PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH Nr 3 / 2020 W OBIEKTYWIE

Myślenie strategiczne Powietrzne Rosyjskie w rozpoznaniu rozpoznanie obrazowe siły ekspedycyjne

Cena 10 zł (w tym 8% VAT) nr 3 / 2020 PRZEGLĄD maj–czerwiec

SIŁWOJSKOWY ZBROJNYCH INSTYTUT WYDAWNICZY ISSN 2353-1975 ISSN 2353-1975 ZAMÓW PRENUMERATĘ TEL. +48 261 849 494

Twoja armia – Twoja duma!

Polecamy! Izabela Borańska-Chmielewska, redaktor naczelna magazynu Anna Putkiewicz, redaktor naczelna portalu Szanowni

WOJSKOWY INSTYTUT WYDAWNICZY Aleje Jerozolimskie 97 Czytelnicy! 00-909 Warszawa e-mail: [email protected]

Dyrektor Wojskowego Instytutu Wydawniczego: MACIEJ PODCZASKI e-mail: [email protected] tel.: 261 849 007, 261 849 008 faks: 261 849 459 Krzysztof Wilewski Redaktor naczelny: Od wieków wiadomo, że zwycięstwo odniesie ten uczestnik walki zbrojnej, który będzie IZABELA BORAŃSKA-CHMIELEWSKA dysponował sprawniejszym systemem rozpoznania. Szybciej bowiem pozyska dane rozpo- tel.: 261 849 212 znawcze oraz zakłóci funkcjonowanie systemu rozpoznania przeciwnika. e-mail: [email protected] Z chwilą wstąpienia do NATO prowadzimy następujące rodzaje działalności rozpoznawczej: Redaktor wydawniczy: HUMINT – rozpoznanie osobowe, ACINT – akustyczne, IMINT – obrazowe, MASINT – KRZYSZTOF WILEWSKI tel.: 261 849 186 pomiarowe i sygnaturowe, OSINT – z ogólnie dostępnych źródeł, RADINT – radiolokacyjne, SIGINT – sygnałów elektromagnetycznych, w tym systemów łączności – COMINT, oraz elek- Redaktor prowadzący: troniczne – ELINT. płk w st. spocz. dr JAN BRZOZOWSKI tel.: 261 849 186 Ten numer „Przeglądu Sił Zbrojnych” poświęciliśmy wymienionym rodzajom rozpoznania oraz wyzwaniom, z którymi trzeba się zmierzyć, by zapewnić dopływ informacji na stanowi- Opracowanie redakcyjne: ska dowodzenia w czasie zbliżonym do rzeczywistego. Rozważania na ten temat rozpoczyna MARYLA JANOWSKA, KATARZYNA KOCOŃ materiał prof. dr. hab. Marka Wrzoska, który wskazał kierunki doskonalenia systemu rozpoznania wojskowego. Mjr dr Robert Wójcicki rozpatrzył zagadnienie myślenia strategicz - Opracowanie graficzne: nego w rozpoznaniu. Ppłk dr inż. Andrzej Truskowski i ppłk dr inż. Tomasz Kulik podjęli WYDZIAŁ SKŁADU KOMPUTEROWEGO I GRAFIKI WIW kwestię, jak należy postrzegać walkę radioelektroniczną prowadzoną przez platformy powietrzne. Płk dr inż. Włodzimierz Hudak omówił temat otwartych źródeł informacji. Opracowanie infografik: Dr Klaudia Kwapisz przedstawiła niemiecki model systemu rozpoznawania zagrożeń, PAWEŁ KĘPKA a ppłk dr Dariusz Bogusz i kpt. inż. Maryna Niewińska w swoich opracowaniach wyjaśnili Kolportaż i reklamacje: zawiłości prowadzenia powietrznego rozpoznania obrazowego. Poza tym w pa- Punkt Pocztowy Włocławek nelu poświęconym rozpoznaniu Czytelnicy znajdą artykuły: mgr Weroniki ul. Duninowska 9a Jakubczyk o jakości informacji w działaniach militarnych, kpt. Magdaleny 87-823 Włocławek [email protected] Piotrowskiej o kierunkach rozwoju rozpoznania artyleryjskiego, mjr. Zbigniewa tel. 885 870 509, kom. 502 012 187 Krupy o rozpoznaniu patrolowym, kpt. mar. Małgorzaty Niemc o platformach bezzałogowych oraz mjr Anny Świetlik o innowacyjnym podejściu do teorii informacji. Druk: ARTDRUK ul. Napoleona 2 Z innych opracowań opublikowanych w niniejszym wydaniu „Przeglądu Sił 05-320 Kobyłka Zbrojnych” szczególnie polecam pracę kmdr. por. Grzegorza Kolańskiego o okrę- tach pomiarowych, ppłk. dypl. rez. Marka Grygi o amerykańskich wojskach spe- Zdjęcie na okładce: cjalnych oraz ppłk. dr. Marka Depczyńskiego o tworzeniu rosyjskich sił ekspedy- BERNARD HAJDUCKI 11 LDKPanc cyjnych. Artykuły, które nie zostały tutaj zasygnalizowane, z pewnością także znajdą Czytelników, a wnioski i przemyślenia po ich przestudiowaniu wzbogacą ich wiedzę o problemach, jakie należy rozwiązać, by informacje rozpoznawcze stanowiły o przewadze nad przeciwnikiem, Zasady przekazywania redakcji magazynu „Przegląd natomiast dowódcy różnych szczebli dowodzenia mogli dzięki nim Sił Zbrojnych” materiałów tekstowych i graficznych podejmować właściwe decyzje. opisuje regulamin dostępny na stronie głównej portalu polska-zbrojna.pl. Serdecznie zachęcam do lektury nr 3 / 2020

Spis TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

prof. dr hab. Marek Wrzosek 28 ROZPOZNANIE WOJSKOWE – treści TEORIA I PRAKTYKA

mjr dr Robert Wójcicki 16 MYŚLENIE STRATEGICZNE W ROZPOZNANIU

ppłk dr inż. Andrzej Truskowski, ppłk dr inż. Tomasz Kulik 20 WALKA RADIOELEKTRONICZNA CZY DZIAŁANIA WSPIERAJĄCE?

płk dr inż. Włodzimierz Hudak 28 28 OTWARTE ŹRÓDŁA INFORMACJI mgr Weronika Iwona Jakubczyk 38 JAKOŚĆ INFORMACJI W DZIAŁANIACH MILITARNYCH

dr Klaudia Kwapisz 43 NIEMIECKI MODEL SYSTEMU ROZPOZNAWANIA ZAGROŻEŃ

ppłk dr Dariusz Bogusz 48 POWIETRZNE ROZPOZNANIE OBRAZOWE

kpr. inż. Maryna Niewińska 52 UWARUNKOWANIA PROWADZENIA 52 ROZPOZNANIA OBRAZOWEGO

kpt. Magdalena Piotrowska 58 KIERUNKI ROZWOJU ROZPOZNANIA ARTYLERYJSKIEGO

mjr dypl. SZRP Zbigniew Krupa 62 ROZPOZNANIE PATROLOWE – GENEZA I ROZWÓJ

kpt. mar. Małgorzata NIEMC 66 JAK OBRONIĆ PLATFORMY BEZZAŁOGOWE?

mjr dypl. SZRP Anna Świetlik 72 INNOWACYJNE PODEJŚCIE DO TEORII INFORMACJI KONKURS – NAJLEPSZY ARTYKUŁ

mjr dypl. SZRP Rafał Glowienke 82 ROZPOZNANIE RADIOLOKACYJNE W GÓRACH

mjr dypl. SZRP Marcin Michalski 89 WSPÓŁCZESNE ASPEKTY MASKOWANIA OPERACYJNEGO 89

SZKOLENIE

kpt. mar. Radosław Kiciński 96 OKRĘT PODWODNY I JEGO STERY

WSPÓŁCZESNE ARMIE

kmdr por. Grzegorz Kolański 105 OKRĘTY POMIAROWE 105

ppłk dypl. rez. Marek Gryga 116 WOJSKA SPECJALNE STANÓW ZJEDNOCZONYCH

ppłk dr Marek Depczyński 130 ROSYJSKIE SIŁY EKSPEDYCYJNE

mgr Maciej Chmielewski 144 SIŁY ZBROJNE REPUBLIKI MACEDONII PÓŁNOCNEJ 144

DOŚWIADCZENIA

płk rez. Tomasz Lewczak 149 GRUZIŃSKIE „AGILE SPIRIT-19”

dr Marlena Niemiec 152 ZJAWISKO MOBBINGU W OBIEKTYWIE

UZBROJENIE:  UNIWERSALNY KARABIN MASZYNOWY P 2000 KALIBRU 7,62 mm  LEKKI KARABIN MASZYNOWY MINIMI KALIBRU 5,56 mm  GRANATNIK AUTOMATYCZNY MK-19 KALIBRU 40 mm

MASA WŁASNA – 1,8 t ŁADOWNOŚĆ – 1,2 t MARIUSZ BIENIEK/6BPD

6 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 W OBIEKTYWIE

POJAZD WOJSK AEROMOBILNYCH O DUŻEJ MOBILNOŚCI

PRZYSTOSOWANY DO DESANTOWANIA METODĄ SPADOCHRONOWĄ, PRZEZNACZONY DO TRANSPORTU ZAOPATRZENIA, ŻOŁNIERZY I RANNYCH ORAZ HOLOWANIA PRZYCZEP I INNEGO WYPOSAŻENIA.

MOC SILNIKA – 96 kW

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 7 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE Rozpoznanie wojskowe – teoria i praktyka

EKONOMIA SIŁ JEST JEDNYM Z WYZNACZNIKÓW RACJONALNEGO WYKORZYSTANIA SIŁ I ŚRODKÓW ROZPOZNAWCZYCH W PLANOWANYCH DZIAŁANIACH BOJOWYCH.

prof. dr hab. Marek Wrzosek analizy sposobu użycia środków służących zdoby- ujętych w etapy zarządzania zasobami. Wykorzystanie Zwaniu informacji o przeciwniku we współczesnych zasobów zmierza do zrealizowania przyjętych planów konfliktach zbrojnych oraz z wniosków z operacji pro- (niekiedy także wizji, koncepcji, strategii). W wyniku wadzonych w Iraku i Afganistanie wynika, że istotny tego procesu powstają struktury systemów społecz- wpływ na tworzenie systemu rozpoznania mają zdolnych, także wojskowych, dzięki którym pracownicy ności organizacyjne jego dysponentów. Oczywiście na- i żołnierze wiedzą, co mają robić, komu, kiedy i jakie dal ważnymi czynnikami są zagrożenie oraz charakter przekazywać informacje oraz przed kim odpowiadają Autor jest profesorem realizowanych zadań. Wszystkie wymienione oddziału- za wykonanie zadań. Dla zaakcentowania aspektu Wydziału Wojskowego ją na zmiany zarówno w sferze teorii, jak i praktyki roz- czynnościowego terminu organizacja lepiej stosować Akademii Sztuki poznania. Dotyczą one między innymi wypracowania określenie organizowanie. Wojennej. sposobów wykorzystania potencjału rozpoznawczego, Proces organizowania w ujęciu wojskowym to, po zwłaszcza w odniesieniu do operacji nowego typu czy pierwsze, skoordynowany zespół czynności podejmo- działań w środowisku sieciocentrycznym. Przeprowa- wanych przez żołnierzy określonej jednostki w celu dzona analiza rozwiązań funkcjonalnych sprawiła, że realizacji zaplanowanego zadania zleconego przez w Akademii Sztuki Wojennej podjęto wiele działań dowódcę. Po drugie, to sposób przydziału zadań służ- zmierzających do weryfikacji procedur rozpoznania. bowych żołnierzom jednostki, by osiągnąć założony Jedna z nich dotyczy jego organizowania. cel. W kontekście systemu rozpoznania wojskowego organizacja jest rozumiana jako pewien proces rozpo- TEORIA ZAGADNIENIA czynania działań, czyli organizowania ich w znaczeniu Organizowanie to jeden z zasadniczych procesów za- czynnościowym. W tym przypadku jest to rezultat po- rządzania. Jest ono postrzegane jako ciąg następują- stępowania mającego charakter oddziaływania na ca- cych po sobie uzależnionych faz (etapów, czynności). łość (system rozpoznania) lub jej składowe (podsyste- Stanowi jedną z czterech charakterystycznych funkcji my, elementy). Jego celem jest uzyskanie pożądanego zarządzania (obok: planowania, motywowania i kontro- składu części tworzących system rozpoznania, a także lowania), jak również dowodzenia1. W efekcie procesu odpowiedniego rodzaju współzależności między nimi organizowania nawiązuje się współpracę oraz koordy- oraz w odniesieniu do złożonej z nich całości. Działa- nuje i synchronizuje działania w ramach określonej nia te są podejmowane po to, aby poszczególne podsys- struktury, to znaczy przyjętych stosunków służbowych temy rozpoznania wojskowego w jak największym (produkcyjnych). Organizowanie w ujęciu procesowym stopniu przyczyniały się do powodzenia tak skonstru- zapewnia ład i porządek formalny jako ciąg czynności owanego całego systemu2.

1 Zob. J. Posobiec, Kontrola w dowodzeniu, Warszawa 2013, s. 21. 2 Por. A. Czermiński et al., Zarządzanie organizacjami, Toruń 2002, s. 180.

8 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

NOWE TECHNICZNE MOŻLIWOŚCI SPRZĘTU ROZPOZNAWCZEGO GENERUJĄ NOWE SPOSOBY TAKTYCZNEGO WYKORZYSTANIA SIŁ I ŚRODKÓW SYSTEMU ROZPOZNANIA.

+ MICHAŁ ZIELIŃSKI

Wspomniany aspekt terminu organizacja obejmuje nostki rozpoznawcze są łączone stosownie do potrzeb swym znaczeniem także proces łączenia osobowych gromadzenia informacji w większe struktury i tworzą i rzeczowych składników działania3, a więc sił i środ- jako całość jeden system rozpoznania komponentu lą- ków rozpoznania. Organizowanie dotyczy również sy- dowego (dywizji lub brygady). Jak wynika z praktyki tuacji, w której składniki te są podstawą do tworzenia postępowania, proces organizowania jest wieloetapo- systemów bardziej złożonych. Mamy z nią do czynie- wy, rozłożony w czasie i uwarunkowany wieloma nia wówczas, gdy zorganizowane elementy lub jed- czynnikami. Najważniejsze jego etapy to4:

3 Encyklopedia organizacji i zarządzania, Warszawa 1981, s. 331. 4 M. Wrzosek, Zarządzanie zasobami informacyjnymi w systemie rozpoznania organizacji, AON, Warszawa 2014, s. 76.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 9 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

– ustalenie niezbędnego zakresu pracy, którą należy ziomu ich adekwatności do potrzeb użytkowników. wykonać, by zrealizować założone cele. Tak więc orga- Stwierdzenie braków informacyjnych nie tylko upo- nizator systemu rozpoznania powinien między innymi ważnia, lecz obliguje wręcz organizatora rozpoznania ustalić, jakie przedsięwzięcia będą niezbędne, aby gro- do podjęcia działań korygujących. madzić, aktualizować, przetwarzać i rozpowszechniać Podsumowując, można stwierdzić, że tworzący orga- wiadomości rozpoznawcze zaspokajające priorytetowe nizację projektuje jej atrybuty, a właściwie cechy. Istotą potrzeby informacyjne; funkcji organizowania jest konstruowanie całości syste- – dokonanie podziału zadań całościowych na cząst- mu rozpoznania wojskowego z poszczególnych podsys- kowe oraz na czynności szczegółowe. Zadania rozpo- temów i elementów. Przy czym dobór elementów roz- znawcze składające się na proces gromadzenia zaso- poznawczych przeznaczonych do realizacji zadań musi bów informacyjnych są najczęściej rezultatem realiza- mieć charakter celowy. Oznacza to, że każda zmiana cji priorytetów systemu rozpoznania, a więc muszą być w ugrupowaniu systemu rozpoznania musi być podpo- przydzielone wybranym źródłom informacji. Jak wyni- rządkowana gromadzeniu określonych informacji ka z doświadczeń, przez odpowiedni ich podział orga- zwiększających poziom wiedzy (świadomości) dowód- nizator systemu rozpoznania uzyskuje, po pierwsze, cy i sztabu o sytuacji operacyjno-taktycznej i środowi- możliwość zgromadzenia wymaganych wiadomości. sku działań. Utworzona w ten sposób całość – system Po drugie, unika zagrożenia przydzieleniem zadań źró- rozpoznania staje się nową organizacją zapewniającą dłom nieadekwatnie do ich możliwości; pozyskiwanie wiedzy. Wynikiem funkcji organizowa- – połączenie źródeł informacji. Ze względu na brak nia jest zatem zbudowanie struktury systemu rozpozna- możliwości kierowania źródłami rozpoznania przez nia zmierzającego do zaspokojenia potrzeb informacyj- jedną komórkę, powołuje się pośrednie szczeble orga- nych użytkowników. nizacyjne do gromadzenia wiadomości rozpoznawczych. Stosując różnego rodzaju kryteria łączenia zaso- TWORZENIE SYSTEMU bów informacyjnych, stosownie do potrzeb przydziela Proces ten obejmuje uniwersalne etapy, które wyzna- się poszczególnym szczeblom dowodzenia określone czają jednocześnie zasadnicze przedsięwzięcia związa- źródła informacji. Z praktycznej działalności rozpo- ne z organizowaniem rozpoznania. Należą do nich5 znawczej wynika, że zdobyte dane powinny umożliwić (rys. 1): brygadzie prowadzenie walki z równorzędnym prze- – podział na rejony odpowiedzialności, ciwnikiem oraz orientować się w kwestii odwodowych – wyodrębnienie obiektów rozpoznania, jednostek znajdujących się w rejonie zainteresowania – określenie zadań rozpoznawczych, rozpoznawczego. W tym celu brygada obok etatowej – wybór rejonów (punktów) szczególnego zaintere- kompanii rozpoznawczej dysponuje przydzielonym po- sowania, tencjałem rozpoznawczym, który umożliwia wykorzy- – podział zadań między wykonawców, stanie dodatkowych źródeł informacji (np. rozpoznanie – organizowanie wymiany informacji, obrazowe); – zabezpieczenie działań elementów i podsystemów – ustalenie mechanizmów koordynacji działań po- rozpoznawczych. szczególnych źródeł informacji. Ponieważ każde z nich Przedstawione etapy tworzą swego rodzaju całość ma inne możliwości zdobywania danych, niezbędne strukturalną, która jest zbiorem czynności organizacyj- jest zbudowanie systemu rozpoznania opartego na nych oraz swoistym scenariuszem ramowym wszyst- współdziałaniu wszystkich elementów informacyjnych. kich poczynań podejmowanych przez organizatora sys- Służy temu zarówno ograniczanie swobody działania temu rozpoznania w postaci koncepcji6. poszczególnych źródeł (elementów rozpoznawczych) Podział na rejony odpowiedzialności jest czynnością drogą formalizacji (np. zarządzenia i rozkazy określają- wykonywaną bezpośrednio po zidentyfikowaniu wa- ce rejony działania i rodzaj pozyskiwanych informacji), runków i sytuacji, w jakiej będą prowadzone działania jak i tworzenie struktury, w której dla każdego z nich rozpoznawcze. Uogólniając wnioski z ćwiczeń dowód- określa się tematyczny obszar zainteresowania (np. źró- czo-sztabowych oraz doświadczenia z operacji prowa- dła rozpoznania elektronicznego ustalają położenie dzonych poza granicami kraju, można stwierdzić, że do systemu dowodzenia przeciwnika); zasadniczych warunków decydujących o sposobie wy- – kontrolowanie rozwiązań organizacyjnych i ich korzystania źródeł informacji należą charakter zadania modyfikacja w celu utrzymania na danym poziomie bojowego oraz cel rozpoznania (określony przez do- lub zwiększenia zasobów informacyjnych. Organizo- wódcę) w odniesieniu do konieczności zaspokojenia wanie, podobnie jak inne funkcje dowodzenia, jest pro- potrzeb informacyjnych. cesem ciągłym. Konieczne jest zatem właściwe, Podział ten wynika z potrzeby określenia zakresu te- w aspekcie czasu i sposobu, sprawdzanie stanu ilościo- matycznego i rozległości terenu (obszaru), który zosta- wego i jakościowego tych zasobów oraz określanie ponie objęty monitoringiem przez źródła informacji (ele-

5 Por. M. Wrzosek, Planowanie, organizowanie i prowadzenie działań rozpoznawczych w operacjach, Warszawa 2009, s. 61–78. 6 Koncepcja rozpoznania powstaje w wyniku oceny przeciwnika, uwzględnienia priorytetów informacyjnych dowódcy, podanych najczęściej w wytycznych, oraz określenia stanu zasobów informacyjnych systemu rozpoznania, jak również zdolności źródeł rozpoznania do działania.

10 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

menty rozpoznawcze). W kontekście praktycznej dzia- łalności rozpoznawczej jest to wyznaczenie granic RYS. 1. PROCES aktywności systemu rozpoznania. Ponadto praktyka sztabowa dowodzi, że umożliwia on także wyznacze- ORGANIZOWANIA nie granic działania elementów rozpoznawczych podle- głych szczebli dowodzenia. Natomiast określenie gra- ROZPOZNANIA nic i tematycznego zakresu pozyskiwanych informacji pozwala na sprecyzowanie zadań do wykonania. Prak- Podział na rejony odpowiedzialności tyka rozpoznawcza wskazuje, że niezależnie od zleconych zadań podległe podsystemy rozpoznania będą gromadzić przede wszystkim własne, uzależnione od potrzeb ich szczebla dowodzenia, informacje. Wyodrębnienie obiektów rozpoznania Na podstawie wniosków z działalności systemu rozpoznania w czasie konfliktów zbrojnych oraz doświad- czeń zdobytych przez polskie kontyngenty wojskowe Określenie zadań rozpoznawczych można zauważyć, że znajomość charakteru zagrożenia i umiejętność jego identyfikacji jest jednym z elemen- tów sukcesu w rozpoznaniu. Dlatego tak istotny jest Wybór rejonów (punktów) zbiór pozyskanych informacji, który umożliwia ocenę szczególnego zainteresowania przeciwnika. Dokonując analizy minionych konfliktów zbrojnych, można stwierdzić, że rozległość obszarów rozmieszczenia przeciwstawnych stron wzrasta, zatem Podział zadań między wykonawców w przyszłości rejon odpowiedzialności rozpoznawczej będzie prawdopodobnie proporcjonalnie większy niż ten, w którym obecnie są realizowane zadania. Nie bu- Organizacja wymiany informacji dzi wątpliwości teza, że w działaniach taktycznych wyznaczanie tego rejonu w obronie opiera się na uwzględ- nieniu innych warunków niż w natarciu. Natomiast w czasie działań poza granicami kraju decydują o tym, Zabezpieczenie działań elementów oprócz innych czynników, podpisane porozumienia i podsystemów rozpoznawczych międzynarodowe i warunki geograficzne7. Opracowanie własne. Wyodrębnienie obiektów rozpoznania (identyfikacja obiektów8) rozpoczyna się w czasie prowadzenia oceny przybywa niektórych obiektów, inne natomiast są eli- sytuacji, zwłaszcza wartościowania możliwości sił prze- minowane lub opuszczają dany rejon. ciwnika (rys. 2). Jest to zasadnicza czynność inicjująca Dlatego od organizatora systemu rozpoznania wyma- proces organizowania rozpoznania, gdyż od jej wyni- ga się ciągłego identyfikowania na bieżąco obiektów ków zależy przyszły stan wiedzy dowódcy i sztabu. znajdujących się na obszarze (w rejonie lub pasie) odpo- Obiekt rozpoznania jest specyficzną kategorią pojęcio- wiedzialności rozpoznawczej (rys. 3). Przykładowo, wą. Jego definicja zawiera zarówno elementy ugrupo- drugorzutowa brygada przeciwnika, jeżeli znajduje się wania przeciwnika, jak i infrastruktury obszaru opera- w głębi jego ugrupowania jako odwód dywizyjny, może cji, a także uwzględnia przedstawicieli kierownictwa być w całości obiektem rozpoznania w początkowym politycznego czy wojskowego. Uogólniając różne defi- etapie działań zaczepnych wojsk własnych. Jednak nicje, można stwierdzić, że obiektem rozpoznania jest z chwilą uzyskania powodzenia i rozwijania natarcia, w zasadzie element ugrupowania bojowego przeciwni- gdy brygada przeciwnika zostanie zaangażowana do ka, konstrukcji militarnych i przedmiotów terenowych obrony rubieży, do której podchodzą nacierające wojska (stałych i sztucznych), które na określonym etapie dzia- i na korzyść których jest prowadzone rozpoznanie, w jej łań stanowią charakterystyczną, względnie zwartą, ca- strukturze zostanie zidentyfikowanych wiele nowych łość konieczną do wykrycia, śledzenia lub potwierdze- obiektów koniecznych do rozpoznania (np.: bataliono- nia jej występowania. we rejony obrony, stanowiska ogniowe artylerii, rejony Z powodu tak szerokiego ujęcia terminu obiekt roz- ześrodkowania odwodów, stanowiska dowodzenia itp.). poznania w procesie wyodrębniania poszczególnych W tej sytuacji wystąpią nowe potrzeby informacyjne nie identyfikuje się jednorazowo wszystkich elemen- oraz konieczność uzupełnienia posiadanych informacji. tów występujących po stronie przeciwnika i nie kwalifi- Wyodrębnienie obiektów rozpoznania w procesie or- kuje ich na stałe jako obiekty na czas działań rozpo- ganizowania związanych z tym czynności ma na celu znawczych. W trakcie walki, w tym prowadzenia roz- stworzenie podstaw do sformułowania w dalszej kolej- poznania, w związku z rozwijającą się sytuacją ności zadań dla elementów rozpoznawczych.

7 Zob. Z. Modrzejewski, P. Balon, Systemy rozpoznania w operacjach poza granicami kraju, ASzWoj, Warszawa 2017. 8 Zob. M. Wrzosek, J. Wiśniewski, Deskrypcja obiektów rozmieszczonych poza strefą działań bezpośrednich, ASzWoj, Warszawa 2017.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 11 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

twierdza to praktyka dowódczo-sztabowa, system roz- RYS. 2. IDENTYFIKACJA poznania bowiem jest rozwijany lub reorganizowany przed rozpoczęciem działań (zmiana ich charakteru te- OBIEKTÓW ROZPOZNANIA – go wymaga). W kolejnych dniach walki uszczegóławia się obiekty rozpoznania, ustalając kolejne zadania roz- 110415MAJ19 poznawcze wynikające z nowych potrzeb informacyj- ALFA nych i powstałej sytuacji. obiekt 1 Efektem tego jest wydzielenie elementów i podsyste- mów rozpoznawczych do wykonania tych zadań. Ca- łość procesu można postrzegać jako organizowanie obu CHARLIE wymienionych jego składników. Dostrzegając analogię obiekt 3 do przygotowania działań – tworzenia ugrupowania bojowego, można uznać ten etap organizowania rozpo- BRAVO znania za budowanie ugrupowania sił i środków roz- obiekt 2 poznawczych. Różnica natomiast polega na częstym zrywaniu istniejącej podległości i podporządkowania organizacyjnego elementów rozpoznawczych. Wynika to z dwóch powodów. Po pierwsze z dużej ich samo- dzielności w czasie wykonywania specjalistycznych za- dań. Źródła informacji podlegają wówczas tylko jedne- Opracowanie własne. mu ośrodkowi decyzyjnemu, w zasadzie organizatorowi rozpoznania danego szczebla dowodzenia. Po Określenie zadań9 rozpoznawczych obejmuje ustale- drugie z potrzeb konstruowania małych, ale zróżnico- nie celów działania elementów lub podsystemów roz- wanych informacyjnie podsystemów, do których naj- poznawczych, odzwierciedlając potrzeby informacyjne częściej dobiera się źródła informacji z pododdziałów użytkowników lub luki w zdobytych wiadomościach. rozpoznawczych. Jest to powszechnie znane zjawisko Cel dla systemu rozpoznania jest zatem konkretyzacją budowania architektury systemu rozpoznania. zamierzeń wynikających z koncepcji walki dowódcy Obserwacje minionych konfliktów zbrojnych oraz i precyzuje, co, kto i kiedy ma osiągnąć. W tym sensie wnioski z działań PKW wskazują, że nowe podejście zadanie może być traktowane jako środek do realizacji do problemu organizacji systemu rozpoznania wymaga założonego celu. Do zadań rozpoznawczych należą zanie tylko innowacyjnych rozwiązań teoretycznych, lecz równo całościowe systemu rozpoznawczego (np. jed- także ich empirycznej weryfikacji w trakcie ćwiczeń nostki rozpoznawcze), jak i danego elementu rozpo- dowódczo-sztabowych i ćwiczeń z wojskami, w końcu znawczego (np. źródła informacji). – zastosowania w praktyce. Na tej podstawie ustalane Odnoszą się one zawsze do wyselekcjonowanych są wytyczne w formie regulaminów i instrukcji. Biorąc obiektów będących przedmiotem zainteresowania do- pod uwagę zgromadzone w toku działań rozpoznaw- wódcy organizującego i prowadzącego działania bojo- czych doświadczenia, nie powinien dziwić fakt organi- we. Praktyka działalności sztabowej wskazuje, że zowania elementów i podsystemów rozpoznawczych liczba zadań rozpoznawczych jest zawsze większa od z wykorzystywaniem odmiennych od doktrynalnych ilości obiektów będących przedmiotem rozpoznania. rozwiązań. Jak wskazują doświadczenia, opracowane Na podstawie zdobytych doświadczeń można stwier- i sprawdzone modelowe rozwiązania są najczęściej ela- dzić, że wyodrębnianie zadań rozpoznawczych jest styczne i umożliwiają użycie źródeł informacji stosow- pracochłonne, szczególnie w sytuacji, gdy w rejonie nie do potrzeb realizacji zadań10. odpowiedzialności rozpoznawczej występuje wiele Wybór rejonów (punktów) szczególnego zaintereso- obiektów. wania jest specyficznym odzwierciedleniem jednej W działaniach taktycznych, w razie organizowania z zasad sztuki wojennej, a mianowicie zasady ekonomii rozpoznania przewidzianego do prowadzenia przez sił, czyli skupienia wysiłku rozpoznania na realizacji dłuższy czas niż dzień (doba) walki, nie jest celowe zasadniczych zadań rozpoznawczych (rys. 4). Z prakty- wyodrębnianie wszystkich zadań rozpoznawczych na ki wynika, że rejonem szczególnego zainteresowania cały ten okres. W niektórych sytuacjach nie jest nawet może być teren, na którym skoncentrowane są obiekty możliwe ustalenie szczegółów koniecznych do sformu- rozpoznania, lub fragment obszaru, gdzie będzie wyko- łowania zadań rozpoznawczych z kilkudniowym wy- nywana większa liczba zadań rozpoznawczych. przedzeniem. Toteż najwłaściwszym rozwiązaniem jest Powszechnie stosowana w sztuce wojennej zasada określenie ich do końca pierwszego dnia walki. Po- koncentracji wysiłku nie musi oznaczać zmasowanego

9 Zadanie jest to wyodrębniona przedmiotowo, podmiotowo, przestrzennie, czasowo i na ogół też proceduralnie część celu przewidziana do wykonania w ustalonym okresie lub terminie mieszczącym się w przedziale czasu przewidzianym na osiągnięcie tego celu. Por. L. Krzyżanow- ski, O podstawach kierowania organizacjami inaczej, Warszawa 1999, s. 253. 10 Zob. Rozpoznanie wojskowe w sytuacjach kryzysowych. Teoria i praktyka, red. M. Wrzosek, AON, Warszawa 2014.

12 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

użycia sił i środków rozpoznania w określonym miejscu i czasie11. Chodzi raczej o efekty, czyli zdobycie dla RYS. 3. IDENTYFIKACJA sztabu i dowódcy wymaganych wiadomości rozpoznawczych, niezbędnych w procesie dowodzenia. Trze- OBIEKTÓW ROZPOZNANIA – ba przy tym zauważyć, że w rozpoznaniu – podobnie jak w bezpośredniej walce w natarciu skupienie wysił- 231516MAJ19 ku na kierunku uderzenia12 (lub w rejonie obrony) – re- spektowanie i wyznaczanie rejonów (punktów) szcze- gólnego znaczenia powoduje zwracanie mniejszej uwa- CHARLIE gi na inne rejony (obiekty rozpoznania). Niesie to za obiekt 32 BRAVO sobą ryzyko przeoczenia części obiektów ugrupowania CHARLIE obiekt 21 bojowego przeciwnika. obiekt 3 CHARLIE CHARLIE BRAVO Ogólnie można stwierdzić, że rejony szczególnego obiekt 31 obiekt 34 obiekt 2 zainteresowania są to zazwyczaj fragmenty terenu wybrane w strefie rozpoznania danego szczebla dowodze- CHARLIE BRAVO nia. Źródła informacji (elementy rozpoznawcze) są obiekt 33 obiekt 22 w stanie ustalić sposób działania w nich przeciwnika, tym samym potwierdzić słuszność przyjętego (lub za- przeczyć) wariantu prawdopodobnego charakteru jego aktywności. W ramach strefy rozpoznania, niekiedy nawet w rejonach szczególnej uwagi, są wyznaczane punkty zainteresowania, gdzie rozmieszcza się osobo- Opracowanie własne. we lub techniczne źródła informacji. Mogą one być lo- Dokonując podziału zadań rozpoznawczych między kalizowane również poza wybranymi rejonami. Pełnią bezpośrednich wykonawców, należy uwzględniać ich wówczas rolę pomocniczą, służąc monitorowaniu pa- możliwości, specyfikę działania oraz sposoby zdoby- sywnych kierunków działania przeciwnika. Ponadto wania informacji. Wówczas będzie można mieć pew- zapobiegają przenikaniu jego elementów ugrupowania ność co do właściwego ich zrealizowania. Z rozmiesz- bojowego w głąb ugrupowania wojsk własnych. czenia obiektów rozpoznania w rejonie odpowiedzial- Wyznaczanie rejonów (punktów) szczególnego zain- ności rozpoznawczej wynika możliwość połączenia teresowania wynika niekiedy z braku możliwości obję- niektórych zadań. Przykładowo, gdy obiekty te są poło- cia całej strefy jednakowym wysiłkiem rozpoznaw- żone blisko siebie, możliwe jest przydzielenie większej czym. Nie zmienia to jednak faktu, że organizatorowi liczby zadań, polegających na rozpoznania kilku obiek- systemu rozpoznania pozostaje w sumie podjęcie osta- tów, jednemu elementowi rozpoznania. Podział zadań tecznej decyzji o tym, jak z całej przydzielonej strefy kończy pewną fazę procesu organizowania rozpozna- odpowiedzialności wybrać ten właśnie rejon. Rejony nia. To wówczas zapadają ustalenia, co rozpoznać, ja- i punkty szczególnego zainteresowania wskazuje się kie rodzaje informacji zdobyć, w jakim czasie i kto po- zazwyczaj, uwzględniając efekty uzyskane w procesie szczególne zadania z tym związane ma wykonać. informacyjnego przygotowania pola walki. Zasadniczo Organizacja wymiany informacji – to szczególne są to: prawdopodobny wariant działania przeciwnika wyzwanie dla organizatora systemu rozpoznania. Naj- oraz scenariusz rozwoju sytuacji. Zwłaszcza opracowa- większym problemem w zapewnieniu wymiany infor- ny i zweryfikowany w czasie symulacji działań scena- macji jest techniczna charakterystyka środków łączno- riusz umożliwia określenie w czasie i przestrzeni praw- ści i informatyki. Stąd jednym z priorytetów jest umoż- dopodobnego położenia sił przeciwnika. liwienie elementom rozpoznawczym przekazywania Podział zadań między wykonawców to rozłożenie zdobytych informacji natychmiast po ich pozyskaniu. wysiłku rozpoznania na poszczególne źródła informa- Organizacja wymiany informacji to najczęściej złożone cji (elementy rozpoznawcze), zapewniające pozyskanie przedsięwzięcie przede wszystkim z tego względu, że na zakładanym poziomie wiedzy rozpoznawczej. Przy do jednego ośrodka decyzyjnego (kierującego rozpo- czym należy tu odróżnić podział ilościowy zadań od ja- znaniem) napływają informacje z różnorodnych źródeł. kościowego. Podział ilościowy dotyczy źródeł informa- Każdy z podsystemów rozpoznania dysponuje najczę- cji jednego podsystemu rozpoznania, zatem wykonują ściej odrębnym środkiem przekazu informacji o specy- one te same zadania. Natomiast podział jakościowy jest ficznych właściwościach zarówno co do charakteru związany ze źródłami informacji o różnych możliwo- pracy, jak i zasięgu. Sytuacja ta powoduje, że źródła in- ściach zdobywania wiadomości. W tym przypadku formacji będące elementami podsystemu rozpoznania, każde z nich jest elementem rozpoznawczym innego komunikując się między sobą oraz z ośrodkiem decy- podsystemu i o innej specyfice zdobywanych informa- zyjnym, uzupełniają i weryfikują gromadzone zasoby cji, zatem realizuje inne zadania. informacyjne. Nie mniej ważne od samego przekazu

11 M. Wiatr, Między strategią a taktyką, Toruń 1999, s. 187. 12 Zob. M. Huzarski, Zagadnienia taktyki wojsk lądowych, Toruń 1999, s. 87, 96.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 13 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

środowiska operacji utrudniające jej utrzymywanie13. RYS. 4. WYBÓR REJONÓW Dlatego też dokładna ocena technicznych możliwości środków łączności będących w wyposażeniu elemen- (PUNKTÓW) SZCZEGÓLNEGO tów rozpoznawczych stanowi podstawę do rozwinięcia źródeł informacji w rejonie rozpoznania, jak również ZAINTERESOWANIA analiza rozmieszczenia elementów ugrupowania przeciwnika (obiektów rozpoznania). Zabezpieczenie działań elementów i podsystemów rozpoznawczych jest częścią ogólnego procesu obejmu- jącego przedsięwzięcia podejmowane w celu stworze- NAI-1 nia wojskom warunków do wykonywania zadań. W za- 4 sadzie można przyjąć, że na strukturę zabezpieczenia działań składają się: zabezpieczenie logistyczne, medyczne i bojowe oraz ochrona wojsk14. Całokształt przedsięwzięć z tym związanych realizują w zasadzie jednostki rozpoznawcze. Stąd przyjmuje się najczę- 3 ściej, że przewidywane do wykorzystania elementy i podsystemy rozpoznawcze są w pełni przygotowane NAI-2 do działania. Istotne zatem z punktu widzenia potrzeb zabezpieczenia ich działań jest określenie dowódcom tych jednostek warunków realizacji zadań przez wy- dzielone z ich składu siły i środki. Chodzi przede wszystkim o podanie czasu gotowości do działania oraz 2 wskazanie ewentualnych szczególnych właściwości i potrzeb, które mogą wpłynąć na inne niż typowe za- 1 opatrzenie w środki walki lub wyposażenie w dodatkowy sprzęt. Opracowanie własne. Wyniki analiz teoretycznych, a także wywiadów bez- informacji jest zapewnienie skrytości przesyłania da- pośrednich wskazują, że w wielu przypadkach kwestie nych w podsystemie łączności oraz uniemożliwienie omawianego zabezpieczenia muszą być wyjaśnione namierzenia położenia elementów rozpoznawczych w trakcie procesu planowania w sztabie brygady, a na- działających w ugrupowaniu przeciwnika. Wymienio- wet dywizji. Zwłaszcza że samodzielność oraz ogólna ne problemy zostały już w dużym stopniu rozwiązane odmienność charakteru działań elementów i podsyste- dzięki automatyzacji procesów dowodzenia. Organiza- mów rozpoznawczych powoduje wcześniejsze w po- tor rozpoznania przewiduje najczęściej wykorzystanie równaniu z innymi elementami ugrupowania bojowego odpowiednich środków we właściwy dla nich sposób, podejmowanie norm i należności oraz inne są prioryte- by zapewnić sobie napływ informacji z rejonu rozpo- ty w kolejności ich uzupełniania. Ponadto nie należy znania oraz móc przekazywać nowe zadania rozpo- zapominać, że w odniesieniu do ugrupowania rozpoznawcze poszczególnym wykonawcom. Odrębną spra- znawczego nie rozwija się osobnego (poza jednostką wą jest umożliwienie wymiany informacji z sąsiadami rozpoznawczą) systemu zabezpieczenia logistycznego i elementami współdziałającymi. Konieczne jest wów- dla podsystemów rozpoznawczych (np. punktów me- czas utrzymywanie niezależnej łączności z komórką dycznych, tankowania itp.). rozpoznawczą nadrzędnego sztabu oraz z równorzęd- Specyfika omawianych działań wymaga uwzględ- nymi sztabami sąsiednich jednostek, także z sojuszni- nienia także przedsięwzięć dotyczących bezpieczeń- czymi oddziałami i pododdziałami dysponującymi si- stwa wojsk, w tym elementów (podsystemów) rozpo- łami i środkami rozpoznania. Z praktyki wynika, że znawczych. Szczególnego zatem podejścia wymaga organizując wymianę informacji w sieci rozpoznania, koordynacja działań w czasie wprowadzania ich trzeba uwzględniać potrzeby wszystkich uczestników w ugrupowanie przeciwnika. Poza tym istotne są kwe- walki według priorytetów realizowanych przez nich stie ich odzyskiwania i luzowania oraz ewakuacji ran- zadań. nych i chorych itd. Elementy rozpoznawcze są narażo- Z powodu zróżnicowanych sposobów działania ele- ne na oddziaływanie nie tylko wojsk przeciwnika, lecz mentów rozpoznawczych, w czasie organizowania również – w sytuacji braku właściwej koordynacji – łączności rozpoznania, a więc i wymiany informacji, mogą natrafić na nieoznaczone przeszkody (np. pola poza zestawianiem odpowiednich sieci i kierunków ra- minowe) ustawione przez wojska własne. Ponadto jest diowych stosownie do właściwości sprzętu i specyfiki prawdopodobne, że staną się niezamierzonym obiek- jego wykorzystania, powinno się uwzględniać warunki tem uderzeń ogniowych własnych pododdziałów będą-

13 Do najważniejszych należą: ukształtowanie terenu, zabudowa obszaru, obiekty przemysłowe, anomalie pogodowe, rejony wydobycia rud metali. 14 Zob. Regulamin działań wojsk lądowych, DWLąd, Warszawa 2008.

14 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

cych w styczności z przeciwnikiem. Niestety prawdą wania informacji. Stosując środki automatyzacji, moż- jest ogólne stwierdzenie, że zorganizowanie systemu na w znacznej mierze usprawnić pracę oficerów komó- rozpoznania zapewniającego kompleksowe zabezpie- rek rozpoznawczych. Oczywiście automatyzacja nie czenie działań wszystkim podsystemom rozpoznaw- jest w stanie zastąpić oficera rozpoznania, jego wiedzy, czym przez cały okres ich działania nie jest w pełni doświadczenia i intuicji oraz racjonalnego zachowania możliwe. Ich aktywność wiąże się z ryzykiem, co jest się w sytuacjach trudnych. Może jednak znacznie przy- nieodłączną cechą ich funkcjonowania. spieszyć jego działanie oraz ułatwić wykonanie wielu żmudnych czynności16. Ten obszar organizacji rozpo- WNIOSKI I REKOMENDACJE znania, mimo że jest powszechnie znany, nadal w teorii Nowe techniczne możliwości sprzętu rozpoznawcze- oraz praktyce jest mało eksponowany. Dlatego też nale- go generują inne sposoby taktycznego wykorzystania ży wciąż dążyć do poszukiwania skutecznego sposobu sił i środków systemu rozpoznania. Z przeprowadzo- rozwiązania tego problemu. nych badań wynika, że największym problemem kom- Wiele prac naukowych prowadzonych w AON, obec- ponentów wyznaczonych do realizacji zadań poza gra- nie w ASzWoj, poświęcono prognozowaniu rozwoju nicami kraju była organizacja rozpoznania. Natomiast rozpoznania17. Uogólnione wnioski wskazują na zasad- w opinii ekspertów (kierowników komórek rozpoznaw- nicze jego kierunki, czyli automatyzację przekazu in- czych i dowódców kontyngentów) poważne trudności formacyjnego oraz doskonalenie autonomicznych bez- wiązały się z zapewnieniem bezpieczeństwa elemen- załogowych środków rozpoznawczych, a także na ko- tom rozpoznawczym oraz z ich ochroną przed oddzia- nieczność opracowania koncepcji rozwiązań ływaniem środków rażenia przeciwnika. sieciowych sensorów rozpoznawczych oraz budowania Wnioski z minionych konfliktów zbrojnych oraz do- struktur modułowych dla poszczególnych pododdzia- świadczenia z działań prowadzonych przez PKW poza łów. Wyniki badań stanowią podstawę do stwierdzenia, granicami kraju wskazują na luki w procedurach rozpo- że w przyszłych operacjach wzrośnie poziom złożono- znawczych oraz nieporozumienia terminologiczne. ści organizacji systemu rozpoznania wojskowego. Uwidoczniły się one wyraźnie w operacjach w Iraku Kolejna kwestia z tego zakresu to zasięg rozpozna- i Afganistanie, gdy podejmowano próby połączenia nia. Oczywisty jest fakt, że realizuje ono zadania z od- rozwiązań narodowych z sojuszniczymi. Braki sprzęto- powiednim wyprzedzeniem czasowym w stosunku do we w systemie rozpoznania narodowego komponentu zasadniczych działań wojsk. Z tego powodu czas i głę- powodowały bowiem konieczność korzystania ze bokość tych działań są jednym z podstawowych wy- wsparcia sojuszników. To z kolei wymuszało przyjęcie znaczników organizacji rozpoznania. Stara zasada: odmiennych od narodowych, a niekiedy nawet niezna- wiedzieć więcej i szybciej niż przeciwnik – sprawia, nych rozwiązań organizacyjnych15. Nowe procedury że musi ono z większą precyzją wybierać rejony nie wpływały pozytywnie na proces przygotowania i punkty zainteresowania rozpoznawczego. Zatem dą- rozpoznania. żąc do szybszego pozyskiwania informacji, organiza- Na podstawie zgromadzonego materiału faktogra- cję systemu rozpoznania należy rozpoczynać na dale- ficznego można stwierdzić, że nadal aktualny jest wy- kich podejściach do rejonu odpowiedzialności, a to móg informatycznego wsparcia elementów rozpoznaw- wymaga wyposażenia tego systemu w powietrzne czych. Nie budzi wątpliwości teza, że w celu zapewnie- platformy rozpoznawcze oraz w systemy czujnikowe18. nia zdolności systemu rozpoznania do zdobywania Doświadczenia z konfliktów zbrojnych dowodzą, że informacji elementy te (zarówno osobowe, jak i tech- nie bez znaczenia dla sprawności funkcjonowania sys- niczne) powinny dysponować odpowiednimi progra- temu będzie rozpoznanie powietrzne, które obecnie mami do komputerowego ich przetwarzania. Zwięk- ma największe możliwości gromadzenia danych szające się zapotrzebowanie na informację, jedno- w różnych formatach. cześnie skracanie czasu wykrycia i przekazania danych Przedstawiony materiał nie wyczerpuje złożoności o obiektach z kilku godzin do kilku nawet minut wpły- problematyki organizacji systemu rozpoznania wojsko- nęło na świadomość decydentów odpowiedzialnych wego. Prezentuje jedynie autorski punkt widzenia i poza osiąganie zakładanych efektów operacyjnych. strzegania wybranych zagadnień. Obserwacja procesu W związku z tym można założyć, że przyszłe potrzeby dydaktycznego oraz udział w ćwiczeniach dowódczo- z tym związane mogą zostać zaspokojone tylko z wy- -sztabowych i grupowych jest okazją do weryfikacji korzystaniem zautomatyzowanych systemów przekazy- wielu teoretycznych rozwiązań. n

15 Szczególny przypadek – rozpoznanie obrazowe w Iraku. W czasie pierwszych zmian wykorzystywano jednostki rumuńskie, brakowało bowiem polskich specjalistów. 16 W. Scheffs, Kierunki rozwoju rozpoznania wojskowego, „Zeszyty Naukowe AON” 2013 nr 2(91). 17 Kierunki rozwoju systemów rozpoznania, red. M. Wrzosek, AON, Warszawa 2008; Model systemu rozpoznania powietrznego w operacji sieciocentrycznej w aspekcie informacyjnym, strukturalnym i technicznym, red. M. Wrzosek, AON, Warszawa 2013; Organizacja i funkcjonowanie lądowych platform rozpoznawczych w operacjach sieciocentrycznych, red. M. Wrzosek, AON, Warszawa 2015. 18 M. Wrzosek, Powietrzno-lądowy system rozpoznania – wczoraj, dziś, jutro [w:] Integracja powietrzno-lądowa w Siłach Zbrojnych RP, red. K. Załęski, G. Rosłan, A. Wietoszka, WSOSP, Dęblin 2016, s. 9–24.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 15 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE Myślenie strategiczne w rozpoznaniu

BIORĄC POD UWAGĘ POŁOŻENIE NASZEGO KRAJU, WARTO ZASTANOWIĆ SIĘ NAD STRATEGICZNYMI INTERESAMI POTENCJALNYCH PRZECIWNIKÓW, KTÓRZY MOGĄ SKUPIAĆ UWAGĘ WŁAŚNIE NA NAS.

mjr dr Robert Wójcicki iezależnie od warunków geopolitycznych siły pejskiej i strefy Schengen. Ponadto jest to także część Nzbrojne na całym świecie prowadzą rozpoznanie wschodnich granic NATO. Analizując nasze położenie, mające na celu zdobycie wiedzy o prawdopodobnym nie sposób nie wspomnieć o ukształtowanych w wyni- przeciwniku, jego działaniach prowadzonych obecnie ku prowadzonych w dziejach wojen stałych szlakach, oraz możliwych w przyszłości, w bliskiej lub odległej które z racji uwarunkowań terenu są trasami kiedyś perspektywie czasowej. Każda nawet najdrobniejsza przemarszu, dziś transportu i manewru wojsk oraz do- informacja dla oficera rozpoznania może być powodem starczania niezbędnego zaopatrzenia. Autor jest starszym zainteresowania danym tematem. Myślenie strategicz- Biorąc pod uwagę geopolityczne położenie naszego wykładowcą w Katedrze ne jest bowiem czynnikiem, który zapoczątkowuje kraju, uzasadniona jest potrzeba przypomnienia współ- Taktyki i Uzbrojenia działania rozpoznawcze. W artykule omówię geostrate- czesnych zagrożeń. Co prawda mamy dobre relacje Wydziału Lotnictwa giczne położenie naszego kraju w Europie na styku z krajami sąsiadującymi, nie jesteśmy uwikłani w spo- Lotniczej Akademii granic Sojuszu Północnoatlantyckiego i imperialnych ry natury terytorialnej i innej, należy jednak podkreślić, Wojskowej. interesów naszych sąsiadów z uwzględnieniem kierun- że zagrożenia są wciąż obecne i przybierają różnorakie ku północnego i wschodniego. formy. Z historii konfliktów wynika, że środowisko Polska leży w Europie Środkowej między Morzem bezpieczeństwa, w tym w ostatnich latach środowisko Bałtyckim na północy oraz pasmami gór: Sudetów kontynentu europejskiego, ulega ciągłym zmianom. i Karpat na południu, w przeważającej części w dorzeczu Wisły i Odry. Obecne jej granice, co ważne, zosta- ZAGROŻENIA ły wytyczone po II wojnie światowej. Od północy gra- Niepokojące są nastroje społeczeństw innych państw, niczymy z Rosją (jej enklawą, jaką jest obwód kalinin- które mogą stać się pretekstem do podjęcia działań gradzki) i Litwą, od wschodu z Litwą, Białorusią przeciwko naszemu krajowi. Przykładem chociażby i Ukrainą, od południa ze Słowacją i Czechami, od za- Ukraina, gdzie wykorzystano silne nastroje separaty- chodu z RFN. Znaczną część północnej granicy wy- styczne. Dlatego przeciwnik z całą pewnością będzie znacza wybrzeże Morza Bałtyckiego. Polska Wyłączna monitorował sytuację oraz badał, czy przeprowadzenie Strefa Ekonomiczna na Bałtyku graniczy ze strefami określonych działań podprogowych, będących elemen- Danii i Szwecji. Granice z Ukrainą, Białorusią i Rosją tem wojny hybrydowej1, okaże się zasadne dla zaplano- stanowią równocześnie granicę zewnętrzną Unii Euro- wanej operacji o charakterze militarnym. Przyjrzyjmy

1 Wojna hybrydowa – prowadzenie działań wojennych bez oficjalnego wypowiedzenia wojny, łączące w sobie elementy wojny konwencjonalnej, cybernetycznej, terroryzmu, działań nieregularnych (np. dywersji) i innych działań destrukcyjnych (np. presji ekonomicznej), z równoczesnym wykorzystaniem działań propagandowych. http://nowewyrazy.uw.edu.pl/haslo/wojna-hybrydowa.html?pdf=1/. 7.02.2020.

16 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

Polska leży w Europie Środkowej między Morzem Bałtyckim na pół- nocy oraz pasmami gór: Sudetów i Karpat na południu, w przeważa- jącej części w dorzeczu Wisły i Odry. Od północy graniczymy z Rosją (jej enklawą, jaką jest obwód kaliningradzki), od wschodu z Litwą, Białorusią i Ukrainą, od południa ze Słowacją i Czecha- mi, od zachodu z RFN. NASA

się pod tym kątem relacjom między Polską i Litwą. zachodnim (na wschodniej granicy RP). Dowodem Silne nastroje narodowe na Litwie, w państwie powsta- chociażby ćwiczenia „Zapad 2017”, w czasie których łym po rozpadzie Związku Radzieckiego, są bardzo na poligonach na terytorium Białorusi rozmieszczono delikatną sprawą dyplomatyczną. Szczególnie jest to związki taktyczne armii białoruskiej i rosyjskiej odczuwalne przy granicy z naszym krajem. Problem wzmocnione przerzuconymi z Zachodniego Okręgu nazewnictwa miejscowości w języku litewskim i pol- Wojskowego Rosji znacznymi siłami (w tym podod- skim był zagadnieniem omawianym nie tylko na szcze- działami powietrznodesantowymi). blu lokalnych samorządów, lecz dyskutowali o tym tak- Ukształtowanie granicy w tym rejonie jest kolejnym że dyplomaci i szefowie rządów Polski i Litwy. czynnikiem, który należałoby przeanalizować. Doko- Błaha, jak wydawałoby się, sprawa może być przy- nanie bowiem wyłomu w wytyczonej linii granicznej czynkiem do podjęcia działań mających na celu wywo- może stworzyć dogodne warunki do ześrodkowania sił łanie określonych nastrojów społecznych. W dobie wo- i wyprowadzenia uderzenia zgrupowań lądowych jen hybrydowych jest to element niezwykle newral- w kierunku zachodnim wprost na Warszawę (rys. 1). giczny. Dowodem działania Rosji na Ukrainie. Dotyczy Obszar od Białowieży po Terespol to pas ziemi liczący to także kreowania polityki historycznej. Próba prze- 45–50 km, na którym przeciwnik może wykonać ude- kręcania faktów historycznych i obarczania nas odpo- rzenie na kierunku Łosice – Siedlce – Mińsk Mazo- wiedzialnością za wybuch II wojny światowej w wypo- wiecki – Warszawa. Należy pamiętać, że jest to odle- wiedziach prezydenta Federacji Rosyjskiej tylko po- głość wynosząca w linii prostej około 90–100 km, co twierdzają taką możliwość. Musimy zatem wciąż nie powinno stanowić większego problemu dla zgrupo- monitorować wypowiedzi głów państw sąsiednich, wań lądowych wspartych lotnictwem i desantami po- w tym wysyłane w świat przez środki masowego prze- wietrznymi, by opanować wspomniany obszar naszego kazu krajów bezpośrednio z nami sąsiadujących. kraju. Dlatego tak ważne jest jego wzmocnienie, zorga- Kolejne państwo, z którym graniczymy, to Republika nizowanie obrony oraz prowadzenie działań monitoru- Białorusi, również powstała w wyniku rozpadu ZSRR. jących potencjalnego przeciwnika. Z całą pewnością Zawarła sojusz polityczno-gospodarczo-wojskowy rejon ten jest również przedmiotem zainteresowania z Federacją Rosyjską. Jest w dużym stopniu uzależnio- operacyjnego jego jednostek rozpoznania i wywiadu. na od dostaw gazu i ropy z tego kraju. Cykliczne orga- Na omawianym kierunku przeważają równiny. nizowanie wspólnych ćwiczeń armii białoruskiej i ro- Ogranicza to znacznie możliwość zorganizowania syjskiej świadczy o zacieśnianiu współpracy wojskowej obrony z wykorzystaniem naturalnych przeszkód tere- oraz budowaniu struktur przygotowywanych do prowa- nowych. Natarcie tzw. bramą brzeską oraz z kierunku dzenia działań jako jedna siła uderzeniowa na kierunku północnego (obwód kaliningradzki) przy założeniu,

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 17 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

ficzny stanowią o jego atrakcyjności w aspekcie RYS. 1. MOŻLIWOŚĆ współpracy gospodarczej. Historia tego wciąż nowego na arenie międzynarodowej państwa sprawiła, że WYPROWADZENIA bycie republiką radziecką odcisnęło trwałe piętno na świadomości obywateli. Fenomenem jest to, że oko- UDERZENIA NA WARSZAWĘ ło 79%2 mieszkańców deklaruje narodowość ukraiń- ską. Tylko 41%3 podaje, że posługuje się językiem Z REJONU BRZEŚCIA ukraińskim, choć odsetek ten zwiększył się od ogło- szenia niepodległości. Język dzieli społeczeństwo tego kraju. Narodowy ukraiński dominuje w codziennym życiu mieszkańców zachodniej jego czę- ści, natomiast w środkowej oraz w stołecznym Kijo- POLSKA wie jest używany obok języka rosyjskiego. Z kolei BIAŁORUŚ wśród ludności wschodniej i południowej Ukrainy oraz na Krymie wyraźnie przeważa język rosyjski. Fakt ten został wykorzystany w trakcie działań WARSZAWA BRZEŚĆ w 2014 roku. Uogólniając, należy stwierdzić, że na WESOŁA SIEDLCE całym obszarze państwa prawie 30% obywateli po- sługuje się językiem rosyjskim jako ojczystym. Dla- tego między innymi podczas kryzysu krymskiego, na skutek oddziaływania mediów na ludność rosyj- CHEŁM UKRAINA skojęzyczną, wystąpiły tendencje separatystyczne, które z powodzeniem podsycała oraz wykorzystała ZAMOŚĆ Rosja. Dziś sytuacja na Ukrainie jest niestabilna, chociaż władze państwowe czynią wszystko, by utrzymać in- Źródło: https://belsat.eu/pl/news/bialorus-traci-niepodleglosc-rosja-atakuje-polske-z-brzescia-to-tylko- tegralność terytorialną. W roku 2009 Ukraina przy- symulacja/. 7.02.2020. stąpiła do programu Partnerstwo wschodnie, a od 2014 jest krajem stowarzyszonym z Unią Europej- ską. 1 stycznia 2016 roku została członkiem strefy że przeciwnik będzie blokować dopływ sił od strony wolnego handlu z Unią Europejską. Jej słabością jest Morza Bałtyckiego, powoduje, że działania mogą to- nie najlepsza kondycja gospodarcza, korupcja, uza- czyć się na dwóch kierunkach: północnym i wschod- leżnienie gospodarcze od Rosji. Armia, mimo że jest nim. Uzasadnione zatem jest założenie, biorąc pod uwa- stosunkowo liczna4, wciąż boryka się z problemami gę bramy podlaską, wołyńską i przemyską (rys. 2), że z uzbrojeniem, które jest przestarzałe. Wszystko to z tych kierunków nastąpi prawdopodobnie uderzenie. sprawia, że Ukraina jest państwem stanowiącym Dlatego ważne jest, by Republika Ukrainy jako pań- łakomy kąsek dla przeciwnika, jakim jest Rosja. stwo zachowała integralność. Uwzględniając dwa kie- Z punktu widzenia Polski jest to państwo buforo- runki zagrożeń: od wschodu i północy (połączone siły we, odgradzające nas od Federacji Rosyjskiej. Jed- rosyjsko-białoruskie), należy przewidywać wariant ta- nak ze względu na możliwość jego zajęcia przez FR kiego wykorzystania wojsk w przypadku prowadzenia można przewidywać prowadzenie działań przeciwko klasycznych działań militarnych. naszemu krajowi z tego kierunku. Zatem krajem, który odgrywa ważną rolę z punk- Kwestią często poruszaną w mediach i literaturze tu widzenia geopolityki, jest Ukraina. W latach, kie- przedmiotu jest tzw. przesmyk suwalski (rys. 3). Tak dy była jedną z republik radzieckich, określano ją określa się w Sojuszu pas ziemi wokół Suwałk, Au- mianem spichlerza Związku Radzieckiego dzięki gustowa i Sejn, stanowiący jednocześnie połączenie żyznym glebom. Obecnie dominującym sektorem jej terytorium państw bałtyckich z Polską i pozostałymi gospodarki jest również rolnictwo. Od roku 1991 państwami NATO oraz oddzielający terytorium ro- jest to suwerenne państwo. Jego położenie oraz do- syjskiego obwodu kaliningradzkiego od sojusznika stęp do Morza Czarnego, a także potencjał demogra- Rosji – Białorusi.

2 W 2001 roku odbył się powszechny spis ludności, z którego wynika, że Ukraińcy stanowią 77,8% ludności, Rosjanie – 17,3%, Białorusini – 0,6%, Mołdawianie – 0,5%, Tatarzy Krymscy – 0,5%, Bułgarzy – 0,4%, Polacy – 0,3%, Żydzi – 0,2%, pozostali – 2,4%. Dane za: J. Szydło, Rola języka w kształtowaniu ukraińskiej kultury narodowej, „Economics and Management” 2014 nr 1, s. 115. 3 Z badań donieckiego ośrodka R&B Group wynika, że w 2011 roku językiem ukraińskim posługiwało się w domu 47% respondentów (w 2007 – 40%), rosyjskim odpowiednio: 37% (37%), oboma 15% (22%), w pracy zaś i miejscu nauki odpowiednio: ukraińskim 45% (41%), rosyjskim 35% (35%), oboma 18% (22%). Ibidem, s. 118. 4 Po wydarzeniach z grudnia 2014 roku liczebność sił zbrojnych Ukrainy wzrosła do 232 tys. żołnierzy, z planowanym jej zwiększeniem do 250 tys. w 2015 roku [przypis autora].

18 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

Brak stałego połączenia lądowego Rosji i Białoru- si z obwodem kaliningradzkim jest dla tych państw RYS. 2. BRAMY I PRZEJŚCIA problemem. Polska i inne kraje nie utrudniają im przewozu towarów i osób, jednak z militarnego NA TERYTORIUM POLSKI punktu widzenia jest to miejsce strategiczne. Przy tym połączenie krajów bałtyckich z Polską – połą- czenie lądowe może służyć jako szlak do przerzutu i manewru wojsk Sojuszu Północnoatlantyckiego. Zajęcie tego obszaru może skutkować odcięciem BRAMA PODLASKA państw bałtyckich od wszelkiej pomocy zewnętrznej DROGA w sytuacji prowadzenia działań militarnych. Ele- MARGRABIÓW BRAMA menty ćwiczeń potwierdzają tezę, że takie warianty BIAŁORUSKA są rozpatrywane. BRAMA LUBUSKA Wnioski, jakie się nasuwają, dotyczą przede wszystkim kwestii politycznych i wojskowych oraz BRAMA warunków geograficznych. Dla państw bałtyckich, ŁUŻYCKA niestety, są one niekorzystne. Istnieje duże prawdo- podobieństwo prowadzenia działań na różnych kierunkach zarówno z lądu, morza, jak i z powietrza z wykorzystaniem elementu zaskoczenia. W przy- BRAMA padku szybkiego tempa natarcia przeciwnik, mający WOŁYŃSKA KORYTARZ BRAMA wsparcie na przykład sił separatystycznych lub spe- WIEDEŃSKI PRZEMYSKA cjalnych, ma dużą szansę na zajęcie ich terytorium. BRAMA Zatem obszar naszego kraju może stać się potencjal- MORAWSKA

PRZEŁĘCZ nym miejscem zmagań sił Rosji i Białorusi z siłami DUKIELSKA Sojuszu Północnoatlantyckiego.

Opracowanie własne na podstawie: R. Sobierajski, Ziemie polskie jako teatr wojny, Warszawa 1996; UMIEĆ PRZEWIDYWAĆ Cz. Malak, Bezpieczeństwo i obronność Rzeczypospolitej, Warszawa 1998. Skupienie uwagi tylko na granicy północnej i wschodniej (okręg kaliningradzki i Białoruś) było- by z punktu widzenia geopolityki błędem. Myśląc o bezpieczeństwie naszego kraju, uwzględniając RYS. 3. PRZESMYK możliwe zagrożenia, należy szukać ich na różnych kierunkach geograficznych oraz płaszczyznach dzia- SUWALSKI NA STYKU łania z uwzględnieniem nawet najmniej spodziewa- nych wariantów i scenariuszy. Pierwsze kroki w celu GRANIC NATO ORAZ zapewnienia bezpieczeństwa to analiza tego, jakim potencjałem obronnym dysponujemy dzisiaj i co mo- BIAŁORUSI I ROSJI że znaleźć się w centrum zainteresowania rozpoznawczego potencjalnego przeciwnika. Dowódcy i oficerowie, doskonaląc umiejętność strategicznego myślenia, kształtując w sobie spostrzegawczość LITWA i zmysł strategiczny oraz zdobywając pewność co do własnych mocnych stron, mogą odnieść z tego poży- ROSJA tek. Ponadto pomysły na najskuteczniejsze wykorzy- KALININGRAD stanie własnego potencjału, skonkretyzowane w postaci jasnych celów, oraz wypracowanie strategii działania przyczynią się do zwiększenia potencjału obronnego naszego państwa. POLSKA BIAŁORUŚ Kluczowe obszary myślenia strategicznego to roz- szyfrowywanie intencji przeciwnika, antycypacja PRZESMYK rozwoju sytuacji, planowanie adekwatnych strategii SUWALSKI działania, monitorowanie postępów oraz opracowywanie koniecznych modyfikacji w sposobie działa- nia wojsk własnych. To tylko kilka przykładów ko- rzyści, jakie daje prowadzenie ciągłego rozpoznania, tak ważnego dla bezpieczeństwa państwa w dzisiejszym świecie, w którym sytuacja geopolityczna sta- Źródło: https://www.salon24.pl/u/dziennikarstwoobywatelskie/718874,czy-przesmyk-suwalski-moze- je się coraz bardziej skomplikowana. n stac-sie-miejscem-uderzenia-dywizji-pancernych-rosji/. 7.02.2020.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 19 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

Walka radioelektroniczna czy działania wspierające?

URZĄDZENIA ELEKTRONICZNE SĄ W STANIE WYTWARZAĆ I PRZETWARZAĆ SKOMPLIKOWANE SYGNAŁY ELEKTRYCZNE NA POSTAĆ POŻĄDANEGO PROMIENIOWANIA ELEKTROMAGNETYCZNEGO.

ppłk dr inż. Andrzej Truskowski, ppłk dr inż. Tomasz Kulik iek XXI jest określany często mianem ery in- Początki tego rodzaju działań sięgają pierwszych Wformatyzacji, elektroniki i powszechnej kom- lat XX wieku, kiedy to trzech niezależnych naukow- puteryzacji wszelkich dziedzin życia społeczeństwa ców: Włoch Guglielmo Marconi, Serb Nicola Tesla informacyjnego. W odniesieniu do rozwoju lotnictwa i Rosjanin Aleksander Popow skonstruowali urządze- zmiany są wręcz rewolucyjne. Jeżeli nawet modyfika- nia nadawczo-odbiorcze nazwane radiostacjami. Za- cje konstrukcji płatowców, silników czy uzbrojenia – częto wprowadzać je do wyposażenia armii, najpierw z wyjątkiem systemów kierowania – mają charakter do sztabów dużych zgrupowań (dowództwa armii Andrzej Truskowski jest ewolucyjny, to skok technologiczny w dziedzinie sys- i korpusów) oraz instalowano na okrętach i w samo- kierownikiem Katedry temów walki radioelektronicznej oraz systemów kie- lotach. Mimo że ten nowy środek łączności umożli- Taktyki i Uzbrojenia na rowania ogniem zaskakuje wręcz tempem, przeobra- wiał przekazywanie informacji w czasie rzeczywi- Wydziale Lotnictwa żając oblicze pola walki. stym, szybko się okazało, że korespondencję można Lotniczej Akademii podsłuchać (rozpoznanie radiowe), zakłócić (prze- Wojskowej. NIECO HISTORII ciwdziałanie radiowe), natomiast podszywając się Walka elektroniczna od czasów II wojny światowej pod radiostację przeciwnika – dezinformować (dy- zdominowała wszystkie aspekty prowadzenia współ- wersja radiowa)1. czesnej wojny. Ocenia się, że ten rodzaj działań wy- Walkę radioelektroniczną prowadzono już w czasie wiera dziś bezpośredni wpływ na sposób bojowego II wojny światowej. Wykorzystanie urządzeń i syste- wykorzystania środków uzbrojenia oraz stosowaną mów elektronicznych (w tym radarów oraz istnieją- taktykę. Obecnie urządzenia elektroniczne, w jakie cych już systemów rozpoznania radiolokacyjnego) jest wyposażony samolot, są niekiedy (w określo- stało się dość ważną i powszechnie stosowaną prak- nych: czasie, miejscu i fazie operacji) ważniejsze dla tyką zabezpieczenia działań bojowych2. Doczekała Tomasz Kulik jest jego skuteczności w przestrzeni powietrznej niż, na się ona nawet nazwy: wojna radioelektroniczna. Mia- adiunktem Katedry przykład, osiągi odnoszące się do: prędkości, pułapu, ło to swoje racjonalne uzasadnienie, ponieważ opie- Taktyki i Uzbrojenia uzbrojenia czy też możliwości manewrowych. rano się w niej głównie na użyciu fal radiowych na Wydziale Lotnictwa Lotniczej Akademii 1 A. Wetoszka, M. Pawelec, W. Sokół, A, Truskowski, Taktyka lotnictwa, WSOSP, Dęblin 2017, s. 316. Wojskowej. 2 R. Overy, Wojna powietrzna 1939–1945, Warszawa 2007, s. 321–326.

20 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

+ FIGAJDAMIAN

Wraz z ewolucyjnym rozwojem na świecie indywidualnych systemów obrony radioelektronicznej samolotów nie można mówić o postępie w odniesieniu do wyspecjalizowanych samolotów WRE. Fot. Boeing E-3A Sentry AWACS

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 21 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

(promieniowanie elektromagnetyczne, którego źró- rozumieć elementy środowiska elektronicznego, trak- dłem były urządzenia elektroniczne). towane jako zbiór elementów nieożywionych powsta- Brytyjski historyk Michael Howard w książce łych w wyniku działalności człowieka, występujących Wojna w dziejach Europy, wydanej w 1976 roku w określonym umiejscowieniu, pomiędzy którymi mo- w Wielkiej Brytanii, przedstawił poglądy na temat gą istnieć wzajemne powiązania oraz występować jej wymiarów. W jego ocenie, już w okresie I wojny wzajemne oddziaływania, mogą one również pozosta- światowej powstał, a w czasie II nastąpiło dalsze in- wać we wzajemnej zależności – stosownie do panują- tensywne wykorzystanie tzw. czwartego wymiaru cych warunków4. działań (po lądowym, morskim i powietrznym), Jedną z ważniejszych w polskim piśmiennictwie związanego ówcześnie z rozwojem elektronicznych pozycji opisujących walkę radioelektroniczną jest pra- urządzeń łączności, kryptografii, rozpoznania i wal- ca prof. Leopolda Ciborowskiego z 1993 roku, w któ- ki radioelektronicznej oraz radiolokacji, pracujących rej autor stosował szeroko analizę i modelowanie ma- głównie z zastosowaniem promieniowania elektro- tematyczne. Już na pierwszych jej stronach wskazał magnetycznego. on, że walka elektroniczna zakłóca proces informa- Od zakończenia II wojny światowej udoskonalane cyjny przeciwnika (obieg i treść informacji) w sferze są wciąż sposoby prowadzenia walki radioelektro- elektromagnetycznej5. nicznej. Zmieniają się urządzenia i taktyka, nato- Nieco inne spojrzenie na walkę radioelektroniczną miast sama idea pozostaje bez zmian. Doświadczenia przedstawił Z. Dubrawski, który określił ją jako: ze- z konfliktów lokalnych, zwłaszcza w Wietnamie spół przedsięwzięć i działań wyspecjalizowanych sił, (1964–1973), na Bliskim Wschodzie (1967, 1975, sprzężonych ze sobą organizacyjnie i funkcjonalnie, 1981, 1986), na Falklandach (Malwinach), czy też których celem jest rozpoznanie i dezorganizacja sys- w ostatnim czasie w byłej Jugosławii, Iraku i Afgani- temów (środków) elektronicznych przeciwnika oraz stanie sprawiły, że WE (według NATO: Electronic zapewnienie warunków do stabilnej pracy analo- Warfare – walka elektroniczna) zajmuje bardzo waż- gicznym systemom (środkom) wojsk własnych. Obej- ne miejsce w procesie organizowania i prowadzenia muje ono rozpoznanie, obezwładnianie i obronę ra- działań bojowych. dioelektroniczną, realizowane z wykorzystaniem promieniowania energii elektromagnetycznej, w tym ZAKRES POJĘCIOWY wywoływania zmian środowiska elektromagnetycz- Tytułowe rozważania warto rozpocząć od zdefinio- nego oraz wzbudzania silnych impulsów elektroma- wania podstawowych pojęć, które w literaturze przed- gnetycznych6. miotu są uważane często za terminy nieostre, nieod- Inną definicję można znaleźć w wydanej przez dające dokładnie ich istoty, podlegające przy tym cią- Sztab Generalny WP publikacji Walka elektroniczna. głej ewolucji. Wraz z rozwojem militarnych urządzeń Według jej autorów, są to działania militarne polega- i systemów elektronicznych budowano teorię ich uży- jące na rozpoznawaniu źródeł emisji elektromagne- cia, w tym tworzono nazewnictwo, które uwzględnia- tycznej oraz dezorganizowaniu pracy systemów elek- no w opracowywanych doktrynach. Oczywiście, by tronicznych przeciwnika wykorzystujących energię prowadzić działania militarne z ich wykorzystaniem, elektromagnetyczną, w tym energię wiązkową, przy niezbędne było wprowadzenie pewnych uregulowań. jednoczesnym zapewnieniu warunków ich efektywne- Powstało zatem wiele pojęć oraz przedstawiano różne go użycia przez wojska własne7. propozycje uregulowania zagadnień z nimi związa- Z punktu widzenia użycia lotnictwa oraz współ- nych, jednak rozbieżności w ich postrzeganiu budzą cześnie prowadzonych połączonych operacji po- wciąż wiele wątpliwości. wietrznych walka elektroniczna jest definiowana na- Środowisko elektroniczne (środowisko działań elek- stępująco: Działania w ramach walki radioelektro- tronicznych) zazwyczaj jest określane jako otoczenie nicznej prowadzone są przez wyspecjalizowane sygnałów elektrycznych oraz pochodzącego od nich samoloty i środki naziemne walki radioelektronicznej promieniowania elektromagnetycznego (przedmiotów służące do wykrywania, identyfikacji lokalizacji źró- walki), w którym można je wykorzystywać oraz na nie deł promieniowania elektromagnetycznego, prowa- oddziaływać. Narzędziami oddziaływania (walki) dzenia zakłóceń elektronicznych oraz niszczenia wy- w tym środowisku będą urządzenia i systemy elektro- branych obiektów8. niczne (głównie militarne), które nadawać się będą Z kolei wprowadzony w 2015 roku przez Centrum do wykorzystania w tym środowisku3. Z kolei przez Doktryn i Szkolenia Sił Zbrojnych dokument urządzenia i systemy elektroniczne najczęściej należy DD-3.6 (B) walkę radioelektroniczną definiuje jako

3 S. Czeszejko, Ciągłość śledzenia a ciągłość informacyjna rozpoznania w środowisku elektronicznym, „Zeszyty Naukowe AON” 2014 nr 4, s. 26. 4 Ibidem. 5 L. Ciborowski, Rozpoznanie i walka elektroniczna, AON, Warszawa 1993, s. 13. 6 Z. Dubrawski, Walka radioelektroniczna prowadzona przez siły powietrzne. Studium operacyjne, AON, Warszawa 2000, s. 39, 56. 7 Walka elektroniczna, załącznik C – Słownik terminów, definicji i skrótów, sygn. Szt. Gen. 1549/2003, SGWP, Warszawa 2003. 8 DD-3.3 (B) Połączone operacje powietrzne, CDiS SZ, Bydgoszcz 2014, s. 27.

22 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

działania wojskowe wykorzystujące energię EM do przeciwlotnicze o różnym stopniu nowoczesności zapewnienia świadomości sytuacyjnej oraz uzyska- i zaawansowania technologicznego. Natomiast nia efektów ofensywnych i defensywnych9. w Afganistanie taki system nie istniał. Przeciwnik Warto również zapoznać się z poglądami (definicja- dysponował jednak różnorodnymi środkami przeciw- mi) naszych sojuszników, którzy odgrywają wiodącą lotniczymi, zwłaszcza lekkimi, działając samodziel- rolę w dziedzinie walki elektronicznej i w związku nie i w sposób nieskoordynowany. Nie oznaczało to z tym niejednokrotnie kreują pojęcia obowiązujące jednak, że nie stwarzały one zagrożenia dla statków w Sojuszu. Jeden z oficjalnych amerykańskich doku- powietrznych. W tym ostatnim przypadku walka mentów definiuje ją jako działalność militarną obej- o przewagę w powietrzu była ograniczona co do cza- mującą użycie energii elektromagnetycznej i wiązko- su i wysiłku lotnictwa, a także ilości zaangażowanych wej w celu kontroli spektrum elektromagnetycznego sił. Etap ten był jednak wyraźnie zaznaczony. lub ataku prowadzonego przeciwko przeciwnikowi10. Po wywalczeniu panowania (przewagi) w powie- trzu11 następuje zazwyczaj faza uderzeń na zespół WALKA ZBROJNA W XXI WIEKU obiektów, których wyeliminowanie powoduje przenie- Charakter pojawiających się zagrożeń, a także po- sienie środka ciężkości działań w skali militarnej lub ziom zaawansowania technologicznego sprzętu politycznej. Niewłaściwa identyfikacja środka ciężko- i uzbrojenia rysują nieznany dotąd obraz pola walki. ści po stronie przeciwnika może doprowadzić do sta- Jednym z najważniejszych elementów wydaje się gnacji i nie wywrzeć wpływu na zmianę sytuacji być właściwa identyfikacja zagrożeń, czyli szczegó- w pożądanym kierunku. Potwierdzają to wnioski łowe rozpoznanie sytuacji: politycznej, regionalnej, z przebiegu niektórych konfliktów, które co prawda militarnej i informacyjnej. Jeżeli zostanie podjęta wybuchły w ubiegłym stuleciu, jednak do dzisiaj są decyzja o użyciu sił zbrojnych, to priorytetowym za- przedmiotem badań ekspertów z dziedziny bojowego daniem będzie ustalenie celów działania na wszyst- zastosowania sił powietrznych. kich poziomach kierowania i dowodzenia. Plan Pierwszym przykładem może być wojna w Wietna- powinien być realny, konkretny i sprecyzowany. mie, gdzie gigantyczny wręcz wysiłek lotnictwa Wszystkie jego elementy muszą się wzajemnie uzu- zmarnotrawiono wobec braku identyfikacji środka pełniać, a kolejne fazy wynikać z poprzednich. Inny- ciężkości sił przeciwnika. „Metodyczne” wręcz elimi- mi słowy, realizacja taktycznych celów założonych nowanie kolejnych obiektów nie prowadziło (mimo działań powinna prowadzić do stworzenia korzyst- powodzenia taktycznego) do zmiany ogólnej sytuacji nych warunków do osiągania celów operacyjnych, te na polu walki, tym samym do ostatecznego rozstrzy- zaś muszą w prostej linii prowadzić do rozstrzygnięć gnięcia konfliktu. w skali strategiczno-politycznej, czyli do pomyślne- Podobnie groźna sytuacja wystąpiła w czasie opera- go rozwiązania konfliktu i przywrócenia pożądanej cji „Allied Force”. Podczas planowania operacyjnego sytuacji. początkowo uznano, że środkiem ciężkości przeciw- Jednym z narzędzi najbardziej przydatnych do pro- nika są jugosłowiańskie siły zbrojne, zwłaszcza zgru- wadzenia tego typu działań bojowych jest lotnictwo. powania wojsk rozmieszczone na terytorium Kosowa. Wypracowanie koncepcji dominacji z powietrza okre- Liczono przy tym, że osłabienie potencjału militarne- śliło kierunki użycia sił powietrznych w taki sposób, go Jugosławii skłoni S. Milosewica do ustąpienia, gdy by osiągać zamierzone cele o coraz wyższych priory- uzna on, że jego siły zbrojne nie są w stanie przeciw- tetach i doprowadzić do pomyślnego rozstrzygnięcia stawić się ewentualnej operacji lądowej. Chciano konfrontacji. Jak wynika z doświadczeń ostatnich lat, w ten sposób niejako powielić schemat operacji dotyczy to zarówno konfliktów lokalnych czy regio- „Desert Storm”. Pomijając samą skuteczność działań nalnych, jak i asymetrycznych. lotniczych, niszczenie sprzętu bojowego nie zmieniło Każda operacja militarna rozpoczyna się zazwyczaj stanowiska jugosłowiańskiego przywódcy, który nie walką o zdobycie przewagi w powietrzu, przy czym obawiał się wkroczenia komponentu lądowego wojsk wysiłek sił powietrznych w tej fazie działań jest NATO. zróżnicowany w zależności od potencjału strony prze- W przypadku właściwego zaplanowania operacji ciwnej. Przykładowo, w byłej Jugosławii czy Iraku powietrznej oraz określenia celów podjętych działań lotnictwo napotkało (stosunkowo nowoczesny) zinte- należy wskazać dwa główne warunki jej powodzenia. growany system obrony powietrznej: liczne środki Pierwszy – to uzyskanie pełnej przewagi informacyjnej,

9 DD-3.6(B) Walka radioelektroniczna, MON, CDiS SZ, Bydgoszcz 2015, s. 20. 10 Electronic Warfare – military action involving the use of electromagnetic and directed energy to control the electromagnetic spectrum or to at- tack the enemy (oryginalna wersja językowa). Cyberspace Operations DD 3-12, Centrum Rozwoju Doktryn i Edukacji Sił Powietrznych USA, 2010, s. 52. Wskazano, że definicja została zaczerpnięta z: Joint Publication (JP) 1-02, Department of Defense Dictionary of Military and Associated Terms, USA. 11 Jest to pojęcie umowne, o całkowitym bowiem panowaniu w powietrzu nigdy nie może być mowy – zawsze pozostaną środki przeciwlotnicze, które mogą stworzyć jednostkowe zagrożenie, choć nie są (nie będą) w stanie wpłynąć na przebieg działań. Więcej: W. Michalak, Dominacja z powietrza, AON, Warszawa 1999, s. 48–52.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 23 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

czyli zdobycie aktualnych wiadomości o położeniu sił łość tych przedsięwzięć nazywana jest uzyskiwaniem przeciwnika – o obiektach ataku dla sił powietrznych. przewagi informacyjnej. Ponadto odpowiednio wczesna identyfikacja zagrożeń. W tej sytuacji nie można dziś mówić o poszczegól- Drugim warunkiem jest dysponowanie środkami nych rodzajach działań w ramach walki radioelektro- umożliwiającymi wykorzystanie posiadanej przewagi nicznej, gdyż prowadzenie samej walki zostało zinte- informacyjnej, to znaczy wykonanie precyzyjnych growane z każdym elementem taktycznych działań uderzeń na właściwe obiekty w każdych warunkach lotniczych: od rozpoznania obiektów różnymi sposo- oraz skuteczne przeciwdziałanie wykrytym zagroże- bami i syntezy jego rezultatów w jednolity obraz sy- niom (unikanie strat). tuacji operacyjno-taktycznej, przez wykrywanie obiektów uderzeń i kierowanie środkami uzbrojenia, CHARAKTER WSPÓŁCZESNEJ po zapewnienie bezpieczeństwa samolotom uderze- WALKI RADIOELEKTRONICZNEJ niowym. Wszystkie wymienione procesy są realizo- Do niedawna była ona traktowana jako jeden z ele- wane jednocześnie, nierzadko z użyciem tych samych mentów zabezpieczenia (wsparcia) działań bojowych. urządzeń mających charakter wielofunkcyjny. Postę- Głównym celem jej prowadzenia przez siły powietrz- pująca integracja zapewniła maksymalne wykorzystane było zminimalizowanie strat lotniczych grup ude- nie istniejących środków przy połączeniu ich w spraw- rzeniowych dzięki rozpoznaniu systemu obrony ponie funkcjonujący system. wietrznej (OP) i przeciwlotniczej (OPL) przeciwnika, jego przełamaniu z użyciem niszczących i nieniszczą- SAMOOBRONA – PODSTAWOWY PROBLEM cych środków obezwładniania, a także zapewnieniu Do tradycyjnych zadań realizowanych w ramach indywidualnej ochrony statkom powietrznym przed walki radioelektronicznej należy obrona samolotu nieobezwładnionymi środkami OPL strony przeciw- przed zestrzeleniem. Aby uniknąć trafienia z broni nej12. Zupełnie odmienną rolę odgrywało wykorzysta- strzeleckiej czy lekkiej broni przeciwlotniczej, lotnic- nie środków radioelektronicznych (rozpoznanie środ- two taktyczne działa obecnie na dużej wysokości. Jed- ków wypromieniowujących energię elektromagne- nocześnie zdolność środków obserwacji rejonu działań tyczną) i środków radiotechnicznych (obserwacja bojowych oraz kierowania ogniem wyznacza górną techniczna za pomocą systemów radiolokacyjnych granicę jego operowania. W rezultacie samoloty tak- i elektrooptycznych) do rozpoznania sił przeciwni- tyczne działają zazwyczaj na wysokości w przedziale ka13. Był to jednak jeden z wielu możliwych sposo- 4000–8000 m, w miarę możliwości pozostając poza za- bów rozpoznania, o uzupełniającym raczej znaczeniu sięgiem przenośnych przeciwlotniczych zestawów ra- w porównaniu z rozpoznaniem wzrokowym, wzroko- kietowych. Odpowiedzią było dążenie do zwiększenia wo-fotograficznym i fotograficznym w odniesieniu parametrów tych systemów. Pojawiła się kategoria lek- zarówno do rozpoznania powietrznego, jak i kosmicz- kich zestawów przeciwlotniczych wywodzących się nego. Innym, odmiennym elementem, było zapewnie- z zestawów przenośnych, umieszczanych na statywach nie bezpieczeństwa własnej łączności przed nasłu- oraz sprzężonych z radioelektronicznymi środkami wy- chem i zakłócaniem, a także nasłuch i zakłócanie krywania i wskazywania celów, często także włącza- łączności przeciwnika, głównie w sieciach dowodze- nych w ogólną sieć dowodzenia systemu OP15. nia i współdziałania14. Innym dynamicznie rozwijającym się środkiem W ostatnim czasie wobec dynamicznego rozwoju walki są przeciwlotnicze zestawy rakietowe bliskiego technologicznego nastąpiła pełna integracja walki ra- (do 5–8 km) i małego (do 12–15 km) zasięgu. Nie- dioelektronicznej z całokształtem działań bojowych. trudno zauważyć, że pierwsze z wymienionych rakiet Jednocześnie doszło do przenikania się dotychczas przeciwlotniczych mają zasięg zbliżony do najnow- niezależnych działań, na przykład rozpoznanie radio- szych zestawów przenośnych. Podstawowa różnica elektroniczne i radiotechniczne zostało włączone (wynikająca z braku ograniczeń dotyczących masy w sieć kierowania i dowodzenia, co polegało na prze- i wymiarów pocisków przeciwlotniczych małego za- kazywaniu obrazów sytuacji operacyjno-taktycznej sięgu) to bardziej rozbudowane systemy kierowania i innych danych w czasie rzeczywistym (zbliżonym ogniem, a także zwiększona masa głowic bojowych. do rzeczywistego), z równoczesnym wykorzystaniem Dodać przy tym należy, że we wspomnianych zesta- tej sieci do zautomatyzowanego przekazywania ko- wach najczęściej są stosowane różne kanały celowa- mend kierowania, dowodzenia i naprowadzania nia (łączenie radiolokacyjnej i elektrooptycznej meto- oraz wskazywania celów pokładowym środkom kiedy kierowania), co utrudnia, w praktyce wręcz unie- rowania ogniem znajdującym się w samolotach. Ca- możliwia ich zakłócanie.

12 Więcej: S. Zajas, Zarys użycia lotnictwa wojskowego, Dowództwo WLiOP, Poznań 1999, s. 199–203. 13 M. Fiszer, J. Gruszczyński, Lockheed Martin F-22 Raptor, „Lotnictwo” 2006 nr 5 i 7. 14 S. Zajas, Zarys użycia…, op.cit., s. 200–202. 15 Do takich systemów należy zaliczyć między innymi francuskiego Mistrala czy szwedzkiego RBS90, które choć z wyglądu przypominają zestawy przenośne, w istocie nimi nie są, nie mogą bowiem być odpalane „z ramienia”. Więcej: D. Kamizela, Obrona powietrzna państw Europy Północnej, „Nowa Technika Wojskowa” 2017 nr 9.

24 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

Współczesne samoloty wielozadaniowe dyspo- nują zróżnicowanymi systemami samoobrony. Wynika to, po pierwsze, z ich przeznaczenia. Po drugie, z możliwości technologicznych i finansowych państwa producenta. Fot. EA-18 Growler US NAVY

Kolejnym wyzwaniem wydają się wieloelemento- pułapek termicznych (flar), zwiększano kaliber luf wy- we głowice termowizyjne w układach samonaprowa- rzutników. Ponadto ręczny sposób sterowania odpala- dzania rakiet przeciwlotniczych oraz rakiet klasy po- niem flar zastąpiono trybem automatycznym – urzą- wietrze–powietrze. Głowice te tworzą obraz celu, kie- dzenia współpracowały wówczas z odbiornikami do rując pocisk nie na źródło ciepła, lecz na kontrast ostrzegania przed opromieniowaniem radiolokacyj- powstałego obrazu. Tego rodzaju układy kierowania nym. Stosowanie ręcznego sposobu miało bowiem je- stają się praktycznie niewrażliwe na pułapki termiczne, dynie charakter prewencyjny – flary odpalano w moco w połączeniu z niezwykłą wręcz manewrowością mentach największego zagrożenia samolotu atakiem współczesnych rakietowych pocisków przeciwlotni- zestawów przeciwlotniczych, gdyż ten nie miał jakich- czych sprawia, że – jak się wydaje – zestrzelenie samo- kolwiek urządzeń ostrzegających przed odpalonymi lotu jest nieuniknione. Tak się jednak nie dzieje. Opra- pociskami rakietowymi wykorzystującymi pasywne cowano bowiem środki mające duże możliwości prze- techniki samonaprowadzania. ciwdziałania skutecznemu rażeniu przez pociski Trzecim segmentem systemu samoobrony radioelek- przeciwlotnicze. tronicznej samolotów taktycznych były nadajniki za- Klasyczny system samoobrony radioelektronicznej kłóceń aktywnych (najczęściej podwieszane w zasob- samolotu taktycznego składał się z trzech elementów. nikach). Ze względu na ograniczoną moc tych urzą- Podstawowym ogniwem było urządzenie ostrzegające dzeń stosowano specjalne techniki zakłóceń mylących przed opromieniowaniem radiolokacyjnym i jedno- (w tym „zrywanie” śledzenia radiolokacyjnego), nie- cześnie przed odpalonymi pociskami przeciwlotni- wymagające dużej mocy sygnałów zakłócających czymi. Ta ostatnia funkcja opierała się zwykle na za- i skuteczne o tyle, o ile zakłócenia takie nie były wy- łożeniu zmiany rodzaju pracy stacji radiolokacyjnej krywane często przez systemy kierowania ogniem ze- kierowania ogniem zestawu przeciwlotniczego (na stawów przeciwlotniczych. przykład przejście na tzw. wiązkę ciągłą dla pocisku Wraz z rozwojem technologii podejmowano próby kierowanego półaktywnie radiolokacyjnie). Gdy taka łączenia wymienionych środków w jednolity system zmiana nie następowała lub odpalony pocisk był kie- sterowany automatycznie, bez udziału pilota (załogi). rowany w inny niż radiolokacyjny sposób, to fakt jego Były to jednak tylko półśrodki. Docelowo planowano odpalenia nie został wykryty16. bowiem zupełnie inne rozwiązania. Obecnie samoloty Drugim elementem były środki zakłóceń pasyw- wielozadaniowe najnowszej generacji muszą być wy- nych, czyli wbudowane lub podwieszane w zasobni- posażone w środki samoobrony radioelektronicznej na kach wyrzutniki flar i dipoli. Ponieważ były to urządze- najwyższym poziomie. Chodzi przede wszystkim nia stosunkowo tanie i proste, z czasem zaczęto je mon- o środki ostrzegawcze. Poza stosowanymi dotąd urzą- tować w konstrukcjach płatowca na stałe. Jednocześnie dzeniami zdolnymi do przechwytywania sygnałów w celu dostosowania ich do nowych, skuteczniejszych emitowanych przez stacje radiolokacyjne pracujące na

16 M. Fiszer, J. Gruszczyński, Lockheed Martin…, op.cit., s. 13.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 25 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

zmiennych częstotliwościach wprowadzono przyrzą- Najbardziej zaawansowanym urządzeniem do sa- dy ostrzegające przed odpalonymi pociskami, jak rów- moobrony radioelektronicznej, zamontowanym na po- nież urządzenia wykrywające podświetlenie laserem. kładzie tego samolotu, jest system SAAB Avionics Jednocześnie wszystkie wymienione sensory włączono EWS-39. W jego skład wchodzi między innymi odbior- w jednolity system wykrywania i kompleksowej oceny nik wykrywający opromieniowanie radiolokacyjne, pra- zagrożenia samolotu. Oprócz ostrzegania pilota przed cujący w paśmie 2–16 GHz. Charakteryzuje się on bar- różnorodnym opromieniowaniem systemy te przejęły dzo dużą czułością oraz możliwością przeszukiwania rolę sterowania określonymi środkami przeciwdziała- całego pasma częstotliwości z jednoczesną identyfika- nia niebezpieczeństwu. cją i śledzeniem źródeł promieniowania radioelektro- Do wyposażenia samolotów wprowadzono także no- nicznego. Integralnym modułem odbiornika jest proce- woczesne tzw. pułapki holowane. Łączą one cechy pa- sor pozwalający na identyfikację opromieniowujących sywnego, sztucznego celu z urządzeniem do aktywne- samolot środków oraz określenie ich azymutu. Niestety go zakłócania radioelektronicznego, imitującego pro- nie potrafi on określać tzw. kąta elewacji, co utrudnia mieniowanie cieplne i radioelektroniczne samolotu. Do dokładną lokalizację emitujących promieniowanie środ- ich holowania służą światłowodowe przewody mające ków naziemnych. Ponadto samolot ma wbudowane wy- możliwość przekazywania sygnałów zakłóceń od po- rzutniki flar i dipoli, a także możliwość podwieszenia kładowych środków znajdujących się w samolocie do nadajnika zakłóceń aktywnych oraz (na końcach skrzy- anten umieszczonych w pułapkach. Są one właściwie deł) zasobników z holowanymi pułapkami. Podsumo- jednorazowe – po ich wypuszczeniu na holu za samo- wując, można stwierdzić, że system walki radioelektro- lotem i przekroczeniu zagrożonych rejonów są one od- nicznej (WRE) samolotu stanowi szczytowe osiągnięcie rzucane. typowe dla samolotów III generacji, będące przykładem Innym nowatorskim środkiem są laserowe systemy wykorzystania ewolucyjnego rozwoju technologii. przeciwdziałania. Ich praca polega na tym, że emitując Podobne podejście do problemu zaprezentowali kon- skupioną wiązkę optyczną (światła) o dużej energii, struktorzy samolotu Eurofighter Typhoon EF-2000, uszkadzają czułe elementy odbiorcze głowic termowi- choć wydaje się, że jego systemy WRE są nieco bar- zyjnych pocisków przeciwlotniczych. Technika „ośle- dziej rozbudowane. Wykonano go w pewnym zakresie piania” laserowego tego rodzaju układów samonapro- w technologii stealth, jednak mimo zastosowania kom- wadzania pocisków ma zrównoważyć ich niewrażli- pozytów ten duży płatowiec ma znaczną skuteczną po- wość na tradycyjne pułapki termiczne. wierzchnię odbicia. W tej sytuacji użycie aktywnych środków przeciwdziałania WRE wydaje się być jedy- SYSTEMY OBRONY nym sposobem jego ukrycia w przestrzeni powietrznej. Współczesne samoloty wielozadaniowe dysponują Sercem systemu jest opracowany przez BAE Sys- zróżnicowanymi systemami samoobrony. Wynika to, tems układ DASS (Defensive Aids Sub-System), będą- po pierwsze, z ich przeznaczenia. Po drugie, z możli- cy połączeniem odbiornika ostrzegającego przed opro- wości technologicznych i finansowych państwa produ- mieniowaniem radiolokacyjnym oraz procesora steru- centa. W jeden z najprostszych systemów tego typu jącego systemem. Sam odbiornik jest nieco bardziej wyposażono szwedzki samolot SAAB JAS 39 Gripen, rozbudowany niż EWS-39. Ma też większe możliwości z założenia samolot myśliwski obrony powietrznej, któ- jednoczesnej detekcji, identyfikacji i lokalizowania rego zadaniem raczej nie jest penetracja systemu OP (w tym określania kąta elewacji) nawet do kilkunastu przeciwnika. Nic więc dziwnego, że system samoobro- środków radioelektronicznych jednocześnie. Do wy- ny radioelektronicznej ma na celu głównie osłonę tej krywania odpalonych pocisków rakietowych (w przed- platformy powietrznej przed samolotami myśliwskimi niej półsferze) jest wykorzystywany elektrooptyczny przeciwnika, a nie przed naziemnymi środkami OPL. system obserwacji w podczerwieni. Natomiast infor- Dzięki temu system ten jest stosunkowo prosty i tani. macje związane z ostrzeganiem przed zagrożeniem Zaprojektowano go jednak w taki sposób, by mógł być mogą być przekazywane między samolotami EF-2000 modernizowany w przyszłości17. Gripen nie jest typo- w systemie wymiany informacji. Ponadto na końcach wym samolotem wykonanym w technologii stealth, skrzydeł samolotu umieszczono w zasobnikach nadaj- lecz jego niewielkie wymiary oraz kompozyty zastoso- niki zakłóceń aktywnych. Na płatowcu zamontowano wane do budowy płatowca redukują skuteczną po- również wyrzutniki flar i dipoli18. wierzchnię odbicia. Jednocześnie pokładowe urządze- Najbardziej zaawansowanym systemem WRE wśród nia łączności i kierowania ogniem pracujące w trady- samolotów europejskich dysponuje francuski Dassault cyjny sposób mogą zostać wykryte przez środki Rafale. Samolot wykonano z wykorzystaniem w du- rozpoznania radioelektronicznego przeciwnika, dema- żym zakresie – jak na warunki europejskie – technolo- skując położenie samolotu w przestrzeni powietrznej. gii stealth19. Sprawia to, że już pod względem kon-

17 Więcej: J. Gryzik, SAAB prezentuje Gripena nowej generacji, „Lotnictwo” 2016 nr 6. 18 M. Fiszer, J. Gruszczyński, Lockheed Martin…, op.cit., s. 15. 19 Francuzi nie określają jednak samolotu Rafale jako stealth, lecz jako discrete, co jest pojęciem pośrednim między typowym samolotem o utrudnio- nej wykrywalności a płatowcem o konstrukcji klasycznej. Zob. J. Gryzik, Wielozadaniowy samolot Dassault Rafale, cz. III, „Lotnictwo” 2016 nr 12.

26 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

strukcyjnym zdecydowanie wyprzedza swoich europej- Ze względu na taktyczne przeznaczenie samolot skich konkurentów. F-22 nie ma w wyposażeniu urządzeń elektrooptycz- Zastosowano w nim rozbudowany system wykrywa- nych. Walka powietrzna z udziałem tej platformy ma nia i identyfikacji zagrożeń SPECTRE (fr. Systeme de być rozstrzygnięta w większej odległości (poza zasię- Protection et d’Evitement des Conduites de Tir du Ra- giem pocisków kierowanych na podczerwień). Nato- fale). Poza odbiornikiem ostrzegającym o opromienio- miast typowy pułap operowania F-22 wyklucza uży- waniu radiolokacyjnym integruje on procesor z bogatą cie pocisków przeciwlotniczych kierowanych na pod- bazą danych, a także system ostrzegający przed odpalo- czerwień. nymi pociskami rakietowymi i opromieniowaniem la- Najbardziej zaawansowanym systemem przeciw- serowym. Informuje o zagrożeniu ze wszystkich kie- działania elektronicznego dysponuje F-35, z założenia runków, jak również zapewnia w pełni automatyczne wykonujący uderzenia nad terytorium przeciwnika. użycie środków przeciwdziałania. W skład systemu Niestety dane dotyczące jego systemów WRE w więk- SPECTRE wchodzą ponadto dwa nadajniki zakłóceń szości są niejawne. Poza rozwiązaniami przyjętymi aktywnych, stanowiące jego integralną część, oraz wy- w F-22 w zakresie ostrzegania i przeciwdziałania ra- NAJBARDZIEJ rzutniki flar i dipoli. Swoistą ciekawostką jest sterowa- diolokacyjnego (z wykorzystaniem oprogramowania ZAAWANSOWANYM nie przez system „dyskretnym” działaniem pokłado- zoptymalizowanego do przeciwdziałania naziemnym SYSTEMEM wych emiterów energii elektromagnetycznej. Zmniej- środkom OPL) dysponuje on co najmniej kilkoma PRZECIWDZIAŁANIA sza to prawdopodobieństwo wykrycia Rafale przez sensorami elektrooptycznymi. Nie są to urządzenia ELEKTRONICZNEGO środki rozpoznania radioelektronicznego. tylko i wyłącznie do prowadzenia walki radioelektro- DYSPONUJE F-35, Przykładem zupełnie odmiennego podejścia do pro- nicznej, pełnią bowiem różnorodne funkcje. Są to mię- Z ZAŁOŻENIA blematyki WRE, które należy uznać za rewolucyjne, są dzy innymi EOTS (Electro-Optical Targeting System) WYKONUJĄCY dwie amerykańskie konstrukcje: Lockheed F-22 i F-35. i DAS (Distributed Aperture System). Ten drugi jest UDERZENIA NAD Oba samoloty zostały zbudowane z pełnym wykorzy- zespołem czujników termowizyjnych umieszczonych TERYTORIUM staniem technologii stealth zarówno w odniesieniu do dookrężnie wokół płatowca, zapewniając pełnosfe- promieniowania radiolokacyjnego i podczerwonego, ryczną obserwację przestrzeni powietrznej wokół sa- PRZECIWNIKA. jak i do emisji promieniowania radioelektronicznego. molotu. Automatycznie wykrywa nie tylko samoloty Interesującym rozwiązaniem jest rezygnacja z wyod- myśliwskie przeciwnika, lecz także odpalone pociski rębnienia klasycznych systemów WRE – ich funkcje rakietowe. Poza podobnymi do F-22 możliwościami pełnią zintegrowane systemy awioniki obu samolotów. generowania zakłóceń radioelektronicznych (w tym W przypadku F-22 przeznaczonego do operowania również przez stację radiolokacyjną w przedniej półs- nad własnym terytorium, a także do ofensywnych dzia- ferze) F-35 ma ponadto zdolność wykorzystania lase- łań myśliwskich na dużej wysokości (brak zagrożenia rowego podświetlacza celów dla bomb kierowanych ze strony przeciwlotniczych zestawów rakietowych bli- do oślepiania głowic pocisków rakietowych naprowa- skiego i małego zasięgu), podstawowymi elementami dzanych termowizyjnie. służącymi do samoobrony są stacja radiolokacyjna AN/APG-77 oraz urządzenie pasywnego rozpoznania JAKI KIERUNEK? radioelektronicznego AN/ALR-94. Urządzenie to nie Mimo ewolucyjnego rozwoju na świecie indywidu- tylko ostrzega przed opromieniowaniem, lecz stanowi alnych systemów obrony radioelektronicznej platform także część składową systemu kierowania ogniem sa- powietrznych nie można mówić o postępie w konstru- molotu. Ponadto ma zdolność do wykrywania, jak rów- owaniu wyspecjalizowanych samolotów WRE. Opra- nież precyzyjnego śledzenia celów powietrznych we cowane w ostatnim okresie zimnej wojny samoloty od- współpracy ze stacją radiolokacyjną lub samodzielnie. grywają do dzisiaj swoją rolę. Być może w przyszłości Zespół centralnych komputerów samolotu, realizują- powstaną projekty łączące w sobie wiele funkcji: plat- cych różnorakie funkcje, zapewnia ponadto analizę za- form rozpoznawczych, WRE i powietrznych stanowisk grożeń na podstawie informacji pochodzących z urzą- dowodzenia, przy ich pełnej integracji z pokładowymi dzeń pokładowych, a także ze źródeł zewnętrznych, za- środkami WRE znajdującymi się na samolotach tak- chowując obraz sytuacji taktycznej20. tycznych i bezzałogowych statkach powietrznych. Ta- Do emisji zakłóceń są wykorzystywane dwa różne kim samolotem miał być na początku XXI wieku ame- systemy transmisji danych. Pierwszy to klasyczny sys- rykański Northrop-Grumman E-10 MC2A (Multi-Sen- tem wymiany informacji taktycznej, włączający samo- sor Command and Control Aircraft) – wielofunkcyjny lot w cały system walki w skali teatru działań. Drugi na- samolot do wykrywania i dowodzenia, łączący w sobie tomiast to dyskretny system przekazywania wiadomości możliwości E-3 AWACS, E-8 Joint STARS oraz między samolotami w czasie lotu. Za pomocą tych sys- RC-135. Niestety w 2006 roku USAF wstrzymały temów emisja zakłóceń z kilku samolotów może być finansowanie tego projektu, aby rok później w ramach wzajemnie sprzężona, nastawiona na radioelektroniczne cięć budżetowych i szukania oszczędności ostatecznie obezwładnienie różnych źródeł promieniowania. zakończyć program21. n

20 M. Fiszer, J. Gruszczyński, Walka radioelektroniczna w lotnictwie wojskowym [w:] Lotnictwo wojskowe, 2002, s. 59. 21 P. Henski, Boeing E-3 Sentry na straży powietrznych granic, „Lotnictwo Aviation International” 2019 nr 1, s. 30–34.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 27 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE Otwarte źródła informacji

INTERNET JAKO POTENCJALNE ŹRÓDŁO INFORMACJI NA WSZELKIE TEMATY JEST DZISIAJ NAJTAŃSZYM I ZARAZEM NAJSZYBSZYM DOSTARCZYCIELEM RÓŻNYCH DANYCH.

płk dr inż. Włodzimierz Hudak powszechnym rozumieniu zbieranie informacji a także praktycznej realizacji takich przedsięwzięć Wz wykorzystaniem jawnych źródeł nazywa się przez służby i komórki rozpoznawcze SZRP podczas białym wywiadem lub rozpoznaniem z ogólnie dostęp- ćwiczeń oraz udziału w operacjach pokojowych i sta- nych źródeł (Open Source Intelligence – OSINT). In- bilizacyjnych, nie opracowano jednolitych założeń formacje pozyskane z tego źródła są doceniane w pań- standardowego modelu wykorzystania otwartych źró- stwach zachodnich, w naszym kraju natomiast ciągle deł informacji w działalności rozpoznawczej. jeszcze mają znaczenie drugo-, a nawet trzeciorzędne, choć sytuacja ta stopniowo się zmienia. Najwięcej in- ROZWAŻANIA TERMINOLOGICZNE Autor jest szefem formacji odnoszących się do zasad wykorzystania jaw- Przystępując do analizy problematyki dotyczącej Zespołu Analiz Zagrożeń nych jej źródeł jest dostępnych w obowiązujących otwartych źródeł informacji, należy przede wszystkim Globalnych w Ośrodku w NATO regulaminach, doktrynach i instrukcjach. wyjaśnić termin informacja. W walce zbrojnej infor- Monitorowania i Analiz Część z nich znalazła także swoje odzwierciedlenie macje pozwalają skutecznie planować i realizować za- Ministra Obrony w dokumentach normatywnych naszej armii. dania militarne, umożliwiają bowiem wymianę da- Narodowej. Mimo bogatych doświadczeń innych armii w dzie- nych istotnych dla bezpieczeństwa państwa lub soju- dzinie wykorzystania otwartych źródeł informacji, szu. Walka o przewagę informacyjną i dominację jest

28 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

Informacja staje się cenniej- sza, kiedy na jej podstawie w wyniku dedukcji można wyciągnąć określone wnioski. Suche fakty zebrane przez sensor mają niewielką wartość. Dopiero po zmianie ich formatu i zestawieniu z innymi danymi lub porów- naniu z wiedzą już nabytą w tej dziedzinie przez odbior- cę tworzą nowy obszar wiedzy. Jest on nazywany wiado- mością rozpoznawczą. KEWL/PIXABAY

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 29 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

nierozerwalnie związana z działalnością rozpoznaw- dzeniu, a przez rozpoznanie, maskowanie, dezinfor- czą, której istota sprowadza się do zdobywania infor- mowanie, walkę elektroniczną itp. jest również czyn- macji o rzeczywistym lub potencjalnym przeciwniku nikiem bezpośredniego oddziaływania na przeciwni- (zagrożeniu). ka. Dlatego dzisiaj o rezultatach zmagań wojennych Analiza współczesnych konfliktów, wprowadzenie będzie decydować, w stopniu porównywalnym z tra- do uzbrojenia nowych środków walki oraz wypraco- dycyjnym stosunkiem sił, stosunek efektywności sys- wanie nowych koncepcji prowadzenia działań (duży temów dowodzenia, kierowania oraz łączności i walki rozmach w czasie i przestrzeni), w połączeniu z wy- radioelektronicznej. sokim stopniem utechnicznienia i dużą ruchliwością Czynnik informacji odzwierciedla także całą nie- wojsk, spowodowały wzrost zapotrzebowania na wia- materialną sferę walki, w tym moralną. Każde oddzia- rygodną i terminową informację. Należy zatem sądzić, ływanie na przeciwnika jest jednocześnie działaniem że wnioski wyciągnięte z ostatnich wojen zwrócą uwa- materialnym i moralnym. Działanie materialne woj- gę strategów na informację i jej wpływ na pole walki ska przejawia się w jego sile niszczącej, moralne zaś jutra1. Cóż zatem stanowi o wartości informacji dla do- w strachu, jaki wywołuje5. wódcy planującego walkę? Informacje rozpoznawcze W opinii Marka Wrzoska informacje rozpoznawcze są cenniejsze, kiedy z faktu lub serii otrzymanych da- to istotny czynnik decydujący o powodzeniu w działa- nych, które je tworzą, można wyciągnąć wnioski co do niach militarnych. Zdobywa się je w warunkach cią- sposobu przyszłego działania strony przeciwnej2. głej walki o uzyskanie przewagi informacyjnej. Skła- Działalność sztabowych komórek rozpoznawczych dają się one z grupy danych lub faktów, które zostały stanowi w istocie jeden wielki proces informacyjny. zarejestrowane za pomocą specjalistycznych urządzeń Oficerowie rozpoznania bowiem, wykorzystując na- rozpoznawczych i są zgromadzone w jednym miejscu. ukowe podstawy do gromadzenia i przetwarzania oraz Stanowią też opis zdarzenia oraz stanu rzeczy w okre- dystrybucji zasobów informacyjnych, przygotowują ślonym czasie i określonej przestrzeni. Inaczej mó- nieustannie materiały informacyjne dla sztabów i do- wiąc, informacje rozpoznawcze są produktem ogólnej wódców. Analizy i oceny dotyczą nie tylko treści mili- wiedzy uzyskanej dzięki przetwarzaniu danych o si- tarnych, lecz także politycznych, społecznych, geogra- łach zbrojnych państw będących w sferze zaintereso- ficznych, gospodarczych czy finansowych. Często wania oraz o obszarach geograficznych aktualnych w pracy organów rozpoznania wojskowego, oprócz lub planowanych działań militarnych. Informacje roz- wartościowania sił zbrojnych potencjalnego przeciwni- poznawcze mogą być związane z wydarzeniami bieżą- ka, przeprowadza się analizy jego systemu transporto- cymi lub przyszłymi6. wego, komunikacyjnego czy struktury społecznej pań- Na informację składają się cztery elementy: jej stwa. Dodatkowym obiektem zainteresowań rozpozna- treść; nośnik treści; symbol, za pomocą którego infor- nia jest także przemysł, który decyduje o wszelkich macja jest utrwalona; sposób jej przenoszenia. Treścią możliwościach danego kraju3. informacji jest to, co ma być przekazane odbiorcy; Podstawą sukcesu w walce zbrojnej były, i jak do tej nośnik treści to przedmiot materialny, na którym in- pory są, ruch, rażenie i informacja4. Trzeba zatem zało- formacja została utrwalona, np. płyta CD, urządzenie żyć, że na polu walki jutra, przy bardzo dużej manew- pamięci masowej czy papier. Symbole wyrażające rowości wojsk, precyzja rażenia i czas reakcji ogniowej treść informacji są znakami umownymi, dzięki któ- będą podstawą sukcesu. Należy więc oczekiwać, że rym informacja, a więc litery, znaki graficzne, cyfry, zwycięstwo będzie po tej stronie, która będzie dyspono- obrazy, została utrwalona. Warunkiem jest, by symbol wała bardziej precyzyjnymi informacjami dostarczony- był zrozumiały dla odbiorcy informacji. Sposób jej mi w czasie zbliżonym do rzeczywistego. przenoszenia jest technicznym rozwiązaniem pozwa- Informacje w walce zbrojnej pozwalają skutecznie lającym na przekazanie odbiorcy określonej treści. planować i realizować otrzymane zadania, umożliwia- W tym aspekcie może ona być przenoszona: na pi- ją wymianę danych istotnych dla bezpieczeństwa pań- śmie, w postaci dźwięku lub obrazu, a także przez stwa lub sojuszu. Interesującą definicję informacji sieć komputerową7. przywołuje Stanisław Koziej, który odwołuje się do Informacja staje się bardziej cenna, kiedy na jej Piotra Sienkiewicza i Ardanta Picqa. Według niego podstawie w wyniku dedukcji można wyciągnąć jest ona niematerialnym czynnikiem zespalającym określone wnioski. Suche fakty zebrane przez sensor elementy walki zbrojnej w zharmonizowaną całość mają niewielką wartość. Dopiero po zmianie ich for- starcia zbrojnego. W tej funkcji przejawia się w dowo- matu i zestawieniu z innymi danymi lub porównaniu

1 M. Wiatr, R. Kwećka, Sztuka wojenna lat dziewięćdziesiątych, Warszawa 1997, s. 46. 2 L. Ciborowski, Przestrzenie informacyjne działań zbrojnych, Warszawa 1997, s. 22. 3 M. Wrzosek, Procesy informacyjne w zarządzaniu organizacją zhierarchizowaną, Warszawa 2010, s. 8. 4 S. Koziej, Podstawy sztuki wojennej, Warszawa 1992, s. 123. 5 S. Koziej, Teoria sztuki wojennej, Warszawa 1993, s. 95–96. 6 M. Wrzosek, Procesy informacyjne w zarządzaniu…, op.cit., s. 20. 7 Ibidem, s. 12.

30 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

RYS. PROCES POWSTAWANIA WIADOMOŚCI ROZPOZNAWCZEJ

FAKTY WIADOMOŚCI PRZETWARZANIE, PORÓWNYWANIE INFORMACJE ZBIERANIE, PRZETWARZANIE, (DANE ROZPOZNAWCZE Z POSIADANĄ WIEDZĄ ZMIANA FORMATU WYJŚCIOWE)

Opracowanie własne na podstawie: Doktryna rozpoznanie wojskowe D-2, SGWP, Warszawa 2013.

z wiedzą już nabytą w tej dziedzinie przez odbiorcę Wiadomość rozpoznawcza natomiast jest definio- tworzą nowy obszar wiedzy. Jest on nazywany wiado- wana jako produkt uzyskany przez przetworzenie in- mością rozpoznawczą8. formacji rozpoznawczych o innych wrogich pań- Informacje rozpoznawcze zapewniają dowódcy stwach lub potencjalnie wrogich siłach i elementach ocenę możliwości przeciwnika i prawdopodobnych oraz o środowisku prowadzonych lub planowanych jego zamiarów oraz stanowią podstawę do generowa- działań11. nia prognozy zagrożeń. Zgromadzona wiedza pozwa- W zależności od poziomu dowodzenia, dla którego la mu na uzyskanie przewagi informacyjnej nad prze- są przeznaczone wiadomości rozpoznawcze, można ciwnikiem przez możliwość analizy jego prawdopo- podzielić je na: dobnego zamiaru działania. Dowódca może ponadto – strategiczne, czyli wiadomości rozpoznawcze planować własne działania wykorzystując posiadaną niezbędne do prawidłowego funkcjonowania naczel- wiedzę, a tym samym może zmniejszyć ryzyko, które nych organów państwa i SZRP w zakresie spraw poli- nierozłącznie jest związane ze starciem przeciwstaw- tycznych, dyplomatycznych, ekonomiczno-gospodar- nych stron. Doświadczenia wskazują, iż informacje czych i militarnych. W wielu obszarach gromadzenia rozpoznawcze nigdy nie będą całkowicie gwaranto- i rozpowszechniania wiadomości wybiegają one poza wały wiarygodności i dokładności, lecz wiedza na możliwości i kompetencje potencjału rozpoznania nich zbudowana pozwoli dowódcy na podjęcie efek- wojskowego SZRP. W tym wypadku mówimy o stra- tywnych decyzji9. tegicznych wiadomościach wywiadowczych, które są Systemy rozpoznawcze dostarczają tylko danych niezbędne do formułowania strategii oraz planów i informacji, natomiast jedynie człowiek jest w stanie wojskowych odnoszących się do państwa i środowi- z tego zbioru stworzyć produkt o charakterze anali- ska międzynarodowego; tycznym. Jednak nie wszystkie analizy muszą się – operacyjne to wiadomości rozpoznawcze wyma- sprawdzać w stu procentach. Sprawdzalność analiz na gane do planowania w ramach danego teatru działań poziomie 70% to satysfakcjonujący wynik. Wynika na poziomie połączonego dowództwa operacyjnego z tego, że co czwarta ocena i prognoza mogą się nie i sporządzane dla danego obszaru geograficznego; sprawdzić10. – taktyczne, czyli wiadomości rozpoznawcze wy- Informacje rozpoznawcze są cenniejsze, kiedy magane przez dowódców do planowania oraz pro- z faktu lub serii otrzymanych danych, które ją tworzą, wadzenia działań bojowych. Wytwarzane są w ra- można wyciągnąć wnioski co do sposobu działania mach obszaru/pasa/rejonu odpowiedzialności roz- strony przeciwnej. Suma informacji rozpoznawczych poznawczej12. składa się na wiadomość. Wiadomości rozpoznaw- Wiadomości rozpoznawcze w zależności od sposo- cze różnią się od informacji tym, iż będąc wynikiem, bu ich wykorzystania można podzielić na: sumą wielu informacji rozpoznawczych, są rezulta- – podstawowe, które są wyjściowym materiałem na tem subiektywnego osądu oficerów rozpoznania, dowolny temat. Mogą służyć do planowania działań a w związku z tym pozostają niejednoznaczne i mogą lub stanowić podstawę do oceny nowych informacji w trakcie działań się zmieniać (rys.). lub wiadomości rozpoznawczych;

8 Doktryna rozpoznanie wojskowe D-2, SGWP, Warszawa 2013, s. 15. 9 M. Wrzosek, Procesy informacyjne w zarządzaniu…, op.cit., s. 20. 10 J. Kozłowski, Ewolucja czynników strukturalnych funkcjonujących w układach analityczno-informacyjnych, Warszawa 2012, s. 114. 11 Doktryna rozpoznanie…, op.cit., s. 16. 12 Ibidem, s. 16–17.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 31 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

– bieżące, czyli przygotowane w odpowiedzi na zanie powinno przetwarzać informacji. Jedynym od- potrzebowanie na informacje związane z bieżącą sy- działywaniem, jakie może wywierać na kształt infor- tuacją. Odzwierciedlają wydarzenia, które zaistniały macji, jest zmiana formatu (tłumaczenie na inny ję- w trakcie prowadzenia działań; zyk czy przekształcenie obrazu w postać cyfrową)17. – o celach, przedstawiają lokalizację oraz elementy Źródła rozpoznawcze klasyfikuje się zgodnie z obo- składowe celu lub systemu celów i wskazują na ich wiązującymi rodzajami rozpoznania, czyli na: osobo- znaczenie oraz słabe strony13. we, obrazowe, elektroniczne, z otwartych źródeł18. Swobodny przepływ informacji, jaki zapewnia glo- CHARAKTERYSTYKA balna sieć komputerowa, stanowi dziś praktycznie nie- Aby zdefiniować pojęcie otwartych (dostępnych) wyczerpane źródło danych, które, uzupełnione o wia- źródeł informacji (Open Source Intelligence – domości umieszczone w książkach, prasie, emitowane OSINT), należy wyjść od ustalenia miejsca oraz spo- w telewizji i radiu, mogą stanowić podstawę do tworze- sobu ich zdobywania w rozpoznaniu Sił Zbrojnych RP. nia wszechstronnych ocen i analiz sytuacji praktycznie Ze względu na posiadany potencjał oraz sposób działa- w każdym zakątku świata bez potrzeby wysyłania tam nia rozpoznanie wojskowe dzieli się na: ogólnowojsko- sensorów rozpoznawczych, które miałyby te dane po- we, obrazowe, radioelektroniczne, akustyczne radio- zyskiwać. techniczne, z dostępnych źródeł, pomiarowo-badawcze, Dążąc do scharakteryzowania podstawowych pojęć, geoprzestrzenne oraz rodzajów wojsk14. odnoszących się do otwartych źródeł informacji W związku z tym rozpoznanie z dostępnych źródeł w działalności rozpoznawczej, należy również wyja- obejmuje potencjał rozpoznawczy oraz pozyskiwanie śnić, co oznacza określenie działalność rozpoznawcza. informacji z wykorzystaniem wszelkich źródeł dostęp- Opierając się na definicji przedstawionej w Doktrynie nych opinii publicznej, takich jak: książki, prasa, radio, rozpoznanie wojskowe D-2, definiuje się ją jakozespół telewizja czy Internet15. Rozróżnia się trzy rodzaje źró- przedsięwzięć (działań) obejmujących zdobywanie, deł lub instytucji, od których pozyskuje się informacje: gromadzenie, przetwarzanie i rozpowszechnianie infor- – kierowane – to takie źródła i instytucje, którym macji o przeciwniku i obszarze (pasie, rejonie) działań, specjaliści rozpoznania mogą stawiać zadania, np. ele- niezbędnych do przygotowania i prowadzenia walki lub menty rozpoznawcze; innego rodzaju działań19. – niekierowane – czyli źródła i instytucje, które do- starczają informacje, ale oficerowie rozpoznania nie W DZIAŁALNOŚCI PKW mają wpływu na ich działanie. Kategoria ta obejmuje Charakteryzując wykorzystanie otwartych źródeł in- prasę i inne publikacje, takie jak: mapy, instrukcje na- formacji w polskich kontyngentach wojskowych wigacyjne, transmisje radiowe i telewizyjne nadawane (PKW), należy wyjść od analizy konfliktów zbrojnych przez przeciwnika lub niezależne rządy. Można tu prowadzonych po II wojnie światowej, szczególnie od także zaliczyć sojusznicze systemy rozpoznawcze nie- wojny w byłej Jugosławii. Konflikt w tym regionie po- będące w podporządkowaniu danego poziomu dowo- kazał, że media, głównie telewizja i prasa, stanowiły dzenia; bardzo cenne źródło informacji na temat sytuacji poli- – przypadkowe – to takie źródła i instytucje, które tycznej i ekonomicznej w tym regionie, zmian na klu- mogą dostarczyć nieoczekiwanych informacji, np. czowych stanowiskach w państwie i siłach zbrojnych, uchodźcy czy opozycjoniści. Jednak informacje z nich zmian prawnych czy też przebiegu samych działań. muszą być potwierdzane wiadomościami z innych źró- Według M. Wrzoska najczęściej wykorzystywanym deł, gdyż mogą stanowić próbę dezinformacji16. źródłem informacji w tym okresie była telewizja CNN, W tym miejscu należy wyjaśnić, co się rozumie a jednym z celów stałego monitorowania programów pod pojęciem źródło. Można przyjąć, że w rozpozna- informacyjnych – możliwość potwierdzania prawdzi- niu to osoba lub rzecz, od których można pozyskać wości otrzymywanych meldunków sytuacyjnych oraz fakty i informacje. W rozpoznaniu wojskowym źró- otrzymania bezpośrednich informacji dotyczących dłami mogą być sensory lub elementy rozpoznawcze. strat wojsk stron konfliktu. Prasa natomiast, analizowa- Źródło gromadzi fakty, które po zarejestrowaniu stają na w dłuższym przedziale czasowym, pozwalała na łą- się informacją, czyli opisem zaistniałego stanu rze- czenie poszczególnych treści informacyjnych w ca- czy. Stanowi ono początek systemu pozyskiwania in- łość. Materiały zamieszczane w gazetach i publika- formacji. Może zdobywać (pozyskiwać) informacje cjach dostarczały informacji na temat nowych samodzielnie lub wskazywać, że one istnieją. Źródło rodzajów uzbrojenia, nabywanych przez strony kon-

13 Ibidem, s. 17. 14 Ibidem, s. 10. 15 Ibidem, s. 13. 16 Ibidem, s. 18. 17 Ibidem, s. 17. 18 Ibidem, s. 18. 19 Ibidem, s. 46.

32 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

fliktu, spotkań dowódców i przywódców, przedstawi- działalności rozpoznawczej wiedza ogólna dotycząca cieli organizacji oraz przebiegu działań bojowych. Nie obszarów działania uzupełniała lub potwierdzała posia- brano jednak pod uwagę wszystkich treści informacyj- dane wiadomości, często stanowiła także podstawę do nych prezentowanych w mediach, często bowiem były kreowania nowych potrzeb informacyjnych. Zgroma- one obarczone nieścisłymi wiadomościami i służyły dzone wiadomości były pomocne w planowaniu, a po- również dezinformacji20. zyskiwane informacje często wykorzystywano do pro- Umiejętne wykorzystywanie takiego źródła infor- wadzenia bezpośrednich działań przez siły koalicji. macji jak telewizja było bardzo użyteczne i stanowiło Gromadzenie informacji dostępnych w środkach maso- niejednokrotnie podstawę do opracowywania warto- wego przekazu umożliwiało poznanie opinii i przeko- ściowych materiałów analitycznych. Potwierdzeniem nań lokalnych władz w rejonach odpowiedzialności22. tych treści może być wykorzystywanie doniesień me- Doświadczenia związane z wykorzystywaniem jaw- dialnych (relacje z rejonu konfliktu telewizji BBC nych źródeł informacji w trakcie operacji w Afganista- i CNN, artykuły prasowe i internetowe) do opracowy- nie ograniczają się praktycznie do dwóch źródeł. wania codziennych informacji rozpoznawczych na po- Pierwszym był Internet, użytkowany do przygotowania trzeby kierownictwa MON i Sztabu Generalnego WP ogólnej informacji na temat sytuacji politycznej w tym w początkowym okresie udziału PKW w operacji sta- kraju, szczególnie w zakresie zmian personalnych na bilizacyjnej w Iraku. Spowodowane to było szybkością najwyższych stanowiskach władzy, podejmowanych i dokładnością dostarczanych wiadomości z obszaru inicjatyw politycznych oraz nastawienia poszczegól- operacji w stosunku do przesyłanych przez dowództwo nych elit rządzących do prowadzonych działań przez kontyngentu meldunków sytuacyjnych – ograniczo- siły koalicji. Również z Internetu pochodziły informa- nych tylko do rejonu działania PKW. Natomiast w ze- cje dotyczące prowadzonych przez kraje sąsiednie stawieniu z otrzymywanymi meldunkami opracowane działań w stosunków do talibów – szczególnie w Paki- na podstawie otwartych źródeł komunikaty pozwalały stanie. Informacje pozyskiwanie z tego źródła stanowi- na prowadzenie średniookresowych prognoz i ewentu- ły uzupełnienie informacji wywiadowczych pochodzą- alnych wariantów rozwoju sytuacji. Oceny te były na- cych od służb specjalnych, zarówno polskich, jak i so- stępnie rozsyłane do wszystkich osób z kierownictwa juszniczych. MON, innych resortów (MSW, MSZ), a także do do- Z uwagi na fakt, iż w Afganistanie praktycznie nie wództwa PKW. funkcjonują takie środki masowego przekazu, jak In- M. Wrzosek przytacza również przykład wykorzy- ternet, telewizja czy prasa najbardziej rozpowszech- stania otwartych źródeł informacji w trakcie działań sił nionym źródłem informacji stało się radio. Było to NATO i ONZ w byłej Jugosławii. Na podstawie gro- pośrednio drugie najważniejsze jawne źródło infor- madzonych materiałów informacyjnych agencji praso- macji wykorzystywane do pracy operacyjnej. Dlacze- wych działających w tym rejonie opracowywano biule- go radio było źródłem pośrednim? Ponieważ progra- tyny emitowane przez wojskowe biura prasowe. my były przygotowywane i nadawane przez rozgło- W przygotowywanych materiałach prezentowano lo- śnie utworzone przez siły koalicji i skierowane do kalne wiadomości razem z wydarzeniami z kraju, społeczeństwa lokalnego danego obszaru. Jednak z którego pochodził kontyngent sił pokojowych. Zespół dzięki emitowanym w radiu programom i specjalnie analiz na stanowisku dowodzenia Sił Ochronnych Or- uruchomionej linii telefonicznej do rozgłośni możli- ganizacji Narodów Zjednoczonych (Nations Protection we było pozyskiwanie wielu bardzo użytecznych Force – UNPROFOR) codziennie przygotowywał informacji na temat rejonów aktywności rebelian- streszczenie wybranych pozycji lokalnej prasy. Zebrane tów, podłożonych ładunków wybuchowych, przygo- materiały na temat bieżących wydarzeń stanowiły pod- towywanych zasadzek na siły koalicji i afgańskie siły stawę do prognoz długoterminowych albo opracowania bezpieczeństwa, miejsc, w których znajdowały się wariantów rozwoju sytuacji. Bardzo często koncentro- niewybuchy i niewypały, skrytek z uzbrojeniem i za- wano się na aspektach politycznych jako czynnikach opatrzeniem grup terrorystycznych, spotkań rebelian- warunkujących użycie sił zbrojnych zwaśnionych stron. tów, kontaktów i powiązań poszczególnych osób Opracowane w ten sposób materiały informacyjne (w tym niektórych przedstawicieli władz, policji oraz sztab UNPROFOR rozprowadzał wśród pododdziałów wojska) z rebeliantami. Informacje pozyskane w ten sił pokojowych oraz biur organizacji działających w re- sposób były oczywiście weryfikowane ze względu na jonie misji. Dostarczano je także do ambasad krajów możliwe celowe wprowadzenie naszych służb w błąd. zaangażowanych w działania pokojowe21. Dużo tych wiadomości było jednak bardzo użytecz- Wszelkie informacje zamieszczane w środkach ma- nych. Niejednokrotnie pozwoliły one żołnierzom sowego przekazu były gromadzone w zasobach infor- PKW uniknąć zagrożenia, a także przygotować sku- macyjnych systemu rozpoznania. Powstające zbiory teczne działania przeciwko rebeliantom. Znaczenie obejmowały różne grupy tematyczne. W praktycznej informacji z dostępnych źródeł potwierdzają ostatnie

20 M. Wrzosek, Procesy informacyjne w zarządzaniu…, op.cit., s. 45–46. 21 Ibidem, s. 46. 22 Ibidem, s. 47.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 33 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

NATO i ONZ wykorzystu- ją otwarte źródła informacji w trakcie swoich działań. Zgromadzone wiadomości są pomocne w planowaniu oraz często są podstawą prowadzenia bezpo- średnich działań przez siły koalicji. Fot. Arab- ska stacja Al-Dżazira transmituje konflikt w Syrii. PAWEŁ KĘPKA PAWEŁ

konflikty w takich rejonach, jak: Syria, Irak, Libia czy organizacyjne, sprzętowe, szkoleniowe oraz mentalne Mali, a takie media, jak telewizja Al-Dżazira i inter- decydentów, w tym podświadoma nieufność do infor- netowy serwis informacyjny BBC umożliwiają uzy- macji z otwartych źródeł informacji. skanie najświeższych danych praktycznie w czasie W odniesieniu do problemu organizacyjnego: jakie zbliżonym do rzeczywistego. Pozyskane tą drogą wia- komórki rozpoznawcze (analityczne) i o jakiej struk- domości nie tylko umożliwiają weryfikowanie już po- turze powinny się zajmować realizacją zadań związa- siadanych, lecz także pozwalają na tworzenie baz danych z wyszukiwaniem, gromadzeniem, analizowa- nych niezbędnych do planowania ewentualnych opera- niem i dystrybuowaniem wiadomości z otwartych cji w danym obszarze. Przykładem może być konflikt źródeł informacji, ustalono, że w opinii 40% ankieto- w Libii czy Syrii, gdzie w początkowym okresie Siły wanych komórki analityczne na wszystkich pozio- Zbrojne RP praktycznie nie dysponowały żadnymi in- mach dowodzenia (polityczno-wojskowym, strate- formacjami dotyczącymi tego regionu. Dlatego też giczno-operacyjnym, taktycznym) i na wszystkich wszystkie opracowane meldunki i oceny na ten temat szczeblach dowodzenia (od brygady i pułku wzwyż) tworzono na podstawie informacji uzyskanych z do- powinny realizować zadania związane ze zdobywa- stępnych, otwartych źródeł informacji. niem, gromadzeniem, analizowaniem i dystrybuowaniem wiadomości pochodzących z otwartych źródeł NA POZIOMIE TAKTYCZNYM informacji. Według ponad 33% ankietowanych zada- W procesie poszukiwania zasadności tworzenia ko- nie to powinny wykonywać komórki analityczne na mórek analitycznych OSINT na poziomie taktycznym poziomie strategiczno-operacyjnym, a według 16% wykorzystano wyniki analizy literatury, rezultaty ob- wyspecjalizowane komórki analityczne na poziomie serwacji pośredniej niestandaryzowanej, a także ba- polityczno-wojskowym. Należy w tym miejscu pod- dań ankietowych przeprowadzonych wśród słuchaczy kreślić, że spośród wszystkich ankietowanych tylko Akademii Sztuki Wojennej oraz wywiadu bezpośred- 1,33% stwierdziło, że takie zadania powinny leżeć niego z wybranymi ekspertami z obszaru rozpozna- w gestii innych komórek (specjalnych komórek nia. W wyniku badań empirycznych ustalono zasadni- OSINT), jednak bez ich umiejscowienia co do pozio- cze argumenty potwierdzające słuszność przyjętego mu i szczebla dowodzenia. założenia, że wykorzystanie otwartych źródeł infor- Odpowiedzi ekspertów w tej kwestii były dość zróż- macji w działalności rozpoznawczej jest wymogiem nicowane. Ponad 44% wskazało, iż komórki analitycz- obecnych czasów, jednak jest ono uwarunkowane ne na wszystkich poziomach i szczeblach dowodzenia wieloma barierami. Należą do nich ograniczenia: powinny zdobywać, gromadzić, analizować i dystry-

34 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

buować wiadomości pochodzące z otwartych źródeł dzeniu działań wojennych, w tym intensyfikacja dzia- informacji. Według 22% zadanie to powinny realizo- łań hybrydowych. wać inne komórki analityczne, np. Ośrodek Analiz W opinii ekspertów, jeżeli SZRP mają nadążyć za Rozpoznawczo-Wywiadowczych, w którego składzie postępem w dziedzinie informatyzacji i globalnego powinna się znaleźć komórka przeznaczona do moni- dostępu do informacji, to powinny się dostosować do torowania otwartych źródeł informacji. Jako główny nowych uwarunkowań. W związku z tym utworzenie argument uzasadniający taką opcję przemawia ilość komórki analitycznej, zajmującej się otwartymi źró- informacji zawartych w otwartych źródłach determi- dłami informacji, w ich ocenie, jest jak najbardziej nująca zdolności, które powinny zostać stworzone do wskazane. Posiadanie specjalistycznych komórek, ich monitorowania i analizy. Zdolności te powinny zajmujących się analizą informacji z otwartych źró- obejmować czynnik ludzki, zabezpieczenie techniczne deł, oraz możliwość ich szybkiej dystrybucji przy- i infrastrukturę. Żaden z ekspertów nie wskazał, że po- czynia się do zwiększenia obszaru pozyskiwania in- winny to być tylko komórki na poziomie taktycznym. formacji, a tym samym ilości użytecznych z punktu Podkreślono natomiast potrzebę szkolenia analityków widzenia bezpieczeństwa państwa danych. Zwiększa z poziomu taktycznego w przedmiotowym zakresie, to gwarancje nieprzeoczenia istotnych symptomów – ale jako zadanie uzupełniające. Zaznaczając, że informacji, od których może zależeć bezpieczeństwo w uwarunkowaniach obecnie funkcjonującego syste- państwa i jego obywateli. Jednak w tak olbrzymim mu kierowania i dowodzenia jest to najbardziej opty- natłoku informacji znacznie większego znaczenia malne rozwiązanie. nabiera właściwa ich selekcja, niemożliwa jednak Zwrócono również uwagę na fakt, że większa liczba bez odpowiedniego oprzyrządowania i przygotowa- komórek analitycznych, przy założeniu, że będą to ana- nia personelu. lizy prowadzone na odpowiednim poziomie, może Opinie ekspertów potwierdziły tylko wcześniejszą przynieść więcej korzyści ze względu na zmniejszenie tezę, że w SZRP nie ma wystarczającej liczby etatów, prawdopodobieństwa błędnych wniosków. Zaznaczono a co za tym idzie specjalistów przygotowanych do jednocześnie, że informacje powinny, ze względu na analizy danych w otwartych źródłach informacji i to możliwość manipulacji i dezinformacji, być konfronto- na wszystkich poziomach dowodzenia. Pośrednio wywane z informacjami ze źródeł niejawnych. Zagrożenie nika to z braku systemowego podejścia do szkolenia takie wynika z doświadczeń zgromadzonych na podsta- analityków w naszych siłach zbrojnych. Problemem wie analizy działań hybrydowych prowadzonych przez jest fakt, że nie mamy ośrodka do prowadzenia spe- Rosję, m.in. na Ukrainie. Ważnym czynnikiem jest cjalistycznych szkoleń dla analityków ani zbyt wielu również odpowiednie ukierunkowanie działalności ko- wyszkolonych pod względem lingwistycznym i spe- mórki, zgodnie z potrzebami decydentów, w zależności cjalistycznym (historia, kultura, religia, polityka, in- od poziomu kierowania (dowodzenia). formatyka – metody analityczne) fachowców, którzy Inną istotną kwestią, wpływającą na efektywność byliby w stanie przekazać swoją wiedzę i doświadcze- wykorzystania otwartych źródeł informacji w działal- nie w dziedzinie monitorowania otwartych źródeł in- ności rozpoznawczej, jest odpowiednia struktura or- formacji personelowi przeznaczonemu do pracy ganizacyjna komórki analitycznej. W odniesieniu do w komórkach analitycznych. tego problemu ponad 46% respondentów opowiedzia- Trzeba stwierdzić, że jeżeli w ocenie ponad poło- ło się za utworzeniem dwuosobowej komórki anali- wy ekspertów istnienie komórki analitycznej zajmu- tycznej do realizacji zadań związanych z informacja- jącej się otwartymi źródłami informacji w strukturze mi z otwartych źródeł informacji w strukturze S-2 komórki rozpoznawczej funkcjonującej w PKW jest brygady (pułku). Według 35% badanych komórka taka zasadne, to w jednostkach szczebla pułk (brygada) powinna liczyć trzy osoby. Opcję, która mówi o utwo- taka komórka powinna występować w etacie jednost- rzeniu komórki jednoosobowej, wybrało nieco ponad ki. Jest to tym bardziej zasadne, że do zadań w ra- 13% badanych. mach PKW wyznaczane są etatowe jednostki wojsko- Z przeprowadzonych badań wynika, że za utworze- we, które w swoich strukturach powinny posiadać niem komórki w składzie minimum dwuosobowym wszystkie komórki niezbędne do realizacji zadań. Po- opowiedziało się ogólnie prawie 87% ankietowanych. twierdziło to także 87% ankietowanych, którzy W opinii zdecydowanej większości ekspertów (ponad stwierdzili, że taka komórka powinna funkcjonować 88%) istnieje potrzeba utworzenia w strukturze S-2 na szczeblu brygady (pułku) co najmniej w składzie brygady (pułku) komórki analitycznej o składzie mi- dwuosobowym. nimum dwóch osób, co wynika z minimalnej potrze- Bardzo istotna bariera, która ogranicza wykorzysta- by zmianowości. nie na odpowiednim poziomie danych z otwartych Natomiast w ocenie ponad 55% ekspertów w struk- źródeł informacji, to brak nowoczesnego sprzętu turze komórki rozpoznawczej funkcjonującej w skła- i oprogramowania w komórkach analitycznych. Wy- dzie PKW powinien istnieć etatowy zespół ds. wyszu- nika to przede wszystkim ze standardowych procedur kiwania, analizowania i dystrybuowania informacji przetargowych stosowanych w jednostkach logistycz- z otwartych źródeł. Na potrzebę istnienia takiej ko- nych, które zaopatrują jednostki wojskowe w sprzęt mórki wpływa głównie zmiana orientacji w prowa- komputerowy i oprogramowanie. Dokonywane

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 35 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

zakupy z reguły przewidują dostarczenie standardo- cześniejsze komputery i oprogramowanie, bez wego, zunifikowanego sprzętu i oprogramowania, ta- odpowiednio wyszkolonego personelu nie będzie kiego jak dla innych komponentów sił zbrojnych. Nie- w stanie zrealizować postawionych przed nią zadań. stety, potrzeby komórek analitycznych są znacznie Potwierdziły to wyniki badania opinii responden- większe. Dla porównania sytuacja sprzętowa w służ- tów, z których ponad 93% zdecydowanie stwierdziło, bach specjalnych wygląda znacznie lepiej, gdyż dys- że personel przewidywany do pracy w komórkach ponują one specjalnym funduszem na ten cel i nie analitycznych powinien przechodzić specjalistyczne podlegają procedurom przetargowym obowiązującym szkolenia i kursy z zakresu pracy analitycznej oraz w siłach zbrojnych. wykorzystania specjalistycznego oprogramowania. Analizując udzielone odpowiedzi, dotyczące wska- Pozostała, niewielka część ankietowanych stwierdziła, zania przez respondentów nowoczesnych narzędzi że szkolenie takie jest potrzebne, choć nie jest to wa- analitycznych wykorzystywanych w pracy komórki runek sine qua non. Generalnie 100% ankietowanych WYKORZYSTANIE OTWARTYCH ŹRÓDEŁ INFORMACJI W DZIAŁALNOŚCI ROZPOZNAWCZEJ BĘDZIE WZRASTAŁO I TAKI JEST OBECNY TREND W WIĘKSZOŚCI ARMII I INSTYTUCJI WYWIADOWCZYCH

rozpoznawczej lub analitycznej, można stwierdzić, widzi potrzebę kierowania personelu przewidzianego że w komórkach tych są użytkowane typowe narzę- do pracy w komórkach analitycznych na specjali- dzia analityczne, takie jak wyszukiwarki (74,66%) styczne kursy i szkolenia dla analityków w zakresie i bazy danych (56%). Wśród oficerów rozpoznania wykorzystania otwartych źródeł informacji. Właściwy i analityków te narzędzia uzyskały odpowiednio dobór wyszkolonych analityków jest bardzo istotny, 85,71 i 61,22%. Ponad 30% ankietowanych wskaza- aby nie zaśmiecać niepotrzebnymi informacjami ko- ło również na specjalistyczne programy komputero- mórek rozpoznawczych i w konsekwencji nie dezin- we typu translatory tekstu. Na uwagę zasługuje fakt, formować dowódców. iż ponad 13% respondentów stwierdziło, że w ko- W ocenie ponad 98% respondentów na efektyw- mórce rozpoznawczej czy analitycznej, z którą mieli ność pracy oficerów w komórkach analitycznych kontakt w swojej pracy, nie wykorzystuje się żad- wpływa wcześniejsze doświadczenie z pracy w ko- nych nowoczesnych narzędzi analitycznych. Zasta- mórce rozpoznawczej. Natomiast 76% respondentów nawiający jest fakt, iż ankietowani nie wskazali żad- precyzuje, że daje to lepsze podstawy, jeżeli chodzi nego innego narzędzia analitycznego poza zapropo- o znajomość potrzeb informacyjnych niezbędnych do nowanymi przez prowadzącego badanie, co wskazuje rozpoczęcia procesu decyzyjnego. na brak systemowych rozwiązań w zaopatrywaniu Bardzo ważnym czynnikiem w ocenie ekspertów sił zbrojnych w tego typu nowoczesne urządzenia jest znajomość przez analityków języków obcych. i programy. Respondenci nie mają też wiedzy teore- W środowisku międzynarodowym, w którym opera- tycznej na temat innych urządzeń i programów, cje wojskowe są prowadzone głównie w wymiarze oprócz ogólnie dostępnej w Internecie, co wynika koalicyjnym i sojuszniczym, zaawansowana znajo- z braku specjalistycznych szkoleń organizowanych mość języka jest jednym z podstawowych warunków dla analityków w SZRP. dobrej komunikacji. Analiza i ocena treści doku- W opinii ekspertów na efektywność prowadzo- mentów oraz innych dostępnych informacji nie może nych działań analitycznych będzie miała wpływ być obarczona ryzykiem błędnego ich zrozumienia. szybkość dostępu do informacji, co bezpośrednio Z uwagi na fakt, że podstawowym językiem w ko- jest związane z potrzebą posiadania nowoczesnego munikacji międzynarodowej jest język angielski, im sprzętu informatycznego oraz efektywnych, nowo- lepiej analitycy i oficerowie rozpoznania będą go czesnych programów użytkowych. Eksperci w więk- znali, tym sprawniej będzie przebiegać proces anali- szości byli zdania, że nowoczesne narzędzia i pro- zy pozyskanych informacji. W ocenie ekspertów gramy, które wpływają na usprawnienie i przyspie- konsekwencją nieznajomości języka angielskiego na szenie pracy analitycznej, związanej z obróbką bardzo wysokim poziomie przy prowadzeniu działań materiałów pozyskanych do analizy, są bardzo pożą- może być wzrost zagrożenia dla bezpieczeństwa pro- dane w SZRP. Problemem nadal pozostaje umiejęt- wadzonych operacji. Niemniej jednak znajomość in- ność pełnego wykorzystania ich możliwości, która nych języków niż język angielski znacznie zwiększa powinna iść w parze z ich wprowadzaniem. możliwości pozyskania interesujących nas informacji Przygotowanie personelu do pracy analitycznej ze źródeł, które są dostępne tylko w oryginalnych jest również tym czynnikiem, który wpływa na efek- wersjach językowych. tywność pracy komórki analitycznej. Jest to zasadni- Zdecydowana większość ekspertów (77%) stwier- cza i najważniejsza kwestia, gdyż nawet najliczniej- dziła, że widziałaby potrzebę realizacji szkolenia sza komórka analityczna, wyposażona w najnowo- przygotowawczego w zakresie wyszukiwania i analizy

36 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

informacji z otwartych źródeł informacji dla persone- dłach (100% oficerów rozpoznania i analityków). lu komórki rozpoznawczej, którą mieliby kierować. Ponad 66% respondentów jest zdania, że potwier- W ich ocenie nie powinna to być kwestia wyboru, dzenie informacji pozyskanych z otwartych źródeł a standardowe procedury w ramach ogólnego szkole- informacji powinno być zrealizowane na podstawie nia przygotowującego obsady komórek rozpoznaw- informacji niejawnych (wśród oficerów rozpoznania czych, w tym analitycznych. Jednocześnie podkreślo- i analityków ponad 81%). no fakt, iż liczba tego typu szkoleń jest stanowczo za Jeżeli chodzi o obszar zainteresowania informa- mała, a w SZRP praktycznie nie są one prowadzone. cyjnego komórki analitycznej w strukturze S-2 bry- Zwrócono również uwagę na tematykę tego typu gady (pułku), to ponad 57% ankietowanych oficerów szkoleń. Powinna ona obejmować m.in. zagadnienia (51% oficerów rozpoznania i analityków) uznało, że dotyczące dezinformacji, socjotechniki, a także stoso- komórka taka powinna się zajmować informacjami wania narzędzi do poszukiwania informacji. Ponadto dotyczącymi obszaru (pasa, rejonu) odpowiedzialno- WYKORZYSTANIE OTWARTYCH ŹRÓDEŁ INFORMACJI W DZIAŁALNOŚCI ROZPOZNAWCZEJ BĘDZIE WZRASTAŁO I TAKI JEST OBECNY TREND W WIĘKSZOŚCI ARMII I INSTYTUCJI WYWIADOWCZYCH

szkolenie powinno być rozłożone w czasie i uwzględ- ści rozpoznawczej brygady (pułku), niezbędnymi do niać stopniowanie poziomu trudności. przygotowania i prowadzenia walki lub innego rodza- W odniesieniu do problemu: czy utworzenie stano- ju działań, oraz informacjami z obszaru zainteresowa- wiska analityka monitorującego tylko otwarte źródła nia rozpoznawczego, przyległego do obszaru odpo- informacji poprawi efektywność i sprawność prowa- wiedzialności rozpoznawczej. Natomiast ponad 30% dzonych analiz na szczeblu brygady (pułku) – 92% ankietowanych było zdania, że komórka analityczna ankietowanych stwierdziło, że taka decyzja pozytyw- S-2 brygady (pułku) powinna się zajmować informa- nie wpłynęłaby na skuteczność prowadzonych analiz cjami obejmującymi całe spektrum zagrożeń, od sytu- na tym szczeblu, w tym ponad 70% opowiedziało acji bezpieczeństwa na świecie, w środowisku natu- się zdecydowanie za taką opcją. ralnym, aż po problemy demograficzne. Taki procent W opinii ponad 77% ekspertów utworzenie stano- wynika prawdopodobnie z faktu, iż prawie dwie trze- wiska analityka monitorującego tylko otwarte źródła cie respondentów, którzy wybrali taką opcję, to anali- informacji poprawi skuteczność prowadzonych ana- tycy komórek analitycznych poziomu strategicznego, liz na szczeblu brygady (pułku). Wszyscy eksperci których zakres zainteresowania informacyjnego jest byli zdania, że zorganizowanie jednego stanowiska znacznie szerszy niż na poziomie taktycznym. analityka do tego typu zadania jest zdecydowanie niewystarczające, gdyż przede wszystkim nie za- NIE ODSTAWAĆ pewnia wymogów zmianowości w podwyższonych Należy stwierdzić, iż wykorzystanie otwartych źró- stanach gotowości bojowej. Ponadto jeden analityk deł informacji w działalności rozpoznawczej będzie otwartych źródeł informacji nie zwiększy możliwo- wzrastało i taki jest obecny trend w większości armii ści zespołu w zakresie wykonywania profesjonal- i instytucji wywiadowczych państw zachodnich, nych analiz na podstawie tego typu informacji. a najprawdopodobniej także Chin, Rosji, KRLD czy Niemniej ważną kwestią wpływającą na wykorzy- Iranu. W związku z tym należałoby oczekiwać, iż stanie otwartych źródeł informacji w działalności w najbliższej perspektywie, w ślad za wzrostem wy- rozpoznawczej, oprócz wymienionych barier, jest korzystania informacji rozpoznawczych z otwartych nastawienie dowódców do wiadomości przygotowa- źródeł, będzie następował rozwój komórek rozpo- nych na podstawie jawnych informacji. Ugruntowa- znawczych zajmujących się ich pozyskiwaniem i ana- ne wśród kierowniczej kadry przez lata przeświad- lizą. Jednak ograniczeniem w tym względzie mogą czenie, że tylko informacje z klauzulą „ściśle tajne” być kwestie kadrowe, możliwości techniczne sprzętu lub „tajne” mają jakąkolwiek wartość informacyjną i wielkość nakładów finansowych instytucji zajmują- powoduje deprecjonowanie informacji z OSINT. Ba- cych się taką działalnością. riery mentalne – psychologiczne dowódców, pokutu- W dobie społeczeństwa informacyjnego i rozwoju jące stereotypami dotyczącymi jawnych informacji, technologii informatycznych, zapewniających prak- przekładają się na podejście do koncepcji tworzenia tycznie nieograniczony dostęp do istniejących już komórek analitycznych przeznaczonych do prowa- w przestrzeni informacyjnej danych, posiadanie dzenia działalności rozpoznawczej w OSINT. w strukturach rozpoznawczych specjalistycznych ko- W opinii wszystkich ankietowanych informacje mórek analitycznych OSINT z odpowiednio przygo- z jawnych źródeł mogą być użyteczne w działalności towaną kadrą, wyposażonych w nowoczesny sprzęt rozpoznawczej. Natomiast 97% ankietowanych do- i mających odpowiednie oprogramowanie wspierają- strzega potrzebę potwierdzania ich w innych źró- ce, jest niezbędnym wymogiem. n

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 37 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE Jakość informacji w działaniach militarnych

POSIADANIE WARTOŚCIOWYCH DANYCH O PRZECIWNIKU I TERENIE JEST NIE TYLKO GWARANTEM SPRAWNEGO DZIAŁANIA, LECZ RÓWNIEŻ KLUCZEM DO OSIĄGNIĘCIA SUKCESU.

mgr Weronika Iwona Jakubczyk becne stulecie jest uważane za wiek informacji. uzależniona głównie od odpowiedniej jakościowo in- OW ostatnim czasie bowiem jej znaczenie niezwy- formacji zdobywanej przez różne sensory. Można ją kle wzrosło. Wynika to między innymi z faktu, że sta- uznać za trudną do jednoznacznego zdefiniowania. ła się ona najważniejszym zasobem, z którego może Wynika to między innymi z subiektywności jej oceny korzystać człowiek. Biorąc pod uwagę transsektoro- oraz złożoności tego pojęcia. Na podstawie literatury wość informacji, warto zwrócić uwagę na fakt, że jest przedmiotu można wywnioskować, że na postrzega- ona elementem obecnym w każdym środowisku bez nie jakości wpływa wiele czynników, do których nale- względu na jej kategorię. W działaniach militarnych ży zaliczyć m.in.: Autorka jest doktorantką informacja ma szczególne znaczenie. Wiąże się to – subiektywną jej ocenę, jest bowiem uzależniona na Wydziale Wojskowym bezpośrednio z ich specyfiką oraz charakterem. Pozy- od doświadczenia, posiadanej wiedzy oraz zapotrze- Akademii Sztuki skane wiadomości wpływają bowiem na całe spek- bowania na dany wyrób; Wojennej. trum działań prowadzonych na polu walki. Odpo- – dostosowanie do poziomu rozwoju cywilizacyjne- wiednie ich zdobycie, analiza, a następnie przetwarza- go człowieka oraz przemian związanych bezpośred- nie i udostępnianie są często kluczem do uzyskania nio z samą jakością; przewagi. Wobec tego bardzo ważną kwestią jest ja- – poziom świadomości zarówno przełożonych, jak kość informacji. Powinna ona charakteryzować się ce- i pracowników w przedsiębiorstwie oraz ich praktycz- chami, które wyznaczają jej wartość. W koncepcji ne podejście; prowadzenia działań bojowych to ona pozwoli zaspo- – wymagania klientów. koić potrzeby informacyjne dowódcy i jego sztabu, co Jakość zaliczana jest do pojęć wielowymiarowych wpłynie na ich skuteczność. oraz interdyscyplinarnych1. Biorąc pod uwagę wymienione determinanty, moż- POJĘCIE JAKOŚCI na zauważyć, że budowanie uniwersalnej definicji ja- Pozyskanie wartościowej informacji stanowi jeden kości jest niemożliwe. Próby z tym związane podjęto z istotnych elementów efektywnego wykorzystania już w starożytności. Uważa się, że to Platon jako pierw- poszczególnych elementów ugrupowania bojowego. szy sprecyzował istotę tego pojęcia. Twierdził bowiem, Należy przy tym pamiętać, że działania militarne są że jakość jest pewnym stopniem dokładności2. Odmien- uzależnione od systemów walki, które automatyzując ne podejście miał Arystoteles, który uważał jakość za wiele procesów informacyjnych, ułatwiają osiąganie to, co sprawia, że rzecz jest rzeczą, którą jest. Zaakcen- zakładanych celów. Natomiast sama ich zdolność jest tował tym powiązanie tego pojęcia z jego cechami.

1 Informacja w walce zbrojnej, red. G. Nowacki, AON, Warszawa 2002, s. 18. 2 Jakość. https://www.governica.com/Jakość/. 20.12.2018.

38 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

Informacja powinna być aktualna z perspektywy sytuacji militarnej bądź obiektu, który jest celem danego działania. BOGUSŁAW POLITOWSKI BOGUSŁAW

Natomiast T. Kotarbiński zdefiniował jakość jako ze- – użytkownika, gdy jej właściwość charakteryzuje spół zróżnicowanych cech, które określają stopień uży- przydatność wyrobu do sprawnego pełnienia funkcji, teczności wyrobu społecznego zgodnie z jego przezna- jakich on oczekuje. czeniem3. Warto jednak pamiętać, że definicja jakości W ujęciu ogólnym można obecnie wymienić pięć ulega nieustannie procesom ewaluacji. grup kryteriów związanych z jakością, przedstawio- Obecnie pojęcie to sprecyzował między innymi nych przez R. Kolmana, profesora Politechniki Gdań- D.A. Garvin, amerykański profesor administracji biz- skiej. Zalicza on do nich: nesu na Harvard Business School w Bostonie, według – przydatność oznaczającą stopień spełnienia wy- którego jakość można podzielić na siedem kategorii. magań związanych z przeznaczeniem produktu; Zaliczył do nich ogólne jej definicje związane z: pro- – użyteczność dotyczącą stopnia spełnienia wyma- dukcją, produktem, użytkownikiem, tworzeniem war- gań użytkowych; tości, wielowymiarowością oraz ze strategią4. – poprawność, to znaczy stopień spełnienia wyma- W stosunku do wielowymiarowości wskazał pięć gań odnośnie do warunków oraz procesu wytwarzania; wymiarów, w których jakość może być analizowana, – opłacalność, czyli stopień spełnienia wymagań czyli odnoszona do: ekonomicznych; – stanu doskonałości produktu (jakość bezwzględ- – doznaniowość mającą związek ze stopniem speł- na), który pozwala odróżnić dobrą jakość od kiep- nienia wymagań doznaniowych5. skiej; można ją uznać za proces osiągania najwyż- Natomiast według T. Borysa, kierownika Katedry szych standardów; Zarządzania Jakością i Środowiskiem Uniwersytetu – wytwarzania, uznawana za stopień, w którym Ekonomicznego we Wrocławiu, jakość może być produkt jest zgodny z określonym projektem bądź definiowana według dwóch niezależnych sposobów specyfiką lub z ustalonymi wymaganiami; podejścia do tego zagadnienia, które mają charakter – produktu, będąca sumą ocenianych jego atrybu- wartościujący oraz deskryptywny. Podejście warto- tów; w tym przypadku można ją uznać za zmienną, ściujące uznaje jakość za synonim użyteczności. która jest precyzyjna oraz mierzalna; Zasadniczo dotyczy ono stopnia zaspokojenia po- – wartości określającej stopień doskonałości obok trzeb użytkownika lub jego wymagań, które zostały akceptowalnej ceny oraz sterowania zmianami przy wcześniej narzucone przez normy i obowiązujące akceptowalnym koszcie; standardy. Natomiast w podejściu deskryptywnym

3 Ibidem. 4 Ibidem. 5 B. Stefanowicz, Informacja, Warszawa 2004, s. 100.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 39 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

jakość jest traktowana jako pojęcie abstrakcyjne, niach militarnych jej jakość jest określana za pomocą uznawane za pewien zbiór cech, który opisuje naturę atrybutów odnoszących się do powodu jej pozyskania wybranego obiektu6. bądź celu prowadzonych działań (obiektu działania). W.E. Deming, amerykański statystyk, analizując Warto zwrócić uwagę, że informacja pozwala właści- zjawisko jakości, zdefiniował je jako pewien przewi- wie je planować oraz skutecznie realizować, czego dywany stopień jednorodności oraz niezawodności następstwem jest wymiana danych istotnych z per- przy poniesieniu niskich kosztów, a także dopasowa- spektywy zapewniania bezpieczeństwa. Wiąże się niu do wymagań współczesnego rynku. Wskazał rów- z tym pozyskiwanie wyselekcjonowanych i charakte- nież, że informacja opiera się na trzech prioryteto- ryzujących się spełnieniem wielu atrybutów danych, wych zasadach, do których zaliczył: zorientowanie na które są postrzegane jako element zapewniający prze- klienta, ujęcie systemowe oraz ciągłe doskonalenie. wagę informacyjną. Zdobycie wysokiej jakości wia- Warto przy tym zwrócić uwagę na powszechnie przy- domości wpływa bezpośrednio na osiąganie zakłada- jęty schemat, zwany kołem Deminga, który ilustruje nego celu działania. Środowisko pola walki, a także INFORMACJA W PROCESIE DECYZYJNYM JEST TYM ELEMENTEM, DZIĘKI KTÓREMU MOŻE FUNKCJONOWAĆ KOMPLETNY SYSTEM DOWODZENIA

podstawową zasadę dotyczącą ciągłego doskonalenia. specyfika prowadzonych działań zmuszają do zesta- Różnorakie, związane z tym przedsięwzięcia, powinny wienia atrybutów informacji określających jej jakość. być realizowane w logicznym cyklu, który będzie gwa- Zalicza się do nich: rantował usprawnienie określonych działań. Warun-  Aktualność: informacja powinna być aktualna kiem osiągnięcia zakładanego ich celu jest postępowa- z perspektywy sytuacji militarnej bądź obiektu, który nie według cyklu, który powinien obejmować: plano- jest przedmiotem danego działania. W tym miejscu wanie, wykonanie, kontrolę oraz działanie. Wskazany warto wskazać na dynamikę zmian zachodzących na model jest stosowany także w siłach zbrojnych zarówno polu walki. W związku z prowadzonymi działaniami na poziomie taktycznym w przypadku dowodzenia proces aktualizacji powinien charakteryzować się pododdziałami, jak i na poziomie operacyjnym i strate- zgodnością z przekazywaną treścią w określonym gicznym. Warto zwrócić uwagę, że koło Deminga jest czasie. Wynika to z faktu, że informacja podlega nie- istotą kompleksowego ujęcia jakości. Przyczynia się ustannym zmianom w perspektywie czasu. bowiem do ciągłego doskonalenia, które jest możliwe  Dokładność: pozyskana informacja powinna być dzięki podejmowaniu określonych działań oraz dążeniu adekwatna do wskazanego poziomu wiedzy czy też do wprowadzenia właściwych zmian. świadomości operacyjnej odbiorcy; w tym przypadku Po tych rozważaniach zasadne jest zdefiniowanie może to być sztab lub dowódca. pojęcia jakość informacji. Informacja jest zasobem  Spójność: w informacji składającej się z poszcze- o różnorodnych cechach, które umożliwiają jej wyko- gólnych elementów składowych nie powinny one rzystanie. Grupy cech, opisywane w literaturze przed- wzajemnie się wykluczać. Dodatkowo każdy z nich miotu, charakteryzują ją w taki sposób, by móc okre- ma za zadanie uzupełniać pozostałe. Warto zazna- ślić jej jakość. Odwołując się do literatury, należy czyć, że dopełnienie informacji dotyczącej rozmiesz- stwierdzić, że informacja wpływa na wiele aspektów czenia sił strony przeciwnej polega na określeniu funkcjonowania zarówno w środowisku cywilnym, prawdopodobnego czasu ich przygotowania i osią- jak i wojskowym. Warto zaznaczyć, że musi ona speł- gnięcia przez nie gotowości do walki. Ponadto forma niać wymagania adresata i być dla niego użyteczna. powinna odpowiadać przekazywanej treści, np. Dlatego ważne jest wskazanie obiektywnych jej atry- w sposobie graficznym za pomocą symboli, ewentual- butów, zwanych także cechami czy też wartościami, nie obrazowo z wykorzystaniem zdjęć ilustrujących dzięki którym stanowi ona określoną wartość. Przy- położenie wojsk. kładem może być zestawienie takich cech, jak7: aktu-  Kompletność: informacja jest kompletna wyłącz- alność, powiązanie z okresem przyszłym bez utraty nie wtedy, gdy zawiera niezbędną liczbę określonych związku z teraźniejszością, zrozumiałość dla odbior- danych dotyczących na przykład faktów, symboli czy cy, operatywność, dokładność i precyzyjność oraz po- też znaków. Pozyskane dane mogą zostać poddane chodzenie z pewnych źródeł. procesom, które pozwolą na ich przetworzenie, by Znaczna liczba przywołanych atrybutów informacji przekształcić je w wiedzę operacyjno-taktyczną. Wie- (zwłaszcza aktualność) występuje w większości zbio- dza ta jest przydatna podczas prowadzenia działań, rów oceniających jej wartość i użyteczność. W działa- a poziom jej szczegółowości jest uzależniony od po-

6 T. Borys, Kwalimetria: teoria i zastosowania, Kraków 1991, s. 15. 7 K. Liedel, P. Piasecka, T. Aleksandrowicz, Analiza informacji. Teoria i praktyka, Warszawa 2012, s. 43.

40 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

trzeb odbiorcy. Informacje bowiem o innym poziomie o przeciwniku. Warto podkreślić, że ideą działań szczegółowości będą dostarczane żołnierzowi, do- zbrojnych jest walka o informację, a także walka z nią. wódcy i sztabowi, o innym dowództwu poziomu tak- Zatem zdobycie wiadomości, a dokładnie przewagi tycznego bądź strategicznego. i dominacji w tej sferze, jest związane bezpośrednio  Dostępność: wskazany atrybut dotyczy możliwo- z działalnością rozpoznawczą. ści otrzymania informacji przez właściwych dla niej Można zatem wysnuć na tej podstawie wniosek, że odbiorców, np. dowódców. Ze względu na specyfikę każda wiadomość jest istotnym elementem działań działań sił zbrojnych informacja w niektórych sytu- zbrojnych. Natomiast by ich cel został osiągnięty, po- acjach powinna być dostępna całodobowo. trzebne są wartościowe dane. Precyzyjne ich wyko-  Odpowiedniość: informacja mająca wskazany rzystanie może być tak samo ważne jak dobrze wyce- atrybut powinna charakteryzować się odpowiednią lowana broń9. Biorąc pod uwagę jakość informacji, prezentacją, w tym opisem umożliwiającym popraw- należy stwierdzić, że dotyczy ona atrybutów decydu- ną interpretację danego zjawiska, np. lokalizacji okre- jących o sukcesie w zbrojnym starciu. Postępowanie INFORMACJA W PROCESIE DECYZYJNYM JEST TYM ELEMENTEM, DZIĘKI KTÓREMU MOŻE FUNKCJONOWAĆ KOMPLETNY SYSTEM DOWODZENIA

ślonych elementów ugrupowania bojowego przeciw- polegające na wykonaniu określonych zadań powinno nika. Odpowiedniość w działaniach militarnych bę- być procesem ciągłym, obejmującym: planowanie, dzie dotyczyć na przykład kwestii położenia wojsk, wykonanie, kontrolę i działanie. a także rozmieszczenia obiektów uderzeń.  Wiarygodność: informacja powinna potwierdzać BADANIA NAD JAKOŚCIĄ prawdziwość otrzymanych danych. Istotne jest także Zasadniczy problem badawczy przeprowadzonych podanie ich źródła oraz rzetelności8. przez autorkę badań sprowadzał się do poznania, jak Wskazanie trafnych atrybutów określających jakość respondenci oceniają zakres, w jakim jakość informa- informacji jest istotnym elementem charakteryzowa- cji wpływa na osiąganie celu działań. Uczestniczący nia tego obszaru problemowego. Zasadne jest również w badaniu mieli przyporządkować odpowiednio do podanie negatywnych jej cech. Pełnią one ważną wybranych rodzajów działań taktycznych (obrona, na- funkcję w procesie eliminowania informacji niewła- tarcie, działania opóźniające) jedną odpowiedź ze ściwych. Należy w tym miejscu wyróżnić cechy skali rangowej. Ich zadaniem było udzielenie odpo- świadczące o niskiej jakości informacji, do których wiedzi na pytanie: W jakim zakresie Pana/Pani zda- możemy zaliczyć: niem jakość informacji wpływa na osiąganie celu pro- – fragmentaryczność – opis jednostronny oraz nie- wadzonych działań taktycznych? Na podstawie udzie- pełny zjawisk, procesów i zdarzeń; lonych odpowiedzi należy stwierdzić, że jakość – rozwlekłość – zaciera istotę badanych zjawisk, informacji ma duży wpływ na osiągnięcie celu dzia- dostarcza zbyt dużą ilość informacji, których odbiorca łań taktycznych (rys.). Potwierdzają to wskazania re- nie jest w stanie wykorzystać; spondentów dotyczące zarówno obrony, natarcia, jak – ogólnikowość – mało szczegółowy opis, z które- i działań opóźniających. go nie wynika wystarczający obraz danej sytuacji; Według ankietowanych, wpływ jakości informacji na – niejednoznaczność – jest cechą jawną bądź osiąganie celu obrony jest duży (71,9%) lub średni ukrytą, polega między innymi na wykorzystaniu ter- (28,1%). Podobnie jest w odniesieniu do celu natarcia. minów i pojęć w sposób odmienny od powszechnie W tym przypadku odpowiedzi respondentów rozkłada- opisywanego. ły się następująco: duży wpływ jakości informacji na Informacja w działaniach militarnych ma szczegól- osiąganie celu natarcia wskazało 22 na 32 responden- ne znaczenie. Uznawana jest za siłę sprawczą, która tów (68,75%). Natomiast na średni wpływ jakości in- łączy w spójną całość działania, walczące siły, a także formacji na osiąganie celu natarcia zwróciło uwagę czas realizacji określonych celów. Biorąc pod uwagę dziesięć osób na 32 (31,25%). Wpływ jakości informa- charakter tych działań, każda podjęta decyzja musi cji na osiąganie celu prowadzonych działań opóźniają- być precyzyjna i rozważna. Wynika to między innymi cych również uznano za duży – 19 na 32 uczestników z faktu, że odnosi się do działalności człowieka. badania (59,4%). Grupa respondentów wybierających Wobec tego walczące strony usiłują zakłócić wszelkie średni wpływ jakości informacji w odniesieniu do dzia- procesy pozyskiwania informacji, prowadząc przy łań opóźniających liczyła 13 osób (40,6%). W ujęciu tym działania, które mają na celu pogłębienie wiedzy całościowym jakość informacji wpływa w dużym

8 M. Wrzosek, Jakość informacji w konfliktach militarnych. Problemy jakości, AON, Warszawa 2018, s. 3. 9 M. Wrzosek, Procesy informacyjne w zarządzaniu organizacją zhierarchizowaną, AON, Warszawa 2010, s. 15.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 41 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

nych są czynnikami warunkującymi skuteczność do- RYS. ZAKRES WPŁYWU wodzenia. Należy w tym przypadku zwrócić uwagę na aspekt powiadamiania dowódcy o rzeczywistym prze- JAKOŚCI INFORMACJI biegu działań, a także na szybkość przekazywania informacji, co może mieć kluczowe znaczenie w określo- NA OSIĄGANIE CELU nej sytuacji. Z praktyki prowadzonych działań wynika, że ilość pozyskanych informacji przekłada się na po- DZIAŁAŃ TAKTYCZNYCH ziom wiedzy, tym samym na zmniejszenie ryzyka nie- 70 powodzenia oraz na podejmowanie trafnych decyzji. Zapotrzebowanie na określone informacje może być 60 zmienne w zależności od charakteru działań, warun- ków ich prowadzenia, a także możliwości zdobycia da- 50 nych. Przykładem niech będzie operacja „Neptune 40 Spear” („Trójząb Neptuna”), mająca na celu ujęcie i zlikwidowanie Osamy bin Ladena. Co istotne, w po- 30 64 czątkowym jej etapie otrzymano informacje o miejscu, w którym może przebywać przywódca Al-Kaidy. CIA LICZBA WSKAZAŃ LICZBA 20 32 gromadziła wszelkie wiadomości, które byłyby bezpo- 10 średnio lub pośrednio związane z jego osobą. Central- 0 na Agencja Wywiadowcza skupiała się na tych, które 0 mały średni duży mogły mieć wpływ na ustalenie miejsca jego przeby- wania. Na posiadłość na przedmieściach Abbottabadu WYSZCZEGÓLNIENIE zwrócono uwagę na podstawie wniosków z obserwacji Opracowanie własne. jednego z kurierów – Abu Ahmeda al-Kuwaitiego. Eksperci, dzięki analizie danych, we współpracy z Na- zakresie na cel prowadzonych działań zdaniem 64 ba- tional Security Agency (NSA), National Geospatial-In- danych, co stanowi 66,7% wszystkich odpowiedzi. Po- telligence Agency (NGA) oraz specjalistami z Joint nadto średni zakres wpływu wskazało 32 ankietowa- Special Operations Command (US JSOC) wskazali to nych, czyli 33,3%. Żaden z ankietowanych nie wskazał miejsce. Niezbędne w tym przypadku okazały się zdję- małego zakresu jakości informacji. cia otrzymane z rozpoznania satelitarnego, ich weryfi- Z przeprowadzonych badań wynika, że – w opinii kacja, a także dogłębna analiza. Pozwoliło to odwzoro- respondentów – jakość informacji wpływa w dużym wać posiadłość terrorysty i stworzyć jej replikę stopniu na realizację celu prowadzonych działań. Na- z uwzględnieniem wszelkich szczegółów. Przygotowa- leży jednak uwzględnić, że wskazano również średni ny model budynku, gdzie ukrywał się poszukiwany, był zakres tego wpływu. Wyniki badań potwierdzają za- wiernym odzwierciedleniem miejsca planowanego ata- tem tezę, że jakość informacji ma istotne znaczenie ku. Dzięki temu wyznaczeni do tego zadania koman- dla przebiegu walki. Upoważniają również do stwier- dosi mogli lepiej przygotować scenariusze działania. dzenia, że zwycięstwo można osiągnąć dzięki przewa- Nie chodziło tylko o sam moment ujęcia Osamy bin dze informacyjnej. Przy tym sama przewaga nie wią- Ladena, lecz także o cały proces przygotowania opera- że się tylko i wyłącznie z posiadaniem jak najwięk- cji. Jakość informacji odegrała tu decydującą rolę. szej liczby danych. Nadmierna ich ilość może się Ważnym elementem było również użycie nowoczes- okazać nawet zgubna. Natomiast wiadomość charak- nych rozwiązań technicznych, które pozwalały na prze- teryzująca się wieloma atrybutami jakościowymi (do- słanie informacji dotyczących aktualnego wyglądu kładnością, kompletnością, aktualnością, odpowied- przywódcy Al-Kaidy. Miało to istotne znaczenie dla je- niością, spójnością, wiarygodnością, dostępnością) go bezbłędnej identyfikacji. Przykład ten obrazuje rolę pozwala właściwie zaplanować walkę, wyznaczyć od- jakości informacji w realizacji zakładanego celu działa- powiednie cele poszczególnym elementom ugrupo- nia. Potrzeby informacyjne były bez wątpienia związa- wania bojowego i w rezultacie przyczynić się do osią- ne z takimi jej cechami, jak: aktualność, rzetelność, gnięcia zwycięstwa. kompletność i trafność. Warunkiem powodzenia była dogłębna analiza oraz synteza otrzymanych informacji, WALKA O JAKOŚĆ których efekty zostały w odpowiednim czasie dostar- Informacja w procesie decyzyjnym jest tym elemen- czone i wykorzystane10. tem, dzięki któremu może funkcjonować cały system Podsumowując omawiane zagadnienie, należy zaak- dowodzenia. Wynika to między innymi z faktu, że zna- centować rangę jakości informacji, co potwierdza ana- jomość położenia czy świadomość wystąpienia zagro- liza literatury przedmiotu i wyniki badań ankietowych, żeń i trudności podczas prowadzonych działań taktycz- a także doświadczenia z konfliktów zbrojnych. n

10 M. Marcinko, Selektywna eliminacja Osamy bin Ladena w świetle prawa międzynarodowego. Międzynarodowe Prawo Humanitarne, t. IV, AMW, Gdynia 2013, s. 80–81.

42 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

Niemiecki model systemu rozpoznawania zagrożeń

WSZECHOBECNA KOMPUTERYZACJA, A TAKŻE ROZWÓJ INFRASTRUKTURY INFORMACYJNO-KOMUNIKACYJNEJ SPRAWIŁY, ŻE INFORMACJA STAŁA SIĘ ZASOBEM STRATEGICZNYM.

dr Klaudia Kwapisz rodowisko bezpieczeństwa charakteryzuje się dużą litarnych, jak i niemilitarnych informacja odgrywa Śzmiennością. Zachodzące w nim procesy oraz pa- rolę zasobu kluczowego w ich przewidywaniu, zapo- nujące megatrendy1 cechuje dynamika i transnarodo- bieganiu i zwalczaniu. wość. Zmiana tendencji kształtujących współczesny Na poziomie krajowym w sferze bezpieczeństwa obszar bezpieczeństwa indukuje ewolucję zagrożeń dostęp do odpowiednich danych zapewnia system roz- oraz nieustannie poszerza ich spektrum. Rozważania poznania zagrożeń. Biorąc pod uwagę fakt, że za sys- w tym temacie należy rozpocząć od stwierdzenia, że tem ten uważa się system (zbiór elementów, między zmianie uległa formuła zagrożeń militarnych, a na którymi zachodzą określone relacje), za pomocą któ- Autorka jest znaczeniu zyskują te o charakterze niemilitarnym. rego pozyskiwane są informacje2, przyjmuje się, że pracownikiem Katedry W ostatnich latach zdefiniowano również zagrożenia, odpowiada on za dostarczanie informacji dotyczących Bezpieczeństwa które stanowią konglomerat zjawisk militarnych i nie- zagrożeń bezpieczeństwa państwa. Sprawny i efek- Międzynarodowego militarnych, tzw. zagrożenia hybrydowe, przez co tywny system rozpoznawania zagrożeń stanowi o po- i Dyplomacji w Instytucie proces przeciwdziałania im jest dużo bardziej złożony wodzeniu w ich wczesnym wykryciu, przeciwdziała- Studiów Strategicznych i wieloaspektowy. W dzisiejszym środowisku bezpie- niu i zapobieganiu im w przyszłości oraz minimalizo- Wydziału czeństwa dostrzega się zanik klasycznego konfliktu waniu ich skutków. Bezpieczeństwa zbrojnego z użyciem siły militarnej dwóch podmio- Niemiecki model rozpoznawania zagrożeń funkcjo- Narodowego Akademii tów państwowych. Zauważono też istnienie coraz bar- nuje na trzech poziomach: strategicznym, operacyj- Sztuki Wojennej. dziej nieprzewidywalnego środowiska paralelnego – nym i taktycznym. Na każdym z nich proces ten jest cyberprzestrzeni oraz działania niezwykle niebez- realizowany z wykorzystaniem innych metod, technik piecznego przeciwnika niepaństwowego. i narzędzi.

POTRZEBY POZIOM STRATEGICZNY Od początku istnienia wojen i konfliktów zbrojnych Obejmuje takie działania w sferze rozpoznania, podstawowe kryterium sprawnego i skutecznego pro- które dotyczą kwestii międzynarodowych i nadrzęd- wadzenia działań, a w efekcie uzyskania przewagi nad nych w kontekście zapewnienia bezpieczeństwa Re- przeciwnikiem, było związane z posiadaniem odpo- publice Federalnej Niemiec oraz są związane z poli- wiednich informacji. W odniesieniu do obecnych tyką zagraniczną państwa. Należą do nich między uwarunkowań oraz charakteru zagrożeń zarówno mi- innymi: międzynarodowy terroryzm, proliferacja

1 Za megatrendy przyjmuje się stałe tendencje w obszarze polityki, bezpieczeństwa, ekonomii, kultury, życia społecznego, oddziałujące na ludzi w skali globalnej oraz wyznaczające kierunki rozwoju społeczności międzynarodowej. Megatrendy mogą oddziaływać negatywnie lub pozytywnie. Por. Megatrendy współczesnych zagrożeń bezpieczeństwa, red. J. Zawadzki, G. Pietrek, Warszawa 2016, s. 11–12. 2 M. Wrzosek, Zarządzanie zasobami informacyjnymi w systemie rozpoznania organizacji, Warszawa 2014, s. 11–13.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 43 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

Na szczeblu taktycznym rozpoznanie prowadzą oddziały i pododdziały rodzajów wojsk, których przeznaczeniem jest zaspokajanie potrzeb informacyjnych dzięki celowemu wykorzystaniu odpowiednich środków.

broni masowego rażenia oraz systemów ją przeno- lub krajów związkowych, zakłócanie wykonywania szących, międzynarodowa przestępczość zorganizo- obowiązków służbowych przez organy konstytucyj- wana oraz sytuacja wewnątrzpolityczna niektórych ne Federacji, kraju związkowego lub ich członków; państw. – służb specjalnych lub związanych ze spowodo- Fundamentem niemieckiego modelu rozpoznania waniem zagrożenia bezpieczeństwa w odniesieniu jest działalność wywiadowcza. Zadania wykonywane do obcej władzy; w ramach rozpoznawania zagrożeń na poziomie – podejmowanych w wyniku użycia siły lub od- strategicznym prowadzą niemieckie służby wywia- wołanie się do niej, które zagrażają interesom zagra- dowcze. Można do nich zaliczyć Wojskową Służbę nicznym Republiki Federalnej Niemiec; Kontrwywiadu (Der Militärische Abschirmdienst – – bezpośrednich, wymierzonych przeciwko osią- MAD), Urząd Federalny ds. Ochrony Konstytucji gnięciu międzynarodowego porozumienia, w szcze- (Bundesamt für Verfassungsschutz – BfV) oraz gólności przeciwko pokojowemu współistnieniu na- Federalną Służbę Wywiadowczą (Bundesnachrich- rodów. tendienst – BND). Jednym z głównych zadań Federalnej Służby Wy- Rolą Urzędu Federalnego ds. Ochrony Konstytucji wiadowczej jest z kolei prowadzenie działań poza jest gromadzenie i analizowanie informacji osobo- granicami kraju. Ich celem jest zaopatrywanie Bun- wych i rzeczowych, wiadomości oraz dokumentów deswehry i rządu w odpowiednie informacje oscylu- dotyczących działań3: jące wokół zagadnień militarnych, kwestii politycz- – mających na celu zdestabilizowanie panującego no-ekonomicznych na poziomie strategicznym oraz demokratycznie ukształtowanego porządku publicz- możliwych zagrożeń bezpieczeństwa Niemiec i jego nego, istnienia i bezpieczeństwa władz federalnych obywateli. Ponadto spektrum działań BND obejmuje

3 Gesetz über die Zusammenarbeit des Bundes und der Länder in Angelegenheiten des Verfassungsschutzes und über das Bundesamt für Ver- fassungsschutz (Bundesverfassungsschutzgesetz - BVerfSchG), http://www.gesetze-im-internet.de/bverfschg/BVerfSchG.pdf/. 5.10.2019.

44 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE BUNDESWEHRA

również analizę środowiska prowadzenia działań Drugim zadaniem niemieckiego kontrwywiadu związaną z problematyką4: cyberbezpieczeństwa, zor- w kontekście rozpoznawania zagrożeń jest udział ganizowanej przestępczości, terroryzmu, handlu nar- w operacjach poza granicami w obszarach odpowie- kotykami, nielegalnych źródeł finansowania, produk- dzialności i działania Bundeswehry w celu zbierania cji i rozpowszechniania broni masowego rażenia, roz- informacji o okolicznościach i aktywnościach zagraża- woju sytuacji w regionach ogarniętych kryzysem, tak jących bezpieczeństwu niemieckich kontyngentów jak na przykład w Iraku czy Afganistanie. wojskowych. Przedsięwzięcia te podejmuje się, aby W kontekście niniejszego artykułu najważniejszą stworzyć określony obraz nastrojów społecznych, dzię- służbą w sferze rozpoznawania zagrożeń na pozio- ki czemu możliwe jest wczesne wykrycie potencjal- mie strategicznym pozostaje jednak Wojskowa Służ- nych ataków na żołnierzy i infrastrukturę Bundeswehry ba Kontrwywiadu. Jej misją, jako służby o charakte- oraz zapobieganie im. Dodatkowo MAD odpowiada za rze defensywnym, jest wykonywanie zadań Urzędu kontrolę pracowników cywilnych niemieckich sił zbroj- Federalnego ds. Ochrony Konstytucji w zakresie od- nych oraz osób wykonujących zadania dla Bundesweh- powiedzialności Ministerstwa Obrony Narodowej. ry za granicą, tzw. sił lokalnych, jak również technicz- Ustawowe zadania MAD obejmują gromadzenie innych środków bezpieczeństwa. formacji oraz ich analizę w aspekcie obrony przed Trzecim zadaniem Wojskowej Służby Kontrwywia- ekstremizmem oraz terroryzmem, a także przeciw- du jest ochrona danych osobowych, informacji perso- działanie szpiegostwu i sabotażowi. Do wąskiego nalnych oraz działania przeciwsabotażowe. W tym za- spektrum działań tej służby należy zaliczyć też opi- kresie należy uwzględnić także ochronę sił i środków niowanie sytuacji dotyczącej bezpieczeństwa Urzędu Bundeswehry rozumianych jako narzędzia niezbędne oraz Bundeswehry. do skutecznego pełnienia służby.

4 Der deutsche Bundesnachrichtendiesnt (BND) – Mission Impossible, Bussgeldkatalog 27.09.2019, https://www.bussgeldkatalog.org/bnd/#der_ bnd_und_seine_aufgaben/. 5.10.2019.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 45 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

Odpowiedzialność niemieckiego kontrwywiadu wiednie ich zabezpieczenie przed rozpoznaniem prze- wojskowego obejmuje również współpracę ze wszyst- ciwnika. Ze względu na specyficzne uwarunkowania kimi krajowymi organami bezpieczeństwa państwa środowiska rozpoznanie operacyjne wymaga szczegól- i ochrony konstytucyjnej. Kooperacja z zagranicznymi nych umiejętności wykonawców zadań oraz zaawanso- służbami wywiadowczymi oraz społecznością lokalną wanego technicznie sprzętu. ma natomiast na celu stworzenie sieci kontaktów wykorzystywanych do zapobiegania atakom na żołnierzy POZIOM TAKTYCZNY Bundeswehry. Dotyczy bezpośrednich działań sił zbrojnych na po- W 2017 roku rozpoczęła się restrukturyzacja Woj- lu walki. Globalnie zorientowane interoperacyjne roz- skowej Służby Kontrwywiadu. Jej głównym celem jest poznanie stanowi podstawowe ogniwo zaspokajania modernizacja i profesjonalizacja służby oraz jej inte- potrzeb informacyjnych na wszystkich szczeblach do- gracja z krajową architekturą bezpieczeństwa. wodzenia. Tym samym rozpoznanie zapewnia zdol- W związku z tym Wojskową Służbę Kontrwywiadu ność analizowania, oceny oraz podejmowania decyzji wyłączono ze struktur sił zbrojnych i podporządkowa- w siłach zbrojnych, jak również zdolność do działania no bezpośrednio Ministerstwu Obrony Narodowej jako w ramach wszystkich zadań Bundeswehry. Kluczowe służbę federalną. Skutkiem tego było także poszerzenie jest, by rozpoznanie obejmowało całe spektrum oko- jej odpowiedzialności o aktywność związaną z obroną liczności i aktywności w sferze zapobiegania kryzy- cybernetyczną. som oraz zarządzania kryzysowego (ze szczególnym Celem restrukturyzacji było też przesunięcie punktu naciskiem na wczesne wykrywanie kryzysów i zagro- ciężkości głównych zadań MAD w dziedzinie bezpie- żeń) zarówno na poziomie krajowym, jak i międzyna- czeństwa wewnętrznego na przeciwdziałanie wpły- rodowym. Ma to istotne znaczenie dla terminowej wom środowisk ekstremistycznych na Bundeswehrę. i skutecznej reakcji zarówno na płaszczyźnie politycz- Co roku kontrwywiad kontroluje około 50 tys. żołnie- nej, jak i wojskowej w ramach podejścia do międzyna- rzy oraz pracowników cywilnych resortu, którzy mają rodowych kwestii bezpieczeństwa. dostęp do informacji oznaczonych klauzą poufności. Rozpoznanie (Aufklärung) wiąże się z takimi proce- sami, jak: dowodzenie, działanie i wsparcie (Führung – POZIOM OPERACYJNY Aufklärung – Wirkung – Unterstützung). Zdolności bo- Łączy taktyczne użycie sił i środków z celami strate- jowe niemieckich sił zbrojnych podnosi się, wykorzy- gicznymi. Planowane i prowadzone działania są działa- stując rozwój zdolności tych czterech procesów5. niami połączonymi, skupiającymi wysiłki różnych ro- Na szczeblu taktycznym rozpoznanie prowadzą od- dzajów sił zbrojnych. Zatem informacje z rozpoznania działy i pododdziały rodzajów wojsk, których przezna- dostarczane na poziom operacyjny wspomagają podej- czeniem jest zaspokajanie potrzeb informacyjnych mowanie decyzji dotyczących rozmieszczenia sił i ich dzięki celowemu wykorzystaniu odpowiednich środ- użycia, wycofania z operacji oraz takiego zorganizowa- ków. Dobór środków stosowanych podczas gromadzenia poszczególnych bitew i walk, by były spójne i zgod- nia danych określa rodzaj rozpoznania. Współcześnie ne z celami kampanii, a tym samym prowadziły do wyróżnia się m.in. rozpoznanie akustyczne, z użyciem osiągnięcia celu strategicznego. sprzętu wyposażonego w sensory (czujniki) wychwy- Działania związane z rozpoznawaniem zagrożeń na tujące dźwięki; rozpoznanie obrazowe, z wykorzysta- poziomie operacyjnym prowadzą Wojska Specjalne niem sensorów obrazowych; jak również zaawansowa- Bundeswehry (Spezialkräfte der Bundeswehr). Tworzą ne rozpoznanie hydroakustyczne, prowadzone z zasto- je następujące jednostki: Oddział Specjalny (Komman- sowaniem stacji hydroakustycznych (sonarów). do Spezialkräfte – KSK), Jednostka Specjalna Wojsk Niewątpliwie istotną rolę odgrywa nadal rozpozna- Lądowych (Spezialkräfte des Heeres – SpezKrH), Jed- nie osobowe (HUMINT) oraz z źródeł ogólnodostęp- nostka Specjalna Marynarki Wojennej (Kommando nych (OSINT). Jednak na skutek zmian zachodzących Spezialkräfte der Marine – SpezKrM), Jednostka Spe- w środowisku bezpieczeństwa, zmierzających do mak- cjalna Sił Powietrznych (Spezialkräfte der Luftwaffe – symalnej automatyzacji pola walki na rzecz zminimali- SpezKrLw) oraz 4 Eskadra Śmigłowców (4 Staffel des zowania udziału czynnika ludzkiego, na znaczeniu zy- Hubschraubergeschwaders 64 – 4./HSG64). Informa- skały zaawansowane technologie prowadzenia rozpo- cje pozyskiwane przez oddziały wojsk specjalnych sta- znania. Dzisiaj kluczowym elementem wyposażenia nowią kluczowy zasób wiedzy niezbędny do podejmo- jednostek rozpoznania nowoczesnych sił zbrojnych wania decyzji na najwyższych szczeblach dowodzenia państw na całym świecie są powietrzne systemy bez- siłami zbrojnymi. załogowe, samobieżne systemy bezzałogowe oraz sys- KSK prowadzi rozpoznanie w obszarach, na których temy rozpoznania wykorzystywane w przestrzeni wystąpił kryzys lub są ogarnięte konfliktem. Do zadań kosmicznej. wojsk specjalnych w tym zakresie należy także bez- W modelu niemieckim za rozpoznanie na szczeblu pieczna transmisja pozyskanych danych oraz odpo- taktycznym odpowiadają oddziały rozpoznania Bun-

5 Konzeption der Bundeswehr, Berlin 2018, s. 47, https://www.bmvg.de/resource/blob/26544/9ceddf6df2f48ca87aa0e3ce282634 8d/20180731-konzeption-der-bundeswehr-data.pdf/. 8.10.2019.

46 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

deswehry. Aby przygotować pożądany obraz sytuacji, i zaprogramowany lot gwarantuje ciągłość rozpozna- wyspecjalizowane jednostki rozpoznania pozyskują nia, a tym samym nieprzerwane dostarczanie obrazu i gromadzą odpowiednie informacje. Zdolności jed- bieżącej sytuacji o celu. nostek rozpoznawczych Bundeswehry umożliwiają Trzecią platformą jest BSP Luna. Można ją użytko- przeprowadzenie takich rodzajów rozpoznania, jak: wać w każdych warunkach pogodowych, może ona rozpoznanie terenu, wywiad terenowy, rozpoznanie ra- także lądować w określonym miejscu, wykorzystując darowe, bezzałogowe rozpoznanie lotnicze czy rozpo- do tego spadochron. Platforma ta, podobnie jak już znanie dalekiego zasięgu. wymienione, transmituje obraz wideo lub obraz Należy jednak podkreślić, że gromadzenie informa- w czasie rzeczywistym z określonego obszaru działa- cji w celu wypełnienia luki informacyjnej systemowo nia do naziemnej stacji kontrolnej. realizują siły rozpoznawcze Bundeswehry we współ- Pododdziały rozpoznawcze dysponują także mikro- działaniu z innymi jednostkami organizacyjnymi sił -BSP o nazwie Mikado. Jest to system do lokalizacji zbrojnych oraz wielonarodowymi, w tym partnerami i identyfikacji zarówno pojedynczych obiektów, osób, cywilnymi, będącymi elementami tzw. militarnego sys- jak i środków walki rozmieszczonych w bezpośred- PODCZAS temu telekomunikacji (System Militärisches Nachrich- niej styczności walczących pododdziałów. Jego wyko- GROMADZENIA tenwesen – MilNW). Kluczowe jest połączenie wymia- rzystanie gwarantuje większą zdolność sił własnych INFORMACJI ru militarnego z cywilnym w celu stworzenia odpo- do szybkiego i precyzyjnego reagowania na zagroże- KLUCZOWE JEST wiedniego obrazu sytuacji. Analiza dostarczanych nia, a tym samym ochronę własnych sił i środków. POŁĄCZENIE informacji stwarza warunki wstępne do planowania Od 2007 roku do rozpoznania jest używany sateli- WYSIŁKU i prowadzenia działań dzięki rozpoznaniu położenia tarny system SAR-Lupe (Synthetic Aperture Radar). MILITARNEGO oraz działania strony przeciwnej, zatem jest zadaniem Umożliwia on wczesne reagowanie w sytuacjach kry- I CYWILNEGO bieżącym na wszystkich szczeblach dowodzenia. Im zysowych, czym przyczynia się do zwiększenia zdol- W CELU dokładniejsze, szybsze i bardziej kompleksowe rozpo- ności operacyjnych niemieckich sił zbrojnych. Jego STWORZENIA znanie, tym efektywniejsze wykorzystanie sił w działa- konstrukcję tworzy pięć satelitów oraz segment na- ODPOWIEDNIEGO niu. ziemny. Połączenie inteligentnych systemów nowo- Prowadzenie rozpoznania zagrożeń to domena nie- czesnych technologii satelitarnych pozwala zarówno OBRAZU SYTUACJI. mieckich sił lądowych (Heer – Landstreitkräfte). Aby na pozyskiwanie obrazów o wysokiej rozdzielczości, stworzyć odpowiedni obraz sytuacji, istotne jest jednak jak również na szybkie ich przesyłanie. zbudowanie sieci uzupełniających się sił i środków roz- Ponadto w ramach umowy dwustronnej z Francją poznania taktycznego z innymi rodzajami sił zbroj- możliwe jest wykorzystanie zdjęć satelitarnych z elek- nych. Niezbędne jest zatem zastosowanie odpowiednie- trooptycznego systemu rozpoznania Helios II. Siły go wsparcia teleinformatycznego. W tym celu w struk- rozpoznawcze Bundeswehry korzystają też z obrazów turach rozpoznawczych Bundeswehry stosuje się takie satelitarnych pozyskiwanych z systemów komercyj- systemy, jak Joint Analysis System Military Intelligen- nych z takich źródeł, jak np. z Europejskiego Centrum ce, Jaśmin lub NATO Battlefield Information Collec- Satelitarnego. tion and Exploitation System (BICES). Dzięki bieżącej W zakresie prowadzenia rozpoznania z wykorzysta- komunikacji oraz spójności działania wszystkich ro- niem satelitów Bundeswehra współpracuje z Ośrod- dzajów sił zbrojnych w zakresie prowadzenia rozpozna- kiem Rozpoznania Obrazowego (Die Zentrale Abbil- nia na szczeblu taktycznym możliwe jest uzyskanie ak- dende Aufklärung). Dostarcza on siłom zbrojnym da- tualnego i wiarygodnego obrazu sytuacji. nych, które umożliwiają wczesne wykrywanie kryzysów, oraz stanowi wsparcie podczas operacji pro- NARZĘDZIA wadzonych przez Bundeswehrę. Zagrożenia na poziomie taktycznym rozpoznaje się, wykorzystując do tego głównie systemy bezzałogowe KONKLUZJE i satelitarne. Pododdziały rozpoznawcze są wyposażo- Mimo istotnego znaczenia specyficznych danych ne m.in. w bezzałogową platformę rozpoznawczą Ala- pozyskiwanych przez szczebel strategiczny i opera- din, przeznaczoną do wyszukiwania celów i zbierania cyjny, w których dominuje wywiad i wojska specjal- informacji o bieżącej sytuacji zarówno w dzień, jak ne, kluczową rolę ogrywa niewątpliwie szczebel tak- i w nocy. Ten BSP charakteryzuje szybka gotowość do tyczny. Informacje zdobywane na nim stanowią wstęp działania. Rezultaty rozpoznania obrazowego są do- do procesu decyzyjnego. Szczególne znaczenie stępne w czasie zbliżonym do rzeczywistego, a to po- w prowadzeniu działań rozpoznawczych mają pozwala dowódcom podejmować optymalne decyzje. wietrzne i lądowe platformy rozpoznawcze. Ich szero- Kolejny system to BSP KZO (Kleinfluggerät für kie wykorzystanie wynika nie tylko z potrzeby wyeli- Zielortung), tzw. mała platforma do lokalizacji celów, minowania żołnierzy z zadań zagrażających ich zdro- wykorzystywana do wskazywania celów i kontroli wiu i życiu, lecz także z faktu dynamicznego rozwoju skutków prowadzonego ognia przez pododdziały ar- teleinformatyki. Ponadto systemy bezzałogowe za- tylerii. Ma ona funkcję bieżącego programowania pewniają integrację informacyjną i techniczne współ- podczas lotu. Umożliwia to reagowanie na zmianę re- dzielenie baz danych zawierających cechy identyfiku- jonu obserwowanego celu. Odpowiednio zaplanowany jące obiekty rozpoznania. n

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 47 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE Powietrzne rozpoznanie obrazowe

POSTĘP NAUKOWO-TECHNICZNY POCIĄGA ZA SOBĄ KONIECZNOŚĆ WERYFIKOWANIA OBOWIĄZUJĄCYCH ZASAD PRZYGOTOWANIA I PROWADZENIA DZIAŁAŃ ZBROJNYCH. DLATEGO TEŻ DOWÓDCY, BY PODEJMOWAĆ OPTYMALNE DECYZJE, MUSZĄ DYSPONOWAĆ WIARYGODNYMI INFORMACJAMI O PRZECIWNIKU.

ppłk dr Dariusz Bogusz

aryski fotograf Gaspard Tournachon był pierw- dioelektroniczne (Signal Intelligence – SIGINT). To Pszym człowiekiem na świecie, który wykonał ostatnie dodatkowo dzieli się na rozpoznanie radiowe w roku 1858 zdjęcie z balonu znajdującego się na wy- (Communication Intelligence – COMINT) oraz radio- sokości 80 m nad ziemią. Także we Francji, w 1909 lokacyjne (Electronic Intelligence – ELINT). roku, zrobiono pierwszą fotografię z pokładu samolo- Warto zauważyć, że gdy obiektem rozpoznania jest tu podczas ćwiczeń. Skutkowało to podjęciem decyzji, państwo wysoko rozwinięte, uznaje się, że nawet do że aparaty fotograficzne mają być zamontowane na 95% informacji może pochodzić ze źródeł ogólnodo- Autor jest wykładowcą wszystkich samolotach rozpoznawczych. Jednak stępnych. Tę formę rozpoznania, czyli odpowiednik na- w Katedrze Taktyki pierwszym lotnikiem, który wykonał fotografię na po- szego pojęcia biały wywiad, zdefiniowano jako zapla- i Uzbrojenia na Wydziale lu walki, był Włoch. Miało to miejsce podczas wojny nowane poszukiwanie, selekcjonowanie, wnioskowanie Lotnictwa Lotniczej z Turcją. 12 lutego 1912 roku kapitan Carlo M. Piazza i dystrybucję informacji do określonej grupy odbior- Akademii Wojskowej. przymocował do swojego płatowca aparat fotograficz- czej, np. sztabu lub innych decydentów. ny. Wszystkie te dokonania nie miały zastosowania na Z analizy otwartych źródeł informacji wynika, że większą skalę. Były tylko eksperymentami. Zmieniło w wielu wypadkach wyraźnie nakładają się one na ob- się to z chwilą wybuchu I wojny światowej1. szary wszystkich pozostałych rodzajów rozpoznania. Dzieje się tak, gdyż wywiad z jawnych źródeł to dyscy- ŹRÓDŁA INFORMACJI plina niezwykle synkretyczna, dająca możliwość ko- Środków zaangażowanych w zbieranie informacji rzystania zarówno ze źródeł osobowych (np. analiza rozpoznawczych może być bardzo wiele, dlatego też ekspercka), obrazowych (np. wykorzystanie ogólnie proces ten może przyjmować zróżnicowane formy. dostępnych zdjęć i map), jawnych raportów pomiaro- W metodologii Sojuszu Północnoatlantyckiego w roz- wych (np. pochodzących z morskich systemów auto- poznaniu wojskowym wyróżnia się rozpoznanie: z źró- matycznej identyfikacji), jak i w końcu z olbrzymiej deł ogólnodostępnych (Open Source Intelligence – ilości danych elektronicznych pochodzących z ogólnie OSINT), osobowe (Human Intelligence – HUMINT), dostępnych kanałów łączności, np. Internetu. Obszary, akustyczne (Acoustic Intelligence – ACINT), obrazowe które jeszcze kilka lat temu wydawały się zamknięte (Imagery Intelligence – IMINT), pomiarowo-badawcze i zarezerwowane dla służb specjalnych, dziś w dużej (Measurement and Signature Intelligence – MASINT), mierze stały się szeroko dostępne. Warto też podkre- radiotechniczne (Radar Intelligence – RADINT) i ra- ślić, że całościowa analiza danych pozyskanych ze

1 https://www.samoloty.pl/home/156-archiwum-sp-844/14136-kiedy-wszystko-bylo-pierwsze-z-lotow-na-rozpoznanie/. 8.11.2019.

48 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

Konstelacja niemieckich satelitów rozpoznawczych SAR-Lupe NIEMIECKA AGENCJA KOSMICZNA AGENCJA NIEMIECKA

wszystkich możliwych źródeł (all-source intelligence) mogą przelatywać nad miejscami niedostępnymi. Nie- jest najważniejszym zadaniem nowoczesnego wywia- stety, ze względu na koszty na tę formę rozpoznania du. Przykładem może być rozpoznanie obrazowe mogą sobie pozwolić jedynie bogate państwa, które (IMINT), które przenika się z rozpoznaniem radioelek- przeznaczają znaczne kwoty na bezpieczeństwo tronicznym (SIGINT) oraz pomiarowo-badawczym i obronność. (MASINT). Satelity rozpoznawcze (fot.) poruszają się nad Ziemią na różnych orbitach. Większość krąży po ni- WSPÓŁCZESNE ROZPOZNANIE OBRAZOWE skiej orbicie okołoziemskiej (Low Earth Orbit – LEO). Rozpoznanie obrazowe lub też wywiad ze źródeł ob- W zależności od przeznaczenia mogą one być wynie- razowych polegają dzisiaj na pozyskiwaniu informacji sione na orbitę średnią (Medium Earth Orbit – MEO), z wykorzystaniem urządzeń i systemów obrazujących geostacjonarną (Geostationary Orbit – GEO) lub elip- oraz zdjęć. Rozpoznanie obrazowe jest bez wątpienia tyczną (Highly Elliptical Orbit – HEO). Do prowa- jednym z najistotniejszych sposobów zdobywania infor- dzenia rozpoznania obrazowego satelitę najczęściej macji. Ułatwił to rozwój technologiczny, który znacznie wynosi się na orbitę niską. Porusza się ona od biegu- usprawnił techniki utrwalania i przesyłania obrazu. na do bieguna i może przelecieć nad równikiem nawet Ponadto eksperci zajmujący się tym rodzajem rozpo- 28 razy na dobę2. znania są zgodni, że jest ono dzisiaj jednym z najbar- Popularniejsze niż systemy satelitarne są samoloty dziej wiarygodnych technik pozyskiwania informacji, rozpoznawcze i bezzałogowe statki powietrzne (BSP). ponieważ utrwalony obraz stanowi jednocześnie dowód Związane jest to przede wszystkim z niższymi koszta- na istnienie danego faktu, zjawiska czy zdarzenia. mi ich użycia. Mają one też wiele zalet, są elastyczne Do rozpoznania obrazowego wykorzystuje się różno- w zastosowaniu lub też mają możliwość zbliżania się rodne urządzenia. Ich wachlarz jest dość szeroki, gdyż do obiektu zainteresowania. W razie uszkodzenia moż- zalicza się do nich zarówno kompaktowe aparaty foto- na je szybko naprawić, co nie jest możliwe w wypadku graficzne, jak i zaawansowane systemy satelitarne. systemów satelitarnych. Kraj, który dysponuje tymi ostatnimi, zapewnia sobie Jednym z najsłynniejszych w historii samolotów roz- przewagę strategiczną. Wykorzystując je, można szyb- poznawczych był amerykański Lockheed U-2, zapro- ko pozyskać obrazy dużych obszarów. Ponadto satelity jektowany do wykonywania z dużej wysokości zdjęć

2 J. Sabała, Rozpoznanie obrazowe w systemie wywiadu strategicznego, https://www.space24.pl/rozpoznanie-obrazowe-w-systemie-wywiadu- strategicznego/. 7.11.2019.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 49 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

fakt, że użycie samolotu załogowego determinuje dłu- RYS. 1. PODZIAŁ gotrwałość lotu. Jest on jest limitowany możliwościami fizjologicznymi organizmu ludzkiego, nie mówiąc już ROZPOZNANIA WOJSKOWEGO o ryzyku utraty pilota w wyniku jego zestrzelenia nad terytorium potencjalnego przeciwnika. Dynamiczny rozwój elektroniki i informatyki po- zwolił na opracowanie samolotu bezzałogowego, który łączy zalety wymienionych środków rozpoznawczych, nie mając jednocześnie ich wad4. Dlatego też dzisiaj coraz większą rolę w rozpoznaniu zaczynają odgrywać bezzałogowe systemy latające, które nie wymagają obecności pilota w maszynie. Bezzałogowy statek powietrzny może być kontrolowany zdalnie z dużej odle- głości i wykonywać zadania nie narażając załogi na ryzyko utraty życia. Systemy te wykorzystuje dzisiaj większość sił zbrojnych na świecie, zarówno w rozpoznaniu strategicznym, jak i w działaniach na poziomie taktycznym. Przykładem takiego systemu, używanego w działalności rozpoznawczej, jest BSP Global Hawk. Ma on wbudowaną aparaturę elektrooptyczną do wykonywania zdjęć wysokiej rozdzielczości oraz radar RYS. 2. CYKL ROZPOZNAWCZY z syntetyczną aperturą (Synthetic Aperture Radar – SAR). Platforma ta była wykorzystywana między innymi w trakcie działań w Afganistanie i Iraku. Stawianie zadań (Tasking) Ten rodzaj rozpoznania umożliwia ustalenie powią- zań między rozpoznanymi celami a nowymi obiektami, które do czasu wykonania kolejnego zdjęcia nie były brane pod uwagę lub nie były znane. Informacje rozpoznawcze mają zasadnicze znaczenie dla powodzenia prowadzonych działań. Bez nich dowódca nie miałby pełnej wiedzy o sytuacji w pasie (obszarze) odpowie- Planowanie Rozsyłanie dzialności obronnej. (Dissemination) (Planning)

ROZPOZNANIE POWIETRZNE Analizując przebieg współczesnych konfliktów zbrojnych, można skonstatować, że często o sukcesie w działaniach decyduje nie tylko przewaga ilościowo- -jakościowa, lecz coraz częściej informacyjna. Obecnie Obróbka i interpretacja Wykonanie w dobie nieustannego postępu technologicznego oraz (Processing/Execution) (Execution) również amorficznego pola walki rozpoznanie nabiera szczególnego znaczenia. Biorąc pod uwagę działania militarne, na szczególną uwagę zasługuje rozpoznanie powietrzne realizowane zarówno przez załogowe, jak i bezzałogowe statki powietrzne. Rozpoznanie po- Źródło: K. Sibilski, radzieckich instalacji militarnych. Wykorzystywano go wietrzne jest utożsamiane ze zbieraniem danych o prze- A. Nykaza, W. Lorenc, również w październiku 1962 roku w czasie kryzysu ciwniku i terenie z zastosowaniem obserwacji wzroko- Lotniczo-techniczne kubańskiego3. Platformę tę zestrzelono nad terytorium wej lub z użyciem sensorów lotniczych. W związku aspekty prowadzenia Związku Radzieckiego przeciwlotniczą rakietą SA-2. z tym można stwierdzić, iż jest to zdobywanie danych rozpoznania fotograficzne- Zdarzenie to doprowadziło do zintensyfikowania prac o obiektach na polu walki, ich położeniu w terenie oraz go w lotnictwie morskim nad bezzałogowymi statkami powietrznymi, które warunkach atmosferycznych, jak również udział w oce- Sił Zbrojnych RP, ITWL, byłyby w stanie wykonywać misje rozpoznawcze nad nie rezultatów działań wojsk własnych5. Warszawa 2016 (2). obszarami szczególnego ryzyka. Informacje praktycznie zdobywa się w każdym śro- Systemy satelitarne i samoloty załogowe oprócz wie- dowisku. Z tego też wynika podział współczesnego lu zalet mają też istotne ograniczenia. Można do nich rozpoznania wojskowego na rozpoznanie: kosmiczne, zaliczyć ograniczoną liczbę zmian orbity satelity oraz powietrzne, morskie i naziemne (rys. 1). Możliwość

3 Ibidem. 4 http://www.samolotypolskie.pl/samoloty/1977/126/Northrop-Grumman-RQ-4-Global-Hawk/. 8.11.2019. 5 D. Kompała, RQ-4 Global Hawk w rozpoznaniu powietrznym, „Zeszyty Naukowe AON” 2014 nr 3(96), s. 164–165.

50 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

obróbki materiału już w powietrzu i transmisji danych fotograficzne oraz kamery elektrooptyczne. Aparaty fo- w postaci cyfrowej w czasie zbliżonym do rzeczywi- tograficzne wykorzystywane w rozpoznaniu powietrz- stego pozwala na dostarczenie dowódcy aktualnej sytu- nym są przeznaczone do wykonywania jednego z czte- acji w przestrzeni walki, wpływając na szybkość i ja- rech podstawowych rodzajów fotografii lotniczej: pio- kość podejmowanej przez niego decyzji. nowej, panoramicznej, skośnej i skośnej dalekiego Rozpoznanie powietrzne to jeden z podstawowych zasięgu. Do każdego z wymienionych rodzajów foto- rodzajów rozpoznania wojskowego. Pod tym terminem grafii lotniczej stosuje się specjalnie do tego celu skon- kryje się całokształt przedsięwzięć, które mają na celu struowane aparaty. Ze względu na kryterium postaci, zdobywanie informacji o przeciwniku, terenie i warun- w jakiej prezentowane są rezultaty wykonania misji po- kach atmosferycznych z wykorzystaniem aparatów zyskiwania danych, dość długo utrzymywał się podział latających w przestrzeni powietrznej do wysokości na dwa rodzaje rozpoznania powietrznego: obrazowe 30 tys. m. Rozpoznanie to realizują przede wszystkim i nieobrazowe. wyspecjalizowane w wykonywaniu tego rodzaju zadań Rezultatem rozpoznania obrazowego jest sporządze- załogi jednostek lotnictwa wojskowego oraz środki nie różnego rodzaju wizerunków rozpoznawanego bezzałogowe. Prowadzi się je we współdziałaniu z in- obiektu. Do grupy rozpoznania obrazowego należą nymi rodzajami rozpoznania i uważa za najbardziej przede wszystkim wszelkiego rodzaju fotografie oraz operatywny sposób pozyskiwania informacji. Do roz- obrazy uzyskane dzięki użyciu innych środków, takich poznania powietrznego zalicza się również oddziały jak skanery czy kamery. Rezultaty rozpoznania nie- i pododdziały przeznaczone do jego prowadzenia, sek- obrazowego prezentuje się w postaci różnego rodzaju cje kierujące rozpoznaniem powietrznym oraz sekcje zestawień liczbowych, tabelarycznych czy też pojedyn- w sztabach oddziałów i związków taktycznych innych czych sygnałów. Umożliwiają one pomiar różnych pa- rodzajów sił zbrojnych wykorzystujących informacje rametrów rozpoznawanych obiektów, następnie okre- uzyskane z rozpoznania powietrznego. Na szczególną ślenie ich specjalistycznych charakterystyk. Rozpozna- uwagę zasługuje personel latający, kierujący bezzało- nie to jest wykonywane różnorodnymi środkami gowymi statkami powietrznymi oraz opracowujący radiotechnicznymi. Od pewnego czasu podział na roz- wyniki z rozpoznania powietrznego6. poznanie obrazowe i nieobrazowe zaciera się za sprawą Prowadzenie rozpoznania powietrznego z użyciem stacji radiolokacyjnych pracujących w zakresie milime- samolotów przez długi czas było jedną z najskutecz- trowym. Mają one możliwość sporządzania obrazów niejszych oraz najszybszych metod zdobywania i prze- rozpoznawanych obiektów o jakości zbliżonej do foto- kazywania danych. Wzrastające ryzyko utraty załogi grafii. Ciągle jednak jest zachowany podstawowy po- oraz statku powietrznego spowodowało, iż nad polem dział środków rozpoznania na środki optyczne, termal- walki coraz częściej zaczęły pojawiać się systemy bez- ne i radiolokacyjne8. załogowych statków powietrznych (SBSP). Fakt posiadania aktualnej informacji o przeciwniku UZYSKAĆ PRZEWAGĘ w rejonie (pasie) prowadzenia działań stanowi podsta- Ważnym elementem, który decyduje o wyniku star- wowy warunek uzyskania powodzenia w walce. Ta cia dwóch przeciwstawnych stron, jest przewaga infor- część danych o przeciwniku, która bezpośrednio doty- macyjna na polu walki. Jej uzyskanie i utrzymanie jest czy jego sił i środków oraz sposobów działania, wyma- możliwe dzięki rozpoznaniu, szczególnie temu prowa- ga podjęcia wysiłku w celu rejestracji zdobytych infor- dzonemu z powietrza. To nowoczesne środki zapew- macji, następnie ich analizy. W lotnictwie rozpoznaw- niają uzyskanie danych w czasie rzeczywistym bez czym mówi się o cyklach rozpoznawczych (proces, żadnej zwłoki. Szeroka gama najnowszych urządzeń w trakcie którego siły i środki rozpoznania otrzymują technicznych i metod rozpoznania pola walki przyczy- zadania zrealizowania żądań w zakresie zdobycia infor- nia się do rozwoju sposobów prowadzenia działań. macji), składających się ze stałych elementów, wspól- Użycie systemów satelitarnych, lotnictwa rozpoznaw- nych dla większości dywizjonów lotniczych państw czego, w tym systemów bezzałogowych statków po- NATO. W dokumentach normatywnych Sojuszu cykl wietrznych, jest nieodłącznym elementem współczes- rozpoznawczy podzielono na pięć kolejno następują- nego pola walki. Przykładem na ciągłe doskonalenie cych po sobie etapów (rys. 2)7. środków walki jest system bezzałogowych statków po- Różnego rodzaju fotografie lotnicze są tanim źró- wietrznych poziomu strategicznego przeznaczony do dłem materiałów porównawczych. Dostarczają one da- prowadzenia rozpoznania powietrznego, którego nych rozpoznawczych w szerokim zakresie spektrum przedstawicielem jest RQ-4 Global Hawk czy jego światła widzialnego, promieniowania nadfioletowego, wersja morska MQ-4C Triton. Platformy te często de- a nawet podczerwonego. Do najbardziej rozpowszech- cydują o osiąganiu przewagi informacyjnej w konflik- nionych systemów optycznych należą dzisiaj aparaty tach zbrojnych. n

6 J. Roginela, A. Wetoszka, Rozpoznanie powietrzne, WSOSP, Dęblin 2005, s. 30–31. 7 K. Sibilski, A. Nykaza, W. Lorenc, Lotniczo-techniczne aspekty prowadzenia rozpoznania fotograficznego w lotnictwie morskim Sił Zbrojnych RP, ITWL, Warszawa 2016. 8 J. Roginela, A. Wetoszka, Rozpoznanie..., op.cit., s. 39.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 51 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE Uwarunkowania prowadzenia rozpoznania obrazowego

DOWODZENIE W CZASIE WALKI WYMAGA POSIADANIA WIARYGODNYCH INFORMACJI O PRZECIWNIKU, TERENIE ORAZ PANUJĄCYCH W OBSZARZE DZIAŁAŃ WARUNKACH ATMOSFERYCZNYCH.

Współpraca z Włochami pozwoli Polsce na zbudowanie własnego satelitarnego systemu obserwacji Ziemi. W tym celu został utworzony Ośrodek Rozpoznania Obrazowego, który uzy- skał zdolność do przetwarzania danych z konstelacji COSMO-SkyMed-1. Na zdjęciu wykonanym przez Ośrodek terytorium Mauretanii. COSMO-SKYMED

52 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

kpr. inż. Maryna Niewińska ozpoznanie wojskowe obejmuje ogół przedsię- Rwzięć realizowanych w celu dostarczania dowód- com wszystkich poziomów dowodzenia informacji o sposobach działania przeciwnika, jego zdolnościach, siłach, wyposażeniu, organizacji i prawdopodobnych zamiarach. W jego ramach przygotowuje się także oce- nę wpływu warunków środowiska zarówno na siły własne, jak i strony przeciwnej. Pozyskane wiadomości rozpoznawcze pozwalają dowódcy przeprowadzić kry- Autorka jest studentką tyczną, wariantową analizę prawdopodobnych działań studiów II stopnia przeciwnika. Opierając się na informacjach dostarcza- na kierunku obronność nych przez komórki rozpoznania, dowódca jest w sta- na Wydziale Wojskowym nie zaplanować działania, minimalizując przy tym ry- Akademii Sztuki zyko niepowodzenia w walce oraz zwiększając szansę Wojennej. osiągnięcia zakładanego jej wyniku1.

POTRZEBY Zgodnie z doktryną rozpoznania wojskowego rozpoznanie to proces zdobywania informacji o działaniach przeciwnika i obszarze ich prowadzenia oraz o warunkach hydrometeorologicznych panujących w nim, a tak- że rozpowszechnianie tych danych – przekazywanie za- interesowanym odbiorcom. Pozyskana wiedza pozwala na sprawne kierowanie i dowodzenie zapewniające po- wodzenie w walce. Wszelkie prace związane z przygo- towaniem i rozwinięciem systemu rozpoznania realizuje się z wyprzedzeniem w celu dysponowania wiadomo- ściami niezbędnymi do planowania dalszych działań. Według szefa Zarządu Rozpoznania i Walki Elektro- nicznej, od rozpoznania zależy efektywność użycia środków rażenia na polu walki. Ograniczenia w ilości i słaba jakość dostępnych informacji rozpoznawczych mogą utrudniać, a nawet całkowicie wykluczyć użycie niektórych środków rażenia2. Aby zapewnić aktualność zdobytych danych, należy przewidzieć właściwą ich dystrybucję. Kluczową sprawą jest zatem: – kompatybilność systemów ich wymiany, – standaryzacja formatów przekazywania wiadomo- ści oraz właściwe procedury dostępu do rozpowszech- nianych i ich ochrony. Do pozyskiwania i zbierania informacji w rejonie (pasie) odpowiedzialności rozpoznawczej są przeznaczone, stosownie do potrzeb, etatowe i nieetatowe struktury wykonawcze. Działania rozpoznawcze obejmują3: – dozorowanie obszaru (Surveillance), czyli syste- matyczny nadzór przestrzeni powietrznej, lądowej i morskiej obszaru działania oraz osób lub obiektów; – wskazywanie celów (Target Acquisition), polegają- ce na ich identyfikacji i ustalaniu położenia dla efektywnego użycia środków rażenia ogniowego;

1 Zob. Regulamin działań wojsk lądowych, DWLąd, Warszawa 2008, s. 307. 2 Wykryj, rozpoznaj, zniknij, „Polska Zbrojna” 2019 nr 7, s. 58. Wypo- wiedź płk. Jacka Makowskiego – szefa Zarządu Rozpoznania i Walki Elektronicznej Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych. 3 Por. Regulamin działań wojsk lądowych…, op.cit., s. 313.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 53 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

– patrolowanie (Reconnaissance), obejmujące zada- przeciwnika, fotografowanie instalacji wojskowych, nia realizowane w sposób aktywny i krótkotrwały z za- kontrola ruchu wojsk oraz przechwytywanie seansów miarem zdobycia informacji o przeciwniku. łączności. W tym miejscu należy wspomnieć, że 25 marca ROZPOZNANIE OBRAZOWE 2014 roku Siły Zbrojne RP nawiązały współpracę W ramach systemu rozpoznania wojskowego funk- z włoskimi siłami zbrojnymi w dziedzinie prowadzenia cjonuje podsystem rozpoznania obrazowego (Imagery rozpoznania obrazowego, wykorzystując do tego celu Intelligence – IMINT). Początkowo jego działanie system COSMO-SkyMed-1 (Constellation of Small opierało się na tradycyjnej obróbce zdjęć analogo- Satellites for Mediterranean Basin Observation). Sate- wych. Udział komponentów naszych sił zbrojnych lity tego systemu są wyposażone w radar z syntetyczną w operacjach pokojowych i stabilizacyjnych skutko- aperturą (Synthetic Aperture Radar – SAR) umożliwia- wał zwiększeniem znaczenia tego podsystemu oraz jący obserwację powierzchni Ziemi w każdych warun- jego rozwojem. kach atmosferycznych. Dla celów wojskowych system Rozpoznanie obrazowe umożliwia przygotowanie współpracuje z francuskimi satelitami Pleiades w ra- danych na podstawie zobrazowania w postaci zdjęć fo- mach systemu ORFEO5. tograficznych, których źródłem są radary z syntetyczną Główne zadania COSMO-SkyMed-1 dzielą się na6: aperturą oraz przyrządy elektrooptyczne pracujące – militarne, obejmujące wywiad radarowy, mapowa- w podczerwieni i termowizyjne. W celu właściwego nie radarowe, ocenę zniszczeń i wrażliwości środowi- wykorzystania informacji obraz uzyskany z urządzeń ska oraz detekcję i lokalizację celów; rozpoznawczych musi być czytelny i jednoznacznie – cywilne, czyli monitorowanie rejonów wystąpienia przedstawiać obiekt zainteresowania. Rozpoznanie ob- klęsk żywiołowych (powodzi, suszy, skażenia wody razowe jest wiarygodną techniką ich pozyskiwania, po- itd.) oraz środowiska morskiego, terenów rolniczych nieważ utrwalony obraz stanowi dowód na wystąpienie i leśnych. danego faktu, zjawiska czy zdarzenia4. Współpraca z Włochami pozwoli nam na zbudowa- Współcześnie wykorzystuje się różne technologie, nie własnego satelitarnego systemu obserwacji Ziemi. techniki oraz środki zdobywania i przetwarzania infor- W tym celu został utworzony Ośrodek Rozpoznania macji obrazowej, w tym m.in.: Obrazowego, który uzyskał zdolność do przetwarzania – systemy satelitarne, danych z konstelacji COSMO-SkyMed-1. – samoloty rozpoznawcze i platformy bezzałogowe Kolejnym środkiem rozpoznania obrazowego są za- (lądowe lub pływające), łogowe statki powietrzne, czyli samoloty przeznaczone – okręty nawodne i podwodne, do prowadzenia rozpoznania na terytorium przeciwni- – naziemne urządzenia obrazujące. ka lub w pobliżu jego granic. Są wyposażone w specja- Przykładowo loty rozpoznawcze nad terytorium RP listyczną aparaturę służącą do wykonywania zadań roz- pozwalają na pozyskiwanie zobrazowań lotniczych kra- poznawczych (aparaty fotograficzne, kamery, radary ju, jak również metodą stand-off terenu państw sąsied- czy czujniki podczerwieni). nich. W polskich siłach powietrznych (SP) za zdoby- Do platform tych należy zaliczyć m.in.: rosyjski Ił-20, wanie, przetwarzanie i dystrybucję informacji obrazo- amerykański Lockheed P-3 Orion czy brytyjski Senti- wej odpowiadają: 33 Baza Lotnictwa Transportowego nel R-1. Samoloty te dysponują systemami pozwalają- (33 BLTr), 32 Baza Lotnictwa Taktycznego (32 BLT), cymi na rejestrowanie rozmów prowadzonych w sys- 12 Baza Bezzałogowych Statków Powietrznych temach łączności radiowej przeciwnika, wykonywa- (12 BBSP) oraz Centrum Rozpoznania i Wsparcia nie zdjęć czy też wykrywanie aktywności systemów Walki Radioelektronicznej. Pierwotne informacje obra- radiolokacyjnych, następnie na przekazywanie tych zowe uzyskiwane przez 32 BLT pochodzą z zobrazo- informacji w czasie rzeczywistym do naziemnych sta- wań lotniczych wykonywanych w technologii cyfrowej nowisk wymiany danych. w trakcie misji rozpoznawczych samolotu F-16 wypo- Nasze siły powietrzne dysponują elektrooptycznym sażonego w zasobnik rozpoznawczy AN/ASD-14 (sys- systemem rozpoznawczym DB-110, w który jest wy- tem powietrznego rozpoznania obrazowego DB-110). posażony samolot F-16. Zasobnik rozpoznania obrazowego AN/ASD-14 jest elementem tego systemu, po- ŚRODKI ROZPOZNANIA OBRAZOWEGO zwalającym na szybkie pozyskiwanie danych o sytuacji Należą do nich systemy satelitarne składające się na polu walki. Może pracować w paśmie widzialnym, z modułów naziemnych i kosmicznych oraz kanałów wykorzystując do obserwacji kamerę światła szczątko- radiowych służących do kierowania satelitami rozpo- wego z detektorem zbudowanym w technologii CCD znawczymi i odbioru z nich informacji. Dzięki nim oraz kamerę termowizyjną. Rejestrowane obrazy są możliwe jest ostrzeganie przed ewentualnym atakiem przechowywane w pamięci zasobnika bądź wysyłane

4 Ibidem. 5 ORFEO – francusko-włoski system, w skład którego wchodzą dwa satelity optyczne, satelity 4 SAR i segment naziemny. 6 http://www.cosmo-skymed.it/en/index.htm (zadania misji)/. 30.07.2019.

54 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

łączem transmisji danych do naziemnej stacji ich ob- AN/APY-8 Lynx o zdolności mapowania powierzchni róbki. Stacje te pozwalają na przechowywanie, prze- Ziemi w rozdzielczości 0,1 m oraz śledzenia celów. twarzanie i przesyłanie obrobionych danych do okre- System elektrooptyczny AN/DAS-1 MTS-B integruje ślonych odbiorców (na stanowiska dowodzenia). kamery pracujące w świetle dziennym i podczerwieni, Samoloty F-16 z systemem DB-110 mogą prowa- dalmierz laserowy i laserowy wskaźnik celów. MQ-9 dzić misje rozpoznawcze według trzech zasadniczych Reaper przenosi maksymalnie 1360 kg uzbrojenia scenariuszy, czyli: umieszczonego na sześciu węzłach podskrzydłowych. – na dużej wysokości bez przelotu nad celem, Od 1 marca 2019 roku w pełnej gotowości są dwa – na średniej wysokości z przelotem nad celem i bez BSP Reaper w 12 BBSP9 wraz z wydzieloną jednostką przelotu nad nim, 52 Operacyjnej Grupy Ekspedycyjnej (52 Skrzydła – na małej wysokości z przelotem nad celem. Lotnictwa Myśliwskiego USA). Mimo że system DB-110 jest nowoczesny, występu- Również Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza wy- ją pewne ograniczenia w jego wykorzystaniu. Głów- korzystuje platformy bezzałogowe zarówno uderzenio- PERSPEKTYWICZNE nym mankamentem jest to, że pozyskane w ramach mi- we, jak i rozpoznawcze czy transportowe. Jednym ROZWIJANIE sji rozpoznawczej zdjęcia będą wartościowe tylko pod z przedstawicieli jest BSP Gongji-1 (znany również pod ZDOLNOŚCI SIŁ warunkiem występowania sprzyjających warunków nazwą Yilong-1). Jego zasięg wynosi około 4 tys. km, ZBROJNYCH DO atmosferycznych. a czas działania to 20 godzin. PROWADZENIA Bezzałogowe statki powietrzne to także środki rozpo- Izraelski bezzałogowy aparat latający Elbit Hermes DZIAŁAŃ BOJOWYCH znania obrazowego, przeznaczone do zastępowania lot- 450 także jest przeznaczony do prowadzenia dłu- nictwa załogowego wszędzie tam, gdzie w grę wchodzi gotrwałego rozpoznania na korzyść korpusu lub dy- MUSI BYĆ CIĄGŁYM życie załóg, a misje są monotonne i długotrwałe7. Wy- wizji. Zamontowana na jego pokładzie aparatura PROCESEM posażenie ich w systemy umożliwiające zdobywanie wykorzystuje technologię CCD10. Uzyskany obraz ZGODNYM wiadomości o przeciwniku i obszarze działania pozwa- jest przekazywany do stanowiska kierowania lotem Z ZAŁOŻENIAMI la na analizowanie przekazywanych informacji w krót- w czasie rzeczywistym. Platforma ta jest przystoso- KONCEPCJI kim czasie i w ten sposób ułatwia dowódcy podjęcie wana do podwieszenia rakiet klasy powietrze–ziemia, WALKI SIECIO- decyzji zgodnie z sytuacją powstałą na polu walki. np. AGM-114 Hellfire. CENTRYCZNEJ Platformy bezzałogowe są wykorzystywane do: Ważnym elementem systemu rozpoznania, ale na ORAZ WYMIANY – prowadzenia rozpoznania w celu uzyskania wizu- morzu, są okręty rozpoznawcze. Ich głównym zada- DANYCH MIĘDZY alnego zobrazowania obserwowanych rejonów i obsza- niem jest prowadzenie rozpoznania radioelektroniczne- ELEMENTAMI rów z wykorzystaniem: kamer pracujących w zakresie go (SIGINT) oraz hydroakustycznego związanego UGRUPOWANIA widzialnym, podczerwieni i promieniowania termalne- z pomiarem pól akustycznych jednostek podwodnych go; radarów typu SAR oraz systemów radarowych wy- i nawodnych. Rozwój systemów optoelektronicznych BOJOWEGO. korzystujących technologię SAR i GMTI8; promienio- spowodował rozszerzenie ich działań o rejestrację sy- wania radarów typu MTI; gnatur innych jednostek pracujących w paśmie pod- – wskazywania celów – wykrywania rozmieszczenia czerwieni (InfraRed – IR). W przypadku okrętów roz- środków walki przeciwnika; poznawczych ważniejsze jest ich wyposażenie niż – kierowania działaniami bojowymi – wywoływania platforma, która je przenosi. Wszystkie jednak ele- reakcji elementów ugrupowania bojowego na działania menty muszą spełniać określone wymagania dotyczą- przeciwnika; ce zasięgu i autonomiczności. Rozpoznanie hydro- – wykrywania min (pól minowych), co pozwala na akustyczne jest realizowane za pomocą urządzeń hy- określenie miejsc ustawienia min lądowych i morskich; drolokacyjnych zarówno podkadłubowych, jak – walki elektronicznej – wykrywania środków radio- i holowanych sonarów linearnych. Wyposażenie okrę- elektronicznych przeciwnika i przeciwdziałania im; tów jest niejawne, by przeciwnik nie zorientował się – detekcji skażeń chemicznych i biologicznych bez w możliwościach, w tym ochrony wojsk własnych. narażania ludzkiego życia; Z kolei do naziemnych urządzeń obrazujących mo- – wykrywania zamaskowanych obiektów w ugrupo- żemy zaliczyć wszelkie systemy radarowe. Umożliwia- waniu przeciwnika; ją one rozpoznanie i identyfikację sygnałów radioloka- – akcji poszukiwawczych (ratowniczych); cyjnych wysyłanych przez urządzenia pokładowe stat- – transmisji danych jako przekaźnik telekomunika- ków powietrznych i rakiet manewrujących oraz cyjny, co zwiększa zasięg pozahoryzontalny. aktywne ich zakłócanie. Systemy radarowe działają Przedstawicielem platformy bezzałogowej jest MQ-9 w pełni autonomicznie. Dane z rozpoznania są wyświe- Reaper, wyposażony w radar z syntetyczną aperturą tlane na monitorze, a operator na specjalnym plansze-

7 Flota przyszłości, „Polska Zbrojna” 2019 nr 6, s. 15. Wypowiedź płk. pil. dr. inż. Władysława Leśniewskiego. 8 GMTI (Ground Moving Target Indication) umożliwia wykrywanie naziemnych obiektów ruchomych poruszających się z niewielką prędkością, charakteryzujących się małą skuteczną powierzchnią odbicia fal radarowych. 9 12 BBSP – 12 Baza Bezzałogowych Statków Powietrznych. 10 Matryca CCD (Charge-Coupled Device) – układ wielu elementów światłoczułych, z których każdy rejestruje, a następnie pozwala odczytać sygnał elektryczny o ilości padającego światła, https://pl.wikipedia.org/wiki/Matryca_CCD/. 4.08.2019.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 55 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

Przykład zobrazowania w formacie NITF SEKCJA ROZPOZNANIA ROZPOZNANIA SEKCJA 32 BLT POWIETRZNEGO

RYS. CYKL ROZPOZNAWCZY

Przebieg cyklu Planowanie/ rozpoznania Zapotrzebowanie kierowanie na informację

Rozsyłanie Zbieranie Zapotrzebowanie na informację z rozpoznania powietrznego Przetworzenie/ wykorzystanie Informacje Informacje rozpoznawcze Przydzielenie zadań rozpoznawcze i bojowe i planowanie wykonania zadania (opracowanie planu lotu) Lot do celu Zapotrzebowujący Pełny meldunek (obiektu rozpoznania) rozpoznawczy (przekazanie wyników Obróbka laboratoryjna Lotnictwo Informacja rozpoznania) (analiza i selekcja zdo- uderzeniowe bojowa bytych informacji)

Cykl rozpoznania powietrznego Praca urządzeń rozpoznawczych Meldunek z powietrza nad obiektem

Źródło: H. Dziewiątka, cie zaznacza środek, który ma zostać użyty, oraz wska- namierzenia wystrzelonych pocisków strony przeciw- Znaczenie rozpoznania zuje cel do neutralizacji lub zniszczenia. Przedstawicie- nej. Ponadto może wykrywać i śledzić BSP. Zasięg ra- obrazowego i wykorzysta- lem tych urządzeń jest rosyjski radar rozpoznania daru to około 240 km. Cechuje się także dużą mobilno- nie danych na współczes- artyleryjskiego Zoopark. Jego przeznaczeniem jest jed- ścią dzięki zabudowaniu na podwoziu gąsienicowym. nym polu walki, materiały szkoleniowe Generalnego noczesne wykrycie do 70 artyleryjskich stanowisk Zarządu Rozpoznania ogniowych przeciwnika na podstawie zaobserwowa- SYSTEM DYSTRYBUCJI Wojskowego P-2. nych trajektorii lotu pocisków i rakiet. Umożliwia rów- Konieczność pozyskiwania informacji rozpoznaw- nież kierowanie ogniem własnej artylerii już po 20 s od czej wynika z braku danych wywiadowczych dotyczą-

56 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

cych określonego rejonu (obiektu) lub z potrzeby po- bardziej pojemna forma zapisu informacji, pozwalająca twierdzenia wcześniej zdobytych wiadomości w celu, uwidocznić nowe obiekty, zależności i pojęcia. Ponad- na przykład, ich uszczegółowienia. By otrzymać inte- to umożliwia powrót do pierwotnych danych w celach resującą informację obrazową, należy złożyć na nią za- porównawczych i weryfikacyjnych. potrzebowanie. Zadanie pozyskania określonej informacji przez składającego zapotrzebowanie stawia się PERSPEKTYWY środkom rozpoznania powietrznego lub innym. Zastosowanie w systemach rozpoznania obrazowego Dystrybucja informacji obrazowej jest nie tylko czę- urządzeń multispektakularnych i hiperspektakularnych ścią cyklu rozpoznawczego, lecz jest związana także zapewni skuteczne wykrywanie obiektów maskowa- z dążeniem do uzyskania przewagi informacyjnej11. nych oraz identyfikowanie obiektów pozornych. Jedno- Czynnikiem krytycznym jest czas upływający od mo- czesne prowadzenie rozpoznania na kilkudziesięciu lub mentu rozpoznania wskazanego obiektu do chwili do- kilkuset częstotliwościach pasma optycznego światła starczenia przetworzonej wiadomości użytkownikowi. widzialnego i podczerwieni wpłynie na wzrost wiary- W celu skrócenia wspomnianego czasu konieczne godności zdobywanej informacji oraz jej dokładność. jest posiadanie sprawnego systemu, który w skoordy- Spekuluje się, że stacje radiolokacyjne umieszczone na nowany sposób (rys.): pozyska informację, przeprowa- pokładach BSP dostarczą dokładniejsze niż obecnie in- dzi jej analizę i interpretację, zapewni jej dystrybucję formacje o zmianie położenia obiektów na polu walki do użytkowników i jednocześnie zasili bazę danych ob- i z większą częstością oraz o wyższej jakości, zbliżonej razowych. do danych pochodzących z obserwacji w czasie niemal Informacja o obiekcie po jego zidentyfikowaniu rzeczywistym. i zinterpretowaniu zostaje przekształcona w formę mel- Bojowe użycie BSP pozwoli na zastosowanie rozpo- dunku tekstowego lub fotomeldunku. Pozyskana pod- znania lidarowego. LIDAR, dzięki technologii prze- czas lotów rozpoznawczych musi – ze względu na cha- twarzania wiązki laserowej, umożliwia rozpoznanie te- rakter czasowy związany z uzyskiwaniem i obróbką renu ukrytego pod warstwą roślinności. Główną jego materiałów – jak najszybciej dotrzeć do adresata. zaletą jest dokładność pomiaru odległości rzędu kilku Cykl rozpoznawczy nie powinien kończyć się wraz centymetrów. W perspektywie kilku lat systemy te uła- z dostarczeniem informacji do zainteresowanych od- twią rozpoznanie obłoków aerozoli chemicznych środ- biorców, lecz trwać na zasadzie sprzężenia zwrotnego ków trujących lub substancji biologicznych. W połą- między jednostką pozyskującą i odbiorcą wiadomo- czeniu z rozpoznaniem hiperspektralnym będzie możli- ści – użytkownikiem końcowym (zamawiającym). we szybkie wykrywanie symptomów użycia broni Informacja zwrotna, a także końcowy produkt rozpo- chemicznej lub biologicznej oraz – co się z tym wią- znawczy pozwolą na rozwijanie i ukierunkowanie zdol- że – równie szybkie zaalarmowanie wojsk i ludności. ności interpretacyjnych personelu zajmującego się jej W najbliższych latach systemy rozpoznawcze będą opracowaniem. wykorzystywać nadal detekcyjne techniki optoelektro- Naziemne stacje analizy i transmisji wiadomości ma- niczne i radioelektroniczne, które zostaną wzbogacone ją możliwość zapisywania pojedynczych zobrazowań o rozpoznanie hiperspektralne oraz lidarowe. Należy wyeksportowanych ze zobrazowania pierwotnego przy tym pamiętać, że bezzałogowe statki powietrzne w formacie TIFF, JPEG oraz NITF (fot). Format NITF trzeba będzie wyposażyć w uzbrojenie gwarantujące pozwala na nadanie i zapisanie klauzuli zobrazowania im samoobronę. Autonomiczność nowych systemów wewnątrz pliku, zapisanie georeferencji, a w informa- łączności i dystrybucji informacji pozwoli na kontrolo- cjach metadata między innymi danych dotyczących cza- wanie BSP oraz przekazywanie danych do wszystkich su wykonania zobrazowania, numeru bloku i skanu. szczebli dowodzenia. Rozwój mikroprocesorów, opro- W formacie TIFF możliwe jest zapisanie praktycznie gramowań, systemów nawigacyjnych i globalnego po- bez straty jakości zobrazowania całości poszczegól- zycjonowania ułatwi wdrażanie systemów oraz umożli- nych skanów. Ułatwia to przekazanie zamawiającemu wi wykonywanie zadań w sposób autonomiczny. Obec- albo do ośrodka zajmującego się interpretacją lub ar- nie prowadzi się badania nad tą cechą BSP wkontekście chiwizacją danych dużego obszaru wokół obiektu bę- etycznych i prawnych implikacji ich użytkowania. dącego celem misji w przypadku nieposiadania odpo- Perspektywiczne rozwijanie zdolności sił zbrojnych wiednich narzędzi do otworzenia portu NITF. do prowadzenia działań bojowych musi być ciągłym Podobne możliwości ma format JPEG, z tą różnicą, procesem zgodnym z założeniami koncepcji walki że następuje w tym przypadku kompresja danych, co sieciocentrycznej oraz wymiany danych między ele- pogarsza właściwości interpretacyjne tak przygotowa- mentami ugrupowania bojowego. Działając na siecio- nego zobrazowania, ale zmniejsza rozmiar zdjęcia, co centrycznym polu walki, BSP będzie informował ułatwia jego dystrybucję. o swoim położeniu organy zarządzania ruchem lotni- Wyniki analiz rozpoznawczych, oprócz danych tek- czym, własne środki ogniowe oraz rozpoznawcze stowych, zapisuje się w postaci obrazowej. Jest to naj- i uderzeniowe aparaty latające. n

11 Przykładowo dane obrazowe pozyskiwane z 32 BLT pochodzą z przetwarzania zobrazowań lotniczych otrzymywanych w technologii cyfrowej w trakcie misji rozpoznawczych samolotu F-16 z zasobnikiem rozpoznawczym AN/ASD-14.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 57 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE Kierunki rozwoju rozpoznania artyleryjskiego

SUKCES W WALCE JEST DETERMINOWANY CZASEM REAKCJI OGNIOWEJ ORAZ DOKŁADNOŚCIĄ RAŻENIA, KTÓRE ZALEŻĄ W GŁÓWNEJ MIERZE OD ŚRODKÓW WALKI, JAKIMI DYSPONUJE OBROŃCA.

kpt. Magdalena Piotrowska ieodłącznym elementem walki batalionu (kom- jego rzecz działają siły i środki, które wykorzystuje się Npanii) jest bliski ogień wspierający (close sup- do planowania oraz wykonywania ognia. Ze względu porting fire). Jest to ogień prowadzony na środki na rodzaj użytego sprzętu rozpoznanie to możemy po- ogniowe i zgrupowania przeciwnika, które ze wzglę- dzielić na: wzrokowe, dźwiękowe, radiolokacyjne du na ich bliskie położenie mogą bezpośrednio zagro- i obrazowe. zić wspieranemu pododdziałowi. Może go prowadzić Podstawowym rodzajem rozpoznania artyleryjskiego artyleria i moździerze w połączeniu z uderzeniami w dywizjonach artylerii brygad zmechanizowanych jest lotnictwa i śmigłowców. rozpoznanie wzrokowe. Prowadzą je etatowe sekcje Autorka jest dowódcą Zadania wsparcia bliskiego realizuje się w wyzna- wysuniętych obserwatorów (SWO) z plutonów będą- baterii dowodzenia czonych rejonach odpowiedzialności ogniowej podod- cych w strukturze baterii dowodzenia. Jaka może być w dywizjonie artylerii działów. Bataliony (kompanie) zobligowane są w nich przyszłość i dokąd zmierza rozpoznanie wykonywane samobieżnej 15 Brygady do rozpoznania i rażenia wybranych obiektów. Głębo- na potrzeby wsparcia pierwszorzutowych pododdzia- Zmechanizowanej. kość rejonu odpowiedzialności ogniowej batalionu łów brygady? Na polu walki kluczową rolę odgrywa może wynosić średnio 4–5 km, a szerokość odpowia- manewr w dynamicznie prowadzonych działaniach bo- dać szerokości jego ugrupowania obronnego z możli- jowych. Istotny zatem jest czas, czyli jak najszybsze wością jej poszerzania (w zależności od potrzeb) określenie danych w celu wykonania ognia. Informacje w stronę skrzydeł. Wynika to głównie z możliwości te przy tym muszą być dokładne i wiarygodne. Zasad- prowadzenia rozpoznania i donośności organicznych niczymi obiektami rażenia na potrzeby bliskiego ognia środków wsparcia ogniowego, czyli moździerzy kali- wspierającego przykładowo są: baterie artylerii prze- bru 120 mm. W tych warunkach realizacja zadań bli- ciwnika, plutony moździerzy, stanowiska dowodzenia skiego wsparcia ogniowego stawia wysokie wymaga- batalionu, nacierające kompanie piechoty i czołgów nia w dziedzinie pozyskiwania informacji rozpoznaw- przeciwnika, punkty obserwacyjne, punkty oporu oraz czych. Powinny one być wiarygodne, dokładne, ich rozbudowa inżynieryjna. uzyskiwane szybko i w jak najkrótszym czasie dostarczane do wykonawców zadań ogniowych1. WYPOSAŻENIE Obecnie sekcje wysuniętych obserwatorów dyspo- NIEZBĘDNY ELEMENT nują artyleryjskimi przyrządami dalmierczo-rozpo- Rozpoznanie artyleryjskie jest podstawowym źró- znawczymi (APDR). Służą one do obserwacji terenu, dłem informacji o przeciwniku (obiektach w jego wykrywania celów i określania ich współrzędnych ugrupowaniu) dostarczanych na potrzeby rażenia. Na (fot. 1). Dzięki nim możliwa jest szybka identyfikacja

1 J. Tomaszewski, T. Całkowski, Wsparcie ogniowe batalionu i kompanii, AON, Warszawa 2004, s. 6 i 12.

58 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

1. PIOTR KAMIŃSKI 15 BZ PIOTR

Sekcje wysuniętych obserwatorów dysponują artyleryjskimi przyrządami dalmierczo-rozpoznawczymi. Służą one do obserwacji terenu, wykrywania celów i określania ich współrzędnych.

i lokalizacja celów oraz natychmiastowy niemalże po- szym ciągu spełniają swoją funkcję jako zasadniczy miar współrzędnych. Dane z pomiaru można przesy- sprzęt do określania azymutów magnetycznych kie- łać drogą radiową bądź z wykorzystaniem systemu runków, orientowania przyrządów, pomiaru kątów po- kierowania ogniem ZZKO Topaz2. ziomych i pionowych, a także odległości. Zestaw APDR składa się z: dalmierza laserowego Sekcje wysuniętych obserwatorów w dywizjonach Vector 23, goniometru pomiarowego GonioLight, ży- artylerii brygad zmechanizowanych przemieszczają roskopu MK11-7, lornetki termowizyjnej JIM-LR się na pojazdach typu Honker. Te jednak w żaden spo- oraz trójnóga. Dalmierzem laserowym można wyko- sób nie spełniają funkcji wozu rozpoznawczego, nywać pomiary na odległość od 25 m do 25 km. Go- oprócz tego, że pozwalają przemieścić się z punktu niometr pomiarowy bardzo precyzyjnie mierzy kąty A do punktu B. Biorąc pod uwagę fakt, że sekcje są poziome i pionowe. Żyroskop określa kierunek półno- przydzielane do kompanii zmechanizowanych oraz cy geodezyjnej i wyświetla azymut, lornetka termowi- czołgów, należałoby wyposażyć je w pojazdy, które zyjna zaś pozwala na pracę w warunkach ograniczo- zapewniłby im odpowiednią ochronę balistyczną nej widoczności. Sprzęt ten ma bardzo istotną zaletę – (opancerzenie), mobilność oraz warunki do wykona- może funkcjonować w systemie kierowania ogniem, nia zadania. co pozwala mu na szybkie przesłanie danych o celu. Skraca to tym samym czas reakcji ogniowej. POTRZEBY SWO dysponują również kątomierzami-busolami W wiodących armiach świata w ramach rozpozna- PAB-2AM. Choć są to urządzenia przestarzałe, w dal- nia wzrokowego wykorzystuje się specjalistyczne

2 W. Janiak, G. Potrzuski, Instrukcja obsługi artyleryjskiego przyrządu dalmierczo-rozpoznawczego APDR, Warszawa 2007, s. 2.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 59 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

BSP FlyEye bardzo dobrze spraw- dzają się w pułkach artylerii.

2. MARCIN STAJKOWSKI MARCIN

ARTYLERIA „WIDZI” OCZAMI SWOICH ELEMENTÓW ROZPOZNAWCZYCH, DLATEGO TEŻ DANE Z ROZPOZNANIA POWINNY SIĘ CHARAKTERYZOWAĆ DUŻĄ DOKŁADNOŚCIĄ ORAZ BYĆ SZYBKO PRZEKAZYWANE.

wozy rozpoznawcze wyposażone w niezbędne środki cję celów, określanie ich położenia i wypracowanie do obserwacji przeciwnika w warunkach ograniczo- danych umożliwiających wykonanie zadania ognio- nej widoczności oraz do przeprowadzania niezbęd- wego przez kompanię wsparcia, baterię lub dywizjon nych pomiarów w terenie. U nas bardzo dobrze artylerii. W skład PZOR wchodzą taktyczny radar sprawdziłby się artyleryjski wóz rozpoznawczy pola walki oraz głowica optoelektroniczna (kamera (AWR) proponowany przez Hutę Stalowa Wola. Fir- CCD, LLTV, IR i dalmierz laserowy) zainstalowane ma na swojej stronie internetowej podaje jego specy- na zdalnie sterowanym maszcie o wysokości 4 m. fikację, czyli: AWR przeznaczony do zabezpieczenia WZOR posiada dalmierz rozpoznawczy (kamera realizacji naziemnego rozpoznania optoelektronicz- CCD, IR oraz dalmierz laserowy) wraz z wyposaże- nego i obsługiwania strzelania na rzecz działalności niem, pozwalającym na wymianę danych z pojazdem ogniowej kompanii moździerzy samobieżnych kali- AWR za pomocą łączy radiowych i przewodowych. bru 120 mm i innych pododdziałów artylerii. W ra- AWR wyposażony jest w trzy stanowiska pracy: do- zie potrzeby może być wykorzystywany do rozpozna- wódcy, operatora głowicy-zwiadowcy oraz operato- nia terenu, dróg rejonów stanowisk ogniowych oraz ra radaru-zwiadowcy. Oprogramowanie systemu organizacji ubezpieczenia. Podstawowym wyposaże- kierowania ogniem pozwala na integrację podsyste- niem AWR są urządzenia wchodzące w skład pokła- mów rozpoznania i obsługę wykonywania zadania dowego i wynośnego zestawu obserwacyjno-rozpo- ogniowego przez pododdziały artylerii. Wyposażenie znawczego (PZOR i WZOR), których zadaniem jest teleinformatyczne i oprogramowanie AWR jest pozyskiwanie informacji pozwalającej na identyfika- w pełni zintegrowane z ZZKO Topaz oraz pozwala na

60 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

przewodową i radiową wymianę danych ze stanowi- na którym nie będzie możliwości zajęcia punktu ob- skiem dowodzenia artylerii na szczeblu taktycznym. serwacji w najwyższym miejscu umożliwiającym System wymiany danych i fonii jest oparty na PZUŁW wgląd w teren, pomoc bezzałogowego statku po- FONET3. wietrznego okaże się nieoceniona. Jego operatorem Bezsprzeczny wydaje się fakt, iż wyposażenie sek- mógłby być dowódca sekcji bądź dalmierzysta. Już cji wysuniętych obserwatorów w dywizjonach brygad w tej chwili BSP FlyEye bardzo dobrze sprawdzają zmechanizowanych w takie wozy zwiększyłoby sku- się w pułkach artylerii (fot. 2). Ich zaletami niewąt- teczność i efektywność wykonywanych przez nie za- pliwie są: bardzo duża dokładność określania współ- dań. SWO organizują punkty obserwacyjne (PO) rzędnych, przesyłanie obrazu w czasie rzeczywi- w pobliżu dowódców kompanii w miejscach zapew- stym, obserwacja skutków ognia, możliwość prowa- niających dobry wgląd w teren. Punkty takie zajmo- dzenia działań w warunkach ograniczonej wane bez uprzedniego przygotowania (z marszu) widoczności oraz w rejonach niedostępnych dla in- w terenie odkrytym stanowią dogodny cel dla artyle- nych środków rozpoznania artyleryjskiego. rii przeciwnika, zajmowane zaś w budynkach lub Dzisiejsze pole walki wymaga precyzji. Dlatego rozbudowane pod względem fortyfikacyjnym znacz- też wiele środków walki jest naprowadzanych lasero- nie zmniejszają skutki ewentualnego ostrzału. Za- wo, co pozwala na coraz powszechniejsze ich zasto- sięg rozpoznania wzrokowego jest uzależniony od sowanie do bezpośredniego wsparcia walczących rzeźby i pokrycia terenu oraz warunków atmosfe- pododdziałów. Należy zatem określić, kto powinien rycznych. Teren równinny i odkryty umożliwia pro- taką bronią dysponować i naprowadzać na cel, i dla- wadzenie rozpoznania na odległość wynikającą czego nie może być to obserwator z sekcji wysunię- z technicznych możliwości sprzętu. Teren pofałdo- tych obserwatorów. Ponieważ połączone wsparcie wany stwarza zaś warunki do wyboru dogodnych ogniowe zakłada skoordynowane użycie różnych miejsc na rozmieszczenie punktów obserwacyjnych, środków walki, w tym lotniczych środków rażenia, ale ogranicza przestrzeń obserwacji do węższych od- to do naprowadzania pocisków za pomocą promienia cinków terenu. W terenie górzystym z kolei są sprzy- lasera nie będą wykorzystywane tylko osoby funkcyj- jające warunki do wyboru punktów obserwacyjnych ne z JTAC, lecz również JFO (Joint Fire Observer) i prowadzenia rozpoznania nawet na dużą odległość, z sekcji obserwatorów ognia połączonego. Przyrząd jednak rozpoznanie może być wtedy ograniczone do APDR ma dalmierz laserowy, ale nie jest on przysto- bardzo wąskich odcinków z dużą ilością pól zakry- sowany do wskazywania celów. Wariant tego sprzętu tych i martwych. Możliwości rozpoznania wzroko- ze zintegrowanym systemem laserowego podświetla- wego w znacznym stopniu ogranicza również pokry- nia celu oferuje firma SAFRAN. Bardzo dobrym roz- cie terenu. Największe bariery stwarzają lasy i tere- wiązaniem byłoby wyposażenie bezzałogowych stat- ny zabudowane. Rozpoznanie w terenie lesistym jest ków powietrznych w podświetlacze tego typu5. uzależnione od gęstości drzew, teren zabudowany Przydzielenie tych zadań sekcjom wysuniętych ob- natomiast ogranicza rozpoznanie wzrokowe do od- serwatorów oraz wyposażenie ich w nowoczesny cinków ulic i pozwala na prowadzenie rozpoznania sprzęt w znacznym stopniu ułatwiłoby współpracę zaledwie na głębokość kilkuset metrów4. W związku z innymi armiami NATO. Jednak takie pomysły rodzą z tym dobrym rozwiązaniem byłoby wyposażenie również problemy, począwszy od wymagań, jakie po- sekcji wysuniętych obserwatorów w bezzałogowe winni spełniać obserwatorzy z SWO, przez odpowied- statki powietrzne krótkiego zasięgu i klasy mini, nie środki łączności oraz koszty ich szkolenia. które prowadziłyby rozpoznanie, wskazywały cele oraz śledziły skutki ognia w miejscach, które nie BYĆ SKUTECZNIEJSZYM mogą być obserwowane przez żołnierzy z SWO Poprzestać na środkach, którymi obecnie dysponują z przyczyn czysto technicznych. Odległość, na której sekcje wysuniętych obserwatorów, jednak nie może- operowałyby wspomniane platformy powietrzne, my. Artyleria „widzi” oczami swoich elementów roz- oraz wysokość ich lotu nie powinny zakłócać działań poznawczych, dlatego też dane z rozpoznania powinny innych rodzajów wojsk. się charakteryzować dużą dokładnością oraz być szyb- Bliski ogień wspierający wydłuża niejako zasięg ko przekazywane. Bardzo dużą rolę odgrywa tu czyn- walki bliskiej prowadzonej przez walczące kompa- nik techniczny, czyli wyposażenie i sprzęt, z jakim nie, gdy celami do rażenia są obiekty przeciwnika artylerzystom zwiadowcom przyjdzie pracować. stanowiące zagrożenie w danej chwili bądź w naj- W przyszłości to połączenie nowoczesnego sprzętu bliższym czasie. Z zasady więc zwalczane obiekty oraz wiedzy i doświadczenia żołnierzy wchodzących znajdują się w zasięgu widoczności dowódców kom- w skład sekcji wysuniętych obserwatorów będą decy- panii i punktów obserwacyjnych sekcji wysuniętych dujące dla pomyślnej realizacji zadań rozpoznawczych obserwatorów. W walce w terenie zurbanizowanym, na potrzeby bliskiego ognia wspierającego. n

3 https://www.hsw.pl/i/fmfiles/artyleryjski-woz-rozpoznawczy-awr/hsw-awr.pdf/. 4 K. Czajka, R. Zieliński, Rozpoznanie na rzecz wsparcia ogniowego, AON, Warszawa 2004, s. 31. 5 https://www.defence24.pl/laserowe-podswietlacze-celu-otworza-droge-lotnictwu-i-artylerii/.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 61 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE Rozpoznanie patrolowe – geneza i rozwój

WIEDZA O DZIAŁALNOŚCI POTENCJALNEGO PRZECIWNIKA I JEGO MOŻLIWOŚCIACH PROWADZENIA DZIAŁAŃ JEST PODSTAWĄ PODEJMOWANIA OKREŚLONYCH DECYZJI PRZEZ DOWÓDCÓW ODDZIAŁÓW I ZWIĄZKÓW TAKTYCZNYCH.

mjr dypl. SZRP Zbigniew Krupa oczątki rozpoznania patrolowego sięgają korzenia- brać niezbędne informacje o położeniu przeciwnika, Pmi do czasów, kiedy ludzie zdali sobie sprawę, że jego aktywności i liczebności. Zaznajamiali się po- na przebieg walki może mieć wpływ pozyskanie infor- nadto z warunkami terenowymi, jego słabymi i silny- macji o przeciwniku. Już Sun Tzu w swoim dziele mi stronami oraz określali korzystne miejsce pod bu- pt. Sztuka wojny w XIII rozdziale rozróżnia pięć rodza- dowę obozów. jów agentów i omawia ich znaczenie dla osiągnięcia Inne zadania mieli speculatores. Udając kupców, wę- sukcesu militarnego. Autor, pisząc o znaczeniu rozpo- drowców lub żebraków, wtapiali się w środowisko znania w walce, sugeruje: Do tego celu możesz użyć pię- przeciwnika i, prowadząc działania agenturalne, pozy- Autor jest zastępcą ciu typów szpiegów: miejscowego szpiega, wewnętrzne- skiwali potrzebne informacje. Byli postrzegani raczej dowódcy – szefem go szpiega, nawróconego szpiega, nietrwałego szpiega jako szpiedzy niż żołnierze. Sztabu 1 Batalionu i trwałego szpiega. Jeżeli używasz wszystkich pięciu W polskiej sztuce wojennej zadania rozpoznania pa- Kawalerii Powietrznej typów, nikt nie zgłębi ich machinacji – jest to rodzaj trolowego początkowo spoczywały na jeździe kozac- w 25 Brygadzie boskiej organizacji i największy skarb władcy1. kiej (towarzysze pancerni, lisowczycy, jazda tatarska). Kawalerii Powietrznej. Historiografia przytacza wiele przykładów jej użycia POCZĄTKI do zadań rozpoznania patrolowego2. Elementy rozpo- Już w skład armii Aleksandra Macedońskiego wcho- znania patrolowego realizowały swoje zadania zarówno dziły oddziały lekkiej jazdy, zwane zwiadowcami lub pasywnie (obserwacja, podsłuch, śledzenie), jak i ak- włócznikami. Używano ich do ochrony taborów, dezor- tywnie (zasadzka, napad, wypad, rozpoznanie walką). ganizowania działań przeciwnika i prowadzenia dzia- Przełom XVIII i XIX wieku wniósł do sztuki wojen- łań pościgowych. Była to jazda wsparcia nienadająca nej nową jakość – armię masową ukształtowaną przez się do walki z dobrze opancerzonym przeciwnikiem. rewolucję francuską i wojny napoleońskie. Wagę roz- Z całą pewnością można stwierdzić, że wykonywała poznania doceniał jeden z najwybitniejszych teorety- zadania rozpoznania patrolowego. ków sztuki wojennej tego okresu – gen. Henri Jomini. W legionach rzymskich z kolei można było wyod- W Zarysach sztuki wojennej pisał: Istnieją cztery spo- rębnić dwa wyspecjalizowane typy zwiadowców: (łac.) soby umożliwiające zdobycie wiadomości, które po- exploratores i speculatores. Ich zadaniem było groma- zwolą sądzić o działaniach przeciwnika. Pierwszy dzenie informacji o armii przeciwnika i środowisku. z nich – to dobrze zorganizowane i hojnie opłacane Exploratores to pododdziały złożone w głównej szpiegostwo; drugi – to rozpoznanie prowadzone przez mierze z jeźdźców. Przeczesywali oni okolice, aby ze- zdolnych oficerów i oddziały wojsk lekkich; trzeci

1 Sun Tzu, Sztuka wojny, Ożarów Mazowiecki 2012, s. 123. 2 B. Głubisz, Jazda kozacka w armii koronnej 1549–1696, Poznań 2016, s. 171.

62 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

W trudnym terenie górskim, pustynnym i leśnym najbardziej efektywne jest użycie mniejszych zgrupowań bojowych w sile do wzmocnionego batalionu. RAFAŁ MNIEDŁO/11 LDKPANC MNIEDŁO/11 RAFAŁ

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 63 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

sposób polega na zdobywaniu wiadomości od jeńców z zadaniem rozpoznania potencjału bojowego sił wojennych, czwarty zaś – wysuwaniu samemu najbar- państw Osi; dziej prawdopodobnych hipotez. – dostarczały informacji o reakcji oddziałów Afrika W trakcie I wojny światowej rozpoznanie patrolowe Korps na ruchy sił brytyjskich; można było podzielić na dalekie (strategiczne), bliskie – nadzorowały jedyną arterię drogową w północnej (taktyczne) i bojowe3. Dalekie realizowały kawaleryj- Libii, na której odbywał się zasadniczy ruch sił skie związki taktyczne, wspierane i uzupełniane rozpo- państw Osi; znaniem lotniczym. Bliskie wykonywała kawaleria – dostarczały informacji o środowisku i warunkach dywizyjna i elementy rozpoznania patrolowego wy- meteorologicznych przyszłych obszarów działań armii znaczane doraźnie z pododdziałów piechoty4. Rozpo- brytyjskiej. Na podstawie danych otrzymanych od znaniem bojowym zajmowali się żołnierze znajdujący LRDG opracowano pierwsze szczegółowe mapy Libii; PRZYSZŁOŚĆ TO SYMBIOZA TECHNIKI I ZWIADOWCY,KTÓRY ZAWSZE BYŁ NIEZBĘDNYM ELEMENTEM DO OSIĄGNIĘCIA SUKCESU, A JEGO ROLA NA OBECNYM I PRZYSZŁYM POLU WALKI JEST NIEODZOWNA

się w styczności z przeciwnikiem – niezależnie od ro- – zapewniały transport dla sił specjalnych, agentów dzaju wojsk, który reprezentowali. wywiadu oraz oficerów łącznikowych współpracują- Z kolei II wojna światowa przyniosła znaczące zmia- cych z miejscową ludnością. Przerzucano ich za linię ny w sposobie działania i strukturach organizacyjnych wroga lub dostarczano do wojsk własnych; pododdziałów rozpoznania. Motoryzacja wielu armii, – udzielały wsparcia w postaci wydzielania prze- która jednak nie objęła Sił Zbrojnych II Rzeczypospoli- wodników oddziałom i pododdziałom w czasie ich tej, spowodowała, że do elementów rozpoznania patro- przemieszczania po pustynnych bezdrożach6. lowego wprowadzono wozy bojowe. Niemcy w swoich związkach taktycznych dysponowali batalionami roz- LATA POWOJENNE poznawczymi. W dywizjach piechoty składały się one Interesującym konfliktem, ze względu na sposób z trzech kompanii: konnej, motocyklowej i zmotoryzo- wykorzystania elementów rozpoznania patrolowego, wanej5. W dywizjach pancernych i grenadierów pan- jest wojna wietnamska. Już w pierwszych jej latach cernych były całkowicie zmotoryzowane. Charaktery- sformowano grupy zwiadowców wyspecjalizowanych stycznym sposobem ich działania była możliwość pro- do realizacji zadań w dżungli. Pododdziały te począt- wadzenia samodzielnej walki z niewielkimi siłami kowo zasilali żołnierze sił specjalnych oraz wyselekcjo- przeciwnika. W wojskach powietrznodesantowych po- nowani żołnierze armii południowowietnamskiej7. jawiły się elementy rozpoznawcze przerzucane do rejo- Zwiadowców szkolono w specjalnie do tego celu utwo- nów wykonywanych zadań drogą powietrzną. Ich zada- rzonej szkole – Recondo School w Nha Trang. Od roku niem było rozpoznanie rejonów lądowisk i zrzutowisk 1968 zaczęły funkcjonować pododdziały patrolowe da- oraz określenie zagrożenia ze strony przeciwnika. lekiego rozpoznania (Long Range Reconnaissance Zwiadowcy do ich oznaczenia byli wyposażeni w ra- Patrol – LRRP). Ich zadaniem było prowadzenie roz- diolatarnie Eureka. poznania na terenie kontrolowanym przez przeciwnika. Brytyjczycy w trakcie działań bojowych w Afryce Środkiem transportu były śmigłowce. Zadanie zwykle Północnej utworzyli jednostkę, której zadaniem było wykonywano od sześciu do dziesięciu dni. Grupa do- dostarczanie informacji z rejonów pustynnych znajdują- zorowała rejony odpowiedzialności rozpoznawczej cych się poza zasięgiem lotnictwa rozpoznawczego. Do o wymiarach 2 na 4 km. Przekazane dane umożliwiały tego celu sformowano pustynne grupy dalekiego zwia- kierowanie oddziałów kawalerii powietrznej w rejony du. Początkowo angielska ich nazwa brzmiała Long oddziałów przeciwnika zamaskowanych w dżungli. Range Desert Patrols, później jednak zmieniono ją na Zwiadowcy kierowali ogniem artylerii oraz lotnictwa Long Range Desert Group. Grupy te: i oceniali skutki uderzeń8. – realizowały dalekie patrole za linią styczności Pododdziały rozpoznawcze w Izraelskich Siłach wojsk na obszarze Trypolitanii, Cyrenajki i Tunezji Obronnych (Israel Defense Forces – IDF)9 od początku

3 J.S. Tym, Kawaleria w operacji i w walce, Warszawa 2006, s. 121. 4 E. Rommel, Piechota atakuje, Tetragon, s. 29. 5 S.W. Mitcham, Niemieckie siły zbrojne. Wojska Lądowe, t. 1, Warszawa 2009, s. 16. 6 T. Moreman, Long Range Desert Group Patrolman The Western Desert 1940-43, 2010 Osprey Publishing Ltd., s. 12–14. 7 P. Nykiel, Duchy dżungli, „Militarny Magazyn Specjalny Komandos” 1998 nr 7–8, s. 46. 8 Ibidem, s. 19–22. 9 M. Jadwiszczok, Pierwsza wojna izraelsko-arabska 1948 roku i jej wpływ na formowanie się Izraelskich Sił Obronnych, praca doktorska, Uni- wersytet A. Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Historyczny, Poznań 2010, s. 299.

64 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

stawiały na działania agresywne. Rozpoznanie walką Wojna, która wybuchła na Bliskim Wschodzie przedkładano w nich nad inne sposoby pozyskiwania w 1991 roku, była bez wątpienia jednym z najwięk- informacji. Początkowo zwiadowcy wykorzystywali sa- szych konfliktów zbrojnych drugiej połowy XX wieku. mochody osobowo-terenowe i półgąsienicowe trans- Uczestniczyli w niej zwiadowcy dwóch amerykań- portery opancerzone halftracki. Aby zwiększyć siłę skich rozpoznawczych pułków pancernych. Jednostki ognia patroli oraz ich możliwości prowadzenia rozpo- te w czasie konfliktu składały się z trzech rozpoznaw- znania walką, wzmacniano je czołgami. Po doświad- czych batalionów pancernych, dywizjonu artylerii czeniach z kampanii w 1956 roku władze izraelskie haubic, batalionu śmigłowców, batalionu zaopatrze- zdecydowały się na reformę swoich sił zbrojnych. Na- nia, baterii przeciwlotniczej, kompanii saperów, kom- cisk położono na rozwój wojsk pancernych i zmechani- panii rozpoznania i walki radioelektronicznej oraz zowanych. Niewielkiej modyfikacji, która później oka- kompanii chemicznej. Podstawowym zadaniem pułku PRZYSZŁOŚĆ TO SYMBIOZA TECHNIKI I ZWIADOWCY, KTÓRY ZAWSZE BYŁ NIEZBĘDNYM ELEMENTEM DO OSIĄGNIĘCIA SUKCESU, A JEGO ROLA NA OBECNYM I PRZYSZŁYM POLU WALKI JEST NIEODZOWNA

zała się niewystarczająca, poddano także elementy roz- było prowadzenie rozpoznania walką. Zwiadowcy poznania patrolowego. Pododdziały rozpoznania mieli wykrywać i określać punkty oporu przeciwnika, patrolowego doposażono w lekkie samochody tereno- szukać słabych miejsc w jego systemie obrony i, utrzy- we o dużej mobilności. Uzbrojono je w karabiny ma- mując z nim kontakt ogniowy, uniemożliwić mu wyko- szynowe i działa bezodrzutowe kalibru 106 mm. nywanie manewru na kolejne rubieże oporu. Z chwilą Analiza działań rozpoznawczych w wojnie 1967 napotkania przeważających sił przeciwnika ich zada- roku doprowadziła do kolejnej modyfikacji ich struktu- niem było zabezpieczenie wejścia do walki sił głów- ry i wyposażenia. Samochody terenowe i półgąsienico- nych dywizji pancernych. we transportery opancerzone zastąpiono transporterami M-113 oraz czołgami. Każda brygada pancerna w swo- PODSUMOWANIE jej strukturze dysponowała kompanią rozpoznawczą Na przestrzeni wieków dowódcy uświadomili sobie, składającą się z plutonu czołgów oraz dwóch plutonów że aby odnieść zwycięstwo, nie wystarczy tylko wyko- zwiadowców na transporterach M-113. Na szczeblu dy- rzystywać rozpoznanie patrolowe do obserwacji i śle- wizji występował batalion rozpoznawczy. Obejmował dzenia poczynań przeciwnika. Wprowadzono do syste- on trzy kompanie rozpoznawcze na czołgach i transpor- mu rozpoznania najnowsze osiągnięcia techniczne. Po- terach M-113, jedną kompanię na samochodach tereno- jawiły się też nowe rodzaje rozpoznania, które można wych oraz pluton medyczny i remontowy10. podzielić na dwie grupy. Pierwsza charakteryzuje się W 1979 roku z chwilą rozpoczęcia inwazji ZSRR na dominującą rolą, jaką odgrywa człowiek. Informacje Afganistan do walki stanęli mudżahedini. Rosjanie pozyskuje się przede wszystkim z wykorzystaniem szkoleni do prowadzenia działań na równinnych tere- ludzkiej percepcji (rozpoznanie patrolowe, specjalne, nach Europy Zachodniej nie byli przygotowani do star- agenturalne). W drugiej grupie nad ludzkimi zmysłami cia w górach Hindukuszu i na obszarach półpustyn- dominuje technika (rozpoznanie obrazowe, radioelek- nych. Punktowy charakter walk, a także sposoby dzia- troniczne, akustyczne, radiotechniczne itp.). łania przeciwnika sprawiły, że najbardziej efektywne Rozwój sztuki wojennej sprawia, że podejście do okazało się użycie mniejszych zgrupowań bojowych sposobów wykorzystania rozpoznania patrolowego na w sile do wzmocnionego batalionu. W tym specyficz- polu walki się zmienia. Jednak zwiadowca zawsze był nym środowisku walki najskuteczniej radziły sobie niezbędny do osiągnięcia sukcesu, a jego rola na współ- pododdziały rozpoznawcze. Spośród zwiadowców róż- czesnym i przyszłym polu walki jest nieodzowna. Roz- nych rodzajów wojsk na pierwsze miejsce wybijali się poznanie patrolowe w przyszłości musi tworzyć triadę żołnierze wojsk powietrznodesantowych. wzajemnie uzupełniających się elementów – człowie- Afganistan uświadomił dowódcom, że dominującym ka, platformy transportowej oraz systemów wsparcia środkiem transportu dla zwiadowców jest śmigłowiec. dowodzenia. Całość należy zaprojektować i skonfiguro- Zwiadowcy zarówno samodzielnie, jak i w składzie wać w sposób umożliwiający działanie w środowisku pododdziałów ogólnowojskowych brali udział w opera- sieciocentrycznym. Trzeba dążyć do sytuacji, kiedy po- cjach przeciwpartyzanckich. Przykładem jest operacja zyskaną przez element rozpoznawczy informację prze- „Panczszir-82”. Zwiadowcy jako pierwsi weszli do wal- każe się w czasie rzeczywistym do wyspecjalizowa- ki. Na górach otaczających dolinę w nocy z 15 na 16 nych sztabowych komórek rozpoznawczych. Przy- maja 1982 roku desantowano 11 kompanii rozpoznaw- szłość to symbioza zwiadowcy i techniki. Jedno bez czych. Ich celem było zablokowanie wejścia do doliny. drugiego nie będzie mogło egzystować. n

10 Ibidem, s. 129–130.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 65 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

Uzbrojone BSP, przeznaczone do prowadzenia rozpoznania obiektu, jego identyfikacji i zniszczenia, weszły do użycia. Ich możliwości bojowe sprawiły, że stały się one wartościowym celem.

ARKADIUSZ DWULATEK DORSZ CAMERA COMBAT +

66 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

Jak obronić platformy bezzałogowe?

UŻYCIE BEZZAŁOGOWYCH SYSTEMÓW LATAJĄCYCH W LOKALNYCH KONFLIKTACH ZBROJNYCH STANOWIŁO I NADAL STANOWI ŹRÓDŁO DOŚWIADCZEŃ, KTÓRYCH ANALIZA JEST PODSTAWĄ DO DALSZEGO ICH ROZWOJU.

kpt. mar. Małgorzata Niemc

eszcze kilka czy kilkanaście lat temu bezzałogowe Bezzałogowe statki powietrzne dzisiaj nie są już tak Autorka jest szefem Jstatki powietrzne (BSP) można było uważać za bardzo wyrafinowanymi, drogimi i trudno dostępnymi zespołu w 6 Oliwskim zwiastun przyszłości. Dzisiaj są one stałym elemen- systemami rozpoznania i rażenia. Oczywiście dużo Ośrodku Radio- tem wojskowej rzeczywistości, spotykanym w rejo- zależy tu od ich klasy i przeznaczenia. Są wśród nich elektronicznym. nach prowadzonych konfliktów zbrojnych. Jako nowy zarówno urządzenia niewielkie, przeznaczone do uży- środek walki BSP korzystały z pewnego rodzaju im- cia na poziomie drużyny czy plutonu, jak i platfor- munitetu, którym mogą się cieszyć nowe systemy my skonstruowane z myślą o długotrwałym prowa- uzbrojenia i dla których nie opracowano skutecznych dzeniu misji w skali operacyjnej czy nawet strategicz- sposobów przeciwdziałania. Sytuacja zmieniła się nej. Wcześniej domeną tych konstrukcji były różnego wraz ze zwiększającą się skutecznością użycia plat- rodzaju formy rozpoznania, monitorowania czy też form bezzałogowych i coraz większym ich nasyce- kontroli wyznaczonego obszaru. Następnie do uży- niem zarówno instytucji cywilnych, odpowiedzial- cia weszły uzbrojone (bojowe) BSP przeznaczone do nych za bezpieczeństwo publiczne, jak i sił zbrojnych. prowadzenia rozpoznania obiektu, jego identyfikacji

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 67 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

i zniszczenia. Innym ich zadaniem może być wsparcie Kolejne zagrożenie dla BSP stwarzają inne latające logistyczne działań, rozumiane jako dostarczanie platformy, zwłaszcza załogowe samoloty myśliw- środków materiałowych na pole walki, czy też ewaku- skie, choć zapewne w niedalekiej przyszłości poja- acja rannych. Wszystko to sprawia, że stały się one wią się także myśliwskie platformy bezzałogowe. wartościowym celem. Sytuacja taka miała miejsce w 2012 roku, gdy irań- skie Su-25 próbowały zniszczyć w powietrzu amery- ZAGROŻENIA kańską platformę MQ-1 Predator. Atak co prawda Do przeciwlotniczych środków ogniowych, umoż- zakończył się szczęśliwie dla Predatora, ale Su-25 liwiających zwalczanie platform bezzałogowych, nanie są maszynami myśliwskimi i użyły tylko uzbro- leżą armaty małokalibrowe oraz przenośne prze- jenia strzeleckiego. ciwlotnicze zestawy rakietowe (Man Portable Air Mniej szczęścia miały BSP przechwytywane Defence System – MANPADS). Uzbrojenie tej klasy przez izraelskie samoloty F-16. W ciągu ostatnich jest szeroko dostępne nie tylko w siłach zbrojnych, lat przynajmniej kilka takich zdarzeń miało miejsce lecz także wśród militarnych organizacji pozapań- w przestrzeni powietrznej Izraela lub w pobliżu jego stwowych o charakterze terrorystycznym. Platformy granic. Prawdopodobnie od roku 2009 izraelskie siły te można także zwalczać z wykorzystaniem indywi- powietrzne regularnie szkolą pilotów, doskonaląc ich dualnej lub zespołowej broni strzeleckiej. I to nieko- umiejętności w odnajdowaniu i niszczeniu małych niecznie z ziemi, gdyż karabin maszynowy może celów powietrznych. przykładowo być zamontowany w drzwiach śmi- Ale nie tylko oddziaływanie ogniowe zagraża bez- głowca lecącego równolegle do BSP – metoda prosta załogowym statkom powietrznym. Ich funkcjonowa- i w pewnych warunkach dość skuteczna. Przynaj- nie można zakłócić, wpływając na łącza sterujące mniej jeden taki przypadek miał miejsce podczas lub na systemy nawigacyjne. W wypadkach skraj- walk w Kosowie. nych możliwe jest przejęcie całkowitej kontroli nad O wiele groźniejsze dla tych platform są prze- platformą bezzałogową. Jeśli wierzyć stronie irań- ciwlotnicze systemy krótkiego zasięgu. Przykładów skiej, sytuacja taka miała miejsce w grudniu 2011 ich użycia w zwalczaniu platform bezzałogowych roku, kiedy to przechwycony został amerykański dostarczają konflikty toczone na wschodzie Ukra- RQ-170 Sentinel. Odpowiedzialna za to miała być iny oraz w Syrii. Na podstawie doświadczeń z nich specjalna irańska jednostka działań cybernetycz- płynących rosyjskie przedsiębiorstwa zmodernizo- nych, która miała przejąć kontrolę nad tą platformą. wały eksportową wersję artyleryjsko-rakietowych Strona amerykańska z kolei jako przyczynę jej utraty samobieżnych zestawów przeciwlotniczych Pancyr podała awarię. do standardu SM (Pancyr-SM). Obecnie mogą one W wypadku systemów nawigacyjnych możemy jeszcze efektywniej zwalczać nie tylko BSP, lecz mówić o zakłócaniu sygnałów wykorzystywanych do także amunicję kierowaną (fot.). O ich efektywno- lokalizacji lub o próbach wprowadzenia w błąd ukła- ści świadczy fakt, że nieraz obroniły one rosyjskie dów nawigacyjnych przez dostarczenie nieprawdzi- bazy w Syrii przed atakami rojów platform bezza- wych danych. Na razie systemy oddziałujące na łącz- łogowych1. ność i nawigację BSP znajdują się w wyposażeniu Dotychczas bardzo często działania z użyciem sił zbrojnych, z czasem jednak może dojść do ich bezzałogowych statków powietrznych prowadzono rozpowszechnienia, co wiąże się z większym zagro- w konfliktach, w których po obu stronach była wi- żeniem ze strony organizacji terrorystycznych. Moż- doczna duża różnica poziomów technologicznych. na też już chyba mówić o powstaniu nowej dziedziny Sytuacja może jednak się zmienić w wypadku kon- wiedzy, która odnosi się do prowadzenia WRE, i jest fliktu obejmującego strony dysponujące zbliżonym ukierunkowana na przeciwdziałanie BSP. potencjałem technologicznym lub wtedy, gdy prze- Osobnym zagadnieniem, związanym z zagroże- ciwnik dysponuje w miarę nowoczesnym, wielopo- niami dla BSP, są tzw. straty niebojowe. Wynikają ziomowym systemem obrony powietrznej. BSP mo- one często z błędów ludzkich lub awarii sprzętu. gą wówczas być zwalczane nie tylko środkami arty- Sposobem na ich zmniejszenie jest podniesienie po- leryjskimi i rakietowymi krótkiego zasięgu, lecz ziomu wyszkolenia operatorów i techników obsługu- także zestawami średniego lub nawet dalekiego za- jących zarówno aparaty, jak i wyposażenie stano- sięgu. Przykładem na to może być zestrzelenie ame- wisk kierowania. rykańskiego BSP RQ-4A Global Hawk przez Iran 20 czerwca 2019 roku. Nieuzbrojona platforma po- W KIERUNKU STEALTH wietrzna wartości około 176 mln dolarów prowadzi- Dotychczas bezzałogowe statki powietrzne przed ła rozpoznanie w rejonie cieśniny Ormuz na pułapie bezpośrednim zagrożeniem broniły się same. Głów- około 18 tys. m. Była to strata bolesna zarówno nie dzięki swoim wymiarom i charakterystykom lo- wizerunkowo, jak i finansowo. tu – mało kto kiedyś zadzierał głowę w poszukiwaniu

1 Według informacji ministra obrony Federacji Rosyjskiej Siergieja Szojgu do końca 2017 roku rosyjskie zestawy przeciwlotnicze w Syrii zestrzeliły 54 rakiety niekierowane i 16 dronów, https://www.gazeta.ru/.7.01.2018.

68 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

ewentualnego zagrożenia będącego małym punktem Podobnie jak w wypadku okrętów podwodnych zana niebie. Zwłaszcza w rejonach zurbanizowanych, chowanie skrytości działania stanie się podstawą ich charakteryzujących się dość wysokim poziomem ha- wykorzystania na polu walki i to nie tylko platform łasu cywilizacyjnego. Na ogół w wypadku tych plat- przeznaczonych do prowadzenia rozpoznania, lecz form nie stosuje się technik zmniejszających skutecz- także uderzeniowych. Z tego też względu ingerencja ną powierzchnię odbicia radiolokacyjnego (SPO), ale człowieka w ich działanie będzie ograniczana do po- też i nie są one dużymi obiektami latającymi. Podob- dejmowania najważniejszych decyzji. Może nie podnie jak i w odniesieniu do promieniowania cieplnego, czas całej misji, lecz na pewno w jej punktach kry- generowanego przez układ napędowy i urządzenia tycznych. Prawdopodobnie przyszłe BSP będą dys- pokładowe. Im mniejsza platforma, tym mniejszy ponować dużą autonomicznością i będą mogły jest emitowany przez nią ślad cieplny. Małe wymia- prowadzić działania samodzielnie w wyznaczonym ry, małe pola fizyczne i akustyczne powodują, że obszarze, poszukując przypisanych im celów do roz- BSP nie są wdzięcznymi obiektami do wykrywania, poznania, identyfikacji lub zniszczenia. także z użyciem środków technicznych. I zapewne Badania mające na celu sprawdzenie możliwości nie są też wdzięcznym celem dla rakiet przeciwlot- przeprowadzenia tego typu misji wykonała firma niczych naprowadzanych na podczerwień lub radio- BAE Systems w ramach programu Taranis. Polegały lokacyjnie. Poza tym, biorąc pod uwagę bilans fi- one na skonstruowaniu, zbudowaniu i przetestowa- nansowy, może się okazać, że rakieta jest droższa niu platformy bezzałogowej przeznaczonej do wyko- niż zniszczony przez nią samolot. nywania uderzeń z zachowaniem skrytości działań. Problem wykrywania dużych bezzałogowych stat- W wypadku konfliktu ze stroną dysponującą ele- ków powietrznych klasy MALE (Medium Altitude mentarną obroną przeciwlotniczą może wystarczyć Long Endurance) lub HALE (High Altitude Long zastosowanie odpowiedniego sposobu użycia tych Endurance), czyli aparatów prowadzących długo- platform. Mogą one prowadzić działania w nocy lub trwałe działania na średnich i dużych pułapach, bę- na dużej wysokości, poza zasięgiem małokalibro- dzie zapewne w przyszłości potraktowany tak samo wych środków przeciwlotniczych i przenośnych sys- jak samolotów załogowych. Aby zmniejszyć ich sku- temów rakietowych. Lub przeciwnie, będą wykony- teczną powierzchnię odbicia radiolokacyjnego, zo- wały swoją misję na małej wysokości, wykorzystując stanie zastosowane nie tylko odpowiednie ukształ- ukształtowanie terenu. W wypadku zagrożenia ze towanie kadłuba i skrzydeł, lecz będą wprowadzone strony lotnictwa przeciwnika można zastosować także materiały konstrukcyjne i pokrycia pozwalają- dość proste rozwiązanie polegające na zapewnieniu ce na pochłonięcie lub rozproszenie energii elektro- im ochrony ze strony własnych samolotów. Zostało magnetycznej generowanej przez radary wykrywają- ono przyjęte przez amerykańskie siły powietrzne po ce cele powietrzne. incydencie z irańskimi Su-25. Być może w przyszłości platformy te będą wyko- Innym sposobem, mogącym zapewnić może nie rzystywać silniki tylko po to, aby osiągnąć rejon tyle bezpieczeństwo platform bezzałogowych, ile działania, a potem utrzymać zakładany pułap lotu. wykonanie przez nie zadania, może być rój BSP Pozostając w wyznaczonym rejonie, będą korzystały działających niezależnie lub w ramach zmasowane- z powierzchni nośnych, szybując nad obszarem zain- go uderzenia na określony obiekt. Duża liczba sto- teresowania. Działania takie nie tylko pozwolą na sunkowo tanich aparatów może wprowadzić spore zmniejszenie sygnatury akustycznej i termicznej, zamieszanie w ugrupowaniu przeciwnika, odciąga- lecz także na oszczędność paliwa lub energii elek- jąc jego uwagę od najważniejszej platformy wykonu- trycznej, co przełoży się na wydłużenie czasu reali- jącej główne zadanie, którym może być uderzenie zacji zadania. z użyciem uzbrojenia pokładowego lub atak samo- Ale technologia stealth to nie tylko skuteczna po- bójczy. Ewentualnie można liczyć na to, że spośród wierzchnia odbicia (SPO) i walka z sygnałem radio- wielu wysłanych aparatów przynajmniej część wyko- lokacyjnym oraz sygnaturą cieplną. Platformy te mo- na postawione im zadanie. gą zostać wykryte i zlokalizowane także na podstawie ich śladu elektromagnetycznego, czyli dzięki DODATKOWE URZĄDZENIA namierzeniu transmisji systemów łączności i pracy Najprostszym sposobem zapewnienia platformom urządzeń pokładowych. Z tego też względu łączność bezzałogowym obrony jest zaimplementowanie między BSP a stanowiskiem kierowania będzie wśród ich systemów wyposażenia urządzeń pocho- ograniczana, a w sytuacjach ekstremalnych nawet do dzących z samolotów załogowych. Mogą to być na niezbędnego minimum, z prowadzeniem działań przykład urządzenia ostrzegające o opromieniowa- w całkowitej ciszy radiowej włącznie. niu wiązką radiolokacyjną lub wyrzutnie flar i celów pozornych. Nie zawsze jest to jednak możliwe, głów- NOWATORSKIE PODEJŚCIE nie z uwagi na ograniczenia przestrzenne i wagowe Potrzeba zachowania jak najmniejszej sygnatury oraz dostępne źródła energii. Innymi słowy, im elektromagnetycznej wymusza także zmianę kon- większa platforma, tym łatwiej wyposażyć ją w nie- cepcji użycia bezzałogowych statków powietrznych. zbędne urządzenia. Przykładem radiolokacyjnych

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 69 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE MO FEDERACJI ROSYJSKIEJ MO FEDERACJI

O EFEKTYWNOŚCI ZESTAWÓW PANCYR ŚWIADCZY FAKT, ŻE NIERAZ OBRONIŁY ONE ROSYJSKIE BAZY W SYRII PRZED ATAKAMI ROJÓW PLATFORM BEZZAŁOGOWYCH.

urządzeń ostrzegawczych na pokładzie BSP jest ze- Wśród innych przykładów prowadzonych prac staw SEER firmy Leonardo. Ma on masę 11 kg i jest nad integracją wyposażenia załogowych samolotów przeznaczony do klasyfikacji sygnałów radiolokacyj- z BSP można wymienić badania w Stanach Zjedno- nych oraz natychmiastowego dostarczania informacji czonych. W ich ramach rozważa się m.in. wyposa- o systemach zagrażających nosicielowi. Większy żenie platform MQ-9 Reaper w holowane wabiki i cięższy zestaw SAGE – o masie 20 kg – należy do AN/ALE-50 i urządzenia ostrzegawcze AN/ALR-69. grupy urządzeń wsparcia elektronicznego (Electronic Przykładem zestawu opracowanego specjalnie dla Support Measures – ESM). Służy on do tworzenia ob- BSP jest Light SPEAR firmy Elbit Systems. W jego razu sytuacji elektronicznej, z którego dane mogą być skład wchodzą: odbiornik z blokiem obróbki sygna- wykorzystywane w urządzeniach ostrzegawczych lub łów, dwa podskrzydłowe nadajniki zakłóceń oraz zakłócających. Jako przykład tych ostatnich można narzędzia programowe do tworzenia biblioteki za- polecić zestaw BriteCloud, imitujący sygnały stacji grożeń. Inne podsystemy zestawu producent określa wykrywania celów powietrznych i naprowadzania ra- jako produkty komercyjne (Commercial off the kiet. Wabiki tego zestawu są wystrzeliwane z wyrzutni Shelf – COTS). Masa zestawu wynosi 11–13 kg flar kalibru 55 mm i mogą stanowić wyposażenie nie w zależności od końcowej konfiguracji oraz potrzeb tylko samolotów załogowych, lecz także dużych BSP. montażowych.

70 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

Rozpowszechnianiu zastosowań systemów obron- nymi. I podobnie jak w odniesieniu do platform lata- nych na pokładzie BSP będzie sprzyjać w przyszłości jących, także na lądzie i na wodzie na początku się- postępująca miniaturyzacja systemów elektronicz- gnie się po najprostsze rozwiązania. Najprostsze, nych. Zmniejszanie masy urządzeń ostrzegawczych czyli wywodzące się z platform załogowych. i zakłócających będzie skutkować ich implementacją W wypadku bezzałogowych platform morskich na coraz mniejszych platformach. Takie działanie po- będą to zapewne zarówno konstrukcja, jak i materia- zwoli zaoszczędzić miejsce na inne wyposażenie, ły zastosowane do ich budowy. Zadaniem tych roz- uzbrojenie lub paliwo. wiązań będzie zmniejszenie skutecznej powierzchni odbicia radiolokacyjnego. Projektanci nowych plat- PRZECIW ZAKŁÓCENIOM form będą musieli zatroszczyć się także o zmniej- Zespół przedsięwzięć oddziaływania elektroniczne- szenie innych pól fizycznych, czyli akustycznego go na BSP można traktować jako jedną z form walki i termalnego. Z czasem nieodzowne staną się rów- elektronicznej. W literaturze angielskojęzycznej jest nież systemy walki radioelektronicznej, czy to w for- ona określana jako działania przeciwko powietrznym mie urządzeń ostrzegających, czy też zakłócających systemom bezzałogowym (Counter-Unmanned Aerial zarówno w sposób aktywny, jak i pasywny. Na razie Systems – C-UAS). Najprostszym sposobem postę- pojawiają się pierwsze konstrukcje z zaimplemento- powania w sytuacji wystąpienia zakłóceń łączności wanymi funkcjami bojowymi nieustępujące wielko- kierowania BSP lub systemów nawigacji jest zaim- ścią małym jednostkom załogowym. plementowanie procedury automatycznego przelotu I tak jak w odniesieniu do platform powietrznych do bezpiecznego rejonu bez zakłóceń. Nie zawsze i morskich, także te lądowe przejdą ewolucję podob- jest to jednak możliwe, zwłaszcza jeśli zakłócenia ną do tej, jaką przeszły pojazdy załogowe. W przy- nawigacji są skuteczne, co oznacza przerwanie lub szłości można się spodziewać zastosowania opance- zaprzepaszczenie misji. rzenia chroniącego przynajmniej żywotne systemy Aby temu przeciwdziałać, platformy wyposaża się platform, jeśli nie ich całość. Będą one również pro- w system przeciwdziałania zakłóceniom nawigacji. jektowane z myślą o przetrwaniu wybuchu choćby Przykładem może być implementowany na BSP małych ładunków minowych. A obronę przeciw po- S-100 Camcopter system GAJT (GPS Anti-Jam ciskom przeciwpancernym zapewnią im systemy Technology). Jego działanie polega na zastosowaniu ostrzegające oraz wyrzutnie granatów dymnych, czy siedmioelementowej aktywnej anteny i algorytmu to w zakresie światła widzialnego, czy też w pod- pozwalającego na redukcję wzmocnienia sygnału czerwieni. z kierunku, z którego są odbierane zakłócenia. GAJT powstał zapewne na podstawie doświadczeń CO DALEJ? zebranych podczas wykorzystania aparatów S-100 Na podstawie analizy trendów w rozwoju BSP przez Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy można stwierdzić, że ich dalszy rozwój będzie prze- w Europie (OBWE) na wschodzie Ukrainy. biegać dwutorowo. Z jednej strony można się spo- Inne rozwiązanie chroniące BSP przed „zgubie- dziewać konstrukcji zoptymalizowanych pod kątem niem się” to zdublowanie układów nawigacyjnych. jak najmniejszych kosztów w stosunku do uzyskiwa- Można do tego wykorzystać układy nawigacji iner- nych efektów. Z drugiej będą powstawać duże i na- cyjnej, które mogłyby przejąć sterowanie platformą szpikowane elektroniką aparaty przeznaczone do re- przez okres oddziaływania zakłóceń lub do chwili alizacji szerokiego spektrum zadań – dzięki zaim- wyjścia z zakłócanego obszaru. Pomocne w nawiga- plementowaniu technik modułowego wyposażenia cji mogłyby też okazać się radary mapujące teren. i uzbrojenia. Możliwe zapewne będą także warianty Przed próbami przejęcia kontroli nad BSP ma słu- pośrednie, zależne od zasobności kupującego. żyć wiele przedsięwzięć z zakresu bezpieczeństwa Inne kryterium ich rozwoju będzie związane informatycznego. Przede wszystkim ma to dotyczyć z przewidywanymi warunkami ich użycia, czyli za- zaszyfrowania danych przekazywanych łączami ko- leżnością od stopnia zagrożenia. W wypadku BSP munikacyjnymi. A także wykorzystania oprogramo- dużej wartości, czy to finansowej, czy też bojowej – wania odpornego na ataki cybernetyczne. należy się spodziewać zastosowania wielu systemów zwiększających ich żywotność na polu walki. Dzi- CZY TYLKO BSP? siaj popyt na rozwiązania tego typu jest jeszcze sto- W artykule skupiono się na problemie obrony sunkowo nieduży, ale w przyszłości będą one stano- platform bezzałogowych, ale przecież one funkcjo- wić integralną część rynku bezzałogowych syste- nują już praktycznie w każdym środowisku działań. mów powietrznych. Oprócz przestrzeni powietrznej można je wykorzy- Podobne trendy będzie można zaobserwować tak- stywać także na lądzie oraz na powierzchni mórz że w wypadku platform lądowych i morskich. Dzię- i oceanów, i pod nią. Zapewne w obu tych wypad- ki temu konstrukcje bezzałogowe staną się bardzo kach już w niedalekiej przyszłości pojawi się potrze- efektywnymi systemami do walki nie tylko z platfor- ba zabezpieczenia ich funkcjonowania i obrony mami załogowymi, lecz przede wszystkim z innymi przed zagrożeniami kinetycznymi oraz niekinetycz- systemami bezzałogowymi. n

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 71 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

Innowacyjne podejście do teorii informacji

ZBADANIE INFORMACJI, JEJ WŁAŚCIWOŚCI I PARAMETRÓW PRZEDSTAWIA ZNACZNE TRUDNOŚCI. WYNIKA TO PRZEDE WSZYSTKIM Z SUBIEKTYWNOŚCI OCENY JEJ WAŻNOŚCI I POŻYTECZNOŚCI DOKONYWANEJ PRZEZ ODBIORCÓW.

mjr dypl. SZRP Anna Świetlik rtykuł ten jest skierowany do osób, dla których nadająca się do użytku energia w postaci różnicy tem- Afizyka jest bardzo odległa, a jej powiązanie z teo- peratury między dwoma ciałami rozprasza się jako rią informacji przyprawia o zawrót głowy. Zapewne ciepło przepływające z cieplejszego do chłodniejsze- nie wszyscy zdajemy sobie sprawę z tego, że ta dzie- go ciała. Kiedy już zrozumiano, że ciepło jest ruchem dzina wiedzy ma swoje demony. Jednym z najsłynniej- cząsteczek, sformułowano ogólną wersję drugiej zasa- szych jest termodynamiczny demon Maxwella, który dy, zgodnie z którą stanowi ona ogólną regułę okre- usiłuje obalić prawo wzrostu entropii, czyli drugą za- ślającą kierunek procesów zachodzących w przyro- sadę termodynamiki. Zasadę tą można opisać całkiem dzie. Formułowana jest ona w różnych wersjach. Naj- Autorka jest asystentem krótko jako: wszystko się rozpada, ale w istocie jest ogólniejszy i najpełniejszy charakter ma twierdzenie w Zakładzie Operacji ona jeszcze prostsza i towarzyszy nam każdego dnia posługujące się pojęciem entropii. Ilustruje to przy- Instytutu Sztuki bez względu na to, czy rozmyślamy o tym, czy nie. kład zamku z piasku zbudowanego na plaży, który Operacyjnej i Taktyki na znika po kilku dniach, ponieważ kiedy wiatr i fale Wydziale Wojskowym ISTOTA ZJAWISKA przemieszczą ziarna piasku, ułożą go w konfiguracji Akademii Sztuki To jedna z najbardziej elementarnych reguł rządzą- losowej nieprzypominającej dawnej budowli. Wojennej. cych naszą rzeczywistością, w swym oryginalnym Zgodnie z drugą zasadą termodynamiki entropia sformułowaniu odnosząca się do procesu, w którym z biegiem czasu wzrasta, co oznacza, że wzrasta

72 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

+ JOSEPH JOHN THOMSON: Informację można gromadzić, ale korzyść z niej mamy tylko wtedy, kiedy ją tracimy, a dokładniej, gdy ją przekazujemy innym lub wykorzystujemy w określonym celu. SHUTTERSTOCK

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 73 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

RYS. 1. WZROST ENTROPII A.

B. Początkowe uporządkowanie (A) zawsze kończy się bałaganem (B).

RYS. 2. Komunikat Komunikat wysłany odebrany

MODEL SZUM KOMUNIKACJI KODOWANIE KODOWANIE SHANNONA DEKODOWANIE DEKODOWANIE

SYGNAŁ

SPRZĘŻENIE ZWROTNE

Komunikat KANAŁ Komunikat odebrany KOMUNIKACYJNY wysłany

Opracowanie własne (2). NADAWCA ODBIORCA

RYS. 3. 1 5 4 MODEL 2 KOMUNIKACJI SHANNONA I WEAVERA KANAŁ

ECHO... ECHO... 3 1. Idea 2. Rozpaczliwa próba wyrażenia idei słowami 3. Szumy i szumowiny w kanale

4. Rozpaczliwa próba dosłyszenia tego, co wydobywa się z kanału Źródło: maltering.pl/. 5. Rozpaczliwa próba zrozumienia tego, co udało się usłyszeć

74 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

stopień skomplikowania i nieuporządkowania nasze- wych, tak aby mogły one oznaczać to samo we wszyst- go układu (w tym wypadku zamku z piasku). O ile kich językach. Dlatego proponuję nazwać S entropią zamek charakteryzował się bardzo dużym stopniem ciała, od greckiego słowa „przekształcać”. Rozmyślnie uporządkowania, o tyle z biegiem czasu ziarenka pia- ukułem słowo „entropia” na podobieństwo słowa ener- sku przechodzą do stanu mniej uporządkowanego, gia, jako że obie te wielkości są analogicznie ważne zatem entropia staje się coraz wyższa. Jest to postulo- w fizyce i stąd analogia nazw wydaje mi się pomocną2. wane przez drugą zasadę termodynamiki, która determinuje spontaniczny kierunek zachodzenia zmian ZWIĄZKI Z INFORMACJĄ w układach izolowanych, czyli przejście z układu Wspomniany przykład cząsteczek gazu o różnych o większym porządku do układu z mniejszym po- prędkościach w naczyniach połączonych dąży do en- rządkiem, ponieważ utrzymanie porządku w układzie tropii przez wymieszanie się cząsteczek o większej wymaga dostarczania energii. Zatem każdy układ i mniejszej energii. Przyjmując duży poziom uogólnie- dąży do stanu nieuporządkowania, czyli do maksy- nia, można założyć, że tak jak entropia gazu określa malizacji entropii. liczbę położeń, jakie cząsteczki mogą przyjmować Załóżmy, że mamy dwa naczynia połączone. Jeśli względem siebie, tak informacja zawarta w sygnale w każdym z nich zgromadzimy cząsteczki gazu o róż- wyznacza liczbę różnych wiadomości, które da się nej prędkości (rys. 1 A), to po pewnym czasie nasz po- transmitować. Własność ta została zaadaptowana przez rządek ulegnie stopniowemu zburzeniu (rys. 1 B) i cały twórcę teorii informacji Claude Elwooda Shannona wysiłek włożony w rozdzielenie cząstek pójdzie na w opracowaniu The Mathematical Theory of Commu- marne. Aby przywrócić porządek, należy do układu nications. Zauważył on, że informacja i entropia są ze dostarczyć energii z zewnątrz. Opisał to Dietrich sobą blisko związane. Shannon3 określił entropię jako Stauffer na następującym przykładzie: Każdy, kto przez liczbę jednostek binarnych potrzebnych do zakodowa- dłuższy czas korzysta z biurka lub jakiegokolwiek po- nia danej wiadomości przesyłanej między nadawcą mieszczenia, zauważy, że po jakimś czasie zawsze a odbiorcą. Liczba bitów użytych w danej wiadomości wkrada się tam bałagan. Ogólnie rzecz biorąc, przyro- oznacza tylko ilość informacji, jaka pojawia się w pro- dę charakteryzuje taka sama tendencja do przechodze- cesie komunikowania. Entropia w tym wypadku jest nia od początkowego stanu uporządkowania do końco- miarą uporządkowania jednostek elementarnych – wego stanu bałaganu. Dlatego też musimy znaleźć bitów. Odzwierciedla to przykład hasła do komputera. wielkość, która stanowiłaby miarę tego bałaganu (nie- Jak określić, czy jest ono silne, czy słabe? Miarą jego porządku) i wielkość ta jest zwana entropią1. siły jest stopień jego nieuporządkowania – jego loso- Nasuwa się pytanie, dlaczego tworzenie nieporządku wość, czyli entropia. Jest ona wyrażana w bitach. Mak- przychodzi z taką łatwością, natomiast sprzątanie wy- symalna liczba kombinacji danego hasła jest wyrażona daje się być żmudne, nudne i długotrwałe. Zacznijmy liczbą zapisaną jako dwójka do potęgi równej liczbie od definicji entropii. W chemii i fizyce pojęcie to służy bitów entropii hasła. W wypadku hasła o entropii wy- do określenia, czy jakaś przemiana jest samorzutna, noszącej 128 bitów liczba kombinacji zapewniających tzn. czy zachodzi spontanicznie, czy też nie. Może skuteczne złamanie tego hasła jedną z metod wynosi brzmi to skomplikowanie, dlatego można ująć to ina- 2128 – i jest ona niewyobrażalnie duża. czej. Kiedy tworzy się bałagan, entropia się zwiększa, Shannon przedstawił matematyczny model przesyła- ponieważ rozsypanie ziarenek ryżu na dywanie przy- nia informacji z wykorzystaniem takich środków ko- chodzi bardzo łatwo, z kolei ich wyzbieranie jest już munikacji, jak telegraf czy nadajnik radiowy (rys. 2). sporym problemem, gdyż wymaga dostarczenia ener- Z rysunku tego wynika, że nadawcą jest osoba przeka- gii, dlatego entropia maleje. Podobnie dzieje się w wy- zująca komunikat, odbiorcą zaś ta, do której ten komu- padku przedstawionego wcześniej zamku z piasku, sta- nikat jest kierowany. Kanał to środek przekazywania nowiącego kombinację uporządkowanych ziarenek pia- informacji. Kod, czyli język, jest systemem znaków. Na sku. Charakteryzuje się on niską entropią, natomiast wstępie w umyśle nadawcy pojawia się określona myśl piasek rozwiany przez wiatr – wysoką. (idea). Aby mogła ona zostać przekazana rozmówcy, Formalną definicję zjawiska entropii wprowadził do należy ja zakodować, tzn. nadać jej słowne brzmienie. fizyki Rudolf Clausius w 1865 roku. Wykazał on, że Odbiorca, by mógł zrozumieć usłyszaną wypowiedź, możliwe jest zdefiniowanie nowej wielkości fizycznej, dokonuje procesu odkodowania na własny język. Szu- która zależy od wielkości opisujących dany układ mem natomiast jest wszystko to, co zakłóca komunika- fizyczny, np. od ciśnienia i temperatury, a jej zmiana cję, zarówno na poziomie nadawcy, odbiorcy, jak i ka- zależy wyłącznie od ilości wprowadzonego do niego nału (rys. 3). ciepła. Wielkość tę nazwał entropią. Wybór nazwy uza- Przedstawiony przykład modelu kanału komunika- sadniał następująco: Wolę korzystać z języków starożyt- cyjnego wskazuje, że zakłócenia sprawiają, że komu- nych przy tworzeniu nazw ważnych wielkości nauko- nikaty wejściowe mogą na wyjściu zostać odebrane

1 D. Stauffer, H.E. Stanley, Od Newtona do Mandelbrota. Wstęp do fizyki teoretycznej, Warszawa 1996. 2 L.N. Cooper, Istota i struktura fizyki, Warszawa 1975, s. 375. 3 Ibidem, s. 20.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 75 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

tak, że wysyłający i odbiorca nie porozumieją się. bec tego możliwe może być skonstruowanie urządze- Udana komunikacja powinna więc przynajmniej nia lub też istnieje istota o tak wyostrzonych zmy- umożliwiać rozróżnianie przesyłanych informacji słach, że może ona prześledzić drogę każdej oddziel- i wyodrębnianie ich z szumu. nej cząsteczki i dlatego może robić to, co jest dla nas Osiągnięciem teorii informacji jest dostrzeżenie, że obecnie niemożliwe. Istotę tę nazwano demonem Ma- informacja i entropia są ze sobą blisko związane. xwella. Jej definicję autor podał w 1867 roku: [...] je- Czym zatem jest informacja? Zacznijmy od parafrazy śli wyobrazimy sobie skończoną istotę, poznającą tory aforyzmu, którego autorem jest Joseph John Thomson. i prędkości wszystkich molekuł po prostu przez przy- Według niego z informacją jest tak, jak z pieniędzmi: glądanie się im, lecz niezdolną do wykonania pracy, można ją gromadzić, ale korzyść z niej mamy tylko poza otwieraniem i zamykaniem otworu w przegro- wtedy, kiedy ją tracimy, a dokładniej, gdy ją przekazu- dzie przy pomocy zasuwy pozbawionej masy5. Zasuwa jemy innym lub wykorzystujemy w określonym celu. porusza się bez tarcia, zatem demon Maxwella w za- Tak rozumiana informacja jest cennym zasobem, ta- sadzie nie wykonuje pracy, a mimo to może posegre- kim jak złoto czy pieniądze, które można inwestować gować cząsteczki (rys. 4). Osiągnięty stan cechuje w celu maksymalizacji zysków lub zdobycia określo- wtedy zmniejszona entropia. nych informacji. Są również osoby, które czerpią sa- Zatem wspomniany demon to inteligentny i niezwy- tysfakcję z chowania owych zasobów w przysłowiową kle chyży odźwierny zaopatrzony w mikroskopowe skarpetę. Stanowi to potwierdzenie tezy Wienera, że oczy, istotnie skończony6, zdolny do posegregowania informacja to nie materia ani energia. Nie jest materią, cząstek o małej i dużej prędkości, zmniejszając entro- lecz jest w materii i jest z nią skojarzona. Nie jest pię systemu i przekształcając informacje w energię. energią, ale jest w energii i jest z nią skojarzona. Nie Istota ta bez wkładu pracy podwyższa temperaturę jest przestrzenią, lecz jest w przestrzeni i jest z nią w komorze B, a obniża w komorze A, co jest sprzecz- skojarzona. Informacja opisuje przestrzeń i organiza- ne z drugą zasadą termodynamiki. Co mówi nam ten cję materii. John Wheeler uważa, że rzeczywisty eksperyment? Mówi, że wbrew tej zasadzie spadek świat aktualizuje się przez akt obserwacji i zdobywa- entropii jest możliwy bez wydatkowania energii. Roz- nia informacji. Chociaż przywykliśmy myśleć, że to wiązywanie tego problemu nazywano egzorcyzmowa- realny świat rodzi obserwatora i informację, to jednak niem diabła lub demona. dopiero poznawanie i wiedza obserwatora aktualizują Skuteczne egzorcyzmy nad inteligentnym demonem fakt jego istnienia. Dzieje się to za sprawą praw fizyki Maxwella przeprowadzili Rolf Landauer i Charles (również praw teorii informacji), które aktualizują Bennett7. Pokazali oni, że działanie takiej istoty oży- świat fizyczny. wionej nie narusza drugiej zasady termodynamiki. Zależność między informacją a entropią opisał Leon Zgodnie z tym twierdzeniem demon jest zmuszony do Brillounin w następujący sposób: Żaden układ fizycz- zapisywania i wymazywania z pamięci informacji ny nie jest w pełni opisany (określony). Znamy jedynie gromadzonych podczas obserwacji ruchu cząsteczek wartości pewnych zmiennych makroskopowych, nato- gazu idealnego, ponieważ aby wiedzieć, czy ma otwo- miast nie jesteśmy w stanie podać dokładnych położeń rzyć drzwiczki, czy nie, musi gromadzić informację i prędkości wszystkich cząstek tego układu. Dysponu- o cząstkach. Jeśli demon jest automatem skończonym, jemy jedynie częściową informacją na temat takiego musi mieć skończoną pamięć. W którymś momencie układu, większość informacji o jego szczegółowej ona się wyczerpie i demon, aby móc dalej pracować, strukturze jest dla nas niedostępna. Entropia mierzy musi zacząć ją czyścić. Entropia wzrasta, gdy demon brak informacji, inaczej mówiąc, określa ona całko- usuwa bity ze swojej pamięci. Operacje te pociągają witą ilość traconej przez nas informacji o mikrostruk- za sobą pobieranie przez niego pewnej ilości energii turze układu4. (z otoczenia) i jej wydalenie (do otoczenia), przy Do przedstawienia powiązania między informacją czym ilości te kompensują się wzajemnie. Skasowa- a entropią służy eksperyment myślowy przeprowa- nie jednego bitu informacji zwiększa entropię otocze- dzony przez Jamesa Clerka Maxwella i opisany w jenia co najmniej o k×T ln 2. Zatem inteligentny demon go książce pt. Teoria ciepła w 1871 roku. Zapropono- Maxwella nie narusza drugiej zasady termodynamiki wał on w niej hipotezę o istnieniu mikroskopijnego i zgodnie z nią funkcjonuje. urządzenia lub istoty umożliwiających skonstruowa- Wyobraźmy sobie mniejszego demona Maxwella, nie perpetuum mobile drugiego rodzaju. Miałoby to który dysponuje w naczyniu tylko jedną cząsteczką kolosalne znaczenie techniczne i obalałoby drugą za- i umieszcza ją po jednej lub drugiej stronie. Jest to sadę termodynamiki. Punktem wyjścia w rozważa- model komórki pamięci o pojemności jednego bita. niach Maxwella było zaobserwowanie, że gaz idealny Bit jest symbolem, który może przyjmować dwie jest zbiorem cząsteczek o różnych prędkościach. Wo- różne postacie. Jeśli chcemy zapisać go na papierze,

4 L. Brillounin, Nauka o teorii informacji, Warszawa1969, s. 21. 5 J.C. Maxwell, List do Taita z 1 XII 1873, SLP II, # 483. 6 Ibidem, # 350. 7 W. Salejda, Co wiedzieć powinien o fizycznej naturze informacji i procesach jej przetwarzania, http://www.if. pwr.wroc.pl/˜ssalejda/. 25.03.2019.

76 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

RYS. 4. EKSPERYMENT MYŚLOWY: DEMON MAXWELLA

A. B. A. B. Źródło: http://zon8.physd.amu.edu.pl/QC/maxdemon.html/pl. RYS. 5. DEMON MAXWELLA Z JEDNYM BITEM INFORMACJI

0 1

Opracowanie własne. RYS. 6. ENTROPIA A RUCH

W stanie stałym molekuły W stanie ciekłym molekuły W stanie ciekłym molekuły wody mają najmniejszą prędkość wody poruszają się i zderzają wody poruszają się z większą (drgają w strukturze kryształu, ze sobą, zatem entropia prędkością niż w stanie ciekłym, zatem entropia jest mała). jest średnia. entropia jest duża.

Opracowanie własne na podstawie R. Feynmann, R.B. Leighton, M. Sands, Feynmanna wykłady z fizyki, t. I, cz. 2, PWN 1969, s. 315.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 77 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

to stosujemy symbole pomocnicze 0 i 1 (rys. 5). Każ- rią informacji? W tym właśnie miejscu zajmiemy się dy ze stanów bitu może przenosić jedną wiadomość entropią informacyjną z użyciem metod probabili- w identyczny sposób, tak jak np. słówko rower prze- stycznych. Zgodnie z teorią informacji entropia po- nosi wiadomość na temat rzeczy z kierownicą i zwy- zwala zmierzyć, jak dobrze możemy skompresować kle dwoma kołami. daną wiadomość oraz jak bardzo możemy niwelo- Przejdźmy teraz do kolejnych przykładów, które po- wać szum przy jej przesyłaniu. Przydaje się ona rów- zwolą nam zrozumieć powiązanie entropii z teorią in- nież jako miara losowości i korelacji w różnych na- formacji. Richard Feynmann przedstawił związek rzędziach statystycznych. Aby wyprowadzić wzór między entropią a porządkiem. Przede wszystkim po- na entropię, posłużymy się narzędziem w postaci dał, jak należy rozumieć porządek i nieporządek. Oto woreczków z czterema diabełkami każdy (rys. 7). co napisał: Nieporządek mierzymy liczbą sposobów, Warto pamiętać, że entropia jest zawsze miarą nie- w które można poustawiać składniki, nie naruszając wiedzy. Dlatego też na przykład woreczek, w któ- wyglądu zewnętrznego ciała. Przy pomocy tej tech- rym znajdują się cztery czerwone diabełki, ma en- nicznej definicji nieporządku możemy zrozumieć tropię zero. Woreczek pierwszy daje nam najwięcej twierdzenie o entropii. Przez porządek nie rozumiemy informacji na temat tego, jakiego diabełka wylosuje- przyjemnego ładu, ale to, że liczba różnych sposobów, my (wiemy na pewno, że będzie to diabełek czerwo- na które możemy go zmienić nie naruszając wyglądu ny), woreczek 2 daje nam trochę wiedzy, a woreczek zewnętrznego jest względnie ograniczona8. W tym 3 – najmniej. Entropia jest w pewien sposób przeci- miejscu warto przywołać biurko i panujący na nim ba- wieństwem wiedzy. Powiemy więc, że woreczek 1 łagan. Zmiana położenia przedmiotów na zabałaga- ma najmniejszą entropię, woreczek 2 – średnią, nionym biurku nie wpłynie na odczucie nieporządku a woreczek 3 – największą. i nie wymaga takich nakładów energii jak przy jego Zastanówmy się teraz, jak określić entropię dla porządkowaniu, które i tak po pewnym czasie przej- wszystkich trzech woreczków. Pamiętajmy o jej defi- dzie od początkowego stanu uporządkowania do koń- nicji: jeśli molekuły mają wiele możliwych uporząd- cowego stanu bałaganu. Aby zrozumieć techniczną kowań, to system ma wysoką entropię, a jeśli mają stronę definicji Feynmanna, popatrzmy na świat mi- ich niedużo, to system ma niską entropię. W naszym kroskopowo. W jednej małej łyżeczce wody znajduje wypadku pierwszą próbą byłoby policzenie liczby się astronomiczna liczba cząsteczek, które są w nie- możliwych uporządkowań diabełków. Wtedy dla wo- ustannym ruchu. Cały czas zmieniają swoje położe- reczka 1 mamy jedno możliwe uporządkowanie, nie w przestrzeni. Jednak ich ruch wcale nie wpływa cztery uporządkowania dla woreczka 2 i sześć dla na kroplę wody, która nie porusza się i nie zmienia woreczka 3 (rys. 8). swego kształtu. Jeśli zrobilibyśmy im zdjęcie, to taki Jeśli istnieje wiele możliwych uporządkowań, to obraz nazwalibyśmy mikrostanem. Potocznie, jeśli entropia układu jest wysoka, w przeciwnym razie – cząstki wewnątrz układu mogą się znajdować w wie- niska. Rozważymy grę, w której mamy do wyboru lu stanach, to układ ma wysoką entropię. Na przy- trzy woreczki, a w nich znajdują się diabełki. Zasady kład woda w trzech stanach: stałym, ciekłym i gazo- są następujące: wym ma różne entropie. Entropia często jest opisy- – wybieramy jeden z trzech woreczków; wana jako miara chaosu i stopnia nieuporządkowania. – diabełki w wybranym woreczku pokazano nam To określenie jest niestety mylące. Na przykład, co w pewnym porządku. Następnie umieszczono je jest bardziej nieuporządkowane? Szklanka pokru- w nim ponownie; szonego lodu czy kubek wody o temperaturze poko- – wyjmujemy jednego diabełka z woreczka, zapisu- jowej? Większość ludzi powie, że bardziej nieupo- jemy kolor i wkładamy go z powrotem; rządkowany jest lód w szklance, ale tak naprawdę – jeśli zapisane kolory tworzą tę samą sekwencję, lód ma niższą entropię niż woda. Jest on bardziej co porządek diabełków pokazany na początku, wy- uporządkowany niż ciecz otrzymana po jego stopie- grywamy 1 mln zł. Jeśli nie, przegrywamy. niu, ponieważ atomy w krysztale tworzą struktury Załóżmy, że wybraliśmy woreczek 2, w którym są regularne, tzn. takie, że każdy z nich zajmuje okre- trzy czerwone diabełki i jeden zielony. Powiedzmy, ślone miejsce w przestrzeni, zatem lód ma niską en- że pokazano nam je w następującej kolejności: czer- tropię. Natomiast w wodzie każda cząsteczka może wony, czerwony, czerwony, zielony. Prawdopodo- swobodnie się poruszać w całej przestrzeni i dlatego bieństwo wylosowania jako pierwszego czerwonego postrzegamy ten stan jako stan nieporządku, dlatego diabełka wynosi 0,75. Aby drugi diabełek był czer- też woda ma średnią entropię. Cząsteczki znajdujące wony, prawdopodobieństwo ponownie wynosi 0,75 się w parze wodnej poruszają się swobodnie z dużą (pierwszego diabełka wkładamy ponownie do wo- prędkością, w związku z tym para wodna ma wysoką reczka po obejrzeniu jego koloru). Aby trzeci diabe- entropię. Im większa swoboda ruchu, tym większa łek był czerwony, prawdopodobieństwo ponownie entropia (rys. 6). wynosi 0,75. Aby czwarty diabełek był zielony, Ale co przytoczony przykład ma wspólnego z teo- prawdopodobieństwo wynosi 0,25. Ponieważ są to

8 R. Feynmann, R.B. Leighton, M. Sands, Feynmanna wykłady z fizyki, t. 1, cz. 2, Warszawa 1969, s. 315.

78 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

RYS. 7. ZOBRAZOWANIE WYPROWADZENIA WZORU NA ENTROPIĘ

WORECZEK 1 WORECZEK 2 WORECZEK 3

cztery czerwone trzy czerwone dwa czerwone diabełki diabełki i jeden i dwa zielone zielony diabełki

Na podstawie posiadanych informacji W drugim woreczku wiemy z 75% pew- W trzecim woreczku wiemy z 50% pew- możemy stwierdzić, że w pierwszym wo- nością, że wylosowany diabełek nością, że wylosowany diabełek będzie reczku na pewno będzie wylosowany będzie czerwony i z 25% pewnością, czerwony i z taką samą pewnością, że czerwony diabełek. że zielony. będzie zielony.

RYS. 8. LICZBA UPORZĄDKOWAŃ PRZYPISANYCH DO KAŻDEGO WORECZKA

Opracowanie własne (2).

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 79 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

RYS. 9. PRAWDOPODOBIEŃSTWO WYGRANEJ

Woreczek 1

Prawdopodobieństwo 1 x 1 x 1 x 1 = 1 wygrania

Woreczek 2

Prawdopodobieństwo 0,75 x 0,75 x 0,75 x 0,25 = 0,105 wygrania

Woreczek 3

Prawdopodobieństwo 0,5 x 0,5 x 0,5 x 0,5 = 0,0625 Opracowanie własne. wygrania

LOGARYTMY

n 1 n n 1 n S(pi) = ∑i = 1 pi logr ( ) = – ∑ i = 1 pi logr (pi) ∑i = 1 pi logr ( ) = – ∑ i = 1 pi logr (pi) pi pi

gdzie: Zatem prawdopodobieństwo wylosowania diabełków w określonym porządku wynosi:

S(pi) – entropia, p(i) – prawdopodobieństwo wystąpienia danego zdarzenia, 0,75*0,75*0,75*0,25 = 0,105 n – liczba wszystkich niepowtarzalnych znaków, i – zmienna iterująca, Stosujemy wzór nr (1) i otrzymujemy: r – podstawa logarytmu, w tym wypadku jest równa 2, log(075*0,75*0,75*0,25) = -[log2(0,75) + log2(0,75) + ponieważ mówimy o bitach jako o jednostce entropii. log2(0,75) + log2(0,25)] = 3,245 Entropia określa naszą niewiedzę o tym, które ze zdarzeń Ostatnim krokiem jest obliczenie średniej, aby uzyskać się zrealizuje. Jest ona minimalna, gdy jedno ze zdarzeń wzór na entropię. Mamy cztery diabełki, zatem dla worecz- jest pewne, i maksymalna, gdy wszystkie są prawdopo- ka 2 entropię obliczamy ze wzoru: dobne w równym stopniu. Gdy mamy dwa niezależne zda- 0,25*{[log2(0,75) + log2(0,75) + log2(0,75) + rzenia, ich entropia jest sumą entropii składowych: log2(0,25)]*(-1)} = 0,811 Jeśli obliczymy entropię dla woreczka 1 (cztery czerwone Log(ab) = log(a) + log(b) (1) diabełki), otrzymamy: 0,25*{[log2(1)+ log2(1)+ log2(1)+ log2(1)]*(-1)} = 0 W wypadku woreczka 2, w którym są trzy diabełki czer- dla woreczka 3 (dwa czerwone diabełki i dwa zielone) wone i jeden zielony, jak już wcześniej wspomniano, wy- otrzymujemy entropię równą 1: losowanie każdego z nich jest zdarzeniem niezależnym. 0,25*{-[log2(0,5)+ log2(0,5) + log2(0,5) + log2(0,5)]} = 1

zdarzenia niezależne9, prawdopodobieństwo wystą- nej wynosi 1, dla woreczka 2 – 0,105, a dla woreczka 3 pienia układu kolorystycznego diabełków pokazanego – 0,0625. na początku eksperymentu wynosi: (0,75) × (0,75) × Entropia w teorii informacji jest definiowana jako (0,75) × (0,25) = 0,105. Zatem prawdopodobieństwo średnia ilość informacji przypadająca na znak symboli- wygranej jest małe. Na rysunku 9 prześledzimy praw- zujący zajście zdarzenia z pewnego zbioru. Zdarzenia dopodobieństwo wygranej dla każdego z trzech wo- w tym zbiorze mają przypisane prawdopodobieństwa reczków. Dla woreczka 1 prawdopodobieństwo wygra- wystąpienia. Aby wyznaczyć wzór na entropię, wpro-

9 Dwa zdarzenia są niezależne, gdy wystąpienie jednego z nich nie ma wpływu na wystąpienie drugiego, np. pogoda dzisiaj i 20 września 1800 roku, wynik dwóch rzutów monetą. Ponadto każde dwa zdarzenia, takie że P(AB)=P(A)×P(B).

80 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 TEMAT NUMERU – ROZPOZNANIE

wadzimy logarytmy (patrz ramka). Mamy więc naszą formułę entropii, ujemnego logarytmu prawdopodobieństwa wygranej w naszej grze. Zauważmy, że wartość entropii jest niska dla woreczka 1, wysoka dla woreczka 3 i średnia dla woreczka 2. Zatem entropia określa naszą niewiedzę o tym, które ze zdarzeń wystąpi. Ta niewiedza jest minimalna, gdy jedno ze zdarzeń jest pewne i maksymalna, gdy wszystkie są prawdopodobne w równym stopniu. Jest ona średnią ważoną ilości informacji, jaką niesie pojedyn- cza wiadomość nadawana ze źródła informacji. Wagi stanowią prawdopodobieństwo nadawania poszczegól- nych wiadomości przez dane źródło informacji. Jed- nostką entropii jest bit (stąd podstawa logarytmu wynosi 2). Na podstawie wartości entropii dla konkretnego przekazu informacji można mówić o relacji prawdopo- dobieństwa zaistnienia danego zdarzenia do ilości informacji zawartych w wiadomości o danym zdarzeniu. Oznacza to, że im mniej prawdopodobny jest wynik danego zdarzenia, tym więcej informacji zawiera wia- domość o jego zaistnieniu (wiadomość jest tym cen- Bardzo ważna jest umiejęt- niejsza)10. ność wyszukiwania, selekcji i wykorzystywania zasobów informacji oraz zastosowa- ZROZUMIEĆ PROBLEM nia ich do budowania Prawdopodobnie treści przedstawione w artykule za- swojej wiedzy. wierają dla odbiorcy sporo nowych informacji. Można uznać, że entropia informacji jest duża. Gdyby zapre- zentowano w nim same oczywistości, wówczas entropia tej informacji byłaby bardzo mała. W erze informacji, wraz z upowszechnieniem się dostępu do nich oraz zwiększeniem szybkości ich przepływu nabierają one coraz większego znaczenia w codziennym życiu. Su- biektywność informacji powoduje, że jej wartość jest różna w zależności od jej odbiorcy. Materia, energia i informacja – to trzy żywioły, których kompozycja wyznacza paradygmaty cywilizacyjne […]. W epoce przedprzemysłowej dominowała materia […], w jakiej człowiek wykorzystywał energię do przetwarzania przyrody […]. W epoce wczesnoprzemysłowej skala użycia energii sukcesywnie rosła, by w czasach rewolu- cji przemysłowej – wieku maszyny parowej i elektrycz- ności – osiągnąć wysoki poziom zmechanizowanego przetwórstwa. W epoce poprzemysłowej znaczenie ma-

terii i energii relatywnie malało, natomiast kluczowym ARKADIUSZ SOCHA/PIXABAY czynnikiem staje się informacja i wiedza11. Fundamentem rozwoju wiedzy i innowacji są informacje. Ich nadmiar zmusza odbiorcę do wzmożo- nego wysiłku wkładanego w ich odbiór i selekcję, zować12. Zatem bardzo ważna jest umiejętność wyszu- dlatego kluczowego znaczenia nabiera umiejętność kiwania, selekcji i wykorzystywania zasobów infor- zarządzania nimi. Doskonale sformułował to Stani- macji oraz zastosowania ich do budowania swojej sław Lem: Zjawisko Internetu przypomina poniekąd wiedzy. Będzie to maksymalizowane dzięki kształce- znany nam z Biblii potop, czyli nadmiar wód, w któ- niu oraz szkoleniu specjalistów w różnych dziedzi- rym można ze wszystkim utonąć, jeżeli nie zdołamy nach, każdy z nas bowiem jest demonem Maxwella dla ratunku, jak Noe, zbudować sobie Arki Noego na miarę swoich możliwości. n Internetu. Łatwo rzec, ale nie sposób myśl taką zreali-

10 W.M. Turski, Propedeutyka informatyki, Warszawa 1977, s. 9–12. 11 K. Krzysztofek, M.S. Szczepański, Zrozumieć rozwój – od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Katowice 2002, s. 176. 12 S. Lem, Bomba megabitowa, Kraków 1999, s. 13.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 81 KONKURS – NAJLEPSZY ARTYKUŁ Rozpoznanie radiolokacyjne w górach

SKUTECZNOŚĆ WYKORZYSTANIA ŚRODKÓW STANOWIĄCYCH WYPOSAŻENIE WOJSK RADIOTECHNICZNYCH JEST UZALEŻNIONA OD ŚRODOWISKA, W KTÓRYM SĄ PROWADZONE DZIAŁANIA BOJOWE.

mjr dypl. SZRP Rafał Glowienke kształtowanie terenu i jego pokrycie, warunki nachyleniami stoków. Ze względu na wysokość Uklimatyczne oraz pora doby w istotny sposób względną oraz stromość stoków rozróżnia się góry wpływają na możliwości bojowe pododdziałów wojsk niskie, średnie (średniogórze) oraz wysokie (teren radiotechnicznych (WRt). Dlatego wybór miejsca wysokogórski)3. Do podstawowych form ukształtowa- rozwinięcia środków radiolokacyjnych ma ogromne nia terenu górskiego zaliczamy: górę, grzbiet, kotlinę, znaczenie w ich bojowym wykorzystaniu. Do specy- dolinę, taras i siodło. Formy te powodują, że na nie- ficznego środowiska walki zalicza się teren zurbani- wielkim obszarze występują gwałtowne przewyższe- zowany, lesisty, górzysty, wybrzeże morskie, warunki nia wzniesień nad głębokimi dolinami, wąwozami Autor jest specjalistą ograniczonej widoczności, teren pustynny oraz rejon, i kotlinami. Inną charakterystyczną cechą gór jest ich w Oddziale Reagowania gdzie panuje ekstremalnie wysoka i niska temperatu- pokrycie roślinnością. Głównie w dolnych ich par- Kryzysowego Dowództwa ra1. Należy przy tym zwrócić uwagę na fakt, że rzad- tiach rosną lasy iglaste, przechodząc w roślinność Generalnego Rodzajów ko ma on jednolitą formę, co może stwarzać dodatko- niskopienną (kosodrzewina) w wyższych partiach, aż Sił Zbrojnych. we trudności w prowadzeniu działań. Dla środków ra- do jej braku na szczytach. diolokacyjnych, ze względu na konieczność pracy Kolejnym swoistym elementem terenu górskiego są w stałym miejscu (do czasu przemieszczenia się), naj- warunki klimatyczne, zwłaszcza związane z nimi: większe znaczenie ma ukształtowanie terenu i jego opady atmosferyczne, temperatura, wiatr i wilgotność specyficzne pokrycie. powietrza. Zjawiska te często zależą nie tylko od pory roku, lecz również od pory dnia. Okresy wiosen- CHARAKTERYSTYKA ny i podobnie jesienny odznaczają się większymi Zgodnie z zapisami Regulaminu działań wojsk opadami, silnymi wiatrami i skokami temperatury. lądowych terenem górzystym nazywamy obszar Zima trwa tu najdłużej i charakteryzuje się obfitymi o znacznych różnicach wysokości, stromych pochyło- opadami śniegu oraz przewagą niskiej temperatury. ściach i głębokich dolinach. Obejmuje miasta, osie- Lato jest najkrótszą i najmniej uciążliwą porą roku, dla, płaskowyże między grzbietami górskimi wraz choć mogą występować wówczas częste anomalie z przejściami przebiegającymi przez nie oraz typowe pogodowe, szczególnie krótkie i gwałtowne burze. góry2. Góry wyróżnia także zróżnicowanie warunków po- Są one formą ukształtowania terenu wyróżniającą godowych w dolnych i górnych ich partiach w tym się znaczną wysokością (ponad 300 m) oraz dużymi samym przedziale czasu.

1 Regulamin działań wojsk lądowych, DWLąd, Warszawa 2008, pkt 9000, ppkt 2, s. 173. 2 Ibidem, pkt 9010, s. 192. 3 L. Elak et al., Obrona brygady w terenie górzystym, AON, Warszawa 2014, s. 45.

82 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 KONKURS – NAJLEPSZY ARTYKUŁ

Głównym zadaniem wojsk radiotechnicznych jest pełnienie całodobowych dyżurów bojowych w ramach systemu obrony powietrznej kraju w celu wykrywania zagrożeń oraz prowadzenia rozpoznania radiolokacyjnego przestrzeni powietrznej. PITRADWAR

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 83 KONKURS – NAJLEPSZY ARTYKUŁ

Ponadto teren górzysty cechują specyficzna struktu- – pełnienia dyżurów bojowych; ra demograficzna ludności oraz odmienne ukształ- – skutecznego prowadzenia obrony powietrznej towanie terenu, przeszkód wodnych, kompleksów (aktywnej i pasywnej, w tym w ramach obrony rozwi- leśnych i gruntów4. Charakterystyczne jest rozmiesz- niętych operacyjnie wojsk); czenie rejonów zurbanizowanych i sieci komunikacyj- – zabezpieczenia działań bojowych lotnictwa; nej. Przeważnie miejsca pod zabudowę wybiera się – powiadamiania i ostrzegania o zagrożeniach z po- w terenie łatwo dostępnym (szerokie doliny, kotliny) wietrza; i przy węzłach komunikacyjnych. Drogi przebiegają – zabezpieczenia funkcjonowania systemu odzyski- przede wszystkim w dolinach oraz wzdłuż rzek i powania izolowanego personelu; toków, których przekraczanie możliwe jest po istnieją- – prowadzenia skutecznej kontroli przestrzeni po- cych mostach. Mała ich liczba w tym terenie powodu- wietrznej; je, że przemieszczanie się jest utrudnione i ogranicza – zabezpieczenia pozostałych rodzajów działań bo- się do głównych szlaków komunikacyjnych. jowych (np. walki radioelektronicznej itp.). Należy zaznaczyć, że środki WRt (komponent mo- SPECYFIKA DZIAŁAŃ bilny) wykonują zadania związane z radiolokacyjnym Głównym zadaniem wojsk radiotechnicznych jest zabezpieczeniem działań bojowych wojsk, czyli ich pełnienie całodobowych dyżurów bojowych w ramach przeznaczeniem jest zdobywanie i przekazywanie po- systemu obrony powietrznej kraju w celu wykrywania zyskanych informacji użytkownikom (np.: ośrodkom zagrożeń oraz prowadzenia rozpoznania radiolokacyj- dowodzenia i naprowadzania, wojskom OPL). Dlate- nego przestrzeni powietrznej. go należy je rozmieszczać na potencjalnych kierun- Ugrupowanie bojowe WRt składa się z dwóch za- kach działania przeciwnika powietrznego. Do przesy- sadniczych komponentów: stacjonarnego i manewro- łania informacji radiolokacyjnej wykorzystuje się in- wego. Komponent stacjonarny tworzą pododdziały frastrukturę stacjonarnej łączności przewodowej lub radiotechniczne, na bazie których są rozwijane poste- sieć radioliniową z użyciem urządzeń ruchomych wę- runki radiolokacyjne (RLP – posterunek radioloka- złów łączności cyfrowej. cyjny, prdz – posterunek radiolokacyjny dalekiego za- Odpowiednie rozmieszczenie pozycji bojowych po- sięgu) rozmieszczone na obszarze kraju. Komponent sterunków radiolokacyjnych w terenie ma na celu za- manewrowy stanowią wysunięte posterunki radiolo- pewnienie warunków do utworzenia strefy rozpozna- kacyjne (WRLP) działające w ugrupowaniach kom- nia radiolokacyjnego o nakazanych parametrach. Jest panii radiotechnicznych. Mogą one wykonywać zada- ona utrzymywana w ramach stałej gotowości bojowej nia na doraźnych stanowiskach bojowych. nad obszarem kraju, a jej dolną granicę określa dyrek- W czasie prowadzenia działań podsystem rozpo- tywa szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. znania radiolokacyjnego systemu obrony powietrznej W czasie podwyższonej lub pełnej gotowości bojowej powinien być zdolny do zapewnienia ciągłej informa- są wyznaczane dodatkowo obszary o obniżonej dolnej cji o sytuacji powietrznej, zwłaszcza o celach wykonu- granicy tej strefy. Jest to zadanie realizowane przez jących ataki z małej i bardzo małej wysokości. Rozpo- wysunięte posterunki radiolokacyjne lub wyodręb- znanie radiolokacyjne polega na prowadzeniu ciągłej nione w razie potrzeby grupy obniżonej strefy rozpo- obserwacji przestrzeni powietrznej z wykorzystaniem znania radiolokacyjnego (GOSRR)7 w celu koordyna- fal elektromagnetycznych przez wyspecjalizowane siły cji działań kilku stacji radiolokacyjnych tworzących tę oraz aktywne i pasywne stacje radiolokacyjne w celu strefę oraz kierowania nimi. Posterunki WRLP są pozyskania informacji o obiektach powietrznych włas- wyposażone w stacje radiolokacyjne (SRL), których nych i przeciwnika oraz pozostałych na podstawie ana- obsługi po przemieszczeniu się do wskazanego rejonu lizy sygnałów odbitych (wykrywanie) od tych obiek- rozwijają urządzenia radiolokacyjne i łączności oraz tów lub przez nie aktywnie emitowanych (radiolokacja prowadzą rozpoznanie przestrzeni powietrznej. Wyko- wtórna w ramach identyfikacji)5. Informacje o środ- rzystują do tego celu głównie stacje radiolokacyjne kach napadu powietrznego (ŚNP) przeciwnika są typu NUR-15M (lub komplet stacji typu NUR-41 przekazywane w pierwszej kolejności siłom i środkom i NUR-31M), dzięki czemu realizują zadania jako mającym za zadanie pozbawienie sił strony przeciwnej element mobilny wojsk radiotechnicznych. Zasięg zdolności do prowadzenia skutecznej walki (system wykrywania środków radiolokacyjnych pozwala na obrony powietrznej). ich rozmieszczenie poza bezpośrednią strefą walki Radiolokacyjne zabezpieczenie działań bojowych (np. NUR-15M ma zasięg do 240 km8). polega na dostarczaniu informacji radiolokacyjnej Utworzenie tej strefy nad obszarem naszego kraju o sytuacji powietrznej niezbędnej do6: normują dokumenty, w tym Concept of Air Surveil-

4 Ibidem, s. 45. 5 Kompendium wiedzy taktycznej wojsk radiotechnicznych, DGRSZ, sygn. SPow 30/2017, Warszawa 2017, s. 83. 6 Ibidem, s. 84. 7 Kompendium wiedzy taktycznej…, op.cit., s. 88. 8 Zakres wykrywania stacji radiolokacyjnej zmienia się w zależności od odległości od jej anteny.

84 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 KONKURS – NAJLEPSZY ARTYKUŁ

lance9 zawierający zdefiniowane wymagania sojusz- czasową. Parametrem charakteryzującym wymiary nicze. Dodatkowo, w zależności od otrzymanych za- strefy martwej posterunku radiolokacyjnego jest jej dań, strefa ta może mieć inne parametry, na przykład promień. Z kolei kąt zakrycia13 to ograniczenie zasię- zapewniające wykrywalność ŚNP na mniejszej wyso- gu wykrywania stacji wynikające z ukształtowania te- kości lub w określonym obszarze. Dotyczy to sytu- renu – przeszkód terenowych, które mają bezpośredni acji, gdy niezbędne jest zapewnienie informacji radio- wpływ na ten parametr, zwłaszcza w przypadku nisko lokacyjnej w rejonie przewidywanych działań. lecących obiektów powietrznych (rys. 1). Wartość ką- Planując rozmieszczenie elementów ugrupowania ta zakrycia zależy od wysokości przeszkody tereno- bojowego, należy brać pod uwagę czynniki mające wej i odległości od niej do stacji radiolokacyjnej. bezpośredni wpływ na zasięg stacji radiolokacyj- Określa się ją w stopniach z zależności: nych (środowisko, ukształtowanie i pokrycie terenu) oraz możliwości ich maskowania i rozśrodkowania (hp – ha hz) w celu ograniczenia skutków uderzeń środków napa- a = x 57,33 d du powietrznego. Kwestia wyboru miejsca rozwinię- p cia radaru jest decydująca. Niewłaściwa lokalizacja 2 hp stacji radiolokacyjnej zmniejszy bowiem zdolność hz = urządzenia na skutek powstania znacznych kątów za- Rz krycia i stref martwych. W konsekwencji będzie się to wiązać z brakiem informacji radiolokacyjnej z da- gdzie: nego rejonu działań (zwłaszcza blisko radaru). Dla- a – kąt zakrycia pozycji stacji radiolokacyjnej tego należy wybierać miejsca dla WRLP na najwyż- […°], szych wzniesieniach terenowych, w odpowiedniej hp – wysokość przeszkody terenowej [m], odległości od aglomeracji miejskich i infrastruktury ha – wysokość zawieszenia środka elektrycznego terenowej (elektrowni wiatrowych, mostów, wież anteny stacji radiolokacyjnej [m], itp.) oraz od kompleksów leśnych i dużych zbiorni- hz – poprawka wysokości związana z krzywizną ków wodnych. Ziemi [m],

Zgodnie z Kompendium wiedzy taktycznej wojsk dp – odległość między stacją radiolokacyjną a prze- radiotechnicznych10 strefą rozpoznania stacji radiolo- szkodą terenową [m], kacyjnych nazywamy wycinek przestrzeni powietrz- Rz – ekwiwalentny promień Ziemi dla troposfery, nej, w którego granicach istnieje możliwość wykry- wynoszący 8500 km (z uwzględnieniem refrakcji nor- wania, określania parametrów położenia, śledzenia malnej) [m]. oraz identyfikacji obiektów powietrznych za pomocą Kąty te powstają wtedy, gdy na pozycji stacji radio- poszczególnych stacji radiolokacyjnych z wykorzysta- lokacyjnej oraz w pewnej od niej odległości występu- niem energii elektromagnetycznej. ją przeszkody terenowe, takie jak: wzgórza, lasy, za- Do najważniejszych parametrów tej strefy należą11: budowa wysokościowa itp. Przeszkody te stanowią – zasięg wykrywania radiolokacyjnego, zasłonę na drodze rozchodzenia się energii elektroma- – zasięg identyfikacji radiolokacyjnej, gnetycznej wypromieniowanej przez stacje radioloka- – stożek martwy, cyjne, powodując zniekształcenie ich stref wykrywa- – strefa martwa, nia, zwłaszcza w przedziale małych wysokości. – kąty zakrycia. Kąt zakrycia może być dodatni lub ujemny14, co za- Strefy poszczególnych stacji mogą się przenikać, leży od różnicy wysokości przeszkody i anteny oraz być styczne bądź nie stykać się. od odległości przeszkody do anteny. Na przecięciu li- Z punktu widzenia możliwości prowadzenia rozpo- nii kąta zakrycia z linią wysokości obiektu nad poznania radiolokacyjnego przestrzeni powietrznej wierzchnią Ziemi otrzymuje się punkt wyznaczający w górach najistotniejszym czynnikiem będą kąty za- zasięg widzialności na danej wysokości (punkt A na krycia oraz strefa martwa stacji radiolokacyjnej. Stre- rysunku 2). fa martwa posterunku radiolokacyjnego12 jest to prze- Na rysunku 3 przedstawiono przykładową strefę strzeń położona wokół osi stacji radiolokacyjnych martwą dla stacji radiolokacyjnej rozmieszczonej na i urządzeń zapytujących, w której granicach nie mogą nizinie, natomiast, dla porównania, umieszczonej one wykrywać obiektów powietrznych, a urządzenia w górach – na rysunku 4. (Rysunki opracowano zapytujące odbierać informacji o identyfikacji elektro- z wykorzystaniem oprogramowania PGO – Pakietu nicznej „swój–obcy” ze względu na ich bezwładność Grafiki Operacyjnej).

9 Concept of Air Surveillance MC 507. 10 Kompendium wiedzy taktycznej…, op.cit., s. 101. 11 Ibidem. 12 Ibidem. 13 Ibidem. 14 Z. Czekała, Parada radarów, Warszawa 2014, s. 220.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 85 KONKURS – NAJLEPSZY ARTYKUŁ

Wyznaczenie strefy rozpoznania stacji radioloka- RYS. 1. OGRANICZENIE cyjnych za pomocą oprogramowania PGO można traktować jako element wspomagający określenie MOŻLIWOŚCI WYKRYWANIA miejsca, w którym planuje się je rozwinąć na stanowisku bojowym. W rzeczywistości parametry tej strefy STACJI RADIOLOKACYJNEJ mogą nie spełniać założonych wymagań, gdyż ograniczenia terenowe będą miały zbyt duży wpływ na pracę Z POWODU WYSTĘPOWANIA SRL. Dlatego odstępstwa od planowanego miejsca ich rozwinięcia są dopuszczalne, a korekta możliwa po PRZESZKÓD TERENOWYCH przeprowadzeniu rekonesansu w terenie. Innym sposobem uzyskania odpowiedniej strefy rozpoznania radiolokacyjnego jest zastosowanie kilku stacji radiolokacyjnych. Będzie się to wiązało z rozwinię- ciem i wykorzystaniem na zabezpieczanym obszarze Horyzont optyczny kilku posterunków WRLP. Specyfika gór sprawia, że mimo zrealizowanych przedsięwzięć nie uzyska się wymaganych parametrów rozpoznania radiolokacyjne- Strefa wykrywania RLS go – będą istniały miejsca i rejony, w których prowadzenie rozpoznania będzie niemożliwe (w zakresie ma- łych wysokości). Kąt zakrycia ϕ Kolejną kwestią ograniczonego działania w górach Cel powietrzny jest zastosowanie środków radioliniowych do przesyła- SRL nia przetworzonej informacji radiolokacyjnej na znacz- h p ną odległość. Przewyższenia oraz znaczne różnice tere- h c nowe będą utrudniały ich pracę. Choć w wyposażeniu

ha WRLP są dwa urządzenia ruchomego węzła łączności ddp p cyfrowej (RWŁC), może się okazać, że liczba ta będzie niewystarczająca. Rozwiązaniem może być wykonanie Promień Ziemi tzw. retranslacji za pomocą dodatkowych RWŁC. Poziom morza INNE ŹRÓDŁA INFORMACJI Źródło: A. Radomyski, K. Dobija, Podręcznik przeciwlotnika, AON, Warszawa 2014, s. 386. RADIOLOKACYJNEJ System wczesnego wykrywania i naprowadzania jest używany w SZRP w ramach natowskiego systemu AWACS (Airborne Warning And Control System), RYS. 2. OGRANICZENIE czyli powietrznego systemu wczesnego ostrzegania i kontroli. Stanowi on uzupełnienie naziemnych stacji WIDOCZNOŚCI NISKO radiolokacyjnych rozpoznania przestrzeni powietrznej. Zapewnia zdolność operacyjną do dowodzenia oraz LECĄCYCH OBIEKTÓW PRZEZ kierowania aktywnymi defensywnymi i ofensywnymi środkami walki sił powietrznych (komponentu po- PRZESZKODY TERENOWE wietrznego) w czasie pokoju, kryzysu i wojny. Ponadto uzupełnia obraz sytuacji przestrzeni powietrznej na akwenach morskich i nad nimi, nad lądem i na lądzie, a także dostarcza informacje z rozpoznania powietrznego innym statkom powietrznym lub naziemnym stanowiskom dowodzenia15. Linia horyzontu Kiedy w 2007 roku nasz kraj wstąpił do organizacji Kąt zakrycia NAPMO (NATO AWACS Programme Management A Organisation), pozwoliło to siłom zbrojnym wykorzy- stywać samoloty E-3 systemu AWACS, a tym samym wzmocnić naziemny system rozpoznania radiolokacyjnego w sytuacjach nadzwyczajnych. AWACS może pra- cować autonomicznie lub być uzupełnieniem naziemnych systemów wykrywania i identyfikowania obiektów

15 B. Grenda, System wczesnego wykrywania i naprowadzania we wsparciu polskich sił powietrznych, „Zeszyty Naukowe AON” 2013, Źródło: Z. Czekała, Parada radarów, Warszawa 2014, s. 220. nr 2(91), s. 243.

86 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 KONKURS – NAJLEPSZY ARTYKUŁ

powietrznych. Dodatkowo ma zdolność dowodzenia i kierowania środkami walki. Wymienione zdolności RYS. 3. PRZYKŁADOWA STREFA zapewnia wyposażenie tej latającej platformy (zmodyfi- kowane samoloty Boeing 707) w stacje radiolokacyjne MARTWA DLA SRL NA POZYCJI dalekiego zasięgu, urządzenia identyfikacyjne, środki nawigacji i łączności oraz systemy teleinformatyczne. BOJOWEJ W TERENIE NIZINNYM Zebrane dane o sytuacji radiolokacyjnej mogą być przekazywane innym samolotom wczesnego wykrywa- O MAŁYCH KĄTACH ZAKRYCIA nia i ostrzegania oraz naziemnym stanowiskom dowodzenia obroną powietrzną. Możliwości tej platformy to wykrywanie dużych samolotów w odległości do 650 km, lotnictwa frontowego do 400 km, pocisków manewrujących do 250 km oraz celów nisko lecących do 400 km. Pozwala ona także śledzić obiekty powietrzne wykonane w technologii stealth16. Jednocześnie mo- że wykrywać 1500 obiektów powietrznych, śledzić do 400 i naprowadzać na 250 celów. Maszyna, lecąc na wysokości ponad 9000 m, zdolna jest do prowadzenia obserwacji obszaru o powierzchni około 312 000 km2. W czasie kryzysu i wojny system AWACS będzie wykorzystywany do kontroli przestrzeni powietrznej, uzupełniania informacji radiolokacyjnej oraz dowodzenia i kierowania działaniami powietrznymi. Natomiast zasadniczym źródłem informacji o sytuacji powietrznej w czasie pokoju, kryzysu i wojny w systemie obrony powietrznej naszego kraju w dalszym ciągu jest na- RYS. 4. PRZYKŁADOWA STREFA ziemny system posterunków wojsk radiotechnicznych. Stosunkowo nowym rozwiązaniem w dziedzinie ra- MARTWA DLA SRL NA POZYCJI diolokacji jest użycie aerostatu jako środka przenoszenia radaru (system TARS – Tethered Aerostat Radar BOJOWEJ W TERENIE System17). Aerostat to statek powietrzny unoszący się dzięki sile wyporu wynikającej z różnicy mas gazu wy- GÓRZYSTYM O DUŻYCH pełniającego go i otaczającego powietrza. Podstawową zaletą tego pomysłu jest umieszczenie KĄTACH ZAKRYCIA systemów radiolokacyjnych na dużej wysokości, dzięki czemu mogą one wykrywać nisko lecące cele w dużej odległości. Umieszczenie anteny radaru na relatywnie dużej wysokości przynosi kilka korzyści, z których na- leży wymienić: – zwiększenie zasięgu stacji radiolokacyjnej przez zmniejszenie wpływu przeszkód terenowych występu- jących na powierzchni Ziemi; – lepsze osiągi w wykrywaniu obiektów nisko lecą- cych w dużej odległości; – możliwość prowadzenia rozpoznania radiolokacyjnego nieprzerwanie w okresie między kolejnymi ko- niecznymi obsługiwaniami; – niższe koszty eksploatacyjne w porównaniu z wy- nikającymi z analogicznego prowadzenia rozpoznania radiolokacyjnego przez samoloty (np. AWACS). Do wad czy też ograniczeń radarów na aerostatach należy zaliczyć przede wszystkim uzależnienie od wa- daru na aerostacie może być skutecznym uzupełnie- Opracowanie własne (2). runków atmosferycznych (głównie wiatru), stosunkową niem systemu rozpoznania przestrzeni powietrznej łatwość zlokalizowania przez potencjalnego przeciwni- z wykorzystaniem radarów rozmieszczonych na lądzie ka oraz konieczność stworzenia odpowiednich warun- (rys. 5). Koncepcja zastosowania w naszych siłach ków przestrzennych i technicznych. Umieszczenie ra- zbrojnych takich urządzeń była rozpatrywana jako

16 Stealth – technika mająca na celu zmniejszenie możliwości wykrycia obiektu różnymi metodami obserwacji. 17 Tethered Aerostat Radar System, https://en.wikipedia.org/wiki/Tethered_Aerostat_Radar_System/. 20.04.2019.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 87 KONKURS – NAJLEPSZY ARTYKUŁ

RYS. 5. KONCEPCJA WYKORZYSTANIA STEROWCÓW JLENS FIRMY RAYTHEON DO WYKRYWANIA NISKO LECĄCYCH CELÓW ORAZ OBIEKTÓW NAZIEMNYCH I NAWODNYCH, A TAKŻE DO KIEROWANIA OGNIEM

radar rozpoznania radar kierowania ogniem lina cumownicza

lina cumownicza

jednostka jednostka Źródło: Kolejne testy nadawczo-odbiorcza cumownicza JLENS, https://www.altair. com.pl/news/view?news_ jednostka jednostka id=8902/. 20.04.2019. nadawczo-odbiorcza cumownicza

jeden ze sposobów zwiększenia wykrywalności stacji radiolokacyjnej, niestabilności podłoża, narażenia obiektów na małej wysokości18. Rodzi się jednak py- na oddziaływanie grup dywersyjno-rozpoznawczych tanie, czy użycie systemów TARS w górach, w któ- przeciwnika i ŚNP czy kłopotów z maskowaniem. rych zazwyczaj istnieją niesprzyjające warunki do ich Ze względu na znaczne rozmiary, ciężar i właściwo- eksploatacji, będzie adekwatne do uzyskania oczekiwa- ści techniczne manewr i poruszanie się pojazdami plat- nego rezultatu i przestrzegania zasady koszt-efekt. form stacji radiolokacyjnych w tym terenie będzie ograniczone. Również wybór stanowisk bojowych dla MIEĆ ŚWIADOMOŚĆ osiągnięcia małych kątów zakrycia będzie stanowić po- Podsumowując rozważania na temat rozpoznania ważny problem. Skutkować to będzie niewielkimi moż- radiolokacyjnego przestrzeni powietrznej prowadzone- liwościami wykrywania ŚNP, szczególnie wykonują- go w specyficznym środowisku, jakim są góry, można cych zadania na małej wysokości i przy znacznych ob- jednoznacznie stwierdzić, że nie jest to łatwe zadanie do niżeniach terenowych. Należy również pamiętać, że wykonania przez środki rozpoznania radiolokacyjnego stacje radiolokacyjne rozmieszczone na wzniesieniach bazowania lądowego. Dzięki wykorzystaniu stacji ra- będą stanowić łatwy cel dla samolotów wyposażonych diolokacyjnych z odpowiednio wysoko zamontowany- w rakiety naprowadzające się na źródło promieniowa- mi antenami można uzyskać lepsze wyniki. Jednak nia elektromagnetycznego, a także dla śmigłowców bo- znaczna część środków radiolokacyjnych będących jowych czy bezzałogowych statków powietrznych. Naj- w wyposażeniu SZRP nie ma możliwości wynoszenia lepszym rozwiązaniem dla zapewnienia rozpoznania anteny radaru na specjalnie przystosowanym do tego radiolokacyjnego przestrzeni powietrznej w górach celu maszcie. Innym rozwiązaniem może być odpo- byłby środek radiolokacyjny umieszczony na odpowiedni wybór pozycji bojowej na najwyżej położonym wiedniej wysokości na przykład za pomocą platformy wzniesieniu czy szczycie. Jednak w tym przypadku gó- latającej (AWACS) lub aerostatu (system TARS). Inną ry w znacznym stopniu będą ograniczać przemieszcza- kwestią będzie niezakłócone dystrybuowanie infor- nie się pododdziałów radiotechnicznych. Wynika to macji do stanowisk dowodzenia oraz aktywnych środ- z trudności w wyborze miejsc do ustawienia platformy ków walki systemu obrony powietrznej. n

18 Radary na aerostatach wzmocnią wschodnią granicę. 12 chętnych w dialogu, https://www.defence24.pl/radary-na-aerostatach-wzmocnia- wschodnia-granice-12-chetnych-w-dialogu/. 20.04.2019.

88 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 KONKURS – NAJLEPSZY ARTYKUŁ

Współczesne aspekty maskowania operacyjnego

PODSTĘP NA POLU WALKI, GDYŻ TAK NALEŻY ROZUMIEĆ MASKOWANIE, TOWARZYSZY DZIAŁANIOM ZBROJNYM OD STAROŻYTNOŚCI AŻ DO DZISIAJ.

mjr dypl. SZRP Marcin Michalski owódca, który pozna zamiary przeciwnika, bę- potencjału bojowego. W zależności od poziomu dowo- Ddzie miał nad nim przewagę już na początku dzenia i prowadzenia działań dzieli się je na strategicz- starcia. Każda ze stron wie, że przeciwnik chce po- ne, operacyjne i taktyczne. znać jej zamiary i dlatego usiłuje przedstawić je Zadania i cele maskowania muszą odpowiadać kon- w takim świetle, by je zamaskować. Wszystkie działa- cepcji planowanej operacji oraz zapewniać jak najsku- nia wojenne są oparte na podstępie. Dlatego, kiedy teczniejsze jej przeprowadzenie. Zależnie od jej charak- możesz coś zrobić, udawaj bezradność, kiedy działasz teru i specyfiki precyzuje się cel maskowania. Podsta- – brak działania … Podsuń wrogowi przynętę i skuś wowe zadania maskowania obejmują3: Autor jest zastępcą go; udaj chaos i wtedy uderz… Okaż mu swoją niż- – kompleksowe dezinformowanie co do czasu, miej- dowódcy – szefem szość – rozbudź w nim butę1. Na podstawie tego sca i sposobu przeprowadzenia operacji; sztabu 7 Batalionu stwierdzenia nasuwa się również wniosek, że masko- – tworzenie pozornych zgrupowań związków tak- Kawalerii Powietrznej wanie stanowi tak samo nieodłączny element działań tycznych i oddziałów oraz obiektów; w 25 Brygadzie bojowych jak walka sama w sobie. – skryte wykonywanie faktycznych przemarszów Kawalerii Powietrznej. oraz przewozów związków operacyjnych i taktycz- ZASADY OGÓLNE nych; Maskowanie to zespół przedsięwzięć prowadzo- – organizowanie pozornych systemów kierowania nych w celu utrudnienia przeciwnikowi podejmowa- i dowodzenia wojskami oraz systemów obrony, a także nia prawidłowych decyzji i skutecznego oddziaływa- pozornych ugrupowań we właściwym systemie obrony; nia przez wpływanie na jego proces decyzyjny. Obej- – organizowanie pozornych ruchów wojsk oraz po- muje ukrywanie wojsk i infrastruktury obronnej zornego rozmieszczania sił i środków; przed rozpoznaniem przeciwnika, wprowadzanie go – tworzenie pozornych systemów elektronicznych; w błąd co do ich faktycznego położenia i zamiaru – zbieranie danych o systemie rozpoznawczym przeprowadzonych działań2. Właściwie zorganizowane ciwnika, określanie jego przypuszczalnych możliwości oraz skutecznie przeprowadzone i efektywnie wyko- oraz aktualizowanie własnych planów maskowania. rzystane maskowanie jest istotnym elementem tworze- Maskowanie każdego poziomu, zarówno strate- nia dogodnych warunków do pokonania nawet przewa- gicznego, operacyjnego, jak i taktycznego (bezpo- żających sił przeciwnika z jednoczesnym minimalizo- średniego) powinno się odbywać zgodnie z określo- waniem strat własnych i zachowaniem jak największego nymi zasadami4, takimi jak:

1 Sun Tzu, Sztuka wojny, Warszawa 2013, s. 11. 2 Maskowanie operacyjne DD 3.31(A), CDiSSZ/MON, Bydgoszcz 2018, s. 13. 3 Ibidem, s. 20. 4 Ibidem.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 89 KONKURS – NAJLEPSZY ARTYKUŁ

 zaskoczenie i inicjatywa – podstawowym warun-  wiarygodność – działania mające wprowadzić kiem jest ciągłe i konsekwentne utrzymywanie inicja- przeciwnika w błąd powinny charakteryzować się tywy dzięki umiejętnemu, przekonującemu i skutecz- wszelkimi cechami autentyczności i stwarzać pozory nemu sugerowaniu przeciwnikowi fikcyjnego kierun- rzeczywistości. Osiąga się to wtedy, gdy powstałe zja- ku i sposobu działania; wiska wywołują u przeciwnika wrażenie, że wszyst-  skuteczność przedsięwzięcia – powinna być skiero- kie wykonywane przedsięwzięcia i zamierzenia są wana przede wszystkim na organy dowodzenia prze- uzasadnione; ciwnika, tak by wywołać oczekiwaną, korzystną dla  potwierdzalność – przeciwnik powinien otrzymy- położenia wojsk własnych reakcję. Wymaga to dokład- wać pożądane przez nas, celowo spreparowane, wza- nej znajomości przeciwnika i procedur jego działania jemnie potwierdzające się informacje z kilku źródeł, oraz szczegółowej kalkulacji sił i środków przeznaczo- umożliwiających mu ich weryfikację, jednak w takich nych na poszczególne etapy planu maskowania; ilościach i w taki sposób, by nie wzbudzały jego po-  centralizacja planowania i koordynacji – wynika dejrzeń; ona z potrzeby i konieczności:  elastyczność – należy uwzględniać możliwość – zachowania w tajemnicy głównych zamierzeń zmiany lub przerwania wcześniej zaplanowanych za- maskowania oraz przekazywania bezpośrednim wy- mierzeń w tym obszarze, szczególnie wtedy, gdy konawcom tylko tych danych, które są niezbędne do działania przeciwnika doprowadzą do ujawnienia realizacji postawionego im zadania; głównych przedsięwzięć i celów objętych maskowa- – zgrania wszystkich przedsięwzięć z zakresu dez- niem; informowania, pozorowania i ukrywania w jednolity  nieszablonowość działania – powinno się unikać system; schematyzmu podczas wykonywania zadań i przed- – zapewnienia łatwości dopływu do organu plani- sięwzięć maskowania. Jednakowe działanie pod stycznego informacji o działaniu organów rozpoznaw- względem form i metod w trakcie maskowania prowa- czych przeciwnika w celu stworzenia dogodnych wa- dzi do dekonspiracji. Każde kolejne zadanie należy runków do zmiany i uzupełnienia planu maskowania; wykonywać innymi metodami; – ograniczenia możliwości dekonspiracji realizowa-  bezpieczeństwo – zasada ta nakłada obowiązek nych przedsięwzięć; ograniczania do niezbędnego minimum informacji – zapewnienia realności materiałowego i technicz- prawdziwych, podawanych w informacjach preparo- nego zabezpieczenia planowanych przedsięwzięć; wanych, celowo dostarczanych przeciwnikowi w ra- – prowadzenia kompleksowej i skutecznej kontroli mach planu maskowania oraz takie ich dozowanie, by ich wykonywania; nie wzbudzały jego podejrzeń. Należy również ogra- – zgrania przedsięwzięć maskowania z faktycznym niczać do niezbędnego minimum dostęp sił własnych działaniem wojsk; do planu i koncepcji maskowania;  czasowa swoboda działania – ramy czasowego  koordynacja przedsięwzięć maskowania – przy- oddziaływania przedsięwzięć maskowania na prze- gotowując je, trzeba uwzględniać czynności obejmu- ciwnika powinny być tak ustalone, by umożliwiały jące inne rodzaje zabezpieczenia działań wojsk. Ich mu reagowanie na sytuację wytworzoną w celu jego rezultaty powinny być w pełni wykorzystywane do zmylenia oraz tak, aby stwarzały mu maksimum nie- maskowania zarówno podczas wprowadzania zmian dogodności w decydującym momencie rzeczywistej w planie maskowania, jak i kontroli realizacji przed- operacji; sięwzięć z niego wynikających;  ciągłość działania – czynności maskowania wy-  cykliczna kontrola – polega na sprawdzaniu jako- magają zachowania cech charakteryzujących działa- ści przygotowania i sposobu realizacji przedsięwzięć nia faktyczne w czasie i przestrzeni. Muszą być wyko- maskowania. Pozwala na wprowadzanie niezbędnych nywane z zachowaniem określonego, logicznie uza- korekt i aktualizacji w opracowanych planach stosow- sadnionego ciągu realizacji kolejnych przedsięwzięć nie do warunków i okoliczności wynikających z pro- przez cały czas prowadzenia operacji; wadzonej operacji5.  kompleksowość oddziaływania – osiąga się ją dzięki stosowaniu wszystkich rodzajów maskowania MASKOWANIE STRATEGICZNE w stopniu niezbędnym do stworzenia cech charaktery- Zawiera w sobie pozostałe poziomy maskowania, stycznych dla działań faktycznych; które stanowią jego składową. Będą one klasyfiko-  realność – przedsięwzięcia maskowania muszą wane w zależności od rozmachu, a przede wszyst- być zgodne z sytuacją operacyjno-taktyczną oraz re- kim poziomu działań. Już Sun Tzu pisał: Strategia alizowane w realnych ramach czasowych. Powinny wojny polega na przebiegłości i stwarzaniu złudzeń. wynikać z zaistniałej sytuacji oraz wymuszać podję- Dlatego, jeśli jesteś do czegoś zdolny, udawaj nie- cie przez przeciwnika pożądanych przez nas działań, zręcznego, jeśli jesteś aktywny, stwarzaj pozory a także utwierdzić go w przekonaniu, że są wynikiem bierności. Jeśli jesteś blisko, stwórz pozory dużej od- jego własnych dedukcji i przemyśleń; ległości, jeśli uwierzą, że jesteś daleko, znajdź się

5 Ibidem, s. 2326.

90 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 KONKURS – NAJLEPSZY ARTYKUŁ LUBAWA SA LUBAWA MASKOWANIE JEST PRZEDSIĘWZIĘCIEM DŁUGOFALOWYM. REALIZUJE JE RESORT OBRONY NARODOWEJ ORAZ INNE WŁAŚCIWE INSTYTUCJE RZĄDOWE I SAMORZĄDOWE.

niespodziewanie blisko. Staraj się wprowadzić wro- poszczególnych RSZ. Ich koordynacją zajmuje się ga w błąd, stwórz dezorganizację w jego armii i do- Sztab Generalny Wojska Polskiego. piero wtedy uderzaj6. Maskowanie strategiczne stanowi zespół działań MASKOWANIE OPERACYJNE ukierunkowanych na eliminowanie oznak, które mogą Stanowi część maskowania strategicznego. Jest reali- ujawnić ważne przedsięwzięcia obronne oraz ukrycie zowane na strategicznym i operacyjnym poziomie do- istotnych zamiarów i działań dotyczących bezpieczeń- wodzenia podczas przygotowywania i prowadzenia stwa państwa. Obejmuje skoordynowane działania operacji. Obejmuje ukrywanie ważnych obiektów mające na celu wprowadzanie w błąd najwyższych (w tym elementów systemów kierowania i dowodzenia organów kierowania i dowodzenia przeciwnika odno- wojskami) i przygotowań do operacji, wprowadzanie śnie do: aktualnego stanu przygotowań obronnych w błąd przeciwnika co do zamiaru i sposobu jej prze- państwa, zamiaru prowadzenia działań militarnych, prowadzenia oraz przyjętego ugrupowania, a także kie- ukrycia ważnych obiektów, a także kierowania jego rowanie jego uwagi na przedsięwzięcia i obiekty dru- uwagi na przedsięwzięcia i obiekty drugorzędne lub gorzędne lub pozorowane8. Jest procesem ciągłym, pozorowane. realizowanym we wszystkich stanach gotowości bojo- Maskowanie jest przedsięwzięciem długofalowym. wej i na wszystkich poziomach dowodzenia9. Realizuje je resort obrony narodowej oraz inne wła- Maskowanie operacyjne obejmuje cztery etapy. Na- ściwe instytucje rządowe i samorządowe7. Istotne leżą do nich maskowanie: procesu podnoszenia goto- aspekty maskowania strategicznego to maskowanie wości bojowej sił zbrojnych, przegrupowania, w rejo- działalności sił zbrojnych (w tym utajnienie tworzenia nach operacyjnego rozwinięcia oraz maskowanie niektórych nowych jednostek czy też zakupów dla ar- w operacjach. mii) oraz wojskowej infrastruktury obronnej. Maskowanie działalności Sił Zbrojnych RP na po- MASKOWANIE TAKTYCZNE ziomie strategicznym, przedstawiane w planach ma- To przedsięwzięcia podejmowane w celu bezpośred- skowania strategicznego, realizują Dowództwo Ope- niego ukrycia pododdziałów, oddziałów i związków racyjne Rodzajów Sił Zbrojnych oraz dowództwa taktycznych, sprzętu bojowego, stanowisk dowodzenia

6 Sun Tzu, Sztuka wojny..., op.cit., s. 11. 7 Maskowanie operacyjne…, op.cit., s. 27. 8 Ibidem, s. 21. 9 Ibidem, s. 10.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 91 KONKURS – NAJLEPSZY ARTYKUŁ

RYS. 1. FORMY I SPOSOBY MASKOWANIA

SPOSOBY MASKOWANIA

– agenturalne – elektroniczne DEZINFORMOWANIE – środkami masowego przekazu – przez inspirację otoczenia

– działania demonstracyjne – manewry pozorne POZOROWANIE – pozorne zgrupowanie wojsk – budowa pozornych obiektów i urządzeń – pozorowanie elektroniczne otoczenia

– w zakresie: optycznym, akustycznym, UKRYWANIE terminalnym i radiolokacyjnym – przez: malowanie ochronne, deformują- ce i pozorujące – przez: stosowanie wielozakresowych pokryć maskujących, odbijaczy kąto- wych i innych środków technicznych – przez: stosowanie dymów i środków Źródło: Maskowanie operacyjne DD 3.31(A), podręcznych CDiSSZ/MON, Bydgoszcz 2018.

oraz obiektów logistycznych przed rozpoznaniem sposobu użycia wojsk. Obejmuje: działania demon- i oddziaływaniem przeciwnika. Obejmuje ukrywanie stracyjne, manewr pozorny, pozorne zgrupowania lub zmianę wyglądu zewnętrznego pojedynczych (ze- wojsk, budowę pozornych obiektów i urządzeń oraz społu obiektów) urządzeń, jednostkowego sprzętu pozorowanie elektroniczne otoczenia. i uzbrojenia, a także żołnierzy z wykorzystaniem Ukrywanie to przedsięwzięcia i czynności mające środków podręcznych lub etatowych. Maskowanie na celu przystosowanie maskowanego obiektu do ota- tego typu jest realizowane zawsze i wszędzie bez do- czającego tła i warunków terenowych przez zmianę datkowych rozkazów i zarządzeń przez wszystkich jego wyglądu zewnętrznego, a także jego zakrywanie żołnierzy poszczególnych rodzajów sił zbrojnych oraz zakrywanie sprzętu, uzbrojenia i żołnierzy. Istot- (równorzędnych). Za maskowanie bezpośrednie są ne jest też ograniczanie warunków i zasad pracy urzą- odpowiedzialni wszyscy dowódcy. dzeń promieniujących energię elektromagnetyczną. Ze względu na specyfikę realizacji oraz rodzaj Ukrywanie pozornych obiektów lub sprzętu musi być użytych sił i środków rozróżnia się takie formy ma- wykonywane zgodnie z zasadami oraz sztuką masko- skowania, jak: dezinformowanie, pozorowanie, ukrywania i powinno zawierać zamierzone, celowo popeł- wanie (rys. 1). nione błędy, które umożliwią przeciwnikowi ich roz- Dezinformowanie to celowe opracowywanie i rozpoznanie bez wzbudzania jego podejrzeń. Ukrywanie, powszechnianie lub bezpośrednie przekazywanie ele- w zależności od cech charakterystycznych maskowa- mentom rozpoznawczym przeciwnika błędnych wia- nych obiektów (urządzeń, sprzętu itp.) oraz rodzaju domości o stanie wojsk i ich zamiarach. Może ono użytych środków, realizuje się w zakresie: widzial- być: agenturalne, elektroniczne, przeprowadzane z zanym, dźwiękowym (akustycznym), termalnym, radio- stosowaniem środków masowego przekazu oraz będą- lokacyjnym i magnetycznym10. ce inspiracją otoczenia. Pozorowanie, czyli sztuczne tworzenie obrazu W HYBRYDOWYM ŚRODOWISKU WALKI obiektu lub czynności. Polega na zamierzonym i zor- Działaniami hybrydowymi nazywamy takie, któ- ganizowanym działaniu, które ma na celu wprowa- rych celem jest osiąganie założonych celów politycz- dzanie przeciwnika w błąd co do rozmieszczenia oraz nych i strategicznych, utrzymując dotychczasowe

10 Ibidem.

92 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 KONKURS – NAJLEPSZY ARTYKUŁ

stosunki gospodarcze i/lub dyplomatyczne z pań- przeszedł na stronę germańską i z powodzeniem wy- stwem, które jest obiektem takich oddziaływań. bił trzy legiony rzymskie. A należy pamiętać, że ar- W sposób zaplanowany i skoordynowany działania te mia rzymska była świetnie wyszkolona i wyposażona. prowadzone są przez podmioty państwowe i/lub nie- Trzeba też wskazać, że w ramach maskowania swoich państwowe, łącząc różne środki wywierania nacisku planów Arminiusz cierpliwie poznawał taktykę Rzy- i uzależnienia od potencjalnego agresora. Ich prowa- mian, ich strategię, zwyczaje oraz nawyki żołnierzy, dzenie może się odbywać w środowisku politycznym, a co za tym idzie, ich słabe strony, które zostały wy- ekonomicznym, militarnym, jak również społecznym, korzystane w odpowiednim momencie z druzgocą- z uwzględnieniem mniejszości narodowych, etnicz- cym dla Rzymian skutkiem. W zależności od celów nych i religijnych, wykorzystując środki informacyjne i dostępnych metod oraz środków maskowanie opera- (obejmujące cyberprzestrzeń), ekonomiczno-gospo- cyjne w działaniach hybrydowych będzie się wyraża- darcze, a także działania zbrojne11. Wyróżniamy ło w takich czynnikach, jak: nietypowa organizacja w nich fazę: przygotowań, destabilizacji, działań mili- armii, nieszablonowe użycie siły, prowadzenie dezin- tarnych oraz rozstrzygnięcia. formacji na wielką skalę, działania propagandowe, Brak wypowiedzenia wojny, wprowadzenia stanu kinetyczne i niekinetyczne oraz trudności w zdefinio- wojennego lub wyjątkowego, a także stanu klęski ży- waniu przeciwnika. wiołowej sprawia, że użycie sił zbrojnych zgodnie Zgodnie z opinią gen. armii Walerija Gierasimowa, z literą prawa jest utrudnione. Działania te świadomie szefa Sztabu Generalnego SZ FR, konflikt o charakte- są ograniczane przez agresora i utrzymywane na po- rze hybrydowym, który zostanie odpowiednio zapla- ziomie poniżej progu wojny. Ma to służyć osiągnięciu nowany i ukryty, jest zdolny spowodować, że w ciągu przyjętych celów z jednoczesnym utrudnianiem uzy- kilku miesięcy, a nawet dni, stabilny kraj zmieni się skania konsensusu decyzyjnego w międzynarodo- w państwo ogarnięte intensywnym konfliktem zbroj- wych organizacjach bezpieczeństwa. Największym nym14. Aby to osiągnąć, niezbędne stanie się prowa- i najistotniejszym zagrożeniem dla bezpieczeństwa dzenie odpowiedniego maskowania pewnych działań. państwa są zagrożenia niezidentyfikowane i nowe, Będzie to mogło być realizowane przez dezorientowa- które będą się charakteryzować niekonwencjonalno- nie dowództwa armii oraz politycznego przywództwa ścią działań, asymetrią i zaskoczeniem12. państwa stanowiącego cel agresji za pomocą operacji Szczególną uwagę należy zwrócić na zagrożenia specjalnych, mediów, dyplomacji i agencji pozarządo- generowane bezpośrednio przez agresora, który nie wych. W ramach maskowania i dezinformacji działa- ma własnego państwa, administracji państwowej, spo- nia te będą polegały na wprowadzeniu fałszywych in- łeczeństwa, a więc nie może być podmiotem prawa formacji, rozkazów, danych i wytycznych do prze- międzynarodowego. Aby osiągnąć swoje cele, będzie strzeni informacyjnej. Ich celem będzie złamanie woli on wykorzystywał wszelkie narzędzia, które są w za- oporu przeciwnika, zdezintegrowanie jego struktur sięgu jego możliwości, nie zwracając przy tym uwagi państwowych oraz struktur dowodzenia. Analizując na przestrzeganie prawa humanitarnego, konwencji zarówno maskowanie operacyjne, jak i działania hy- międzynarodowych czy też zasad moralnych. brydowe, można zauważyć wiele cech wspólnych, Zagrożenie szczególnie niebezpieczne dla elemen- takich jak: dezinformacja, działania niekinetyczne tów infrastruktury krytycznej państwa to cyberterro- i kinetyczne, mylenie, wprowadzanie w błąd opinii ryzm. Może on uniemożliwić lub też zakłócić po- publicznej (w tym międzynarodowej) oraz duży roz- prawne funkcjonowanie kraju podatnego na nieznane mach propagandowy. dotąd zagrożenie. Niewykluczone są też, i należy się Spowodowane to jest wieloma czynnikami ściśle po- z tym liczyć, możliwości spowodowania np. katastro- wiązanymi z rozwojem sztuki wojennej czy też środ- fy ekologicznej przez skażenie biologiczne, chemicz- ków walki. Dobrym przykładem powiązań między ne lub radiacyjne środowiska naturalnego, ataki na wojną hybrydową a maskowaniem operacyjnym jest systemy teleinformatyczne, wykorzystanie platform obecny konflikt na Ukrainie. Wyraźnie podkreśla się autonomicznych oraz migracje transgeniczne13. w nim, że jego hybrydowość polega na prowadzeniu go Gdy mówimy o maskowaniu operacyjnym w dzia- w wielu środowiskach (ekonomicznym, politycznym, łaniach hybrydowych, to śmiało można podać jako społecznym), co zapewnia maskowanie, a właściwie ich przykład bitwę w Lesie Teutoburskim w dziewią- mylenie odbiorców co do głównego celu. tym roku naszej ery. Wtedy to wychowany i wyszko- Analiza militarnych metod prowadzenia działań hy- lony przez Rzymian, a będący z pochodzenia Germa- brydowych pozwala wyróżnić takie, jak15: konwencjo- ninem, Arminiusz (brał udział między innymi w wal- nalne działania zbrojne, działania nieregularne oraz ak- kach z barbarzyńcami na terenie obecnych Węgier) ty terroryzmu. Są one wykorzystywane na wszystkich

11 Ibidem, s. 72. 12 Ibidem. 13 Ibidem, s. 73. 14 B. Pacek, Działania hybrydowe na Ukrainie, Warszawa 2018, s. 12. 15 Ł. Skoneczny, Wojna hybrydowa – wyzwanie przyszłości? Wybrane zagadnienia, s. 45.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 93 KONKURS – NAJLEPSZY ARTYKUŁ

Makieta KTO Rosomak nie może różnić się od oryginału w podstawowych wymiarach sylwetki więcej niż ± 2%. KRZYSZTOF WILEWSKI KRZYSZTOF

etapach konfliktu i z różną intensywnością. Trzeba W związku ze zmianami na współczesnym polu mieć świadomość, że w trakcie działań hybrydo- walki dużych przeobrażeń wymagają również przed- wych należy zapewnić im odpowiednią osłonę. sięwzięcia związane z planowaniem maskowania ope- Chodzi tu o jednoczesne użycie środków militarnych, racyjnego, a co za tym idzie, kierunkiem rozwoju niemilitarnych oraz propagandowych na poziomie środków maskowania. O ile podczas II wojny świato- strategicznym, operacyjnym i taktycznym prowadzo- wej wykonywały je w głównej mierze pododdziały nego konfliktu. Czyni to przedsięwzięcia z zakresu wojsk inżynieryjnych, o tyle dzisiaj myślenie takimi maskowania operacyjnego warunkiem sine qua non kategoriami jest nie do przyjęcia, a ich planowanie prowadzenia takich działań. i realizowanie musi uwzględniać nie tylko sferę mili- Kolejny fakt, na który trzeba zwrócić uwagę, to to, tarną, lecz również cywilną. że przedsięwzięcia z zakresu maskowania operacyjne- Ćwiczenia „Brama-19”, organizowane w Akademii go nigdy nie będą prowadzone same dla siebie, lecz Sztuki Wojennej, wykazały, jak bardzo niezbędne są będą jedną z wielu składowych wojny hybrydowej. Co zmiany odnoszące się do planowania maskowania daje pogląd, iż przedsięwzięcia te nie tylko będą sta- operacyjnego. Powinny one dotyczyć nie tylko sprzę- nowiły składową działań hybrydowych, lecz będą mo- tu, lecz w głównej mierze regulacji prawnych. Zwią- gły być również jednym z etapów takich działań. zane jest to z tym, że możliwości współczesnej technologii uniemożliwiają jakiekolwiek skryte prze- KIERUNKI ROZWOJU mieszczenie wojsk, chociażby z powodu umieszczania W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat zjawisko wojna portalach społecznościowych zdjęć i filmów z tego ny uległo przeobrażeniu. Nie tylko wzrosła liczba przedsięwzięcia, co daje przeciwnikowi możliwość konfliktów o charakterze wewnątrzpaństwowym, lecz śledzenia ruchu wojsk bez konieczności angażowania także coraz częściej ich stroną stają się podmioty nie- własnego potencjału rozpoznawczego. Zamysł zwięk- państwowe. Ponadto cechą charakterystyczną dzisiej- szania potencjału maskującego wydaje się być jeszcze szych konfliktów zbrojnych jest zatarcie się granicy bardziej utrudniony w związku z modą dzielenia się między żołnierzami a cywilami oraz stanami pokoju, w mediach społecznościowych dokonaniami oraz kryzysu i wojny (rys. 2)16. tym, co się dzieje w jednostkach wojskowych.

16 Ibidem, s. 39.

94 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 KONKURS – NAJLEPSZY ARTYKUŁ

RYS. 2. KSZTAŁTOWANIE I ROZWÓJ WSPÓŁCZESNEGO KONFLIKTU

POKÓJ KRYZYS WOJNA

ETAPY KONFLIKTU HYBRYDOWEGO WEDŁUG W. GERASIMOWA WOJNA PRZYGOTOWANIE DEZINFORMACJA AGENTURALNE CYBERNETYCZNO- UDERZENIE zbrojna interwencja ograniczona

STABILIZACJA POKOJOWE SAMOSTANOWIENIE DESTABILIZACJA 1 2 3 4 5 Centra polityka propaganda cyberataki siły specjalne planowania, dyplomacja radio hakerzy agenci ekonomia telewizja agenci bojówki kierowania nowe władze lokalne gospodarka internet wywiadu najemnicy i koordynacji dyplomacja-legalizacja Źródło: W. Michalski, manipulacja media siły specjalne grupy polityka faktów dokonanych wykład pt. Armie innych społecznościowe przestępcze państw na podyplomo- WOJSKA wych Studiach OPERACYJNE Operacyjno-Taktycznych.

Należy też zwiększyć wyposażanie niektórych od- wybranych pododdziałów w dodatkowy sprzęt łączno- działów i pododdziałów w dmuchane atrapy termiczne ści można umożliwić chociażby wygenerowanie fikcyj- (fot.). Sprzęt ten ma masę około 270 kg i składa się nych sieci i kierunków radiowych, co mogłoby wymu- z pneumatycznego stelaża i pokrycia z materiału w ko- sić oczekiwane przez wojska własne działanie przeciw- lorach maskujących. Szczegóły sylwetki wymodelowa- nika. Takie przedsięwzięcia nie mogą być wykonywane no z użyciem pianki. Makieta KTO Rosomak nie może samodzielnie, lecz muszą być wkomponowane w utwo- różnić się od oryginału w podstawowych wymiarach rzony system maskowania. Mogłyby być realizowane sylwetki więcej niż +/- 2%. Nie może być również do we współdziałaniu, np. z tworzonymi wojskami obrony odróżnienia od oryginału z odległości 1000 m, cyberprzestrzeni. Elementy tego rodzaju wojsk we a z 2500 m z użyciem lornetki. Dodatkowo atrapę wy- współdziałaniu z pododdziałami WRE mogłyby mylić posażono w emitery ciepła silnika i systemu wydecho- przeciwnika dzięki generowaniu niewłaściwego obrazu wego, emituje ona również ślad termiczny lufy podczas z pola walki i osłaniać w ten sposób wojska własne. strzelania17. Pole walki staje się coraz bardziej wymagające Kolejny niezbędny krok, aby podnieść możliwości w stosunku do jego uczestników, a walka nie będzie się maskowania operacyjnego, to konieczność rozwoju ograniczać tylko i wyłącznie do działań kinetycznych. środków walki radioelektronicznej (EW). Zwiększenie Trudniej będzie realizować przedsięwzięcia odnoszące tego potencjału może umożliwić mylenie przeciwnika, się do maskowania operacyjnego w odosobnieniu, bez np. co do położenia wojsk własnych. angażowania elementów wszystkich rodzajów sił zbroj- Na polu walki praca w widmie elektromagnetycznych. Wymagania, jakie stawia się współczesnemu ma- nym daje bardzo duże możliwości wprowadzania prze- skowaniu operacyjnemu, jasno i klarownie uwydatnia- ciwnika w błąd. Działania elektromagnetyczne obej- ją związek przyczynowo-skutkowy między rodzajami mują celową transmisję i odbiór energii elektromagne- sił zbrojnych na szczeblu nie tylko operacyjnym i taktycznej w takich środowiskach, jak: komunikacja, tycznym, lecz i strategicznym. Na dzisiejszym polu nawigacja czy świadomość pola walki. W środowisku walki będą to działania skupiające w sobie wysiłek elektromagnetycznym działania prowadzą zarówno wielu rodzajów wojsk i służb, a ich funkcjonowanie wojska własne, jak i przeciwnika. Dzięki wyposażeniu będzie decydowało o skuteczności dezinformacji. n

17 https://www.altair.com.pl/e-report/view?article_id=213/. 12.05.2019.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 95 SZKOLENIE Okręt podwodny i jego stery

ISTNIEJE WIELE SYSTEMÓW, POZA UZBROJENIEM, KTÓRYCH DZIAŁANIE MOŻE BYĆ NIEJASNE DLA OSÓB NIEZWIĄZANYCH Z MORZEM.

96 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 SZKOLENIE

Pływanie pod powierzchnią wody jest skomplikowa- nym procesem. Przemiesz- czanie pod wodą tak du- żych obiektów, jak okręty podwodne, wymaga współ- działania wielu systemów technicznych połączonych MARIAN KLUCZYŃSKI w jeden organizm.

kpt. mar. Radosław Kiciński

kręt podwodny jako obiekt techniczny został wy- Oposażony w wiele systemów niezbędnych podczas działania operacyjnego. Warto zatem przybliżyć istotę zjawisk towarzyszących poruszaniu się okrętu podwodnego w toni wodnej. Może się wydawać, że jego przebywanie pod powierzchnią wody jest natu- ralną rzeczą niewymagającą ingerencji człowieka. Jednak potrzeba wielu systemów, by utrzymać okręt na zadanej głębokości, co tylko pozornie jest łatwe. Autor jest asystentem Należy bowiem wykorzystać m.in.: napęd (prędkość Katedry Podstaw okrętu), system hydrauliczny ze sterami, system wy- Budowy Maszyn ważania okrętu, system zęzowo-balastowy itp. Warto Okrętowych Instytutu przy tym zauważyć, że nawet wprowadzenie uzbroje- Budowy i Eksploataacji nia powoduje zmianę wyważenia okrętu. By wyjaśnić Okrętów Wydziału zjawiska związane z jego przemieszczaniem się Mechaniczno- w toni wodnej, należy przybliżyć te dotyczące jego -Elektrycznego pływalności oraz stateczności. AMW.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 97 SZKOLENIE

Okręt podwodny, tak jak każdy statek, porusza się wych pociąga za sobą wydłużenie czasu potrzebnego po powierzchni wody w trzech prostopadłych płasz- na szybkie zanurzenie. W praktyce do zanurzenia czyznach, zwanych płaszczyznami podstawowymi dochodzi przez otwarcie odwietrzników zbiorników (rys. 1). W miejscu przecięcia się tych płaszczyzn po- balastowych i zastąpienie powietrza wodą morską. wstają osie oraz pewien układ współrzędnych xyz. Całą wodę w tych zbiornikach można uważać za cię- Płaszczyznę przechodzącą od dziobu do rufy przez żar przyjęty na okręt. W związku z tym w czasie za- środek okrętu, nazywaną płaszczyzną symetrii, wy- nurzania zmienia się położenie środka ciężkości oraz znaczają osie xz. Płaszczyzna znajdująca się w środku ogólny ciężar jednostki. długości okrętu jest nazywana płaszczyzną owręża Teoretycznie po zalaniu zbiorników balastowych siła (od słowa wręga oznaczającego element konstrukcyj- wyporu oraz ciężar ponownie powinny się zrównać ny kadłuba), wyznaczoną przez osie yz. Natomiast w taki sposób, aby okręt podwodny mógł zostać osie xy wyznaczają płaszczyznę podstawową, która zawieszony w toni wodnej. W praktyce występuje zja- przechodzi przez najniższy punkt poszycia wewnętrz- wisko pływalności szczątkowej, które musi być kom- nego kadłuba. pensowane za pomocą różnego rodzaju zbiorników Opis ten dotyczy poruszania się okrętu w położeniu regulacyjnych. W związku z tym przed każdym zanu- nawodnym oraz zawiera określenia niezbędne do zro- rzeniem przeprowadza się tzw. wyważanie okrętu. zumienia tematu. Znając układ odniesienia okrętu, Określa ono rozmieszczenie znaczących ciężarów można zdefiniować pojęcie trymu. Jeżeli zanurzenie (paliwa, wody, uzbrojenia) przed planowanym zej- dziobu i rufy jest jednakowe, wówczas okręt znajduje ściem pod powierzchnię wody. Odpowiednio wyko- się na równej stępce, czyli równolegle do płaszczyzny nane wyważanie pozwala na szybkie i sprawne zanu- podstawowej. Jeśli jednak występuje różnica w zanurzenie oraz chroni okręt przed niekontrolowanym rzeniu, wtedy występuje trym, czyli różnica kątową przepadnięciem w toni wodnej. Pływalność może miedzy płaszczyzną podstawową a płaszczyzną linii również zmieniać się ze względu na zmianę ciężaru wodnej. O trymie ujemnym mówimy w przypadku, właściwego wody2 pod wpływem ciśnienia, tempera- gdy zanurzenie dziobu jest większe od zanurzenia ru- tury i zasolenia. Może to być spowodowane także od- fy (trym na dziób). Natomiast do trymu dodatniego kształceniami na skutek ściskania kadłuba na dużej dochodzi przy przechyleniu ku rufie (trym na rufę). głębokości, jak również rozchodowaniem ciężarów Jeżeli okręt jest skierowany na jedną z burt (odchylo- zmiennych na okręcie, np. zużyciem paliwa3. Pływal- ny od płaszczyzny symetrii), mówimy o przechyle. ność szczątkowa powinna być stale monitorowana Odnosząc się do definicji podstawowych, trym można i kompensowana przez odpowiednie zachowanie zało- powiązać z przegłębieniem, natomiast przechył – gi lub określonych systemów wyważania. z kołysaniem. Ponadto ze względu na fakt, że w położeniu podwodnym punkt przyłożenia siły wyporu przenosi się ZANURZANIE OKRĘTU PODWODNEGO powyżej środka ciężkości, zmienia się stateczność Chcąc opisać pływanie jednostki pod powierzchnią jednostki. Jest to zdolność do utrzymania się w poło- wody, należy zacząć od procesu jego zanurzania i wy- żeniu równowagi stałej (na równej stępce, z trymem nurzania. W tym celu należy określić pływalność jako bądź przechyłem). Jeżeli okręt utraci równowagę stałą zdolność okrętu do utrzymania się na oznaczonej linii pod wpływem sił zewnętrznych, to gdy przestaną one wodnej, a w położeniu podwodnym – na ustalonej oddziaływać, powinien powrócić do poprzedniego głębokości. Pływalność wynika z równowagi ciężaru położenia. W zależności od tego, czy mówimy o prze- okrętu oraz siły wyporu hydrostatycznego1. W przy- chyle czy trymie, rozróżniamy odpowiednio statecz- padku zmiany równowagi sił okręt zacznie zmieniać ność poprzeczną oraz wzdłużną. By móc przeciw- swoje zanurzenie do czasu, aż osiągnie pełne napeł- działać trymom i przechyłom, okręty podwodne są nienie zbiorników balastowych. Objętość mocnego wyposażone w odpowiednie zbiorniki regulacyjne kadłuba ponad linią wodną równą sumie objętości oraz trymowe. Zbiorniki regulacyjne znajdują się wszystkich zbiorników balastowych nazywa się zapa- możliwie blisko środka ciężkości, natomiast trymowe sem pływalności. Pojęcie to można również zdefinio- – możliwie najdalej od niego (rys. 3). Pozwala to na wać jako ilość ciężaru, jaką okręt może przyjąć do uzyskanie dużych momentów trymujących4, co wpły- całkowitego zanurzenia się pod wodę. Duży zapas wa na sporą zmianę trymu przy niewielkim prze- pływalności wpływa dodatnio na jego właściwości mieszczeniu ciężaru wody. morskie, natomiast ujemnie na proces zanurzania się Zmianę z położenia podwodnego w nawodne nazy- (rys. 2). Zwiększanie objętości zbiorników balasto- wa się wynurzeniem. Dokonuje się jej przez wtłoczenie

1 Siła wyporu zależy od gęstości ośrodka (wody) oraz objętości zanurzonej części kadłuba. 2 Ciężar właściwy jest to stosunek ciężaru ciała do jego objętości. W odróżnieniu od gęstości ciężar właściwy zależy także od siły ciążenia, czyli w warunkach nieważkości wynosi zero (podobnie jak ciężar), podczas gdy gęstość pozostaje taka sama (podobnie jak masa). 3 Zbiorniki paliwowe na konwencjonalnych okrętach podwodnych są wypełniane wodą zaburtową razem z paliwem. Pozwala to uniknąć wystę- powania dużych powierzchni swobodnych cieczy, co z kolei zwiększa stateczność okrętu. 4 Moment trymujący należy rozumieć jako ciężar wody przemieszczonej na ramieniu liczonym od środka ciężkości okrętu.

98 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 SZKOLENIE

RYS. 1. TEORETYCZNE PŁASZCZYZNY OKRĘTU ORAZ JEGO MOŻLIWOŚCI PORUSZANIA SIĘ NA FALI

RYS. 2. SCHEMAT ZANURZANIA OKRĘTU PODWODNEGO

Opracowanie własne (2).

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 99 SZKOLENIE

RYS. 3. ROZMIESZCZENIE ZBIORNIKÓW BALASTOWYCH, REGULACYJNYCH ORAZ TRYMOWYCH NA OKRĘCIE PODWODNYM TYPU KOBBEN

Źródło: opis techniczny okrętu podwodnego typu Kobben.

RYS. 4. WYBRANE SIŁY DZIAŁAJĄCE NA KADŁUB OKRĘTU PODCZAS PŁYWANIA POD WODĄ

Opracowanie własne.

100 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 SZKOLENIE

do zbiorników balastowych, przy zamkniętych od- nośnej przy minimalnej wartości siły oporu. O wła- wietrznikach, sprężonego powietrza zgromadzonego snościach płata decyduje w dużym stopniu kształt je- przed zanurzeniem lub na chrapach. Powietrze pod wy- go przekroju prostopadłego do rozpiętości, czyli pro- sokim ciśnieniem (rys. 2) wypycha wodę ze zbiorni- filu hydrodynamicznego. Aby wytworzyć siłę nośną ków, powodując powstanie pływalności dodatniej – na profilu, należy tak go ukształtować, aby powstał na okręt wynurza się do czasu osiągnięcia położenia na- nim tzw. opływ cyrkulacyjny, czyli asymetryczny wodnego. Wynika z tego, że system sprężonego względem kierunku prędkości. Wtedy po jednej stro- powietrza jest jednym z najważniejszych na okręcie nie profilu prędkość opływu wzrasta i jednocześnie podwodnym. Powietrze to może być ponadto wykorzy- zmniejsza się ciśnienie (jest to tzw. strona ssąca), po stane do uruchomienia silników spalinowych czy też drugiej zaś stronie prędkość opływu spada i zwiększa sterowania elementami automatyki. Proces napełniania się ciśnienie (jest to strona cisnąca). Ta różnica ci- zbiorników powietrzem nazywa się szasowaniem. śnień oddziałujących na profil wytwarza siłę nośną. W niektórych rozwiązaniach konstrukcyjnych istnieje Cyrkulacyjny opływ profilu uzyskuje się albo przez możliwość wyszasowania zbiorników balastowych spa- jego wygięcie, albo przez ustawienie pod pewnym ką- linami z silników podczas pływania na chrapach. tem w stosunku do prędkości przepływu, tzw. kątem natarcia. W przypadku sterów okrętowych najczę- BIEŻNOŚĆ OKRĘTÓW PODWODNYCH ściej wykorzystuje się proste profile wychylane o pe- Omówione dotychczas zjawiska dotyczyły wyłącz- wien kąt od osi okrętu. Jeżeli pióro steru ustawić pod nie zmiany położenia okrętu z pozycji nawodnej pewnym kątem w stosunku do strumienia wody (zwa- w podwodną. Należy również wspomnieć o bieżności nym kątem natarcia), to na jego przedniej po- okrętu, czyli zdolności do poruszania się z ustaloną wierzchni zwróconej do strumienia powstanie prędkością przy określonej minimalnej mocy silników większe ciśnienie niż na tylnej. Sumując poszczegól- głównych. Gdy okręt jest w bezruchu, działanie wody ne wartości ciśnienia na płaszczyźnie steru, otrzymu- sprowadza się do oddziaływania siły wyporu zrówno- je się siłę oporu płaszczyzny skierowaną prostopadle ważonej ciężarem. Podczas ruchu między wodą a za- do pióra steru. Jest to siła wykorzystywana w działa- nurzoną częścią kadłuba występują dodatkowo siły niu wszelkiego rodzaju sterów, ponieważ ma duże ra- oporu wody, których wypadkowa będzie skierowana mię działania i zapewnia zwrotność okrętu. Punkt przeciwnie do kierunku ruchu okrętu, oddziałując przyłożenia tej siły nazywany jest środkiem ciśnie- równolegle do płaszczyzny poziomej. Do pokonania nia. Zależy od długości płaszczyzny, na której działa, sił oporu wody i utrzymania ruchu konieczna jest siła oraz od kąta natarcia5. działająca zgodnie z jego kierunkiem oraz równa sile Okręt podwodny jako jednostka poruszająca się oporu wody. Jej źródłem są silniki główne okrętu. Po- zarówno w płaszczyźnie poziomej, jak i pionowej nadto jednostka o dobrych właściwościach morskich wykorzystuje dodatkowo stery głębokościowe. Jego powinna być zwrotna i sterowna. Zwrotnością nazy- kadłub sam w sobie jest profilem hydrodynamicz- wamy zdolność do zmiany kierunku ruchu. Cecha ta nym i w zależności od prędkości pływania powstaje decyduje o właściwościach manewrowych okrętu. na nim siła nośna. Z wcześniejszych rozważań wyni- Rozróżnia się zwrotność w płaszczyźnie poziomej ka, że okręt jest utrzymywany w stanie równowagi (ster kierunkowy) oraz w płaszczyźnie pionowej przez cztery podstawowe siły: ciężar, siłę wyporu, w położeniu podwodnym (stery głębokościowe). napór (siła wynikająca z napędu) oraz opór kadłuba. Natomiast sterowność jest to zdolność okrętu do Siła naporu ma istotny wpływ na kształtowanie się utrzymania się na określonym kursie w każdych wa- siły nośnej, która wynika z siły oporu okrętu równej runkach pogodowych. Brak sterowności, objawiający pod względem wartości sile naporu, lecz przeciwnie się samorzutnym odchyleniem okrętu od danego kur- skierowanej. Mówiąc obrazowo, okręt podwodny, su, powoduje wzrost siły oporu ze względu na wychy- zwiększając swoją prędkość na równej stępce, za- lenie steru, spadek średniej prędkości oraz zwiększe- cznie się wynurzać, natomiast spadek prędkości mo- nie zużycia paliwa. Dla zapewnienia należytej zwrot- że skutkować zwiększeniem głębokości (rys. 4). ności i sterowności przy możliwie największym Wyważenie okrętu pod powierzchnią wody bez wy- ograniczeniu sił potrzebnych do wychylenia wykorzy- korzystania napędu jest niezwykle trudne, ale nie stuje się ster kierunkowy. Typem powszechnie używa- jest niemożliwe. nym jest ster oprofilowany o profilu symetrycznym Jeżeli na okręt podwodny płynący ruchem jedno- tzw. płata nośnego. Na każdym obiekcie umieszczo- stajnym zadziała jakakolwiek zewnętrzna siła, zosta- nym w przepływie powstaje wypadkowa siła hydro- nie naruszona jego równowaga. Wówczas okręt bę- dynamiczna. Można ją rozłożyć na składową prosto- dzie się zanurzał bądź wynurzał (ze względu na padłą do kierunku prędkości, zwaną siłą nośną, oraz zmianę trymu). Przyczyną powstania takich sił może składową równoległą do kierunku prędkości, czyli siłę być wychylenie któregoś ze sterów, zmiana pływal- oporu. Płaty nośne są obiektami ukształtowanymi ności szczątkowej, użycie uzbrojenia, zalanie bądź w taki sposób, by uzyskać maksymalną wartość siły osuszenie zbiornika regulacyjnego, a w przypadku

5 Warto zauważyć, że nie pokrywa się on ze środkiem ciężkości profilu.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 101 SZKOLENIE

RYS. 5. MOŻLIWE WARIANTY JEDNOCZESNEGO UŻYCIA STERÓW GŁĘBOKOŚCIOWYCH

Opracowanie własne.

zagrożenia obciążenie kadłuba falą uderzeniową, przepływu strumienia oraz wpływa na ich efektyw- której źródłem jest podwodny wybuch niekontakto- ność. Ponadto stery rufowe znajdują się w znacznej wy. W czasie ruchu zmiennego okręt porusza się po odległości od środka ciężkości okrętu, w związku pewnej krzywej, co oznacza, że kąty natarcia, trym, z czym ich użycie wpływa bezpośrednio na zmianę głębokość i wyważenie ulegają ciągłej zmianie, co trymu. Natomiast stery dziobowe znajdują się możli- skutkuje nieustanną zmianą sił działających na tę jed- wie blisko środka ciężkości, dzięki czemu powodują nostkę. Działanie sił zewnętrznych może być kom- zmianę głębokości (bez wyraźnej zmiany trymu). pensowane za pomocą systemu wyważania bądź sys- W czasie pływania podwodnego wraz ze zmianą temu sterowego. W zależności od wykorzystania da- prędkości okrętu zmieniają się również kąty przeło- nych sterów można oczekiwać innego rodzaju żenia sterów. Im mniejsza prędkość, tym o większe skutków. Warunki pracy sterów rufowych różnią się kąty należy wychylać stery głębokościowe, żeby od warunków pracy sterów dziobowych. Stery rufo- utrzymać jednostkę na zadanej głębokości. W miarę we pracują bezpośrednio w strumieniach wody od- zmniejszania prędkości należałoby przełożyć stery na rzucanych przez śrubę, co zmienia wartość prędkości znacznie większy zakres kątów, aniżeli pozwala na to

102 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 SZKOLENIE

RYS. 6. PORÓWNANIE WYGLĄDU KADŁUBÓW JEDNOSTEK TYPU KILO ORAZ AMUR 1650

Źródło: https://www.freerepublic.com/focus/f-news/3577934/posts/. ich konstrukcja. Prędkość, przy której stery tracą hydraulicznego oraz rurociągi wraz z armaturą. Sys- efektywność działania, to prędkość inwersyjna. tem zasila w energię hydrauliczną takie systemy Sztuka pływania pod wodą opiera się na umiejętnym i urządzenia, jak: wykorzystaniu prędkości okrętu, obu sterów głębokości – maszyny hydrauliczne urządzeń sterowych (ste- i steru kierunku oraz na odpowiednim wyważeniu jed- rów głębokościowych i steru kierunku); nostki w celu zniwelowania pływalności szczątkowej. – podnośniki hydrauliczne masztów: peryskopu, Uświadomienie sobie konieczności wykonania wszyst- anten radiowych i radiolokacyjnych oraz szyb ssania kich tych zadań pozwoli zrozumieć zjawisko przemiesz- chrap; czania się pod powierzchnią wody. Dzięki równoległe- – mechanizmy hydrauliczne do obsługi wyrzutni mu bądź odwrotnemu działaniu sterów okręt podwodny torped. może zmieniać głębokość na cztery sposoby (rys. 5): Istnieje wiele rozwiązań technicznych służących – zanurzać się na równej stępce, zwiększaniu efektywności ich działania i niezawodno- – zanurzać się z trymem, ści lub zmniejszaniu szumów generowanych przez ste- – wynurzać się na równej stępce, ry. Przykładem może być porównanie modernizacji – wynurzać się z trymem. kadłubów okrętów typu Kilo (projekt 877) oraz Amur Dodatkowo w płaszczyźnie poziomej w położeniu 1650. Ich kształt jest zbliżony, różnią się jednak umiej- podwodnym może przemieszczać się na równej stępce scowieniem sterów głębokościowych (rys. 6). Zgodnie bądź z trymem w razie awarii lub niemożności wywa- z przytoczoną teorią stery jednostki typu Amur znaj- żenia jednostki. dują się bliżej środka ciężkości, dzięki czemu można poprawiać jej zdolność do pływania pod wodą. ROZWIĄZANIA TECHNICZNE Biorąc pod uwagę fakt, że okręty projektu 207 typu Należy poświecić uwagę także technicznym aspek- Kobben są wycofywane ze służby, słuszne byłoby wy- tom działania hydraulicznego systemu sterowego. Jest korzystanie części ich dokumentacji technicznej w ce- on jednym z najważniejszych systemów okrętu pod- lach poglądowych. W związku z tym postanowiono wodnego, mającym bezpośredni wpływ na jego przybliżyć działanie systemu na podstawie tego pro- żywotność i zdolność bojową. Prawidłowa jego praca jektu, jednego z możliwych, pozwalającego jednak jest niezbędna do zachowania podstawowej właściwo- zrozumieć istotę problemu. Przy tym okręty tego typu ści okrętu, jaką jest możliwość pływania w położeniu mają interesujące techniczne rozwiązanie sterów podwodnym. W skład systemu wchodzą: pompy dziobowych. Ich działanie polega nie na zmianie hydrauliczne, hydroakumulatory6, zbiorniki oleju kąta natarcia strumienia, lecz na wykorzystaniu pola

6 Zadaniem hydroakumulatora jest zmagazynowanie energii hydraulicznej wytworzonej przez pompy i wykorzystanie jej w czasie pracy urządzeń hydraulicznych. Ponieważ czynnik roboczy, jakim jest olej hydrauliczny, jest cieczą nieściśliwą, czynnikiem magazynującym energię jest azot oddzielony od czynnika roboczego gumowym workiem.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 103 SZKOLENIE

RYS. 7. STER KIERUNKU I RUFOWY STER GŁĘBOKOŚCI OKRĘTU PODWODNEGO TYPU KOBBEN

Źródło: opis techniczny okrętu podwodnego typu Kobben.

powierzchni płaszczyzny steru. W pozycji zerowej W porównaniu ze sterem prostopadłym ster typu X ma stery nie wystają poza kadłub okrętu. Zmiany głębo- następujące zalety. Po pierwsze, ma większą wydaj- kości jego zanurzenia dokonuje się przez wychylenie ność, a jego powierzchnia jest mniejsza o około 10% jednego z płatów sterów: lewego (na wynurzenie) lub od steru poprzecznego. Po drugie, jego zablokowanie prawego (na zanurzenie). Są one odpowiednio ukształ- się pod powierzchnią wody nie wywołuje groźnych towane (wygięte). Lewy płat wygięty jest w górę, pra- skutków, co poprawia bezpieczeństwo i niezatapial- wy w dół. Zawsze pracuje tylko jeden z nich w zależ- ność. Poza tym stery typu X zmniejszają moment prze- ności od tego, czy okręt ma się zanurzać, czy wynu- chyłowy i ciężar oraz ograniczają zjawisko „przysiada- rzać. Efektywność steru zależy od wielkości jego nia”7 rufy podczas zmiany kursu okrętu podwodnego, powierzchni, która jest wysunięta poza obrys kadłuba. co pozwala na zwiększenie stateczności podczas ataku. Do wychylenia steru lewego lub prawego służy Dodatkowo usterzenie tego typu w mniejszym stopniu siłownik maszyny hydraulicznej. Obraca on trzpień, na wpływa na pracę śruby napędowej, co zmniejsza natę- którym zamocowano dźwignię orczykową z cięgnami żenie hałasu. przesuwającymi płaty sterów. Rufowy ster głębokości jest umieszczony przed śrubą napędową okrętu. Moco- SIŁA UMYSŁU wany jest i łożyskowany na przedłużeniu stępki. Zarys Pływanie pod powierzchnią wody jest skomplikowa- steru nie wychodzi poza obrys kadłuba mocnego, co nym procesem. Przemieszczanie pod wodą tak dużych chroni go przed uszkodzeniem. Zmiana jego wychyle- obiektów, jak okręty podwodne, wymaga współdziała- nia jest wymuszana przez siłownik maszyny hydrau- nia wielu systemów technicznych połączonych w jeden licznej, szereg cięgien i dźwigni orczykowych (rys. 7). organizm. Współpraca systemów balastowych, hydrau- Ułożenie prostopadłe sterów jest jednym z najczę- licznych, sterowych, wyważania, osuszania i sprężone- ściej stosowanych rozwiązań konstrukcyjnych. Wynika go powietrza jest niezbędna do prawidłowego działania to głównie z faktu, że usterzenie tego typu jest syme- okrętu w toni wodnej. Warto zauważyć, że opisane zja- tryczne, a ster poziomy i pionowy mają podobną pod wiska dotyczą wyłącznie poruszania się jednostki. względem wielkości powierzchnię. Wciąż jednak są A przecież należy jeszcze dołączyć systemy uzbroje- prowadzone badania mające na celu zwiększenie sku- nia, rozpoznania, hydroakustyczne, radarowe, uzupeł- teczności manewrowania i działania sterów okrętów niania zapasów energetycznych czy łączności. Daje to podwodnych. Innym rozwiązaniem są stery typu X. Ich obraz tego, jak bardzo zaawansowane technicznie są układ i osie są ustawione pod kątem do płaszczyzny sy- jednostki podwodne. Wskazuje również, jak wiele jest metrii okrętu podwodnego (kąt wynosi zwykle 45°). możliwości ich rozwoju. n

7 Ze względu na wychylenie steru kierunku o znaczny kąt pojawia się dodatkowa siła hydrodynamiczna skierowana do dołu, co powoduje zmianę trymu okrętu na rufę.

104 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

Okręty pomiarowe

W CELU ŚLEDZENIA TORU LOTU MIĘDZYKONTYNENTALNYCH RAKIET BALISTYCZNYCH ORAZ BEZZAŁOGOWYCH I ZAŁOGOWYCH POJAZDÓW WYNOSZONYCH NA ORBITĘ OKOŁOZIEMSKĄ UTWORZONO FLOTĘ SPECJALISTYCZNYCH JEDNOSTEK NAWODNYCH.

kmdr por. Grzegorz Kolański latach zimnej wojny gwałtownie rozwinęły się są one przeznaczone głównie do samoobrony. Okrę- Wtechnologie rakietowe oraz związane z nimi tami tej klasy dysponuje tylko kilka państw. Są to: systemy uzbrojenia. Ze względu na ich możliwości Stany Zjednoczone, Federacja Rosyjska, Francja bojowe oraz zasięg do przeprowadzania prób niezbęd- oraz Chińska Republika Ludowa. W rodzimej litera- ne były odpowiednio duże poligony. Warunek ten turze jednostki te są nazywane okrętami zabezpie- spełniały akweny morskie. Miały one jednak pewną czenia poligonu strzelań rakietowych, zdolnymi do wadę – brak odpowiedniego zabezpieczenia technicz- prowadzenia pomiarów telemetrycznych oraz odzy- nego, które umożliwiałoby śledzenie testowanych ra- skiwania pocisków rakietowych. kiet na całej trajektorii ich lotu. Problem ten dość Autor jest specjalistą szybko rozwiązano, wprowadzając do służby nową STANY ZJEDNOCZONE w Oddziale Operacji klasę okrętów – jednostki przeznaczone do śledzenia W literaturze anglojęzycznej są określane jako Morskich Centrum strzelań rakietowych i kontroli ich przebiegu. okręty z oprzyrządowaniem poligonu rakietowego Planowania Dowództwa Charakterystycznym elementem pozwalającym (missile range instrumentation ship) lub krócej jako Operacyjnego Rodzajów dość łatwo rozpoznać jednostki tej klasy są anteny okręty śledzące (tracking ship) lub poligonowe (ran- Sił Zbrojnych. systemów radiolokacyjnych i łączności, mniej lub ge ship). W USA pierwsze takie jednostki weszły do bardziej dominujące nad ich kadłubami i nadbu- służby na początku lat sześćdziesiątych ubiegłego dówkami. W celu zabezpieczenia anten przed od- wieku. Początkowo były to odpowiednio przebudo- działywaniem środowiska morskiego są one obudo- wane i wyposażone na zamówienie amerykańskich wywane kopułami wykonanymi z materiałów umoż- wojsk lądowych (US Army) i sił powietrznych liwiających przenikanie fal elektromagnetycznych. (US Air Force) jednostki transportowe pochodzące Oprócz systemów do śledzenia trajektorii lotu z czasów II wojny światowej. W 1964 roku przejęła wspomnianych obiektów oraz do utrzymywania je marynarka (US Navy), która zadbała o ich dalszy łączności okręty te wyposażano także w urządzenia rozwój, z czasem wprowadzając do służby jednostki do podnoszenia rakiet czy też pojazdów kosmicz- od podstaw budowane do celów pomiarowych. nych z wody. Ponadto dysponują one systemami te- Początkowo nosiły one symbol składający się z liter lemetrycznymi i optycznymi oraz stacjami hydro- T-AG oraz dwóch lub trzech cyfr, co oznaczało jed- akustycznymi. Jeśli chodzi o systemy uzbrojenia, nostkę pomocniczą ogólnego przeznaczenia (AG – czyli karabiny maszynowe i armaty małego kalibru, Auxiliary General) obsadzoną przez załogę cywilną

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 105 WSPÓŁCZESNE ARMIE

(litera T). Za dzień powstania (wyodrębnienia) nowej klasy okrętów można przyjąć 27 listopada 1960 roku. Wówczas to wprowadzono nowe oznaczenie: T-AGM, gdzie M odnosiło się do specjalizacji jednostek i być może pochodziło od słowa missile (pocisk, rakieta) lub measurement (pomiar). Dotychczas do służby w US Navy weszło 25 takich okrętów, z których 23 już ją zakończyło. Jednostki te w amerykańskich siłach morskich są podporządkowane Dowództwu Wojskowego Transportu Morskiego (Military Sealift Command – MSC), które do 1970 roku nosiło nazwę Morska Służba Transportowa (Military Sea Transpor- tation Service – MSTS). Dlatego też okręty te jako jednostki pomocnicze mają przed nazwą prefiks USNS (United States Naval Ship). Wśród jednostek, które zakończyły służbę, osiem należało do grupy budowanych masowo w czasie II wojny światowej transportowców typu Victory. Nosiły one numery T-AGM-1, od T-AGM-3 do T-AGM-8 oraz T-AGM-11. Biorąc pod uwagę wprowadzone na okrętach zmiany związane z ich nowym przeznaczeniem, w literaturze angielskojęzycznej okręty z nume- rami od 3 do 5 zalicza do typu Longview, a z numera- mi od 6 do 8 – do typu Watertown (fot. 1). Symbolem T-AGM-2 oznaczono stosunkowo niedużą jednostkę USNS Range Recoverer. Pełniła ona służbę do 1972 roku. Uczestniczyła między innymi w próbach rakiet przeciwokrętowych Regulus oraz wykonywała zadania na rzecz agencji kosmicznej NASA (National Aeronautics and Space Administration), a także innych amerykańskich organizacji rządowych. W 1974 roku jednostka została sprzedana na złom, ale do 2016 roku pływała jako statek rybacki. Kolejne dwa okręty (T-AGM-9 i T-AGM-10) były przebudowa- nymi transportowcami wojskowymi typu C-4 S-A1. Ten drugi został zatopiony jako sztuczna rafa, ale wcześniej na krótko stał się radzieckim statkiem badawczym „Akademik Władisław Wołkow” na potrzeby filmu fantastycznonaukowego Virus (Wirus) z roku 1999. Z pozostałych przebudowanych jednostek należy wymienić transportowiec typu Liberty (T-AGM-12), sześć transportowców typu C-1M (T-AGM-13, T-AGM-14, TAGM-15, T-AGM-16, T-AGM-17, T-AGM-18), trzy zbiornikowce typu T2-SE-A2 (T-AGM-19, T-AGM-20, T-AGM-21) oraz jednostkę desantową typu Haskell (T-AGM-22), o konstrukcji podobnej do wspomnianych już trans- portowców typu Victory. Ostatnim z wycofanych okrętów był USNS „Obse- rvation Island” oznaczony symbolem T-AGM-23 (fot. 2). Jednostka została zwodowana w 1953 roku jako statek handlowy należący do wspomnianej serii typu C-4 (określanej także jako typ Mariner). W 1956 roku weszła w skład US Navy (jako USS „Observa- tion Island” z numerem EAG-154), gdzie pełniła służbę jako okręt zabezpieczający badania pocisków balistycznych. Wyposażono ją między innymi w wy- rzutnię oraz system kierowania ogniem, umożliwiają- ce start rakiet typu Polaris. W 1960 roku na okręcie

106 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

Jedna z pierwszych jednostek nowej klasy – USNS „Longview” T-AGM-3. W historii US Navy, a także kosmonautyki, zapisała się jako pierwszy okręt, który podjął z wykorzystaniem po- kładowego śmigłowca kap- sułę powracającą z orbity okołoziemskiej. US NAVY 1

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 107 WSPÓŁCZESNE ARMIE

Okręt został wyposażony w system radiolokacyjny AN/SPQ-11 (widoczny na rufie). Dzięki temu radarowi jednostka pełniła misje w ramach kontroli wy- pełniania postanowień traktatów rozbrojeniowych. USS „Observation Island” T-AGM-23 US NAVY

zainstalowano prototypową wyrzutnię tych rakiet, w ramach programu Cobra Judy Replacement). przeznaczoną dla jednostek podwodnych. Oprócz T-AGM-25 jest nadal w podporządkowaniu US Navy strzelań testowych śledził również działania okrętów i MSC, lecz jego misje są sponsorowane także przez podwodnych – nosicieli rakiet balistycznych. Zbierał US Air Force (USAF). W skład wspomnianego syste- nie tylko dane z wykorzystaniem sensorów elektro- mu wchodzą dwie anteny pracujące w pasmach X nicznych i optycznych, lecz także służył jako retlans- oraz S, z których każda ma masę około 220 t. Okręt lator między naziemnym stanowiskiem dowodzenia o długości 163 m ma wyporność pełną rzędu 12 600 t. a strzelającą jednostką podwodną. W 1968 roku z po- W skład jego załogi wchodzi 88 osób, wliczając w to kładu okrętu wykonano pierwsze, zakończone suk- żołnierzy, marynarzy cywilnych oraz personel specja- cesem, strzelanie z wykorzystaniem rakiety typu listyczny. Jednostka odbywa rejsy po całym świecie, Poseidon. Jako okręt pomiarowy (z oznaczeniem śledząc testy nowych typów rakiet i zapewne są to nie T-AGM-23) rozpoczął służbę w 1974 roku i pełnił ją tylko testy przeprowadzane na potrzeby amerykań- do 2014. W międzyczasie, w 1982 roku, został wy- skich sił zbrojnych. posażony w radar AN/SPQ-11 Cobra Judy służący Drugim okrętem pomiarowym w amerykańskiej do śledzenia rakiet oraz kontroli przestrzeni około- armii jest USNS „Invincible” T-AGM-24. Służbę roz- ziemskiej. W tym okresie był on uważany za najbar- począł w roku 1987 z zadaniem przeczesywania głę- dziej zaawansowany system radiolokacyjny na świe- bin oceanicznych w poszukiwaniu jednostek podwod- cie. Ze względu na wielkość jego anteny oraz możli- nych. Jego głównym wyposażeniem był holowany wości z dużym przybliżeniem można stwierdzić, że system hydroakustyczny AN/UQQ-2 SURTASS okręt był „jedynie” platformą, na której zainstalowa- (Surveillance Towed Array Sensor System). W roku no radar. Podobnie jak w przypadku jego następcy. 2000 jednostkę przeklasyfikowano na okręt pomiaro- Był nim T-AGM-23 USNS „Howard O. Lorenzen” wy, uprzednio wyposażywszy ją w system radioloka- T-AGM-25 (fot. 3). Nazwany tak został na cześć ame- cyjny Cobra Gemini. Podobnie jak w przypadku rykańskiego inżyniera, który odegrał jedną z kluczo- Cobra King, jest to system dwuzakresowy (pasma X wych ról w rozwoju amerykańskich zdolności w dzie- i S) zbudowany na potrzeby USAF. Cobra Gemini jest dzinie rozpoznania elektronicznego. W niektórych jednak mniejszy i nie potrzebuje tak dużej platformy źródłach postać ta jest opisywana nawet jako ojciec jak Cobra King. Z tego też względu USNS „Invinci- amerykańskiej walki elektronicznej. Na pokładzie jed- ble” jest mniejszy niż T-AGM-25 oraz charakteryzuje nostki zainstalowano następcę radaru AN/SPQ-11 – się wypornością pełną rzędu 2300 t przy długości ka- system radiolokacyjny Cobra King (opracowany dłuba wynoszącej 68 m.

108 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE OREGON NATIONAL GUARD OREGON NATIONAL 3

USNS „Howard O. Lorenzen“ T-AGM-25. W części rufowej wi- doczne anteny systemu radiolokacyjnego Cobra King . T-AGM-25 jest nadal w podporządko- waniu US Navy i MSC, lecz jego misje są sponsorowane także przez US Air Force (USAF).

Śledząc doniesienia prasowe na temat okrętów nych, pozyskiwanie nowych jednostek rozpoczęto od T-AGM, można przyjąć, że mniejszy z nich operuje przebudowy statków cywilnych, chociaż jedne z pier- głównie na akwenach Bliskiego Wschodu. Natomiast wotnych planów zakładały wykorzystanie do tego ce- USNS „Howard O. Lorenzen” w rejonie Oceanu lu krążowników projektu 68 Bis. Spokojnego. Za podstawę do budowy pierwszych radzieckich Zadania związane ze śledzeniem testów rakiet bali- okrętów pomiarowych wykorzystano kadłuby czte- stycznych może wykonywać jeszcze jedna jednostka rech statków typu Donbass. Należy przy tym pod- należąca do MSC. Jest to USNS „Waters” T-AGS-45. kreślić polski wkład w rozwój nowej klasy okrętów. Okręt wszedł do służby jako jednostka hydrograficzna Wyznaczone do przebudowy jednostki nie powstały w roku 1993. Pięć lat później został przebudowany w ZSRR, lecz w naszym kraju, w Gdańsku, jako ma- pod kątem wykonywania dotychczasowych zadań jed- sowce projektu B 31. Ogółem zbudowano 86 statków nostki zabezpieczającej przebieg testów systemów na- według tego projektu, który był wersją rozwojową wigacyjnych USNS „Vanguard” T-AG-194 (wcześniej B 30 (należy do niego m.in. masowiec SS „Sołdek”, T-AGM-19) oraz okrętu pomiarowego USNS „Range pełniący obecnie funkcję statku-muzeum). Do prze- Sentinel” T-AGM-22. Od roku 1999 USNS „Waters” budowy wyznaczono statki: „Pawłograd”, „Proko- zabezpiecza więc testy systemów nawigacyjnych piewsk”, „Pierwouralsk” i „Pierm”. Pierwsze trzy okrętów podwodnych oraz ich systemów uzbrojenia. zmodernizowano według projektu 1128. Otrzymały nazwy: „Sachalin”, „Sibir” i „Suczan” (później ZWIĄZEK RADZIECKI „Spassk”) i nosiły numery (odpowiednio) KIK-8, I FEDERACJA ROSYJSKA KIK-2 i KIK-5 (fot. 4). Ich specjalistyczne wyposaże- Okręty śledzące strzelania rakietowe znalazły się nie stanowiły: stacja radiolokacyjna Kama-A, stacja także w składzie sił morskich Związku Radzieckiego. telemetryczna BRS-1 i Trał K2N, fotorejestrator, W literaturze rosyjskojęzycznej tę klasę jednostek system ujednolicania czasu Bambuk, stacja hydro- określa się jako okręty kompleksu pomiarowego akustyczna GIU-ZD oraz stacja umożliwiająca kon- (karabli izzmieritielnowo komplieksa – KIK). Prace trolę automatyki testowanej rakiety. Wszystkie trzy nad nimi rozpoczęto pod koniec lat pięćdziesiątych okręty zwodowano i przekazano ZSRR w roku 1958. ubiegłego wieku w 4 Instytucie Naukowo-Badaw- W nowej roli weszły do służby rok później. Podobnie czym (4 Nauczno-Isliedowatielskij Instytut) zajmują- było w przypadku czwartej jednostki, początkowo cym się rozwojem strategicznych sił rakietowych. przebudowanej według projektu 1129 jako okręt re- Podobnie jak w przypadku amerykańskich sił zbroj- tlanslator. W 1962 roku zmodernizowano ją jednak do

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 109 WSPÓŁCZESNE ARMIE

KIK „Sachalin” – jeden z pierwszych radzieckich

okrętów pomiarowych US DOD

PODOBNIE JAK W PRZYPADKU AMERYKAŃSKICH SIŁ ZBROJNYCH, ROSJANIE POZYSKIWANIE NOWYCH JEDNOSTEK (LATA SZEŚĆDZIESIĄTE) ROZPOCZĘLI OD PRZEBUDOWY STATKÓW CYWILNYCH

standardu KIK (z numerem 16) według projektu skład weszły dwa okręty pomiarowe: „Czażma” 1129B. Ta polska karta w dziejach okrętów pomiaro- i „Czumikan”. Podobnie jak pierwsze jednostki, były wych zakończyła się w roku 1995 wraz z wycofaniem to zakupione za granicą statki o zwiększonej dzielno- ze służby ostatniej jednostki projektu 1128. ści morskiej, przebudowane i wyposażone w ZSRR Pierwsze radzieckie okręty pomiarowe działały według projektu 1130. Tym razem krajem ich pocho- w rejonie Oceanu Spokojnego, udając służbę hydro- dzenia była Niemiecka Republika Demokratyczna graficzną jako Ekspedycja Oceanograficzna Oceanu (NRD). W 1970 roku KIK „Czumikan” miał okazję Spokojnego TOGE-4 (Tichookieanskaja Okieanogra- uczestniczyć w operacji zabezpieczającej powrót na ficzieskaja Ekspiedicija). W 1963 roku utworzono Ziemię amerykańskich kosmonautów na pokładzie drugi oddział oceanograficzny – TOGE-5. W jego statku Apollo-13. Jednostka śledziła lot kapsuły aż do

110 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

PODOBNIE JAK W PRZYPADKU AMERYKAŃSKICH SIŁ ZBROJNYCH, ROSJANIE POZYSKIWANIE NOWYCH JEDNOSTEK (LATA SZEŚĆDZIESIĄTE) ROZPOCZĘLI OD PRZEBUDOWY STATKÓW CYWILNYCH

momentu wodowania. W latach 1982–1983 okręt wy- gości kadłuba 211,2 m. Jako jeden z nielicznych okrę- konywał zadania ochrony prób bezzałogowego orbi- tów pomiarowych był on przystosowany do montażu talnego rakietoplanu BOR-4 (Biespilotnyj Orbitalnyj uzbrojenia, czyli sześciu sześciolufowych zestawów Rakietopłan), jednego z poprzedników promu ko- armat AK-630 kalibru 30 mm. Na jego pokładzie smicznego Buran. zbudowano hangar mogący pomieścić dwa śmigłow- Pod koniec 1983 roku wszedł do służby kolejny ra- ce. W trakcie służby jednostka uczestniczyła w pró- dziecki okręt pomiarowy, tym razem od początku pro- bach międzykontynentalnych rakiet balistycznych, jektowany do pełnienia swojej funkcji. Był to zbudowa- a także zabezpieczała loty statków kosmicznych serii ny według projektu 1114 KIK „Marszał Niedielin”, Sojuz (m.in. T-13 i T-15). Brała również udział duża jednostka o wyporności pełnej 24,3 tys. t i dłu- w ochronie jedynego przelotu promu kosmicznego

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 111 WSPÓŁCZESNE ARMIE

Buran w 1988 roku. Początkowo jednostkę klasyfiko- programu Bujer (projekt 18290). Bardziej prawdopo- wano jako duży okręt poszukiwawczo-pomiarowy. dobne jest jednak to, że marynarka rosyjska zdecydu- Oprócz typowego wyposażenia zamontowano na nim je się na pozyskanie jednostki bardziej uniwersalnej, sporo urządzeń umożliwiających prowadzenie poszu- mogącej pełnić funkcje okrętu pomiarowego, rozpo- kiwań i prac pod wodą. Autonomiczność okrętu zosta- znawczego i badawczego. ła określona na 120 dób. W związku z tym zadbano Oprócz okrętów pomiarowych podporządkowanych nie tylko o odpowiednią ilość paliwa, smarów i zapa- Ministerstwu Obrony w Związku Radzieckim była sów żywności oraz wody pitnej, lecz także o warunki także grupa jednostek należących do Akademii Nauk bytowe załogi liczącej około 400 ludzi. Do ich dyspo- ZSRR. Formalnie statki te były podporządkowane zycji były m.in.: dwa baseny (zewnętrzny i wewnętrz- Służbie Badań Kosmicznych Oddziału Morskich Prac ny, później zbudowano trzeci), sala sportowa, sala bi- Ekspedycyjnych Akademii Nauk ZSRR, faktycznie lardowa oraz mała scena koncertowa. Ze względu na pozostawały w dyspozycji Ministerstwa. Głównym problemy finansowe nie przeprowadzono planowane- ich zadaniem było śledzenie i kontrolowanie pojaz- go na rok 1990 remontu okrętu oraz modernizacji nie- dów kosmicznych oraz sond wynoszonych na orbitę których jego systemów. Od tego czasu jednostka prak- okołoziemską. Nie były natomiast przeznaczone do tycznie znajdowała się poza linią, ulegając stopniowej kontroli testów rakiet balistycznych. W 1960 roku degradacji i niszczeniu. Ostatecznie wycofano ją ze służbę rozpoczęły trzy takie statki wyposażone służby w roku 1998 i złomowano w Indiach. w urządzenia telemetryczne: „Worosziłow”, „Krasno- Ostatni z radzieckich okrętów pomiarowych – dar” i „Dolinsk”. Siedem lat później do służby weszły „Marszał Kryłow” (fot. 5) wszedł do służby 30 grud- jednostki tzw. floty księżycowej: „Kosmonawt Władi- nia 1990 roku. Zbudowany został według modyfikacji mir Komarow”, „Borowiczi”, „Kiegostrow”, „Morżo- projektu 1914, oznaczonej jako 19141. W porówna- wiec” i „Niewiel”. Statki te zabezpieczały radziecki niu do „Marszała Niedielina” jest on nieco mniejszy, program lotów księżycowych. W kolejnych latach a jego wyporność pełna wynosi 23 780 t. Zmieniono zbudowano statki „Akademik Siergiej Koroljow” jego wyposażenie radiotechniczne, między innymi (1970) i „Kosmonawt Jurij Gagarin” (1971). Ta ostat- zamontowano system radiolokacyjny MR-755 Frie- nia jednostka charakteryzowała się wypornością gat-MA w miejsce MR-320 Topaz. Urządzenia hydro- rzędu 45 000 t oraz długością kadłuba ponad 230 m. akustyczne okrętu to, na przykład, zestaw MGK-336 Traktowana była jako okręt flagowy całej grupy, zwa- Płatina oraz stacja MG-349 Uż, a komunikacyjne to nej niekiedy morską flotą kosmiczną (morskoj kosmi- systemy łączności satelitarnej Sztorm i Awrora. czieskij fłot). W latach 1977–1978 dołączyły do niej Wśród innego wyposażenia jednostek projektu 1914 cztery jednostki: „Kosmonawt Władisław Wołkow”, należy wymienić system pomiaru zniekształcenia ka- „Kosmonawt Pawieł Bieljajew”, „Kosmonawt Gieor- dłuba Radian oraz system hydrostabilizacji Alfa. Ten gij Dobropolskij” i „Kosmonawt Wiktor Pacajew”. Po drugi wykorzystuje zbiornik z paliwem okrętowym do rozpadzie ZSRR część jednostek przypadła Ukrainie, stabilizacji przechyłów. W czasie służby „Marszał część Rosji – przeszła wówczas do państwowej korpo- Kryłow” zabezpieczał, przykładowo, próby rakiet ba- racji kosmicznej ROSKOSMOS. Do dzisiaj zachowa- listycznych Topol i Buława, a także strzelania z wyko- ła się jedna jednostka – bazujący w Kaliningradzie rzystaniem rakiet przeciwokrętowych. W 2018 roku „Kosmonawt Wiktor Pacajew”, pełniący funkcję zakończono modernizację jednostki i chociaż nie po- obiektu dziedzictwa kulturowego. dano dokładnie jej zakresu, to zapewne wybiegała Zadania związane z badaniami górnych warstw ona poza wymianę wyposażenia na nowocześniejsze. atmosfery oraz śledzeniem obiektów na orbicie oko- Według podanych w prasie informacji okręt brał łoziemskiej miała wykonywać także jednostka „Aka- udział w ćwiczeniach „Wostok-2018”, koordynując demik Nikołaj Piljugin”. Jej budowę rozpoczęto w czasie rzeczywistym działania okrętowych grup za- w 1988 roku, a zwodowano trzy lata później. Ograni- daniowych, jednostek wojsk brzegowych oraz lotnic- czenie badań kosmicznych i zmniejszenie ich finanso- twa. Najprawdopodobniej w ramach modernizacji wania spowodowało, że ukończony w 58% statek „Marszał Kryłow” został wyposażony pod kątem sprzedano zagranicznemu armatorowi – Radisson Se- przejęcia roli okrętu dowodzenia. ven Seas Cruises (obecnie Regent SSC). Budowę jed- Według projektu 1914, a konkretnie jego modyfika- nostki ukończono we włoskiej stoczni Mariotti jako cji 19142, miał zostać zbudowany trzeci okręt serii, statek pasażerski. Obecnie pływa pod nazwą „Seven dla którego przewidziano nazwę „Marszał Birjuzow”. Seas Navigator”. Jednostki jednak nie ukończono i przez kilka lub kilkanaście następnych lat „Marszał Kryłow” będzie FRANCJA jedynym okrętem w swojej klasie w marynarce wo- W latach 1968–1991 marynarka francuska wyko- jennej Rosji. Na przeszkodzie w pozyskaniu nowych rzystywała do kontrolowania testów rakiet jednostkę jednostek stoją zapewne względy finansowe, ponie- „Henri Poincaré”. Klasyfikowano ją jako okręt pomia- waż nikt nie neguje oficjalnie potrzeby posiadania rowy i testowy (Bâtiment d’Essais et de Mesures – okrętów pomiarowych. Od kilku lat w Rosji prowadzi BEM). Podobnie jak w USA i ZSRR, nie była to jed- się prace nad ewentualnym jego następcą w ramach nostka budowana od podstaw do celów pomiarowych,

112 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE US DOD 5

Ostatni w służbie okręt pomiarowy rosyjskiej marynarki i największy okręt nawodny rosyjskiej Floty Oceanu Spokojnego – „Marszał Kryłow”

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 113 WSPÓŁCZESNE ARMIE

lecz odpowiednio zaadaptowana. Francja zakupiła ją czać operację wynoszenia na orbitę chińskich sateli- w roku 1964 i poddała przebudowie, która trwała trzy tów. Wycofano je już ze służby, ale dały one nazwę lata. Po wcieleniu do służby okręt odegrał jedną całej grupie okrętów przeznaczonych do śledzenia z głównych ról w testach francuskich rakiet balistycz- i kontroli strzelań rakietowych. Poszczególne różnią nych wystrzeliwanych z wyrzutni lądowych oraz z po- się od siebie pod względem konstrukcji, ale ze kładów atomowych okrętów podwodnych. względu na przeznaczenie wszystkie są określane Po wycofaniu ze służby jego miejsce zajął BEM jako typ Yuanwang. Z dostępnych informacji wyni- „Monge”. Jednostka ta z wypornością rzędu 21 tys. t ka, że „Yuanwang 2” przekazano władzom miasta jest zbliżona wielkością do swojego poprzednika. Jiangyin – rozpocznie drugie życie jako centrum W skład załogi liczącej 226 ludzi wchodzą zarówno edukacyjne (fot. 6). marynarze (126 żołnierzy), jak i personel poligonu Pierwsze dwie jednostki serii Yuanwang charakte- rakietowego departamentu uzbrojenia ministerstwa ryzowały się wypornością pełną ponad 21 tys. t. sił zbrojnych. W skład wyposażenia jednostki wcho- W 1995 roku do służby weszła trzecia jednostka dzą: radar do wykrywania celów powietrznych Sea („Yuanwang 3”) o wyporności 17 tys. t, a trzy lata Tiger Mk 2, dwa radary nawigacyjne oraz dziesięć później czwarta o wyporności „tylko” 12,7 tys. t. specjalistycznych – zgodnie z przeznaczeniem jed- „Yuanwang 4” był pochodzącym z lat siedemdziesią- nostki (radary, urządzenia telemetryczne i elektroop- tych przebudowanym okrętem badawczym typu 643. tyczne). Wykonywane przez nią zadania dotyczą śle- W przeciwieństwie do innych jednostek floty nie dzenia strzelań i testów rakiet balistycznych M45 miał on możliwości kierowania satelitami, lecz jedy- i M51, stanowiących uzbrojenie francuskich atomo- nie monitorował ich ruch i zapewniał łączność. wych okrętów podwodnych, a także sztucznych sa- W 2007 roku jednostka uległa uszkodzeniu unie- telitów Ziemi, stacji badawczej ISS oraz kosmicz- możliwiającemu dalsze jej wykorzystywanie. Wyco- nych śmieci znajdujących się na okołoziemskiej fany ze służby okręt posłużył jako cel symulujący orbicie. Sporadycznie BEM „Monge” jest anga- lotniskowiec dla chińskiej przeciwokrętowej rakiety żowany do prac na rzecz Europejskiej Agencji balistycznej DF-21. Jednostkę ostatecznie złomowa- Kosmicznej, związanych ze startami rakiet typu no w 2010 roku. Ariane. W przypadku testów uzbrojenia armii Postęp technologiczny spowodował przyspiesze- francuskiej strzelania rakiet odbywają się w rejonie nie realizacji chińskich programów kosmicznych Zatoki Biskajskiej w kierunku USA lub Brazylii. oraz związanego z tym rozwoju floty jednostek po- Jednostka pomiarowa jest przemieszczana do prze- miarowych. W latach 2007–2008 weszły do służby widywanej strefy upadku rakiety, gdzie może obser- kolejne dwa okręty serii Yuanwang, oznaczone nu- wować ją na dystansie około 1/3 całej trajektorii jej merami 5 i 6, reprezentujące trzecie pokolenie chiń- lotu. Do głównego wyposażenia okrętu należy mię- skich jednostek pomiarowych. Mają one wyporność dzy innymi specjalnie dla niego skonstruowany ra- rzędu 25 tys. t oraz długość kadłuba 222,2 m. dar do wykrywania, analizy i identyfikacji elekro- W 2016 roku weszła do służby siódma jednostka, magnetycznej NORMANDIE (NOuveau Radar du jak na razie ostatnia. Wykorzystano ją do zabez- Monge pour ANalyse, Détection et Identification pieczenia misji załogowego statku kosmicznego Électromagnétique). Średnica jego anteny wynosi Shenzhou 11 i jego połączenia z kosmicznym labo- 14,4 m, a masa 62 t. W odniesieniu do celu o sku- ratorium Tiangong 2. tecznej powierzchni odbicia równej 1 m2 zasięg rada- Oprócz wymienionych jednostek Chińczycy mają ru jest określany na 4 tys. km. Większy zasięg, jeszcze dwa okręty Yuanwang noszące numery 21 i 22. wynoszący 6 tys. km, mają dwa radary śledzące Nie są to jednak jednostki pomiarowe, a ich zada- Armor. Średnica ich anten to 10 m, masa – około niem jest transport rakiet, w tym także ciężkich rakiet 47 t. Mogą one śledzić po trzy cele jednocześnie. nośnych typu Changzheng 5, służących do wynosze- W celach samoobrony okręt uzbrojono w dwie ar- nia na orbitę okołoziemską dużych obiektów. maty kalibru 20 mm oraz dwa karabiny maszynowe Chińskie programy wykorzystania przestrzeni ko- kalibru 12,7 mm. Na pokładzie jednostki znajduje smicznej rozwijają się dynamicznie, stąd też aż czte- się lądowisko o powierzchni 650 m2 oraz hangar ry okręty o zdolności do śledzenia rakiet. umożliwiający przyjęcie dwóch śmigłowców. INDIE CHINY Do grona państw dysponujących okrętami pomiaro- Historia okrętów do zabezpieczenia strzelań rakie- wymi w najbliższym czasie powinny dołączyć Indie. towych sięga końca lat sześćdziesiątych ubiegłego Od wielu lat rozwijają one program strategicz- wieku. Wówczas to chińscy przywódcy podjęli decy- nych systemów uzbrojenia i niedawno weszły do eli- zję o budowie pocisków balistycznych. Pierwsze tarnego klubu krajów mających atomowe okręty pod- dwie jednostki pojawiły się jednak na morzu dopiero wodne uzbrojone w rakiety balistyczne. Jednym z ele- dekadę później. Były to: „Yuanwang 1” i „Yuan- mentów wpływających na efektywniejszy rozwój wang 2”. Pod koniec lat osiemdziesiątych obie jed- tego typu uzbrojenia jest okręt pomiarowy. Zbierane nostki poddano modernizacji, by mogły zabezpie- przez niego dane zostaną wykorzystane nie tylko do

114 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

Chiński statek „Yuanwang 2” w porcie Waitemata. Auckland, Nowa Zelandia. GADFIUM/DOMENA PUBLICZNA

opracowywania coraz skuteczniejszych rodzimych modernizacją wyposażenia. W trakcie wielotygo- rakiet balistycznych, lecz także przy tworzeniu hin- dniowych misji mogą pojawić się problemy wynika- duskiego systemu obrony przeciwrakietowej. Oprócz jące z awarii wyposażenia działającego w niezbyt tego jednostka ma mieć możliwość prowadzenia roz- przyjaznym środowisku morskim, których nie moż- poznania radioelektronicznego oraz zdolność do na usunąć z powodu braku odpowiedniej aparatury przejęcia roli okrętu dowodzenia. Budowę okrętu lub fachowej obsługi. Oddzielnym problemem pozo- rozpoczęto w 2014 roku i jest ona realizowana z za- staje kwestia kalibracji i stabilizacji niezwykle czu- chowaniem w dużym stopniu tajemnicy. W praktyce łego wyposażenia. Działające w dużej odległości od sprowadza się to do podawania tylko ogólnych macierzystych wybrzeży jednostki stanowią dość i niepotwierdzonych oficjalnie informacji na temat łatwy cel – może nie dla działań sił zbrojnych, ale przeznaczenia i parametrów jednostki. Nie jest chociażby dla agencji wywiadowczych. Mimo to są znana nawet nazwa okrętu, lecz tylko jego tymcza- one jednak niezbędne. I to nie tylko dlatego, że za- sowe oznaczenie stoczniowe VC11184. Jego wy- bezpieczają testy systemów uzbrojenia rakietowego, porność ma być rzędu 10–15 tys. t oraz długość ka- lecz również z tego względu, że wspierają realizację dłuba 175 m. W skład wyposażenia wejdą aktywne programów zagospodarowania przestrzeni kosmicz- radary ze skanowaniem fazowym, pracujące w pa- nej, zapewne nie tylko w wymiarze cywilnym, lecz smach X i S. Okręt miał wejść do służby już w roku i wojskowym. Wraz z rozwojem technologii ko- 2018, ale termin ten został przesunięty i w połowie smicznych i rakietowych w przyszłości będą one naj- roku 2019 jednostka VC11184 wciąż znajdowała się prawdopodobniej ewoluować w stronę wielozada- w fazie prób. niowych jednostek badawczo-pomiarowo-rozpoznawczych. Ich głównym użytkownikiem nie będą PERSPEKTYWY państwa o ugruntowanej pozycji kosmicznych potęg, Oprócz oczywistych zalet wynikających z możli- lecz o coraz większych ambicjach w sferze rakieto- wości niemal dowolnego przemieszczania się po wo-kosmicznej, mających środki pozwalające na ich morzach i oceanach okręty pomiarowe mają również zaspokojenie. Przy tym dbające lub zmuszone do za- wady. Przede wszystkim są to koszty związane nie dbania o niezależność swoich programów rozwoju tylko z ich budową i wprowadzeniem do służby, lecz broni rakietowej oraz podejmujące próby zdobycia także z późniejszą eksploatacją i utrzymaniem oraz przyczółka w przestrzeni okołoziemskiej. n

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 115 WSPÓŁCZESNE ARMIE Wojska specjalne Stanów Zjednoczonych

WSPÓŁCZESNE POLE WALKI POTRZEBUJE DOSKONALE WYSZKOLONYCH ŻOŁNIERZY, KTÓRZY CZĘSTO BĘDĄ DECYDOWAĆ O SUKCESIE W KAŻDYM KONFLIKCIE ZBROJNYM.

ppłk dypl. rez. Marek Gryga

ch protoplastów można się dopatrzeć w okresie ko- polegający na wykonywaniu niespodziewanych ude- Ilonizacji kontynentu północnoamerykańskiego rzeń, wykorzystaniu zasadzek i napadów, po których oraz towarzyszących im wojen. To wówczas w latach następował szybki odwrót i skryte przemieszczenie 1689–1762 oddziały wojskowe kolonii amerykań- się w inne miejsce, pozwalał niwelować przewagę skich, walczące po stronie Imperium Brytyjskiego strony przeciwnej. przeciwko siłom Hiszpanii oraz Francji, zaczęły sto- Tego typu działania mjr. Rogersa znalazły sować metody walki podpatrzone u Indian. Wyróż- swój dalszy ciąg w wojnie o niepodległość nił się w tym dowódca kompanii zwiadu konnego USA w latach 1775–1782. Jego godnym mjr R. Rogers, którego żołnierzy nazywano ranger- następcą okazał się mjr F. Marion – dowód- sami. Zauważył on, że stosowany sposób działania, ca milicji, który, stosując te same sposoby

116 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

Zespoły bojowe SEAL przeznaczone są do realizacji pełnego spektrum operacji specjalnych zarówno w środo- wisku wodnym, jak i lą- dowym z wykorzystaniem powietrznych, morskich, śródlądo- wych oraz lądowych środków i technik przerzutu. US DOD

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 117 WSPÓŁCZESNE ARMIE

walki, skutecznie nękał wojska brytyjskie wysłane między Zachodem a Układem Warszawskim, uświa- do stłumienia powstania. domiły potrzebę posiadania sił zdolnych do realizacji zadań niewymagających użycia brutalnej siły, lecz NIECO HISTORII finezji i pomysłowości. Dlatego też w latach sześć- W późniejszej historii USA wraz z utworzeniem re- dziesiątych XX wieku doszło do opracowania i wdro- gularnych sił zbrojnych, ukierunkowanych na prowa- żenia doktryny elastycznego reagowania (Flexible dzenie działań o charakterze ekspedycyjnym, zani- Response), która znacznie przyczyniła się do rozwoju kła wola do posiadania regularnych jednostek prze- wojsk specjalnych. Rozpoczęto też organizowanie ko- widzianych do stosowania indiańskich metod walki. lejnych grup specjalnego przeznaczenia, ukierunko- Nacisk stawiano przede wszystkim na przewagę wanych na prowadzenie działań w określonych czę- technologiczną nad przeciwnikiem, a formacje sto- ściach świata nie tylko w strukturach wojsk regular- sujące nieszablonowe działania miały wyłącznie nych (głównie wojsk lądowych), lecz także Gwardii charakter doraźny. Dopiero przystąpienie USA do Narodowej. Konsekwencją tego był wzrost liczebno- II wojny światowej w grudniu 1941 roku oraz pono- ści wojsk specjalnych (do 14 grup specjalnego prze-

NA CZELE WOJSK SPECJALNYCH USA STOI USSOCOM, KTÓREGO ZASADNICZYM PRZEZNACZENIEM JEST PROWADZENIE OPERACJI SPECJALNYCH NA SKALĘ GLOBALNĄ PRZECIWKO WROGIM PAŃSTWOM

szone klęski na Pacyfiku unaoczniły Amerykanom znaczenia) oraz przekształcenie Biura Działań Spe- potrzebę zorganizowania jednostek zdolnych do pro- cjalnych w Centrum Działań Specjalnych. W kwiet- wadzenia skutecznych działań w obliczu przeważa- niu 1961 roku sformowano również 4400 Dywizjon jącego przeciwnika. Szkolenia Załóg Bojowych (4400th Combat Crew 13 czerwca 1942 roku, wzorując się na brytyjskim Training Squadron – CCTS) – pierwszą jednostkę sił Zarządzie Operacji Specjalnych (Special Operations powietrznych utworzoną po II wojnie światowej Executive – SOE), utworzyli oni Biuro Służb Strate- i przeznaczoną do prowadzenia powietrznych operacji gicznych (Office of Strategic Services – OSS), pod- specjalnych, działań przeciwrebelianckich, operacji legające bezpośrednio Połączonemu Komitetowi niekonwencjonalnych oraz działań psychologicznych. Szefów Sztabów, które odpowiadało za koordynację Amerykańskie zaangażowanie w konflikt w Wietna- działań wywiadowczych na terenach okupowanych mie doprowadziło do rozbudowy CCTS i w kwietniu przez państwa Osi. Rozpoczęto szkolenie i nabór 1962 roku stało się ono 1st Air Commando Wing, kandydatów do nowo formowanych jednostek wojsk a więc jednostką o randze skrzydła1. specjalnych. Te zaś zaczęto tworzyć w wojskach re- Doświadczenia związane z użyciem amerykań- gularnych jako bataliony rangersów w wojskach lą- skich jednostek specjalnych w czasie wojny w Wiet- dowych, a także bataliony (później pułki) szturmowe namie zaowocowały wzrostem ich liczebności, jednak w Korpusie Piechoty Morskiej z przeznaczeniem do nie towarzyszyła temu integracja odnosząca się do prowadzenia działań rajdowych w ugrupowaniu wypracowania wspólnych procedur operacyjnych, or- przeciwnika. Z kolei w marynarce wojennej powsta- ganizacji wspólnego systemu dowodzenia, ujednolice- ły zespoły minerskie płetwonurków (Underwater nia sprzętu i wyposażenia czy właściwego wsparcia Demolition Teams – UDT). Ich zadaniem było roz- wywiadowczego. Powodowało to wiele problemów poznanie wybrzeży, szczególnie pod kątem zapór in- związanych ze współdziałaniem pododdziałów jedno- żynieryjnych ustawionych w wodzie. Do wsparcia stek, co negatywnie wpływało na efektywność prowa- ruchu oporu we Francji zorganizowano i wykorzy- dzonych działań. stywano trzyosobowe sekcje działań specjalnych, Rozwój terroryzmu międzynarodowego w latach a na Dalekim Wschodzie tzw. skautów alamo. siedemdziesiątych XX wieku skłonił amerykańskie Po zakończeniu II wojny światowej wszystkie te siły zbrojne do podjęcia kroków przeciwdziałających jednostki rozwiązano. Wraz z pojawieniem się broni temu zjawisku. Dlatego też 2 lipca 1977 roku utwo- jądrowej przyznano prymat jej rozwoju w ramach rzono w Fort Bragg Pierwszy Oddział Operacyjny Sił doktryny zmasowanego odwetu (Massive Retaliation). Specjalnych USA – Delta Force, którego specjalno- Mimo to w 1952 roku w Forcie Bragg utworzono ścią stały się działania kontrterrorystyczne oraz ope- Biuro Działań Specjalnych oraz pierwszą Grupę racje uwalniania zakładników. Jednostka ta w znacz- Specjalnego Przeznaczenia. Pojawiające się konflikty nej mierze była wzorowana na brytyjskim 22 Pułku lokalne (m.in. wojny izraelsko-arabskie, wojna fran- SAS, którego instruktorzy udzielali wymiernej pomo- cusko-wietnamska), będące skutkiem rywalizacji cy szkoleniowej.

1 https://en.wikipedia.org/wiki/1st_Special_Operations_Wing/. 30.08.2019.

118 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

Kryzys związany z zajęciem ambasady USA w Te- strzeni, włącznie z tymi zagrożeniami znajdującymi heranie w 1979 roku pociągnął za sobą próbę wyko- się poniżej konwencjonalnego konfliktu zbrojnego. rzystania amerykańskich wojsk specjalnych do uwol- Musimy podtrzymać nasze kompetencje w działaniach nienia zakładników. Operacja „Szpon orła” („Eagle nieregularnych, które wymagają długoterminowego Claw”) zakończyła się spektakularnym fiaskiem na planowania bardziej niż doraźnego, zwalczania siatek skutek braku zgrania pododdziałów specjalnych bio- terrorystycznych i innych nieregularnych zagrożeń3. rących w niej udział oraz wspólnych procedur, a także Zadania rozwinięte w Narodowej strategii obrony występujących problemów technicznych. Doprowa- z 2018 roku obejmują: dziła jednak do pierwszej próby zmiany tego stanu – obronę terytorium kraju przez atakiem; dzięki utworzeniu Połączonego Centrum Operacji – podtrzymanie przewagi wojskowej sił zbrojnych Specjalnych (Joint Special Operations Center – zarówno w skali globalnej, jak i w kluczowych regio- JSOC) w Forcie Bragg w 1983 roku. nach; Te negatywne doświadczenia, zebrane w wyniku – odstraszenie przeciwników od agresji przeciwko użycia amerykańskich pododdziałów specjalnych pod- żywotnym interesom USA;

NA CZELE WOJSK SPECJALNYCH USA STOI USSOCOM, KTÓREGO ZASADNICZYM PRZEZNACZENIEM JEST PROWADZENIE OPERACJI SPECJALNYCH NA SKALĘ GLOBALNĄ PRZECIWKO WROGIM PAŃSTWOM

czas interwencji zbrojnych USA w Grenadzie i Libanie – umożliwienie amerykańskim instytucjom zwięk- w 1983 roku, doprowadziły do podjęcia przez Kongres szania wpływów USA; decyzji o utworzeniu w 1987 roku Dowództwa Opera- – utrzymywanie pożądanej regionalnej równowagi cji Specjalnych USA (United States Special Operations sił na Pacyfiku i Oceanie Indyjskim, w Europie, na Command – USSOCOM). Zmiana ta okazała się ka- Środkowym Wschodzie i Zachodniej Półkuli; mieniem milowym dla rozwoju amerykańskich wojsk – obronę sojuszników przed agresją militarną specjalnych z uwagi na powstanie organu odpowie- i uczciwy podział obowiązków związanych ze wspól- dzialnego za standaryzację i integrację wszystkich ną obroną; amerykańskich jednostek specjalnych. Miało to nieba- – zniechęcanie, zapobieganie lub odstraszanie akto- gatelne znaczenie zarówno dla prowadzenia samych rów państwowych i niepaństwowych od pozyskiwa- operacji specjalnych, jak i działań specjalnych w ra- nia, proliferacji lub użycia broni masowego rażenia mach operacji połączonych wspólnie z innymi kompo- (BMR); nentami sił zbrojnych. Udowodniły to m.in. kolejne – uniemożliwianie zewnętrznym terrorystom kiero- wojny w Zatoce Perskiej w latach 1990–1991 oraz wania lub wspierania operacji skierowanych przeciw- w 2003 roku, a także operacja „Enduring Freedom” ko terytorium USA oraz obywatelom amerykańskim, w Afganistanie w latach 2001–2002. sojusznikom oraz państwom partnerskim; – zapewnienie powszechnego dostępu do różnych WSPÓŁCZESNOŚĆ sfer aktywności; W 2019 roku amerykańskie wojska specjalne miały – ciągłą realizację zadań z wymaganym wysiłkiem status rodzaju wojsk. Ich miejsce, rola i zadania są po- oraz szybkością na skutek zmian w sposobie myśle- chodnymi wynikającymi z takich dokumentów, jak nia, kultury i systemu zarządzania na poziomie De- Narodowa strategia bezpieczeństwa (The National partamentu Obrony; Security Strategy) czy też Narodowa strategia obrony – ustanowienie niespotykanej w XXI wieku Naro- (National Defense Strategy). W pierwszym z nich, dowej Bazy Innowacji w zakresie Bezpieczeństwa, wydanym w grudniu 2017 roku2, w części poświęco- która efektywnie będzie wspierać prowadzone ope- nej zdolnościom sił zbrojnych ujęto, że… Siły Zbrojne racje i zapewniać bezpieczeństwo oraz wiarygod- muszą pozostać zdolne do odstraszenia i pokonania ność4. pełnego zakresu zagrożeń dla USA. Departament Amerykańskie wojska specjalne, stanowiąc integral- Obrony musi rozwinąć nowe operacyjne koncepcje ną część poszczególnych rodzajów sił zbrojnych, reali- i zdolności, by zwyciężyć bez zapewnionej dominacji zują zadania wynikające z wymienionych dokumentów. w powietrzu, na morzu, lądzie, kosmosie i cyberprze- Jak ujęto to w narodowym dokumencie doktrynalnym

2 National Security Strategy of the United States of America, Washinghton 2017, https://www.whitehouse.gov/wp-content/uploads/2017/12/ NSS-Final-12-18-2017-0905-2.pdf/. 30.08.2019. 3 Ibidem, s. 39. 4 Summary of the 2018 National Defense Strategy of the United States of America. Sharpening the American Military’s Competitive Edge, https:// dod.defense.gov/Portals/1/Documents/pubs/2018-National-Defense-Strategy-Summary.pdf, s. 4/. 30.08.2019.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 119 WSPÓŁCZESNE ARMIE

Sił Zbrojnych USA Joint Publication 3-05 Special – rozwijanie strategii, doktryn oraz taktyki dotyczą- Operations5 należą do nich6: cych operacji specjalnych; – akcje bezpośrednie (Direct Action – DA), – planowanie i przedstawianie propozycji budżetu – rozpoznanie specjalne (Special Reconnaissance – dla wojsk specjalnych; SR), – sprawowanie władzy, kierowanie wydatkami do- – przeciwdziałanie proliferacji BMR (Countering tyczącymi operacji specjalnych oraz ich kontrolowa- Weapons of Mass Destruction), nie; – działania kontrterrorystyczne (Counterterrorism – – organizacja szkolenia podległych wojsk; CT), – prowadzenie działalności szkoleniowo-metodycz- – operacje niekonwencjonalne (Unconventional nej; Warfare – UW), – ocena wymagań; – wsparcie bezpieczeństwa wewnętrznego innych – wyznaczanie priorytetów w zakresie wymagań; państw (Foreign Internal Defense – FID7), – dbałość o interoperacyjność między jednostkami – pomoc siłom bezpieczeństwa (Security Force As- oraz kompatybilność sprzętu wojskowego; sistance – SFA8), – formułowanie i przedstawianie potrzeb związa- – ratowanie i odzyskiwanie zakładników (Hostage nych ze wsparciem wywiadowczym; Rescue and Recovery9), – prowadzenie działalności organizacyjno-kadro- – działania przeciwrebelianckie (Counterinsurgen- wej; cy – COIN), – zapewnienie wymaganego poziomu gotowości – pomoc humanitarna za granicą (Foreign Humani- bojowej podległych wojsk; tarian Assistance), – monitorowanie stanu przygotowania wojsk spe- – operacje informacyjne (Military Information Sup- cjalnych do realizacji przydzielanych im zadań; port Operations – MISO10) – rozwijanie i pozyskiwanie specjalistycznego – wsparcie administracji cywilnej (Civil Affairs sprzętu wojskowego, materiałów oraz usług niezbęd- Operations11). nych do prowadzenia operacji specjalnych; Na czele wojsk specjalnych USA stoi USSOCOM, – dowodzenie wojskami specjalnymi znajdującymi którego zasadniczym przeznaczeniem jest prowa- się na terenie USA; dzenie operacji specjalnych na skalę globalną oraz – wydzielanie oddziałów lub pododdziałów specjal- działań stanowiących część aktywności sił zbrojnych nych do wsparcia dowództw teatrów działań; we wsparciu stałych, sieciocentrycznych operacji – prowadzenie działań zleconych przez prezydenta oraz kampanii dowództw regionalnych, skierowa- lub sekretarza obrony13. nych przeciwko państwom oraz aktorom pozapań- Do realizacji przedstawionych zadań Dowództwo stwowym w celu ochrony i zapewnienia dalszego Operacji Specjalnych USA dysponuje własnym bu- rozwoju polityki Waszyngtonu oraz osiągania jego dżetem, ma też możliwość dokonywania samodziel- zamierzeń. Jest ono połączonym dowództwem nych zakupów sprzętu wojskowego. W swojej struktu- szczebla operacyjnego. Odgrywa przy tym podwój- rze skupia również oficerów łącznikowych z wojsk ną rolę, zarówno dostarczyciela sił (force provider), specjalnych niemal wszystkich krajów NATO, co jak i ich użytkownika (force user). Jego zasadnicze znacznie ułatwia obustronną koordynację działalności zadania to: szkoleniowej i bojowej.

5 Joint Publication 3-05 Special Operations, Joint Chiefs of Staff, lipiec 2014. 6 Ibidem, s. II-3. 7 FID odnosi się do działań USA wspierających zarówno bezpieczeństwo wewnętrzne państwa gospodarza, strategie rozwoju i program ukierun- kowany na ochronę przed dywersją, bezprawiem, rebelią, terroryzmem oraz innymi zagrożeniami dla bezpieczeństwa wewnętrznego i stabil- ności. Ibidem, s. xi. 8 Reforma sektora bezpieczeństwa (SSR) rządu USA koncentruje się na sposobie, w jakim państwo gospodarz zapewnia bezpieczeństwo i spra- wiedliwość z pomocą cywilnego rządu. Zasadniczą rolą Departamentu Obrony USA (DoD) w ramach SSR jest wsparcie tej reformy, restrukturyzacja lub odtworzenie sił zbrojnych państwa gospodarza oraz obronny aspekt sektora bezpieczeństwa, który jest osiągany dzięki udzieleniu pomocy siłom bezpieczeństwa. Ibidem. Przykładem takich działań jest wspieranie sił bezpieczeństwa w Afganistanie – przyp. Autora. 9 Działania Hostage Rescue and Recovery są realizowane w ramach zarządzania kryzysowego jako odpowiedź na zagrożenia lub incydenty zwią- zane z terroryzmem. Mogą one w ramach ratowania i odzyskiwania zakładników obejmować również odzyskiwanie obiektów czy instalacji na- leżących do USA oraz innych materiałów o bardzo istotnym znaczeniu dla bezpieczeństwa USA. Ibidem. 10 MISO są operacjami planowanymi w celu wykorzystania wybranych informacji ukierunkowanych na zagranicznego słuchacza, aby oddziaływać na jego emocje, motywację, postrzeganie celów i w ostateczności na zachowanie obcych rządów, organizacji, grup i jednostek w sposób po- żądany z punktu widzenia nadawcy. Ibidem. 11 Są to akcje planowane, realizowane i oceniane przez personel ds. cywilnych w celu pozytywnego oddziaływania na środowisko operacyjne, identyfikowania i zmniejszania przyczyn braku stabilizacji w społeczeństwie lub wykorzystanie specjalności lub umiejętności zwykle należą- cych do władz cywilnych, a które to w danym momencie bądź okolicznościach nie funkcjonują. Ibidem. 12 Opracowano na podstawie opisu przeznaczenia zamieszczonego na stronie internetowej USSOCOM. https://www.socom.mil/about/.2.09.2019. 13 United States Special Operations Command Fact Book 2019, USSOCOM Office of Communication, Tampa 2019, s. 14.

120 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE US SPECIAL COMMAND US SPECIAL WOJSKA SPECJALNE W USA DYSPONUJĄ DOŚĆ ZNACZNYM POTENCJAŁEM ZE STANEM OSOBOWYM, KTÓRY W 2019 ROKU PRZEKRACZAŁ LICZBĘ 70 TYS. ŻOŁNIERZY ORAZ PRACOWNIKÓW WOJSKA.

Dowództwu Operacji Specjalnych USA podlegają: kowane operacyjnie Dowództwu Sił Zbrojnych USA  cztery dowództwa operacji specjalnych RSZ: w Europie (US Europe Command – USEUCOM); – Wojsk Lądowych (United States Army Special – Dowództwo Operacji Specjalnych Korea (Special Operations Command – USASOC), Operations Command Korea – SOCKOR), podpo- – Marynarki Wojennej (Naval Special Warfare rządkowane Dowództwu Sił Zbrojnych USA w Korei Command – NAVSPECWARCOM), Południowej; – Sił Powietrznych (Air Force Special Operations – Dowództwo Operacji Specjalnych Północ (Spe- Command – AFSOC), cial Operations Command North – SOCNORTH), – Korpusu Piechoty Morskiej (Marine Corps Spe- podporządkowane operacyjnie Dowództwu Sił Zbroj- cial Operations Command – MARSOC); nych USA Północ (US North Command – USNOR-  Połączone Dowództwo Operacji Specjalnych THCOM); (Joint Special Operations Command – JSOC); – Dowództwo Operacji Specjalnych Południe (Spe-  siedem dowództw operacji specjalnych teatrów cial Operations Command South – SOCSOUTH), działań (Theatre Special Operations Command – podporządkowane operacyjnie Dowództwu Sił Zbroj- TSOC), podporządkowanych dowództwom teatrów nych USA Południe (US Southern Command – działań: USSOUTHCOM); – Dowództwo Operacji Specjalnych Afryka (The- – Dowództwo Operacji Specjalnych Pacyfik (Spe- atre Special Operations Command – Africa – SOCA- cial Operations Command Pacific – SOCPAC), pod- FRICA), podporządkowane operacyjnie Dowództwu porządkowane operacyjnie Dowództwu Sił Zbrojnych Sił Zbrojnych USA Afryka (US Africa Command – USA na obszar Pacyfiku oraz Oceanu Indyjskiego USAFRICOM); (US Indo-Pacific Command). – Dowództwo Operacji Specjalnych Centralne (US Poszczególne dowództwa operacji specjalnych RSZ Special Operations Command Central – US SOC- oraz JSOC są przeznaczone do przygotowania i wy- CENT), podporządkowane operacyjnie Dowództwu dzielania oddziałów lub pododdziałów wojsk specjal- Centralnemu USA (US Central Command – US nych do prowadzenia pełnego spektrum działań CENTCOM); specjalnych na rzecz amerykańskich sił zbrojnych – Dowództwo Operacji Specjalnych Europa (Special oraz innych agencji bądź organizacji tego państwa Operations Command Europe – SOCEUR), podporząd- działających w poszczególnych regionach na świecie.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 121 WSPÓŁCZESNE ARMIE

RYS. 1. STRUKTURA ORGANIZACYJNA SIŁ PODLEGŁYCH USASOC W 2019 ROKU

USASOC

1st Special Forces Command United States Army United States Army (Airborne) John F. Kennedy Special Special Warfare Center and School Operation Aviation (USAJFKSWCS) (USASOAC)

95th Civil Affairs 528th Sustain- 1st Special 75th Ranger 160th Special 1st SFG (A) 4th POG (CA)Brigade ment Brigade Warfare Regiment Ops Aviation Training Gp. (A) Regiment (SOAR) 3rd SFG (A) 8th POG 91st CA Bn 112th Signal Bn 1st Ranger Bn Special Special Warfare Operations 5th SFG (A) 92nd CA Bn Special troops Bn Education Gp. (A) 2nd Ranger Bn Aviation Training Batalion Special 7th SFG (A) 96th CA Bn SOMEDO Warfare 3rd Ranger Bn System Medical Gp. (A) Integration Regimental Management 195th Support David 10th SFG (A) 97th CA Bn Special Troops Bn Office Company K. Thuma NCO National Guard Academy 19th SFG (A) USASOC 98th CA Bn Flight National Guard 197th Support SF Warrant Company Company Officer 22th SFG (A) Institute Aviation Maint. National Guard Support Office Technical App. Project Źródło: USSOCOM Fact Book 2019, s. 19. Office RYS. 2. STRUKTURA ORGANIZACYJNA SIŁ PODLEGŁYCH AFSOC W 2019 ROKU

Air Force Special Operation Command Hurlburt Field, FL

1st Special 24th Special 27th Special 137th Special 193rd Special Operations Wing Operations Wing Operations Wing Operations Wing Operations Wing Hurlburt Field, Hurlburt Field, Cannon AFB, (ANG) OK City, Harrisburg, FL FL NM OK PA

352nd Special 492nd Special 919th Special Air Force Special 353rd Special Źródło: Operations Wing Operations Wing Operations Wing Operations Air Operations Group USSOCOM RAF Mildenhall, Hurlburt Field, (AFRC) Duke Field Warfare Center Kadena AB, Fact Book UK FL FL Hurlburt Field, FL Japan 2019, s. 27.

122 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

Z kolei dowództwa operacji specjalnych teatrów dzia- Zadaniem Dowództwa Operacji Specjalnych Sił łań (TSOC) wykonują zadania za pomocą podporząd- Powietrznych (AFSOC) jest planowanie i prowadze- kowanych im sił, wspierając wysiłki poszczególnych nie operacji z wykorzystaniem oddziałów i podod- dowództw teatrów działań w osiągnięciu celów stawia- działów wyspecjalizowanych zarówno w wykony- nych im przez Departament Obrony. W podporządko- waniu transportu, jak i wsparcia z powietrza (w tym waniu poszczególnych dowództw znajdują się oddziały ogniowego) pododdziałów specjalnych spoza struk- i pododdziały specjalne. I tak w podporządkowaniu tur AFSOC. W jego podporządkowaniu znajdują się Dowództwa Operacji Specjalnych Wojsk Lądowych (rys. 2): (USASOC) znajdują się (rys. 1): – cztery skrzydła operacji specjalnych wojsk opera- – dwa dowództwa wojsk specjalnych (lądowe i lot- cyjnych; nicze); – dwa skrzydła operacji specjalnych Gwardii Naro- – centrum szkolenia wojsk specjalnych; dowej; – siedem grup specjalnego przeznaczenia, tzw. zie- – skrzydło operacji specjalnych Dowództwa Rezer- lonych beretów (pięć grup wojsk operacyjnych oraz wy Sił Powietrznych; dwie grupy Gwardii Narodowej), każda w sile pułku, – grupa operacji specjalnych wojsk operacyjnych; przeznaczonych do prowadzenia pełnego spektrum – 429 Skrzydło Operacji Specjalnych – odpowie- działań specjalnych, w tym szczególnie wsparcia bez- dzialne zarówno za szkolenie, jak i sprawdzanie sprzę- pieczeństwa wewnętrznego innych państw, udzielania tu lotniczego przydatnego do powietrznych operacji pomocy siłom bezpieczeństwa oraz prowadzenia ope- specjalnych, a także rozwijanie doktryn i sposobów racji niekonwencjonalnych; prowadzenia powietrznych operacji specjalnych. – 4 i 8 Grupa Operacji Psychologicznych; Są one przeznaczone do wykonywania takich za- – 95 Brygada ds. Wsparcia Cywilnego; dań, jak: – 528 Brygada Zabezpieczenia; – ocena zrzutowisk lub lądowisk, naprowadzanie – 75 Pułk USA Rangers – powietrznodesantowy ogniowe (JTAC), zabezpieczenie desantowania bądź oddział lekkiej piechoty przeznaczony do realizacji lądowania statków powietrznych, ratownictwo bojo- akcji bezpośrednich, a także kinetycznego wsparcia we, ocena warunków pogodowych; działań prowadzonych przez inne oddziały i podod- – rozpoznanie z powietrza z wykorzystaniem plat- działy wojsk specjalnych; form załogowych bądź bezzałogowych, skryty prze- – 160 Pułk Lotnictwa Operacji Specjalnych (160 rzut lub odzyskanie personelu, zrzut zaopatrzenia, SOAR) – lotniczy oddział operacji specjalnych wy- wsparcie ogniowe z powietrza czy prowadzenie ope- specjalizowany do wykonywania zadań z wykorzysta- racji informacyjnych; niem różnego typu śmigłowców; – wszechstronne zabezpieczenie logistyczne, me- – lotniczy batalion szkolny operacji specjalnych; dyczne czy wsparcie wywiadowcze. – lotnicza kompania specjalna; Dowództwo Operacji Specjalnych Korpusu Piecho- – biura specjalistyczne ds. technicznych, zabezpie- ty Morskiej (MARSOC) jest przeznaczone do pozy- czenia technicznego oraz zarządzania integracją. skiwania personelu, jego szkolenia, wyposażania oraz Dowództwo Operacji Specjalnych Marynarki Wo- przygotowania do prowadzenia działań specjalnych na jennej (NAVSPECWARCOM) ma podobne do USA- rzecz Korpusu Piechoty Morskiej. W swoim podpo- SOC przeznaczenie, z tym że w odniesieniu do oddzia- rządkowaniu ma: Uderzeniowy Pułk Piechoty Mor- łów i pododdziałów wyspecjalizowanych w realizacji skiej (Marine Raider Regiment), Grupę Wsparcia zadań w środowisku wodnym. W jego podporządkowa- Działań (Marine Raider Support Group) oraz Szkołę niu znajdują się: Działań Specjalnych Piechoty Morskiej. – sześć morskich grup specjalnego przeznaczenia Najbardziej elitarny charakter ma Połączone Do- (NSWG), z czego trzy mają w składzie zespoły bojowe wództwo Operacji Specjalnych (JSOC). Oprócz zadań SEAL14 (ST), a pozostałe trzy odpowiadają za wspar- podobnych do tych, które wykonują pozostałe do- cie i zabezpieczenie morskich operacji specjalnych; wództwa operacji specjalnych, jest ono przeznaczone – Śródlądowa Grupa Specjalnego Przeznaczenia do do planowania, organizowania i realizacji operacji szybkiego transportu i wsparcia ogniowego na rze- specjalnych o najwyższym stopniu ryzyka bądź skom- kach (Special Warfare Combatant-craft Crewmen – plikowania, a także do testowania najnowszych roz- SWCC); wiązań w dziedzinie taktyki, szkolenia czy sprzętu. – Grupa Odpowiedzialna za Zabezpieczenie Mor- Pełny skład podporządkowanych mu sił nie jest jawny, skich Operacji Specjalnych (Naval Special Warfare jednak na podstawie informacji dostępnych w Interne- Development Group – NSWDG); cie15 można ustalić, że należą do niego m.in.: – Centrum Szkolenia Morskich Operacji Specjal- – oddział Delta specjalizujący się w operacjach nych. kontrterrorystycznych;

14 Sea, Air, Land Soldiers – żołnierze wojsk specjalnych przeznaczeni do realizacji pełnego spektrum operacji specjalnych zarówno w środowisku wodnym, jak i lądowym z wykorzystaniem powietrznych, morskich, śródlądowych oraz lądowych środków i technik przerzutu. 15 https://en.wikipedia.org/wiki/Joint_Special_Operations_Command/. 2.09.2019.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 123 WSPÓŁCZESNE ARMIE

– oddział DEVGRU (dawniej znany jako SEAL ściowo aspekty prowadzenia operacji specjalnych, Team-6) o podobnym przeznaczeniu co oddział Delta; a także zasady ich wsparcia w ramach operacji połą- – kompania rozpoznawcza wydzielana z 75 Pułku czonych prowadzonych przez siły zbrojne. Stanowi on Rangers; podstawę do opracowania przez USSOCOM doku- – 24 Zespół Taktyki Specjalnej Sił Powietrznych mentów niższego szczebla18, które dotyczyłyby wojsk (24th Special Tactics Squadron); specjalnych (Special Operations Forces – SOF) i pro- – Jednostka Wsparcia Wywiadowczego (Military wadzonych przez nie działań lub operacji. Intelligence Activity); W rozdziale III wspomnianego dokumentu, zatytuło- – jednostka przerzutu powietrznego, łączności spe- wanym Command and Control of Special Operations cjalnej, rozpoznania technicznego oraz rozpoznania Forces19, przejrzyście opisano zasady i organizację do- radioelektronicznego. wodzenia zarówno w ramach operacji narodowych, jak Skład Dowództw Operacji Specjalnych Teatrów i międzynarodowych. Przywiązuje się w nich dużą rolę Działań (TSOC) nie jest stały. Jest on uzależniony od do zachowania jedności dowodzenia (Unity of Com- przydzielanych im w danym czasie zadań przewidzia- mand) dzięki jednoznacznemu określeniu, kto i na ja- nych dla dowództw regionalnych. W podporządkowa- kich zasadach dowodzi podległymi siłami. Wskazuje niu tych pierwszych znajdują się oddziały lub podod- się przy tym, że takie uprawnienia może mieć tylko do- działy wydzielane przez poszczególne dowództwa wódca. Oznacza to przestrzeganie zasady jednoosobo- operacji specjalnych RSZ. Przykładowo w 2019 roku wego dowodzenia nad przydzielonymi mu siłami. w podporządkowaniu Dowództwa Operacji Specjal- W rozdziale III-1 z kolei napisano: O ile dowódca nych Południe SOCSOUTH znajdowały się16: USSOCOM sprawuje dowodzenie (tzw. Combatant – kompania „Charlie” z 3 Batalionu 7 Grupy Spe- Command – COCOM)20 nad wszystkimi wojskami specjalnego Przeznaczenia, cjalnymi (SOF) i Dowództwami Operacji Specjalnych – kompania „Charlie” z 3 Batalionu 160 Lotnicze- Teatrów Działań (TSOC), to Dowódcy Teatrów Dzia- go Pułku Operacji Specjalnych, łań zwykle otrzymują uprawnienia do kierowania ope- – 4 Morska Jednostka Operacji Specjalnych (Naval racyjnego (Operational Control – OPCON) w ich ob- Special Warfare Unit – 4), szarach odpowiedzialności. Jedność dowodzenia w ra- – 112 Jednostka Łączności (112 Signal Detachment mach łańcucha dowodzenia SOF ma czasem charakter SOCSOUTH), kompleksowy z uwagi na szereg zdolności komponentu – Połączony Komponent Lotniczy Operacji Spe- wojsk specjalnych, zadania główne oraz niewielki roz- cjalnych „Południe” (Joint Special Operations Air miar licznych elementów operacyjnych (tj. pododdzia- Component-South). łów – przyp. Autora) na dużych obszarach prowadzenia Ponadto w bezpośrednim podporządkowaniu operacji. Elementy te wykonują zadania będąc jedno- USSOCOM znajduje się Joint Special Operations cześnie w równoległych relacjach w zakresie wsparcia University (JSOU), który odgrywa zarówno rolę z komponentami dowództw sił połączonych jednocze- uczelni, jak i ośrodka naukowo-badawczego w zakre- śnie współpracując z siłami Państwa-Gospodarza sie prowadzenia operacji specjalnych. i będąc wśród lokalnej ludności. Wiodącą zasadą jest Podsumowując, wojska specjalne w USA dysponu- umieszczać wszystkie SOF znajdujące się na danym ją dość znacznym potencjałem ze stanem osobowym, obszarze operacji lub posiadające określone zadania który w 2019 roku przekraczał liczbę 70 tys. żołnie- pod jednym dowódcą SOF, który posiadał będzie rzy oraz pracowników wojska. uprawnienia do koordynowania działań/operacji specjalnych między wspierającymi i wspieranymi jed- DOWODZENIE nostkami. Jeśli nie Prezydent USA lub Sekretarz Zasadniczym amerykańskim dokumentem doktry- Obrony USA nie określili inaczej, dowodzenie opera- nalnym, który odnosi się do operacji specjalnych, jest cjami lub działaniami specjalnymi przez Dowódców Joint Publication 3-05 Special Operations (JP 3-05)17, Teatrów Działań w ich obszarze odpowiedzialności przygotowany, aktualizowany oraz zatwierdzany (Area of Responsibility – AOR) realizowane będzie za przez przewodniczącego Połączonego Komitetu Sze- pośrednictwem Dowódców Operacji Specjalnych da- fów Sztabów Sił Zbrojnych USA. Ujęto w nim cało- nego teatru działań.

16 https://www.socom.mil/socsouth/Pages/Who-We-Are.aspx/. 3.09.2019. 17 Joint Publication 3-05 Special Operations, Joint Chiefs of Staff 2014. 18 Przykładowo: US Army Field Manual 3-05, Army Special Operations Forces, Annex 3-05 Special Operations do doktryny JP 3-30 Joint Air Ope- rations, Joint Chiefs of Staff 2019, Field Manual 3-05.105 Navy Tactics, Techniques, and Procedures. 19 Joint Publication 3-05 Special Operations, s. III-1 do III-26. 20 Niepodlegające przekazaniu uprawnienie dowódcze nadawane dowódcom do wypełniania powierzonych im funkcji nad przydzielonymi im si- łami włącznie z organizowaniem i ich użyciem dowództw i sił, stawianiem zadań, wyznaczaniem celów oraz wydawaniem poleceń w zakresie wszystkich aspektów działań wojskowych, połączonego szkolenia oraz logistyki niezbędnych do osiągania postawionych im zadań głównych. Department of Defense Dictionary of Military and Associated Terms, Washingthon 2019, s. 39. http://www.jcs.mil/Doctrine/DOD-Termino- logy/. 4.09.2019.

124 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

Zapis ten jednoznacznie wskazuje, że wszystkie – zapewnianie właściwego funkcjonowania komó- siły i środki wydzielane przez USSOCOM na rzecz rek łącznikowych i upewnienie się, że ich członkowie danego dowództwa teatru mają mieć charakter osob- znają swoją rolę, zakresy odpowiedzialności oraz nego komponentu (z własnym łańcuchem dowodze- uprawnienia; nia), na czele którego będzie stać dowódca wojsk – utrzymywanie ciągłości funkcjonowania SOF specjalnych podległy bezpośrednio dowódcy teatru w poszczególnych obszarach prowadzonych opera- działań. cji22. Kolejną wyszczególnioną zasadą w omawianym Jak wynika z przedstawionych wytycznych, autorzy rozdziale jest jedność wysiłku i spójność działania. dokumentu przykładają bardzo dużą wagę do czytel- Tłumaczy się ją następująco: Jedność wysiłku stano- nych dla wszystkich zasad dowodzenia oraz współ- wi koordynacja i współdziałanie ukierunkowane na działania, a także zachowania właściwej synchroniza- osiągnięcie wspólnego celu, jako wynik spójnego cji i koordynacji wysiłków już na etapie planowania. działania, nawet jeśli uczestnicy nie podlegają pod to Przyjęcie takich rozwiązań ma zapewnić zarówno samo dowództwo lub organizację. Spójne działanie właściwe użycie SOF, jak i doprowadzić do tego, że stanowią zsynchronizowane, skoordynowane i zinte- ich wysiłek zostanie odpowiednio spożytkowany growane działania podmiotów rządowych oraz poza- w ramach prowadzonych operacji połączonych. rządowych z tymi prowadzonymi przez siły zbrojne W rozdziale tym jednakże zastrzeżono, że ze względu w celu osiągnięcia wspólnych celów. Przez spójne na szczególny charakter prowadzonych działań czy działania SOF są często używane jako część wysiłku operacji specjalnych prezydent lub sekretarz obrony rządu działającego z innymi siłami połączonymi, róż- USA mogą nałożyć pewne ograniczenia. Wskazano nymi instrukcjami/agencjami rządowymi, międzyna- w nim również, że wojska specjalne są przeznaczone rodowymi organizacjami, organizacjami pozarządo- do realizacji zadań o szczególnie ważnym znaczeniu. wymi czy siłami i organizacjami Państwa-Gospoda- Dowództwo Operacji Specjalnych Teatru Działań rza. To wymaga od dowódców SOF zapewnienia ma strukturę organizacyjną, która wynika ze sposobu koordynacji i synchronizacji z wysiłkami innych pod- zorganizowania dowództw w siłach zbrojnych USA miotów […]21. (a także NATO). Znajdują się w niej zarówno komór- W rozdziale tym wskazano również na konieczność ki funkcjonalne zbieżne z tymi występującymi decentralizacji dowodzenia do szczebla taktycznego, w USSOCOM, jak i w innych dowództwach. Z uwagi aby zapewnić dowódcom swobodę działania w oddol- jednak na potrzebę posiadania zdolności do kierowa- nym planowaniu i w realizacji zadań głównych posta- nia operacjami specjalnymi na teatrze działań ma ono wionych przez przełożonych, jednakże z uwzględnie- siły i środki potrzebne do wydzielenia wysuniętych niem wytycznych dowództw szczebla strategicznego stanowisk dowodzenia (Special Operations Command lub operacyjnego. Wskazano również czynności, – Forward – SOC FWD). Rozwiązanie takie umożli- jakie dowódcy sprawujący dowodzenie nad SOF po- wia dowódcy SOF Teatru Działań lepszą kontrolę nad winni wykonać. Są to: działaniami podporządkowanych mu sił. – zapewnienie jasnego łańcucha dowodzenia w ce- W wypadku prowadzenia operacji połączonej przez lu zachowania jedności dowodzenia; Dowództwo Teatru Działań w podporządkowaniu do- – określenie przejrzystych relacji między podmiota- wódcy operacji specjalnych teatru działań powinno mi pozwalających na osiągnięcie jedności wysiłku; się znajdować m.in. Zgrupowanie Połączonych Sił – jasne określenie uprawnień, ról i relacji oraz za- Operacji Specjalnych (Joint Special Operations Task pewnienie podległym dowódcom, a także personelo- Force – JSOTF) oraz Komponent Powietrzny Połą- wi sztabów wytycznych dotyczących dowodzenia czonych Sił Operacji Specjalnych (Joint Special Ope- oraz działalności łącznikowej w celu wyjaśnienia im rations Air Component – JSOAC). Obydwa zgrupo- ich uprawnień oraz relacji z pozostałymi podmiotami; wania są przeznaczone do realizacji operacji specjal- – zapewnianie wsparcia dowództwom i sztabom nych odpowiednio w środowisku wodno-lądowym SOF w zakresie wiedzy i doświadczenia niezbędne- oraz powietrznym, przy czym ich struktura wewnętrz- go do planowania, prowadzenia i wsparcia operacji na i skład każdorazowo są uwarunkowane przewidy- (działań); wanymi zadaniami. Możliwe jest również utworzenie – integrowanie w procesie planowania SOF z woj- Połączonego Zgrupowania Operacji Specjalnych skami konwencjonalnymi, międzynarodowymi i siła- (Joint Special Operations Task Force – JSOTF), które mi państwa gospodarza; miałoby w swoim składzie dowództwa oraz podod- – łączenie zdolności oddziałów i pododdziałów działy zapewniające realizację zadań. SOF z potrzebami wynikającymi z zadania głównego; Oznaczenie poszczególnych komórek funkcjonal- – synchronizowanie działań i/lub operacji specjalnych literą „J” wynika z połączonego charakteru nych w ramach operacji połączonych w celu osiągnię- JSOTF. W jego skład mogą wchodzić bowiem podod- cia spójności działania; działy wydzielane z oddziałów specjalnych należących

21 JP 3-05, s. III-1. 22 Ibidem, s. III-2.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 125 WSPÓŁCZESNE ARMIE

RYS. 3. ORGANIZACJA WSPÓŁPRACY USSOCOM Z PODMIOTAMI ZEWNĘTRZNYMI

Agencja/organizacja Departament Obrony rządowa USA USA Biuro SOST IAPP Komitet Połączonych SOLIC Szefów Sztabów

DOS Dowództwo SOF państwa sojuszniczego SOLO USSOCOM

SOFLE PDT

Państwo sojusznicze/ Państwo sojusznicze/ partnerskie partnerskie

Biuro SOLIC – Biuro Asystenta Sekretarza Obrony ds. Operacji Specjalnych i Konfliktów Niskiej Intensywności IAPP – The Interagency Partnership Program DOS – Departament Operacji Specjalnych SOST – Special Operations Support Team SOLO – Special Operations Liaison Officer SOFLE – Special Operations Forces Liaison Element (np. przy ambasadzie USA) PDT – Partnership Development Team nadzór i przedstawianie problematyki SOF Opracowanie własne. działalność łącznikowa lub współpraca

do różnych rodzajów sił zbrojnych, np. USASOC, wszechstronną pomoc w tworzeniu bądź rozwoju wojsk NAVSPECWARCOM czy MARSOC. Analogicznie specjalnych w państwach partnerskich, USSOCOM może być zorganizowane dowództwo JSOAC, mające może powoływać partnerskie zespoły rozwojowe również podobny charakter, z uwzględnieniem prze- (Parnership Development Teams – PDT) składające się znaczenia do prowadzenia powietrznych operacji ze specjalistów różnych dziedzin wojsk specjalnych specjalnych. USA (rys. 3). W ramach współpracy z państwami sojuszniczymi W razie udziału w operacji połączonej, aby zapew- (partnerskimi) posiadającymi wojska specjalne USSO- nić współdziałanie z komponentami innych rodzajów COM kieruje do nich oficerów łącznikowych (Special sił zbrojnych, wykorzystuje się zespoły lub komórki Operations Liaison Officer – SOLO). Reprezentują oni łącznikowe wydzielane przez TSOC i niższe szczeble dowódcę USSOCOM w sojuszniczych (partnerskich) (rys. 4). W tym celu na szczebel dowództw połączo- dowództwach wojsk specjalnych, co ułatwia wzajemną nych komponentów wojsk lądowych (Joint Force współpracę i koordynację działań. W innych wypad- Land Component Commander – JFLCC) lub mary- kach USSOCOM lub TSOC mogą wysłać do obcych narki wojennej (Joint Force Maritime Component państw zespoły łącznikowe (Special Operations Forces Command – JFMCC) wysyła się elementy dowodze- Liaison Element – SOFLE), które funkcjonują np. przy nia i kierowania operacji specjalnych (Special Opera- lokalnych ambasadach USA. Zasadnicze ich zadania tions Command and Control Element – SOCCE). to: koordynacja, ocena i dawanie zaleceń odnoszących Sprawują one następujące funkcje: się do szkolenia, wyposażania oraz możliwości zaanga- – wspierają lub sprawują dowodzenie nad podod- żowania sił zbrojnych tychże państw lub zapewnienia działami specjalnymi dołączonymi, wspierającymi przepływu informacji oraz synchronizacji działań mię- bądź wspieranymi przez dowódców rodzajów sił dzy nimi a wojskami amerykańskimi. Aby zapewnić zbrojnych;

126 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

– doradzają wspieranym dowódcom w zakresie (tj. instrukcjach i stałych procedurach operacyjnych), oceny sytuacji bieżącej, zadań głównych, zdolności wydanych dla poszczególnych szczebli dowodzenia. oraz ograniczeń wspierających lub wspieranych podod- Jest on ujednolicony zarówno dla dowództw SOF działów specjalnych; szczebla operacyjnego (TSOC) oraz szczebli taktycz- – informują wspierających dowódców wojsk specjalnych (JFSOCC, SOJTF HQ, JFSOTF i niżej). W wy- nych o bieżącej sytuacji, zadaniach, zamiarach oraz padku szczebla operacyjnego jest on tak skonstruowa- wymaganiach wspieranych dowódców wojsk konwen- ny, aby płynnie wpisywać się w planowanie na stano- cjonalnych; wiskach dowodzenia wojsk konwencjonalnych. – zapewniają bezpieczne kanały łączności między Rozwiązanie takie umożliwia pełną integrację plano- wojskami konwencjonalnymi a pododdziałami spe- wania SOF z dowództwami szczebli nadrzędnych cjalnymi; (np. dowództwem teatru działań), jak i równorzędnych – koordynują działania specjalne z działaniami pro- (np. JFLCC, JFACC). Na niższych szczeblach, w po- wadzonymi przez wojska konwencjonalne; równaniu z wojskami konwencjonalnymi, różni się – pomagają wspieranym dowódcom oraz sztabom większym stopniem szczegółowości (bierze się pod wojsk konwencjonalnych w planowaniu i realizacji za- uwagę detale dotyczące samych obiektów oddziaływa- dań w połączeniu z wojskami specjalnymi. nia, jak i dane odnoszące się do warunków środowisko- W celu skoordynowania i zsynchronizowania wysił- wych ważnych dla przerzutu lub odzyskania podod- ku wojsk specjalnych z wysiłkiem sił powietrznych działów). W stałych procedurach operacyjnych ujęty (USAF) z Dowództwa Połączonego Komponentu Sił jest system meldunkowy i sprawozdawczy zsynchroni- Specjalnych (Joint Force Special Operations Compo- zowany ze szczeblami nadrzędnymi. nent Commander – JFSOCC) lub ze szczebla dowódcy W czasie pokoju funkcjonowanie Dowództwa Ope- JSOTF wydzielany jest element łącznikowy zwany racji Specjalnych USA, dowództw wojsk specjalnych Special Operations Liaison Element (SOLE). Jest on poszczególnych RSZ (USASOC, NAVSPECWAR- kierowany, w wypadku jego utworzenia, do Dowódz- COM, AFSOC czy MARSOC), JSOC oraz Dowódz- twa Połączonego Komponentu Sił Powietrznych (Joint twa Operacji Specjalnych Poszczególnych Teatrów Force Air Component Command – JFACC), a konkret- (TSOC) opiera się na infrastrukturze stacjonarnej roz- nie do Połączonego Centrum Operacji Powietrznych mieszczonej na terenie stałych baz. Obecność w struk- (Joint Air Operations Center – JAOC). Zasadniczym turach sił podległych USASOC oraz JSOC jednostek zadaniem SOLE w JAOC jest ujęcie działań podod- odpowiedzialnych za łączność specjalną (odpowiednio działów specjalnych w rozkazach zawierających zada- 112 Batalionu Łączności w składzie 528 Brygady Za- nia dla lotnictwa (Air Task Order – ATO) oraz dotyczą- bezpieczenia podległej pod 1 Dowództwo Operacji cych zarządzania przestrzenią powietrzną. Należy nad- Specjalnych oraz jednostki łączności specjalnej podle- mienić, że szef SOLE cały czas podlega i wykonuje głej pod JSOC) sugeruje, że mają one możliwość roz- zadania na rzecz JFSOCC lub dowódcy JSOTF. Ma on winięcia stanowisk dowodzenia (głównych i zapaso- jednak uprawnienia do sprawowania funkcji tylko łącz- wych) z wykorzystaniem zestawów kontenerowych. nikowych23. Mają one służyć przede wszystkim koor- Jak należy się domyślać, podobne możliwości mają dynacji wsparcia ogniowego oraz minimalizacji ryzyka również pozostałe dowództwa. Na niższych szczeblach wystąpienia ognia bratobójczego (friendly fire). dowodzenia sytuacja przedstawia się podobnie. Przy- Dodatkowo, aby zapewnić lepszą płynność współ- kładowo w strukturach grupy specjalnego przeznacze- działania z pozostałymi rodzajami sił zbrojnych, do donia m.in. za rozwinięcie i funkcjonowanie stanowiska wództw ich komponentów wysyła się oficerów łączni- dowodzenia oraz zapewnienie bezpiecznej łączności kowych (SOF Liaison Officers – SOF LNOs). Ich z podwładnymi oraz łączności wewnętrznej odpowiada zasadniczym zadaniem jest pełnienie funkcji łączniko- kompania dowodzenia, której dowódca jest bezpośred- wych zapewniających: przepływ informacji, zmniej- nio podporządkowany zastępcy dowódcy grupy24. szenie ryzyka ognia bratobójczego, minimalizację du- Na szczeblu batalionu z kolei w składzie kompanii plikacji wysiłku wojsk konwencjonalnych oraz wojsk wsparcia znajduje się pododdział łączności o podob- specjalnych, a także zapobieżenie utracie informacji nym przeznaczeniu25. W razie użycia kompanii „zielo- wywiadowczych. SOF LNOs mogą również koordyno- nych beretów” przewiduje się przydzielenie pododdzia- wać wsparcie ogniowe, uzyskiwać pozwolenia na wy- łu dowodzenia i łączności z kompanii wsparcia batalio- korzystanie przestrzeni powietrznej przez statki po- nu specjalnego, który odpowiada za rozwinięcie wietrzne SOF, uzupełnianie przez nie paliwa, targeting, wysuniętego stanowiska dowodzenia (Advanced Ope- prowadzenie działań mylących, operacji informacyj- rations Base – AOB), zapewniającego dowodzenie pro- nych czy działań wspierających sektor cywilny. wadzącymi działania specjalne drużynami działań spe- Przebieg procesu planowania działań i/lub operacji cjalnych (Operational Detachment Alpha – ODA), specjalnych jest ujęty w dokumentach wewnętrznych z możliwością pełnienia funkcji SOCCE. Ponadto

23 JP-3.05, s. III-20. 24 FM 3-18, s. 4-6. 25 Ibidem, s. 4-13 i 4-14.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 127 WSPÓŁCZESNE ARMIE

w składzie dowództwa (Operational Detachment Bravo cesu naboru, muszą spełniać wiele kryteriów. Są to – ODB) znajdują się trzej podoficerowie odpowiedzial- między innymi: ni za organizację i funkcjonowanie łączności. – posiadanie obywatelstwa USA; Na podstawie obserwacji z udziału w ćwiczeniach – odpowiednia płeć i wiek (np. do „zielonych bere- amerykańskich pododdziałów specjalnych wynika, że tów” mogą kandydować tylko mężczyźni w wieku ich stanowiska dowodzenia rozwija się wykorzystując 18–34 lat); mobilne kontenery lub dostępną infrastrukturę stacjo- – wykształcenie (minimum średnie, potwierdzone narną, w której są instalowane środki łączności. Należy dyplomami lub świadectwami); jednak zaznaczyć, że system ochrony i obrony w znacz- – niekaralność; nej mierze jest organizowany przez siły i środki wojsk – stan zdrowia umożliwiający pełnienie służby konwencjonalnych organizujących własne systemy do- w jednostkach specjalnych (w tym zdolność do wyko- wodzenia. Natomiast w wypadku ODA, prowadzących nywania skoków spadochronowych); działania specjalne, organizuje się doraźne punkty do- – warunki pozwalające na uzyskanie poświadczenia wodzenia rozwijane tymczasowo. Za ich utworzenie bezpieczeństwa. odpowiadają pomocnicy dowódcy ODA ds. podofice- Kandydaci mogą się rekrutować spoza sił zbrojnych rów. Łączność zewnętrzną zapewniają dwaj operatorzy (z wyjątkiem MARSOC, który wymaga od nich, aby radiotelegrafiści. Należy zaznaczyć, że w składzie byli żołnierzami służby czynnej Korpusu Piechoty ODA zawsze jest jeszcze kilku żołnierzy przeszkolo- Morskiej). Aby ułatwić im spełnienie wymaganych wanych do obsługi sprzętu łączności. runków, udostępnia się im poradniki informujące Do przesyłania informacji wykorzystuje się środki o tym, w jaki sposób przygotować się do kwalifikacji. łączności, które dzięki urządzeniom kryptograficznym W trakcie kwalifikacji kandydaci są poddawani różne- zapewniają wysoki poziom bezpieczeństwa. Użytko- go rodzaju sprawdzianom, m.in. testom kompetencyj- wane radiostacje są urządzeniami szerokopasmowymi nym czy sprawdzianom sprawności fizycznej, w tym umożliwiającymi pracę z wykorzystaniem łączności dodatkowym konkurencjom wynikającym ze specyfiki satelitarnej (SATCOM), fal krótkich (HF) i ultrakrót- przyszłej służby (np. sprawdzanie umiejętności nurko- kich (UHF, VHF). W ramach organizacji łączności wania). Gdy kandydaci przejdą kwalifikacje, poddaje między stanowiskami dowodzenia oraz ich łączności się ich selekcji zorganizowanej w formie zgrupowań. wewnętrznej stosuje się również bezpieczne środki Służą one sprawdzeniu ich determinacji, odporności łączności przewodowej, mające dużą przepustowość psychofizycznej, wydolności organizmu oraz umiejęt- w zakresie przesyłu i odbioru danych. Sama łączność ności zespołowego działania. Dopiero po pozytywnym jest organizowana zgodnie z zasadami opisanymi w do- zaliczeniu zarówno selekcji, jak i kwalifikacji kandyda- kumencie doktrynalnym JP-3.05 Special Operations ci są przyjmowani do ośrodków szkoleniowych. oraz JP-6.0 Joint Communications System26. Aby zapewnić odpowiednią liczbę chętnych do służ- Aby podnieść tzw. świadomość sytuacyjną, wyko- by, prowadzi się szerokie działania informacyjne. Pole- rzystuje się również na platformach powietrznych, gają one zarówno na udostępnianiu materiałów infor- np. śmigłowcach MH-60M czy MH-47G, interfejsy do macyjnych na temat służby, jak i organizowaniu bezpo- zintegrowanego systemu dowodzenia FBCB2-BFT na średnich spotkań personelu biur rekrutacyjnych szczeblu taktycznym. Umożliwiają one zobrazowanie z chętnymi. Napływowi chętnych sprzyja również dzia- w czasie rzeczywistym aktualnej sytuacji taktycznej, łalność przemysłu filmowego, który przedstawia służbę w tym lokalizację i ruchy wojsk własnych i przeciwni- w jednostkach specjalnych jako bardzo atrakcyjną, ka. Do uzyskania informacji wykorzystuje się środki a także szczytną. łączności satelitarnej (SATCOM)27. W amerykańskich wojskach specjalnych dużą wagę przywiązuje się do zarządzania rezerwami osobowy- REKRUTACJA mi. Można to dostrzec na przykładzie występowania Podobnie jak w naszych wojskach specjalnych, także jednostek Gwardii Narodowej lub Rezerwy w struktu- w ich amerykańskim odpowiedniku obowiązuje zasa- rach podporządkowanych USASOC czy AFSOC. da, że człowiek jest największą ich wartością. Dlatego Wynika to zarówno z potrzeby posiadania możliwości też zorganizowano system zarówno pozyskiwania kan- mobilizacyjnego rozwinięcia sił zbrojnych w razie dydatów, jak i zarządzania rezerwami osobowymi. Na większego konfliktu, jak i intensywnego zaangażowa- poszczególnych szczeblach dowodzenia za jego funk- nia personelu podległego USSOCOM w obliczu cjonowanie odpowiadają komórki kadrowe (J-1, S-1), zmieniającej się sytuacji bezpieczeństwa na świecie. ulokowane w składzie dowództw, oraz biura rekruta- Dlatego też kierowanie pododdziałów specjalnych na- cyjne sił zbrojnych. Za prawidłowe funkcjonowanie leżących do Gwardii Narodowej lub Rezerwy do wy- przedmiotowego systemu odpowiada jeden z zastęp- konywania mniej wymagających zadań (np. dorad- ców dowódcy USSOCOM. Kandydaci do amerykań- czych czy szkoleniowych) jest niezwykle potrzebne. skich wojsk specjalnych, aby mogli przystąpić do pro- Pozwala to wykorzystywać doświadczenie i podtrzy-

26 Joint Publication 6.0 Joint Communication System, Joint Chiefs of Staff 2015. 27 M. Gajzler, T. Dmitruk, Blackhawki amerykańskich wojsk specjalnych, „Nowa Technika Wojskowa” 2016 nr 11, s. 88.

128 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

RYS. 4. UMIESZCZENIE ELEMENTÓW ŁĄCZNIKOWYCH SOF W RAMACH OPERACJI POŁĄCZONEJ NA TEATRZE DZIAŁAŃ USSOCOM Geographics Combatant Commander

Army Air Force Navy Marine Corps Functional Theater Component Component Component Component Component Special Ops Command Command Command Command Command* Command**

Commander Joint Task Force (if designated)

ARFOR AFFOR NAVFOR MARFOR

SOCCE JFLC JFACC JFMCC JFSOCC SOJTF

SOF LNO SOLE SOCCE

SOF LNO JSOTF JSOTF

JSOTF JSOTF Opracowanie własne.

mywać umiejętności oraz wiedzę żołnierzy rezerwy. Wojska specjalne USA pod względem posiadanego Obserwacje autora potwierdzają, że mają oni znaczny potencjału oraz możliwości są niewątpliwie wiodące na potencjał, który może być wykorzystany zarówno do świecie. Pod względem liczebności oraz zdolności do prowadzenia działań bojowych, jak i szkoleniowych prowadzenia działań z pewnością przewyższają siły i innych. Co więcej, ich wiedza i doświadczenie, wy- zbrojne wielu państw. Są przy tym zorganizowane nikające z wieloletniej służby w jednostkach specjal- w sposób wielce przemyślany i kompleksowy, aby móc nych, są często bezcenne dla osób mających krótszy realizować stawiane przed nimi zadania zarówno w ra- staż służby. Przyjęte w taki sposób rozwiązanie należy mach ogólnego wysiłku sił zbrojnych, we współpracy więc ocenić jako dość efektywne. ze służbami specjalnymi lub też samodzielnie. Jednak Za analizę i przedstawianie propozycji zmian organi- to co je czyni naprawdę skutecznymi, to podejście do zacyjnych odpowiada na szczeblu USSOCOM Dyrek- naboru ludzi, ciągłe poszukiwanie i wdrażanie nowych toriat J-8 i takie same komórki na szczeblu dowództwa rozwiązań, a także zrozumienie ich specyfiki przez in- operacji specjalnych RSZ oraz poszczególnych teatrów nych. Dzięki bowiem szeroko pojętym działaniom edu- działań. Na podstawie zebranych doświadczeń i infor- kacyjnym nikt wśród rodzimych polityków i wojsko- macji wynikających zarówno z bieżącej działalności wych nie podważa sensu ich istnienia ani ponoszenia operacyjnej i szkoleniowej, jak i obserwacji postępu na nie wydatków. Umożliwia to zarówno dokładny technologicznego oraz zmian w sytuacji bezpieczeń- dobór personelu, dalszy rozwój, jak i wytyczanie no- stwa ocenia on zakres zmian w strukturze sił podle- wych kierunków w kontekście prowadzonych przez głych USSOCOM oraz przedstawia możliwe rozwiąza- nich działań bądź operacji specjalnych (np. wykorzy- nia. Przy współpracy z Dyrektoriatem J-1 USSOCOM stanie cyberprzestrzeni). Dzięki temu ich skuteczność umożliwia to wypracowanie propozycji zmian organi- wzrasta, a przyjęte rozwiązania stały się wzorem dla zacyjno-kadrowych, lepiej dopasowujących strukturę wielu innych państw, zarówno sojuszniczych, jak i po- sił do pojawiających się wyzwań i zagrożeń. tencjalnych adwersarzy. n

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 129 WSPÓŁCZESNE ARMIE

LHA-6 „America”

został pozbawiony doku, a uzyskaną przestrzeń wykorzystano do zwiększenia potencjału grupy powietrznej okrętów, w skład której włączono sześć samolotów F-35B, 12 samolotów MV-22, cztery śmigłowce transportowe CH-53K, siedem śmigłowców bojowych AH-1Z/UH-1Y oraz dwa śmigłowce MH-60S w wersji SAR. US NAVY

130 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

Rosyjskie siły ekspedycyjne

ROSYJSKA CZWARTA PRÓBA POZYSKANIA UNIWERSALNYCH OKRĘTÓW DESANTOWYCH MOŻE SKUTKOWAĆ OSIĄGNIĘCIEM PRZEZ FORMOWANY KOMPONENT SIŁ EKSPEDYCYJNYCH ZDOLNOŚCI DO REALIZACJI CAŁEGO SPEKTRUM ZADAŃ ZAREZERWOWANYCH DOTĄD JEDYNIE DLA AMERYKAŃSKIEGO KORPUSU PIECHOTY MORSKIEJ.

ppłk dr Marek Depczyński rak uniwersalnego okrętu desantowego, zdolnego Bdo samodzielnej realizacji zadań w ramach desantu morskiego, odczuwano w trakcie morskich operacji desantowych II wojny światowej. W operacjach takich na Pacyfiku wykorzystywano okręty desantowe – doki (Landing Ship Dock – LSD), które, przyjmując niewielką liczbę żołnierzy piechoty morskiej, stano- wiły pływające bazy środków desantowych (przerzut Autor jest adiunktem barek i kutrów desantowych w rejon desantowania). w Zakładzie Jednostki klasy LSD, będące podstawą rozwoju ich Rozpoznania współczesnej wersji – LPD (Landing Platform Dock), Wojskowego i Walki nie spełniały wszystkich wymagań stawianych okrę- Radioelektronicznej tom desantowym. Potwierdził to desant przeprowa- Instytutu Działań dzony 15 września 1950 roku w rejonie Inczon Informacyjnych Wydziału w Korei. Zdobyte doświadczenia doprowadziły do Wojskowego Akademii uruchomienia w 1956 roku w Stanach Zjednoczonych Sztuki Wojennej.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 131 WSPÓŁCZESNE ARMIE

programu przebudowy siedmiu lotniskowców eskor- desantowym wyjście na kurs bojowy. W części dzio- towych klasy Essex na śmigłowcowce desantowe bowej okrętu znajdowały się ładownie na sprzęt cięż- (Landing Platform Helicopter – LPH)1. Ich głównym ki (czołgi, BWP, TO) oraz specjalne rampy załadow- zadaniem było dostarczanie powietrznego rzutu de- cze. Na kolejnych pokładach rozmieszczono pomiesz- santowo-szturmowego na uchwycony przyczółek lub czenia mieszkalne dla żołnierzy desantu. wysadzenie desantów w głębi obrony przeciwnika. W latach 1987–2009 zdolności odnoszące się do przerzutu i desantowania uzupełniła seria ośmiu wie- EWOLUCJA POGLĄDÓW lozadaniowych okrętów desantowych (Landing Heli- Przydatność jednostek tej klasy potwierdził kon- copter Dock – LHD) klasy Wasp3 o wyporności flikt w Zatoce Perskiej w 1991 roku. Sprawdziły się 40,5 t. Podobnie jak jednostki klasy Tarawa, stano- też w czasie: interwencji w Iraku w 2003 roku; ope- wiąc jądro zespołu okrętów desantowych z ekspedy- racji „Restor Hope”, przeprowadzonej w latach cyjną grupą piechoty morskiej (1600 żołnierzy) na 1992–1993 w Somalii; operacji „Assured Response”, pokładach, utrzymywały gotowość do wysadzenia de- obejmującej ewakuację z Liberii w 1996 roku; opera- santu. W wypadku okrętów klasy LHD przerzut, cji „Determined Response”, przeprowadzonej w 2000 desantowanie i wsparcie rzutu lądowego zabezpiecza roku, oraz w innych, realizowanych z udziałem sił de- 30 śmigłowców CH-46, V-22 Ospery oraz dziesięć santowych i ekspedycyjnych USA. Do zadań trans- samolotów pionowego startu i lądowania Harrier II portu i desantowania pododdziałów piechoty mor- wymienianych na F-35B. skiej wykorzystywano okręty – doki z barkami i ku- Od 2007 roku US Navy rozwija program budowy trami desantowymi. Z okrętów desantowano sprzęt, kolejnej generacji śmigłowcowców desantowych. natomiast żołnierzy na brzeg przerzucano śmigłow- Obejmuje on 11 jednostek klasy America4 o wypor- cami. Operacją desantową dowodzono z pokładów ności około 45,7 t każdy (fot. 1). Prototypowy LHA-6 okrętów dowodzenia, których konstrukcja i zdolności „America” i pierwszy seryjny LHA-7 „Tripoli” (LHA ewoluowały wraz z rozwojem platform desantowych. Flight 0) zostały pozbawione doku, a uzyskaną prze- Wszystko to generowało konieczność utrzymywania strzeń wykorzystano do zwiększenia potencjału grupy w składzie floty pięciu różnych klas okrętów koniecz- powietrznej okrętów, w skład której włączono sześć nych do przeprowadzenia powietrzno-morskiej ope- samolotów F-35B, 12 samolotów MV-22, cztery śmi- racji desantowej. Rozbudowywany pod względem głowce transportowe CH-53K, siedem śmigłowców liczebności zespół sił desantowych pozostawał jed- bojowych AH-1Z/UH-1Y oraz dwa śmigłowce nak narażony na ogień artylerii brzegowej przeciwni- MH-60S w wersji SAR. W konstrukcji budowanego ka. Wykrycie i niszczenie dużych okrętów desanto- od października 2018 roku LHA-8 „Bougainville” wych nie stanowiło problemu dla udoskonalanych (Flight 1) przewidziano przedział dokowy z miejscem systemów rakietowych. Dlatego też w nowej koncep- dla dwóch kutrów desantowych na poduszce po- cji wysadzania desantów założono, że transportujące wietrznej typu LCAC (Landing Craft Air Cushion) piechotę morską wielozadaniowe okręty desantowe lub jednego kutra desantowego typu LCU (Landing powinny utrzymywać zdolność do tworzenia zgrupo- Craft Utility) oraz miejsce dla około 1800 żołnierzy wania sił desantu w odległości 25–30 km od brzegu, piechoty morskiej. czyli poza linią horyzontu. Zgodnie z koncepcją rozwoju Korpusu Piechoty W latach 1971–1978 zbudowano serię pięciu śmi- Morskiej oraz formowania sił ekspedycyjnych XXI głowcowców desantowych (Landing Helicopter As- wieku, aby zmniejszyć zagrożenie dla okrętów desan- sault – LHA) klasy Tarawa2. Okręty te o wyporności towych, rzuty desantowo-szturmowe na kutrach de- 40 tys. t przekazano do służby w latach 1976–1980. santowych (amfibiach AAV-7) powinny się odbywać Ostatni z tej serii wycofano z eksploatacji w 2015 roku. w odległości nie mniejszej niż 65 Mm (około 120 km) Jednostki te utrzymywały zdolność przerzutu ekspe- od brzegu. Powietrzny rzut desantu powinien lądować dycyjnej grupy bojowej (około 1900 żołnierzy). w głębi lub na skrzydle ugrupowania przeciwnika W istocie śmigłowcowce stanowiły wariant lekkiego równocześnie z osiągnięciem brzegu przez rzut mor- lotniskowca z hangarem w części rufowej (dwie win- ski. Uwzględniając potrzeby operacji desantowej, dy) dla statków powietrznych oraz z dokiem ze środ- oprócz rzutu desantowo-szturmowego okręty desanto- kami desantowymi. Tuż przed desantowaniem dok we powinny przyjąć i rozmieścić na pokładach pod- wypełniała woda, co umożliwiało kutrom i barkom oddziały piechoty morskiej przeznaczone do rozsze-

1 LPH-2 „Iwo Jima”, LPH-3 „Okinawa”, LPH-4 „Guadalcanal”, LPH-9 „Guam”, LPH-10 „Tripoli”, LPH-11 „New Orleans”, LPH-12 „Inchon” – budowane w latach 1959–1970 jednostki o wyporności 18,5 tys. t. Ostatni LPH-12 „Inchon” wycofano w 2002 roku. Historię brytyjskich LPH koń- czy w 2014 roku wycofany z eksploatacji HMS „Illustrious”. 2 LHA-1 „Tarawa”, LHA-2 „Saipan”, LHA-3 „Belleau Wood”, LHA-4 „Nassau”, LHA-5 „Peleliu”. 3 LHD-1 „Wasp”, LHD-2 „Essex”, LHD-3 „Kearsarge”, LHD-4 „Boxer”, LHD-5 „Bataan”, LHD-6 „Bonhomme Richard”, LHD-7 „Iwo Jima”, LHD-8 „Makin Island”. 4 Pierwszy LHA-6 „America” został przekazany do służby 11 października 2014 roku. Kolejne LHA-7 „Tripoli”, LHA-8 „Bougainville”, LHA-9 „Saipan”, LHA-10 „Belleau Wood”, LHA-11 „Nassau”, LHA-12 „Peleiu” pozostają w różnych fazach budowy.

132 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

Wielozadaniowy okręt desantowy „Jinggangshan” – projekt 071 2 PLAN

W CIĄGU OSTATNICH DZIESIĘCIU LAT CHINY, WZRASTAJĄCE DO RANGI POTĘGI MORSKIEJ, REALIZUJĄ AMBITNY PROGRAM ROZBUDOWY FLOTY I POZYSKUJĄ KOLEJNE JEDNOSTKI DESANTOWE O ZRÓŻNICOWANYCH ZDOLNOŚCIACH I RÓŻNYM PRZEZNACZENIU.

rzenia opanowanego przyczółka. Całość, około 2200 do kategorii najdroższych środków walki i dzisiaj żołnierzy, stanowiąc potencjał Ekspedycyjnej Grupy jest osiągalny jedynie dla flot państw rozwiniętych Piechoty Morskiej (Marine Expeditionary Unit – i zasobnych. MEU), pozostaje zaokrętowana na pokładach okrętów klasy LHD/LHA oraz LPD, utrzymywanych w ra- W INNYCH PAŃSTWACH mach Ekspedycyjnej Grupy Uderzeniowej (Expedi- W ciągu ostatnich dziesięciu lat Chiny, wzrastające tionary Strike Group)5. do rangi potęgi morskiej, realizują ambitny program Przyjęty sposób desantowania spoza linii horyzontu rozbudowy floty i pozyskują kolejne jednostki desan- zapewnia bezpieczeństwo przed ogniem artylerii brze- towe o zróżnicowanych zdolnościach i różnym prze- gowej, jednak czas potrzebny dla najszybszego środka znaczeniu. Można tu wskazać wielozadaniowe okręty desantowego (LCAC około 40 w.) do pokonania odle- desantowe „Jinggangshan” projektu 071 (fot. 2) oraz głości od okrętu do brzegu waha się w granicy od klasyfikowane jako mobilne bazy ekspedycyjne plat- 1,5 do 2 h. Jeśli obrońcy dysponują zestawami K-300P formy desantowe (Mobile Landing Platform – MLP) Bastion oraz radiolokatorami obserwacji pozahory- klasy 868 „Donghaidao”, przeznaczone do wsparcia zontalnej, czas rejsu LCAC od okrętu nosiciela do i zabezpieczenia operacji desantowych realizowanych brzegu zwiększa się do ponad 4 h. Współczesny wie- na dużą odległość od własnej infrastruktury brzego- lozadaniowy okręt desantowy, utrzymując zdolność do wej. Jednostki klasy MLP z przestronną ładownią, desantowania pierwszej fali przeznaczonej do uchwy- własną flotyllą kutrów desantowych, lądowiskiem dla cenia przyczółka oraz drugiej fali z ciężkim sprzętem śmigłowców oraz pododdziałem piechoty morskiej celem jego poszerzenia, jest w stanie zastąpić kilka utrzymują zdolność do samodzielnego uchwycenia dużych okrętów desantowych. Ponadto jednostki tej przyczółka. Zwodowana w 2010 roku jednostka klasy, korzystając ze wsparcia lotnictwa pokładowego „Jinggangshan” o wyporności 25 tys. t z miejscem dla oraz strategicznego, pozostają przydatne do kontrolo- 1000 żołnierzy desantu oraz 20 transporterów pływa- wania oddalonych obszarów i zwalczania terroryzmu. jących może wykonywać cztery zasadnicze zadania, Pełnowymiarowy okręt typu LHA/LHD o wypor- czyli: desantować na brzeg rzut szturmowy desantu ności 40–45 tys. t, podobnie jak lotniskowiec, należy z wykorzystaniem czterech śmigłowców oraz czterech

5 Zwykle w składzie: okręty typu LHA/LHD, LPD, LSD, krążownik „Ticonderoga”, niszczyciel „Arleigh Burke”, 1–2 fregaty typu Oliver H. Perry, AOP klasy Virginia i okręt dowodzenia typu Mount Whitney.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 133 WSPÓŁCZESNE ARMIE

kutrów desantowych na poduszce powietrznej; przyj- mować śmigłowce; pełnić zadania okrętu dowodzenia zespołem okrętów oraz być okrętem szpitalnym. Od 2004 roku we Francji zbudowano pięć wielozadaniowych okrętów desantowych typu Mistral każdy o wyporności 32,3 tys. t, z których ostatnie dwa, pier- wotnie przeznaczone dla floty rosyjskiej, trafiły do Egiptu6. Przygotowany do transportu i desantowania piechoty morskiej Mistral ma w doku cztery kutry desantowe CTM lub dwa katamarany EDAR. Rzut powietrzny desantu mogą ochraniać śmigłowce bazujące na okręcie (około 16 szt.). W 2007 roku koreańska marynarka wojenna przejęła wielozadaniowy okręt desantowy „Dokdo” o wyporności 18 800 t, japońskie siły samoobrony natomiast wzmocniły śmigłowco- wiec „Hyūga” o podobnej wyporności. W 2010 roku hiszpańska marynarka wojenna przejęła wielozadaniowy okręt desantowy L-61 „Juan Carlos I” o wy- porności 27 tys. t (fot. 3). Po jego zwodowaniu na pochylni hiszpańskiej stoczni rozpoczęto budowę dwóch wielozadaniowych okrętów desantowych (HMAS „Canberra” oraz HMAS „Adelaide”), które w latach 2014–2015 przekazano Royal Australian Navy. W latach 2016–2019 rozpoczęto budowę wieloza- daniowego okrętu desantowego w Chinach, Turcji („Anadolu”, kopia hiszpańskiego „Juan Carlosa”) oraz we Włoszech („Trieste”, który do 2022 roku ma zastąpić lotniskowiec „Giuseppe Garibaldi”). Koncepcja budowy zminiaturyzowanej wersji ame- rykańskiego LHA (około 50% mniejsza wyporność), ze względu na mniejsze koszty cieszy się znaczną po- pularnością, umożliwiając zwiększenie stanu posiadania flot poszczególnych państw o prestiżową kate- gorię okrętów przeznaczonych nie tylko do przenoszenia i wsparcia sił desantu.

ROSYJSKIE KONCEPCJE OKRĘTÓW DESANTOWYCH W czasie II wojny światowej oraz w okresie powo- jennym podstawowym środkiem desantowym radzieckiej piechoty morskiej były niewielkie jednostki o całkowicie odmiennym przeznaczeniu (kutry torpe-

dowe, trałowce itp.) oraz zdobyczne lub też przejęte ALLELY/SHUTTERSTOCK ACOSTA DAVID w ramach reparacji wojennych jednostki niemieckie i włoskie, barki desantowe typu MFP i MZ, a także klasy LCM pozyskane w ramach programu Lend-Lease. Do końca lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku zgru- zbudowano kilka serii kutrów oraz małych i średnich powane w dywizjonach środki desantowe pozosta- okrętów desantowych (projekt 306, 106, 572 i 188), wały w składzie brygad okrętów obrony rejonów wod- które wykorzystywano do działań desantowych, reali- nych, zabezpieczając operacyjne rozwinięcie sił zowanych na kierunkach nadmorskich w ramach utrzymywanych w poszczególnych bazach morskich. wsparcia operacji prowadzonych na kontynentalnych W połowie XX wieku radziecka flota desantowa teatrach działań wojennych (TDW). stanowiła konglomerat jednostek, których stan tech- Redukcja nakładów na rozwój sił morskich, a także niczny wykluczał możliwość skutecznej realizacji wycofanie z eksploatacji przestarzałych konstrukcji działań desantowych na poziomie operacyjnym. pociągnęły za sobą zapaść techniczną oraz kryzys W drugiej połowie lat pięćdziesiątych na jej potrzeby zdolności bojowych floty. Wraz ze zmianą władzy

6 L9013 „Mistral”, L9014 „Tonnerre”, L9015 „Dixmude” oraz L1010 „Gamal Abdel Nasser” eks. „Władywostok” oraz L1020 „Anwar El Sadat” eks. „Sewastopol”.

134 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

W 2010 roku hiszpańska marynarka wojenna przejęła wielozadaniowy okręt desantowy L-61 „Juan Carlos I” o wyporności 27 tys. t.

3 odnotowano nowe podejście do doktryny morskiej. ności 4300 t. Każdy z nich był zdolny do transportu Skutkowało to powstaniem nowych struktur organiza- i desantowania 20 czołgów lub 45 transporterów opan- cyjnych floty, która, otrzymując nowe instrumenta- cerzonych (50 samochodów C-T) oraz 300–400 żoł- rium, osiągnęła zdolności wymagane nie tylko na we- nierzy przy autonomii 15 dni. Ponadto potencjał floty wnętrznych zamkniętych akwenach morskich, lecz wzmocniła seria średnich okrętów desantowych pro- również na otwartych kierunkach oceanicznych. jektu 770 o wyporności 800–1150 t, których ładownie W latach 1964–1975 do formowanych brygad okrę- mogły pomieścić dziesięć czołgów lub 12 transporte- tów desantowych, przeznaczonych do użycia poza rów i 340 żołnierzy desantu. Funkcję okrętów dowo- własnymi wodami terytorialnymi, przekazano 14 okrę- dzenia w morskiej operacji desantowej powierzono tów desantowych projektu 1171 typu Tapir7 o wypor- zmodernizowanym krążownikom projektu 68-bis

7 Obecnie w eksploatacji cztery okręty, w tym w 197 BOD Floty Czarnomorskiej: BDK-10 „Saratow”, BDK-69 „Orsk”, BDK „Nikałaj Filczenkow” oraz BDK „Nikałaj Wiłkow” w 100 BOD Floty Oceanu Spokojnego. Średnia wieku jednostek to 50 lat, najstarsza liczy 54 lata, najmłodsza – 45.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 135 WSPÓŁCZESNE ARMIE

Radziecki okręt desantowy – dok – projekt 1174 Nosorożec 4 NEWSKIE BIURO PROJEKTOWE BIURO NEWSKIE

RYS. 1. ŚMIGŁOWCOWIEC ZOP – PROJEKT 1020.0 HALZAN NEWSKIE BIURO PROJEKTOWE BIURO NEWSKIE

(„Żdanow” i „Admirał Seniawin”), które, ze względu tu 775 o wyporności 4400 t oraz projektu 1174 (fot. 4) na pozbawienie części uzbrojenia, doposażono w środ- klasy Nosorożec o wyporności 14 060 t. ki łączności, lądowisko dla śmigłowca, kajuty dla Okręt ten, mając zasięg pływania 4 tys. Mm, kadry dowódczej oraz pomieszczenia sztabowe. W po- utrzymywał zdolność przerzutu i desantowania łowie lat sześćdziesiątych XX wieku w dowództwie wzmocnionego batalionu piechoty morskiej wraz ze radzieckich sił morskich nie planowano działań ekspe- sprzętem. Odbiegając od dotychczasowych kon- dycyjnych, dlatego też transport i desantowanie pie- strukcji, w części dziobowej jednostki ulokowano ła- choty morskiej w ramach morskich operacji desanto- downię o gabarytach 54x12x5 m mieszczącą 46–50 wych nie były działaniami priorytetowymi. lekkich czołgów pływających PT-76 lub 79-80 BTR W połowie kolejnej dekady radzieckie siły morskie (120 samochodów C-T). Desantowanie prowadzono zostały zasilone seriami okrętów desantowych projek- z wykorzystaniem furty dziobowej i 32-metrowej

136 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

wysuwanej rampy bezpośrednio na nieprzygotowany tu 1143.4, zamiast ujętego w planie krążownika pro- brzeg lub na wodę. W rozmieszczonym w części ru- jektu 1143.5 (realizacja przesunięta w czasie). fowej przedziale dokowym o gabarytach 75x12x10 m Ze swoimi wymiarami: długość 228,3 m, szerokość znajdowało się miejsce dla sześciu kutrów desanto- 40,3 m i zanurzenie 8,9 m, jednostka typu Halzan mo- wych projektu 1785/1176 lub trzech kutrów na po- gła wypierać około 31 tys. t i przy prędkości ekono- duszce powietrznej projektu 1206. Cztery stanowiska micznej osiągać zasięg 12 tys. Mm. Okręt z pokładem startowe śmigłowców Ka-29 zapewniały możliwość startowym oraz przesuniętą na prawą burtę nadbu- przerzutu powietrznego rzutu szturmowego (łącznie dówką otrzymał architekturę lotniskowca. W 1977 64 żołnierzy). roku koszt budowy śmigłowcowca w wersji ZOP oce- Reasumując, w drugiej połowie XX wieku poza niono na około 125–137 mln rubli (element programu stosunkowo niewielkimi okrętami desantowymi Argos 80–100 mln), w wersji desantowej zaś jego (wyporność 4300–4500 t) o ograniczonej autonomii wartość wzrastała do około 170 mln rubli. W obydwu działania radziecka flota dysponowała znaczną licz- wersjach jednostka z załogą liczącą 960 marynarzy bą kutrów desantowych oraz małych okrętów desan- miała być uzbrojona w dwie baterie rakiet przeciw- towych na poduszce powietrznej. Należy podkreślić, lotniczych Kindżał, łącznie 12 wyrzutni z zapasem że radzieckie okręty desantowe opracowano do 96 rakiet rozmieszczonych w części rufowej oraz na udziału w operacji desantowej realizowanej w zaska- lewej burcie okrętu, a także dwie stacje kierowania kującym dla przeciwnika rejonie w warunkach pa- ogniem. Ponadto system obrony przeciwlotniczej jed- nowania w powietrzu i braku zagrożenia ze strony nostki uzupełniało osiem stanowisk ogniowych zesta- artylerii brzegowej przeciwnika. Jednak trzeba za- wów AK-630M z czterema stacjami radiolokacyjnymi znaczyć, że mimo ograniczeń technologicznych, MR-123 Wympieł. Wyposażenie radiotechniczne doktrynalnych oraz finansowych, w radzieckich biu- okrętu miało obejmować stacje radiolokacyjne Frega- rach konstrukcyjnych podejmowano wiele prób po- ta-MA, Padkat, Wajgacz, dwie wyrzutnie ładunków zyskania jednostki określanej jako uniwersalny okręt zakłóceń pasywnych ZIF-121 kalibru 140 mm z sys- desantowy (UOD), którego zdolności i przeznacze- temem kierowania Tercja oraz systemem wspomaga- nie odbiegały od realizowanej koncepcji rozwoju sił nia lądowania śmigłowców. W obydwu wersjach desantowych. okręty projektu 1020.0 dysponowały pokładowym W 1977 roku z inicjatywy zastępcy szefa sztabu ge- hangarem z miejscami dla sześciu śmigłowców, kolej- neralnego, wiceadmirała N.N. Amelko, w ramach ne 22 śmigłowce utrzymywano w hangarze wewnętrz- programu Argos w Instytucie im. A.N. Kryłowa uru- nym wyposażonym w dwie windy. Grupa lotnicza chomiono prace nad projektem koncepcyjnym śmi- śmigłowcowca Halzan w wariancie ZOP obejmowała głowcowca, przeznaczonego do zwalczania okrętów 28–30 sztuk Ka-27, dla których utrzymywano dzie- podwodnych przeciwnika, który mógłby uzupełnić więć stanowisk startowych. W wariancie desantowym zdolności krążowników projektu 1143, oraz jego wer- na okręcie planowano utrzymywanie 14 śmigłowców sji desantowej8. Opracowane w stoczni w Nikołajewie Ka-29, sześciu samolotów Jak-38, miejsca dla 56 czoł- projekty techniczne oceanicznego śmigłowcowca gów oraz 300 żołnierzy batalionu piechoty morskiej. ZOP oraz śmigłowcowca w wersji uniwersalnego Eksperci z Instytutu im. A.N. Kryłowa, gdy ocenia- okrętu desantowego – doku stanowiły podstawę decy- li projekt we wrześniu 1980 roku, podkreślili, że mi- zji Rady Ministrów ZSRR z 21 kwietnia 1977 roku mo znacznych nakładów nie udało się obniżyć pozio- w sprawie włączenia do planu budowy okrętów na la- mu szumów akustycznych oraz pola magnetycznego ta 1981–1990 zamówienia na cztery jednostki projek- okrętu. Wątpliwości budził też poziom żywotności tu 1020.0 Halzan (rys. 1). Ich wykonanie zlecono i niezatapialności jednostki, której konstrukcję oparto stoczni w Nikołajewie równolegle z realizacją zamó- na kadłubie cywilnego kontenerowca. wienia na serię okrętów projektu 1143 oraz perspek- Przy braku skutecznych środków hydroakustycz- tywicznego lotniskowca klasy Ulianowsk. Pozostają- nych wskazano na ograniczone możliwości bazowania cy w konflikcie z dowódcą sił morskich zastępca sze- na okręcie samolotów Jak-38. Takich możliwości nie fa SG wiceadmirał N.N. Amelko zainicjował było także w odniesieniu do perspektywicznych przeprowadzenie przeglądu programu budowy śmi- Jak-141. Reasumując, wrześniowa ekspertyza wyka- głowcowców i krążowników projektu 1143. W rezul- zała, że śmigłowcowiec budowany na bazie cywilnego tacie w marcu 1980 roku kolejne postanowienie Rady kontenerowca ro-ro nie spełnia wymagań stawianych Ministrów zredukowało do dwóch liczbę jednostek jednostkom bojowym. Na podstawie tej opinii w Insty- projektu 1020.0 ujętą w planie budowy okrętów na la- tucie rekomendowano jego budowę w ramach zmody- ta 1981–1990, prototypowy śmigłowcowiec zaś za- fikowanego projektu 1020.0M (rys. 1), opartego na ka- planowano przekazać do eksploatacji w 1986 roku. dłubie krążownika (projekt 1143). Zgodnie z postanowieniem okręty projektu 1020.0 za- W grudniu 1980 roku w trakcie odprawy ministra mierzano budować po wodowaniu krążownika projek- obrony, marszałka Dmitrija F. Ustinowa, rozpatrzono

8 W pracach wykorzystano podzespoły kontenerowca ro-ro projektu 1609, którego prototyp „Kapitan Smirnow” zbudowano w 1978 roku w stoczni chersońskiej. Jednostka przy długości 203 i szerokości 30 m wypierała około 35 tys. t, koszt jej budowy wynosił około 30 mln rubli.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 137 WSPÓŁCZESNE ARMIE

RYS. 2. UNIWERSALNY OKRĘT DESANTOWY – PROJEKT 1178.0 – IWAN TARAWA NEWSKIE BIURO PROJEKTOWE BIURO NEWSKIE

wniosek o przerwanie programu budowy jednostek 40 czołgów oraz 15 transporterów opancerzonych projektu 1020.0 i o kontynuacji budowy krążowników lub 70 samochodów; przedział dokowy z miejscem projektu 1143. Ostatecznie priorytetowo traktowana na 4–5 kutrów desantowych projektu 1176 lub budowa kolejnych jednostek projektu 1143, braki 2–3 kutry desantowe na poduszce powietrznej pro- konstrukcyjne Halzana oraz brak zdolności produk- jektu 1206. Wodowanie rzutu szturmowego umożli- cyjnych przemysłu stoczniowego zdecydowały wiały wrota w przedziale dokowym oraz furta o przerwaniu realizacji programu budowy pierwsze- z rampą w przedziale dziobowym. Desant w sile go radzieckiego uniwersalnego śmigłowcowca de- około tysiąca żołnierzy mógł przez około 30 dni santowego. pozostawać na pokładzie okrętu, który przy pręd- Ograniczone zdolności okrętów desantowych pro- kości 18 w. (maksymalnie 30 w.) mógł pokonać jektu 1174 Nosorożec zawiodły oczekiwania dowód- 8 tys. Mm. Jednostkę zamierzano uzbroić w zestaw cy radzieckich sił morskich admirała S.G. Gorszkowa. artyleryjski AK-130 kalibru 130 mm, baterię rakiet W ramach rozwoju radzieckich sił desantowych przeciwlotniczych Kindżał (3–6 wyrzutni) oraz w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych XX wieku 2–4 moduły ogniowe Kortik. W trakcie prac projek- na jego polecenie Newskie Biuro Projektowe uru- towych zarówno sylwetka konstrukcji, jej zdolności, chomiło prace nad radzieckim odpowiednikiem jak i przeznaczenie ewoluowały pod wpływem amerykańskiego śmigłowcowca klasy Tarawa. decyzji dwóch skonfliktowanych ośrodków. „Iwan Radzieckiego „Iwana Tarawę”, jednostkę projektu Tarawa”, pierwszy radziecki uniwersalny okręt desan- 1178.0 (rys. 2), planowano wyposażyć w przedział towy – dok, już na etapie prac projektowych stał się dokowy i duży (200x25 m), płaski pokład startowy zakładnikiem admirałów, polityków oraz przemysłu dla śmigłowców oraz samolotów pionowego startu stoczniowego. Forsowana przez adm. Gorszkowa i lądowania Jak-38 (w perspektywie Jak-141). Miał pierwotna wersja projektu 1178.0 definiowała uni- to być pierwszy uniwersalny okręt desantowy otwie- wersalny okręt desantowy – dok z grupą lotniczą rający nowy rozdział w rozwoju radzieckich sił de- obejmującą 12 śmigłowców Ka-29 wraz z kutrami santowych. Jednostka miała być przygotowana do desantowymi w doku. Poszukując dodatkowych desantowania rzutu szturmowego na śmigłowcach, zdolności w zakresie ZOP przeciwnika, zastępca kutrach i etatowych środkach piechoty morskiej szefa SG, wiceadmirał Nikołaj N. Amelko, postulo- z wykorzystaniem pokładu startowego, doku oraz wał wprowadzenie do pierwotnej wersji projektu furty dziobowej. Przy standardowej wyporności 1178.0 zmian konstrukcyjnych (trampolina starto- 30 tys. t i kadłubie o długości 196 m, szerokości wa) oraz poszerzenie grupy lotniczej (25 śmigłow- 35 m i zanurzeniu 8 m rozmieszczono: ładownię dla ców Ka-27PŁ) o inne typy statków powietrznych,

138 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

RYS. 3. NIEZREALIZOWANY PROJEKT RADZIECKIEGO OKRĘTU DESANTOWEGO – 1609 NEWSKIE BIURO PROJEKTOWE BIURO NEWSKIE

co diametralnie zmieniało przeznaczenie okrętu. Do- AK-130 kalibru 130 mm, dwie baterie rakiet prze- datkowo niepewną możliwość budowy dwóch jedno- ciwlotniczych Kindżał oraz cztery zestawy Kortik. stek projektu 1178.0 „Cherson” i „Kremenczug” Rzut desantowo-szturmowy miał być przenoszony komplikował brak mocy produkcyjnych stoczni przez 12 śmigłowców Ka-29, trzy kutry desantowe w Nikołajewie, której pochylnie zarezerwowano na projektu 1206 lub dziesięć projektu 1177.0. W 1990 potrzeby priorytetowo traktowanego programu bu- roku projekt ze względów finansowych oraz braku dowy serii krążowników projektu 1143. Inspirowa- mocy produkcyjnych nie wyszedł poza ramy prac na zaś przez Gorszkowa zmiana konstrukcyjna, koncepcyjnych. obejmująca przesunięcie zestawu artyleryjskiego AK-130 oraz dwóch baterii Kindżał na pokład dzio- BUDOWANIE POTENCJAŁU bowy, definitywnie wykluczyła możliwość zabudo- Rozpad ZSRR ostatecznie zatrzymał realizację ra- wy trampoliny startowej. Wpłynęło to ostatecznie dzieckiego programu budowy okrętów, w tym jedno- na rezygnację z projektu. stek przeznaczonych dla sił desantowych. Na progu W ostatniej próbie, podjętej w 1985 roku w celu XXI wieku rosyjskie doświadczenia związane z pro- pozyskania UOD, określono wymagania taktyczno- wadzeniem działań desantowych lub ekspedycyj- -techniczne dla okrętu desantowego – doku. Jego nych ograniczyły się do udziału sił desantowych projekt w trzech różnych wariantach (wyporność w konflikcie gruzińsko-abchaskim. Wtedy to okrę- 19 500–24 800 t, długość 204–214 m, gabaryty tów desantowych użyto do ewakuacji ludności cy- przedziału dokowego 75–80 m) realizowało Newskie wilnej, osłony linii komunikacyjnych oraz dostaw Biuro Projektowe. Do prac końcowych wybrano pro- pomocy humanitarnej. Ponadto zimą 1991 roku wy- jekt 1609 (rys. 3) o wyporności 31 800 t, w którego korzystano je do ewakuacji elementów 933 Bazy kadłubie długości 214 i szerokości 41 m rozmiesz- Morskiej z wyspy Norka9 w archipelagu Dahlak na czono dok o gabarytach 80x15x6 m. W skład zesta- Morzu Czerwonym. W pierwszej dekadzie XXI wie- wu uzbrojenia planowano włączyć armatę morską ku rosyjskie okręty desantowe BDK-64 „Cezary

9 Od lutego 1980 roku do radzieckiej 933 Bazy Morskiej Norka dwa okręty desantowe przerzuciły pododdział 55 Dywizji Piechoty Morskiej, który rotowano w cyklu sześciomiesięcznym. Do jego zabezpieczenia w rejonie bazy utrzymywano 1–2 okręty desantowe oraz kuter artyleryjski. 6 lutego 1991 roku dowódca SM ZSRR wydał rozkaz o ewakuacji elementów 85 Brygady Okrętów Nawodnych oraz batalionowej grupy desantowej piechoty morskiej z bazy na okręty. W nocy 12 lutego 1991 roku sformowano konwój KON-63, który opuścił wody terytorialne Etiopii (BDK-101 „Oslabia”, PM-156, PM-129, okręt ochrony CX-500, kuter torpedowy T-72, holowniki) w kierunku portu Aden (Jemen). Po drodze w Zatoce Adeńskiej zatonął holownik MBSS-129.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 139 WSPÓŁCZESNE ARMIE

RYS. 4. ROSYJSKI SUBSTYTUT FRANCUSKIEGO MISTRALA – UOD PRIBOI NEWSKIE BIURO PROJEKTOWE BIURO NEWSKIE

Kunikow” oraz BDK-65 „Saratow” zaangażowano Zerwanie kontraktu na Mistrale skutkowało urucho- w działania prowadzone w ramach wojny pięcio- mieniem własnego programu budowy uniwersalnego dniowej w Gruzji. okrętu desantowego. W trakcie wystawy „Armia Dostrzegając własne potrzeby oraz ograniczenia 2015” Newskie Biuro Konstrukcyjne przedstawiło technologiczne, Rosjanie w czerwcu 2011 roku zde- projekt koncepcyjny rosyjskiego odpowiednika cydowali się na zakup czterech francuskich LHD Mistrala o wyporności 14 tys. t, zasięgu pływania typu Mistral, z których pierwsze dwa miały powstać 6 tys. Mm oraz 60-dniowej autonomii działania. Ka- do 2014 roku z rosyjskim udziałem w stoczni DCNS dłub jednostki, długości 165 m i szerokości 25 m, i STX Saint-Nazaire. Budowę kolejnych, już na tery- miał zapewnić miejsce dla 500 żołnierzy i 60 jed- torium Rosji, miała objąć francuska licencja. W re- nostek sprzętowych desantu, ośmiu śmigłowców zultacie nałożonych sankcji w sierpniu 2015 roku Ka-27/52K oraz czterech kutrów desantowych pro- kontrakt unieważniono. Rosji zwrócono 949,8 mln jektu 1177.0M i dwóch projektu 1206.1M. euro, uzyskała ona też dostęp do części technologii, W 2018 roku akceptację rosyjskiego ministerstwa została jednak bez okrętów, a także zaawansowanych obrony uzyskał konkurencyjny projekt przedstawio- technologicznie systemów dowodzenia Zenit-9 oraz ny przez Centrum im. A.N. Kryłowa (rys. 4). Przy SIC-21 decydujących o walorach pływającego stano- długości 220 m, szerokości 33 m i zanurzeniu 5 m wiska dowodzenia. jednostka ma wypierać 25 tys. t (pełna 28 tys. t). Równocześnie z realizacją koncepcji pozyskania Przy zasięgu pływania 6 tys. Mm okręt ma utrzymy- francuskich Mistrali od 2012 roku rosyjskie siły mor- wać zdolność do prowadzenia autonomicznych dzia- skie w ramach wspierania rządu Baszszara al-Asada łań przez 60 dni. Zasadnicze uzbrojenie jednostki uruchomiły Syryjski Ekspres, który od 2013 roku re- może obejmować: zestaw artyleryjski A-190 kalibru alizuje zadania w osłonie śródziemnomorskiej eska- 100 mm, trzy zestawy Pałasz oraz dwa zestawy dry operacyjnej. Wyłączone z międzynarodowej kon- Pancyr-ME. Oprócz 320 marynarzy okręt ma za- troli rosyjskie okręty desantowe ze składu wszystkich pewnić miejsce dla 900 żołnierzy i 50 jednostek flot od 2015 roku wykonują zadania w ramach wspar- sprzętu (około 50 sztuk BTR/BWP, a także dziesię- cia i zabezpieczenia rosyjskiego kontyngentu wojsko- ciu T-80BWM). Zdolność desantowania rzutu sztur- wego w Syrii. Zwiększone obciążenie transportowe, mowego ma zapewniać 16–20 śmigłowców oraz opłakany stan rosyjskiej floty handlowej oraz ograni- sześć kutrów projektu 1177.0 lub 0251.0 w prze- czony resurs okrętów desantowych wymusiły zakup dziale dokowym. Przyjmując sprawdzony w wypad- kilku cywilnych jednostek transportowych (tureckie, ku Mistrala oraz Kuzniecowa przelicznik 1000 t wy- ukraińskie oraz trzy greckie kontenerowce ro-ro). porności na jeden przenoszony statek powietrzny,

140 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

RYS. 5. OKRĘT DESANTOWY – PROJEKT 1171.1M KAJMAN NEWSKIE BIURO PROJEKTOWE BIURO NEWSKIE

należy oceniać, że perspektywiczny rosyjski UOD 23 kwietnia 2019 roku w Stoczni Jantar rozpoczę- może przenosić 22–24 śmigłowce utrzymywane to budowę kolejnej pary okrętów desantowych we- w eskadrze śmigłowców bojowych (Ka-52K), eska- dług zmodyfikowanego projektu 1171.1M Kajman, drze śmigłowców transportowych (Ka-29) oraz klu- stępki położono pod jednostki „Władimir Andrejew” czu śmigłowców SAR (Ka-27PS). Docelowo Ka-27 i „Wasilij Truszyn”. Zgodnie z planem nowe okręty oraz Ka-29 mogą zostać zamienione przez Ka-65 mają wejść w skład Floty Oceanu Spokojnego odpo- Minoga. Jesienią 2019 roku potwierdzono włączenie wiednio w 2023 i 2024 roku. Zmieniona architektura do Państwowego programu zbrojeniowego na lata okrętu, zwiększone gabaryty (długość 150, szerokość 2018–2027 budowę dwóch UOD „Priboi”. Wskazu- 19,5, zanurzenie 4,5 m) oraz zwiększona do 8 tys. t jąc źródło finansowania, zgłoszono zamiar rozpoczę- wyporność umożliwiają wprowadzenie zmian kon- cia budowy dwóch jednostek, których stępki mają strukcyjnych decydujących o ich przyszłych zdol- być położone 9 maja 2020 roku na pochylni stoczni nościach. Podobnie jak w prototypowej jednostce Zaliw w Kercz. Prototypowy „Sewastopol” może projektu 1171.1, w wypadku Kajmana zasadnicza być przekazany w latach 2025–2026, kolejny „Wła- część sił desantu (400 żołnierzy oraz 40 jednostek dywostok” w latach 2026–2027. sprzętu) może być wodowana za pośrednictwem Jednocześnie z wyborem perspektywicznego pro- dziobowej furty desantowej. W części rufowej jedno- jektu UOD w 2018 roku rosyjskie siły morskie prze- stek projektu 1171.1M rozmieszczono przedział do- jęły budowany 14 lat prototypowy okręt desantowy kowy z opuszczaną furtą desantową oraz miejscami projektu 1171.1 „Iwan Greń”, kolejny „Piotr Morgu- dla czterech kutrów desantowych. Większy hangar now” przygotowano zaś do przekazania w pierw- pokładowy oraz powiększona powierzchnia pokła- szym kwartale 2020 roku. Najnowszy rosyjski okręt du śmigłowcowego z dwoma stanowiskami starto- desantowy o wyporności 5 tys. t z dziobową furtą wymi sugerują możliwość podwojenia liczby desantową oraz dwoma śmigłowcami, klasyfikowany przenoszonych śmigłowców (4 szt. Ka-27/29) oraz jako LSD, mając zdolność przerzutu i desantowania włączenia w skład grupy lotniczej śmigłowców bo- na brzeg 13 czołgów lub 36 transporterów oraz 300 jowych Ka-52K. żołnierzy, nie odbiega od założeń radzieckiej kon- Konstrukcja perspektywicznego „Kajmana”, na- cepcji sił desantowych. Tuż przed podjęciem decyzji wiązująca do architektury i zdolności holenderskich w sprawie budowy dwóch UOD w kwietniu 2019 jednostek typu Rotterdam oraz hiszpańskich typu roku w Stoczni Jantar (Kaliningrad) rozpoczęto bu- Galicia, wskazuje na zamiar pozyskania serii okrę- dowę kolejnych dwóch okrętów według zmodyfiko- tów desantowych klasy LPD, które wraz z jednost- wanego projektu 1171.1M Kajman (rys. 5). kami klasy LHD Priboi mogą być wykorzystane

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 141 WSPÓŁCZESNE ARMIE

RYS. 6. SKŁAD, DYSLOKACJA ZWIĄZKÓW TAKTYCZNYCH PIECHOTY MORSKIEJ ORAZ WARIANT DOCELOWEJ STRUKTURY ORGANIZACYJNEJ BRYGADY PIECHOTY MORSKIEJ

snajperów miotaczy ognia

ZT MSD Flota

61 BPM Sputnik Północna

155 BPM Władywostok Oceanu Spokojnego

40 BPM Pietropawłosk Oceanu Spokojnego

336 BPM Bałtyjsk Bałtycka

810 BPM Sewastopol Czarnomorska

77 ppm Kaspijsk Flota Kaspijska

382 bpm Temruk Czarnomorska Opracowanie własne.

do zabezpieczenia działań formowanych sił ekspedy- wych. W rosyjskich siłach zbrojnych planowane do cyjnych Federacji Rosyjskiej. użycia w ramach operacji obronnej i zaczepnej na nadmorskim kierunku kontynentalnego TDW związ- TWORZENIE KOMPONENTU ki taktyczne piechoty morskiej wielokrotnie reorga- Utożsamiana z carem Piotrem I oraz rozwojem flo- nizowano. W trakcie transformacji potencjał rosyj- ty rosyjskiej ekspansja w akwenie Bałtyku łączy się skiej piechoty morskiej, łącznie około 15–20 tys. z formowaniem pierwszych pododdziałów piechoty żołnierzy, zredukowano do pięciu brygad, pułku oraz morskiej, z których zrezygnowano na przełomie lat samodzielnego batalionu piechoty morskiej. Jesienią 1950–1960. Reaktywowane w 1963 roku jej oddzia- 2019 roku w 61, 55 oraz 40 Brygadzie Piechoty ły zreorganizowano w latach 1979–198210, a w 1989 Morskiej rozpoczęto formowanie batalionów czoł- roku włączono w skład utworzonych wojsk brzego- gów wyposażonych w zmodernizowane T-80BWM.

10 Dyrektywa Ministra Obrony ZSRR z 7 czerwca 1963 roku nr Org/3/50340 oraz Dyrektywa SG z 3 września 1979 roku nr 730/1/00741 w sprawie przeformowania pułków w Brygady Piechoty Morskiej z samodzielnymi batalionami piechoty morskiej.

142 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

Ponadto, podkreślając zamiar formowania kompo- nych działań poza terytorium państwa oraz w ode- nentu sił ekspedycyjnych, potwierdzono możliwość rwaniu od własnych baz morskich wpływa na możli- przeformowania do 2024 roku brygad (jako pierwsza wość samodzielnego osiągania celów polityczno-mi- 61 BPM), w strukturach których przewidziano litarnych państwa. Decyduje to o zwiększającym się utrzymywanie batalionu desantowo-szturmowego, znaczeniu piechoty morskiej, która może osiągnąć trzech batalionów piechoty morskiej, batalionu czoł- status samodzielnego rodzaju wojsk w strukturze or- gów oraz batalionu rozpoznawczego (rys. 6). Dodat- ganizacyjnej sił zbrojnych oraz samodzielnego kom- kowo potencjał brygady może uzupełnić kompania: ponentu w systemie obronnym państwa. Skorelowana snajperów, miotaczy ognia, BSP oraz WRE. z budową nowych okrętów desantowych reorganiza- W kolejnym etapie reorganizacji etat brygady cja wybranych związków taktycznych piechoty mor- może zostać poszerzony o pododdział śmigłowców. skiej może w prognozie krótkoterminowej skutkować Batalion piechoty morskiej, łącznie 400–500 żołnie- sformowaniem ekspedycyjnych grup piechoty mor- rzy, może się składać z trzech kompanii, w tym de- skiej, przeznaczonych do osłony Północnej Drogi santowo-szturmowej, oraz dwóch piechoty morskiej, Morskiej oraz realizacji zadań w obszarze Arktyki, baterii artylerii samobieżnej, plutonu przeciwpan- w akwenach Oceanu Atlantyckiego, Spokojnego, na cernego i granatników automatycznych. Trzy kom- Morzu Czarnym i Śródziemnym. Budowa ekwiwa- panie ze składu batalionu desantowo-szturmowego, lentu czterech ekspedycyjnych grup uderzeniowych różniąc się wyposażeniem, mogą realizować zadania okazuje się priorytetowym zadaniem oraz prawdopo- w ramach powietrznego i morskiego rzutu szturmo- dobnym powodem przesunięcia w czasie realizacji wego, grup szturmowo-rozgradzających lub aborda- programu budowy prestiżowego lotniskowca atomo- żowych. Na potrzeby perspektywicznego kompo- wego. Jednoczesna realizacja programu budowy serii nentu sił ekspedycyjnych skorygowano program uniwersalnych okrętów desantowych oraz lotniskow- kształcenia oficerów piechoty morskiej11, wydłuża- ca, tak jak w wypadku wyścigu o pochylnie i budowy jąc ich czas przygotowania do pięciu lat. Skorelowa- krążowników projektu 1142, mogłaby się okazać na z programem budowy nowych okrętów desanto- zbyt dużym obciążeniem zarówno dla budżetu, jak wych koncepcja wykorzystania piechoty morskiej i zdolności produkcyjnych przemysłu stoczniowego. w składzie komponentu sił ekspedycyjnych w kon- Z drugiej strony zamiar samodzielnej realizacji am- tekście doświadczeń z Syrii może obejmować nie bitnego programu budowy serii okrętów desanto- tylko operacje stricte militarne, lecz również pokojowych może wskazywać na przełamanie kryzysu we, reagowania kryzysowego oraz humanitarne. w rosyjskim przemyśle stoczniowym. Decydując się na zakup francuskich Mistrali w 2010 roku, Rosja ODBUDOWYWANIE POTĘGI była jeszcze słaba zarówno w obszarze wojskowo- Należy podkreślić, że uwarunkowania doktrynalne -technicznym, jak i technologicznym, czego dosko- oraz ekonomiczno-technologiczne skutkowały różni- nałym przykładem były puste pochylnie stoczniowe cami między projektami okrętów oraz koncepcją wy- i przedłużająca się budowa nowych okrętów oraz mo- korzystania śmigłowcowców. Zdecydowały też o od- dernizacja postradzieckich okrętów. Budowane miennej skali i sposobie rozwijania potencjału pie- w stoczni kerczeńskiej jednostki desantowe mogą się choty morskiej, jak również o odmiennej koncepcji okazać lepsze od Mistrali pod względem militarnym, wykorzystania osiąganych zdolności i taktyce działa- ekonomicznym i strategicznym. Podniesienie bande- nia. Kompleksowa przebudowa rosyjskich sił zbroj- ry po 4–5-letnim cyklu budowy może się też okazać nych, obejmująca wszystkie aspekty ich funkcjono- sygnałem potwierdzającym zdolność do szybkiej bu- wania, skutkuje osiąganiem nowych zdolności gene- dowy jednostek oceanicznych oraz odbudowy kom- rowanych w ramach tworzenia nowych komponentów, petencji stoczni rosyjskich. Potwierdzeniem, że Rosja które mogą zostać wyposażone w dotychczas niedo- nie potrzebuje usług zewnętrznych. stępne środki walki. W 2015 roku Rosja potwierdziła Uwzględniając zdolności budowanych okrętów zdolność prowadzenia aktywnej polityki zagranicz- oraz ich zwiększającą się ich popularność, można nej i projekcji potencjału nie tylko w bezpośrednim zaryzykować tezę, że współczesne jednostki tej kla- sąsiedztwie, lecz również w wymiarze regionalnym, sy odgrywają podobną rolę, co okręty liniowe w cza- w oderwaniu od macierzystych baz zaopatrzenia sach gorączki drednotów (pierwsza dekada XX wie- i centrów dowodzenia. W perspektywie krótkotermi- ku), natomiast towarzyszące okrętom desantowym nowej rosyjskie siły ekspedycyjne mogą osiągnąć okręty transportowe można przyrównać do legendar- zdolność do reagowania nie tylko na zmiany w rejo- nych morskich lewiatanów12, których przybycie nie Syrii lub Wenezueli. Zdolność ekspedycyjnych w rejon operacji może oznaczać początek prawdzi- grup uderzeniowych do prowadzenia autonomicz- wej wojny. n

11 Kadra oficerska piechoty morskiej kształci się w WSO WPD Riazań oraz WSO im. Marszałka K.K. Rokosowskiego w Błagowieszczeńsku. 12 W dyspozycji amerykańskiego Military Sealift Command (MSC) pozostaje ponad 110 jednostek transportowych, w tej liczbie 20 transportow- ców oraz jednostek klasy ro-ro o wyporności 60–65 tys. t zdolnych do szybkiego przerzutu sprzętu ciężkiego. W wypadku Rosji brakuje zarów- no dowództwa, jak i wymaganych zdolności transportowych.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 143 WSPÓŁCZESNE ARMIE Siły Zbrojne Republiki Macedonii Północnej

TENDENCJE NIEPODLEGŁOŚCIOWE W POSZCZEGÓLNYCH REPUBLIKACH BYŁEJ JUGOSŁAWII ORAZ WIELOLETNIA DOMINACJA SERBÓW W FEDERACJI SPOWODOWAŁY, ŻE POSZCZEGÓLNE NARODY PODJĘŁY DECYZJĘ O UTWORZENIU WŁASNEGO PAŃSTWA.

mgr Maciej Chmielewski

epublika Macedonii ogłosiła niepodległość między Macedonią i Bułgarią. Od tej pory państwo to R8 września 1991 roku. Nowo powstałe państwo zaczęło wspierać Macedończyków w ich dążeniach już na początku swego istnienia zadeklarowało chęć prozachodnich. wstąpienia do organizacji międzynarodowych, jak Kolejnym krokiem było podpisanie 12 czerwca również do nawiązania współpracy ze światem Zacho- 2018 roku w Prespie Porozumienia z Grekami. Zakoń- du. Jednak jego dążenia, by zostać członkiem Unii czyło ono konflikt dyplomatyczny między tymi kraja- Europejskiej czy NATO, były przez lata blokowane mi. Najważniejsze efekty tego dokumentu to zmiana przez Grecję oraz Bułgarię. Wynikało to z postawy nazwy państwa na Republika Macedonii Północnej Autor jest absolwentem Greków oskarżających Macedonię o roszczenia teryto- oraz zaprzestanie blokowania przez Grecję rozmów studiów II stopnia rialne wysuwane wobec Grecji oraz przywłaszczenie akcesyjnych Macedonii z NATO i UE. Porozumienie na Wydziale Wojskowym historii i symboliki starożytnej Macedonii. Ponadto z Prespy weszło w życie 12 lutego 2019 roku. Akademii Sztuki odmawiali Macedończykom uznania prawa do używa- Droga Macedończyków do NATO rozpoczęła się Wojennej. nia nazwy – Macedonia. Stosunki dyplomatyczne przystąpieniem 15 listopada 1995 roku do programu między tymi krajami zostały nawiązane dopiero Partnerstwo dla pokoju. Następnie 19 kwietnia 1999 w październiku 1995 roku. W ramach ustępstw Mace- roku kraj ten dołączył do programu doradztwa i po- donia zgodziła się zmienić flagę. Natomiast stosunki mocy: Membership Action Plan (Plan działania na z Bułgarią były wciąż napięte. Aż do 1998 roku Buł- rzecz członkostwa). Dzięki porozumieniom podpisa- garzy nie uznawali istnienia Macedończyków jako na- nym z Grekami oraz Bułgarami Macedonia otrzy- rodu, uważali ich za jedną z grup etnicznych Bułga- mała 11 lipca 2018 roku zaproszenie do Sojuszu, na- rów. Nieporozumienia te powodowały, że przez kilka- tomiast 6 lutego 2019 roku podpisała protokół akce- naście lat Republika Macedonii była blokowana przez syjny. Procedura ratyfikacji dokumentu przez Bułgarię i Grecję w rozmowach akcesyjnych do Soju- państwa członkowskie NATO została rozpatrzona szu Północnoatlantyckiego oraz Unii Europejskiej. pomyślnie – 27 marca 2020 roku Macedonia stała się trzydziestym członkiem tej organizacji. NIEZŁOMNOŚĆ DĄŻEŃ Nowym premierem Macedonii został 31 maja 2017 SIŁY ZBROJNE roku lider opozycyjnego Socjaldemokratycznego Zostały utworzone 14 lutego 1992 roku. Wywodzą Związku Macedonii Zoran Zaew. Za główny cel po- się z macedońskich struktur jugosłowiańskiej obro- stawił sobie wprowadzenie kraju do struktur NATO ny terytorialnej. W latach dziewięćdziesiątych liczy- oraz UE. Pierwszy sukces odniósł 1 sierpnia 2017 roku, ły około 22 tys. żołnierzy. W wyniku przeprowadzo- kiedy to podpisano Traktat o przyjaźni i współpracy nych reform ich liczebność zmniejszyła się do

144 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

Narodowa doktryna polityki bezpieczeń- stwa Republiki Mace- donii Północnej zakła- da, że siły zbrojne są jednym z podstawowych komponentów obrony kraju. ARKADIUSZ DWULATEK CAMERA/DORSZ COMBAT

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 145 WSPÓŁCZESNE ARMIE

16 tys. żołnierzy. Proces uzawodowienia sił zbroj- wywanie instrukcji i regulaminów dla wszystkich ro- nych spowodował dalszą ich redukcję – w 2019 roku dzajów sił zbrojnych. W skład Centrum wchodzą: liczyły 8 tys. żołnierzy. – dowódca, Narodowa doktryna polityki bezpieczeństwa Re- – sztab, publiki Macedonii Północnej zakłada, że są one jed- – Centrum Szkolenia Indywidualnego, nym z podstawowych komponentów obrony kraju. – Centrum Szkolenia Kadetów, Dokument ten określa zadania stawiane siłom zbroj- – Centrum Języków Obcych, nym, m.in.: – Centrum Szkolenia Psów Wojskowych, – ochronę życia i zdrowia obywateli Macedonii – Centrum Wsparcia Szkoleniowego, Północnej, – Centrum Doktryn, Regulaminów i Instrukcji, – zapewnienie niepodległości i integralności teryto- – Centrum Symulacji2. rialnej kraju, Pułk Operacji Specjalnych jest przeznaczony do – polityczną i wojskową integrację z NATO, wykonywania zadań zarówno w ugrupowaniu prze- DOWÓDZTWO SIŁ ZBROJNYCH REPUBLIKI MACEDONII PÓŁNOCNEJ ZAKŁADA POZYSKANIE NOWOCZESNEGO SPRZĘTU I MODERNIZACJĘ TECHNICZNĄ POSIADANEGO WYPOSAŻENIA

– zapewnienie zdolności do obrony kraju przed ciwnika, jak i na obszarze kraju samodzielnie albo we agresją państwa trzeciego, współdziałaniu z pododdziałami wojsk lądowych i sił – ochronę przestrzeni powietrznej. powietrznych lub wojskami sojuszniczymi. Ich zwierzchnikiem oraz przewodniczącym Rady Do zasadniczych jego zadań zalicza się m.in.: Bezpieczeństwa Macedonii Północnej jest prezydent – wsparcie militarne, Stevo Pendarovski. – rozpoznanie specjalne, Za planowanie i organizowanie sił zbrojnych Repu- – akcje bezpośrednie, bliki Macedonii Północnej, za przygotowanie ich do – działania antyterrorystyczne, prowadzenia działań oraz za dowodzenie nimi odpo- – zabezpieczenie informacyjne działań, wiada Sztab Generalny. Do głównych jego zadań na- – wsparcie sił Ministerstwa Spraw Wewnętrznych leży: w sytuacjach kryzysowych, – określanie przebiegu mobilizacyjnego rozwinię- – wspieranie instytucji rządowych podczas likwida- cia tych sił, cji skutków klęsk żywiołowych. – planowanie ich użycia, Struktura organizacyjna Pułku to: Dowództwo – ustalanie zasad działalności szkoleniowej oraz i Sztab, Kompania Dowodzenia, Batalion Sił Specjal- prowadzenie ćwiczeń, nych, Batalion Rangersów, Kompania Zabezpieczenia – zarządzanie zasobami ludzkimi, Logistycznego3. – kierowanie działalnością wywiadu i kontrwywia- Centrum Rozpoznania Elektronicznego powołano du oraz ochrona sił zbrojnych, w celu gromadzenia danych wywiadowczych za po- – ich wsparcie logistyczne, mocą środków radioelektronicznych oraz ostrzegania – organizowanie systemu cyberbezpieczeństwa, sił zbrojnych przed zagrożeniami zewnętrznymi i we- – tworzenie planów finansowych, wnętrznymi. Informacje są pozyskiwane w czasie po- – nawiązywanie współpracy cywilno-wojskowej1. koju, kryzysu i wojny. Ponadto zdobywane są dane Szefowi Sztabu Generalnego podlegają Centrum istotne dla zapewnienia bezpieczeństwa Republiki Doktryn i Szkolenia, Pułk Operacji Specjalnych, Cen- Macedonii Północnej. trum Rozpoznania Elektronicznego oraz Batalion Do głównych zadań Centrum należą m.in.: Gwardii Honorowej.  wsparcie elektroniczne sił zbrojnych w następują- Do głównych zadań Centrum Doktryn i Szkolenia cych sytuacjach: należy organizowanie i prowadzenie szkolenia indy- – rozmieszczenia sił i środków, widualnego żołnierzy (kandydatów na szeregowych, – zabezpieczenia obiektów infrastruktury kry- podoficerów i oficerów) służby czynnej oraz rezerwy, tycznej, a także ćwiczeń z dowództwami oddziałów i podod- – prowadzenia działań w kraju, działów. Ponadto jest ono odpowiedzialne za opraco- – prowadzenia działań poza granicami kraju,

1 Generalsztab, strona Sił Zbrojnych Republiki Macedonii Północnej, http://www.arm.mil.mk/generalshtab/. 26.06.2019. 2 Komanda za obuka i doktrini, strona Sił Zbrojnych Republiki Macedonii Północnej, http://www.arm.mil.mk/komanda-za-obuka-i-doktrini/. 4.07.2019. 3 Polk za specijalni operacii, strona Sił Zbrojnych Republiki Macedonii Północnej, http://www.arm.mil.mk/polk-za-specijalni-operacii/. 11.07.2019.

146 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WSPÓŁCZESNE ARMIE

 stosowania zakłóceń elektronicznych; nizowane i kompania wsparcia. W batalionie czołgów  elektronicznej ochrony sił zbrojnych4. występują następujące elementy: dowódca i sztab, trzy Batalion Gwardii Honorowej zabezpiecza zgodnie kompanie czołgów po trzy plutony w każdej oraz plu- z ceremoniałem wojskowym uroczystości państwowe, ton zabezpieczenia logistycznego. wojskowe i patriotyczne. Ponadto pełni funkcje re- Natomiast struktura organizacyjna batalionu artylerii prezentacyjne podczas wizyt składanych przez wy- to: dowódca i sztab, bateria dowodzenia, trzy baterie ar- sokich przedstawicieli innych państw. Dodatkowo tylerii oraz pluton zabezpieczenia logistycznego. jego żołnierze pełnią służbę na posterunkach hono- Batalion inżynieryjny w swojej strukturze zawiera: rowych przed willą prezydencką oraz siedzibą parla- dowódcę i sztab, kompanię dowodzenia oraz dwie mentu i rządu. Batalion ma następującą strukturę or- kompanie inżynieryjne, w każdej po trzy plutony. ganizacyjną: dowódca i sztab, dwie kompanie gwar- Siły powietrzne Republiki Macedonii Północnej sta- dii honorowej po trzy plutony w każdej oraz orkiestra nowi Brygada Powietrzna o następującej strukturze or- wojskowa5. ganizacyjnej: DOWÓDZTWO SIŁ ZBROJNYCH REPUBLIKI MACEDONII PÓŁNOCNEJ ZAKŁADA POZYSKANIE NOWOCZESNEGO SPRZĘTU I MODERNIZACJĘ TECHNICZNĄ POSIADANEGO WYPOSAŻENIA

POTENCJAŁ – Eskadra Śmigłowców Bojowych (wyposażenie: Za dowodzenie siłami zbrojnymi odpowiada Połą- śmigłowce Mi-24W); czone Dowództwo Operacyjne. Przygotowuje ono – Eskadra Śmigłowców Transportowych (wyposaże- wojska lądowe oraz siły powietrzne do obrony nienie: śmigłowce Mi-8/17); podległości i integralności terytorialnej Republiki – Dywizjon Obrony Przeciwlotniczej (wyposażenie: Macedonii Północnej, a także do udziału w opera- zestawy rakietowe 9K35 Strieła-10, 9K38 Igła, 9K32 cjach prowadzonych poza jej granicami pod auspicja- Strieła-2, armaty przeciwlotnicze Zastava M55); mi ONZ, NATO i UE. Do najważniejszych jego za- – Batalion Radiotechniczny; dań trzeba zaliczyć: – Eskadra Zabezpieczenia Technicznego Sił Po- – przygotowanie wojsk lądowych oraz sił powietrz- wietrznych; nych zarówno do udziału w operacji obronnej prowa- – Eskadra Szkolna (samoloty An-2 oraz Zlin 143L). dzonej na obszarze kraju, jak i poza jego granicami; Za wsparcie logistyczne sił zbrojnych Macedonii Pół- – realizację zadań państwa gospodarza (HNS); nocnej odpowiada Brygada Wsparcia Logistycznego. – udzielanie wsparcia Ministerstwu Spraw We- Do zasadniczych jej zadań zalicza się: dostawy zaopa- wnętrznych w sytuacjach kryzysowych; trzenia materiałowego i technicznego; wsparcie me- – zachowywanie pełnej integralności z NATO; dyczne i weterynaryjne; pomoc ludności w likwidacji – dostosowywanie sił zbrojnych do standardów Soju- skutków klęsk żywiołowych. Brygadę tworzą następują- szu; ce elementy: trzy bataliony logistyczne, Centrum Tech- – udzielanie pomocy ludności w sytuacjach kryzyso- niczno-Remontowe, Centrum Zaopatrzenia i Transpor- wych6. tu oraz Wojskowe Centrum Medyczne. Połączonemu Dowództwu Operacyjnemu podlegają: W strukturze batalionu logistycznego występują na- – wojska lądowe (1 Brygada Zmechanizowana), stępujące elementy: dowództwo i sztab, pluton dowo- – siły powietrzne (Brygada Powietrzna), dzenia, trzy kompanie logistyczne, w każdej pluton za- – Brygada Wsparcia Logistycznego, opatrzenia i transportu, pluton konserwacji i pluton – Batalion Łączności, usług. – Batalion Żandarmerii Wojskowej, Z kolei Batalion Łączności zapewnia niezakłócony – siły rezerwowe. przepływ informacji między dowództwami różnych Wojska lądowe to 1 Brygada Zmechanizowana, poziomów dowodzenia. W przypadku wystąpienia w której skład wchodzą cztery bataliony zmechanizo- klęsk żywiołowych bądź katastrof jego pododdziały wane, batalion czołgów, artylerii i inżynieryjny oraz wspierają funkcjonowanie systemu komunikacyjnego kompanie dowodzenia, łączności i chemiczna. i informacyjnego instytucji rządowych. Struktura batalionu zmechanizowanego to: dowódca Macedońska Żandarmeria Wojskowa w sile bata- i sztab, kompania dowodzenia, trzy kompanie zmecha- lionu prowadzi działania na obszarze Republiki Ma-

4 Centar za elektronsko izviduvanje, strona Sił Zbrojnych Republiki Macedonii Północnej, http://www.arm.mil.mk/centar-za-elektronsko-izviduvanje/. 11.07.2019. 5 Bataljon za poczesti, strona Sił Zbrojnych Republiki Macedonii Północnej, http://www.arm.mil.mk/bataljon-za-pochesti/. 8.07.2019. 6 Zdrużena operatywna komanda, strona Sił Zbrojnych Republiki Macedonii Północnej, http://www.arm.mil.mk/zdruzhena-operativna-komanda/. 26.06.2019.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 147 WSPÓŁCZESNE ARMIE

cedonii Północnej oraz w macedońskich kontyngen- Poza tym artyleria dysponuje moździerzami: tach wojskowych realizujących zadania poza granica- – M57 kalibru 60 mm (b. Jugosławia), mi kraju. Jego struktura organizacyjna to: dowódca – M69 kalibru 82 mm (b. Jugosławia), i sztab, pluton dowodzenia, dwie kompanie żandar- – 82-BM-37 kalibru 82 mm (b. ZSRR), merii wojskowej, każda w składzie trzech plutonów, – M43 kalibru 120 mm (b. ZSRR), oraz kompania zabezpieczenia. – M52UB kalibru 120 mm (b. Jugosławia). Siły rezerwy (SR) są przeznaczone do uzupełnienia Podstawowymi środkami transportu są samochody: etatu pokojowego wojsk operacyjnych oraz rozwinię- HMMWV (80 szt.), Land Rover Wolf oraz Land Ro- cia 3 Brygady Piechoty. Służbę pełnią w nich żołnie- ver Defender. Ponadto Żandarmeria Wojskowa ma rze zawodowi oraz rezerwiści. Biorą oni udział w ćwi- dwa tureckie transportery opancerzone Otokar Cobra, czeniach w składzie pododdziałów oraz dowództw a pododdziały rozpoznawcze zostały wyposażone poszczególnych oddziałów. Do ich zadań należy rów- w dziesięć samochodów opancerzonych BRDM-2. nież rekrutacja oraz szkolenie kandydatów do sił re- Do transportu żołnierzy oraz zaopatrzenia służą cię- zerwy. Ponadto zabezpieczają oni pod względem ma- żarówki Oshkosh FMTV (USA) i M35 (USA) oraz teriałowym i technicznym podległe im pododdziały. różnego typu pojazdy wyprodukowane przez BMC Realizowane przez nich przedsięwzięcia mają dosto- (Turcja), DAF (Holandia) i Iveco (Włochy). sować siły rezerwy do wymagań i standardów obo- W siłach powietrznych główną siłę uderzeniową wiązujących w Sojuszu Północnoatlantyckim. W okre- stanowią zakupione w 2001 roku na Ukrainie cztery sie pokoju w siłach tych funkcjonują takie elementy, śmigłowce Mi-24W. Z kolei zadania transportowe jak: dowódca i sztab, kompania dowodzenia, trzy bata- wykonuje sześć śmigłowców Mi-8/17. Na potrzeby liony piechoty, bateria przeciwlotnicza oraz kompania szkolenia pilotów siły powietrzne dysponują śmigłow- współpracy cywilno-wojskowej (CIMIC)7. cami Bell 206 (4 szt.), samolotami Zlin 143 (1 szt.) oraz Zlin 242 (5 szt.). Pododdziały przeciwlotnicze WYPOSAŻENIE mają w wyposażeniu samobieżny przeciwlotniczy Wojska lądowe dysponują następującym potencjałem zestaw rakietowy bliskiego zasięgu 9K35 Strieła-10 bojowym: (8 szt.), PPZR 9K38 Igła i 9K32 Strieła-2. Dodatko- – 31 czołgów T-72A pozyskanych w 2001 roku od wo jest eksploatowanych kilkadziesiąt jugosłowiań- Ukrainy. Ponadto w rezerwie są 94 czołgi T-55A skich armat przeciwlotniczych Zastava M55 kalibru (otrzymane w ramach pomocy wojskowej od Bułgarii); 20 mm. – 115 transporterów opancerzonych TM-170 przeka- Dowództwo sił zbrojnych Republiki Macedonii Pół- zanych w 1999 roku przez Bundeswehrę (niektóre źró- nocnej zakłada pozyskanie nowoczesnego sprzętu oraz dła podają, że sprawnych może być jedynie około 85). modernizację techniczną posiadanego wyposażenia. W siłach zbrojnych Macedonii noszą one nazwę Her- W Strategicznym przeglądzie obronnym z 2018 roku melin. Lokalne zakłady zbrojeniowe Eurokompozit określono następujące dziedziny i sprzęt objęty tymi zajmują się serwisem pojazdów oraz wykonują prace działaniami. Należy tu wymienić: modernizacyjne; – bojowe wozy piechoty, transportery opancerzone – 60 transporterami opancerzonymi BTR-70. Podob- (możliwa modernizacja) oraz wozy dowodzenia, roz- nie jak w przypadku TM-170, zostały one poddane poznania i zabezpieczenia medycznego; modernizacji w zakładach Eurokompozit; – systemy łączności i sprzęt inżynieryjny; – 12 transporterami opancerzonymi BTR-80 (wypo- – pojazdy transportowe; sażenie Pułku Operacji Specjalnych); – środki do wzmocnienia OPBMR. – 11 bojowymi wozami piechoty BWP-2 (b. ZSRR); Ponadto zaplanowano zwiększenie możliwości – 11 transporterami opancerzonymi MT-LB wsparcia ogniowego. Dodatkowo przewidziano zmniej- (b. ZSRR); szenie różnorodności posiadanego sprzętu oraz sprze- – 28 transporterami opancerzonymi M113 (USA); daż niepotrzebnego w celu pozyskania środków finan- –10 transporterami opancerzonymi ELVO Leoni- sowych na realizację planu modernizacji technicznej8. das-2 (Grecja). Modernizacja ta jest wspierana przez Stany Zjedno- Głównym wyposażeniem macedońskiej artylerii są czone i objęta programem dofinansowania (European wieloprowadnicowe wyrzutnie rakietowe BM-21 Grad Recapitalization Incentive Program – ERIP), w ramach (12 szt., w tym 6 w rezerwie) i M-63 Plamen (12 szt. którego Macedonia otrzyma 25 mln dolarów przezna- odziedziczonych po armii jugosłowiańskiej, z czego czonych na wycofanie radzieckich BWP i MT-LB (ra- 11 w linii). Ponadto w jej uzbrojeniu są haubice: ame- zem 22 pojazdy). Szacuje się, że kwota ta nie wystarczy rykańska M2A1 kalibru 105 mm (36 szt.) oraz radziec- na zastąpienie ich nowoczesnym sprzętem, jednak może ka M-30 kalibru 122 mm (56 szt., w tym 50 szt. w re- zostać wykorzystana na modernizację posiadanych zerwie). amerykańskich transporterów M113. n

7 Komanda na rezerwni sili, strona Sił Zbrojnych Republiki Macedonii Północnej, http://www.arm.mil.mk/zdruzhena-operativna-komanda/komanda-na-rezervni-sili/. 4.07.2019. 8 Strategiski odbranben pregled 2018 na Republika Makedonija, Skopje 2018, s. 46.

148 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 DOŚWIADCZENIA

Gruzińskie „Agile Spirit-19”

ROZWIJANIE ZDOLNOŚCI WSPÓLNEGO WYKONYWANIA ZADAŃ PRZEZ UCZESTNIKÓW MIĘDZYNARODOWYCH ĆWICZEŃ TO JEDEN Z POWODÓW ICH ORGANIZOWANIA.

płk rez. Tomasz Lewczak d 25 lipca do 16 sierpnia 2019 roku w obiektach Od 2015 roku gruzińsko-amerykańskie ćwiczenia Orozmieszczonych w miejscowościach Senaki i Va- przekształcono w wielonarodowe. Są one realizowane ziani, w Ośrodku Szkolenia Poligonowego Orfolo oraz co dwa lata w roku nieparzystym. Natomiast w latach w Bazie Sił Powietrznych Aleksejewka odbyły się mię- parzystych są prowadzone międzynarodowe ćwiczenia dzynarodowe ćwiczenia „Agile Spirit-19” (AS19). taktyczne z wojskami „Noble Partner”. Rejon, w któ- Przygotowały je i przeprowadziły Zachodnie Dowódz- rym się odbywają, zależy od ich scenariusza. Do głów- two Sił Obrony Gruzji oraz Dowództwo Wojsk Lądo- nych celów tego przedsięwzięcia należało: wych USA w Europie (United States Army Europe – – rozwijanie możliwości obronnych sił zbrojnych Autor jest starszym USAREUR). Na to przedsięwzięcie szkoleniowe skła- Gruzji; specjalistą w Oddziale dały się ćwiczenia: dowódczo-sztabowe wspomagane – zwiększanie ich interoperacyjności z siłami zbroj- Szkolenia komputerowo (Command Post Exercise/Computer nymi państw NATO oraz uczestnikami programu Międzynarodowego Assisted Exercise – CPX/CAX) oraz taktyczne z woj- Partnerstwo dla pokoju (PdP); Inspektoratu Szkolenia skami (Field Training Exercise – FTX). Uczestniczyło – budowanie partnerstwa w celu zapewnienia bez- Dowództwa Generalnego w nich około 3,5 tys. żołnierzy z 15 państw. Najliczniej pieczeństwa i stabilizacji w rejonie Morza Czarnego; Rodzajów Sił Zbrojnych. były reprezentowane Gruzja i USA (około 1500 żołnie- – doskonalenie umiejętności planowania, organizo- rzy z każdego państwa). Z naszego kraju w przedsię- wania i prowadzenia działań w środowisku międzyna- wzięciu tym brali udział oficerowie z Dowództwa rodowym oraz kolektywnej obrony zgodnie z artyku- Wielonarodowej Brygady (LITPOLUKRBRIG) oraz łem 5 traktatu waszyngtońskiego (z zachowaniem re- żołnierze z jednostki Agat podległej Dowództwu Kom- alnych reżimów czasowych); ponentu Wojsk Specjalnych. W rejon ćwiczeń prze- – przygotowanie sił obrony Gruzji do ich ewentual- mieszczano się w sposób mieszany: część sił korzystała nego rozmieszczenia w przypadku wystąpienia ze- z transportu powietrznego, pozostali dotarli na miejsce wnętrznego zagrożenia; w składzie kolumn marszowych. – opanowanie umiejętności współdziałania oddziałów (pododdziałów) Stanów Zjednoczonych i Gruzji oraz PRZYGOTOWANIA natowskich i regionalnych partnerów w prowadzeniu Ćwiczenia „Agile Spirit” odbywają się w Gruzji cy- działań taktycznych na szczeblach: brygada i batalion; klicznie od 2011 roku. Początkowo prowadzono je – zwiększanie zdolności operacyjnych w wielonaro- w ramach dwustronnego partnerstwa wojskowego dowym środowisku walki; Gruzji i USA. Miały one na celu podniesienie pozio- – zapewnienie interoperacyjności w procesie plano- mu interoperacyjności gruzińskich oddziałów i podod- wania i użycia wojsk specjalnych; działów – przygotowanie ich do udziału w międzyna- – doskonalenie zdolności w odniesieniu do rodowych operacjach wsparcia pokoju (Peace Support C2 (Command & Control) podczas operacji sojusz- Operations – PSO). niczych i partnerskich.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 149 DOŚWIADCZENIA

Pierwszoplanowymi ćwiczącymi (Primary Tra- (DSO MON) w przypadku wystąpienia zdarzenia ining Audience – PTA) w czasie ćwiczeń dowódczo- określonego w Katalogu zdarzeń nadzwyczajnych, -sztabowych (CPX/CAX) były gruzińskie międzyna- wypadków oraz naruszeń dyscypliny, o których nale- rodowe dowództwo oraz sztab brygady (Georgian ży informować DSO MON; Multinational BDE HQ), natomiast w trakcie ćwiczeń – uzyskanie przez dyrektora Departamentu Woj- z wojskami (FTX) – amerykańskie i gruzińskie kom- skowych Spraw Zagranicznych MON zgody dyplo- ponenty oraz Jednostka Specjalna Agat. matycznej na przekroczenie granicy oraz przemiesz- Ćwiczenia AS19 zostały poprzedzone rocznym czenie pododdziału w rejon ćwiczeń na zasadach procesem planistycznym. Zorganizowano wówczas: określonych w instrukcji Zasady wojskowego ruchu – konferencję dotyczącą opracowania koncepcji drogowego. DU - 4.4.4 (B); ćwiczeń (Concept Development Conference – CDC) – procedowanie przez Szefostwo Transportu i Ruchu w Tbilisi (Gruzja); Wojsk – Centrum Koordynacji Ruchu Wojsk – wstępną konferencję planistyczną (Initial Plan- (STiRW-CKRW) dokumentów niezbędnych podczas ning Conference – IPC) w Tbilisi; przemieszczania pododdziału transportem lotniczym – główną konferencję planistyczną (Main Planning poza granicami kraju; Conference – MPC) w Tbilisi; – uzyskanie przez uczestników ćwiczeń europej- – konferencję związaną z opracowaniem rozkazu skiej karty ubezpieczenia zdrowotnego (EKUZ), operacyjnego (OPORD Conference) w Lublinie; uprawniającej do korzystania z opieki zdrowotnej – konferencję poświęconą opracowaniu planu poda- poza granicami kraju zgodnie z procedurami okre- wania wiadomości (Master Scenario Event List Con- ślonymi przez Narodowy Fundusz Zdrowia; ference – MSEL Conference) w Lublinie; – ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych – końcową konferencję koordynacyjną (Final Coor- wypadków wszystkich żołnierzy wyjeżdżających na dination Conference – FCC) w Tbilisi. ćwiczenia; W trakcie tych spotkań: – zapewnienie przez właściwy wojskowy oddział – sprecyzowano cele ćwiczeń; gospodarczy (WOG) wypłaty środków finanso- – określono struktury organizacyjno-etatowe oraz wych na pokrycie kosztów udziału w nich polskich ilość sprzętu wojskowego (SpW) planowanego do wy- żołnierzy oraz pobranie suchych racji żywnościo- korzystania; wych na czas przemieszczania i powrotu po ich za- – ustalono wymagania dotyczące zabezpieczenia kończeniu; logistycznego i przeprowadzenia ćwiczeń; – wykonanie NATO Travel Order dla żołnierzy – opracowano dokumenty odnoszące się do ich biorących udział w ćwiczeniach; przebiegu; – złożenie dowódcy generalnemu rodzajów sił – przeprowadzono rekonesans obiektów, z których zbrojnych meldunków o gotowości wydzielonych sił mieli korzystać nasi żołnierze. i środków do udziału w tym przedsięwzięciu szkoleniowym oraz po jego zakończeniu. CZYNNOŚCI PRZYGOTOWAWCZE Środki jednostki Agat zostały przemieszczone Podstawowymi dokumentami regulującymi udział transportem powietrznym zgodnie z programem w ćwiczeniach naszego komponentu były: Strategic Airlift Interim Solution (SALIS), realizo- – umowa dotycząca wsparcia przez stronę amery- wanym od 7 stycznia 2019 roku przez ukraiński kańską innych ich uczestników (Exercise Support Koncern Antonov Airlines. Podpisana z nim umowa Arrangement – ESA); obowiązuje do 31 grudnia 2021 roku (trzy lata) – decyzja ministra obrony narodowej w sprawie po- i gwarantuje oddelegowanie przez stronę ukraińską bytu komponentu naszych sił zbrojnych na terytorium na rzecz NATO i Unii Europejskiej dwóch samolo- Gruzji; tów typu An-124 Rusłan. Bazują one na niemieckim – rozkaz dowódcy generalnego rodzajów sił zbroj- lotnisku Lipsk-Halle. W przypadku potrzeby dodat- nych w sprawie udziału w ćwiczeniach polskich jed- kowego przerzutu uzbrojenia i sprzętu wojskowego nostek wojskowych. strona ukraińska zadeklarowała wydzielenie (także Jednostki organizacyjne, które zostały wyznaczone odpłatnie) większej liczby samolotów transporto- do udziału w tym przedsięwzięciu szkoleniowym, wych. Po modernizacji mają one zwiększoną ładow- musiały wykonać wiele zadań organizacyjnych, do ność z około 120 do 150 t. których należało m.in.: Zasadniczym celem naszego komponentu było – wydzielenie sił i środków oraz ustalenie wyposa- wsparcie sił zbrojnych Gruzji w osiąganiu określo- żenia indywidualnego i specjalnego żołnierzy; nych zdolności oraz gotowości do prowadzenia dzia- – przeszkolenie uczestników ćwiczeń z przestrze- łań obronnych w środowisku międzynarodowym. gania przepisów o ochronie informacji niejawnych Ponadto siły z Jednostki Specjalnej Agat skupiły podczas ich przygotowania, w trakcie przemieszcza- główny wysiłek na doskonaleniu umiejętności wy- nia na miejsce ich prowadzenia oraz w czasie trwania; konywania zadań w zróżnicowanych warunkach – określenie systemu meldunkowego dla Dyżurnej terenowych. Dodatkowo oceniano przygotowanie Służby Operacyjnej Ministra Obrony Narodowej pododdziału gruzińskiego (SOTU 2) do planowania,

150 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 DOŚWIADCZENIA

organizowania i prowadzenia działań z dziedziny Natomiast część oficerów i podoficerów z Jed- wojskowej pomocy (Military Assistance – MA). nostki Wojskowej Agat zasiliła dowództwo grupy Dowództwo Wielonarodowej Brygady (LITPOL- zadaniowej wojsk specjalnych (Special Operation UKRBRIG) odpowiadało za generowanie zadań Task Group Headquarters – HQ SOTG), pozostali z nadrzędnego szczebla – dowództwa dywizji oraz zaś ćwiczyli w składzie międzynarodowego pod- sąsiadów (Higher Control Division – HICON DIV). oddziału wojsk specjalnych (Special Operation W strukturze HICON ćwiczyli przedstawiciele Forces – SOF). wojsk gruzińskich (16 oficerów i podoficerów) oraz Przed rozpoczęciem ćwiczeń przeprowadzono Stanów Zjednoczonych (czterech oficerów). instruktaże dotyczące przestrzegania warunków bezpieczeństwa. Odbyło się również szkolenie PRZEBIEG ĆWICZEŃ zgrywające SOTG, w ramach którego zorganizo- Polscy żołnierze zostali zakwaterowani w bazie wano szkolenie ogniowe i taktyczne oraz określono wojskowej Senaki. Pojazdy jednostki Agat były za- zasady współdziałania poszczególnych jednostek opatrywane w paliwo przez siły specjalne Gruzji zadaniowych wojsk specjalnych (Special Operation WYMIANA zgodnie z przyjętą w dotychczasowej współpracy za- Task Unit – SOTU) w walce. Wydzielony zespół DOŚWIADCZEŃ sadą wzajemności. Ponadto ćwiczącym udostępniono oceniający wystawił pozytywną ocenę pododdzia- MIĘDZY pralnię, siłownię, halę sportową i halę do walki wręcz. łowi gruzińskiemu SOTU 2 z wyszkolenia w zakre- UCZESTNIKAMI Organizator ćwiczeń zagwarantował ciepłe posiłki sie Military Assistance. W trakcie ćwiczeń zespoły ĆWICZEŃ (śniadanie i kolacja) oraz obiad w formie suchego SOTG realizowały określone zadania, osiągając Z RÓŻNYCH prowiantu (Meal Ready to Eating – MRE). Uczestni- profesjonalizm w działaniu. Po zakończeniu ćwi- PAŃSTW MOŻE cy ćwiczeń otrzymywali także wodę butelkowaną. czeń i przemieszczeniu się na lotnisko jednostka STANOWIĆ Amunicję przywiezioną z kraju przechowywano na powróciła do kraju. PODSTAWĘ DO terenie poligonu w obiektach do tego przystosowa- USPRAWNIANIA nych. Ponadto zapewniono miejsce do postoju i obsłu- REFLEKSJE FUNKCJONOWANIA gi pojazdów, a także zabezpieczenie medyczne (woj- Udział komponentów naszych sił zbrojnych skowe i publiczne placówki medyczne). w międzynarodowych ćwiczeniach przyczynia się KOMÓREK Pierwsze dni pobytu oficerów z Dowództwa Wielo- do budowy partnerstwa w regionie Morza Czarne- SZTABOWYCH, narodowej Brygady były przeznaczone głównie na go, a także do opanowania zasad prowadzenia SZCZEGÓLNIE przeprowadzenie wykładów i szkoleń (Academics) działań w odmiennych warunkach klimatycznych W ODNIESIENIU dla partnerów spoza NATO, między innymi ze stoso- i terenowych. DO PLANOWANIA wania stałych procedur operacyjnych (Standard Ope- W trakcie ćwiczeń „Agile Spirit-19” dowództwo I PROWADZENIA ration Procedures – SOP), realizowania procesu pla- Wielonarodowej Brygady (LITPOLUKRBRIG) do- DZIAŁAŃ. nowania (Military Decision Making Process – skonaliło następujące umiejętności: MDMP) oraz na temat warunków bezpieczeństwa – planowania i prowadzenia działań zgodnie obowiązujących w bazach wojskowych i na poligo- z obowiązującym procesem planowania (Military nach. Ponadto omówiono procedury obowiązujące Decision Making Process – MDMP); w trakcie ćwiczeń, dotyczące przykładowo systemu – dowodzenia pododdziałami w międzynarodo- meldunkowego, wpływające na jednolitość działania wym składzie; ćwiczących pododdziałów. Następnie skupiono się na – zgrywania systemu dowodzenia; procesie planowania działań, który zakończył się wy- – planowania i wykonywania zadań wsparcia daniem rozkazu bojowego. Dokument ten stanowił ogniowego oraz zabezpieczenia inżynieryjnego, podstawę do rozpoczęcia planowania przez podwład- a także logistycznego i medycznego; nych. Ćwicząca międzynarodowa brygada (MNBDE) – opracowywania dokumentów rozkazodawczych; opóźniała działanie przeciwnika w rejonie sił przesła- – składania meldunków w obowiązującym syste- niania. Z chwilą włamania się w główny rejon kontr- mie meldunkowym; atakowała odwodem, utrzymując nakazaną rubież. – prawidłowego obiegu informacji podczas prowa- W ćwiczeniach wykorzystano system symulacji pola dzenia działań; walki JCATS (Joint Conflict and Tactical Simulation). – działania w ramach taktycznego centrum ope- Należy podkreślić, że każdego dnia dowództwa były racyjnego (Tactical Operational Centre – TOC) informowane o planowanych i nieplanowanych incy- LITPOLUKRBRIG. dentach oraz otrzymywały wiadomości generujące Dowództwo Brygady może stanowić doskonałe różnego rodzaju problemy w trakcie wykonywania narzędzie w procesie przygotowywania oddziałów zadań. Wymuszało to konieczność ich rozwiązywa- i pododdziałów do realizacji zadań wynikających nia, tym samym doskonalenia umiejętności reagowa- z naszego członkostwa w NATO i Unii Europejskiej. nia na zmieniającą się sytuację na polu walki. Wymiana doświadczeń między uczestnikami ćwi- Ćwiczenia z wojskami (FTX) nie wymagały czeń z różnych państw może stanowić podstawę do uczestnictwa przedstawicieli LITPOLUKRBRIG. usprawniania funkcjonowania komórek sztabowych, W związku z tym 8 sierpnia 2019 roku wrócili oni szczególnie w odniesieniu do planowania i prowa- do kraju. dzenia działań. n

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 151 DOŚWIADCZENIA

Zjawisko mobbingu

ZACHOWANIA MOBBINGOWE ORAZ ZJAWISKA Z NIMI POWIĄZANE, TAKIE JAK MOLESTOWANIE SEKSUALNE, SZYKANOWANIE, ZASTRASZANIE, NIE SĄ CHARAKTERYSTYCZNE TYLKO I WYŁĄCZNIE DLA SŁUŻB MUNDUROWYCH. MOGĄ ONE DOTYCZYĆ KAŻDEGO PRACOWNIKA NIEZALEŻNIE OD MIEJSCA PRACY I PŁCI.

dr Marlena Niemiec becnie wiele organizacji zmaga się z tą formą w innych środowiskach społecznych, na przykład Oprzemocy psychicznej. Autorka postanowiła w szkołach wśród dzieci i młodzieży. skupić się na armii, gdzie ona występuje. Z naukowego punktu widzenia zasadne jest ustalenie defini- UJĘCIE TEORETYCZNE cji mobbingu. Na potrzeby artykułu przyjęto jedną Jak podają M. Dąbrowska-Kaczorek i P. Banasik, z wielu dostępnych w literaturze przedmiotu. We- z badań przeprowadzonych przez CBOS wynika, że dług S. Kozaka, mobbing to termin pochodzący od 32% ankietowanych potwierdza występowanie mob – szykanować, oznaczający celowe, systema- w miejscu ich pracy sytuacji niewłaściwego trakto- Autorka jest adiunktem tyczne, powtarzające się przez dłuższy czas, zachowania pracowników przez przełożonych, a 12% po- w Katedrze Zarządzania wania mające na celu naruszenie godności osobistej dało przypadki takiego postępowania przez innych Organizacjami danej osoby1. Pracownik naukowy AGH D. Lewicka pracowników. W tym kontekście należy podkreślić Publicznymi na w swoim opracowaniu wskazała, że po raz pierwszy fakt, że osoby szykanowane żyją w ciągłym stresie, Wydziale Zarządzania użył tego pojęcia w 1963 roku K. Lorenz, który zaj- co znajduje bezpośrednie przełożenie na ich funk- i Dowodzenia Akademii mował się problematyką zachowań zwierząt. Nato- cjonowanie zarówno w wymiarze psychicznym, jak Sztuki Wojennej. miast w odniesieniu do ludzkiego postępowania za- i fizycznym. W związku z tym mobbing ma swoje stosował je P.P. Heinemann w kontekście badań odzwierciedlenie w jakości wykonywanej pracy3. agresji wśród dzieci w szkołach2. Zatem można Wracając do rozważań definicyjnych, daje się za- stwierdzić, że mobbing to zjawisko, które występuje uważyć, że nie ma jednego właściwego określenia nie tylko w organizacjach i nie dotyczy wyłącznie znaczenia tego pojęcia. Niemniej można pokusić się pracowników, lecz można je również zaobserwować o stwierdzenie, że jest to z pewnością postępowanie

1 S. Kozak, Patologie w środowisku pracy, Warszawa 2009, s. 171. 2 M. Staszkiewicz, Zjawisko mobbingu [w:] Zapobieganie patologiom w organizacji, red. D. Lewicka, Warszawa 2014, s. 24. 3 M. Dąbrowska-Kaczorek, P. Banasik, Jak wygrać z mobbingiem?, Gdańsk 2004, s. 59–60.

152 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 DOŚWIADCZENIA

Zjawisko mobbingu

Mobber świadomie podejmuje pewne działania, zdając sobie sprawę z ich konsekwencji. Są one długotrwałe, czyli nie jest to akt jednorazowy. SHUTTERSTOCK

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 153 DOŚWIADCZENIA

o charakterze celowym. To znaczy, że mobber świa- frustrować, prowokować. Podkreśla on destrukcyjne domie podejmuje pewne działania, zdając sobie skutki takich zachowań dla zdrowia4. sprawę z ich konsekwencji. Idąc dalej, należy za- Oprócz opisywanego zjawiska mobbingu należy uważyć, że są one długotrwałe, czyli nie jest to akt również wspomnieć o drugim opisywanym w litera- jednorazowy. Z tej perspektywy istotna jest subiek- turze pojęciu, a mianowicie bullyingu. Kojarzy się tywność postrzegania i odczuwania danych zacho- ono zazwyczaj z nazwiskiem brytyjskiego dzienni- wań. Wprawdzie H. Leymann uściśla i podkreśla, że karza A. Adamsa, który opublikował w 1992 roku czas ich trwania jest to przynajmniej pół roku, nie pracę na ten temat. W ujęciu słownikowym bullying zmienia to jednak faktu, że mogą pojawić się w tym oznacza despotyzm, tyranizowanie, wyrządzanie ko- kontekście pewne wątpliwości. Dotyczą one szcze- muś szkody, szczególnie osobom mniejszym lub gólnie tego, jakim mianem nazwać działania, które słabszym5. Oczywiście początkowo termin ten nie nie spełniają kryterium długości, natomiast wszyst- był kojarzony ze środowiskiem pracy. Częściej pisa- kie pozostałe tak. Kolejny ważny element pojawia- no o bullyingu w kontekście upokarzania, szykan, OFIARĄ MOBBINGU MOŻE ZOSTAĆ KAŻDY. DOTYCHCZAS NIE SFORMUŁOWANO JEDNOZNACZNYCH TYPOWYCH JEGO CECH

jący się w definicjach mobbingu dotyczy faktu, że gróźb, które niektóre dzieci stosowały wobec rówie- prześladowanie ma charakter psychiczny oraz – co śników. Następnie tak określano napaści, do których za tym idzie – ofiary niekiedy zdają się nie znać dochodziło w armii, w klubach sportowych, a także przyczyn prześladowania lub mają problem z ich w życiu rodzinnym, ze szczególnym uwzględnie- bezpośrednią identyfikacją. Następną ważką kwe- niem osób starszych i, oczywiście, w środowisku stią jest izolowanie ofiary, co może być wynikiem pracy. Jak sądzi M.F. Hirigoyen, jeśli oceniamy sa- unikania przez nią kontaktu z oprawcą lub w efekcie mo zjawisko, to jego natężenie nie zależy od same- długotrwałego stresu może ona podupaść na zdro- go czynu, lecz jego skutku dla ofiary, który może wiu i przebywać na długoterminowych zwolnie- mieć wręcz dramatyczne reperkusje psychologicz- niach lekarskich. Inny wymiar to odizolowanie ofia- ne, szczególnie dla młodzieży, pomijając strach wywo- ry od reszty pracowników przez wyznaczenie od- łany przez te zachowania. Natomiast V. Di Martino, osobnionego miejsca do pracy lub pomijanie tejże mówiąc o bullyingu, ma na myśli głównie zastra- osoby przy, na przykład, wyjazdach albo imprezach szanie w miejscu pracy, ponieważ obecnie przywią- integracyjnych. Przejawem izolacji od reszty pra- zuje się taką samą wagę do oddziaływania zarów- cowników będzie także nieprzydzielanie zadań do no psychicznego, jak i fizycznego. Ponadto uznaje wykonania albo wręcz zabieranie już powierzonych się w pełni znaczenie najmniejszych aktów prze- prac. Takie postępowanie obniża indywidualną sa- mocy. W tym ujęciu termin ten zdaje się mieć moocenę pracownika, wywołuje frustracje i przeko- większy zasięg niż mobbing, ponieważ obejmuje nanie o braku wystarczających kompetencji zawo- on zjawiska od kpiny i izolacji po zachowania na- dowych. Najważniejszą kwestią i jednocześnie naj- wiązujące do molestowania seksualnego lub prze- trudniejszą wydaje się subiektywność mobbingu, mocy fizycznej6. czyli jak ofiara odbiera pewne zachowania. Oczywi- Podążając za dokonanymi przez H. Leymanna ście swego rodzaju subiektywność postrzegania uogólnieniami, można wyróżnić aż 45 rodzajów tego zjawiska może wynikać z braku znajomości działań mobbingowych (zachowań), które dzieli się podstawowych kryteriów tej formy przemocy psy- na pięć kategorii. Są to działania: utrudniające pro- chicznej. Jednocześnie znane są przypadki, kiedy to ces komunikowania, wpływające na negatywne re- często osoby z otoczenia ofiary potrafiły w sposób lacje społeczne, naruszające wizerunek ofiary, ude- trafny zinterpretować i zdiagnozować pewne zacho- rzające w pozycję zawodową ofiary oraz wpływają- wania właśnie jako mobbing lub mające znamiona ce na jej stan zdrowia. mobbingu. Podobnych trudności związanych z su- Do pierwszej kategorii zalicza się: ograniczenie biektywnością postrzegania nastręcza zjawisko mo- możliwości lub utrudnienie ofierze wypowiadania lestowania seksualnego. C. Brodsky twierdzi, że po- się; ciągłe przerywanie wypowiedzi; reagowanie lega ono na powtarzalnych i uporczywych atakach na wypowiedzi ofiary krzykiem i wyzwiskami; kry- jednej osoby na drugą, aby ją niepokoić, drażnić, tykowanie wykonywanej pracy oraz życia osobiste-

4 M.F. Hirigoyen, Molestowanie w pracy, Poznań 2003, s. 74. 5 Cz. Szmidt, Mobbing – istota, przyczyny i skutki [w:] Wieloaspektowość mobbingu w stosunkach pracy, red. T. Wyka, Cz. Szmidt, Warszawa 2012, s. 15. 6 M.F. Hirigoyen, Molestowanie w pracy…, op.cit., s. 72–73.

154 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 DOŚWIADCZENIA

go; nękanie przez telefon, stosowanie gróźb ustnych identyfikacji. Opisując je, należy uwzględnić niemal i pisemnych; wykonywanie adresowanych do ofiary każdą z tych kategorii, by uzyskać pełny i jasny ob- poniżających i obraźliwych gestów; stosowanie alu- raz działań, jakie mogą zostać podjęte przez mobbe- zji i zawoalowanej krytyki, jak również brak wypo- ra wobec swojej ofiary. Pozwala to na identyfikację wiedzi kierowanych wprost do ofiary. zjawiska z punktu widzenia funkcjonowania zarów- Druga kategoria to głównie utrudnianie przez no osobistego, jak i zawodowego osoby mobbingo- przełożonego kontaktu i rozmów z ofiarą, ograni- wanej. Ponadto podkreśla fakt oddziaływań zarów- czanie możliwości wypowiadania się przez nią, no jednej osoby, jak i grupy. Jest to szczególnie fizyczne i społeczne jej izolowanie, zabranianie ko- istotne wówczas, gdy postrzega się je z perspektywy legom rozmów z nią, ostentacyjne ignorowanie ofiary mobbingu. Dokonując dalszej identyfikacji i lekceważenie. omawianej formy przemocy psychicznej, należy Trzecia kategoria działań polega na obmawianiu, również przeanalizować podział mobbingu na: pio- rozsiewaniu plotek, ośmieszaniu; sugerowaniu za- nowy, poziomy oraz pochyły. Charakterystyczną ce- OFIARĄ MOBBINGU MOŻE ZOSTAĆ KAŻDY. DOTYCHCZAS NIE SFORMUŁOWANO JEDNOZNACZNYCH TYPOWYCH JEGO CECH

burzeń psychicznych lub kierowanie na badania chą mobbingu pionowego jest występowanie relacji: psychiatryczne; żartowanie i wyśmiewanie się z ży- jeden pracownik przeciwko drugiemu czy też grupa cia prywatnego; parodiowanie sposobu chodzenia, współpracowników przeciwko danej osobie. Naj- mówienia i gestów; atakowanie poglądów politycz- częstsze jego przejawy to oddalanie się od osoby nych lub przekonań religijnych; wyśmiewanie i ata- mobbingowanej, ciągła krytyka wykonywanej przez kowanie ofiary ze względu na jej narodowość; nią pracy, częste poszukiwanie błędów. W przypad- ośmieszanie z powodu niepełnosprawności lub ka- ku mobbingu poziomego chodzi głównie o przeciw- lectwa; obrażanie słowne w postaci wulgarnych stawienie się pracownika lub grupy pracowników przezwisk lub innych upokarzających wyrażeń; roz- przełożonemu. Wówczas to przełożony jest jego powszechnianie insynuacji o charakterze seksual- ofiarą. Natomiast w mobbingu pochyłym mamy do nym; składanie propozycji seksualnych, zaloty. czynienia z sytuacją odwrotną, czyli pracownik jest Do czwartej kategorii należy zaliczyć: wymusze- mobbingowany przez przełożonego8. Można przy nie wykonywania zadań naruszających godność tym zauważyć, że jest to najbardziej rozpowszech- osobistą; kwestionowanie podejmowanych przez niona forma omawianego zjawiska. ofiarę decyzji; nieprzydzielanie jej żadnych zadań Poszczególne rodzaje mobbingu omówił również do realizacji; przydzielanie zadań o niskim stopniu P. Pilch, przyjmując wiele ciekawych kryteriów, ta- złożoności lub bezsensownych albo zbędnych; sta- kich jak: obciążenie pracą, rola pracodawcy, charak- wianie zadań poniżej kwalifikacji i kompetencji; ter komunikacji i jej kierunki oraz liczba komuniku- wyznaczanie zadań trudnych – przekraczających jących się osób (tab. 1). możliwości pracownika. W tej kategorii uwzględnia się także ostentacyjne odbieranie zadań przekaza- PRZYCZYNY nych do wykonania, a także wydawanie absurdal- Omawiając zagadnienie mobbingu, nie sposób nych i sprzecznych poleceń. pominąć ważkiej kwestii, jaką jest identyfikacja Piąta kategoria obejmuje: zlecanie prac szkodli- czynników, które sprzyjają jego wystąpieniu. wych dla zdrowia; niedostosowanie ich do możliwo- U podłoża tego zjawiska bardzo często leżą konflik- ści ofiary oraz nieprzygotowanie odpowiednich za- ty, które zazwyczaj w zespole pracowników są cał- bezpieczeń; groźby użycia siły fizycznej, jak rów- kowicie naturalne. Najczęściej podstawą do rozwoju nież stosowanie siły fizycznej o nieznacznym konfliktu staje się obawa o bezpieczeństwo i (lub) nasileniu; znęcanie się fizyczne, działania o podłożu niejasny podział ról w zespole pracowniczym. seksualnym, a także wykorzystywanie seksualne; Oczywiście sam konflikt nie jest jeszcze mobbin- ponadto przyczynianie się do powstania strat moral- giem, niemniej może go wywołać. Jak wynika z li- nych i wyrządzenie jej szkód psychicznych w miej- teratury, konflikt wyłania ofiarę, najczęściej osobę, scu pracy lub miejscu zamieszkania7. która stwarza zagrożenie dla potencjalnego prześla- Jak wynika z przedstawionych kategorii mobbingu, dowcy, szczególnie w warunkach silnej rywaliza- jest to zjawisko złożone i trudne do jednoznacznej cji9. Opracowano klasyfikację osób, które mogą stać

7 M. Staszkiewicz, Zjawisko mobbingu…, op.cit., s. 24–25. 8 Ibidem, s. 27–28. 9 M. Dąbrowska-Kaczorek, P. Banasik, Jak wygrać z…, op.cit., s. 62–63.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 155 DOŚWIADCZENIA

TABELA 1. RODZAJE MOBBINGU WEDŁUG P. PILCHA

Typy mobbingu Charakterystyka kryterium obciążenia pracą czynny przeciążenie zadaniami i odpowiedzialnością bierny pozbawienie zadań i odpowiedzialności kryterium roli pracodawcy bezpośredni pracodawcy pracodawca sam wykonuje czynności poniżające pracownika zaniechanie przez pracodawcę pewnych czynności, których podjęcie mogłoby pośredni pracodawcy zapobiec wystąpieniu mobbingu w miejscu pracy kryterium charakteru komunikacji bezpośredni pracownika pracownik sam podejmuje czynności poniżające go pośredni pracownika pracownik skłania inne osoby do podjęcia działań mobbingowych kryterium kierunku komunikacji horyzontalny między współpracownikami wertykalny w dół działania bezpośredniego przełożonego wobec podwładnego wertykalny w górę podwładny lub grupa podwładnych prześladuje przełożonego prześladowanie przez osobę lub grupę osób będących członkami organizacji, ale lateralny niebędących w pionowej lub poziomej zależności służbowej kryterium liczby osób komunikujących się diadyczny relacje mobbingowe między parą osób: agresorem i ofiarą relacje mobbingowe między trzema osobami: agresorem i ofiarą lub agresorami triadyczny i ofiarami grupowy działania stosowane przez grupę wobec jednostki lub grupy

Źródło: P. Pilch, Zachowania mobbingowe – praktyczne problemy diagnozy [w:] Wieloaspektowość mobbingu w stosunkach pracy, red. T. Wyka, Cz. Szmidt, Warszawa 2012, s. 87.

się ofiarami mobbingu. Są one zwykle w jakimś odmienność zachowania, a także miejsce pracownika sensie nietypowe, czyli odróżniają się pewnymi ce- w organizacji, np.: staż pracy, doświadczenie, pozycja chami od innych członków danej organizacji, np.: zawodowa. Do następnej kategorii należy zaliczyć płcią, narodowością, poglądami politycznymi czy czynniki organizacyjne: nieodpowiednie kierowanie, orientacją seksualną. Kolejną kategorię osób, które złe zarządzanie, niewłaściwą organizację pracy, nie- padają ofiarą mobbingu – według literatury przed- przewidziane zmiany w organizacji, np. cięcia budże- miotu – stanowią jednostki wyjątkowo sumienne, tu, poza tym kulturę organizacyjną, nieprzyjazny kli- kompetentne oraz zdolne. Jednocześnie takie, które mat organizacji czy stresujące środowisko pracy. Ko- są postrzegane jako zagrażające czyjejś karierze. lejna kategoria to czynniki społeczne, do których Następną kategorię stanowią ci, którzy nie nawiązu- można zaliczyć np.: poziom przestępczości w danym ją relacji nieformalnych, są w jakiś sposób odizolo- kraju, zmiany ekonomiczne, szybkie zmiany społecz- wani od reszty pracowników. Poza tym ofiarą mob- ne, również wzrost liczby imigrantów11. bera może być osoba, która ma mocno ukształto- W tym kontekście można wyróżnić kilka grup wany kręgosłup moralny, w związku z czym jest wysokiego ryzyka, które są bardziej niż inne zagro- mniej elastyczna w swoim postępowaniu. Ponadto żone mobbingiem. Są to osoby samotne, młodzi jednostki z pewnymi przejściowymi trudnościami, pracownicy, osoby w wieku przedemerytalnym, wy- jak również mniej wydajne10. Oczywiście należy różniające się pod jakimś względem od pozostałych również zwrócić uwagę na inne czynniki indywi- oraz kobiety, a także osoby niezaradne życiowo12. dualne, socjodemograficzne, takie jak: płeć, stan Oczywiście dany pracownik może spełniać kilka cywilny, wiek, wykształcenie, cechy osobowości, z wymienionych kryteriów jednocześnie.

10 M. Staszkiewicz, Zjawisko mobbingu…, op.cit., s. 28–29. 11 S. Kozak, Patologie w środowisku…, op.cit., s. 177–178. 12 S. Kozak, Patologie w środowisku…, op.cit., s. 178–179; por. D. Lewicka, Mobbing w świetle badań empirycznych [w:] Zapobieganie patologiom…, op.cit., s. 29–30.

156 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 DOŚWIADCZENIA

Poza wymienionymi można wskazać przyczyny, które leżą po stronie organizacji, a które mają nie- wątpliwie wpływ na wystąpienie w niej zjawiska mobbingu. D. Lewicka podaje następujące: złe za- rządzanie, przesadną dyscyplinę, myślenie wyłącz- nie kategoriami ekonomicznymi, duży nacisk na produktywność, stosowanie polityki zamkniętych drzwi, silnie rozbudowaną i zhierarchizowaną struk- turę organizacyjną, słabe kanały komunikacji, brak umiejętności konstruktywnego rozwiązywania kon- fliktów oraz rozpatrywania skarg. Należy do tego dodać takie czynniki, jak: niewykwalifikowani kie- rownicy i menedżerowie; ograniczanie wydatków na zarządzanie ludźmi w firmie; brak lub niedoce- nianie pracy zespołowej; niedostrzeganie niepokoją- cych zjawisk lub zaprzeczanie im na płaszczyźnie społecznej firmy; przyzwalanie na działania niezbyt etyczne w organizacji, jednocześnie w jakiś sposób działające dyscyplinująco. Trzeba przy tym wspo- mnieć o wykorzystywaniu mobbingu przez jednostki wybitnie ambitne głównie w celu uzyskania ko- rzyści materialnych. Ostatni element to radykalne zmiany organizacyjne, w obliczu których mobbing staje się narzędziem do obrony przed utratą pracy lub stanowiska13. Jak informuje B. Grabowska, szwedzcy naukow- cy wprowadzili pojęcie spirali mobbingu, która w przejrzysty sposób ukazuje rozwój sytuacji od wydawałoby się niewiele znaczącego incydentu aż do wyrzucenia człowieka z pracy, który w później- szym czasie boryka się przez lata z kłopotami zdro- wotnymi oraz wymiarem sprawiedliwości. Można zauważyć, że wspomniana spirala to wir przypomi- nający złowrogi lej tornado, które niszczy wszystko, U podłoża mobbingu bardzo co spotka na swojej drodze. Wydaje się zatem, że często leżą konflikty, które prawie wszystkie przypadki mobbingu mają podob- zazwyczaj w zespole pracowni- ny lub ten sam wzór, czyli spirali o coraz większych ków są całkowicie naturalne. obrotach, które oznaczają następujące etapy: Konflikt wyłania ofiarę, najczę- 1 – zła organizacja pracy, 2 – niekompetentni sze- ściej osobę, która stwarza zagrożenie dla potencjalnego fowie, 3 – niewyjaśnione problemy, 4 – uczucie za- prześladowcy, szczególnie grożenia, 5 – irytacja i osamotnienie, 6 – kryzys ko- w warunkach silnej rywalizacji. zła ofiarnego, 7 – wymuszenie rozwiązania konfliktu, 8 – próba pozbycia się osoby mobbingowanej, 9 – plotki, wzajemne pomówienia, 10 – zwolnienie lekarskie dla kozła ofiarnego, 11 – szukanie nowej ofiary, 12 – włączenie się kasy chorych lub związ- ków zawodowych, 13 – pogłębienie się kryzysu ofiary mobbingu, 14 – pasywność związków zawodowych i czynników społecznych, 15 – rehabilitacja zdrowotna, 16 – wypowiedzenie z pracy dla kozła ofiarnego, 17 – skierowanie sprawy do sądu pracy, 18 – walka o sprawiedliwość, utrata zdrowia i za- kończenie kariery zawodowej, 19 – nowy mobbing w chorym miejscu pracy14.

13 M. Staszkiewicz, Zjawisko mobbingu…, op.cit., s. 30–31. 14 B. Grabowska, Psychoterror w pracy. Jak zapobiegać i jak sobie ra- dzić z mobbingiem, Gdańsk 2003, s. 16; Por. H. Szewczyk, Mobbing

w stosunkach pracy. Zagadnienia prawne, Warszawa 2012, s. 24. LARS ERIKSSON/PIXABAY

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 157 DOŚWIADCZENIA

Wojsko jest stresującym środowiskiem. Mowa tutaj o zdarzeniach wymagających podjęcia szybkiej decyzji i niezwłocznego działania. NATO

Działania podjęte przez mobbera powodują osta- D. Lewicka przedstawiła bardzo ciekawe wyniki tecznie, że osoba mobbingowana opuszcza organi- badań na ten temat. Na ich podstawie opisała syl- zację, co jednocześnie stanowi przyczynek do wy- wetkę mobbera. Według autorki, w 65% przypad- stąpienia tego zjawiska w odniesieniu do innej oso- ków mobberem jest przełożony lub inna osoba na by, która podda się temu procesowi. wyższym stanowisku, w 21% – to współpracownik, a w 2% – podwładny. Z przytoczonych danych wy- SPOSOBY ODDZIAŁYWANIA nika, że mobber zwykle działa w pojedynkę. Zdarza NA PRACOWNIKÓW się jednak, że są grupy z nim współpracujące, i jed- Klasyfikacji technik mobbingu dokonał H. Leymann. nocześnie osoby, które działają niezależnie. Najczę- Zaznaczyć przy tym należy, że opierał się jedynie na ściej są to mężczyźni w wieku 35–44 lat, również wywiadach przeprowadzonych z pacjentami, którzy osoby starsze i młodsze, mające wyższe wykształ- byli ofiarami mobbingu (tab. 2). cenie. Warto podkreślić, że przedstawione w tabeli 2 Co ciekawe, grupa, która współpracuje z mobbe- techniki są stosowane przez mobberów w najróżniej- rem, stosuje najczęściej takie zachowania, jak: ogra- szych konfiguracjach. Nierzadko są ze sobą powiąza- niczenie kontaktu z mobbingowanym przez upoka- ne, tworząc swego rodzaju mozaikę. rzające gesty, odizolowanie stanowiska jego pracy Dokonując próby scharakteryzowania zjawiska od innych, zakaz kontaktów z pozostałymi pracow- mobbingu, wydaje się zasadne określenie cech mob- nikami, obgadywanie, rozsiewanie plotek, parodio- bera i jego ofiary. wanie, zaniżanie oceny zaangażowania w pracę,

158 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 DOŚWIADCZENIA

TABELA 2. TECHNIKI MOBBINGU WEDŁUG H. LEYMANNA Kategoria 1 Kategoria 2 Kategoria 3 Kategoria 4 Kategoria 5 Wpływ na procesy komunikacji Ataki na relacje Pogarszanie warunków Bezpośrednie ataki Ataki na reputację i możliwości społeczne pracy i zamieszkania na zdrowie wyrażania poglądów Nieformalne Ograniczenie wprowadzanie zakazu Głoszenie pogróżek Zlecanie zadań skrajnie różnych, Zmuszanie możliwości wyrażania rozmów z ofiarą, dotyczących niepowiązanych ze sobą do wyczerpującej pracy własnego zdania oczernianie jej przemocy fizycznej za plecami Stosowanie Permanentne Odsunięcie od Uniemożliwianie niegroźnych aktów przerywanie Rozgłaszanie plotek i pomówień odpowiedzialnych komunikacji z innymi agresji dla wypowiedzi i złożonych zadań zastraszenia Krytyka pracy i życia Odizolowanie miejsca Stawianie zadań Wyśmiewanie Nadużycia fizyczne prywatnego pracy niemających znaczenia Głośne upominanie Sprawianie, że ofiara Traktowanie ofiary jako Zlecanie zadań poniżej Przemoc seksualna i krzyk jest niewidzialna niepoczytalnej kwalifikacji Wyrządzanie krzywd Zmuszanie do badań Werbalne groźby mających efekt psychiatrycznych finansowy Niszczenie dóbr Pisemne groźby Wyśmiewanie „choroby” materialnych w miejscu pracy Przedrzeźnianie, wyśmiewanie, przesuwanie do prac obniżających samoocenę, kwestionowanie Przemoc przez kompetencji, kwestionowanie telefon decyzji, insynuacje seksualne, stosowanie obrażających przezwisk Źródło: M. Dąbrowska-Kaczorek, P. Banasik, Jak wygrać z mobbingiem?, Gdańsk 2004, s. 61.

straszenie zwolnieniem z niej15. Prześladowca to mobberem jest osoba, która charakteryzuje się wy- przeważnie człowiek neurotyczny, bojaźliwy, pełen sokim poziomem biernej agresji, dba o własne ko- zazdrości, nadmiernie kontrolujący i oceniający, rzyści, traktuje kolegów w kategoriach rywali, jest przede wszystkim o bardzo niskim poczuciu włas- zazdrosna o ich sukcesy, a poza tym ma wyolbrzy- nej wartości. Często taka osoba nie lubi sukcesów mione poczucie własnej wartości i przecenia swoje innych osób, natomiast bardzo chętnie przypisuje umiejętności. Mobber może być także osobą, która sobie cudze osiągnięcia. Pragnie, by inni podpo- ma niewysoką samoocenę, i przy tym nie ma wy- rządkowywali się jej i nie znosi sprzeciwu. Nie oka- rzutów sumienia17. zuje szacunku współpracownikom i podwład- Kim natomiast jest mobbingowany? Jak wynika nym, jednocześnie łatwo wchodzi z nimi w konflik- z analiz M.F. Hirigoyena, średnia wieku osoby, która ty, co – jak już wcześniej podkreślono – może pada ofiarą mobbingu, wynosi 48 lat. Potwierdza to okazać się podstawą działań mobbingowych. Mob- tezę o tym, że częściej zjawisko to dotyczy osób star- bera satysfakcjonuje poniżanie innych. Próbuje się szych, które są postrzegane jako mniej wydolne lub dowartościować przez działania lekceważące i zaro- niedostatecznie przystosowane. Jednocześnie wydaje zumialstwo16. Z literatury przedmiotu wynika, że się, że ludzie młodzi mimo wszystko częściej są

15 D. Lewicka, Mobbing w świetle badań…, op.cit., s. 42–44. 16 M. Dąbrowska-Kaczorek, P. Banasik, Jak wygrać z…, op.cit., s. 65. 17 S. Kozak, Patologie w środowisku…, op.cit., s. 175.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 159 DOŚWIADCZENIA

jawnym przedmiotem bezpośredniego nadużycia wielkimi środkami na ich wykonanie. W związku władzy niż mobbingu w klasycznym jego rozumie- z tym obarcza się pracowników nadmierną odpowie- niu18. Wydaje się, że ofiarą może być w zasadzie każ- dzialnością za efekty pracy przy jednoczesnym ogra- dy. Dotychczas nie sformułowano jednoznacznych niczaniu możliwości podejmowania decyzji. Może typowych jego cech. Psychologowie identyfikują jed- to być przyczyną wystąpienia zjawiska mobbingu, nak dwa rodzaje osób, które padają częściej niż inni podobnie jak nieporządek i niekonsekwencja w za- ofiarą tego zjawiska. Według literatury przedmiotu, rządzaniu. W tym kontekście należy podkreślić, że pierwsza grupa to osoby o słabszej indywidualności, takim czynnikiem jest struktura organizacyjna, która mniej asertywne, unikające konfrontacji, niepotrafią- pozwala na sprawowanie władzy z pozycji siły, oraz ce przedstawić swojego zdania, uległe i bezradne, za- skostniałe zasoby kadrowe. Wydaje się, że często leżne od innych, wrażliwe i egocentryczne. Taki ich mobbing obserwuje się w nowocześnie zarządza- profil powoduje, że swoją uległością prowokują nych firmach, w których jest duża rotacja na stano- oprawcę, dając mu dużą satysfakcję z dominowania. wiskach kierowniczych, z czym wiąże się rywaliza- Natomiast drugi typ to osoby stanowiące zaprzecze- cja. Istotna jest przy tym ogólna sytuacja gospodar- CZĘSTO MOBBING OBSERWUJE SIĘ W NOWOCZEŚNIE ZARZĄDZANYCH FIRMACH, W KTÓRYCH JEST DUŻA ROTACJA NA STANOWISKACH KIEROWNICZYCH, Z CZYM WIĄŻE SIĘ RYWALIZACJA

nie pierwszego typu. To osoby niezwykle inteligent- cza kraju, duże bezrobocie, jak też sposób ne, dominujące i agresywne, wybijające się, rzucają- finansowania firmy i ustawiczny lęk przed utratą prace się w oczy, kreatywne, osiągające duże sukcesy cy21. Na podstawie wyników przeprowadzonych ba- zawodowe i osobiste. Mając takie cechy, stanowią za- dań D. Lewicka stwierdziła, że największy wpływ grożenie dla niepewnego swej wartości szefa oraz ła- na zachowania mobberów miało poczucie bezkarno- komych awansu współpracowników. Kolejnym ści i wysoka pozycja zawodowa, odwracanie uwagi aspektem, który determinuje fakt, że ktoś pada ofiarą od własnych błędów oraz złość i nieżyczliwość. Na- mobbingu, jest jego podejście do obowiązków zawo- tomiast cechy przedsiębiorstwa zaliczone przez te dowych. Jest to element istotny szczególnie ze wzglę- autorkę do czynników wewnętrznych to: niewłaści- du na duży stopień identyfikacji tych osób z firmą wa struktura organizacyjna; niejasny zakres obo- oraz z wydarzeniami, które mają w niej miejsce. wiązków pracowników; nadmierna ich kontrola; Mocniej przeżywają także wszelkiego rodzaju niepo- sztywna hierarchia formalna; nieefektywny obieg in- wodzenia zawodowe, jednocześnie są w stanie znieść formacji; wynagrodzenie niezależne od wyników wiele upokorzeń tylko po to, aby utrzymać swoją po- pracy; redukcja stanowisk pracy i częste zmiany jej zycję zawodową19. organizacji; zbyt duże lub zbyt małe obciążenie pra- Warto zwrócić uwagę, że w sytuacji mobbingu, cą; niewielki budżet przedsiębiorstwa; nadmierna poza ofiarą i mobberem, istotną rolę odgrywają rów- koncentracja władzy; brak precyzyjnych kryteriów nież uczestniczące w niej na co dzień osoby trzecie, oceny pracowników; kontrole ze strony instytucji ze- których można nazwać widzami. Wyróżnia się dwa wnętrznych; brak realizacji planu; nierozwiązane ich rodzaje, nazywając: co-mobberami i side-mob- wcześniej konflikty; istnienie nieformalnych grup. berami. Co-mobberami są osoby, które popierają Do czynników zewnętrznych zaliczyła: bezrobocie, i umacniają agresorów w ich postępowaniu. Nato- przepisy prawa i sposoby finansowania22. miast side-mobberzy to osoby kreatywne, które pod- suwają pomysły – nowe formy nękania20. MOBBING A ARMIA Omawiając zjawisko mobbingu, nie należy pomi- Omawiając przedmiotowe zagadnienie oraz opisu- jać cech organizacji, które sprzyjają jego występo- jąc związane z nim zachowania, które miały miejsce waniu. Poza cechami mobbera i osoby mobbingowa- w różnych organizacjach, nie sposób nie odnieść się nej, według literatury przedmiotu, jest to przede do kilku przykładów obrazujących to zjawisko w na- wszystkim zła organizacja przedsiębiorstwa. Przyję- szej armii23. W dobie szybko przepływających in- ło ono na siebie dużą liczbę zadań, dysponując nie- formacji, szczególnie w Internecie, coraz częściej

18 M.F. Hirigoyen, Molestowanie w pracy…, op.cit., s. 86. 19 M. Dąbrowska-Kaczorek, P. Banasik, Jak wygrać z…, op.cit., s. 67. 20 S. Kozak, Patologie w środowisku..., op.cit., s. 175. 21 M. Dąbrowska-Kaczorek, P. Banasik, Jak wygrać z…, op.cit., s. 69. 22 D. Lewicka, Mobbing w świetle badań…, op.cit., s. 44–48. 23 Więcej: M. Niemiec, Mobbing jako element zachowań patologicznych wobec kobiet w Siłach Zbrojnych [w:] Współczesne problemy zarządza- nia, obronności i bezpieczeństwa, red. A. Wysokińska-Senkus, D. Kurek, ASzWoj, Warszawa 2018, s. 49–70.

160 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 DOŚWIADCZENIA

można zetknąć się z wiadomościami na temat mob- sek o zmianę dowódcy, pod którym podpisało się ich bingu w siłach zbrojnych. 32. Skarżyli się na panującą od dwóch lat niezdrową Znamiennym przykładem jest historia Katarzy- atmosferę, gdyż por. Radosław P. miał im grozić, ny R., która służyła w wojsku w latach 2008–2010 zwracać się do nich w wulgarny sposób, wykazywać i była w konflikcie ze swoim przełożonym ppłk. Zbi- w stosunku do podwładnych zupełny brak szacun- gniewem R., z którym łączył ją przedtem związek ku26. Łatwo wysnuć wniosek, że w przypadku żołnie- pozasłużbowy. Jak twierdzi kobieta, związek roz- rzy, ale mężczyzn, zachowania mobbingowe mają padł się z powodu aktów przemocy, do jakich dopu- nieco inny charakter. Jest to bardziej zastraszanie, ścił się wobec niej partner. W tej sytuacji zgłosiła szykanowanie, natomiast w przypadku kobiet – żoł- sprawę przełożonym, chcąc przeniesienia do innej nierzy mobbing łączy się zazwyczaj z molestowa- jednostki, co niestety się nie stało. Wówczas, jej zdaniem seksualnym. niem, ppłk R. zaczął ją szykanować w pracy, utrud- To tylko kilka przykładów zjawiska mobbingu i za- niając służbę. W listopadzie 2011 roku kobieta zło- chowań z nim związanych. Z jednej strony można się żyła do Żandarmerii Wojskowej wniosek o ściganie cieszyć, że coraz więcej takich sytuacji jest nagła- CZĘSTO MOBBING OBSERWUJE SIĘ W NOWOCZEŚNIE ZARZĄDZANYCH FIRMACH, W KTÓRYCH JEST DUŻA ROTACJA NA STANOWISKACH KIEROWNICZYCH, Z CZYM WIĄŻE SIĘ RYWALIZACJA

jej dowódcy. Postępowanie przygotowawcze trwało śnianych, na przykład przez portale internetowe czy dwa lata (w tym czasie Katarzyna R. dwukrotnie by- w telewizji. Z drugiej strony należy się zastanowić, ła w Afganistanie w składzie PKW). Ppłk Zbigniew ile takich spraw nie zostało w ogóle zgłoszonych i nie R. jest oskarżony między innymi o to, że od maja podjęto żadnych działań, które miałyby na celu za- 2009 do końca marca 2010 roku siedmiokrotnie znę- dośćuczynienie pokrzywdzonym. MON podjął wiele cał się fizycznie i psychicznie nad swą podwładną. działań profilaktycznych w odniesieniu do omawia- Wojskowa Prokuratura Garnizonowa przyjęła, że innego zjawiska27. kryminowane zdarzenia – choć doszło do nich Niezależnie od uwarunkowań towarzyszących za- w okolicznościach prywatnych – mają znaczenie chowaniom mobbingowym wojsko, podobnie jak w kontekście podległości służbowej oficera przeło- każda służba mundurowa, jest szczególnie podatne żonego i podwładnego24. na tego typu działania. Po pierwsze, jest to warunko- Oczywiście w wojsku są mobbingowane nie tylko wane takimi czynnikami, jak duża autonomia wła- kobiety. Można znaleźć kilka przykładów odnoszą- dzy, jaką mają dowódcy, którą łatwo wykorzystać cych się do żołnierzy. Otóż Rzecznik Praw Obywatel- w przypadku znacznej swobody w egzekwowaniu skich zajmował się skargą 244 podoficerów z Mazur. oczekiwań wobec podwładnych. Po drugie, kultura Żołnierze skarżyli się, że za mało zarabiają, a w woj- organizacyjna wojska sama w sobie ma charakter for- sku nie przestrzega się rozporządzenia resortu obrony malny, oparty na oficjalnym stylu komunikowania in- określającego czas służby. Była to pierwsza skarga, terpersonalnego. To z kolei może pogłębiać w pod- jaka trafiła z wojska do biura Rzecznika. Podpisali ją władnych dyskomfort w sytuacjach patowych oraz podoficerowie z jednostek w Giżycku, Orzyszu, Ełku stwarzać wrażenie bądź też stanowić katalizator za- i Bemowie Piskim. Żołnierze poza oficjalnymi wypo- chowań noszących znamiona mobbingu. Po trzecie, wiedziami podkreślali fakt, że dla wielu z nich służba warto podkreślić, że wojsko jest stresującym środo- w wojsku przypomina wolontariat – zaangażowanie, wiskiem pracy. Mowa tutaj o zdarzeniach wymagają- odpowiedzialność i czas, jaki spędzają w koszarach, cych podjęcia szybkiej decyzji i niezwłocznego dzia- nie przekładają się na zarobki25. łania, jak również o sytuacjach doraźnej kontroli ze- Oto inny przykład szykanowania i zastraszania żoł- wnętrznej danej jednostki. Ich cechą wspólną jest nierzy. Jestem waszym bogiem, wszystkich was zwolnię fakt, że wiążą się one z odczuwaniem napięcia ner- – takimi tekstami miał posługiwać się por. Radosław P. wowego u osób podejmujących decyzję. Zależność ta Tę sprawę badała Żandarmeria Wojskowa pod nadzo- może także zwiększać ryzyko występowania działań rem Prokuratury Rejonowej w Lublinie. Najpierw niepożądanych, takich jak mobbing oraz inne zjawi- żołnierze kompanii napisali do dowódcy pułku wnio- ska z nim związane. n

24 https://niezalezna.pl/45025-mobbing-w-wojsku-polskim/. 11.01.2020; por. https://krakow.onet.pl/precedensowy-proces-o-mobbing-w-wojsku/q5vm1/. 11.01.2020. 25 https://www.rmf24.pl/fakty/polska/news-warmia-i-mazury-bieda-i-mobbing-w-wojsku,nId,153286/. 10.01.2020. 26 http://www.tygodnikzamojski.pl/artykul/86195/mobbing-w-armii.html/. 12.01.2020. 27 Zob. więcej: M. Niemiec, Mobbing jako element zachowań patologicznych..., op.cit.; A. Roguska-Kikoła, M. Piwowarska-Reszka, Mobbing i dys- kryminacja w stosunkach pracy. Zagadnienia praktyczne, Warszawa 2014.

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 161 Dear Readers,

The armed conflicts often described by historians include – next to suggestions about potential mistakes made by both parties of the conflict and about how they affected the course of the conflict – one quite essential information. Each party always did their own reconnaissance and intelligence activity to gain information about enemy force distribution and intentions. Data collected this way was essential in the process of decision-making, since the potential success of an operation in many situations depended on these data. Scientific and technolog- ical advancement, and with that a development of societies, caused that more information about potential enemy can now be gained: not only about armed forces’ combat capability, but also about other capabilities regarding its economic and political background. Reconnaissance activity changed, and is now conducted also at the strategic, operational and tactical level. In this edition of Przegląd Sił Zbrojnych (The Armed Forces Review), tactical reconnaissance and related issues are discussed in a series of articles. According to our authors, the more aware decision-makers are, the quicker the process of information gaining is. This, in turn, enforces the need for automatized systems for data transfer. It is quite obvious that reconnaissance and intelligence units do their tasks prior to planned military activity, and for that reason the time and range of the tasks are one of the primary factors in organizing such activity. Much attention in this issue has been devoted to IMINT (Imagery Intelligence), which is a credible data col- lection technique, because the image of an object, event or phenomenon proves its existence. Discussed are also the tools, which are used in this process. One of the conclusions is a suggestion that development of the armed forces capabilities for running combat activities must be continuous and in accordance with the network-centric warfare concept and data exchange between the combat group sections. The problem of jamming the UAV flight route or data transfer from it has also been quite interestingly present- ed. Some UAV producers have already implemented a number of projects in the area of teleinformatic security. Further on, there are also articles by the graduates of War Studies University (ASzWoj), who discussed radar reconnaissance in the mountains and contemporary aspects of operational deception. In this PZS edition, we also touch upon maritime issues, such as the physics of how a submarine moves in wa- ter depths. We also present the ships of selected states for tracking and controlling missile fire. These ships, apart from the fact they secure tests of missile armament systems, also support the space traffic management pro- grams, not only in civil dimension, but also a military one. With further development of space and missile tech- nologies in the future, they will probably evolve towards the multi-task research-measurement-reconnaissance vessels. The functioning of the US special forces is the subject of another article, where the author discusses their tasks and rules of engagement. The article also presents their command systems and components, which can be found in individual branches of the armed forces. Last but not least, there are articles on the expedition forces, specifically on airborne ships, in the Russian army and on theoretical basics of mobbing with examples. Surely our readers will find the remaining articles, which have not been mentioned here, equally attractive.

Enjoy reading! Editorial Staff

WARUNKI ZAMIESZCZANIA PRAC Materiały (w wersji elektronicznej) do „Przeglądu Sił Zbrojnych” prosimy przesyłać na adres: Wojskowy Instytut Wydawniczy, Aleje Jero- zolimskie 97, 00-909 Warszawa lub e-mail: [email protected]. Opracowanie musi być podpisane imieniem i nazwiskiem z podaniem stopnia wojskowego i tytułu naukowego, a także adresu służbowego z numerem telefonu. Ponadto należy dołączyć zdjęcie z aktualnym stopniem wojskowym. Rysunki i szkice powinny być przygotowane zgodnie z wymaganiami poligrafii (najlepiej w programie Ilustrator lub Corel), zdjęcia w formacie TIFF lub JPEG w rozdzielczości 300 dpi. Autor powinien podać źródła, z których korzystał przy opracowywaniu materiału. Niezamówionych artykułów Instytut nie zwraca. Zastrzega sobie przy tym prawo do dokonywania poprawek stylistycznych oraz skracania i uzupełniania artykułów bez naruszania myśli autora. Autorzy opublikowanych prac otrzymają honoraria według obowią- zujących stawek. Z chwilą wpłynięcia artykułu WIW wysyła do autora drogą elektroniczną kwestionariusz do wypełnienia. Pochodzące z niego informacje są niezbędne do wypłacenia honorarium. W celu wywiązania się z obowiązków informacyjnych dotyczących przetwarzania danych osobowych oraz w związku ze zmianami przepi- sów normujących postępowanie z danymi osobowymi, w tym z obowiązku stosowania Ogólnego Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (tzw. RODO), informujemy, że ich administratorem jest Wojskowy Instytut Wydawniczy. Dane autora nie będą przetwarzane w sposób zautomatyzowany, nie będą też profilowane. Natomiast będą przechowywane przez okres niezbędny do realizacji celów zwią- zanych z przekazaniem artykułu do druku. We wszystkich sprawach dotyczących danych osobowych Autor może się skontaktować listownie na adres: Wojskowy Instytut Wydawni- czy w Warszawie, 00-909 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 97 lub e-mail: [email protected].

162 PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 3 / 2020 WIESŁAW JABŁOŃSKI

DARMOWA REWOLUCJADOSTAWA Poznaj najnowsze technologie i rozwiązania systemów łączności radiowej HF W ETERZE

Jednym z kluczowych przerw w łączności w relacji obszarów podlegających przełożony–podwładny. modernizacji i rozwojowi są Dodatkowo należy zauważyć

systemy łączności WIESŁAW JABŁOŃSKI wzrastającą rolę i informatyki na poziomie łączności radiowej, taktycznym, ponieważ REWOLUCJA która od czasów drugiej zapewniają efektywność wojny światowej jest w dowodzeniu wojskami W ETERZE najważniejszym rodzajem oraz osiągnięcie łączności na poziomie powodzenia w każdym taktycznym. rodzaju operacji prowadzonej przez siły Przyjęta w publikacji zbrojne. forma narracji zapewnia jej atrakcyjność Doświadczenia dla szerokiego grona z konfliktów zbrojnych czytelników potwierdzają, że we zainteresowanych tą współczesnych i przyszłych problematyką, a także dla

działaniach taktycznych WARSZAWA 2020 byłych żołnierzy wojsk podsystem wymiany łączności, którzy chętnie informacji nabiera sięgną po to opracowanie, szczególnego znaczenia, prezentujące współczesne nie można bowiem trendy w rozwoju środków dopuścić do żadnych łączności.

Kupisz w naszym e-sklepie

www.sklep.polska-zbrojna.pl

PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 32 / 2020 163 NUMER 3 | MAJ–CZERWIEC 2020 | PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH Polecam! Anna Putkiewicz, redaktor naczelna redaktor Putkiewicz, Anna Twoja historia – Twoje życie! – Twoje historia Twoja TEL. +48 261 849 494 TEL. ZAMÓW PRENUMERATĘ