Infobestand Kanoroute Garnwerd Sauwerd
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Secretariaat OVWinsum: Pagina 1 [email protected] Infobestand kanoroute Garnwerd Sauwerd. Actuele hoogtekaart van het gebied van de kanoroute. Rood is hoog en blauw is laag. Goed te zien zijn de oude meanders van De Hunze en het rechtgetrokken stuk bij Garnwerd. Voorts is rechts op de kaart goed te zien dat veel weilanden zijn afgetiggeld voor de baksteenindustrie. Langs het Winsumerdiep hebben verscheidene steenfabrieken gestaan. Winsum. Winsum is een heel oud dorp maar bestaat hedentendage eigenlijk uit drie dorpen: Winsum zelf, Bellingeweer en Obergum. Alle drie dorpen zijn wierden van voor de jaartelling. Daarnaast is in de wijk Ripperda ook nog de onbebouwde wierde aanwezig nl. de Ripperdawierde. Wierden zijn kunstmatige verhoogde plaatsen (vaak op een natuurlijke hoogte zoals een oeverwal) om droge voeten te houden bij opkomende vloeden. De wierden zijn ontstaan in de periode 500 v. Chr. tot ongeveer 400 n Chr. De Hunze stroomde vroeger langs Winsum. Doordat de Fivel langzaam maar zeker steeds verder verzandde werd de handelsroute via de Hunze steeds belangrijker. Als gevolg daarvan zal al in de vroege middeleeuwen Winsum een handelsnederzetting geweest zijn. Secretariaat OVWinsum: Pagina 2 [email protected] HUNZE FIVEL WINSUM Kaart van ca 100 jaar na Chr. De relatie met de zee wordt voor Winsum meteen duidelijk. Alle zwarte stippen zijn de Wierden. De wierden werden vooral op de oeverwallen van de rivierlopen gebouwd. Het bruine gedeelte zijn veengebieden, donkergroen staat voor de hoge kwelders en de licht groene gedeelten de lage kwelder gebieden. De Wierden werden bewoond vanaf 500 v Chr. Eerst alleen zomer. De aanslibbing van heel Noord Groningen is resultaat van de erosiestromen van de Alpen in de Noordzee. De slib wordt pas afgezet bij boven Nederland. Vandaar dat de grond erg vruchtbaar was en vol mineralen zat. Winsum, dorp met een stedelijk karakter. Dit deel van Noord Groningen was oorspronkelijk een grote kwelder, een onbedijkt gebied waar eb en vloed vrij spel hadden. De kwelder werd doorkruist door de Hunze, waarvan de benedenloop tegenwoordig het Reitdiep heet. Op de oostelijk oever van de rivier ontstonden vanaf de 4e eeuw voor Christus, deels door de slib dat bleef liggen na overstromingen, deel door mensenwerk. Op wierden gingen mensen wonen en ontstonden er dorpen onder andere Winsum en Obergum. In de eeuwen die volgden ontwikkelde Winsum- Obergum zich tot een belangrijke handelsnederzetting. In 1057 gaf de Duitse koning Hendrik IV toestemming voor een markt met munt- en tolrecht. De stichting van het Dominicanerklooster maakte het stadskarakter compleet. Dit veranderde toen de Stad Groningen de Winsumer stapel- en marktrechten in handen kreeg. Wanneer de staatsgezinde Winsum in 1581 tijdens de Tachtigjarige oorlog wordt platgebrand door de Spaanse gezinde Groningen gaat het stedelijk karakter nog verder verloren. Winsum en Obergum blijven in de daarop volgende eeuwen een bescheiden regionale centrumfunctie vervullen op het gebied van handel, industrie en vervoer. In en na de 19e eeuw kwam er nieuw leven in de brouwerij met onder meer kalkbranderijen een touwslagerij, een bierbrouwerij, molens, steenbakkerijen, een stoomzuivel- en vlasbereidingsfabriek, scheepswerven en een groenteconservenfabriek. De geschiedenis van Winsum en het hierin opgenomen dorpje Obergum is nog goed te herkennen in het landschap en aan de gebouwen. Secretariaat OVWinsum: Pagina 3 [email protected] Winsumerdiep. Het Winsumerdiep is een kanaal van het Boterdiep bij Onderdendam via het dorp Winsum naar het Reitdiep bij Schaphalsterzijl. Het is een overblijfsel van de Delf. De Delf is een, waarschijnlijk voor het jaar 1000 aangelegde, waterweg van Delfzijl ( = zijl in de Delf) naar Winsum. Het is de voorloper van het Damsterdiep en het Winsumerdiep, die oorspronkelijk met elkaar in verbinding stonden. De Delf had twee functies: * handelskanaal, om te voorkomen dat men over zee moest varen, een in die tijd gevaarlijke onderneming afwateringskanaal, * ter ontwatering van de door inklinking sterk gedaalde bodem van de reeds ontgonnen landerijen Het eerste gedeelte is het huidige Damsterdiep van Delfzijl (waar de Delf later met zijlen werd afgesloten) door Appingedam tot Winneweer. Van daar volgde het een gedeelte van de nu praktisch verzande Fivel en liep het langs de Delleweg. Dit gedeelte is nog nauwelijks herkenbaar. Delle is een verbastering van Delf. De naam Delf komt van 'graven, delven'. Er zijn meer watergangen met deze naam, zoals de Delf in de stad Emden. Ook de stad Delft dankt zijn naam aan een dergelijk water. De licht slingerende loop van het Winsumerdiep is een gevolg van de eb-en-vloedwerking uit de tijd dat het Reitdiep nog in open verbinding stond met de zee. In 1459 is Schaphalsterzijl en sluis aangelegd waardoor de open verbinding met zee werd afgesloten, Oorspronkelijk mondde het diep bij Oldenzijl even ten westen van Winsum uit in het Reitdiep, nu Oude Diepje. Het voormalige Winsumerdiep daar heet nu Oldenzijlsterdiepje. In 1856 is het kanaal verbreed om zo een betere afwatering te garanderen. Door Winsum was dit vanwege de bebouwing die dicht op het water stond niet mogelijk. Er werd toen een kanaal om het noordelijke deel van het dorp (Obergum) gegraven dat de naam Hulpkanaal om Obergum kreeg. De Boog. Tot 1808 waren Obergum en Winsum met elkaar verbonden door een houten ophaalbrug. In het Gronings heet zo’n brug een til. Plaatsnamen als Briltil en Enumatil verwijzen hiernaar. In 1808 legde de toenmalige gemeentesecretaris Geert Reinders de eerste steen van de gemetselde brug. 63.000 bakstenen en 110 vaatjes cement later was de Boog een feit. Op 10 mei 1940 besloot de Nederlandse legerleiding om alle bruggen tussen Zoutkamp en Delfzijl op te blazen in de hoop dat dit de opmars van de Duitsers zou vertragen. Ook de Boog werd opgeblazen waarbij de naast de brug staande juwelierswoning ook werd verwoest. Op 15 mei was Secretariaat OVWinsum: Pagina 4 [email protected] de capitulatie een feit en al op 25 mei werd besloten dat de brug herbouwd moest worden. In 1941 was de nieuwe brug klaar. Ook de woning werd herbouwd met in de gevel een herinneringssteen. Vanaf de brug is er een prachtig uitzicht over het Winsumerdiep. Jeneverbrug. Winsum en Obergum waren van oudsher door 2 bruggen over het Winsumerdiep met elkaar verbonden. De Boog en de Jeneverbrug. De Jeneverbrug is een hoge voetbrug een hoogholtje. De naam hangt samen met een voormalig cafe op de hoek Havenstraat, vanwaar Obergumers soms ietwat aangeschoten terugkeerden naar huis aan de overkant. Vanaf de Jeneverbrug kijk je in oostelijke richting uit op de haven van Winsum. In westelijke richting heb je een mooi zicht op de oplopende wierde van Winsum met de kerk en beide molens. Aan het eind van de haven, vlak voor de spoorbrug ligt de Helling. Dit is de voormalige scheepswerf met dwarshelling waar voornamelijk vrachtschepen werden gebouwd. Wijk de Brake. Deze waterrijke wijk is vernoemd naar de Borg de Brake die aan het eind van deze wijk heeft gestaan. Er is vanaf de waterkant hiervan niets te zien. Op de hoogte kaart is de locatie aangegeven. De Oude Ae. De Oude Ae (ook Oude Æ, Olde Ae, Olnij of Tolnij) is een watergang in de provincie Groningen en vormt de grens tussen de voormalige gemeenten Bedum en Winsum. Het water was oorspronkelijk van grote betekenis voor de afwatering, maar dat is in de loop van de tweede helft van de 20e eeuw steeds minder geworden. Nu watert slechts een gedeelte ten oosten van de spoorlijn Adorp - Roodeschool tussen de dorpen Adorp en Sauwerd af op de waterloop. De naam betekent letterlijk het oude water. De schrijfwijze Ae duidt op de Groningse uitspraak /ai/. Dit wordt echter niet meer als zodanig begrepen, zodat de "Hollandse" uitspraak /a-ee/ in zwang is gekomen. De bewoners in de wijde omtrek kennen het beter onder de naam Tolnij of Olnij, een assimilatie van 't Olde IJ. Het meest zuidelijke gedeelte ter lengte van ongeveer 600 m, gemeten vanaf de molen Koningslaagte, liep dwars door het voormalige gelijknamige waterschap. Dit gedeelte wordt ook wel de Kleine Ae genoemd. Op de waterstaatskaart van Groningen uit 1887/1888 staat dit zuidelijk deel als Nieuwe Ae aangeduid. Wetsingermaar. Het Wetsingermaar is een watergang die loopt van de Oude Ae tot het Reitdiep en heeft een lengte van 5,4 km. De voornaamste taak is de afwatering van het gebied tussen het Reitdiep en de Oude Ae ten zuiden ervan. Oorspronkelijk was het kanaal 3,7 km lang, omdat deze uitmondde in het toenmalige Reitdiep, het huidige Oude Diepje. Op deze plek lag de uitwateringssluis de Wetsingerzijl. In 1629 kwam het Garwerder Rak gereed, de rechttrekking van het Reitdiep langs Garnwerd. De afwatering kwam door de uitvoering in gevaar. Er werd daarom pal ten oosten van het Oude Diepje een leiding naar het zuiden gegraven, die het oorspronkelijke maar verbond met het Sauwerdermaar. In het Sauwerdermaar werd een zijl gebouwd, die de naam naar de vervallen sluis Wetsingerzijl kreeg. Het nieuwe kanaal en het meest westelijke deel van het Sauwerdermaar werden nu eveneens Wetsingermaar genoemd. Gemaal en sluis Tilburg. Het gemaal Tilburg is gelegen in het Wetsingermaar waar deze de weg van Sauwerd naar Winsum kruist. Het gemaal en de naastgelegen (kano)schutsluis zijn gebouwd in 2002 om de relatieve waterspiegelstijging als gevolg van de bodemdaling door de winning van aardgas te compenseren. De maximale maalcapaciteit bedraagt 90 m³ per minuut. Het gemaal werd ontworpen door Olga Architecten. Het gemaal is genoemd naar de vlakbijgelegen boerderij met die naam, deze boerderij is afgebroken door de te grote aardbevingsschade ten gevolge van de aardgaswinning. De naam is samengesteld uit: til, de boerderij staat aan een (voormalige) til (= brug) en uit: burg als verwijzing naar borg. Bij de aanlegwerkzaamheden voor het gemaal werd in oktober 2000 een neolithische nederzetting aangetroffen uit de trechterbekercultuur, waarbij resten van een trechterbekerrand en bewerkte vuurstenen (waaronder een pijlpunt) werden gevonden.