels! Door de boomspiegel zelf rioleringsplan het aanbrengen van groene te beplanten en goed te onderhouden, daken. Het aanbrengen van groene daken komt er nog meer kleur in de wijk. Dat heeft als voordeel dat het de woning goed is natuurlijk goed voor verschillende isoleert, het geluid weert, de levensduur diersoorten, maar is ook nog eens lust van het dak verlengt, een groen dak voor het oog. Door het plaatsen van de milieuvriendelijk is en de stad wordt er witte tegel is de boomspiegel ook voor de groener van. In de gemeente Leeuwarden gemeentelijke Groenbeheerders goed te zijn inmiddels 30 positief beoordeelde herkennen. Inmiddels zijn er binnen de aanvragen van groene daken, wat neerkomt gemeente 185 boomspiegels geadopteerd. op 2018 m2! Maar een groen dak kan ook Wil jij ook een boomspiegel adopteren? anders. Bijvoorbeeld naar de voorbeelden Meld het dan bij de gemeente via van Dakmoestuin Bildtsestraat van Agnes telefoonnummer 14 058 of via Ferwerda en de Daktuin van Jacqueline de [email protected] Booij. Agnes Ferwerda heeft haar dakterras

42 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 omgetoverd tot moestuin waar ze goed van - Ontwikkeling moestuintjes voor kinderen kan eten, en Jacqueline de Booij heeft door bij stadsboer, Zuidlanden het aanplanten van veel nectardragende - Groene make-over speeltuin Gerard Dou, bloemen op het dak van een parkeergarage Huizum West een paradijs voor insecten gecreëerd. Deze - Groene speelterreinen bij kinderopvang daktuin is in 2015 uitgeroepen tot de meest SKL (door SKL zelf ontwikkelt) bijvriendelijke daktuin van Fryslân, omdat de - Speelplek/strandje bij de Bonkevaart, tuin met het type beplanting wat toevoegt Vrijheidswijk voor bijen in de binnenstad. - Educatieve bijen-/vlindertuin, moes- en fruitbomen bij OBS De Wielen, Camminghaburen 16x Eetbare/groene speelterreinen 12x Groene/eetbare - Waterspeelplaats Potmarge - Modder aan je broek, Wielenpolle schoolpleinen - Groen speelelement in het Bennerpark - OBS Trianova, Camminghaburen Noord (Emmakade) - OBS De Wielen, Camminghaburen - Groene speelelementen van wilgentenen, - Brede school, Zuidlanden Zuiderburen - OBS Plataanschool, Heechterp - Benutten bosjes met spelaanleidingen in - OBS De Potmarge, Achter de Hoven het Julianapark, Nijlân - CSG Comenius, Achter de Hoven - Groene spelaanleidingen, Vrijheidswijk - Prins Constantijnschool, Bloemenbuurt - Renovatie Abbinghapark, Huizum Oost Oldegalileën - Spelaanleiding bosje Hobbemastraat, - MFC de Mozaïek, Vrijheidswijk Huizum West - Teake Jan Roordaschool, Wytgaard - Groene Ster gebied - OBS De Twamêster, Wergea - Natuurlijke speelplek, Zuidlanden - OBS De Plataanschool, Vlietzone - Insectenhotel, amfitheater en vuurplaats, - IKC Het Palet, Huizum Zuidlanden

Groene daken

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 43 Hoe begin ik een initiatief?

44 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 U, uw wijk of uw dorp heeft een Stap 4: Aan de slag! De overeenkomst is getekend en u kunt goed idee voor een moestuin, starten met uw initiatief. Een voorman van vlindertuin of bijvoorbeeld een paar de gemeentelijke Buitendienst kan bij de start helpen. Daarna houdt hij toezicht op fruitbomen op een braakliggend stuk het initiatief. Wordt er van de spelregels grond. Dat is een GROEN initiatief afgeweken, dan gaat de voorman in gesprek met de initiatiefnemers. en daar zijn we als gemeente blij mee! Tips en Financiële ondersteuning Het is goed voor de onderlinge verbondenheid in een wijk of dorp en goed Stel: U heeft het idee om samen met voor planten en dieren. Neem voor ideeën buurtbewoners een buurt-/moes-/ en bestaande initiatieven eens een kijkje op vlindertuin op te zetten in dat perkje waar de website van toch niets mee gedaan wordt, of waar www.eetbaarleeuwarden.nl Uw initiatief die school is afgebroken. Maak dan een moet nog wel met de gemeente besproken zo gedetailleerd mogelijk plan van het worden en goedgekeurd. Hoe dat werkt, idee. Wat is het doel? Wie zijn er actief leest u hieronder in een aantal stappen. bij betrokken? Hoe wordt de eventuele financiering geregeld? Wanneer een Stap 1: Aanmelden plan wordt ontwikkeld met input van Meld uw initiatief bij de gemeente via verschillende partijen zoals buurtbewoners, telefoonnummer 14 058, of via het Wijkpanel, e.a. is de kans op succes het contactformulier op de gemeentelijke grootst. website. U kunt ook een e-mail sturen naar [email protected]. Voor initiatieven heeft de gemeente geen geld beschikbaar, maar kan wel beperkte Stap 2: Intake ondersteuning bieden. Belangrijk is dat u Een betrokken ambtenaar van de gemeente zelf de locatie tijdelijk in beheer heeft of Leeuwarden neemt contact met u op. gebruikt, en dus zorgt voor het onderhoud. Tijdens een intakegesprek bespreken we Een ander uitgangspunt is dat er voldoende uw plan en beoordeelt de gemeente hoe zij aantoonbaar draagvlak is voor het initiatief. het initiatief kan faciliteren. Wanneer er onvoldoende draagvlak is kan het initiatief niet worden uitgevoerd. Stap 3: Go or no go? Na het intakegesprek onderwerpt de gemeente de locatie aan verschillende Bestaande fondsen toetsen. Op basis van deze toetsen krijgt u een GO of een NO GO. - Wijk/dorpsbudgetten - Mienskipsfonds Leeuwarden GO! Samen met de begeleider worden - Oranjefonds afspraken gemaakt en vastgelegd in een - VSBfonds overeenkomst. Daarin staan onder andere - Jantje Beton de spelregels wat betreft het gebruik, het - KNHM Kern met Pit beheer en het onderhoud van het initiatief. - Stichting DOEN - Groen Dichterbij NO GO? Dan zijn er misschien nog andere - IONA stichting mogelijkheden: - Stichting Anitya Foundation - U kunt een andere locatie zoeken; - Prins Bernhard Cultuurfonds - U kunt het initiatief op een andere - Triodos Foundation manier vormgeven (als de grond - De Haëlla Foundation bijvoorbeeld verontreinigd is, kunt u - Dinamofonds moestuinieren in bakken). - Nationaal Groenfonds

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 45 “Hoe meer mensen met groene vingers, hoe groener en gezonder Leeuwarden wordt!”

46 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 INSPIRERENDE VROUW ME T GROEN Tineke Vernhout IDEALENE

Groene opleiding en groen maar tijdens het interview meldde zich vrijwilligerswerk al een gegadigde om haar te helpen met Tineke Vernhout woont in de wijk Aldlân en de verzorging van de boomspiegels. En heeft altijd al een grote voorliefde gehad dat is mooi, want hoe meer mensen met voor de natuur. Daarom heeft zij zich ook groene vingers, hoe groener en gezonder laten opleiden tot biologiedocente in 2007. Leeuwarden wordt! Ondanks dat zij niet aan het werk kwam als biologiedocente, weerhield dat haar niet Wijkmoestuin Aldlân om haar groene passie te blijven volgen. Zij De droom van Tineke om een moestuin te is vanaf 2011 werkzaam bij de werkgroep realiseren met de hele wijk, lijkt in vervulling jeugdeducatie van het IVN Leeuwarden, te gaan door de realisatievan Wijkmoestuin bij Leerschool Permacultuur Friesland Aldlân. Door het realiseren van deze tuin en vanaf 2014 werkzaam in Doarpstún kan zij de gemeenschapsvorming op gang Snakkerbuorren waar zij veel ervaring heeft brengen in de wijk en zowel jong en oud opgedaan over kruiden en gezamenlijk met elkaar laten samenwerken. Dit levert tuinieren. Daarnaast neemt zij ook deel volgens haar een duurzame en actieve aan het Groen Café en heeft in 2015 een betrokkenheid op over hoe voedsel groeit opleiding gedaan als gids op De Kruidhof in en wordt verbouwd. Buitenpost. Draagvlak Boomspiegels “Ik kan melden dat positief Onder twee grote elzen in haar wijk heeft gereageerd is op dit initiatief vanuit Tineke afgelopen juni (2017) pompoenen, de Wijkorganisatie, de aangrenzende zwarte bessen, frambozen, radijsplanten, PCBO Willem Alexanderschool en de selderij, munt, komkommerkruid, kamille jongerenmedewerkers voor Aldlân. Zij en postelein geplant. Het is een vrolijk gaan de jeugd bij de Froskenburch erop en kleurig gezicht, waarbij ook nog de attent maken en kijken of zij ondersteuning oorspronkelijke beplanting zoveel mogelijk kunnen bieden voor het aanleggen van de intact is gelaten. Tot nu toe doet Tineke tuin. De werkgroep jeugdeducatie van IVN de verzorging van de planten nog alleen, Leeuwarden ondersteunt dit initiatief ook.”

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 47 Contact- personen

48 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 Groene initiatieven De Ruiltuin, Leeuwarden L. Statema [email protected] Belevingstuin Middelsehiem, Westeinde S. Verwey De Streekboer [email protected] R. Banga [email protected] Bennerpark, Vlietzone H. Nieuwhof Doarpstun Snakkerbuorren, Snakkerburen [email protected] J. Smeding [email protected] Wijkmoestuin Aldlân, Aldlân T. Vernhout Dorpsboomgaard Wergea, Wergea [email protected] D. Velde [email protected] Bloemen– en fruitpluktuinen Heechterp, Heechterp Eco-rail, Westeinde N. Schotman en V. Childs Milieuplatform Leeuwarden [email protected] [email protected] [email protected] Bewonersplatvorm Valeriuskwartier [email protected] Buurt- en fruittuin De Citrus, Huizum-Oost Wijkvereniging Westeinde T. Slingerland [email protected] [email protected] Fruittuin Zuiderburen, Zuiderburen Boomspiegels Aldlân R. Pijlman T. Vernhout [email protected] [email protected] Groene Loper Grou, Grou Buurtmoestuin Oranjehof, Oranjewijk A. Wildeboer F. Molenaar [email protected] [email protected] Groene tuinafscheidingen, Aldlân Buurttuin ’t Fliedthofke, Vlietzone M. v.d. Hout I. Haagsma [email protected] [email protected] Groene wanden, Binnenstad Buurttuin ’t Túntsje, Transvaalwijk A. Pluymgraaf M. Tamminga [email protected] [email protected] Heemtuin Wirdum Swichum, Wirdum/ Buurttuin Heechterp-Schieringen, Swichum Heechterp-Schieringen Y. van Manen M. van der Schaaf [email protected] [email protected] 058 255 1814 Coöperatie de Hoftuinen, Achter de Hoven Kindermoestuin ‘t Hofje, Achter de Hoven H. Venema T. Sijperda [email protected] [email protected] Daktuin Jacqueline de Booij, Binnenstad Kruidentuin De Groene Apotheek, J. de Booij Oldegalileën [email protected] S. J. Wiersma Dakmoestuin Biltsestraat, Vossenparkwijk [email protected] A. Ferwerda Kruidentuin Zaailand, Binnenstad De Hofkerij, Hempens-Teerns K.J. Osinga J. Miedema [email protected] [email protected] Land-art Kij, Hempens-Teerns De Oerfloed, Goutum Doarpsbelang Himpens/Tearns G. van der Molen [email protected] [email protected]

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 49 Leeuwarden in de bloemen, Leeuwarden Volkstuincomplexen LHVN M. & B. Veenstra Leeuwarder Huurdervereniging van [email protected] Nutstuinen Leeuwarder Bijenlint, Leeuwarden [email protected] J. Wester Volkstuintje Sint Bonifatiuspark, MTV wijk [email protected] J. Laarman Educatieve bostuin van de Plataanschool [email protected] J. Boomsma Stadstuin Techum, De Zuidlanden [email protected] J. Smeding Bee Street, Leeuwarden [email protected] Winkeliersvereniging Binnenstad en Green Wall Pioenstraat, Leeuwarden Oosterstraten M. van Kammen [email protected] [email protected] Moestuin Zamenhofpark CSG Comenius, Leeuwarder voedselbos, Leeuwarder bos Zamenhofpark A. Limareva J. Mars en K. Zijlstra [email protected] [email protected] 0611270036 [email protected] Wijkmoestuin Aldlân, Aldlân Moestuintje Looijerstraat, Transvaalwijk T. Vernhout A. Verweij en J. Brinksma [email protected] [email protected] / Oase yn Wergea [email protected] J. Sietsma Natuur in de Binnenstad, Binnenstad [email protected] H. van Amerongen Speel, beleef en ontmoet in Lekkum [email protected] T. Peters Permacultuur Schieringerweg, Heechterp [email protected] Stichting bewonersbedrijf Heechterp t.a.v. Buurttuin Welgelegen I. van der Zwaag B. Veenstra [email protected] - 0650957321 [email protected] Power to the People, Hempens Educatieve moestuin OBS Palet, Huizum J. Visser West [email protected] J. Heeg Tuindag/Bakkie in de buurt, Oldegalileën [email protected] S. J. Wiersma [email protected] Vlinderberm Canterlân, Miedum F. Nijland [email protected] Vlinder- & moestuin Kon. Wilhelminaschool, Vosseparkwijk D. Runia [email protected] Vlindertuin Nijlân, Nijllân B. Westra [email protected] 06 48541311 Volkstuin Loodyk, Wirdum H. Smit [email protected] Volkstuinen Fier, Wielenpolle Fier Fryslân, M. de Boer [email protected]

50 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 Groene wensen

Bloemenbuurt en de Vogelwijk in de bloemen, Bloemenbuurt E. van Marle [email protected] Groencentrum Bloeigaarden, Bilgaard N. Le [email protected] Insecten– en fruittuin Goutum, Goutum Dorpsbelang Goutum [email protected] Moestuin en fruitgaard Fioringras, Aldlân W. van Gooren [email protected] Multifunctioneel groen op braakliggend terrein, Jirnsum G. Elzinga [email protected] Stadslandbouw voor voedselbank, Leeuwarden Voedselbank Leeuwarden [email protected]

Trapveld met fruitbomen Comité Groenstrook [email protected] Groene ontmoetingsplek voor jong en oud , Techum L. Wolthuis Moestuin Nijlansdyk, Nijlân Sociaal Wijkteam op het Willem-Alexander plein [email protected] Overtuinen op ‘De Skâns” H. Schuil 06-19843550 Knoop’s Moeshoff H. Venema [email protected] Project Magere Weide H. Smedema [email protected] Tiny Forest B. Bleeker [email protected] Gezondheidstuin, Tjerk Hiddes M. Stoelwinder [email protected]

Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017 51 52 Gemeente Leeuwarden | Eetbare en groene initiatieven 2017