Diolch i Meirion a llawer o athrawon ymroddedig eraill

Dathlodd Gymraeg Ysgol Gynradd Ynyswen ei phen- blwydd yn 70 ar 26 Mehefin ar ôl agor ei drysau i’w disgyblion cyntaf ar y dyddiad hwn ym 1950. Arwyddair yr ysgol yw “Cenedl Heb Iaith, Cenedl Heb Galon” ac mae hyn yn byrlymu ym mhob agwedd ar yr ysgol. Y brifathrawes gyntaf oedd Miss Olwen Jones.

Sefydlwyd ysgol Gymraeg Ynyswen yn wyneb cryn wrthwynebiad ar y pryd, ond yn y pen draw Yr ysgol wreiddiol yn falch o ddangos bod cyrhaeddodd ymgyrchwyr a rhieni eu breuddwyd a yr addysg trwy gyfrwng y Gymraega chynyddodd y niferoedd oedd yn mynychu'r ysgol yn raddol. Fodd bynnag, yn y 1960au, gydag ychydig dros 100 o ddisgyblion yn mynychu'r ysgol, roedd y niferoedd yn dechrau gostwng ac roedd yr ysgol yn wynebu cael ei chau. Dyna pryd y penodwyd Meirion Lewis, athraw yn ysgol uwchradd Craig Yr Eos, yn bennaeth. Roedd yn apwyn�ad doeth. Roedd Meirion yn bennaeth ysbrydoledig, yn weithgar ac yn ymroddedig i'w ddisgyblion, ei ysgol a'r iaith Gymraeg.

O dan ei arweinyddiaeth, ehangodd yr ysgol yn gyflym i bron i 350 o ddisgyblion a olygai bod yr ysgol yn hyfyw, ond ei bod bellach yn rhy fach. Arweiniodd y llwyddiant hwn at ehangu addysg gyfrwng Cymraeg trwy gydol Cwm Rhondda. Mae tri phennaeth arall wedi arwain yr ysgol sef Ben Jones, Eurof James a Cerian Roberts.

Nawr mae cannoedd o ddisgyblion sy'n gallu hawlio gyda balchder,“Rwyf yn blentyn y dyfodol, sy'n e�fedd y gorffennol.” Ond os yw hyn i barhau bydd angen iragor ohonom ymaflyd yn yr ymgyrchu dros ein tre�adaeth, ein plant, a’n dyfodol cenedaethol mewn byd amrwyiol a chyfnewidiol.

Ond yn y pen draw dyheadau’r rhieni fydd yn penderfynnu cyfeiriad yr ysgolion Cymraeg. Yrysgolheddiw-cyfleusteraucyfoes Pob hwyl a llwyddiant i’r i blant ac iaith y dyfodol dyfodol a phen-blwydd hapus iawn Ysgol Gymraeg Ynyswen.

Y GLORAN 1 Golygyddol

dioddef o lifogydd - ETO! Digwyddodd y llifogydd ei fod yn cael ei rwystro. Yn Mae llawer o bobl bellach mwyaf diweddar ar ôl cyfnod sicr, roedd yn ymddangos wedi dioddef llifogydd dair byr o law trwm iawn pan bod y draeniau yn y Pentre gwaith ers Nadolig - mae rhai gwympodd tua un rhan o wedi'u blocio. Roedd lefel yr hyd yn oed wedi dioddef chwech o lawiad cyfartalog afon yn isel, ond ni lifodd llifogydd bedair gwaith yn yr mis Mehefin mewn ychydig dŵr yn i lawr y llechweddau un cyfnod. Mae hyn yn dros awr. Byddai unrhyw un i mewn i'r afon ac yn lle annerbyniol. a welodd y storm yn hynny daeth i fyny o'r tyllau cadarnhau bod y glaw yn archwilio fel y gwelir yn y Yn ystod y pandemig hwn debycach i'r hyn a brofwyd llun. neges y llywodraeth yw yn ystod monsŵn yn y “Arhoswch gartref” gan ei trofannau na storm fellt a A wnaeth y llif dwys orlethu’r Mae dŵr yn codi o'r tyllau bod yn amlwg mai dyma’r lle tharanau yn y cymoedd. draeniau neu, fel y mae archwilio yn yr heol mwyaf diogel i fod - oni bai ei preswylwyr yn amau, a oedd fododanydŵr! Pamna Mae glaw trwm yn cwympo y rhain eisoes wedi’u blocio Llifogydd! Llifogydd! chymerwyd camau i gadw dros gyfnod cymharol fyr yn gan nad oeddent wedi’u pobl yn ddiogel? Mae pobl aml yn achosi i ddŵr wyneb clirio i bob pwrpas ar ôl y Mae dicter go iawn yn y cwm eisiau atebion a sicrwydd y orlifo'r draeniau nad ydyn llifogydd blaenorol? Mae’n gan fod bron pob pentref ym bydd llifogydd yn cael eu nhw wedyn yn gallu ymdopi hanfodol bod y cwes�ynau mlaennau’r Rhondda wedi hatal yn y dyfodol. â llif y dŵr a sy’n ymddangos hyn yn cael eu hateb

2 YGLORAN Golygyddol (Parhad)

ddysgu gwersi ac ystyried y Yr hyn sydd ei angen yw i cynorthwyo preswylwyr y ffordd orau ymlaen. ” gyngor RhCT arwain a sefydlu mae'r llifogydd wedi effeithio rhaglen atgyweiriadau a fydd arnyn nhw. Maent hefyd yn Fel arfer maen nhw’n mynd yn sicrhau bod pobl yn rhoi sicrwydd i breswylwyr o’r tu arall heibio! ddiogel yn eu cartrefi. Mae'r bod ymdrechion yn cael eu gwaith adfer uniongyrchol gwneud i glirio'r draeniau ac Mae Leanne Wood AS bellach hwn yn hanfodol ac nid oes maent wedi cyhoeddi rhaglen wedi sefydlu deiseb isod yn mewn unrhyw ffordd ddewis o waith sy'n cael ei wneud galw am Ymchwiliad: arall i'r Ymchwiliad y gan y cyngor.

Rydym ni, sy’n llofnodi’r ddeiseb yma, yn galw ar Cartefi mewn llynLywodraeth Cymru i sefydlu ymchwiliad llawn, yn y Pentre annibynnol, agored a chyhoeddus i achosion y llifogydd er mwyn sicrhau bod camau i gartrefi pobl yn y Rhondda yn 2020, ac i gymryd priodol yn cael eu cymryd i camau priodol i unioni'r problemau. ddiogelu cartrefi preswylwyr Os dymunwch, gallwch ei lofnodi yma: ar gyfer y dyfodol. h�ps://www.leannerhondda.wales/llifogydd_floods Mae ymateb y llywodraeth yn mae Leanne Wood, AS yn Byddech wedi meddwl y tynnu sylw at un o'r galw amdano. Yn wir, dylai byddai'r Llywodraeth Lafur yn anawsterau mawr wrth ddelio Ymchwiliad o'r fath sefydlu y Senedd wedi eisiau ateb y â phroblemau lle mae atebolrwydd gwahanol cwes�ynau hyn a gwneud asiantaethau lluosog yn bar�on a sicrhau bod RhCT yn Dŵr ym mhobman yn y popeth o fewn ei gallu i cymryd rhan. Gan ystyried y adennill unrhyw gostau y Pentre ddarganfod achos y llifogydd, llifogydd yn y Pentre, mae o dylai sefydliadau eraill eu talu. Hyd nes y bydd y gwaith ond pan alwodd Plaid Cymru leiaf dri sefydliad yn cymryd angenrheidiol i amddiffyn AS Leanne Wood am rhan: cartrefi wedi’i wneud, mae’r ymchwiliad fe gafodd ei 1) Mae Cyngor Rhondda bygythiad o lifogydd pellach wrthod gan Llywodraeth Cynon Taf yn gyfrifol am yn parhau ac nid yw’n Cymru. draeniau ar briffyrdd foddhaol i drigolion orfod cael cyhoeddus a gylfa�au. tywod o iardiau adeiladwyr er Dywedodd llefarydd RhCT 2) Yn y gorffennol mae mwyn gwneud “Mae gan bob awdurdod lleol Adnoddau Naturiol Cymru amddiffynfeydd llifogydd arall yng Nghymru yr wedi gwneud gwaith sydd elfennol. O leiaf dylai bagiau effeithiwyd arno gan lifogydd wedi blocio cylfa�au ac wedi tywod neu lifddorau ar gyfer mawr ym mis Chwefror achosi llifogydd. drysau fod ar gael yn rhwydd. rwymedigaeth statudol i 3) Dŵr Cymru sy'n berchen ar Yn ogystal, rhaid i'r adolygu amgylchiadau ac ac yn cynnal gorsafoedd Gwirfoddolwyr yn codi awdurdodau sicrhau bod achosion llifogydd sylweddol. pwmpio dŵr. baw ma’s o ddraeniau rhagolygon y tywydd yn cael Mae'n iawn ein bod yn Yn yr amgylchiadau hyn Diolch byth, mae'r eu monitro a bod dynion ar caniatáu i RhCT ac mae'n hawdd i bob un o'r cynghorwyr Shelley Rees- gael i baratoi amddiffynfeydd awdurdodau eraill gwblhau eu sefydliadau hyn roi'r bai ar y Owen a Maureen Weaver yn cyn i law trwm ddechrau hymchwiliadau fel y gallwn llall am broblemau. gweithio gyda gwirfoddolwyr cwympo. lleol yn y Pentre i geisio

Y GLORAN 3 Yr Ail Gwis Dan Glo (Atebion ar waelod y dudalen)

1. Pa bencampwr paffio'r byd y dyfodol ymladdodd y chwaraewr rygbi Dr. Jack Ma�hews yn ei erbyn yn Sain Athan ym 1943? A. Cassius Clay B. Rocky Marciano C. Sugar Ray Robinson

2. Beth yw enw'r llyn sydd wedi ei gysylltu i Flaenrhondda gan bibell 2 fill�r a hanner o hyd o dan fynydd y Rhigos? A. Lluest Wen B. Llyn Syfaddan C. Llyn Fawr

3. Dechreuodd gwasanaeth trenau i deithwyr yn y Rhondda (mor bell ag Ystrad) ym mha flwyddyn? A. 1875 B. 1861 C. 1901

4. Pa gystadleuaeth Ewropeaidd roedd Ton Pentre yn gymwys i gystadlu ynddi ym 1995, y �m pêl droed cyntaf o Gymru i wneud hynny? A. Inter Toto B. Cwpan Heineken C. Cwpan Schweppes

5. Pwy yw'r blaenwr rygbi sydd wedi sgorio mwyaf o bwyn�au dros Gymru? A. Martyn Williams B. Colin Charvis C. Brian Williams

6. Pryd adeiladwyd Fferm Tynewydd? A. Yr ail ganrif ar bymtheg B. Canol y ddeunawfed ganrif C. 1282

7. Sawl pwll glo roedd yn y Rhondda yn ei anterth? A. 12 B. 76 C. 53

8. Ym mha gastell yng Nghymru carcharwyd Edward II ym 1326? A. Castell y Bere B. Castell Llantrisant C. Castell Coch

9. Beth fasech chi'n ei wneud petai chi'n "cos gwpwr"? A. marchogaeth ceffyl heb gyfrwy B. nofio mewn nant oer C. cerdded mewn glaw trwm

10. Adeiladwyd y capel Anghydffurfiol cyntaf yn y Rhondda yn.... A. 1904 B. 1849 C. 1743

Atebion

1. B 2. C 3. B 4. A 5. B 6. A 7. C 8. B 9. A 10. C

4 YGLORAN I BLE AETH Y DAITH HON?

Efallai y bydd y ffaith nad yw'r bobl yn y gyfnod a ddangosodd gymuned gwybod mai'r gyrrwr bws oedd Wayne llun hwn wedi gwisgo ar gyfer eu Rhondda ar ei gorau wrth i bawb Harry a oedd yn byw ar "y tro" ar gwyliau a bod y llun wedi'i dynnu weithio gyda'i gilydd i geisio cefnogi'r waelod Blaencwm / Blaenrhondda. Os rywbryd yn ystod 1984 neu 1985 yn glowyr a'u teuluoedd. ydych chi yn y llun neu os ydych chi'n eich helpu chi ateb y cwes�wn uchod. adnabod rhywun arall yn y llun, rhowch Mae'r llun yn dangos picedwyr am wybod i ni. Y digwyddiad mawr ym Mhrydain Fawr 4:00 yb ger pwll glo Fernhill-Tower cyn yn ystod y blynyddoedd hyn oedd Streic iddyn nhw gyrraedd Pwll Abercynon - Efallai y gallwch chi roi mwy o y Glowyr a alwyd i geisio atal yn barod i ffurfio'r llinell piced. wybodaeth i'n darllenwyr am yr llywodraeth Thatcher rhag cau’r pyllau amseroedd trafferthus hynny. glo. Dioddefodd y rhai yr effeithiwyd Mike Thomson sydd bellach yn byw yn arnynt gyni mawr ond roedd hefyd yn Ystrad ddarparodd y llun ac mae'n

YSGOLION WEDI AILAGOR AR DIWEDD MIS MEHEFIN

Mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi ailagor ysgolion o ddydd Llun 29 Mehefin 2020 am 3 wythnos, er mwyn i ddisgyblion gael cyfle i fynychu'r ysgol yn ddiogel, dal i fyny, a pharatoi ar gyfer yr haf a Medi 2020. Diwrnod olaf y tymor i ddisgyblion fydd dydd Gwener 17eg Gorffennaf 2020.

Bydd ysgolion yn cysylltu â rhieni yn unigol i'w hysbysu am y trefniadau sy'n cael eu gwneud ar gyfer eu plentyn / plant. Mae'r awdurdodau'n ymwybodol o'r pryderon a allai fod gan rai rhieni ynghylch diogelwch ac nid yw mynychu'r ysgol yn ystod y tair wythnos hyn yn orfodol.

Y GLORAN 5 EICH GOHEBWYR newyddion lleol LLEOL: Rhowchwybodiddyn nhw os byddwch chi DEUNYDD AR GYFER POB RHIFYN I MEWN eisiau rhoi rhywbeth yn Y GLORAN ERBYN DECHRAU’R MIS OS GWELWCH YN DDA Treherbert: TREORCI Dreorci ond nawr o Gastell yn gynt eleni, wedi digwydd eto.GERAINT a afwyd glaw mawr iawn Nedd. Bu Mrs Leabrook yn Ynad Effeithiodd y llifogydd hyn ar MERRIL DAVIES Cddydd Mercher, 17 Heddwch ac yn aelod o Gyngor lawer mwy o eiddo yn y pentref. Mehefin a dioddefodd nifer o y Rhondda am flynyddoedd ac (Gweler y golygyddol ar Treorci: dai ar waelod y Stryd Fawr a yn aelod ffyddlon yn Bethlehem. dudalennau 2 a 3) MARY PRICE Stryd Tynybedw. Yn achos y Cydymdeimlwn yn gywir iawn Stryd Fawr islaw i'r hen Red â'r teulu yn eu colled. ae'n flin gennym Cwmparc: Cow, beiwyd diffyg ar yr orsaf gyhoeddi marwolaeth M NERYS BOWEN bwmpio er i welliannau gael eu ae'n dda deall bod Mrs Mr Peter Carmichael, Stryd gwneud yn sgil llifogydd rai MMair Searle, Prospect Elisabeth. Roedd Peter yn TonPentrea’rGelli: blynyddoedd yn ôl. Place yn gwella ar ôl treulio dau adnabyddus yn yr ardal ac HILARY CLAYTON ae'n ddrwg gennym gyfnod yn yr ysbyty. Pob anfonwn ein cydymdeimlad Mgofnodi marwolaeth Mr dymuniad gorau iddi oddi wrth cywiraf at ei wraig Lynn a'i Elfed Hughes, Heol y Fynwent ar ei chyfeillion. ddau fab yn eu profedigaeth. ôl treulio rhai wythnosau yn GELLI Ysbyty Brenhinol Morgannwg ac ob dymuniad da hefyd i Mr to i gyd, mae trasiedi wedi Ysbyty Cwm Rhondda. Yn ei PHuw Davies, Woodland TON PENTRE Eymweld â theulu Patel sy'n ieuenc�d bu Elfed yn aelod Terrace a Mr Paul Duncan, Stryd oedd dŵr llifogydd ar y berchen ar Costcu�ers. Bu farw selog o dîm rygbi Treorci. Regent sydd, ill dau, ar hyn o Rffordd yn Bailey Street ac Kokilaben Patel a oedd yn byw Cydymdeimlwn â'i blant yn eu bryd yn derbyn triniaeth arweiniodd hyn at orlifo rhan yn y fflat uwchben Costcu�ers profedigaeth. feddygol. o Ysgol Iau Ton Pentre. Yn am oddeutu blwyddyn yn 2008 rth i siopau ailagor ddydd ogystal ag ymdopi â sgil ac a gafodd ddiagnosis o ganser WLlun 22 Mehefin, da oedd effeithiau y llif yn adeilad yr ym mis Medi 2019 ar 4 Mehefin. gweld camerâu'r BBC ar stryd PENTRE ysgol, roedd rhaid i ail- Mae hi wedi marw yn Oshawa fawr Treorci. Cyfwelwyd â Kirsty echreuodd mis Mehefin yn ysgrifennu'r holl gynllun Canada lle bu’n byw gyda’i mab o'r Siop Flodau ac Adrian Dyr un modd ag y daeth mis dychwelyd i'r ysgol a Bieyesh, ei wraig Bhavi a’u plant Emme� o'r Siambr Fasnach. Mai i ben - gyda thân arall ar diweddaru'r asesiad risg ar gyfer Aarak a Rahil. Mae ei merch Esboniodd Adrian fod y Siambr lethrau'r cwm. Y tro hwn roedd agor yr ysgol yn ddiogel i Parul yn dal i fyw yn y Rhondda wedi derbyn grant gan fferm y tân wedi'i leoli'n beryglus yn adlewyrchu maint llai yr ysgol. gyda'i gŵr Raj a'i meibion wynt Pen y Cymoedd i helpu agos i gefn tai yn Pleasant View. Roedd angen i'r Corff Vinesh a Kris ac oherwydd siopau lleol i brynu'r holl offer Roedd mwg trwchus a lludw yn Llywodraethol gytuno ar yr argyfwng Coronavirus ni angenrheidiol i'w galluogi i gorchuddio rhannau o Pentre a asesiad ac yna ei anfon ymlaen lwyddodd i ymweld â'i mam na ailagor yn ddiogel. Ton Pentre ac roedd angen at yr Awdurdod Lleol i'w mynychu ei hangladd. hofrennydd i ddiffodd y fflamau. awdurdodi. Cwblhawyd hyn ac Cydymdeimlwn yn iawn â rist oedd derbyn y ailagorwyd yr ysgol ddiwedd mis theulu Patel yn eu profedigaeth. Tnewyddion am farwolaeth ae’r llifogydd, sydd wedi Mehefin. Mrs Olwen Leabrook, gynt o Mdifetha’r cwm ddwywaith 6 YGLORAN BYD BOB [Y mis hwn mae Bob Eynon yn adrodd ei hanes yn ddarpar �ilwr.]

Singaporeac esgidiau ddim wedi cael eu Fe edrychon ni ar Ian oedd ynys Jafa. Fel ybrwsio'n aml. Roedd capten y wedi disgleirio yn ystod y lleill, cafodd ei barics yn gwyll�o achos flwyddyn ac ar rai eraill oedd ddalgany doeddwn i ddim yn gallu wedi sefyll allan hefyd. "Y Siapaneaida cydgamu o gwbl. Roeddwn cadet gorau ydy .....Bob chael ei hun yn i'n saethu'n eithaf da ond Eynon!" Roedd pawb mewn gweithio ar doeddwn i ddim yn gallu sioc, gan gynnwys fi. reilffordd Byrma cadw'r reiffl yn lân. Mewn nes iddo gael gair, doeddwn i ddim yn Fe aeth y Capten i brotes�o Fe ddarllenais gyda twymyn a marw yn mis Medi ymarferol neu, fel y byddai'r am y canlyniad, ond yn ofer. diddordeb erthygl gan Geoff 1943, yn 23 blwydd oed. capten wedi dweud, doedd Ches iddim fy nyrchfu er Morgan yn rhifyn mis dim siâp arna' i! gwaetha'r canlyniad. Yn ystod Tachwedd o'r Gloran. Roedd Yng nghanol y pumdegau fe gwyliau'r haf fe aethon ni i e'n sôn am hanes Barics y benderfynais i ymuno â Yn ystod ein hail flwyddyn yn wersyll yng ngogledd Cymru, Pentre a phrofiadau'r milwyr chorfflu'r cade�aid o dan y cade�aid roedd rhaid inni ond fwynheais i mo'r profiad. oedd wedi cael eu hyfforddi ddylanwad ffrind ysgol o'r sefyll arholiad Rhan Un, sef Roedd y tywydd yn wael; yno dros y blynyddoedd, ac enw Ian McLeod oedd yn arholiad ysgrifenedig heb roedd y bwyd yn wael a yn enwedig adeg yr Ail Ryfel aelod o'r cade�aid yn barod.. unrhyw elfen ymarferol o doeddwn i ddim yn gallu Byd. Roedd Ian yn yr un dosbarth gwbl. Fe addawodd y capten ymdopi â'r ymarferion â fi yn yr ysgol ramadeg ac ddyrchafu unrhyw un a milwrol. Roedd brawd fy nhad yn un roedd e'n dal y bws wrth fyddai'n pasio'r arholiad gyda ohonyn nhw. Dorien Eynon safle Clyngwyn, chlod. Pan ddaethon ni nôl, fe oedd ei enw ac roedd e wedi Blaenrhondda tra oeddwn i'n roddais i fy nillad milwrol i'r ymuno â'r Fyddin ei ddal wrth y Bont Newydd Wel, ar ddiwedd yr arholiad capten. "Rydw i wedi Diriogaethol yn y tridegau, yn Nhynewydd. Felly, roedd rhaid i ni'r cade�aid penderfynu dy ddyrchafu," sef rhwng y ddau ryfel byd. Er roedden ni'n gallu teithio sefyll mewn rhengoedd ar meddai. Ond roedd y capten ei fod yn gweithio fel glöwr ar gyda'n gilydd gan gasglu iard y barics ac aros am y yn iawn. Doedd dim deunydd ddechrau'r rhyfel, pan cade�aid erail ar y ffordd i canlyniadau. Roedd grŵp o milwr ynof i. Fe aeth Ian ymosododd Siapan ar lawr y cwm. swyddogion o'r tu allan wedi McLeod ymlaen i fod yn wledydd Prydain yn y darllen ein hatebion. "does gadfridog gyda'r parasiwtwyr, Dwyrain Pell, fe gafodd ei Unig blentyn ffodus oeddwn dim ond un cadet sy wedi ac rydyn ni'n ffrindiau o hyd. alwad i deithio gyda bechgyn i. Heb help fy rhieni byddai fy pasio gyda chlod," medden Pawb at y peth y bo! eraill Barics y Pentre i ngwisg filwrol wedi bod yn nhw. amddiffyn lleoedd pwysig fel annhrefnus iawn a fyddai fy Ein NoddwyrCronfa Wynt Treorci Mae’r Gloran yn gwerthfawrogi'n fawr gefnogaeth ein hysbysebwyr rheolaidd a'r cronfeydd gyferbyn.

Y GLORAN 7 Mae brenin y dyfodol yn chwarae golff yn Nhon Pentre

Ychydig ar ôl y Rhyfel Byd trwydded alcohol, ond Cyntaf, darparodd llethrau’r darparwyd loceri ar gyfer cwm, oedd wedi'u clybiau a dillad. Yn raddol gorchuddio â thomeni, yr cynyddodd aelodaeth a unig gyfle ar gyfer gemau chwaraewyd cystadlaethau awyr agored a chwaraeon. clybiau, trefnwyd gemau Ond yna, fel nawr, roedd rhai gyda chlybiau lleol hefyd. pobl yn barod i ymdrechu i Penodwyd �rmon, cliriwyd y wella'r sefyllfa. �r o laswellt garw, gwellwyd y lawn�au a'r �s. Roedd plant ers blynyddoedd Lawnt fowlio ar ben y domen a ffurffiwyd o ludw wedi chwarae pêl-droed ar coch gyda mynydd y Maendy yn y cefndir. Gwnaed gwaith pellach i ochr y mynydd uwchben Ton Tra bod hyn yn digwydd, rhaid galw milwyr i ddarparu ‘Clŵb Y Bechgyn’ Pentre oedd yn cael ei alw ‘Y sefydlwyd Comisiwn gan y Donypandy i chwalu terfysg yn cynnig canolfan bwrpasol Waun'. Fel y mae'r enw'n llywodraeth i ymchwilio i mawr. Sefydlodd glowyr a lle cafodd bechgyn gyfle i awgrymu ardal laith, gorsiog amodau yn y diwydiant swyddogion lleol yr Ocean chwarae snwcer, biliards, sy'n dda ar gyfer pori garw yn mwyngloddio. Aeth y tu Coal Company ‘The Ocean tenis bwrdd, pêl-fasged a unig ydw. hwnt i'w frîff a chafodd ei Area Recrea�on Unit’ i chwaraeon �m amrywiol. I ddychryn gymaint gan wneud defnydd o'r arian ddechrau, nid oedd Mae band bach o lowyr lleol ddiffrwythder a diflastod hwn. darpariaeth debyg ar gyfer yn llogi rhan fach o'r �r hwn bywydau pobl mewn pentrefi merched yr ardal, ond oddiwrth Fferm Bwllfa a'i droi mwyngloddio nes iddo Llwyddodd y cwmni glo i gael cywirwyd hyn yn y at ddefnydd y gymuned. argymell ardoll o 1d ar bob gafael ar arian er mwyn blynyddoedd diweddarach Roeddent wedi llwyddo i tunnell o lo a gynhyrchid y adeiladu'r ffreutur a'r pan oedd y cyfleusterau ar gasglu ychydig o glybiau golff gellid ei ddefnyddio i wella'r baddonau yng Nglofa Maindy gael i'r ddau ryw. ail-law a dechrau sefydlu sefyllfa. Ym 1920, sefydlwyd yn Ton-Pentre ac yn llawer cwrs golff sylfaenol iawn. Cronfa Les Glowyr ledled y o'u pyllau eraill. Manteisiodd Darparwyd lawnt fowlio wlad i weinyddu'r arian a y glowyr lleol hefyd ar yr hefyd ar ben y domen a Am y flwyddyn gyntaf roedd godwyd gan yr ardoll. arian oedd ar gael i wella'r ffurfiwyd o'r lludw coch a y cwrs yn cynnwys pedwar cyfleusterau hamdden yn yr oedd wedi'i dynnu o'r tŷ twll wedi'u torri gyda chyllyll Er mwyn dadflocio'r gronfa ardal ac un o'r pethau cyntaf bwyler a oedd yn darparu jac o’r fyddin ym mhob roedd yn rhaid ffurfio a wnaethant oedd datblygu pŵer i Bwll Y Maendy. Roedd cornel o'r cae. Chwaraewyd pwyllgorau lleol, yn cynnwys eu cwrs golff. y lludw hwn wedi bod yn fersiwn o golff heb lawn�au, cynrychiolwyr glowyr a Ymestynnwyd y cwrs pedwar llosgi o hyd pan gafodd ei heb offer ac mewn pherchnogion glo. Roedd y twll cyntefig cychwynnol i ddympio yn agos i’r tai yn gwirionedd heb ddim byd llywodraeth yn gobeithio y naw twll a sefydlwyd clwb. Nhon Pentre. Roedd llawer heblaw llawer o frwdfrydedd. byddai'r cydweithrediad o'r farn bod y gwelyau Roedd awydd i wneud gorfodol hwn yn gwella'r Hen ysgubor oedd hon a blodau gwych yn y lawnt gwelliannau, ond roedd arian cysyll�adau diwydiannol chan nad oedd ganddi fowlio yn deillio o'r gwres a parod yn brin a'u hawl ar y �r cythryblus ar y pryd. Dim ond cyflenwad dŵr, gwaith y oedd yn dal i gael ei ollwng yn ansicr. 10 mlynedd ynghynt y bu’n ‘caddies’ oedd nôl dŵr o gan yr lludw islaw. Mae'n fwy ffynnon gyfagos. Nid oedd tebygol bod y gwelyau

8 YGLORAN Mae brenin y dyfodol yn chwarae golff yn Nhon Pentre (Parhad) blodau wedi elwa mwy o'r aherioddyDugigêmogolff cyflenwad parod o dail o ar gwrs golff Ton Pentre. stablau’r pwll a oedd hefyd ar ben y domen ludw goch a Roedd y gêm i'w chwarae ar dim ond llathenni o'r lawnt 17eg Mai, 1924. Gofynnwyd fowlio. i'r Dug farnu sioe ganeri, llywyddu mewn ras filgwn ac Cafodd rhan o’r domen o agor y lawnt fowlio ar ben y bwll Yr Eastern (neu Bwllfa) domen. Cynigiodd tri chôr a ei wastateuo i wneud cae dau fand chwarae yn ystod y pêl-droed gyda ‘dug-out’ yn gêm a chynigiodd cael ei ddarparu fel ystafell ‘contor�onist’ proffesiynol newid. Roedd pêl-droed yn roi arddangosfa yn ystod hynod boblogaidd yn y cinio. Rhondda Uchaf ac roedd Ton Pentre yn ynys chwarae pêl- Cyrhaeddodd y Dug orsaf droed ym môr rygbi'r undeb Treorci a gweld y parc yng nghymoedd De Cymru. newydd a chyfleusterau Roedd �m wedi'i sefydlu eraill cyn mynd i Ton Pentre i yma mor bell yn ôl â 1896 os chwarae'r ornest. nad cyn ac ym 1935 Ei Uchelder Brenhinol Dug Efrog yn chwarae golf sefydlwyd y clwb presennol ar Y Waun yn Nhon Pentre Collodd ef a’i bartner yr yn Ynys Parc. gyda chau'r pyllau, daeth y difrifol yn y gwasanaethau ornest ac, yn anffodus, nid cyllid ar gyfer y mentrau hyn hyn ac mae galw cynyddol ar oedd ganddo amser i weld y Darparwyd cyr�au tenis a i ben a chaewyd llawer drigolion lleol i ddarparu caneris a’r milgwn nac i agor chlwb hefyd ar dir uwchben ohonynt. Y clwb golff oedd cyfleusterau o'r fath ar eu y lawnt fowlio, ond dilynodd Kennard Street ac yn un o'r rhai a ceuwyd gyntaf a cyfer eu hunain. torfeydd mawr ei orymdaith ddiweddarach ymgorfforwyd daeth y cae pêl-droed ar i fyny ‘Incline Row’ ac maes saethyddiaeth yn y domen y ‘Eastern’ yn segur Digwyddodd rhywbeth ymlaen i’r cwrs golff. safle. Yn y pen draw, ymhell cyn i'r domen ei hun diddorol o'r datblygiadau sefydlwyd y clwb. ‘Pentre gael ei symud i ffwrdd. hyn ym 1924. Frank Hodges Roedd neb llai na Ei Bowmen’. Symudon nhw Ffynnodd y clwb pêl-droed oedd dyn wedi'i gysylltu ag Uchelder Brenhinol Dug nes ymlaen i Glyncornel a yn Ynys Parc er ei fod wedi Undeb y Glowyr a oedd wedi Efrog wedi ymweld â’n Cwm ddaeth yn lleoliad profi trafferthion ariannol yn dod yn aelod seneddol, ac a daeth yn Frenin Lloegr ar saethyddiaeth sy’n ddiweddar. mewn cyfarfod o'r ôl i'w frawd benderfynu adnabyddus yn rhyngwladol. Gymdeithas Lles dewis menyw a oedd wedi Yn ddiweddarach darparodd Diwydiannol yn Llundain ysgaru yn lle gorsedd Lloegr. Roedd datblygiadau tebyg yn y cyngor lleol lawer mwy o cyfarfu â'i Uchelder digwydd ar draws maes glo gyfleusterau hamdden i Brenhinol Dug Efrog - ail fab Tybed oedd yn ddewis De Cymru ac mewn rhannau drigolion lleol er yn yr oes y brenin. Disgrifiodd Hodges doeth? o Loegr ond, yn y pen draw hon o gyni gwnaed toriadau y datblygiadau yn y Rhondda

Y GLORAN 9 Y crachach oedd yn byw yn Incline Row

Yn ôl pob sôn, roedd ar ôl Ni ddaeth dim o’u Yn ymweliad Ei Uchelder hymdrechion, ond ddiweddar, Brenhinol Dug Gaerefrog flynyddoedd yn adeiladodd (gweler yr erthygl ar dudalen ddiweddarach y cwmni 7 & 8)) pan ddechreuodd ymddiorseddodd brawd y adeiladu tai rhai o drigolion Incline Row, Dug a daeth Dug Gaerefrog ‘Barre�s’ Ton Pentre feddwl eu bod yn Frenin Siôr VI ym 1936. ystâd o dai nhw’n ‘grachach’. Roedden Nawr fe wnaeth y ‘crachach’ ary�rlle nhw’n meddwl rhywbeth oedd yn byw yn ‘Incline Dyma ‘Dinam Parc Avenue’ pan diflannodd safai’r ohonyn nhw eu hunain ac, Row’ ddyblu eu yr enw ‘Incline Row’ - ond mae ‘Incline’ o domen ar un roedd rhai yn meddwl eu hymdrechion i newid enw’r flaen ‘Row’ o dai o hyd, ond oes e? adega bod nhw’n ymddwyn fel stryd. ‘Dinam Parc Avenue’. galwyd yr ystâd yn crachach a meddwl nad ‘Dinam Parc Estate’. oedd 'Incline Row' yn enw Roedd yr ‘incline’ o’r pwll yn Roedd yr enw wedi cael ei addas ar gyfer stryd yr dal i redeg i lawr hyd y ‘rhes’ ddewis ar ôl ‘Llandinam’ – y Pe na bai’r crachach wedi ymwelodd rhywun oedd mor o dai ac roedd yn cael ei lle ble gafodd David Davies, llwyddo tybed a fyddai bwysig â'i Uchelder ddefnyddio’n rheolaidd, ond perchennog Pwll Y Maendy Barre�s wedi galw’r ystâd yn Brenhinol Dug Gaerefrog. rywbryd yn 1938 diflannodd ei eni ac ei fagu. Pwy a ŵyr, ‘Tip Estate’ neu yn ‘Incline yr enw ‘Incline Row’. Fe’i efallai bod rhai o’r Row Estate’ neu rywbeth Dechreuon nhw ymgyrch i disodlwyd gan enw a oedd pwysigions yn meddwl eu tebyg? newid enw'r stryd! yn addas ar gyfer brenin - bod nhw yn ‘ddi-nam’ hefyd.

10 YGLORAN Covid 19 a beth sydd i'w ddysgu o bandemig 1918, "Ffliw Sbaen"

Gyda phethau'n dechrau dechreuodd y clefyd ym 1917, fod torfeydd yn medru lledu'r yn gytûn taw yn 1920 daeth y gwella (am y tro ta beth) o ond oherwydd bod Sbaen yn afiechyd, ac roedd pwyslais ar pandemig i ben pan sa�wynt y pandemig niwtral yn ystod y Rhyfel fwy o lendid personol, yn ddatblygodd y gymdeithas presennol, efallai mae'n Mawr, roedd llawer mwy o ogystal ag ynysu dioddefwyr. imiwnedd i'r firws, ond mae ddiddorol i edrych yn ôl ar y sylw i'r afiechyd yn y elfennau o'r firws dal yn pandemig ar ddiwedd y Rhyfel cyfryngau yno, ac o ganlyniad, Yn Sbaen, galwodd esgob yn ymddangos hyd y dwthwn Byd Cyntaf, sef "Ffliw Sbaen". magwyd y cysyll�ad a Sbaen. Zamora am offeren i atal y hwn. Mae hanes yn aml yn athro clefyd, dim ond i hynny wneud da, ond anaml mae pobl yn Yn debyg i'r adwaith gan rai pethau'n waeth trwy ledu'r Yn wahanol i heddiw, lle yn ôl dysgu o gamgymeriadau'r eleni, ym 1918, dywed rhai yn pandemig fwyfwy. Yn Madrid, y sôn, mae llai o risg i'r ifanc, gorffennol hefyd. Mae hanes gyfeiliornus, taw annwyd caniataodd yr awdurdodau i pryd hynny roedd mwy o yn gallu cynnig sicrwydd o fath dibwys oedd y clefyd. Yn fuan Ŵyl San Isidro fynd yn ei obaith gyda phobl hŷn. Un trwy ddangos pa faint bynnag daeth systemau iechyd y blaen. Yn debyg i hyn, ar esboniad posibl am hyn yw mor wael mae rhywbeth yn cyfnod dan gryn dipyn o gychwyn y pandemig yn 2020, oherwydd bod pobl hŷn y ymddangos ar y pryd, daw eto cyfnod wedi byw gyda'r "Ffliw haul ar fryn. Rwsieg" oedd o gwmpas ym 1889/90, ac wedi derbyn Yn ôl rhai amcangyfriadau, bu mesur o imiwnedd o farw dros 50 miliwn o bobl o'r ganlyniad. pandemig ym 1918. Y nifer o bobl i farw yn y Rhyfel Mawr Ar ôl diflastod y Rhyfel Mawr a oedd tua 20 miliwn. Ffliw Sbaen efallai daeth Ymddangosodd yr afiechyd newid agwedd at fywyd gyda rhwng Ionawr a Chwefror phwyslais ar fwynhad yn ystod 1918 yn Unol Daleithiau'r y "Roaring Twen�es". Ond America (U.D.A.) gyda llwyth o bwysau yn sgil y pandemig. aeth cyngherdd y rhaid cofio hefyd daeth mwy o bobl yn dioddef o ben tost, Daeth cyfnodau lle roedd Stereophonics ymlaen yng ddiflastod enbyd yn y 1930'au, peswch, problemau anadlu a poblogaethau dan glo, gydag Nghaerdydd, yn ogystal â rasys unbeniaid, ffasgiaeth, ac yn y thwymyn. ysgolion a ffiniau gwledydd yn ceffylau Gŵyl Cheltenham pendraw, rhyfel byd arall. cael eu cau. ychydig cyn y gorchymyn i aros Ymhen ychydig fisoedd, adref. Yn ôl Claret Miranda, person dechreuodd pobl cael yr un Yn yr Unol Daleithiau roedd sydd wedi astudio Ffliw Sbaen, symptomau yn Ffrainc, Gwlad modd cael dirwy o $100 am Dechreuodd "ail don" y firws, un peth sydd yn amlwg wedi Belg a'r Almaen. Ym mis Mai, beidio gwisgo mwgwd. Yn ôl ac roedd yn waeth na'r gyntaf. diwedd pandemig yw bod achosodd gŵyl grefyddol i'r astudiaethau am y cyfnod, pan Roedd hefyd drydedd mewn unrhyw fesur oedd yn cael ei clefyd ddechrau yn Sbaen. Er ail-agorwyd ysgolion yn yr rhai mannau yn yr 1920'au ystyried yn eithafol ar y bod y pandemig wedi cael yr U.D.A., yr ysgolion oedd cynnar. Yn Sbaen dechrau, gyda llygaid bore enw "Ffliw Sbaen", credir i'r mwyaf llwyddiannus yn ymddangosodd yr ail don tranoeth, yn aml ddim yn cael claf cyntaf ymddangos mewn gwarchod y plant rhag yr wedi'r cynhaeaf, a dathliadau'r ei ystyried yn ddigonol. Tybed baracs milwrol yn Kansas yn yr afiechyd oedd yr ysgolion cynhaeaf wedi hynny, a hefyd, beth fydd barn yr haneswyr U.D.A.. Credir gan rai sydd hynny oedd yn cyflogi nyrsys. wedi ymlacio'r mesurau clo. sy'n astudio'r cyfnod wedi astudio'r pwnc taw presennol yn y dyfodol? efallai yn Tseina neu yn Ffrainc Deallodd meddygon y cyfnod Ar y cyfan mae academyddion

Y GLORAN 11 MYFYRWYR A'R FEIRWS PROFIAD ELIS MACMILLAN

Mae Elis MacMillan, cyn- iawn oherwydd Nôladrenewid yn ogystal, gyda'r ddisgybl yn Ysgol Gyfun Cwm effaith Cofid19. mae ei rheiny'n cael eu cynnal ar y Rhondda, ar hyn o bryd yn Fel mae'n fywyd fel we hefyd gyda llygad barcut y dilyn cwrs MPhys ym digwydd, myfyriwr camera'n sicrhau nad oes Mhrifysgol Manceinion. Mae roeddElisyn wedi newid unrhyw dwyll yn digwydd! A e nawr ar ei drydedd treuliocyfnod yn sylfaenol. beth am y dyfodol? Bydd flwyddyn ac mae'n edrych ym Mhrifysgol Mae'r holl blwyddyn olaf Elis yn dechrau ymlaen at gwblhau ei gwrs Stony Brook ddarlithoedd ar 28 Medi gyda llawer o'r pedair blynedd mewn ffiseg y arLongIsland, yn cael eu darlithiau unwaith eto ar- flwyddyn nesaf. Efrog NewyddElis Mac Millan yn Efrog cyflwyno lein. Mae e'n gobeithio, fodd pandorroddyNewydd ` dros y we. bynnag, y bydd sesiynau Mae e wrth ei fodd yn byw feirws ar draws ei gynlluniau ymarferol yn gallu digwydd ac yn astudio ym Manceinion a bu'n rhaid troi am adre. Yn naturiol, mae'n well gan mewn labordai unwaith neu gan ganmol cyfleusterau'r Elis eu cael wyneb yn wyneb. ddau yr wythnos. ddinas ar gyfer adloniant a Roedd hyn yn siom gan ei bywyd cymdeithasol yn fod wedi mwynhau'r rhan Er bod un o'i ddarlithwyr, yr Ar hyn o bryd dyw Elis ddim ogystal â neuaddau'r hon o'i gwrs yn fawr iawn ac Athro Brian Cox i'w weld yn wedi penderfynu beth y mae myfyrwyr yn Fallowfield. wedi derbyn croeso mawr aml yn esbonio am ei wneud ar ôl iddo Dywedodd fod y brifysgol yn gan yr Americanwyr y daeth cymhlethdodau raddio ond dymunwn iddo denu myfyrwyr o ogledd ar eu traws. Dywedodd fod gwyddoniaeth ar y teledu, bob llwyddiant gan obeithio y Cymru, ond ar wahân iddo fe teuluoedd yn gwahodd y barn Elis yw bod llai o bydd pethau'n gwella i'w ei hun, dim ond un ferch arall myfyrwyr tramor i'w cartrefi, gymhelliant gan fyfyrwyr sy'n alluogi ef a'r holl fyfyrwyr i o'r Rhondda sydd yno hyd y yn enwedig ar draws gorfod derbyn eu haddysg o fwynhau blwyddyn olaf o dan gŵyr. Diolchgarwch / Thanksgiving, hirbell.amgylchiadau mwy normal Fel pob myfyriwr arall mae ei cyfnod pwysig yng nghalendr nag a brofwyd yn ystod rhan fyd wedi newid yn sydyn y wlad. Mae trefn arholiadau wedi gyntaf 2020. ALLWCH CHI HELPU MENTER IAITH? Mae’r Fenter wedi sicrhau cyllid gan y loteri Genedlaethol – Arian I Bawb, i redeg prosiect newydd sbon tra dan glo: Straeon y Sir - cyne�in Hoffwn gasglu Straeon hen a newydd o’r Sir arbennig hon. Rydym am ddechrau trwy gasglu Straeon o’r gorffennol. Gofynnwn yn garedig i chi adrodd Straeon o bob cwr o’r Sir a’u rhannu gyda ni. Gall y straeon fod yn bersonol neu’n ran o’n llên gwerin. Yr unig ofyniad yw eu bod yn berthnasol igynefin o fewn Rhondda Cynon Taf. Byddwn ni’n casglu’r Straeon, yn hyfforddi ein TIMau ieuenc�d ac yn cyflogi aelodau proffesiynol o’n cymunedau i adrodd y straeon mewn amryw ffyrdd. Bydd rhain yn cael eu rhannu maes o law ac yn sbardun i greu stareon newydd. Mae Angharad Lee wedi cytuno i arwain y prosiect

Er mwyn cynorthwyo a chefnogi’r prosiect hwn gofynnwn i chi rannu stori, gwybodaeth, gysyll�adau gyda ni. Ffyrdd o rannu straeon: 1. [email protected] arbapurneufelrecordiadllais. 2. Gyrru We Transfer o ffeil mawr [email protected] 3. Recordio stori (llais yn unig) ar eich ffôn symudol a’i yrru atom dros Messenger https://www.facebook.com/menterrhondda.cynontaf

12 YGLORAN