uchelfraintuchelfraint2017.10uchelfraintuchel-fraintuchelfrainuchel+braint1, brain2eb.g. ll. uchelfreintiau, uchelfreiniau, a hefyd fel a. (weithiau gyda grym enwol)Braint (fawr neu arbennig), rhagorfraint; statws neu safle uchel, urddas (mawr), mawredd(great or special) privilege, prerogative; high status or position, (great) dignity, majestyc. 1400R13108Haỽd amor trysor trỽssyat uchelvreint16- 17g.FfH50Aed uchel fraint i'ch hael fron / Achos wythiach o Saethon1604Cymreig-7TW (Pen 228)vcheluraint prærogatiua, priuilegium1630YDd154Llawer o'r rhai a ymgyfodasant eu hunain i vchelfreintiauCheltaidd (great dignities), a fuasent yn bodloni eu hunain a breintiau îs pa gwybuasent eu mawrion beryglau?1632J. Davies: LlR394y mae gantho ysbryd balch i'w osod ef ar binacl chwant i anrhydedd, ac i ddangos iddo oddi yno swyddau, ac vchelfreiniau, a goruchafiaethau'r holl fyd1722Llst 189Uchelfraint. m. High advancement, pre-eminence, prerogative: freedom, privilege. p. Uchelfreiniau[1724]G. Wynn: YGD161Fe fyddai yn Uchel-/fraint mawr (great majesty) mewn Tywysog pan2016–17 fyddai yn dyfod allan o'i Balás yn y Nôs, fôd mîl o weision yn gwilied arno1770TGiv.54Act i ragflaenu yr arfer o beidio talu cyfiawnder trwy honni uchel-fraint aelod o Barliament[1870-2]O. R. Ellis: HPFiv.46sicr yw na fu … amddiffynydd mwy diysgog o uchelfraint y brenin nag efe1917Y Drych12 Ebrill2Colli yr uchelfraint fwyaf gogoneddus; colli ei gyfaddasrwydd i fwynhau Duw am dragwyddoldeb1974Traeth225Bydd pawb a gafodd yr uchelfraint o wrando ar un o feistriaid y gynulleidfa … yn falch o gael cyfoeth y pregethwr hynod hwn wedi ei gostrelu yn y sgyrsiau yma2002CCCC7 Mawrth78Gall olygu y gall prif weinidog pwerus fod yn drech nac awdurdod Tŷ'r Cyffredin i raddau, ac y gall rwystro'r Tŷ rhag ymarfer rhai o'i hawliau a'i uchelfreintiaua.Mawr ei fraint, breintiedig iawn, bonheddig, urddasol, mawreddog, mawr; yn perthyn i ragorfraintof great privilege, highly privileged, noble, dignified, majestic, great; prerogative (adj.)15-16g.TA34Caer Gaint uchelfraint, i chwi, - mwy wyneb / Maenol Dinas Basi16g.GILlV22Aethant er moliant am Iôn - uchelfraint / Ir tir hoff enaint ar tair ffynnonn1632D Altus1691T. Williams: YB26Yn wîr henwau drwg anghynnes, yw uchel-feddwl balchder a chybydddod, etto maer rhain yn dangos amcanion hŷf, uchelfraint mewn calon dyn1696CDD23Yn Brophwŷd uchel- frein; yn offeiriad, yn frenin1753TRCyhydreg … O bydd i ddyn isselfraint gyhydreg a dyn uchelfraint, o gwna yr uchelfraint waed ar yr isselfraint, ni ddyly ei ddiwyn1844Yr Haulix.104Gorwedd o blith ei geraint,University - a'i anwyl / Rieni of uchelfraint1898Y Cymro (Lerpwl a'r Wyddgrug)14 Gorffennaf4rhyfeddWales Centre na fuasai hi [yr Genedlaethol] cyn hyn wedi ei galw i un o drefydd llengar y sir uchelfraint hon1917Y Brython (Lerpwl)26 Ebrill4[y] miliwn brithyll ac eog sy'n heigio'r dyfroedd a gedwir gogyfer a'r bobl uchelfraint na wyddant ddim am brinder2008RhC211Yr oedd dicter ymysg aelodau'r Hir ynghylch gweithredoedd llysoedd uchelfraintCeltic y Studies Annual Frenhiniaethuwchelfraint uwchel+braint11595H. Lewys: PA113pann ddigwyddo dim or pethau trancedig hynn i ninau, mal, cyfoeth … anrhyded', ag vwchelfraint (dignity)uchelfraint Adroddiad y Cyfarwyddwr Director’s Report

Wrth gyflwyno adroddiad ar In presenting this report on a very busy year’s work, I flwyddyn brysur iawn, yr hyn take particular pride in the wide scope of activities and sy’n destun balchder arbennig achievements in fulfilment of our mission as a centre of i mi yw’r amrywiaeth helaeth excellence in Celtic Studies. In terms of core research our o weithgareddau a chyraedd­ work encompasses a historical range from the Bronze Age iadau wrth gyflawni ein cen- to the modern period, and engages with a variety of sub- hadaeth fel canolfan ragor­ jects within our broad field, including language, archae- iaeth ym maes Astudiaethau ology, history, literature, religion, place-names, medical Celtaidd. O ran yr ymchwil texts and art. And in order to present the outcomes of our Yr Athro/Professor Dafydd Johnston graidd mae ein gwaith research to the public we have put on numerous events yn cwmpasu rhychwant in collaboration with partners throughout . I am hanesyddol o Oes yr Efydd hyd y cyfnod modern, ac yn very grateful to staff of the Centre for their tireless efforts ymdrin ag ystod o bynciau o fewn ein maes eang, gan once again. gynnwys iaith, archaeoleg, hanes, llenyddiaeth, crefydd, enwau lleoedd, testunau meddygol a chelf. Ac er mwyn A key aspect of the Centre’s research strategy is the rolling cyflwyno ffrwyth ein hymchwil i’r cyhoedd cynhaliwyd programme of projects within the same field which build amryw ddigwyddiadau mewn cydweithrediad â phart- on previous achievements. Before the ‘Cult of Saints in neriaid ar hyd a lled y wlad. Mawr yw fy niolch i staff y Wales’ project came to an end in March a new AHRC- Ganolfan am eu hymroddiad diflino unwaith eto. funded project had already begun work on editing Latin texts about the saints of Wales, which will utilize the same Gwedd bwysig ar strategaeth y Ganolfan yw dilyniant website for online publication. ‘Vitae Sanctorum Cam- prosiectau o fewn yr un maes gan adeiladu ar gyraeddiadau briae’ is led by the University of Cambridge, and we are blaenorol. Cyn i brosiect ‘Cwlt y Seintiau yng Nghymru’ delighted to participate in this new academic partnership. ddod i ben ym mis Mawrth 2017 roedd prosiect AHRC It is a pleasure to welcome Angela Kinney who joined newydd eisoes wedi cychwyn i olygu’r testunau Lladin am the project team from the University of Vienna. Both y seintiau, gan fanteisio ar yr un wefan ar gyfer cyhoeddi these projects are an opportunity for Dr Martin Crampin ar lein. Arweinir ‘Vitae Sanctorum Cambriae’ gan Brif­ to develop his work on the history of stained glass with ysgol Caer-grawnt, ac rydym yn hynod falch o’r bartner­ particular attention to depictions of the saints. iaeth newydd hon. Braf yw croesawu Angela Kinney a ymunodd â thîm y prosiect o Brifysgol Fienna. Mae’r ddau Our work in the field of travel writing continues with brosiect hyn hefyd yn gyfle i Dr Martin Crampin ddat- follow-on funding to disseminate the research outputs of blygu ei waith ar hanes gwydr lliw gyda sylw arbennig i ‘European Travellers to Wales’ with Bangor University ddarluniadau o’r seintiau. and RCAHMW. The ‘Curious Travellers’ team have been very busy with an outstanding exhibition of responses by Mae ein gwaith ym maes llên teithio yn parhau gyda contemporary artists to Thomas Pennant’s tours which chyllid dilynol i ledaenu cynnyrch ymchwil ‘Teithwyr was held at galleries in Wrexham, Plas Brondanw and the Ewropeaidd i Gymru’ ar y cyd â Phrifysgol Bangor a’r Old College in Aberystwyth, and it was good to see publi- Comisiwn Henebion. Bu tîm ‘Teithwyr Chwilfrydig’ yn cation of the first collection of essays focusing specifically brysur iawn gydag arddangosfa nodedig o ymatebion on Pennant himself.

Arddangosfa Teithwyr Chwilfrydig: Symud, Tirlun, Celf yn Oriel Sycharth, Wrecsam The Curious Travellers: Movement, Landscape, Art exhibition, Oriel Sycharth, Wrexham 1 artistiaid cyfoes i deithiau Thomas Pennant a gynhaliwyd Partnerships are essential to our work in the field of place- addition of several hundred words which have come into mewn orielau yn Wrecsam, Plas Brondanw a’r Hen Goleg names. The project with the University of Nottingham the language since publication of the first edition. Finan- yn Aberystwyth, a braf yw gweld cyhoeddi’r gyfrol gyntaf on the place-names of Shropshire was completed at the cial support received from the reflects o ysgrifau ar waith Pennant ei hun. end of 2016 and we look forward to the publication of a the importance of the Dictionary to the infrastructure of volume on the Welsh names of the county. The statutory the language, and it was very good to see the personal Mae partneriaethau’n allweddol i’n gwaith ym maes list of the historic place-names of Wales to be maintained interest taken by the Minister for the , enwau lleoedd. Cwblhawyd y prosiect gyda Phrifysgol by RCAHMW is a splendid opportunity to build on our Alun Davies AM, when he visited the Dictionary Unit in Nottingham ar enwau Swydd Amwythig ddiwedd 2016 ac research collections. The ‘Flood and Flow’ project led by June. The Friends of the Dictionary Society established edrychwn ymlaen at gyhoeddi cyfrol ar enwau Cymraeg the University of Leicester is engaged in the study of what this year will act as a focus for public support, and we y sir yn fuan. Mae’r gofrestr statudol o enwau lleoedd the place-names of Wales and England can reveal about are grateful to Myrddin ap Dafydd for his enthusiastic hanesyddol Cymru sydd i’w chynnal gan y Comisiwn Hen- people’s relationship with water. And we were delighted contribution as president of the society. ebion yn gyfle gwych i adeiladu ar ein casgliadau ymchwil. to co-organize the Welsh Place-Name Society’s annual Alun Davies AC a golygydd rheolaethol y Geiriadur, Andrew Hawke Mae’r prosiect ‘Llif a Llifogydd’ dan arweiniad Prifysgol conference at the National Library this year. Alun Davies AM with the Dictionary’s managing editor, Andrew It is a pleasure to thank local societies for their cooper- Caerlŷr ar ganol y gwaith o ddadansoddi’r dystiolaeth Hawke ation in organizing public events which have been an doreithiog sydd mewn enwau lleoedd am berthynas pobl Although the ‘Atlantic Europe in the Metal Ages’ project opportunity for us to present our work to audiences across â dŵr yng Nghymru a Lloegr. A hyfryd oedd cyd-drefnu officially finished in 2016, recent discoveries by palaeo­ Pleser yw diolch i gymdeithasau lleol am eu cyd- the country. Day conferences were held on the Poets of cynhadledd flynyddol Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru geneticists have shed exciting new light on the early weithrediad­ yn trefnu digwyddiadau cyhoeddus a fu’n gyfle the Nobility at Canolfan Hanes Uwchgwyrfai in Clynnog yn y Llyfrgell Genedlaethol eleni. history of Europe, giving further support to the theory i ni gyflwyno ein gwaith ar draws Cymru. Cynhaliwyd Fawr, on the Morris brothers’ correspondence in partner- that the Celtic languages developed in the west. Our cynadleddau undydd hwyliog ar Feirdd yr Uchelwyr yng ship with Cymdeithas Morrisiaid Môn in Llangefni, and Er bod y prosiect ‘Ewrop Môr Iwerydd yn Oesoedd y work is now continuing in collaboration with partners Nghanolfan Hanes Uwchgwyrfai yng Nghlynnog Fawr, ar on travellers and artists at Penpont with the support of Metelau’ wedi gorffen yn swyddogol yn 2016, mae dar- in Sweden, with particular attention to the intriguing con- lythyrau’r Morrisiaid mewn partneriaeth â Chymdeithas the Brecknock Society. ganfyddiadau diweddar ym maes geneteg hynafol wedi nections between the Iberian Peninsula and Scandinavia, Morrisiaid Môn yn Llangefni, ac ar deithwyr ac artistiaid taflu goleuni cyffrous ar hanes cynnar Ewrop, gan gryf­ and 3D scans of the decorated stones of the two regions ym Mhenpont gyda chefnogaeth Cymdeithas Brycheiniog. We are indebted to Linda Tomos and the staff of the hau’r ddamcaniaeth fod yr ieithoedd Celtaidd wedi dat- to be produced by the Wales Centre for Advanced Batch National Library of Wales for their assistance in pro- blygu yn y gorllewin. Mae’r gwaith yn parhau nawr Manufacture will be an important contribution to the Rydym yn ddyledus i Linda Tomos a staff Llyfrgell ducing resources relating to our research, including the mewn cydweithrediad â phartneriaid yn Sweden, gyda comparative research. Genedlaethol Cymru am eu cymorth parod gyda’n gwaith ‘Saints of Wales’ website and exhibition and digitization sylw arbennig i’r cysylltiadau diddorol iawn rhwng y ymchwil, gan gynnwys gwefan ac arddangosfa ‘Seintiau of the letters of Thomas Stephens. Our partnership with Penrhyn Iberaidd a Sgandinafia, a bydd y sganiau 3D Cymru’ a digido llythyrau Thomas Stephens. Mae ein part- the Library to maintain and develop the Dictionary of Welsh o’r cerrig addurnedig a wneir gan Ganolfan Gweithgyn­ neriaeth â’r Llyfrgell i gynnal a datblygu’r Bywgraffiadur Biography is going from strength to strength, and the main hyrchu Arloesol ac Arbrofol Cymru yn gyfraniad pwysig Cymreig yn mynd o nerth i nerth, a’r prif ffocws eleni oedd focus this year has been preparations for the new website i’r ymchwil gymharol. y paratoadau ar gyfer gwefan newydd i’w lansio yn 2018. to be launched in 2018.

Cwblhawyd ail flwyddyn ein prosiect ar feddygaeth Llongyfarchwn Linus Band-Dijkstra a Rhys Kaminski- Congratulations to Linus Band-Dijkstra and Rhys ganoloesol a ariennir gan Ymddiriedolaeth Wellcome, Jones ar eu llwyddiant yn ennill eu graddau doethur Kaminski-Jones on their success in gaining their doc- a chafwyd cynnydd arwyddocaol yn y gwaith o oleuo’r eleni, ac mae myfyrwyr eraill y Ganolfan wedi cyflwyno toral degrees this year. The Centre’s other postgraduates berth­ynas gymhleth rhwng y testunau Cymraeg a rhai eu hymchwil mewn amryw gynadleddau. Yn ogystal â’r are also making good progress and have all presented mewn ieithoedd Ewropeaidd eraill. Da yw gweld y cyd- garfan o’n myfyrwyr ein hunain, mae staff y Ganolfan yn their research at various conferences. In addition to our weithio ag ymchwilwyr gwyddonol sy’n astudio’r hen cydgyfarwyddo myfyrwyr yn Abertawe, Bangor, Glasgow, own cohort of students, CAWCS staff have co-supervised Prifysgol De Cymru a Phrifysgol Cymru y Drindod Dewi ryseitiau er mwyn canfod cynhwysion a allai fod o werth Delwedd wedi ei sganio o garreg addurnedig wrthi’n cael ei postgraduates based at Bangor, Glasgow, , the heddiw. phrosesu gan Ganolfan Gweithgynhyrchu Arloesol ac Arbrofol Cymru Sant. Mae ein staff hefyd wedi bod yn cydweithio â’r University of South Wales and the University of Wales A scanned image of a decorated stone being processed by the Drindod Dewi Sant i ddilysu cynllun BA Astudiaethau Trinity . Our staff have also collaborated with Parhaodd y gwaith o ddiweddaru Geiriadur Prifysgol Cymru Wales Centre for Advanced Batch Manufacture Celtaidd newydd i’w ddysgu o bell, ac edrychwn ymlaen Trinity Saint David in validating a BA distance learning trwy ychwanegu cannoedd o eiriau a ddaeth i mewn i’r Our Wellcome-funded project on medieval medicine has at dderbyn y myfyrwyr cyntaf yn hydref 2018. scheme in Celtic Studies, and we look forward to taking iaith ers cyhoeddi’r argraffiad cyntaf. Mae cefnogaeth now completed its second year, and is making significant the first students on the scheme in autumn 2018. ariannol Llywodraeth Cymru yn adlewyrchu pwysig­ progress in clarifying the complex relationship of the Rydym yn ddiolchgar iawn i aelodau Bwrdd Cyfar- rwydd y Geiriadur i seilwaith yr iaith, a braf oedd gweld Welsh texts with those in other European languages. It is wyddwyr y Ganolfan dan gadeiryddiaeth Arwel Ellis Owen We are most grateful to members of the Centre’s Board of diddordeb personol Gweinidog y Gymraeg, Alun Davies also very good to see collaboration with scientists inves- am eu harweiniad a’u cefnogaeth gyson, ac i swyddogion Directors chaired by Arwel Ellis Owen for their guidance AC, pan ymwelodd â’r Uned ym mis Mehefin. Cam pwysig tigating the medieval remedies in search of ingredients Prifysgol Cymru am bob cymorth, yn enwedig Richard and support, and for the ready assistance provided by eleni oedd sefydlu Cymdeithas Cyfeillion y Geiriadur a which might still be useful. Curtis, Mark Rainey, yr Athro Robert Brown a’r Is-Gang- officers of the University of Wales, particularly Richard fydd yn ffocws ar gyfer cefnogaeth y cyhoedd, ac rydym hellor yr Athro Medwin Hughes. Curtis, Mark Rainey, Professor Robert Brown and the yn ddiolchgar i’r Prifardd Myrddin ap Dafydd am ei waith The work of updating the University of Wales Dic- Vice-Chancellor Professor Medwin Hughes. brwd fel llywydd y gymdeithas. tionary,­ Geiriadur Prifysgol Cymru, has progressed with the

2 3 Geiriadur Prifysgol Cymru Fel y rhan fwyaf o sefydliadau yng Nghymru, mae’r Geir­ Like most institutions in Wales, the Dictionary is facing Geiriadur The University of Wales iadur yn wynebu cyfnod o galedi ariannol ac rydym yn a period of financial difficulties and we are most appre- PrifysgolThe Cymru University of Wales DictionaryDictionary ddiolchgar iawn am gefnogaeth Llywodraeth Cymru. ciative of the support given by the Welsh Government. Diolch i’r gefnogaeth hon, ni fu’n rhaid colli mwy na’r hyn Thanks to this support, we have only had to lose the Prif ddigwyddiad y flwyddyn oedd sefydlu Cyfeillion y The main event of the year was the inaugural meeting of sy’n cyfateb i un swydd lawnamser dros y ddwy flynedd equivalent of one full-time post over the past two years Geiriadur ddydd Sadwrn, 17 Mehefin 2017, yn y Drwm Cyfeillion y Geiriadur (the Friends of the Dictionary) on ddiwethaf (drwy beidio â llenwi dwy swydd 0.6 a 0.4). Fel (by not filling two 0.6 and 0.4 FTE posts). As a response yn y Llyfrgell Genedlaethol. Cafwyd sgyrsiau Saturday, 17 June 2017, in the National Library of ymateb i hyn, penderfynwyd comisiynu adroddiad gan The to this, it was decided to commission a report from The difyr gan Myrddin ap Dafydd, llywydd y Wales. Interesting short talks were presented Funding Centre, cwmni yng Nghaerdydd sy’n cynghori Funding Centre, a Cardiff-based company which advises Cyfeill­ion, a soniodd am derminoleg by Myrddin ap Dafydd, president of the elusennau ar godi arian. Byrdwn yr adroddiad cynhwys- charities on fundraising. The main conclusion of this com- bragu draddodiadol; Dr Angharad Cyfeillion, who talked about traditional fawr, a edrychodd ar nifer o gynlluniau geiriadurol tebyg prehensive report, which examined a number of similar Fychan, golygydd hŷn ar staff y Geir­ brewing terminology; Dr Angharad ar draws y byd, oedd y byddai codi arian refeniw sylweddol lexicographical projects around the world, was that raising iadur, a drafododd rai o’r erthyglau Fychan, one of the Dictionary’s senior yn dasg anodd iawn. Mae cefnogaeth y Llywodraeth yn significant revenue funding would be an extremely dif- newydd a ychwanegwyd yn ddiw­ editors, who discussed some of the new sicrhau nad oes rhaid codi am y gwasanaeth ar lein neu ficult task. The Government’s support ensures that we eddar; a Tegwyn Jones, cyn-aelod o’r entries recently added; and Tegwyn gynnwys hysbysebion. do not need to charge for the online service or include staff, a siaradodd yn ddifyr am enwau Jones, a former member of staff, who advertising. lleoedd a chymeriadau lleol yn ei fro gave an interesting talk on place-names Mae GPC Ar Lein () yn denu nifer enedigol. Pwrpas y Cyfeillion yw codi didd­ and local characters in the area where he grew cynyddol o ddefnyddwyr gan wasanaethu dros 1.8 miliwn GPC Online () attracts an increasing ordeb yn y Geiriadur, o ran y ffordd y mae’n up. The aim of the Friends is to raise interest in the o ymholiadau yn ystod y chwe mis diwethaf. Mae’r apiau number of users, servicing over 1.8 million requests cael ei baratoi yn ogystal â’i gynnwys, gan roi cyfle i bobl Dictionary, both in its compilation and its contents, and yn profi’n boblogaidd, gyda 3,354 o lawrlwythiadau yn during the past six months. The apps are proving popular, gynorthwyo mewn gwahanol ffyrdd – o ledaenu’r gair to give people the opportunity to participate in various gyfan gwbl o’r ap Android a 4,890 o’r fersiwn iOS ers y with 3,354 total downloads of the Android app and 4,890 amdano i’w cydnabod i gyfrannu deunydd i’w gynnwys ways – from raising awareness amongst their contacts to lansiad swyddogol ar 26 Mehefin 2016. Maent i’w cael am of the iOS version since the official launch on 26 June yn y Geiriadur. contributing material to be used in the Dictionary. ddim o’r ‘App Store’ a ‘Google Play’ (gw. ). ‘Google Play’ (see ). di-waith a phensiynwyr) a byddant yn cael eu gwahodd unwaged and pensioners) and will receive an invitation Datblygiad pwysig eleni oedd creu cronfa ddata iLex i ddarlith flynyddol, yn derbyn cylchlythyr dwyieithog, to an annual lecture, a bilingual newsletter, a discount on newydd ar gyfer ‘Archif y Geiriadur’. Mae’r archif yn An important development this year was the creation of gostyngiad ar gyhoeddiadau’r Geiriadur, a chyfle i ymweld Dictionary publications, and the opportunity to visit the cynnwys gwybodaeth o ffynonellau y mae’n amhosibl a new iLex database for the Dictionary’s ‘Archive’, which â swyddfeydd y Geiriadur. Trefnwyd digwyddiad arall i’r Dictionary’s offices. A further Friends’ meeting was held dyfynnu ohonynt yn y dull arferol – pethau fel posteri, contains information from sources which cannot be cited Cyfeillion yn yr Eisteddfod Genedlaethol ym Modedern. in the National Eisteddfod in Bodedern. We are extremely rhaglenni cyngerdd, hysbysebion ar gefn bysiau, a phob in the usual way – such as posters, concert programmes, Rydym yn hynod o ddiolchgar i Myrddin ap Dafydd am grateful to Myrddin ap Dafydd for his keen support, for his math o effemera tebyg, gwefannau (ac eithrio’r rheini y advertisements on the backs of buses, and all manner of ei gefnogaeth barod, am ei erthyglau yn recent articles in Barn and Llafar Gwlad, bernir y byddant yn hirhoedlog), lluniau o wrthrychau similar ephemera, websites (apart from those we consider Barn a Llafar Gwlad ac am hybu’r Geiriadur and for promoting the Dictionary on the megis cerrig beddau, arwyddion, ac yn y blaen, a ffeiliau to be persistent), pictures of objects such as gravestones, ar y radio. Mae croeso cynnes i Gyfeillion radio. New Friends will be welcomed cyfrifiadurol. Gellir dyfynnu enghreifftiau o’r archif hon signs, and so forth, and computer files. Examples can be newydd, ac mae modd ymuno ar lein warmly: it is possible to join online by yn lle ceisio dyfynnu o’r eitemau gwreiddiol. cited from this archive instead of trying to cite the original drwy fynd i ­ lle gellir cyfrannu’n ac.uk/friends-of-the-dictionary> where Ychwanegwyd 329 o erthyglau ar eiriau ‘newydd’ (h.y. ariannol at y gwaith hefyd. Rydym yn a financial contribution can also be made. geiriau nad oedd wedi eu cynnwys yn y Geiriadur o’r 329 entries for ‘new’ words (i.e. words which have not ddiolchgar iawn i bawb sydd wedi cefnogi’r We are very grateful to all those who have blaen) a 32 o groesgyfeiriadau ym mis Chwefror 2017, a previously been included in the Dictionary) and 32 cross Geiriadur yn ystod y cyfnod anodd hwn. supported the Dictionary in these difficult rhoddwyd sylw i’r rhain yng nghyfarfodydd y Cyfeillion references were added in February 2017, and they were times. gan Angharad Fychan. Ychwanegwyd swp arall o 340 o discussed in the Friends’ meetings by Angharad Fychan. Mae’n galonogol iawn i’r staff fod cymaint erthyglau ym mis Hydref 2017. Mewn ymgais i wella rhai A further batch of 340 entries was added in October 2017. o ddiddordeb yn y Geiriadur a chymaint It is very heartening to the staff that there o gofnodion hynaf y Geiriadur, ychwanegir y dyfyniad In an attempt to improve some of the oldest entries in the Myrddin ap Dafydd o ddefnydd ohono – mwy nag erioed o’r is so much interest in the Dictionary and perthnasol yn lle’r dyddiad syml a roddir yn aml ar ôl tua Dictionary, the simple date that is often given after about blaen yn ei hanes, mae’n debyg. Yn ystod such great use of it – probably more 1800 (ond heb adolygu dim byd arall yn y cofnod). 1800 is being replaced by the appropriate citation for that y flwyddyn derbyniwyd llu o ymholiadau, cynigion am than ever before in its history. During the year we have date (but without revising anything else in the entry). eiriau newydd i’w cynnwys, cywiriadau neu welliannau received a host of enquiries, suggestions for new words to Parhaodd y twf mewn ymwybyddiaeth o’r Geiriadur i’r testun, rhoddion o lyfrau a chylchgronau, testunau be included, corrections or improvements to the text, gifts ar y cyfryngau cymdeithasol, gyda 1,700 yn ei ‘hoffi’ ar The Dictionary’s presence on social media has continued electronig, rhestrau o enghreifftiau ychwanegol, a rhodd­ of books and journals, electronic texts, lists of additional dudalen Facebook y Geiriadur erbyn hyn a thros 3,400 to increase, with 1,700 ‘likes’ on Facebook by now and ­ion ariannol hael. Rydym yn ddiolchgar iawn am bob examples, and generous financial contributions. We are o ddilynwyr ar Twitter, lle mae ‘Gair y Dydd’ yn profi’n over 3,400 followers on Twitter, where the ‘Word of cefnogaeth ac yn gwerthfawrogi’r holl gyfraniadau hyn. most grateful for all the support and greatly appreciate boblogaidd iawn o hyd. Mae ‘Clecs Cymru’ yn tyfu’n araf the Day’ remains very popular. ‘Clecs Cymru’ is growing these contributions. ond yn gyson fel cyfrwng cymdeithasol cwbl Gymraeg, ac slowly but steadily as a Welsh-only social medium, and the mae’r Geiriadur yn ei gefnogi drwy gyhoeddi ‘Gair y Dydd’ Dictionary supports it by publishing ‘Gair y Dydd’ to our

4 5 i’r 346 o ddilynwyr sydd gennym arno. Cychwynnwyd 346 followers. An English-language Twitter account was fel rhan o’n hymrwymiad i’r Llywodraeth i hybu defnydd Once again, we arranged two training sessions for Welsh cyfrif Saesneg ar Twitter gan obeithio codi diddordeb opened in the hope of raising interest in Welsh amongst o’r adnoddau digidol. learners on the Aberystwyth Summer Course in early yn y Gymraeg ymhlith y di-Gymraeg a’r rheini sydd â those with a more general interest in languages and lexi­ August 2017 as part of our commitment to the Welsh diddordeb cyffredinol mewn ieithoedd a geiriadura. 52 cography. We have 52 followers so far, but some posts Mae’r holl staff wedi cynorthwyo yn y gwahanol ddig- Government to promote the use of our digital resources. sy’n ein dilyn ar hyn o bryd, ond mae rhai o’r postiadau have been seen by thousands as they are shared. wyddiadau, ac yn ogystal mae Angharad Fychan a Gareth wedi’u gweld gan filoedd oherwydd iddynt gael eu rhannu. Bevan wedi gwasanaethu ar Banel Safoni Enwau Lleoedd All members of staff have assisted with the various events, On 14 December 2016 we were visited by the Language y Comisiynydd ar ran y Geiriadur. and Angharad Fychan and Gareth Bevan have in addition Ar 14 Rhagfyr 2016 cawsom ymweliad gan Bwyllgor Committee of Inuit Tapiriit Kanatami, arranged by The represented the Dictionary on the Welsh Language Com- Iaith Inuit Tapiriit Kanatami, wedi’i drefnu gan Prince’s Prince’s Charities Canada and the British Council and Cyflwynwyd cais i Gynllun Grant Cymraeg 2050 (2017– missioner’s Place-Names Standardization Panel. Charities Canada a’r Cyngor Prydeinig gyda’r nod o ddeall which was intended to provide them with a better under- 18) Llywodraeth Cymru am tua £20,000 ar gyfer cynllun yn well sut mae’r Gymraeg wedi’i hadfywio wrth iddynt standing of how Welsh has been revitalized as they prepare i ddigido rhai o slipiau dyfynnu’r Geiriadur a’u trawsgrifio An application was submitted to the Welsh Government’s baratoi i greu orgraff safonol i Inuktitut yng Nghanada. to create a standard orthography for Inuktitut in Canada. drwy dorfoli (crowdsourcing). Bydd yr wybodaeth a gesglir Cymraeg 2050 Grant Scheme (2017–18) for about £20,000 ar gael fel adnodd digidol ychwanegol a fydd o gymorth for a pilot project to digitize a sample of the Dictionary’s Mynychodd y staff nifer o ddigwyddiadau ledled Cymru The staff attended a number of events throughout Wales i’r cyhoedd ac i’n defnyddwyr academaidd. Y bwriad citation slips and transcribe them using crowdsourcing. mewn ymgais i godi ymwybyddiaeth o’r adnoddau digidol to raise awareness of our digital resources and to promote yw canolbwyntio ar y slipiau diweddaraf gyntaf i asesu The information collected will be made available as sydd gennym a hybu’r Geiriadur yn gyffredinol, gan the Dictionary generally, including the ‘Technoleg a’r ymarferoldeb cynllun o’r fath i greu adnodd digidol o’r an additional digital resource to the public and to our gynnwys cynhadledd ‘Technoleg a’r Gymraeg’ (Canolfan Gymraeg’ (Technology and the Welsh Language) con- holl slipiau (tua 2.5m yn gyfan gwbl). [Cyhoeddwyd ar academic users. The intention is to concentrate on the Bedwyr, Bangor); lansiad swyddogol Corpws Cenedlaethol ference (Canolfan Bedwyr, Bangor); the official launch ôl ysgrifennu’r adroddiad hwn fod y cais wedi llwyddo.] most recent slips first to assess the practicality of such a Cymraeg Cyfoes (CorCenCC; Caerdydd); cyfarfod prosiect of Corpws Cenedlaethol Cymraeg Cyfoes (The National scheme to create a digital resource of all the slips (about ‘Datblygiad yr Iaith’ (Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Corpus of Contemporary Welsh; Cardiff); a meeting of Estynnwyd gwahoddiad i Weinidog y Gymraeg a Dysgu 2.5m in total). [After writing this report it was announced Cliath, Dulyn); gweithdy Wicinatur (Plas Tan-y-bwlch, the ‘Development of the Welsh Language’ project (Dublin Gydol Oes, Alun Davies AC, i ymweld â’r Geiriadur, that the application had been successful.] Maentwrog); cynhadledd Cymdeithas Ryngwladol y Com­ Institute of Advanced Studies); a Wicinatur workshop ac roeddem yn falch iawn i’w groesawu ef a rhai o staff isiynwyr Iaith, ‘Iaith Gwaith: Pwysigrwydd Technoleg a (Plas Tan-y-bwlch, Maentwrog); the International Society Uned y Gymraeg i’n swyddfeydd ar 19 Mehefin 2017. Alun Davies AM, Minister for the Welsh Language and Chynllunio Strategol i’r Gweithle Dwyieithog’ (Caerdydd), of Language Commissioners conference, ‘Iaith Gwaith: Dangoswyd y casgliad slipiau iddo, ynghyd â’r system Lifelong Learning, was invited to visit the Dictionary, and ar wahoddiad Comisiynydd y Gymraeg; gweithdy i hybu’r The Importance of Technology and Strategic Planning olygu gyfrifiadurol iLex, GPC Ar Lein a’r apiau. Cyfarfu we were delighted to welcome him and some members Welsh Natural Language Toolkit (WNLT; Prifysgol­ for the Bilingual Workplace’ (Cardiff), by the invitation ag aelodau Bwrdd Ymddiriedolwyr y Ganolfan i drafod of staff from the Welsh Language Unit to our offices on De Cymru, Trefforest); cynhadledd flynyddol y Coleg of the Welsh Language Commissioner; a workshop to sefyllfa’r Geiriadur a chafwyd trafodaeth fuddiol. 19 June 2017. He was shown the citation slip collection, Cymraeg Cenedlaethol (Gregynog); yr Eisteddfod Gened- promote the Welsh Natural Language Toolkit (WNLT; together with the dictionary editing system iLex, GPC laethol (Bodedern, Môn); Sioe Amaeth­yddol Frenhinol University of South Wales, Trefforest); the annual con- Collwyd aelod profiadol iawn o’r staff oedd wedi gwasan­ Online and the apps. He met with members of the Centre’s Cymru (Llanelwedd); a’r ‘Seminar Ryngwladol ar Derm­ ference of the Coleg Cymraeg Cenedlaethol (Gregynog); aethu’r Geiriadur yn ddiwyd am dros 30 mlynedd pan Board of Trustees to discuss the Dictionary and a useful inoleg a Lecsicograffeg’ (Canolfan Bedwyr, Bangor). the National Eisteddfod (Bodedern, Anglesey); the Royal ymddeolodd Dr Manon discussion ensued. Prynwyd stondin gadarn i ddal iPad sy’n hwyluso dangos Welsh Agricultural Show (Llanelwedd, Builth Wells); and Wyn Roberts o’i swydd yr ap i bobl mewn digwyddiadau. Mae’r stondin â lle i the ‘International Seminar on Terminology and Lexicog- fel golygydd hŷn ym mis We lost a very experienced member of staff who served gadw taflenni, ac argraffwyd taflenni gwybodaeth dwy­ raphy’ (Canolfan Bedwyr, Bangor). A sturdy iPad stand Mawrth 2017. Dymunwn the Dictionary diligently for over thirty years when Dr ieithog am y Geiriadur, GPC Ar Lein a’r apiau, ynghyd â was purchased which facilitates demonstrating the app bob hapusrwydd iddi ar Manon Wyn Roberts retired from her post as senior llyfrnodau, i’w dosbarthu mewn digwyddiadau. to the public at events. The stand also holds leaflets, and ei hym­ddeoliad. Yn ei lle, ditor in March 2017. We wish her every happiness for bilingual information sheets about the Dictionary, GPC secondiwyd yr Athro Ann her retirement. In her place, Professor Ann Parry Owen Yn ogystal, mynychodd y golygydd rheolaethol ddau Online and the apps have been printed, together with Parry Owen o’i swydd yn y has been seconded from her post in the Centre for three gyfarfod olaf y Weithred Ewropeaidd COST ‘European bookmarks, for distribution at events. Ganolfan Uwchefrydiau­­ am days a week. Her long experience of editing the poetry of Network of eLexicography’ ym Mudapest a Leiden. dridiau’r wythnos. Bydd ei the Gogynfeirdd and the Cywyddwyr will be a great asset Porth i eiriaduron ieithoedd Ewrop (gw. ), the interface of which was translated into Welsh Yn ystod y flwyddyn i ddod, bydd y staff, yn hytrach nag the Dictionary more up-to-date. There is a pressing need Weithred COST, sef ELEXIS (European Lexicographic by Brenda Williams of the Dictionary staff. A €4m grant ychwanegu geiriau ‘newydd’ yn unig, yn dechrau ailolygu to re-edit all the old entries that were published from C- Infrastructure). Mae’n ansicr ar hyn o bryd a fydd modd i’r has been secured under the European Union’s Horizon ac addasu hen erthyglau’r Geiriadur i wneud y gwaith yn onwards (from 1953 onwards), but this will take many Deyrnas Gyfunol gymryd rhan yn y prosiect pwysig hwn. 2020 scheme for a four-year project which has evolved fwy cyfoes. Mae gwir angen ailolygu’r holl hen erthyglau decades of work, and it will be necessary to prioritize from the COST Action, ELEXIS (European Lexicographic a gyhoeddwyd o C- ymlaen (o 1953 ymlaen), ond gwaith where the need is greatest. Unwaith eto eleni, trefnwyd dwy sesiwn hyfforddi i ddysg­ Infrastructure). It is currently unclear whether the UK will degawdau lawer fyddai hynny, a bydd rhaid blaenoriaethu ­wyr ar Gwrs Haf Aberystwyth ar ddechrau mis Awst 2017 be able to participate in this important project. lle mae’r angen mwyaf.

6 7 Yr Athro/Professor Dafydd Johnston, yr Athro/Professor Paul Russell, Cwlt y Seintiau yng Nghymru Dr David Parsons, yr Athro/Professor Ann Parry Owen, Dr Alaw Mai Edwards, Dr Jenny Day, Dr Martin Crampin, y Gwir Barchedig/ The Cult of Saints in Wales the Right Reverend J. Wyn Evans yng nghynhadledd ‘Chwedlau’r The Cult of Saints in Wales Seintiau’/in the ‘Stories of the Saints’ conference

Yn ystod hanner cyntaf 2017, roedd Oriel Hengwrt yn During the first half of 2017 the Hengwrt Gallery in the In association with the exhibition there were lunch- Llyfrgell Genedlaethol Cymru wedi ei neilltuo ar gyfer ar­­ National Library of Wales was given over to an exhibi- time lectures in the Library by Dr David Parsons and Dr ddangosfa’r prosiect hwn, sef Chwedlau’r Seintiau. Yn rhan tion of the project, under the title Stories of the Saints. The Martin Crampin, and a pair of gallery talks in Welsh and o’r arddangosfa roedd amrywiol lawysgrifau sy’n cynnwys exhib­ition displayed a variety of manuscripts containing English. Finally, in June, we held a one-day conference y testunau y buom yn gweithio arnynt – o uchafbwyntiau the texts we have been working on. These ranged from with speakers drawn from the project and beyond. It was canoloesol fel llawysgrif Hendregadredd, a oedd ar agor i medieval highlights like the Hendregadredd manuscript, a particular pleasure to welcome a former bishop of St ddangos testun ‘Canu i Ddewi’ Gwynfardd Brycheiniog, open at the text of Gwynfardd Brycheiniog’s ‘Canu i David’s, the Right Reverend J. Wyn Evans, who closed a Llyfr Llandaf, yn dangos buchedd Ladin Teilo, i nifer o Ddewi’, and the Book of Llandaff, displaying the Latin a Martin yn dal i drefnu digwyddiadau sydd i’w cynnal ar the day by speaking on ‘St David, the afterlife of a saint’, lyfrau o’r unfed ganrif ar bymtheg a’r ail ganrif ar bymtheg, Life of St Teilo, to a number of sixteenth- and seven- hyd y wlad – cynhaliwyd y diweddaraf yng nghadeirlan drawing entertaining and thought-provoking parallels a oedd yn dangos mor ddyledus ydym i lafur casglwyr teenth-century books, indicating how much of our know­ Llandaf ym mis Tachwedd. between the Welsh patron saint and Lenin. reciwsantaidd fel Roger Morris o Lanfair Dyffryn Clwyd ledge of medieval texts on saints we owe to the industry ac ysgolheigion y Dadeni fel John Davies o Fallwyd am of recusant collectors like Roger Morris of Llanfair Wrth i ni ysgrifennu’r adroddiad hwn, rydym yn dal i The exhibition and con- ein gwybodaeth ynghylch testunau canoloesol am seintiau. Dyffryn Clwyd, or Renaissance scholars like John Davies aros i’r system dechnegol yn y Llyfrgell Genedlaethol gael ference marked the formal Roedd yno gasys arddangos yn canolbwyntio ar Ddewi of Mallwyd. Individual display cases were dedicated to ei chaboli’n derfynol cyn i’r testunau golygiedig gael eu conclusion of the first phase Sant a Gwenfrewy, ac eraill ar seintiau rhyngwladol­ mewn works on St David and St Winefride; others focused on harddangos i’r byd. Bydd y cyhoeddiad yn cynnwys gwaith of our project, the editing ffynonellau Cymreig, ac ar gerddi sy’n dangos pwysig- the treatment of international saints in Welsh sources, chwe aelod a chyn-aelod o staff y Ganolfan – Dr Jenny of Welsh-language texts on rwydd lleoliad yng nghwlt y seintiau brodorol. Roedd and on verses illustrating the importance of locality in Day, Dr Alaw Mai Edwards, yr Athro Dafydd Johnston, saints, and the beginning of rhan sylweddol o’r arddangosfa yn dwyn y stori i’r cyfnod the cult of native Welsh saints. A significant section of yr Athro Barry Lewis, yr Athro Ann Parry Owen ac Eurig the next, the editing of the modern drwy gyflwyno delweddau o’r seintiau o’r bed- the exhibition brought the story into the modern era by Salisbury – yn ogystal â chyfraniadau gan yr Athro Jane Latin Lives of Welsh saints. waredd ganrif ar bymtheg ymlaen, mewn gwydr lliw yn presenting imagery of the saints from the nineteenth Cartwright (Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant) a Dr This work received three arbennig, a chan sôn rhywfaint am hanesyddiaeth y pwnc. century onwards, especially in stained glass, and giving Ben Guy (Caer-grawnt). years’ funding (January some account of the historiography of the subject. 2017–December 2019) from Yn gysylltiedig â’r arddangosfa cafwyd darlithoedd awr the AHRC, and is being ginio yn y Llyfrgell gan Dr David Parsons a Dr Martin carried out in partnership Crampin, a dwy sgwrs oriel yn Gymraeg ac yn Saesneg. with the Department of Angela Kinney Yn olaf, ym mis Mehefin, cynhaliwyd cynhadledd undydd Anglo-Saxon, Norse and gyda siaradwyr o blith tîm y prosiect a thu hwnt. Roedd Celtic at the University of Cambridge under Professor yn bleser arbennig cael croesawu cyn-esgob Tyddewi, y Paul Russell. In April we welcomed to CAWCS Angela Gwir Barchedig J. Wyn Evans, a ddaeth â’r diwrnod i ben Kinney as full-time research fellow working on the project gyda phapur ar ‘St David, the afterlife of a saint’, a oedd yn in Aberystwyth; her opposite number in Cambridge was dangos cyffelybiaeth ddifyr a phryfoclyd rhwng nawddsant Dr Ben Guy until September 2017, to be replaced by Dr Cymru a Lenin. David Callander from October onwards. At CAWCS David Parsons and Martin Crampin continue to work Roedd yr arddangosfa a’r gynhadledd yn ddiweddglo on the ‘Seintiadur’ and the website, and Martin continues ffurfiol i ran gyntaf y prosiect, sef golygu testunau Cymraeg to organize events around the country, the latest of these ar y seintiau, ac yn nodi dechrau’r rhan nesaf, lle byddwn held in Llandaff cathedral in November. yn golygu bucheddau Lladin seintiau Cymru. Mae’r gwaith hwn wedi derbyn nawdd am dair blynedd (rhwng Ionawr At the time of writing we are still awaiting some final 2017 a Rhagfyr 2019) gan yr AHRC, ac yn cael ei wneud tweaks to the technical system in the National Library mewn partneriaeth ag Adran Eingl-Sacsoneg, Norseg a before our newly edited texts are displayed to the world. Chelteg Prifysgol Caer-grawnt, dan arweiniad yr Athro The publication will include work from six current and Paul Russell. Ym mis Ebrill, croesawyd Angela Kinney former members of CAWCS – Dr Jenny Day, Dr Alaw i’r Ganolfan, yn gymrawd ymchwil llawnamser a fydd Mai Edwards, Professor Dafydd Johnston, Professor Barry yn gweithio ar y prosiect yn Aberystwyth; Dr Ben Guy Lewis, Professor Ann Parry Owen and Eurig Salisbury oedd yn gwneud yr un gwaith yng Nghaer-grawnt hyd at – together with contributions from Professor Jane Cart- fis Medi eleni, a Dr David Callander yn ei le o fis Hydref wright (UWTSD) and Dr Ben Guy (Cambridge). ymlaen. Yma yn y Ganolfan, mae David Parsons a Martin Arddangosfa Chwedlau’r Seintiau yn Oriel Hengwrt, Llyfrgell Crampin yn parhau i weithio ar y ‘Seintiadur’ a’r wefan, Genedlaethol Cymru (uchod ac ar y dde) Stories of the Saints exhibition in the Hengwrt Gallery, National Library of Wales (above and right) 8 9 Teithwyr Chwilfrydig: Thomas Pennant a Theithio roedd gennym siaradwyr ar ddau banel gwahanol a’r Athro joint events with local societies, such as our day con- i Gymru ac i’r Alban 1760–1820 Nigel Leask yn cyflwyno prif ddarlith ragorol ynglŷn â ference at Penpont in May with the Brecknock History theithio ar droed. Yn ystod y flwyddyn, traddododd Dr Society, and a forum with Cymdeithas y Morrisiaid (the Curious Travellers: Thomas Pennant and the Mary-Ann Constantine ddwy brif ddarlith ar wahanol Morris Brothers Society) on Anglesey. We have also Welsh and Scottish Tour 1760–1820 agweddau ar y prosiect, yn Nulyn ac yn Aberystwyth, a contributed to a storytelling festival and organized cre- chyflwynodd ddarlith O’Donnell ar Thomas Pennant a ative-writing events. The exhibition of contemporary ‘Phrydeindod’ yn Rhydychen ym mis Mai. artists’ responses to Pennant’s Tours (Movement, Landscape, A ninnau bellach yn cychwyn ar flwyddyn olaf prosiect We are now entering the final year of the ‘Curious Trav- Art) ended up travelling to not one but three separate ‘Y Teithwyr Chwilfrydig’, mae llawer i’w wneud o hyd ellers’ project. Much remains to be done in terms of pre- Mae diddordebau ymchwil y tîm (yn dilyn esiampl ryng­ venues (Wrexham, Llanfrothen, Aberystwyth), with wrth i ni baratoi testunau ar gyfer yr argraffiad digidol – paring texts for the online editions – a complex procedure ddisgyblaethol Pennant ei hun) wedi ein harwain i nifer each new showing accompanied by talks and readings. proses cymhleth sy’n cynnwys golygu, gwirio, mewnforio involving editing, checking, populating databases and o gyfeiriadau diddorol. Bu Dr Liz Edwards yn edrych ar Our recently published catalogue, designed by Dr Martin deunydd i gronfeydd data, a thagio. Bu Dr Luca Guariento, tagging. Our systems developer, Dr Luca Guariento, has deithiau daearegol yng Nghymru, yn cynnwys nifer gan Crampin, beautifully captures the feel of the artworks on ein datblygwr systemau, yn gweithio’n eithriadol o galed worked extremely hard over the last months to create the Charles Darwin; darganfu Dr Ffion Jones gyfeiriad na display. We have also maintained a strong presence at dros y misoedd diwethaf yn creu’r wefan a fydd yn cynnwys website which will contain selections of Thomas Pen- sylwyd arno o’r blaen at y ‘lad’ Moses Griffith cyn iddo academic meetings, including the British Association for detholiad o lythyrau Thomas Pennant ac argraffiadau o’r nant’s letters and the editions of later Tours. We have ymuno â Phennant yn Downing; a chyflwynodd Dr Alex Romantic Studies in July, where we had speakers on two Tours mwyaf diweddar. Rydym hefyd wedi dechrau cyd- also begun working with Oxford’s ‘Early Modern Letters Deans ogwydd newydd ar lenyddiaeth daith a beirniadaeth separate panels and Professor Nigel Leask gave an excel- weithio ag ‘Early Modern Letters Online’ yn Rhydychen Online’ in preparing material for their database. We are ecolegol. Bu ein myfyrwraig PhD, Kirsty McHugh, wrthi’n lent keynote lecture on pedestrian tours. Over the year i baratoi deunydd ar gyfer eu cronfa ddata nhw. Rydym very pleased to have acquired extra help with tagging from ddygn yn trawsgrifio ac yn dehongli teithiau anghyhoedd­ Dr Mary-Ann Constantine gave two keynote lectures on yn falch iawn o fod wedi cael cymorth ychwanegol gyda’r Dr Vivien Williams. edig (a digon beiddgar ar adegau) y dirfeddianwraig o different aspects of the project in Dublin and Aberystwyth, tagio gan Dr Vivien Williams. Swydd Efrog, Anne Lister, yng Nghymru ac yn yr Alban; and delivered the Oxford O’Donnell lecture on Thomas Edited by Mary-Ann Constantine and Nigel Leask Nigel and Edited Constantine by Mary-Ann Enlight ‘Enlightenment Travel and British Identities shows why Thomas Pennant was more than a “curious ac arweiniodd ymchwil Mary-Ann hi i Iwerddon gyda’r Pennant and ‘Britishness’ in May. traveller”, revealing his literary, scientific and antiquarian concerns. Enriching our understanding EnlightEnmEnt travEl of Pennant’s Scottish and Welsh tours and how travel made truth, these engaging essays

illuminate the making of historical identities in an age of intellectual reform.’ E

Cyhoeddwyd llyfr pwysig ym mis Mai: Enlightenment Travel nm —Charles W. J. Withers, Ogilvie Chair of Geography, School of GeoSciences, University of and British idEntitiEs Thomas Pennant ifanc yn 1754 wrth iddi ddod yn amlwg Edinburgh, UK E nt nt and British Identities: Thomas Pennant’s Tours in Scotland and ‘This important and thought-provoking volume persuasively argues the case for a t

rav Thomas Pennant’s Tours multidisciplinary approach to Pennant. Together the essays offer a fresh and subtly nuanced fod dyddlyfr digon tenau a gadwodd yn ystod ei daith The team’s research interests have (following Pennant’s reading of the writings of this influential traveller and his significant contribution to home tour

narratives of regional and national identity in the late eighteenth century.’ E l and British i in Scotland and Wales Wales (London, 2017) yw’r gyfrol gyntaf o ysgrifau i ganol- —Zoe Kinsley, Senior Lecturer in English Literature, Department of English, Liverpool Hope University, UK mewn gwirionedd yn llawn trysorau cudd. Dychwelodd exemplary multidisciplinary lead) taken us in many fascin­ nlightenment Travel and British Identities is the first-ever collection of essays devoted bwyntio’n gyfan gwbl ar waith Pennant. Carem ddiolch to the influential eighteenth-century travel writer, antiquarian and naturalist, Thomas E Pennant. Offering a truly multidisciplinary range of perspectives, the volume explores the Mary-Ann at ddiddordeb ymchwil arall hefyd wrth iddi ating directions. Dr Liz Edwards has explored geological complex networks of informants who helped Pennant undertake and write up the journeys behind

his popular Welsh and Scottish Tours. Widely read and much imitated, the Tours indisputably d E i Dr Gwen Gruffudd yn y Ganolfan am ei medr a’i llafur helped bring about a richer, more complex understanding of the multiple histories and cultures ntiti of Britain at a time when ‘Britishness’ was itself a fragile and developing concept. Enlightenment fynd ati i gyhoeddi blodeugerdd o faledi Llydaweg ar y tours of Wales, including several undertaken by Charles Travel and British Identities seeks to address the comparative neglect of Pennant’s travel writing E

by bringing together researchers from literary criticism, art history, Celtic studies, archaeology s caled gyda’r gwaith golygu copi. Bu aelodau o’r tîm hefyd and natural history. Attentive to the visual as well as textual aspects of Pennant’s topographical enquiries, it rehabilitates a neglected aspect of the Enlightenment in relation to questions of British identity, offering a new assessment of an important chapter in the development of cyd ag Éva Guillorel o Ffrainc: lansiwyd y gyfrol mewn Darwin; Dr Ffion Jones has uncovered a previously unnot­ yn gweithio ar wahanol erthyglau a phenodau yn union- domestic travel writing. mary-ann Constantine is Reader at the University of Wales Centre for Advanced Welsh and Celtic Studies, and a Fellow of the Learned Society of Wales. The author of The Truth against digwyddiad llawn canu a dawnsio yn Aberystwyth ym iced reference to the ‘lad’ Moses Griffith before he joined the World: Iolo Morganwg and Romantic Forgery (2007), Constantine has written widely on the gyrchol gysylltiedig â’r prosiect, ac mae’r rhain bellach Romantic period in Wales and Brittany. nigel leask is Regius Chair in English Language and Literature at the University of Glasgow mis Mai. Pennant at Downing; Dr Alex Deans in Glasgow has as well as a Fellow of the British Academy and the Royal Society of Edinburgh. He is the author yn dechrau gweld golau dydd. Ac mae’r blog ymchwil ar of Robert Burns and Pastoral: Poetry and Improvement in Late Eighteenth-Century Scotland (2010), which won the Saltire Prize for best research monograph in 2010. opened up new angles on travel writing and eco­criticism. anthem studies in travel publishes quality, innovative research that advances contemporary ein gwefan wedi denu nifer o ysgrifenwyr o’r tu allan, yn scholarship in the field of travel studies, including travel, travel writing, literature and history. Cover image: Watercolour picture of Dunvegan by Moses Griffith, Rydym bellach yn paratoi am flwyddyn brysur, a fydd Our PhD student Kirsty McHugh has been valiantly tran- National Library of Wales ogystal â darparu fforwm lle gallwn ninnau rannu’r gwaith yn dod i ben gydag arddangosfa yn Dr Johnson’s House scribing and decoding the unpublished (and occasionally sydd ar y gweill. www.anthempress.com Edited by Mary-Ann Constantine and Nigel Leask yng nghanol Llundain ym mis Tachwedd 2018, a fydd yn rather racy) Welsh and Scottish tours of the Yorkshire archwilio ac yn dathlu teithiau Johnson, Pennant a ffrind landowner Anne Lister; and Mary-Ann’s research has Bu’n flwyddyn brysur arall o ran digwyddiadau allanol a Dr Mary-Ann Constantine a/and cyffredin iddynt ill dau, Hester Thrale Piozzi. taken her to Ireland with the young Thomas Pennant Dr Elizabeth Edwards chyhoeddus wrth i ni gyflwyno sgyrsiau i ystod eang o in 1754 – a rather minimal journal of grwpiau, o ddarlithoedd academaidd i gynulliadau mewn his tour there turned out to be full of neuaddau pentref. Cynaliasom ddigwyddiadau ar y cyd â A major publication appeared in May: Enlightenment Travel hidden treasures. Returning to a pre- chymdeithasau lleol, fel y gynhadledd undydd ym Mhen- and British Identities: Thomas Pennant’s Tours in Scotland and vious research interest, she also pub- pont ym mis Mai gyda Chymdeithas Brycheiniog, a’r Wales (London, 2017) is the first volume of essays solely lished an anthology of Breton ballads fforwm ym Môn gyda Chymdeithas y Morrisiaid. Buom yn dedicated to Pennant’s work. We would like to thank Dr with a French colleague, Éva Guillorel: cyfrannu at ŵyl adrodd stori a digwyddiadau yn ymwneud Gwen Gruffudd at CAWCS for her skill and hard work in this was launched with much singing ag ysgrifennu creadigol yn ogystal. Yn y pen draw, fe copy-editing. Various articles and chapters directly related and dancing in Aberystwyth in May. ymwelodd arddangosfa Symud, Tirlun, Celf – ymatebion to the project are also beginning to appear from different artistiaid cyfoes i Tours Pennant – â nid un ond tri lleol­ members of the team. The innovation of a research blog We are now preparing for a busy year, ­iad gwahanol (Wrecsam, Llanfrothen ac Aberystwyth), a on the website has attracted several writers from outside which will conclude with an exhibi- chafwyd sgyrsiau a darlleniadau ym mhob un. Cyhoedd­ the project, as well as providing a forum for us to share tion in Dr Johnson’s House in central ­wyd catalog, wedi ei ddylunio gan Dr Martin Crampin, our work in progress. London in November 2018, examining sydd wedi llwyddo i ddal naws y gwaith celf yn drawiadol and celebrating the travels of Johnson, iawn. Roedd gennym bresenoldeb cryf mewn cyfarfodydd We’ve had another busy year in terms of outreach and Pennant and their mutual friend, Hester academaidd, yn cynnwys un y Gymdeithas Brydeinig ar public events, giving talks to a wide range of groups, from Thrale Piozzi. gyfer Astudiaethau Rhamantaidd ym mis Gorffennaf, lle academic plenaries to village halls. We have organized Gwaith gan Alison Craig ac Alison Lochhead yn yr arddangosfa Teithwyr Chwilfrydig, Oriel Brondanw / Work by Alison Craig and Alison Lochhead from the exhibition Curious Travellers, Oriel Brondanw 10 11 Teithwyr Ewropeaidd i Gymru 1750–2010 gyfer tua 4,000 o drefi, pentrefi, pentrefannau a ffermydd, villages, hamlets and farms, and the project will be looking European Travellers to Wales 1750–2010 a bydd y prosiect yn anelu at gynnwys rhagor eto. Ym mis to include more and more. In July Dr James January- Gorffennaf fe apwyntiwyd Dr James January-McCann McCann was appointed as the Commission’s project yn swyddog prosiect y Comisiwn, ac mae wedi bod yn officer, and he has been working closely with David to Derbyniodd prosiect ‘Teithwyr Ewropeaidd i Gymru’ The ‘European Travellers to Wales’ project received follow- cydweithio’n agos â David wrth ychwanegu ffynonellau add further sources, including the earliest Welsh-language gyllid dilynol gan Gyngor Ymchwil y Celfyddydau a’r on funding from the Arts and Humanities Research pellach, yn cynnwys y rhestr gynharaf yn y Gymraeg o list of the country’s parish names in NLW manuscript Dyniaethau, ac ar 1 Mehefin dechreuodd Dr Heather Wil- Council, and on 1 June Dr Heather Williams began work enwau plwyfi’r wlad a gedwir yn llawysgrif Peniarth 147 Peniarth 147 (retranscribed from the manuscript). He is liams gydweithio gyda Phrifysgol Bangor (sy’n arwain with Bangor University (who lead the project), the Royal yn y Llyfrgell Genedlaethol (wedi ei haildrawsgrifio o’r currently working on the place-names in the ‘Parochial y prosiect), Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru a Commission on the Ancient and Historical Monuments of llawysgrif). Ar hyn o bryd, mae’n gweithio ar yr enwau Queries’ returned to Edward Lhuyd in the 1690s. Croeso Cymru ar y cam nesaf yn y gwaith. Nod y prosiect Wales and Visit Wales on this new phase. This follow-on lleoedd a geir yn y ‘Parochial Queries’ a ddychwelwyd at dilynol hwn yw manteisio ar y deunydd sydd yn y gronfa project aims to exploit the material held in the database Edward Lhuyd yn y 1690au. ddata a grëwyd gan y prosiect cydweithredol gwreiddiol created by the original collaborative project between ii. Flood and Flow rhwng 2013 a 2016 i helpu i hyrwyddo Cymru, ei hanes, 2013 and 2016 to help to promote Wales, its history, This two-year Leverhulme-funded project runs until July ei hetifeddiaeth ddiwylliannol a’i thirwedd yn ehangach cultural heritage and landscape more widely to national ii. Llif a Llifogydd 2018. It is an interdisciplinary collaboration in partnership i gynulleidfaoedd cenedlaethol and international audiences Bydd y prosiect dwy flynedd hwn dan nawdd Leverhulme with the universities of Leicester, Nottingham and South- a rhyngwladol drwy ddatblygu by developing an interactive yn parhau hyd fis Gorffennaf 2018. Ffrwyth cydweith­ ampton. The aim of the work is to assess the contribu- gwefan ryngweithiol addas i mobile-friendly website that rediad rhyngddisgyblaethol ydyw, mewn partneriaeth â tion that place-name study can make, across England and ddyfeisiau symudol sy’n can­ allows users, primarily but phrifysgolion Caerlŷr, Nottingham a Southampton. Nod Wales, to an understanding of how medieval settlement iatáu i ddefnyddwyr Almaeneg not exclusively from German y gwaith yw asesu’r cyfraniad y gall astudiaethau enwau negotiated river-systems and wetland. Specifically, this a Ffrangeg eu hiaith yn bennaf and French-speaking Europe, lleoedd, ar draws Cymru a Lloegr, ei wneud i’n deall­ gives us an opportunity to study the range of vocabulary greu llwybrau taith thematig to create themed travel routes twriaeth ni o sut roedd aneddiadau canoloesol yn delio applied to streams, pools, weirs, wetlands, etc., across drwy Gymru a chyrchu deunydd through Wales and to access â systemau afonydd a gwlyptiroedd. Yn benodol, mae Wales, in an effort to better appreciate the precise usage hanesyddol, safle benodol sy’n historical, site-specific material hyn yn rhoi cyfle i ni astudio’r ystod o eirfa yn ymwneud of near homonyms. To this end Dr Kelly Kilpatrick was dehongli lleoliadau unigol o that interprets individual loca­ -­­ â nentydd, pyllau, coredau, corstiroedd ac ati sydd i’w appointed as research fellow in August 2016 and she com- safbwynt teithwyr drwy amser ­­­tions from the perspective of canfod ar draws Cymru er mwyn ceisio deall yn well sut pleted a database of nearly 1,500 ‘wet’ settlement-names – yn y ddeunawfed ganrif a’r travellers through time – in yn union y defnyddid cyfystyron agos. I’r perwyl hwn yr containing some 150 watery elements by the time she bedwaredd ganrif ar bymtheg Tîm newydd y prosiect/The new project team: Dr Rita particular the eighteenth and apwyntiwyd Dr Kelly Kilpatrick yn gymrawd ymchwil went on maternity leave in May 2017. (Baby William yn neilltuol. Singer, yr Athro/Professor Carol Tully, Dr Heather Williams, nineteenth centuries. ym mis Awst 2016, a llwyddodd i ychwanegu i’r gronfa arrived safely in June!) Dr Jenny Day was then appointed Dr Scott Lloyd a/and Susan Fielding ddata bron i 1,500 o enwau aneddiadau sy’n cynnwys cryn to cover the maternity period, and she is completing a 150 o elfennau dyfrllyd cyn dechrau ei chyfnod mamol­ database of 500 or so relevant names found in the Book aeth ym mis Mai eleni. (Cyrhaeddodd y babi, William, of Llandaff, giving detailed coverage of the south-east of Astudiaethau Enwau Cymreig yn ddiogel ym mis Mehefin!) Apwyntiwyd Dr Jenny Day the country at a particularly early period. Both Kelly and Astudiaethau Astudiaethau i lenwi’r swydd dros gyfnod mamolaeth Kelly, ac mae Jenny will work on analysing the material from these Welsh Name Studies hi wedi llwyddo i gynnwys tua 500 o enwau perthnasol interlocking data sets and writing it up for publication in sydd i’w canfod yn Llyfr Llandaf, sy’n golygu bod sylw the project’s collaorative monograph. i. Rhestr o Enwau Lleoedd Hanesyddol i. List of Historic Place-Names manwl wedi ei roi i dde-ddwyrain y wlad mewn cyfnod Roedd Deddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016 yn The Historic Environment (Wales) Act 2016 included arbennig o gynnar. Bydd Kelly a Jenny ill dwy yn gweithio gofyn am gael rhestr statudol o enwau lleoedd hanesyddol, provision for a statutory list of historic place-names, and ar ddadansoddi’r setiau data cydglymedig ac yn ysgrifennu a rhoddwyd y gofal am lunio a chadw’r rhestr i Gomisiwn the Royal Commission on the Ancient and Historical amdanynt i gyfrol amlgyfrannog y prosiect. Brenhinol Henebion Cymru (ar ). Ers dyddiau cynnar y cyn­ maintaining the list (at ). Since the planning stages CAWCS, wedi bod yn cynghori’r Comisiwn ynglŷn â strwythur in the person of Dr David Parsons, has been advising the a chynnwys cronfa ddata o enwau lleoedd hanesyddol. Commission on the structure and content of a database Cafodd y Rhestr ei lansio ym mis Mai 2017 ac ar hyn o of historic place-names. The List was launched in May bryd mae’n cynnwys dros 300,000 o gofnodion o enwau. 2017 and currently contains over 300,000 name-records. Mae’r ffigwr aruthrol hwn yn adlewyrchu’r ffaith fod dwy The huge number reflects the incorporation of two large set ddata dorfol fawr wedi eu corffori yn y Rhestr, sef yr crowd-sourced data sets – the names from the Ordnance enwau o ail argraffiad yr Arolwg Ordnans a gasglwyd Survey 2nd edition, collected by the ‘Cymru1900Wales’ gan brosiect ‘Cymru1900Wales’ a’r enwau caeau o Fapiau project, and the field-names from the Tithe Maps of Degwm y 1840au a gasglwyd gan brosiect Cynefin. Yn the 1840s, collected by the Cynefin project. In addition, Dr David Parsons gyda Ken Skates AC yn lansiad y Rhestr o ogystal â hyn, fe ddarparodd David y ffurfiau cynnar ar David provided the early forms of some 4,000 towns, Enwau Lleoedd Hanesyddol Dr David Parsons with Ken Skates AM at the launch of the List of Historical Place-Names 12 13 CBM wrth y gwaith Ewrop Môr Iwerydd yn Oesoedd y Metelau gyfrannwr pwysig i brosiect ‘Celfyddyd cerrig a o sganio meini coffa rhyfelwyr o Oes yr Efydd metel’. Mae’r ganolfan hon wedi arwain y ffordd CBM scanning Bronze Atlantic Europe in the Metal Ages gyda sganio ac argraffu 3D ar gydraniad uchel. Un o Age ‘warrior stelae’ amcanion mawr y prosiect yw galluogi ymchwilwyr Daeth grant gwerth £689,167 yr AHRC i brosiect aml­ The multidisciplinary ‘Atlantic Europe in the Metal Ages’ o gwmpas y byd i gymharu cerrig cerfiedig hynafol ddisgyblaethol ‘Ewrop Môr Iwerydd yn Oesoedd y (AEMA) project came to the end of its £689,167 AHRC sy’n bell ar wahân, yn anymarferol i’w symud, ac Metelau’ i ben yn 2016. Ers hynny, mae’r Athro John Koch grant in 2016. Professor John Koch’s subsequent work yn fregus, a hynny mewn manylder y tu hwnt wedi bod yn adeiladu ar sylfaen gwaith ymchwil y prosiect, builds on the AEMA research, focusing on two rapidly i’r hyn y gellid ei weld â llygad noeth. Edrychwn gan ganolbwyntio ar ddau faes sy’n datblygu’n gyflym: (1) developing areas: (1) evidence for Bronze Age contacts, ymlaen at weld llyfrgell agored o gelfyddyd cerrig tystiolaeth sy’n awgrymu bod cysylltiadau’n bodoli rhwng over the Atlantic seaways, linking Scandinavia and the mewn 3D yn cael ei chreu yn sail ar gyfer ymchwil Llychlyn a’r Penrhyn Iberaidd dros Fôr Iwerydd yn Oes yr Iberian Peninsula, and (2) working through the implica- bellach, yn ogystal â chynhyrchu replicâu hynod Efydd, a (2) goblygiadau canfyddiadau newydd ym maes tions for the beginnings of the Celtic languages implied fanwl a fyddai’n addas ar gyfer amgueddfeydd ac geneteg o ran dechreuadau’r ieithoedd Celtaidd. by new genetic discoveries. arddangosfeydd. Mae John, Marta, Ryan Young o CBM a’r cyfarwyddwr amgueddfa Guillermo Kurtz Yn dilyn cyfres o ddarlithoedd a draddododd John ym Following a series of talks given by John at the Univer- wrthi’n gweithio ar brosiect peilot sy’n gyfrifol am Mhrifysgol Gothenburg yn Sweden ym mis Rhagfyr 2015, sity of Gothenburg in Sweden in December 2015 it was sganio casgliad y Museo Arquelógico Provincial de eye, ancient carved stones that are widely separated, penderfynwyd bwrw ymlaen ag ymchwil gydweithredol a decided to pursue collaborative research to explore the Badajoz yn Sbaen o feini coffa rhyfelwyr o Oes yr Efydd, practically immovable, and fragile. We look forward to fyddai’n edrych ar y dystiolaeth gynyddol sydd i awgrymu growing evidence for direct contacts between the Atlantic yn cynnwys enghreifftiau a ailgerfiwyd yn Oes yr Haearn the creation of an open-access library of 3D rock art as bod cysylltiadau uniongyrchol yn bodoli rhwng rhan- and Nordic Bronze Age. The case for regular and intense Gynnar i ychwanegu testunau Tarteseg. a basis for advanced research, as well as producing of barth Môr Iwerydd a Llychlyn yn Oes yr Efydd. Mae’r long-distance sea links is particularly strong in the chem- highly accurate replicas suitable for museums and exhib­ ddadl dros fodolaeth cysylltiadau morwrol cryf a chyson istry, isotopic analysis and typology of bronze artefacts Hyd yn ddiweddar iawn, roedd genetegwyr, ieithegwyr itions. John, Marta, Ryan Young of CBM and museum dros bellter hir yn arbennig o gadarn o ran cemeg, dadan­ and images of heroes and their accoutrements incised hanesyddol ac archaeolegwyr yn sylweddoli eu bod oll yn director Guillermo Kurtz are working on a pilot project, soddiad isotopig a theipoleg arteffactau efydd a delweddau on stone. Improved typological and scientific dating astudio’r un pwnc i bob pwrpas, ond eu bod yn wynebu scanning the collection Bronze Age ‘warrior stelae’ of the sydd wedi eu hendorri ar gerrig o arwyr a’u harfau a’r reveals that much of the key evidence converges on the ansicrwydd mawr wrth iddynt geisio alinio poblo­ Museo Arquelógico Provincial de Badajoz in Spain, which gwisgoedd sydd amdanynt. Mae’r technegau dyddio teipo- period 1300–900 bc. John and Professor Johan Ling of gaethau, ieithoedd a diwylliannau mewn cyfnodau cyn includes examples recarved in the Early Iron Age to add legol a gwyddonol gwell sydd ar gael erbyn hyn yn datgelu Gothenburg, a leading expert in the Nordic Bronze Age, bod cofnodion ysgrifenedig. Ond yn ystod y blynyddoedd Tartessian texts. bod llawer o’r dystiolaeth allweddol yn cydgyfeirio at y wrote a successful funding bid on the subject ‘Rock art diwethaf, mae datblygiadau chwyldroadol o ran dilyn­ cyfnod 1300–900 cc. Lluniodd John a’r Athro Johan Ling and metal: Late Bronze Age contact between Scandinavia iannu DNA hynafol ar lefel y genom cyfan wedi datgelu Until very recently, geneticists, historical linguists and o Gothenburg, arbenigwr blaenllaw ar Oes yr Efydd yn and the Iberian Peninsula’ (‘Hällristningar och metall, patrymau ymfudiad cynhanesyddol sy’n ddigon amlwg archaeologists had appreciated that they were, in effect, Llychlyn,­­ gais llwyddiannus am nawdd ar y testun ‘Celf­ kontakter mellan Skandinavien och Iberiska halvön i awgrymu sifftiau iaith tebygol. Gwelir bellach fod yr studying the same subject, but faced great uncertainty in yddyd cerrig a metel: cysylltiadau rhwng Llychlyn a’r under bronsåldern’). The application has been awarded ymfudiadau mawr o stepdiroedd rhanbarth y Môr Du a seeking to align human populations, languages and cul- Penrhyn Iberaidd yn Oes yr Efydd Ddiweddar’ (‘Hällrist- a ‘Research-Initiation’ grant from Sweden’s Riksbankens Môr Caspia yn ystod y trydydd mileniwm cc yn cefnogi tures in times before written records. But over the past ningar och metall, kontakter mellan Skandinavien och Jubileumsfond. This initial funding supported a workshop damcaniaeth Gimbutas/Mallory (neu ‘Kurgan’) ynghylch few years, revolutionary breakthroughs in genome-wide Iberiska halvön under bronsåldern’). Dyfarnwyd grant held in Gothenburg in November 2017. This meeting will y famwlad Indo-Ewropeaidd a’r gwasgariadau ohoni. sequencing of ancient DNA have revealed prehistoric ‘ymchwil cychwynnol’ i’r cais gan Riksbankens Jubileums- establish an international­ research network and set an Cyrhaeddodd y symudiadau trawsffurfiol hyn ranbarth migrations so stark as to signal probable language shifts. fond yn Sweden. Y nawdd cychwynnol hwn a aeth tuag agenda for a multi-year funded project. In the planning Altai yn Siberia, canolbarth Asia, canolbarth Ewrop a Evidence for mass migrations from the Pontic–Caspian at gynnal gweithdy yn Gothenburg ym mis Tachwedd of the workshop, John and Johan Ling were joined by Llychlyn. Yn Iwerddon a Phrydain, mae cyfnod y Biceri yn Steppes during the third millennium bc is now seen as 2017. Mae’r cyfarfod hwn wedi arwain at sefydlu rhwyd­ Dr Marta Díaz-Guardamino Uribe of the Department cyd-daro yn yr un modd â newid mawr o boblogaeth Neo- supporting the Gimbutas/Mallory (or ‘Kurgan’) hypo­thesis waith ymchwil rhyngwladol ac wedi gosod yr agenda ar of Archaeology and Conservation of Cardiff University. lithig gyda chefndir Anatolaidd i gyfansymiau genynnol of the Indo-European homeland and dispersal. These gyfer prosiect estynedig a fydd yn cael ei ariannu am nifer Marta, originally from Bilbao, is an internationally rec- sydd â thras yn tarddu o’r stepdiroedd sy’n perthyn yn transformative movements reached the Siberian Altai, o flynyddoedd. Ymunodd Dr Marta Díaz-Guardamino ognized authority on the Bronze Age stelae of Spain and agos i boblogaethau modern Iwerddon a Phrydain. Ar central Asia, central Europe and Scandinavia. In Ireland Uribe o Adran Archaeoleg a Chadwraeth Prifysgol Portugal. As well as researchers based in Sweden and sail hyn, fe gynigiodd genetegwyr yn Iwerddon yn 2016 and Britain, the Beaker period similarly coincides with Caerdydd â John a Johan Ling i drefnu’r gweithdy. Mae Wales, the ‘Rock art and metal’ project assembles leading fod Gwyddeleg yn barhad o’r iaith Indo-Ewropeaidd a a major break from a Neolithic population of Anatolian Marta, sy’n hanu o Bilbao yn awdurdod cydnabyddedig specialists from Denmark, England, Ireland (Belfast and ddygwyd i’r ynys 4,000 o flynyddoedd yn ôl. Mae John yn background to gene pools with prominent steppe ancestry yn rhyngwladol­ ar feini coffa Sbaen a Phortiwgal yn Oes Cork), Norway, Portugal and Spain. cydweithio ag archaeogenetegwyr i ddarganfod beth yw closely related to the modern Irish and British populations. yr Efydd. Yn ogystal ag ymchwilwyr yn Sweden ac yng goblygiadau’r dystiolaeth newydd hon o ran tarddiad yr In 2016, Irish geneticists proposed on this basis that Gaelic Nghymru, mae prosiect ‘Celfyddyd cerrig a metel’ wedi Within the University of Wales, an important contributor iaith Gelteg ac ieithoedd Indo-Ewropeaidd eraill. Mae’r continues the Indo-European brought to Ireland 4,000 cynnull ynghyd arbenigwyr blaenllaw o Ddenmarc, Lloegr, to ‘Rock art and metal’ is the Centre for Advanced Batch gwaith yn cynnwys erthygl a llyfr ar y cyd ag awduron years ago. John is collaborating with archaeogeneticists Iwerddon (Belffast a Chorc), Norwy, Portiwgal a Sbaen. Manufacture (CBM) in Swansea. CBM has pioneered eraill o’r Grŵp Ymchwil Archaeogeneteg ym Mhrifysgol on the question of what this new evidence implies for the high-resolution 3D scanning and printing. One important Huddersfield. Bydd John hefyd yn cyfrannu i gyfarfod yn origins of Celtic and the other Indo-European languages. Oddi mewn i Brifysgol Cymru, mae’r Ganolfan Gweithgyn­ goal of the project is to enable researchers around the Huddersfield gyda’r arweinydd yn y maes, David Reich o This work includes an article and a book in preparation hyrchu Arloesol ac Arbrofol (neu CBM) yn Abertawe yn world to compare, in detail beyond that visible to naked Labordy Reich yn Ysgol Feddygol Harvard. with co-authors of the Archaeogenetic Research Group

14 15 celtic studies publications XX Haeussler King CeltiC Religions in Mae cysylltiad John gyda’r prosiect at the University of Huddersfield. John is con- Dafydd Nanmor, disgybl barddol i Rys Goch Eryri, oedd Nia Watkin Powell focused on Dafydd Nanmor, a poetic the Roman PeRiod Personal, Local, and Global tributing to a meeting at Huddersfield with field pwnc Nia Watkin Powell a’r cwestiwn llosg ai perthynas disciple of Rhys Goch Eryri, and the controversial ques- Celti F.E.R.C.AN. (fontes epigraphici relithe Roman Pe R ­ gionum Celticarum antiquarum) ar leader David Reich of the Reich Laboratory of go iawn neu greadigaeth lenyddol oedd y garwriaeth a fu tion of whether his relationship with the married Gwen C dduwiau Celtaidd yr hen fyd ynReligions in Harvard Medical School. rhyngddo a’r ferch briod Gwen o’r Ddôl, sef Dolfrïog ger of Dolfrïog, near Dafydd’s home at Nanmor, was fact or parhau.This multi-authoredEf yw book golygydd brings together new work, fromy a gyfres a cartref Dafydd yn Nanmor. fiction. wide range of disciplinary vantages, on pre-Christian religion in the Celtic-speaking provinces of the Roman Empire. The

chapters are the work of international experts in the fields i John has continued involvement with the chyfrannoddof classics, ancient history,at archaeology,y gyfrol and Celtic studies.Celtic Reliod ­ It is fully illustrated with b&w and colour maps, site plans, photographs and drawings of ancient inscriptions and gions inimages the of Romano-Celtic Roman gods. The Period: collection is based onPersonal, F.E.R.C.AN. (fontes epigraphici religionum Celti­ I gloi’r diwrnod cawsom daith hynod o ddifyr gan y To end the day, we were led by the Reverend J. Lloyd the thirteenth workshop of the F.E.R.C.AN. project ( fontes epigraphici religionum Celticarum antiquarum), which was Local, Globalheld, ina 2014 seiliwyd in Lampeter, Wales. ar drydydd carum antiquarum) project on ancient Celtic gods. Parchedig J. Lloyd Jones o gwmpas yr eglwys, a sefydlwyd Jones on a guided walk around the church, which was gweithdy ar ddeg F.E.R.C.AN., a gyn- He is the series editor and a contributing author yn gynnar yn y seithfed ganrif gan Sant Beuno. Clywsom founded early in the seventh century by St Beuno. We

ISBN 978-1-891271-25-0 celtic celtic 13995 celtic edited by studies studies studies Celtic Religions in the Roman Period: haliwydpubli- yn Llanbedr publi-Pont Steffan. publi- Ralph Haeussler & Anthony King for the volume am bwysigrwydd y safle yn hanes Gwynedd ac fel man learned of Clynnog’s importance in the early history of cations cations 9 781891 271250 cations CSP–Cymru Cyf CSP–Cymru Cyf CSP–Cymru Cyf Golygwyd Celtic Religions gan y clas­ Personal, Local, Global, based on F.E.R.C.AN.’s aros i bererinion ar eu ffordd i Enlli. Gwynedd, especially as a stopover for pilgrims on their cover Celtic Religions Cocidius knockout terfynol.indd 1 29/09/2017 16:03:37 urydd yr Athro Ralph Haeussler o thirteenth workshop held at Lampeter. Celtic Reli­ way to Bardsey. Brifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant a’r archaeolegydd gions was edited by classicist Professor Ralph Haeussler of Llawer o ddiolch i bawb a ddaeth i’n cefnogi ni eleni, a yr Athro Anthony King o Gaer-wynt. Cyhoeddwyd y UWTSD and archaeologist Professor Anthony King of diolch yn arbennig i aelodau Cymdeithas Hanes Uwch- Many thanks to everyone who came to support us this llyfr ym mis Hydref 2017 yn rhan o gyfres ‘Celtic Studies Winchester. The book was published in October 2017 as gwyrfai am eu cymorth ac am gael defnyddio’r Ganolfan year, and special thanks to the members of Cymdeithas Publications’. part of the ‘Celtic Studies Publications’ series. Hanes yng Nghlynnog. Hanes Uwchgwyrfai for their help with the arrangements and for allowing us to use their centre in Clynnog.

Dr Sara Elin Roberts, Eurig Salisbury, Gruffudd Antur, Beirdd yr Uchelwyr Dr Dylan Foster Evans a’r Athro/and Professor Dafydd Poets of the Nobility Johnston wrth Eglwys Sant Beuno, Clynnog Fawr/at the Church of St Beuno, Clynnog Fawr Cynhaliwyd fforwm blynyddol prosiect ‘Beirdd yr The ‘Poets of the Nobility’ project’s annual forum was Uchelwyr’ eleni yng Nghanolfan Hanes Uwchgwyrfai, held this year in Canolfan Hanes Uwchgwyrfai at Clynnog Clynnog Fawr, pentref bychan hardd ar arfordir gogleddol Fawr, a small and beautiful village on the northern coast of Penrhyn Llŷn, ond pentref ac iddo le pwysig yn ein hanes, the Llŷn Peninsula, and a significant place in our history, fel y mae’r elfen Fawr yn ei awgrymu! as the element Fawr (great) in its name suggests!

Rhys Goch Eryri, y bardd-uchelwr o Hafodgaregog yn Rhys Goch Eryri, the poet-gentleman from Hafodgar- Nanmor, Eryri, oedd dan sylw gan ein siaradwr cyntaf, Dr egog in Nanmor, Snowdonia, was the subject of our first Dylan Foster Evans. Ystyriodd yn arbennig y dystiolaeth speaker, Dr Dylan Foster Evans. He considered the evi- dros lythrennedd y bardd, ei dras, a’i ganu i Feuno Sant. dence for the poet’s literacy, his lineage and his poem for Ailystyried Meddygaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol St Beuno. Cerdd Syr Dafydd Trefor i Ddwynwen oedd pwnc Eurig Medieval Welsh Medicine: A New Approach Salisbury, a chyfeiriadau’r beirdd at gerflun a geid ohoni ar Eurig Salisbury’s talk focused on Syr Dafydd Trefor’s poem un adeg yn eglwys Llanddwyn. Trafodwyd yr arfer o fynd to Dwynwen, and the poets’ references to her statue which Mae hi wedi bod yn flwyddyn brysur ar brosiect ‘Ailystyr­ It has been a busy year on the Wellcome Trust funded ar bererindod a rhannodd Eurig ei brofiadau personol yn was housed in Llanddwyn church in the Middle Ages. ­ied Meddygaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol’, a ariennir ‘Medieval Welsh Medicine: A New Approach’ project. mynd ar bererindod ym Mumbai yn India. Eurig also discussed the phenomena of pilgrimage, and gan Ymddiriedolaeth Wellcome. Mae cyfrol gyntaf The first volume of texts, which comprises Dr Diana Luft’s shared his personal experience of taking part in a pil- golygiad a chyfieithiad Dr Diana Luft o’r testunau medd­ edition and translation of the ten collections of recipes Siasbar Tudur oedd dan y chwyddwydr gan Dr Sara Elin grimage in Mumbai, India. ygol, sy’n cynnwys y deg casgliad o ryseitiau a geir yn y found in the four fourteenth-century manuscripts which Roberts. Yn fab i Owain Tudur o deulu Penmynydd a pedair llawysgrif sydd wrth wraidd y prosiect hwn, bron yn are the subject of this study, is nearing completion. As part Catherine de Valois, roedd Siasbar yn ewythr i Harri VII, Dr Sara Elin Roberts turned our attention to Jasper Tudor. barod i fynd at y wasg. Yn rhan o’r gwaith hwn, mae Diana of this work, Diana has been searching for sources and a chwaraeodd ran allweddol yn sicrhau cefnogaeth a budd­ A son of Owain Tudor of Penmynydd and of Catherine de wedi bod yn ymchwilio i ffynonellau a chyfatebiaethau analogues for the Welsh recipes in other contemporary ugoliaeth i’w nai ar faes Bosworth yn 1485. Valois, Jasper was the uncle of Henry VII, and played a key i’r ryseitiau Cymraeg mewn testunau meddygol cyfoes medical material, and has managed to find a good number part in ensuring victory for his nephew on the battlefield mewn ieithoedd eraill, ac wedi darganfod cryn dipyn o’r of these. A remedy for toothache involving burning a Y traddodiad llafar oedd pwnc Gruffudd Antur, a’r modd at Bosworth in 1485. rheini. Er enghraifft, ceir rysáit i drin y ddannoedd gan candle made with leek and henbane seeds, for example, y byddai cwpledi neu linellau’n aml yn cael eu hail- ddefnyddio cannwyll a wneir gyda hadau ffa’r moch a which appears twice in the Welsh corpus, is also very wampio yn ddamweiniol (neu weithiau’n fwriadol) gan The subject of Gruffudd Antur’s talk was the oral trad­ chennin, sy’n ymddangos ddwywaith yn ein corpws ni, common in Middle-English recipe collections; a remedy ddatgeiniaid. ition and how lines or couplets of poetry would often be mewn sawl casgliad Saesneg Canol; mae rysáit i drin y for palsy and gout involving stuffing a gander with fat refashioned accidentally (or sometimes intentionally) by gowt sy’n galw am geiliagwydd wedi’i stwffio gyda saim from a tomcat and roasting it to get the juice also turns datgeiniaid (reciters, singers). gwrcath a’i rostio hefyd yn ymddangos yng nghasgliadau up in the scholarly compendia of John of Gaddesden and

16 17 ysgolheigaidd y meddygon John o Gaddesden a Guy de Guy de Chauliac; and a remedy for a sleeping draught is ymddangos yn gartref naturiol ar gyfer ein trawsgrifiadau England, France, Germany, Ireland, Scotland, Switzerland Chauliac; a fersiwn o’r ‘sbwng cysgbair’ (sy’n ymddangos actually a version of the ‘soporific sponge’ which begins to ni o lythyrau o Awstralia, America, Lloegr, Ffrainc, yr and Wales. Through the valuable assistance of the Head mewn casgliadau Lladin o’r nawfed ganrif ymlaen) yw appear in the ninth century. In one case, Diana has been Almaen, Iwerddon, yr Alban, y Swistir a Chymru. Diolch of Archives and Manuscripts at the National Library, Nia rysáit am ddracht cwsg sy’n ymddangos yn ein corpws able to identify an entire Welsh collection of recipes as a i gymorth gwerthfawr Pennaeth Archifau a Llawysgrifau Mai Daniel, the letters are now available via the links ni. Mewn un achos, mae Diana wedi llwyddo i olrhain translation of a Middle-English collection ascribed to a y Llyfrgell Genedlaethol, Nia Mai Daniel, gellir gweld y below: casgliad cyfan o ryseitiau Cymraeg i ffynhonnell Saesneg, certain Edward of Oxford University, who is described as a llythyrau drwy ddilyn y dolenni canlynol: sef casgliad o ryseitiau mewn Saesneg Canol a briodolir i local Oxford surgeon (Practica Edwardi universitatis Oxonie https://archives.library.wales/index.php/letters-534 ryw Edward o Rydychen, dyn a ddisgrifir fel llawfeddyg qui fuit optimus in illis partibus cirurgicus, British Library https://archives.library.wales/index.php/letters-534 https://archives.library.wales/index.php/letters-889 lleol (Practica Edwardi universitatis Oxonie qui fuit optimus Royal manuscript 12 G iv ff. 188v–199v). https://archives.library.wales/index.php/letters-889 in illis partibus cirurgicus, llawysgrif y Llyfrgell Brydeinig The letters demonstrate that south Royal 2 G iv ff. 188v–199v). Diana has also been working with a group of scientists Mae’r llythyrau’n dangos nad ar y cyrion Wales was not on the margins, but at on a Welsh Crucible funded project led by Dr Geertje yr oedd de Cymru, ond yn hytrach yng the centre of worldwide correspon- Ar yr un pryd, mae Diana wedi bod yn gweithio gyda van Keulen (Swansea University Institute of Life Science) nghanol rhwydweithiau a chysylltiadau dence networks and connections, as grŵp o wyddonwyr ar brosiect o’r enw ‘Adlunio Adlamu’ called ‘Redesigning Resilience’. As part of this project, gohebu, wrth i Gymry alltud ysgrifennu expatriate Welshmen wrote from dan arweinyddiaeth Dr Geertje van Keulen (Sefydliad students working under van Keulen in Swansea, as well o America ac Awstralia, wrth i hynaf­ America and Australia, antiquaries Gwyddor Bywyd Prifysgol Abertawe), dan nawdd Crwsibl as those studying under Dr Rowena Jenkins at Cardiff iaethwyr o Iwerddon a Chernyw geisio from Ireland and Cornwall sought Cymru. Yn rhan o’r prosiect hwn, mae myfyrwyr sy’n Metropolitan University School of Health Sciences, have atebion i gwestiynau am arysgrifau Celt­ answers to questions about Celtic gweithio dan van Keulen yn Abertawe, yn ogystal â rhai been investigating the medieval Welsh remedies for pos- aidd, ac wrth i ysgolheigion Celtaidd inscriptions, and international sy’n astudio dan Dr Rowena Jenkins yn Ysgol Gwyddorau sible antimicrobial agents that could be used in future rhyngwladol fel Adolphe Pictet a Hersart Celtic scholars like Adolphe Pictet Iechyd Prifysgol Metropolitan Caerdydd, wedi bod yn drug discovery research. They have also been looking at de la Villemarqué lythyru ynghylch and Hersart de la Villemarqué cor- ymchwilio i’r ryseitiau Cymraeg canoloesol, gan ddef­ the media used in the medieval recipes to isolate the plant deongliadau o enwau afonydd Celtaidd responded on the interpretation nyddio cyfieithiad Diana, i geisio darganfod cyfryngau substances (normally different types of animal fats, oils, a ffigurau mytholegol. Ymysg y llythyrau of Celtic river names and mythical gwrthfeicrobaidd y gellid eu defnyddio i greu cyffuriau’r water, wine, urine, wax, honey, etc.), and investigating mwyaf rhyfedd a anfonwyd at Stephens figures. Among the more bizarre dyfodol. Maent hefyd wedi bod yn edrych ar y cyfryngau the effects that these would have on the final products. y mae’r rheini o eiddo William Wilde, letters to Stephens are those by a ddefnyddir yn y ryseitiau i arwahanu’r elfennau We got to present some of the preliminary results of this tad Oscar Wilde, a gyfunai ei waith fel William Wilde, the father of Oscar gweithredol yn y planhigion (fel arfer gwahanol fathau research to the public at the Swansea Science Fair in Sep- arbenigwr llygad enwog â diddordebau Wilde, who combined being a well- o seimiau anifeiliaid, olew, dŵr, gwin, troeth, cwyr, mêl, tember 2017, where we also collected family remedies and hynafiaethol. Gohebai â Stephens ynglŷn Dr Marion Löffler known eye specialist with anti- ac ati) i weld pa mor effeithiol ydynt. Cawsom gyfle i gyf­ medical lore from members of the public. ag enw a nodweddion y fad felen, y pla a quarian interests. He corresponded lwyno canlyniadau cyntaf yr ymchwil hon i’r cyhoedd fel ysgubodd drwy Ynysoedd Prydain yn y chweched ganrif with Stephens about the name and nature of y fad felen, the rhan o Ŵyl Wyddoniaeth Abertawe ym mis Medi 2017, lle oc. Mae’r gohebwyr Cymreig enwog yn cynnwys yr ‘yellow plague’ which swept through the British Isles in the buom hefyd yn brysur yn casglu meddyginiaethau teuluol Arglwyddes Charlotte Guest, Augusta Hall (arglwyddes sixth century ad. Famous Welsh correspondents included a llên feddygol gan aelodau o’r cyhoedd. Llanofer), Walter Davies (Gwallter Mechain), Harry Lady Charlotte Guest, Augusta Hall (lady Llanofer), Longueville Jones, Thomas Price (Carnhuanawc) a’r Walter Davies (Gwallter Mechain), Harry Longueville geiriadurwr D. Silvan Evans. Mae eu llythyrau bellach ar Jones, Thomas Price (Carnhuanawc) and the dictionary Trosglwyddo Gwybodaeth a Rhwydweithiau Cymdeithasol: Dysg gael i’r cyhoedd ar y tro cyntaf er pan ysgrifennwyd hwy. maker D. Silvan Evans. Their letters are now accessible Ewropeaidd a’r Chwyldro yn Ysgolheictod Cymru Oes Fictoria to the public for the first time since they were written. Knowledge Transfer and Social Networks: European Learning and the Revolution in Welsh Scholarship in the Victorian Age

Yn rhan o’r prosiect hwn, sy’n cael ei gynnal gan nawdd As part of this Leverhulme Trust funded project Dr Adam Ymddiriedolaeth Leverhulme, bu Dr Adam Coward wrthi Coward transcribed over 400 letters sent to Thomas Ste- rhwng 2014 a 2016 yn trawsgrifio dros 400 o lythyrau a phens of Merthyr Tydfil between 2014 and 2016, which anfonwyd at Thomas Stephens o Ferthyr Tudful, a Dr Dr Marion Löffler revised and translated where necessary, Marion Löffler yn eu golygu ac yn eu cyfieithu pan oedd this past year. This important outcome of the project’s angen. Daeth y cynnyrch pwysig hwn, yn deillio o ymchwil research was made available to the public online on 9 y prosiect, ar gael i’r cyhoedd ar lein ar 9 Awst eleni. Yn August 2017. Since the Thomas Stephens archive is at Llyfrgell Genedlaethol Cymru y cedwir archif Thomas the National Library of Wales, where most of the letters (uchod/above) Ymchwil Edward Freeman i gromlech Gwal-y-filiast/An enquiry into the Gwal-y-filiast Stephens, gyda’r rhan fwyaf o’r llythyrau a anfonwyd ato to Stephens are bound in two volumes, NLW 964E and cromlech by Edward Freeman wedi eu rhwymo’n ddwy gyfrol, sef LlGC 964E a LlGC NLW 965E, the library’s website seemed the natural home (chwith/left) Llythyr o America at Thomas Stephens/ 965E; oherwydd hynny, roedd gwefan y llyfrgell yn for our transcripts of letters from Australia, America, A letter to Thomas Stephens from America

18 19 Gwydr Lliw yng Nghymru Y Bywgraffiadur Cymreig Stained Glass in Wales The Dictionary of Welsh Biography

Arweiniodd prosiect ‘Gwydr Lliw yng Nghymru’ (2009– The ‘Stained Glass in Wales’ project (2009–11) resulted Mae’r gwaith ar y Bywgraffiadur yn bartneriaeth rhwng y Work on The Dictionary of Welsh Biography is a partnership 11) at gyhoeddi cannoedd o enghreifftiau o wydr lliw o in the publication of hundreds of examples of stained Ganolfan a Llyfrgell Genedlaethol Cymru, ac mae’r ddau between the Centre and the National Library of Wales, bob cyfnod mewn cronfa ddata ar lein. Ers hynny, mae glass from all periods on an online database. Since then, sefydliad wedi cydweithio’n agos iawn eleni, yn enwedig and collaboration between the two institutions has been Dr Martin Crampin wedi parhau gyda’i waith arloesol Dr Martin Crampin has continued to pioneer the field gyda golwg ar y cynlluniau ar gyfer gwefan newydd sbon. very close this year, particularly regarding preparation for yn y maes gyda darlithoedd a chyhoeddiadau a chan through lectures, publications and the addition of more Un o’r pethau mwyaf calonogol am y prosiect hwn yw a brand new website. One of the most heartening aspects ychwanegu rhagor o ddeunydd i’r gronfa ddata. Cefn­ material on the database. This was assisted by a small parodrwydd awduron i gyfrannu’n wirfoddol, a chafwyd of this project is the willingness of authors to contribute on ogwyd y gwaith gan grant bychan gan y Glaziers Trust yn grant in 2016 from the Glaziers Trust to catalogue stained erthyglau nodedig eleni ar y pêl-droediwr Ivor All- a voluntary basis. Outstanding articles have been received 2016, yn benodol ar gyfer catalogio ffenestri lliw nifer o glass from a number of churches in Wales that have now church, y beirdd Waldo Williams a Gerallt Lloyd Owen, this year on the footballer Ivor Allchurch, the poets Waldo eglwysi yng Nghymru sydd bellach wedi cau. Mae’r gwaith closed. Studies of the windows of individual churches y cyhoeddwr Huw Lewis, dau o wŷr y gyfraith, Tasker Williams and Gerallt Lloyd Owen, the publisher Huw o astudio ffenestri sy’n perthyn i eglwysi neilltuol wedi have continued with the publication of small books on Watkins a Gareth Wyn Williams, a dau ffotograffydd Lewis, two men of the law, Tasker Watkins and Gareth mynd rhagddo gyda llyfrynnau ar eglwys Santes Gwen­ the church of St Gwenllwyfo, Llanwenllwyfo, and the gwahanol iawn i’w gilydd, Geoff Charles a wnaeth gymaint Wyn Williams, and two very different photographers, llwyfo, Llanwenllwyfo, ac eglwys San Pedr, Llanbedr Pont church of St Peter, Lampeter. i gofnodi bywyd yng Nghymru a Philip Jones Griffiths Geoff Charles who did so much to record life in Wales Steffan. sy’n enwog am ei luniau o Fietnam. Mae’r ymdrechion and Philip Jones Griffiths who is renowned for his photo- In addition to invitations to speak at innovative confer- i gryfhau presenoldeb merched yn y Bywgraffiadur yn graphs of Vietnam. Efforts to improve the representation Yn ogystal â derbyn gwahoddiadau i siarad mewn cynad­ ences on stained glass in Cambridge during 2017, Martin parhau dan arweiniad Dr Marion Löffler mewn partner- of women in DWB continue under Dr Marion Löffler’s leddau arloesol ar wydr lliw yng Nghaer-grawnt yn ystod also acted as a guide for the Stained Glass Museum’s study iaeth ag Archif Menywod Cymru, ac ymhlith y rhai a gyn- leadership in collaboration with the Welsh Women’s 2017, bu Martin hefyd yn gweithredu fel tywysydd ar y weekend, held in north-east Wales in April. This included hwyswyd eleni y mae’r nofelydd Menna Gallie, y meddyg Archive, and amongst those included this year are the penwythnos astudio a gynhaliodd yr Amgueddfa Gwydr visits to twelve churches in Denbighshire and Flintshire, Frances Hoggan, yr heddychwraig Rosalind Rusbridge, novelist Menna Gallie, the doctor Frances Hoggan, the Lliw yng ngogledd-ddwyrain Cymru ym mis Ebrill. Roedd as well as further churches and private chapels across the a’r dywysoges Eleanor de Montfort. Mae mawr angen peace campaigner Rosalind Rusbridge, and the princess hyn yn cynnwys teithiau i ddeuddeng eglwys border in Cheshire. erthyglau­ newydd i gymryd lle rhai o’r hen erthyg­lau Eleanor de Montfort. Some of the older articles are badly yn Sir Ddinbych a Sir y Fflint, ac i eglwysi a er mwyn adlewyrchu’r ysgolheictod diweddaraf, fel y in need of replacing in order to take account of the latest chapeli preifat dros y ffin yn Swydd Caer. llwyddwyd i wneud eleni yn achos yr hanesydd Thomas scholarship, as we have managed to do this year in the case Stephens a’r mathemategydd Robert Recorde. of the historian Thomas Stephens and the mathematician Rydym wrthi’n ffurfio partneriaethau gyda Robert Recorde. sefydliadau eraill er mwyn symud astudiaeth Cynhaliwyd cyfarfod o Fwrdd Ymgynghorol y Bywgra­ff­­­- o’r cyfrwng ymlaen mewn cyfeiriadau newydd, iadur ym mis Gorffennaf 2017, ac rydym yn ddiolchgar A meeting of the DWB Advisory Board was held in July ac wedi sefydlu Canolfan Ymchwil Celf Gwydr iawn i’r aelodau am eu cyngor, a hefyd i Anrhydeddus 2017, and we are very grateful to members for their advice, Cymwysedig gyda chyd-weithwyr ar Gampws Gymdeithas y Cymmrodorion am gyfraniad ariannol. and also to the Honourable Society of Cymmrodorion for Abertawe Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Mawr yw ein dyled unwaith eto i Morfudd Nia Jones am their financial contribution. And our thanks are due once Sant i gynnal cysylltiadau ag arferion cyfredol. ei gofal a’i chraffter wrth baratoi erthyglau i fynd ar lein, again to Morfudd Nia Jones both for her careful work in Rydym wrth y gwaith o baratoi cais i’r AHRC a hefyd am godi ymwybyddiaeth o’r adnodd cenedlaethol preparing articles for online publication, and for raising mewn cydweithrediad ag Adran Hanes hwn trwy’r cyfryngau cymdeithasol. awareness of this national resource through social media.

Celf Prifysgol Caerefrog er mwyn datblygu Dr Martin Crampin yng Ngresffordd yn ystod Penwythnos Astudio yr Amgueddfa rhwydweithiau­ Gwydr Lliw ymchwil ym Dr Martin Crampin at Gresford during the Stained Glass Museum Study Weekend maes gwydr lliw Llun/photo Christopher Parkinson Astudiaethau Ôl-radd Postgraduate Studies ôl-ganoloesol, ac yn chwilio Partnerships are being forged with other institutions in Cafodd ein myfyrwyr ôl-radd flwyddyn eithriadol o Our postgraduates have had an exceptionally busy and hefyd am nawdd i estyn order to move the study of the medium on in new direc- brysur a llwyddiannus. Cyflwynodd Linus Band a Rhys successful year. Linus Band and Rhys Kaminski-Jones cwmpas catalog ar lein tions, and the Centre for the Applied Glass Arts Research Kaminski-Jones ill dau eu traethodau yn ystod hydref submitted their theses in autumn 2016 and underwent Gwydr Lliw yng Nghymru was established with colleagues from the Swansea Campus 2016 a llwyddo’n arbennig yn eu harholiadau llafar yn very successful viva voce examinations early in 2017. We i rannau eraill o Brydain. of the University of Wales, Trinity St David, to maintain gynnar yn 2017. Rydym yn falch o gael llongyfarch y ddau are happy to congratulate them both on their success and links with contemporary practice. A submission to the a dymuno’n dda iawn iddynt yn y dyfodol. Llwyddodd wish them the very best for the future. All four post­ AHRC is in preparation in collaboration with the Depart- pob un o’r pedwar myfyriwr a ymunodd â ni yn hydref graduates who enrolled in autumn 2015 – Kirsty McHugh, M.D. Spooner, Dewi Sant, ment of History of Art, University of York, to develop 2015 – Kirsty McHugh, Andrew Miles Brown, Dewi Huw Andrew Miles Brown, Dewi Huw Owen and Paulus van 1923, Eglwys Dewi Sant, research networks in post-medieval stained glass, and Glanadda, Bangor, caewyd Owen a Paulus van Sluis – i drosglwyddo o gynllun MPhil Sluis – succeeded in the transfer from the MPhil to the explorations are underway for funding to extend the reach yn 2014 i PhD, ac maent yn edrych ymlaen at eu trydedd flwyddyn PhD programme, and are looking forward to their third M.D. Spooner, St David, of the online Stained Glass in Wales catalogue into other o ymchwil ac i ysgrifennu eu traethodau. year of study and to writing up their research. 1923, Church of St David, parts of Britain. Glanadda, Bangor, closed in 2014 20 21 Bu’r Ganolfan yn cydweithio hyd yn oed yn nes â Chan­ The Centre cooperated even more closely with the Wales Cenedlaethol a Phrifysgol Marburg yn yr Almaen. Roedd and Marburg University in Germany. Speakers included olfan Gweithgynhyrchu Arloesol ac Arbrofol Cymru Centre for Advanced Batch Manufacture in Swansea than siaradwyr unigol yn cynnwys yr Athro Elin Haf Gruffydd Professor Elin Haf Gruffydd Jones, who spoke about the yn Abertawe nag a wnaethom y llynedd. Cynaliasom last year. We organized two pioneering interdisciplinary Jones, a siaradodd­ am her cyfieithu gweithiau allweddol challenges of translating key works into Welsh and other ddau weithdy rhyngddisgyblaethol ar y cyd, y naill yn workshops in Aberystwyth and Swansea, which enabled i’r Gymraeg ac i ieithoedd llai, a Dr Marion Löffler, a minority languages, and Dr Marion Löffler, who deliv- Aberystwyth a’r llall yn Abertawe; galluogodd y rhain our students to explore how much they have in common draddododd ddarlith ar gyfieithiadau o’r ‘Marseillaise’ yng ered a paper on translations of the ‘Marseillaise’ in Wales ein myfyrwyr ni i ddarganfod cymaint sy’n gyffredin with postgraduates in applied sciences, and where Dr Huw Nghymru 1796–1914. Bu Eurig Salisbury a Ned Thomas 1796–1914. Eurig Salisbury and Ned Thomas shared their rhyngddynt a myfyrwyr yn y gwyddorau cymhwysol. Yn Millward and Dr Neill Strevett shared their experience yn trafod safbwyntiau a phrofiadau cyfieithu gyda Dr views and experiences of translating, led by Dr Sioned y gweithdai hyn hefyd bu Dr Huw Millward a Dr Neil of supervising and administrating doctoral research. In Sioned Puw Rowlands, a phanel o awduron yn cynnwys Puw Rowlands, and a panel of authors, including Manon Strevett yn rhannu eu profiad o arolygu a gweinyddu cooperation with the Centre for Doctoral Training, of Manon Steffan Ros, Siân Northey, Guto Dafydd a George Steffan Ros, Siân Northey, Guto Dafydd and George Jones, ymchwil ddoethurol. Mewn cydweithrediad â’r Ganolfan which the Centre is a member, we also organized training Jones yn trafod ‘Y Llenor, y Cyfieithydd, a Chyfieithu discussed their own literary translations with Mari Siôn Hyfforddiant Doethurol, y mae’r Ganolfan yn aelod ohoni, in building and maintaining databases, which was attended Llenyddol’ gyda Mari Siôn o Gyfnewidfa Lên Cymru. of Wales Literature Exchange. The conference organizers trefnwyd hyfforddiant mewn creu a chynnal cronfeydd by our students as well as other members of the CDT. Roedd y trefn­­wyr yn arbennig o falch i groesawu Dr Elena were especially proud to welcome Dr Elena Parina of data ar gyfer ein myfyrwyr ac aelodau eraill o’r Ganolfan Our students again contributed to the internal lunchtime Parina o Brifysgol Marburg yn yr Almaen. Yn cyd-fynd Marburg University in Germany. To coincide with the Hyfforddiant. Eto eleni, bu’r myfyrwyr yn cyfrannu at seminars of the Centre and presented their work at con- â’r pwnc, cynhaliwyd ar­­ddangosfa ar Lenyddiaeth Gymraeg theme, Wales Literature Exchange organized an exhibi- seminarau awr ginio mewnol y Ganolfan ac yn cyflwyno ferences and workshops in Aberystwyth, Bristol, Dublin, Gyfoes mewn Cyfieithiad gan Gyfnewidfa Lên Cymru, a tion entitled Llenyddiaeth Gymraeg mewn Cyfieithiad, and eu gwaith mewn cynadleddau a gweithdai yn Aberyst- Edinburgh and Harvard, some of which are leading to lansiwyd rhifyn arbennig o’r cyfnodolyn Llên Cymru yn a special edition of the literary journal Llên Cymru was wyth, Bryste, Dulyn, Caeredin a Harvard, a bydd cyfleon publications in their fields. cynnwys erthyglau ar gyfieithu diwylliannol yn y ddeu­ launched, containing articles on cultural translation in i gyhoeddi ffrwyth eu hymchwil yn sgil hyn. nawfed ganrif a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Record- the eighteenth and nineteenth centuries. Students from iwyd y sesiynau gan fyfyrwyr Adran Astudiaethau Theatr, the Department of Theatre, Film and Television Studies Ffilm a Theledu Prifysgol Aberystwyth, ac mae fersiwn recorded the sessions and the edited versions are now Cynadleddau Conferences golygiedig bellach ar gael ar y Porth: . aspx?id=2930~4o~opk2Kqy2>. Ar 19 Tachwedd 2016 cynhaliodd prosiect y ‘Teithwyr On 19 November 2016 the ‘Curious Travellers’ project Chwilfrydig’ gynhadledd undydd ym Mhrifysgol Glyndŵr, held a day conference at Glyndŵr University, Wrexham, Cafodd fforwm undydd ‘Y Morrisiaid a’u Cylch’, a gyn- The ‘Morrisiaid a’u Cylch’ one-day forum held in Oriel Wrecsam, i gyd-fynd ag arddangosfa Symud, Tirlun, Celf to accompany the Movement, Landscape, Art exhibition haliwyd yn Oriel Môn, Llangefni, ar 29 Ebrill, ei threfnu Môn, Llangefni, on 29 April was organized in collabor­ a oedd yn cael ei dangos yn Oriel Sycharth ar y pryd. Yn then being displayed in Sycharth Gallery. Following the mewn cydweithrediad â Chymdeithas Morrisiaid Môn, ation with Cymdeithas Morrisiaid Môn, with the support dilyn gair o groeso a chyflwyniad, traddododd Dr Zoe welcome and introduction, Dr Zoe Kinsley (Liverpool gyda chymorth Cymdeithas Ddysgedig Cymru. Yn dilyn of the Learned Society of Wales. Following presentations Kinsley (Prifysgol Hope Lerpwl) bapur ar ‘William Gil- Hope University) delivered a paper on William Gilpin’s cyflwyniadau gan y Parchedig Ddr Dafydd Wyn Wiliam by the Reverend Dr Dafydd Wyn Wiliam on behalf of pin’s coastal picturesque’; Dr Lucy Peltz (Oriel Bortreadau coastal picturesque; Dr Lucy Peltz (National Portrait ar ran Cymdeithas y Morrisiaid a’r Athro Dafydd Johnston Cymdeithas y Morrisiaid and Professor Dafydd Johnston Genedlaethol) ar ‘Thomas Pennant and extra-illustration’; Gallery) on Thomas Pennant and extra-illustration; Dr o’r Ganolfan, bu John Richard Williams yn sôn am Farged, of CAWCS, John Richard Williams spoke on Marged, Dr Ffion Mair Jones (y Ganolfan) ar ohebiaeth Pennant Ffion Mair Jones (CAWCS) on the correspondence of mam y brodyr; Dr Ffion Mair Jones am gysylltiadau the Morris brothers’ mother; Dr Ffion Mair Jones on the a Richard Bull; Dr Ailsa Hutton (Glasgow) ar ‘Pennant’s Pennant and Richard Bull; Dr Ailsa Hutton (Glasgow) on cyffredin William Morris a Thomas Pennant; Dr Rhys common connections of William Morris and Thomas extra-illustrated Tours in Scotland’; Dr Peter Wakelin Pennant’s extra-illustrated Tours in Scotland; Dr Peter Kaminski-Jones am ethnigrwydd Prydeinig a Chymreig Pennant; Dr Rhys Kaminski-Jones on British and Welsh (Aberystwyth) ar ‘Illustrating landscapes since the Enlight- Wakelin (Aberystwyth) on illustrating landscapes since yng ngwaith Lewis Morris; Dr Bethan Mair Jenkins am ethnicity in the work of Lewis Morris; Dr Bethan Mair enment’; a’r Athro Harriet Guest (Caerefrog) ar ‘Curious the Enlightenment; and Professor Harriet Guest (York) gyfeillgarwch Lewis Morris a William Vaughan; a Dr Jenkins on the friendship between Lewis Morris and travellers and body language at Welsh seaside resorts’. I on ‘Curious travellers and body language at Welsh seaside Cynfael Lake am ‘Gylchoedd y Morrisiaid’. I gloi’r fforwm, William Vaughan; and Dr Cynfael Lake on the various ddiweddu’r dydd, fe adroddodd Ifor ap Glyn, Bardd Cened- resorts’. The day ended with Ifor ap Glyn, National Poet arweiniodd Dr Mary-Ann Constantine sesiwn drafod ar circles to which the brothers belonged. To end the day, Dr laethol Cymru, ddetholiad o’i gerddi – yn cynnwys rhai a of Wales, reciting his own poems, some of which focused ddyfodol gwaith ymchwil yn y maes hwn. Mary-Ann Constantine led a discussion session on future oedd yn ymwneud â theithio – a darllenodd Dr Mary-Ann on travel, and Dr Mary-Ann Constantine and Dr Elizabeth research in this field. Constantine a Dr Elizabeth Edwards ddarnau o waith gwa- Edwards reading extracts from the writings of a range of I Benpont, bum milltir i’r gorllewin o Aberhonddu, yr hanol ‘deithwyr chwilfrydig’ yn y cyfnod Rhamantaidd. Romantic-era ‘curious travellers’. aeth prosiect y ‘Teithwyr Chwilfrydig’ â’u cynhadledd The ‘Curious Travellers’ project took its next day confer- undydd nesaf. Cafodd ‘Ffenestri ar y Byd: Teithwyr i Sir ence to Penpont, five miles west of Brecon. ‘Windows on Ar 19 Ionawr 2017, cynhaliwyd yn Llyfrgell Genedlaethol On 19 January 2017, the National Library of Wales hosted Frycheiniog yn y G18fed a’r G19eg’ ei threfnu mewn cyd- the World: C18th & C19th Travellers to and from Brecon- Cymru gynhadledd ‘Pontydd Cyfieithu i’r Dyniaethau ac the ‘Pontydd Cyfieithu i’r Dyniaethau ac mewn Llenydd­ weithrediad â Chymdeithas Brycheiniog a’i chynnal ar 6 shire’ took place on 6 May and was organized in collab- mewn Llenyddiaeth’, a drefnwyd gan Dr Marion Löffler iaeth’ conference, jointly organized by Dr Marion Löffler Mai. Croesawyd y gynulleidfa gan John Gibbs, cadeirydd oration with the Brecknock Society. John Gibbs, Chair ar ran y Ganolfan, a’r Athro Elin Haf Gruffydd Jones on behalf of CAWCS and Professor Elin Haf Gruffydd y gymdeithas, cyn i sesiwn gyntaf y dydd ddechrau gyda of the society, welcomed delegates, before handing over o Brifysgol Aberystwyth. Noddwyd y gynhadledd gan Jones of Aberystwyth University and sponsored by the darlith William Gibbs (‘Sir Richard Colt Hoare: fisherman, to William Gibbs (‘Sir Richard Colt Hoare: fisherman, y Coleg Cymraeg Cenedlaethol. Nod y diwrnod oedd Coleg Cymraeg Cenedlaethol. The aim was to bring artist, diarist and antiquarian’) ac yna un Elizabeth Siberry artist, diarist and antiquarian’) and Elizabeth Siberry (‘Sir dod ag awduron, cyfieithwyr ac academyddion ynghyd together authors, translators and academics to discuss their (‘Sir William Ouseley of Crickhowell: travels to Persia William Ouseley of Crickhowell: travels to Persia and i drafod eu gwaith cyfieithu ac ymchwil ar gyfieithu ar own translation work and research on translation across and scholarly exchanges’). Yn ystod yr ail sesiwn, cyf­ scholarly exchanges’) for the first session of the day. In draws nifer o ddisgyblaethau, gan gynnwys prosiectau a number of disciplines, including projects at CAWCS, lwynodd Dr Peter Wakelin bapur ar ‘ “That constant scene the second session, Dr Peter Wakelin delivered a paper yn y Ganolfan, Prifysgol Aberystwyth, y Coleg Cymraeg Aberystwyth University, the Coleg Cymraeg Cenedlaethol of action”: industrial tourism in Brecknock’ a Michael on ‘ “That constant scene of action”: industrial tourism in

22 23 Freeman ar ‘Landladies, harpers and guides: providing Brecknock’ and Michael Freeman on ‘Landladies, harpers Dr Paul Bryant-Quinn (Prifysgol Caer-wysg), ‘ “A man Dr Paul Bryant-Quinn (University of Exeter), ‘ “A man services for tourists in Wales 1770–1870’. Yn y prynhawn, and guides: providing services for tourists in Wales there had in a good account”: the life and work of Gruffydd there had in a good account”: the life and work of Gruffydd rhoddodd Dr Mary-Ann Constantine anerchiad dan y teitl 1770–1870’. In the afternoon, Dr Mary-Ann Constantine Robert, Milan’. Robert, Milan’. ‘ “The mosquito genus called tourists”: Theophilus Jones delivered a talk on ‘ “The mosquito genus called tourists”: and Welsh responses to the “Welsh Tour” ’; Dr Elizabeth Theophilus Jones and Welsh responses to the “Welsh Dr Fiona Edmunds (Prifysgol Caer-grawnt), ‘Brittany Dr Fiona Edmunds (University of Cambridge), ‘Brittany Edwards ar ‘Curious travellers to Brecon and south Wales’; Tour” ’; Dr Elizabeth Edwards on ‘Curious travellers to and the Atlantic Archipelago: contact, myth and history and the Atlantic Archipelago: contact, myth and history a Jonathan Williams, yn ogystal â chyflwyno papur ar Brecon and south Wales’; and Jonathan Williams, as well 450–1200’. 450–1200’. ‘Tour journals and sketchbooks of the Penpont family’, as giving a paper on ‘Tour journals and sketchbooks of hefyd yn arwain taith dywys i weld y gerddi i gwblhau’r the Penpont family’, also conducted a guided tour of the Dr Richard Glyn Roberts (Prifysgol Aberystwyth), ‘Beth Dr Richard Glyn Roberts (Aberystwyth University), ‘Beth dydd. gardens to end the day. yw ystyr achub iaith? Ystyriaethau sylfaenol’. yw ystyr achub iaith? Ystyriaethau sylfaenol’.

Aeth prosiect ‘Beirdd yr Uchelwyr’ â’u fforwm flynyddol i The ‘Poets of the Nobility’ project took its annual forum to Dr Diana Luft (Y Ganolfan Geltaidd), ‘Cyfieithu testunau Dr Diana Luft (CAWCS), ‘Cyfieithu testunau meddygol Glynnog Fawr yng ngogledd-orllewin Cymru ar 20 Mai. Clynnog Fawr in north-west Wales, where it was held on meddygol Cymraeg yr Oesoedd Canol: ystyriaethau Cymraeg yr Oesoedd Canol: ystyriaethau methodolegol’. Ceir y manylion yn llawn yn adroddiad y prosiect, uchod. 20 May. A full account of the proceedings is given above methodolegol’. in the project report. Professor Peredur Lynch (Bangor University), ‘Cyng­ Roedd fforwm ‘Chwedlau’r Seintiau’, a gynhaliwyd yn y Yr Athro Peredur Lynch (Prifysgol Bangor), ‘ hanedd a niwrowyddoniaeth’. Llyfrgell Genedlaethol ar 3 Mehefin, yn nodi diwedd cam The ‘Stories of the Saints’ forum, held in the National a niwrowyddoniaeth’. cyntaf prosiect ‘Cwlt y Seintiau yng Nghymru’. Soniodd Library on 3 June, marked the end of the first phase of arweinydd y prosiect, Dr David Parsons, am y ffordd y the ‘Cult of Saints in Wales’ project. Project leader Dr Gwaith Golygyddol a Chyhoeddus mae’r gwaith wedi datblygu, ac fe’i dilynwyd gan yr Athro David Parsons spoke about the development of the work Editorial and Public Work

Paul Russell o Brifysgol Caer-grawnt a fydd yn cyfar- in ‘Saints crossing boundaries’, and was followed by Pro- wyddo’r cam nesaf ar fucheddau Lladin seintiau Cymru. fessor Paul Russell of Cambridge University who will Mary-Ann Constantine Mary-Ann Constantine Aelod o Fwrdd Golygyddol North American Journal of Celtic Member of the Editorial Board of North American Journal Yna, bu staff y prosiect, Dr Alaw Mai Edwards, Dr Jenny direct the next phase on the Latin Lives of Welsh saints. Studies of Celtic Studies Day, yr Athro Ann Parry Owen a Dr Martin Crampin, yn Then, staff members Dr Alaw Mai Edwards, Dr Jenny Aelod o Fwrdd Golygyddol Enlightenment and Dissent Member of the Editorial Board of Enlightenment and Dissent cyflwyno darlithoedd yn eu meysydd arbenigol: ar fuchedd Day, Professor Ann Parry Owen and Dr Martin Crampin Aelod o Fwrdd Golygyddol Welsh Writing in English Member of the Editorial Board of Welsh Writing in English Sant Collen, cwlt Sant Martin o Tours, canu Beirdd y each delivered lectures in their particular field of expertise: Aelod o Banel Ymgynghorol Planet Member of the Advisory Panel of Planet Tywysogion i’r seintiau, a gwydr lliw. Ein darlithydd the Life of St Collen, the cult of St Martin of Tours, poems Aelod o Fwrdd Ymgynghorol Cymdeithas Thomas Member of the Advisory Board of the Thomas Chatterton gwadd, y Gwir Barchedig J. Wyn Evans, a gyflwynodd y to saints by the Poets of the Princes, and stained glass. Our Chatterton Society ddarlith glo, dan y teitl ‘St David, the afterlife of a saint’. guest speaker, the Right Reverend J. Wyn Evans, closed the day by speaking on ‘St David, the afterlife of a saint’. Martin Crampin Martin Crampin Aelod o Bwyllgor Gwydr Lliw Cyngor Adeiladau Eglwysig Member of the Stained Glass Committee of the Church Seminarau Seminars Eglwys Loegr of England Church Buildings Council Ymgynghorydd ar wydr lliw i Bwyllgor Ymgynghorol Advisor for stained glass to the Llandaff Diocesan Advis­ory Rydym yn ddyledus i Dr Angharad Elias am drefnu cyfres We are indebted to Dr Angharad Elias for organizing a Esgobaeth Llandaf Committee lwyddiannus iawn o seminarau eleni eto. Diolchwn i bob very successful series of seminars once again this year. We un o’r siaradwyr canlynol: thank each of the following speakers: Elizabeth Edwards Elizabeth Edwards Aelod o ‘Romantic National Song Network’ (2017–19) Member of the Royal Society of Edinburgh funded Richard Suggett (Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru), Richard Suggett (RCAHMW), ‘Medieval wallpaintings in Prifysgol Glasgow dan nawdd Cymdeithas Frenhinol ‘Romantic National Song Network’ (2017–19), Univer- ‘Medieval wallpaintings in Wales (with special reference Wales (with special reference to Llancarfan’. Caeredin sity of Glasgow to Llancarfan’. Dr Siwan Rosser (Cardiff University), ‘ “Arswyd y byd!” Angharad Fychan Angharad Fychan Dr Siwan Rosser (Prifysgol Caerdydd), ‘ “Arswyd y byd!” Llenyddiaeth, y dychymyg a phlentyndod yng Nghymru’. Ysgrifennydd ac Aelod o Bwyllgor Cymdeithas Enwau Secretary and Member of the Board of the Welsh Place- Llenyddiaeth, y dychymyg a phlentyndod yng Nghymru’. Lleoedd Cymru Name Society Professor Dan Bradley (Trinity College Dublin), ‘Ancient Aelod o Banel Safoni Enwau Lleoedd Comisiynydd y Member of the Welsh Language Commissioner’s Place- Yr Athro Dan Bradley (Coleg y Drindod, Dulyn), ‘Ancient European genomics: a view from the west’. Gymraeg Names Standardization Panel European genomics: a view from the west’. Peter Lord, ‘On “Ways of Seeing” things: Josef Herman, Andrew Hawke Andrew Hawke Peter Lord, ‘On “Ways of Seeing” things: Josef Herman, Martin Bloch, and a serious difference of opinion’. Ymgynghorydd Iaith (Cymraeg a Chernyweg) i’r Oxford Language Consultant (Welsh and Cornish) for the Oxford Martin Bloch, and a serious difference of opinion’. English Dictionary English Dictionary Dr Peadar O’Muircheartaigh (Aberystwyth University), Aelod o Fwrdd Ymgynghorol Faclair na Gàidhlig (Geir­ Member of the Advisory Board of Faclair na Gàidhlig (his- Dr Peadar O’Muircheartaigh (Prifysgol Aberystwyth), ‘Isidorian semiotics and an orthographic crux in Old Irish’. iadur hanesyddol Gaeleg yr Alban) torical dictionary of Scottish Gaelic) ‘Isidorian semiotics and an orthographic crux in Old Irish’.

24 25 Aelod o Fwrdd Ymgynghorol DECHE (Digido, E-Gy- Member of the Advisory Board of DECHE (Digitising, Aelod o Goleg Arfarnu yr AHRC David Parsons hoeddi a Chorpws Electronig), y Coleg Cymraeg E-Publishing and Language Corpus) of the Coleg Cymraeg Aelod o Gyngor, Dirprwy Gyfarwyddwr ac Is-Lywydd Editor of Nomina (the journal of the Society for Name- Cenedlaethol Cenedlaethol Cymdeithas Enwau Lleoedd Lloegr Studies in Britain and Ireland) Aelod yn cynrychioli’r DU ar Bwyllgor Rheoli’r Weithred UK Representative on the Management Committee of the Aelod o Gyngor Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru Member of the Editorial Board of Journal of the English COST ‘Cydweithrediad mewn Gwyddoniaeth a Thech- European Cooperation in Science and Technology (COST) Aelod o Gyngor Cymdeithas Astudiaethau Enwau Prydain Place-Name Society noleg’ ENeL (European Network for e-Lexicography) Action, ENeL (European Network for e-Lexicography) ac Iwerddon Member of AHRC Peer Review College Aelod o bwyllgor i sefydlu Panel Safoni’r Gymraeg (Y Member of committee to establish the Welsh Standard- Aelod o Bwyllgor Prosiect Corpws Cerflunwaith Garreg Member of Council, Deputy Director, and Vice-President Coleg Cymraeg Cenedlaethol) ization Panel (Coleg Cymraeg Cenedlaethol) Eingl-Sacsonaidd yr Academi Brydeinig of the English Place-Name Society Ysgrifennydd y grŵp Datganiad Meincnodi Pwnc ar gyfer Secretary of the Subject Benchmark Statement group for Aelod o Bwyllgor Llywio Rhestr o Enwau Lleoedd Member of Council of the Welsh Place-Name Society y Gymraeg (ASA) Welsh (QAA) Hanesyddol Member of Council of the Society for Name Studies in Cadeirydd Cangen Prifysgol Cymru o Undeb y Prifysgol­ Chair of the University of Wales Branch of the University Britain and Ireland ­ion a’r Colegau (UCU) and College Union (UCU) Member of the British Academy Corpus of Anglo-Saxon Aelod o Grŵp Ymgynghorol Prosiect Corpws Cened- Member of the National Corpus of Contemporary Welsh Adnoddau Llyfrgell Stone Sculpture Project Committee laethol Cymraeg Cyfoes (CorCenCC) Project Advisory Group Member of the Steering Group for the List of Historic Rydym yn ddyledus i’n llyfrgellydd, Elisabeth Howells, am Aelod o Fwrdd Technoleg Cymraeg Llywodraeth Cymru Member of the Welsh Government’s Welsh-Language Place-Names gadw trefn ar ein casgliadau gwerthfawr o lyfrau a chyf­ Technology Board nodolion, ac am ei pharodrwydd i gynorthwyo aelodau Dafydd Johnston o staff. Library Resources Prif Olygydd Studia Celtica Dafydd Johnston Golygydd Y Bywgraffiadur Cymreig Chief Editor of Studia Celtica Diolchir i’r sefydliadau a’r unigolion canlynol am eu We are very grateful to our librarian, Elisabeth Howells, Aelod o Fwrdd Golygyddol Cambrian Medieval Celtic Studies Editor of The Dictionary of Welsh Biography rhodd­­ion i’r llyfrgell: Mr Gareth Bevan; Comisiwn Bren- for maintaining our valuable collections of books and Aelod o Gorff Ymgynghorol Llyfrgell Genedlaethol Cymru Member of the Editorial Board of Cambrian Medieval Celtic hinol Henebion Cymru; Centre de Recherche Bretonne et journals in good order, and for her willing assistance to Aelod o Fwrdd Ymddiriedolaeth Ystrad Fflur Studies Celtique; Dr Martin Crampin; Dr Elizabeth Edwards; Mr members of staff. Arholwr Allanol ar gyfer y Gymraeg, Prifysgol Aberystwyth Member of the Advisory Board of the National Library Brian James; Yr Athro John Koch; Dr Brynley F. Roberts. of Wales The Centre wishes to thank the following institutions Board Member of the Strata Florida Trust Angela Kinney and individuals for their donations to the library: Mr Aelod o Academi Ganoloesol America External Examiner for Welsh, Aberystwyth University Darlithoedd Cyhoeddus Gareth Bevan; Centre de Recherche Bretonne et Celtique; Aelod o’r Gymdeithas Astudiaethau Clasurol Dr Martin Crampin; Dr Elizabeth Edwards; Mr Brian Ym Mhrifysgol Caerdydd y cynhaliwyd Darlith Goffa J. E. Angela Kinney James; Professor John Koch; Dr Brynley F. Roberts; Royal Member of the Medieval Academy of America Caerwyn a Gwen Williams eleni. Fe’i traddodwyd gan Dr John Koch Commission on the Ancient and Historical Monuments Golygydd cyfres ‘Celtic Studies Publications’ Member of the Society for Classical Studies Nerys Ann Jones o Brifysgol Caeredin ar 24 Tachwedd, a’i of Wales. Golygydd adran iaith a llên Studia Celtica thestun oedd ‘Arthur y beirdd’. John Koch Marion Löffler Series Editor of Celtic Studies Publications Yr Athro Thomas Clancy o Brifysgol Public Lectures Golygydd Cynorthwyol Y Bywgraffiadur Cymreig Editor of the language and literature section, Studia Celtica Glasgow a wahoddwyd i gyflwyno Aelod o Banel Darlledu ‘Pedwar Ban Byd’ y Coleg Cymraeg Darlith Goffa Syr Thomas Parry- The J. E. Caerwyn and Gwen Williams Memorial Cenedlaethol Marion Löffler Williams. Traddodwyd ‘ “I, not I”: the Lecture for 2016 was hosted at Cardiff Univer- Assistant Editor of The Dictionary of Welsh Biography literary self in medieval Welsh poetry’ sity. The lecture, given by Dr Nerys Ann Jones Ann Parry Owen Member of the Broadcasting Panel of ‘Pedwar Ban Byd’ yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru ar of Edinburgh University on 24 November, was Golygydd Cyfres Beirdd yr Uchelwyr of the Coleg Cymraeg Cenedlaethol 26 Ebrill. entitled ‘Arthur y beirdd’. Aelod o Bwyllgor Ymgynghorol ‘A History of Book Culture in Wales and South-West England 1400–1600’, Ann Parry Owen Yr Athro Nancy Edwards o Ysgol Professor Thomas Clancy of Glasgow Univer- prosiect cydweithredol rhwng prifysgolion Caerdydd, Editor of the Poets of the Nobility Series Hanes ac Archaeoleg Prifysgol sity was invited to present the Sir Thomas Parry- Bryste, Caerfaddon a Chaerwysg Member of the Advisory Board of ‘A History of Book Bangor a fu’n rhoi Darlith O’Don- Williams Memorial Lecture. ‘ “I, not I”: the lit- Ymgynghorydd i Brosiect Creu Hanes Amgueddfa Werin Culture in Wales and South-West England 1400–1600’, nell 2016–17. Teitl ei phapur, a gyf­ erary self in medieval Welsh poetry’ was delivered Cymru Sain Ffagan, sy’n gyfrifol am ail-lunio Llys Rhosyr a collaborative project between Cardiff, Bristol, Bath and lwynwyd yng Nghaerdydd, Llanbedr in the National Library of Wales on 26 April. Arholwr Allanol ar gyfer MPhil, Prifysgol Caerdydd Exeter universities Pont Steffan a Bangor, oedd ‘Early Advisor for St Fagans National Museum of History’s medieval Wales: material evidence The O’Donnell Lecture for 2016–17 was given by David Parsons Making History Project on the reconstruction of the court and identity’. Professor Nancy Edwards of Bangor University’s Golygydd Nomina (cylchgrawn Cymdeithas Astudiaethau of Rhosyr School of History and Archaeology. Her paper, Enwau Prydain ac Iwerddon) External Examiner for an MPhil thesis, Cardiff University delivered at Cardiff, Lampeter and Bangor, was Aelod o Fwrdd Golygyddol Journal of the English Place- entitled ‘Early medieval Wales: material evidence Name Society and identity’. Yr Athro/Professor Thomas Clancy 26 27 Review: Ceri Davies (ed.), John Prise: Historiae Britannicae Defensio ‘Radnorshire and newspapers before 1804’, The Transactions of the Cyhoeddiadau gan Staff y Ganolfan / Publications by the Centre’s Staff / A Defence of the British History (Toronto, 2015), in Studia Celtica, Radnorshire Society, 86 (2016), 48–64. L, 185–6. ‘Welsh Keywords: Gweriniaeth’, Planet, 225 (Spring 2017), 42–9. Mary-Ann Constantine Elizabeth Edwards Ffion Mair Jones ‘Yn sgil Chwyldro Ffrengig 1789: cyfieithu radicalaidd i’r Cymry’, Miracles and Murders: An Introductory Romantic Textualities: Llên Cymru, 39, 33–55. co-editor (with Éva Guillorel), editor, ‘Four nations fiction’, special issue of ‘Thomas Pennant a’r Morrisiaid: tri llythyr o Archifdy Sirol Swydd Anthology of Breton Ballads (London, 2017), 250pp. Literature and Print Culture, 1780–1840, 22 (Spring 2017), 167pp. Warwig’, Tlysau yr Hen Oesoedd, 40 (Hydref 2016), 5–14. Ann Parry Owen Enlightenment Travel and British Iden­ co-editor (with Nigel Leask), cyd-olygydd/co-editor (gyda/with Mary-Ann Constantine), ‘Thomas Pennant, Affrica a chaethwasiaeth’, gwefan ‘Teithwyr tities: Thomas Pennant’s Tours in Scotland and Wales Teithwyr Chwilfrydig: Symud, Tirlun, Celf / Curious Travellers: Move­ golygydd hŷn, Geiriadur Prifysgol Cymru Ar Lein. (London, 2017), Chwilfrydig’ (Mawrth 2017): . golygydd hŷn, Ap GPC. (Aberystwyth, 2017), 42pp. Teithwyr cyd-olygydd/co-editor (gydag/with Elizabeth Edwards), ‘Y llanc yn Baronhill’, gwefan ‘Teithwyr Chwilfrydig’ (Mai 2017): ‘Cynddelw Brydydd Mawr’, ‘The Hendregadredd Manuscript’, Chwilfrydig: Symud, Tirlun, Celf / Curious Travellers: Movement, ‘ “A galaxy of the blended lights”: the reception of Thomas Pennant’, . ‘The Gogynfeirdd’, in Sian Echard, Robert Rouse and Jacqueline Landscape, Art, catalog arddangosfa / exhibition catalogue (Aberyst­ in Mary-Ann Constantine and Nigel Leask (eds.), Enlightenment A. Fay, The Encyclopedia of Medieval Literature in Britain (4 vols.; wyth, 2017), 42pp. Travel and British Identities: Thomas Pennant’s Tours in Scotland and Angela Kinney Oxford, 2017). Wales (London, 2017), pp. 141–60. ‘ “British Bards”: the concept of laboring class poetry in eigh- ‘From ivory tablets to honeybees: deciphering Augustine’s letter to Brenda Williams teenth-century Wales’, in John Goodridge and Bridget Keegan ‘Archipelagic Anglesey: coastal contexts for Romantic-period Romanianus (Ep. 15)’, in P. Nehring and R. Toczko (eds.), Scrinium (eds.), A History of British Working Class Literature (Cambridge, poetry and travel writing’, Transactions of the Anglesey Antiquarian Augustini: The World of Augustine’s Letters (Turnhout, 2017), pp. golygydd cynorthwyol, Geiriadur Prifysgol Cymru Ar Lein. 2017), pp. 101–15. Society and Field Club 2015–16 (September 2016), 100–13. 331–81. golygydd cynorthwyol, Ap GPC. ‘Heart of Darkness: Thomas Pennant and Roman Britain’, in Con- ‘Four nations fiction by women, 1789–1830: introduction’, ‘Four stantine and Leask (eds.), Enlightenment Travel and British Identities, nations fiction’, Romantic Textualities, 11–22. John T. Koch Heather Williams pp. 65–84. ‘ “Local and contemporary”: reception, community and the poetry ‘Bannauenta, Borough Hill (Northamptonshire), and Welsh ‘Cartrefoli’r Chwyldro: cyfieithu ar gyfer y Cymry uniaith yn y ‘ “Now the country becomes suddenly Welsh”: John Malchair of of Ann Julia Hatton (‘Ann of Swansea’)’, ‘Welsh women’s writing mynwent’, Studia Celtica, L (2016), 169–74. 1790au’, yn Angharad Price (gol.), Ysgrifau Beirniadol, 34 (Bethesda, Oxford, an artist and musician in 1790s Wales’, ‘Curious Travellers’ 1536–1914’, Women’s Writing, 24.4 (2017), 436–50. (with Marina Silva, Marisa Oliveira, Daniel Vieira, Andreia 2016), tt. 45–66. website (December 2016): . David Higgins (eds.), Jean-Jacques Rousseau and British Romanticism Science Reviews (March 2017): . sex-biased dispersals’, BMC Evolutionary Biology, 17:88 (2017). ‘Translating Bretonness – colonizing Brittany’, in Sonya Stephens (2017): . pp. 30–44. Robinson, Every Little Sound (Liverpool, 2016); and Sarah Westcott, archaeology of a language’, ‘Y tebyg annhebyg a’r “gwenn ha du blues” ’: golwg ar hanes ‘ “The bounds of female reach”: Catherine Hutton’s fiction and her Slant Light (Liverpool, 2016), in Planet, 226 (Summer 2017), 93–5. Current Archaeology, 323 (2017), 42–9. tours in Wales’, Romantic Textualities: Literature and Print Culture, y berthynas rhwng Cymru a Llydaw’, O’r Pedwar Gwynt (Rhagfyr 2016): . golygfa/y-tebyg-annhebyg-ar-gwenn-ha-du-blues>. golygydd hŷn, Geiriadur Prifysgol Cymru Ar Lein. golygydd gwadd, Llên Cymru, 39 (2016). ‘Thomas Pennant in Ireland, 1754’, ‘Curious Travellers’ golygydd hŷn, Ap GPC. Mary Williams website (June 2017): . colofnydd misol ar enwau lleoedd, Y Tincer. January 2017: . golygydd cynorthwyol, Ap GPC. Martin Crampin Andrew Hawke ‘Pedwar cyfieithiad o emyn Saesneg i’r Gymraeg, 1794–1848’, Llên (with John Hammond), Stained Glass at the Church of St Peter (Lam- golygydd, Geiriadur Prifysgol Cymru Ar Lein. Cymru, 39, 94–9. peter, 2017). golygydd, Ap GPC. ‘Artists and workshops in the sixteenth-century Low Countries: ‘Welsh dictionary’, in Mary Ritchie Key and Bernard Comrie (eds.), Darlithoedd a Draddodwyd gan Staff y Ganolfan further thoughts on the Neave glass at Llanwenllwyfo’, Vidimus, The Intercontinental Dictionary Series (Leipzig, 2015): . Lectures Delivered by the Centre’s Staff ture-artists-and-workshops-in-the-sixteenth-century-low-coun- tries-further-thoughts-on-the-neave-glass-at-llanwenllwyfo>. Dafydd Johnston Mary-Ann Constantine ‘Curious travellers in C18th Wales’, Clwb Croeso, Llangwyryfon, March 2017. The Literature of Wales (Cardiff, 2017), xiv + 208pp. Jenny Day ‘ “Boundaries, drawn by the eye”: crossing borders in Romantic-era ‘Thomas Pennant: reluctant storyteller’, International Storytelling chief editor, Studia Celtica, L (2016). Wales’, ‘Croesi Ffiniau / Crossing Borders’ conference, MOMA, golygydd cynorthwyol, Geiriadur Prifysgol Cymru Ar Lein. Festival, Aberystwyth, March 2017. ‘Cynghorion Priodor o Garedigion i Ddeiliaid ei Dyddynod gan Machynlleth, November 2016.. golygydd cynorthwyol, Ap GPC. ‘Kervarker?’, Ysgol Fore Cymdeithas Carnhuanawc, Caerdydd, William Owen Pughe’, Llên Cymru, 39 (2016), 14–32. ‘Readings from the borderlands’, ‘Curious Travellers: Movement, Mawrth 2017. Sarah Down-Roberts ‘Shaping a Heroic Life: Thomas Pennant on Owen Glyndwr’, in Landscape, Art’ day conference, Glyndŵr University, Wrexham, ‘Cyfeiriadau newydd’, ysgol undydd ‘Y Morrisiaid a’u Cylch’, Mary-Ann Constantine and Nigel Leask (eds.), Enlightenment Travel November 2016. golygydd cynorthwyol, Geiriadur Prifysgol Cymru Ar Lein. Llangefni, Mai 2017. and British Identities: Thomas Pennant’s Tours in Scotland and Wales ‘The trouble with castles’, local history group, Cardiff, November Ap GPC golygydd cynorthwyol, . (London, 2017), pp. 105–21. 2016. 28 29 ‘ “The mosquito genus called tourists”: Theophilus Jones and Welsh ‘A change in direction: Modernism in the stained glass of the ‘Language contact and linguistic innovation in the poetry of Dafydd ‘Women and The Dictionary of Welsh Biography’, Ministry and Equi- responses to the “Welsh Tour” ’, ‘Windows on the World: C18th diocese of Llandaff in the 1950s and 60s’, ‘In glass thy story’, Art ap Gwilym’, E. C. Quiggin Memorial Lecture, University of Cam- librium MAE Cymru Spring Conference, Newtown, March 2017. & C19th Travellers to and from Breconshire’ day conference, and Christianity Enquiry (ACE) symposium, University of Cam- bridge, December 2016. ‘Olion llenyddol ymwelwyr â Llanofer’, Darlith Goffa Islwyn 2017, May 2017. bridge, September 2017. ‘Mwyn as calque on gentil’, ‘The Development of the Welsh Lan- Ysgol y Gymraeg Prifysgol Caerdydd, Ebrill 2017. ‘Curious traveller: Britons, Britain and Britishness in Thomas Pen- guage’ project workshop, Dublin Institute for Advanced Studies, Jenny Day ‘Medieval into Celtic: the Pan-Celtic movement 1798–c.1910’, ‘The nant’s Tours’, O’Donnell Lecture, University of Oxford, May 2017. April 2017. Middle Ages in the Modern World 3’, University of Manchester, ‘Aspects of the cult of St Martin of Tours in medieval Wales’, ‘Curious travellers: Welsh visitors to Ireland in the eighteenth ‘Strata Florida in Welsh poetry’, Strata Florida, July 2017. June 2017. ‘Stories of the Saints’ one-day forum, Aberystwyth, June 2017. century’, keynote lecture, ECIS Annual Interdisciplinary Confer- ‘Thomas Stephens a Chymreigyddion y Fenni’, Darlith Cymdeithas­ ence, Dublin, May 2017. ‘ “They tremble, the English, before my blade!”: the status and Ffion Mair Jones Carnhuanawc, Eisteddfod Genedlaethol Cymru, Ynys Môn, Awst symbolism of swords in medieval Welsh poetry’, Seminar Cyfraith ‘Shipwrecked monkeys: coasts, trade and travel in Romantic-era ‘Thomas Pennant a’r Morrisiaid’, fforwm staff Canolfan Uwch­ 2017. Hywel, September 2017. Wales’, keynote lecture, ‘Borders and Crossings’ international efrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru, Hydref 2016. ‘Merched, Y Bywgraffiadur a Sir Fôn’, cyflwyniad yn Y Lle Hanes, conference, Aberystwyth University, July 2017. Alaw Mai Edwards ‘Y Morrisiaid a Thomas Pennant: tri llythyr newydd’, Cymdeithas Eisteddfod Genedlaethol Cymru, Ynys Môn, Awst 2017. ‘ “Baneful influence” & “mineral favours”: metal, slate and coal Morrisiaid Môn, Prysaeddfed, Hydref 2016. ‘Milwr, abad a meudwy: Collen Sant a’i fuchedd’, fforwm undydd mining in Romantic-era Welsh tours’, ‘Romantic Improvement: Ann Parry Owen ‘Chwedlau’r Seintiau’, Aberystwyth, Mehefin 2017. ‘ “Quo me, Bulle, feris plenum tui”: gohebiaeth Thomas Pennant British Association for Romantic Studies 15th International Con- a Richard Bull 1773–1798’, cynhadledd undydd ‘Teithwyr Chwil- ‘Barddoniaeth yr Oesoedd Canol fel ffynhonnell ar gyfer enwau ference’, University of York, July 2017. Elizabeth Edwards frydig: Symud Tirlun, Celf’, Prifysgol Glyndŵr, Wrecsam, Tach- lleoedd’, Cynhadledd Flynyddol Cymdeithas Enwau Lleoedd ‘ “London ruins everyone”: Welsh experiences in late C18th wedd 2016. Cymru, Llysfasi, Hydref 2016. ‘ “It shall be a system, and we’ll call it Localism” (What is She?): London’, ‘Four Nations Migration to London’ workshop, Aber- Charlotte Smith’s Wales’, ‘Placing Charlotte Smith’, Chawton ‘Anterliwt y Brenin Llŷr’, : Cymdeithas Treftadaeth y Bala ‘Barddoniaeth a’r llawysgrifau Cymraeg’, gweithdy ‘Dulliau deen, September 2017. House Library, Chawton, October 2016. a Phenllyn, Chwefror 2017. Darllen’, Prifysgol Aberystwyth, Ionawr 2017. ‘ “Teithiwr chwilfrydig”: Thomas Pennant yng ngogledd Cymru’, ‘Readings from the borderlands’, ‘Curious Travellers: Movement, ‘William Morris a Thomas Pennant: cysylltiadau cyffredin’, ysgol ‘Y “canu” i’r saint: ailystyried y tair awdl o’r ddeuddegfed ganrif’, Fforwm Hanes Cymru, Llanuwchllyn, Medi 2017. Landscape, Art’ day conference, Glyndŵr University, Wrexham, undydd ‘Y Morrisiaid a’u Cylch’, Llangefni, Ebrill 2017. fforwm undydd ‘Chwedlau’r Seintiau’, Aberystwyth, Mehefin 2017. November 2016. Martin Crampin ‘ “Y llanc yn Baron Hill”: gyrfa Moses Griffith (1747–1819)’, David Parsons ‘Curious travellers to Brecon and south Wales’, ‘Windows on the Fforwm Hanes Cymru, Llanuwchllyn, Medi 2017. ‘ “The church is extremely handsome”: art and history at Gresford’, World: C18th & C19th Travellers to and from Breconshire’ day ‘Vitae Sanctorum Cambriae’, Department of Anglo-Saxon, Norse Oriel Sycharth, Wrexham, October 2016. conference, Penpont, May 2017. Angela Kinney and Celtic, University of Cambridge, February 2017. ‘David Evans of Shrewsbury and the revival of Gothic stained glass’, ‘ “Mixing Misery … with Magnificence”: Hester Piozzi’s home ‘ “Remodeling a goddess? Fama, fake news and populism in the ‘Chwedlau’r llan: seintiau Cymru o Benfro i’r Fflint’, Llyfrgell Shrewsbury Museum and Art Gallery, November 2016. tourism’, ‘Borders and Crossings’ international conference, Res Gestae of Ammianus Marcellinus’, Annual Meeting of Post- Genedlaethol Cymru, Aberystwyth, Mawrth 2017. ‘Ecclesiastical stained glass in Bangor’, The Art Fund, Storiel, graduates in Ancient Literature, Liverpool, June 2017. Aberyst­wyth University, July 2017. ‘The Cult of Saints in Wales’, ‘Padarn and the Saints of Wales’ Bangor, November 2016. ‘ “Mixing Misery … with Magnificence”: Hester Piozzi’s home ‘The performance of poverty and exploitation of ‘others’ in one-day forum, Llanbadarn Fawr, April 2017. ‘Stories of the Saints’ gallery talk, National Library of Wales, Jerome’s Epistulae’, International Medieval Congress, Leeds, July tourism’, ‘Romantic Improvement: British Association for ‘Anglo-Welsh boundaries in the northern march: evidence from Aberystwyth, March 2017. 2017. Romantic Studies 15th International Conference’, University of place-names’, Offa’s Dyke Collaboratory workshop, Shrewsbury, ‘Saints and stained glass at Llanbadarn Fawr’, ‘Padarn and the Saints York, July 2017. ‘Deceit and dissimulation in Hucbald’s Vita Rictrudis’, 8th Interna- April 2017. of Wales’ one-day forum, Llanbadarn Fawr, April 2017. tional Medieval Latin Congress, Vienna, September 2017. Angharad Fychan ‘Saints crossing boundaries: the development of the Seintiau Guide for the North Wales and Cheshire Stained Glass Museum project’, ‘Stories of the Saints’ one-day forum, Aberystwyth, June ‘Golwg ar waith y Geiriadur o ddydd i ddydd’, lansiad Cyfeillion John T. Koch Study Weekend (twelve churches), April 2017. 2017. GPC, Aberystwyth, Mehefin 2017. ‘(Re-)Situating Proto-Celtic in time and space in the light of new ‘Medievalism in Victorian ecclesiastical stained glass: a defining ‘Onomastic evidence from Wales and England’, ‘Early Christian Eiriadur Prifysgol Cymru ancient DNA evidence’, Bristol Anthropology and Archaeology concept?’, ‘Reframing Stained Glass in Nineteenth-Century Britain: ‘Yr ychwanegiadau diweddaraf at ’, pabell Churches and Landscapes’ conference, Chester, August 2017. Seminar Series, University of Bristol, October 2016. Culture, Aesthetics, Contexts’ conference, University of Cam- Prifysgol Cymru, Eisteddfod Genedlaethol Cymru, Ynys Môn, bridge, May 2017. Awst 2017. ‘Thinking about Indo-European and Celtic myths in the 2nd Heather Williams and 3rd millennia’, keynote lecture, 4th Annual Colloquium on ‘Finding Welsh saints in Welsh churches’, National Library of ‘Sioni Winwns a beirdd’, darlith ar gyfer y Theatr Genedlaethol, Andrew Hawke Thinking about Celtic Mythology in the 21st Century, with special Wales, Aberystwyth, May 2017. Aberystwyth, Hydref 2016. ‘The contribution of lexicography to the development of the Welsh reference to archaeology, University of Edinburgh, November ‘King Lucius, St Elfan, Pope Eleutherius, Baron Merthyr, and the language’, ‘The Development of the Welsh Language’ project work- 2016. ‘Views of mid-Wales by artists, exiles and royals from Europe’, coming of Christianity to Wales’, ‘Stories of the Saints’ one-day shop, Dublin Institute for Advanced Studies, April 2017. Cymdeithas Hanes Llansantffraid, Llan-non, April 2017. forum, Aberystwyth, June 2017. Marion Löffler ‘Transnationalizing Welsh Studies’, Association of Welsh Writing ‘From the to Abstract Expressionism and back again: Dafydd Johnston ‘Tri Almaenwr, yr Ymerodraeth a’r Gymraeg’, cynhadledd in English Annual Conference, Gregynog, May 2017. medievalism in twentieth-century ’, ‘The Middle Ages ‘Metaphors of love in the poetry of Dafydd ap Gwilym’, Dánta ‘DIALOG’ Prifysgol Bangor, Hydref 2016. ‘Cymru a Llydaw’, seminar ymwchil Adran Gymraeg Prifysgol in the Modern World’ conference, University of Manchester, Grádha Symposium, Dublin Institute for Advanced Studies, Sep- ‘Cyfieithiadau fel drych y genedl: y “Marseillaise” yng Nghymru’, Abertawe, Mehefin 2017. June 2017. tember 2016. cynhadledd ‘Pontydd Cyfieithu i’r Dyniaethau ac mewn Llenydd­ ‘Travel writing as a lens on Wales/Brittany cultural exchanges’, ‘ “The church is extremely handsome”: art and history at Gresford’, ‘The history and future of the Dictionary of Welsh Biography’, Hon- iaeth’, Aberystwyth, Ionawr 2017. ‘Borders and Crossings’ international conference, Aberystwyth, Aberystwyth University, July 2017. ourable Society of Cymmrodorion, London, October 2016. July 2017.

30 31 Staff y Ganolfan / Staff of the Centre

Cyfarwyddwr / Director: Yr Athro / Professor Dafydd Johnston BA, PhD, FLSW Cymrodyr Hŷn Mygedol / Honorary Senior Fellows: Yr Athro Lorna Hughes MA (Anrh.), MPhil; Daniel Huws BA, DAA, MA, FLSW; Yr Athro Emeritws / Emeritus Professor Geraint H. Jenkins BA, PhD, DLitt, FBA, FLSW; Morfydd E. Owen MA, DLitt; Brynley F. Roberts CBE, MA, PhD, DLitt, FSA, FLA, FLSW Cymrawd Ymchwil Mygedol / Honorary Research Fellow: Nora G. Costigan MA, PhD Cymrodyr Er Anrhydedd / Honorary Fellows: Gareth A. Bevan MA; Patrick J. Donovan MA; Yr Athro / Professor Patrick K. Ford MA, PhD; Paul Frame MSc; Peter Lord BA, FLSW; Richard Suggett BA, BLitt Athrawon / Professors: John T. Koch MA, PhD, FLSW; Ann Parry Owen BA, PhD Darllenwyr / Readers: Mary-Ann Constantine BA, PhD, FLSW; Andrew Hawke BA; Marion Löffler Dr Phil, FRHS; David Parsons MA, PhD Golygydd Rheolaethol Geiriadur Prifysgol Cymru / Managing Editor: Andrew Hawke BA Ymgynghorydd Golygyddol Mygedol GPC / Honorary Editorial Consultant: Gareth A. Bevan MA Golygyddion Hŷn GPC / Senior Editors: G. Angharad Fychan BA, PhD; Ann Parry Owen BA, PhD (o/from 01.04.17); Manon W. Roberts BA, PhD (hyd at/until 31.03.17) Cymrodyr Ymchwil / Research Fellows: Martin Crampin BA, MA, PhD; Jenny Day BA, PhD; Alaw Mai Edwards BA, MPhil, PhD; Elizabeth Edwards MA, PhD; Ffion Mair Jones MA, PhD; Kelly Kilpatrick BA, DPhil, FSA Scot; Angela Kinney BA, MA; Diana Luft BA, AM, PhD; Heather Williams BA, DPhil Golygyddion Cynorthwyol GPC / Assistant Editors: Jenny Day BA, PhD; Sarah Down-Roberts MA; Brenda Williams BA; Mary Williams BA Swyddog Golygyddol / Editorial Officer: Gwen Angharad Gruffudd BA, MPhil, PhD Arolygydd Llyfrgell / Library Supervisor: Elisabeth Howells BA, Dip Lib Swyddog Technegol GPC / Technical Officer: Huw S. Davies Swyddog Gweinyddol / Administrative Officer: Gwenno Angharad Elias BA, MPhil, PhD Ysgrifenyddes, Cynorthwyydd Personol /Secretary, Personal Assistant: Nia-Lowri Davies

Dyluniad gan/Design by Martin Crampin 32 uchelfraintuchelfraint2017.10uchelfraintuchel-fraintuchelfrainuchel+braint1, brain2eb.g. ll. uchelfreintiau, uchelfreiniau, a hefyd fel a. (weithiau gyda grym enwol)Braint (fawr neu arbennig), rhagorfraint; statws neu safle uchel, urddas (mawr), mawredd(great or special) privilege, prerogative; high status or position, (great) dignity, majestyc. 1400R13108Haỽd amor trysor trỽssyat uchelvreint16- 17g.FfH50Aed uchel fraint i'ch hael fron / Achos wythiach o Saethon1604-7TW (Pen 228)vcheluraint prærogatiua, priuilegium1630YDd154Llawer o'r rhai a ymgyfodasant eu hunain i vchelfreintiau (great dignities), a fuasent yn bodloni eu hunain a breintiau îs pa gwybuasent eu mawrion beryglau?1632J. Davies: LlR394y mae gantho ysbryd balch i'w osod ef ar binacl chwant i anrhydedd, ac i ddangos iddo oddi yno swyddau, ac vchelfreiniau, a goruchafiaethau'r holl fyd1722Llst 189Uchelfraint. m. High advancement, pre-eminence, prerogative: freedom, privilege. p. Uchelfreiniau[1724]G. Wynn: YGD161Fe fyddai yn Uchel-/fraint mawr (great majesty) mewn Tywysog pan fyddai mewn tair safle ar draws Gymru: Oriel Sycharth, yn dyfod allan o'i Balás yn y Nôs, fôd mîl o weision yn gwilied arno1770TGiv.54Act i ragflaenu Brondanw, Llanfrothen (Mai–Mehefin 2017); yr arfer o beidio talu cyfiawnder trwy honni uchel-fraint aelod o Barliament[1870-2]O. R. Ellis: HPFiv.46sicr yw na fu … amddiffynydd mwy diysgog o uchelfraint y brenin nag Cymreig sy’n gweithio mewn gwahanol gyfryngau, efe1917Y o baent ac ysgythru i ffilm a sain, yn ymateb i Drych12 Ebrill2Colli yr uchelfraint fwyaf gogoneddus; colli ei dirweddau ac iaith Teithiau yng Nghymru Thomas gyfaddasrwydd i fwynhau Duw am dragwyddoldeb1974Traeth225Bydd pawb a gafodd yr leoedd o safbwyntiau’r 21ain ganrif. uchelfraint o wrando ar un o feistriaid y gynulleidfa … yn falch o gael cyfoeth y pregethwr hynod hwn wedi ei gostrelu yn y sgyrsiau yma2002CCCC7 Mawrth78Gall olygu y gall prif weinidog pwerus fod yn drech nac ISBN: 978-1-907029-25-7 awdurdod Tŷ'r Cyffredin i raddau, ac y gall rwystro'r Tŷ rhag ymarfer rhai o'i hawliau a'i uchelfreintiaua.Mawr ei Curious Travellers: Movement, Landscape, Art fraint, breintiedig iawn, bonheddig, urddasol, mawreddog, mawr; yn perthyn i ragorfraintof great privilege, highly privileged, noble, dignified, majestic, great; prerogative (adj.)15-16g.TA34Caer Gaint Travellers: Movement, Landscape, Art shown at uchelfraint, i chwi, - mwy wyneb / Maenol Dinas Basi16g.GILlV22Aethant er moliant am Iôn - Sycharth Wrexham (October–December 2016), uchelfraint / Ir tir hoff enaint ar tair ffynnonn1632D Altus1691T. Williams: YB26Yn wîr henwau drwg anghynnes, yw uchel-feddwl balchder a chybydddod, etto maer rhain yn artists, working in various media from paint and dangos amcanion hŷf, uchelfraint mewn calon dyn1696CDD23Yn Brophwŷd uchel- and language of Thomas Pennant’s Tours in Wales frein; yn offeiriad, yn frenin1753TRCyhydreg … O bydd i ddyn isselfraint gyhydreg a dyn 21st century perspectives. uchelfraint, o gwna yr uchelfraint waed ar yr isselfraint, ni ddyly ei ddiwyn1844Yr Haulix.104Gorwedd o blith ei geraint, - a'i anwyl / Rieni uchelfraint1898Y Cymro (Lerpwl a'r Wyddgrug)14 Gorffennaf4rhyfedd na fuasai hi [yr Eisteddfod Genedlaethol] cyn hyn wedi ei galw i un o drefydd llengar y sir uchelfraint hon1917Y Brython (Lerpwl)26 Ebrill4[y] miliwn brithyll ac eog sy'n heigio'r dyfroedd a gedwir gogyfer a'r bobl uchelfraint na wyddant ddim am brinder2008RhC211Yr oedd dicter ymysg aelodau'r Senedd Hir ynghylch gweithredoedd llysoedd uchelfraint y Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Centre for Advanced Welsh and Celtic Studies Frenhiniaethuwchelfraint uwchel+braint11595H. Lewys: PA113pann ddigwyddo dim or pethau trancedig hynn i ninau, mal, cyfoeth … anrhyded', ag vwchelfraint (dignity)uchelfraint