KULTURHISTORISK VEGBOK. TEMA KULTURHISTORISK VEGBOK. TEMA DET LITTERÆRE LANDSKAPET IDAR STEGANE Det er ein av klassikarane i den «Ved mit Edens Gjærde medvitet, så kvarv den dåmen snøgt frå Hestar og luffarar ser etter norske bokheimen, lyrikaren er en Kæmpevagt paafærde: littera tu ren. Den første som storma dette vasskrubbor i vegkanten. Olav Nygard frå Modalen, som vilde Jøkler splitte skyen ad; biletet, var HANS E. KINCK (1865-1926). Kva skal dei fangar oss inn med denne vemods- men i Styrkens Belte Han var også ein tilreisande, for så vidt med bensinstasjonar? Det litterære tonen over eit landskap som han om de barske Helte som han høyrde til embets mannssjiktet og kjende seg heime i, men som han har en Dise virket Rosens Blad». var komen til Strandebarm som smågut SUNNHORDLAND også på mange måtar kunne kjenna saman med fami lien. Interessa hans for Jaastad og Holms dikting er ei vidare - seg fanga i; misforstått og lite Men Welhaven har også eit skarpt kritisk folket i bygdene var av psykologisk og føring av den heimstaddiktinga som voks landskapet påakta som han var i samtida. blikk på land skapet og folket, i sine Billeder sosial art. Han la ikkje over noko for - fram frå 1880-åra. Der kan kvinn heringen Biletbruk og språkleg rikdom fra Bergens-kysten, til dels farga av for fat - skjønnande saga-dåm som Munch, men JENS TVEDT (1857-1935) reknast som den knyter Nygard sterkt til landskapet taren sin forfina og ur bane kulturhorisont. la vekt på å skildra menneska sine handle - sentrale forfattaren. Tvedt henta stoffet til «No reiser kvelden seg i vesterbrun, (R 328). Naturopplevinga hjå han trør på lette føter gjennom tun Skildringa hans av strile landet er prega av måtar og sinnsliv i saman heng med strid bøkene sine frå sunnhordlandsbygdene. lyrikarane våre gjev også vår eiga R og skuggeveven fjell-imillom hengjer. land skapoppleving ein djupare sarkasme meir enn av kunnskap ( 283). for levemåten og eit kulturliv som var Framstillingane hans i noveller og romanar Det gjeng ei kviskring gjennom kjørr og lyng resonnansbotn. Og då er vi, bokstave leg tala, ute i dei skapt under harde og heller prosaiske var i utgangs punktet naturalistisk opne, og og talatrosten skifter ljod og syng regio nale landskapa. vilkår. At diktinga hans òg fekk preg av at kunne verka utleverande. Tvedt framstilte han ikkje kjende bygdefolket skikke leg med avdagsskjelven under sine strengjer». MENNESKET innanfrå, er elles naturleg nok. Men ofte OG LANDSKAPET har nok dei barokke framstillingane hans andskapet og naturkreftene kan også vorte tekne altfor bokstav leg. vera ein motspelar. Sverre soga fortel, Derimot kjende sørfjordingane LARS knapt og dramatisk, om kam pen JAASTAD (1871-1926) og GRO HOLM L (1878-1951) bygdemiljøet frå innsida. kong Sverre og mennene hans fører mot eit uframkomeleg terreng og livsfarleg Med romanen Husmann og bonde (1911) snøstorm i fjella mellom Voss og Vik, på prøvde Jaastad å rikka litt på den oppfat - same måten som fjellet og snø stormen ninga at på Vestlandet var det liten skil nad trugar livet i «Stormen»; eitt av kapitla i på dei to gruppene. Med dei følgjande bøkene hans kom òg den moderne indu - SJUR BYGDS roman Valplassen (1921). Det er også naturen og landskapet med stribygda inn i litteraturen. Industristaden vind og vêr som er avgjerande for triv nad Røynsnes (Linde og Røynsnes, 1912) kan og framgang, når dei akademiske embets- identifisera st som Odda. Husmannsguten blir verks arbeidar og kjem ut i streik og mennene, biskopane BRUN, PAVELS og politisk strid. Motsetningane kjem dra- NEUMANN er kringom i distriktet på visitas. Stiftsprost – på det tidspunktet – matisk for dagen. Også Gro Holms forfattarskap er bygt Johan Nordahl Brun om talar landskapet i Illustrasjon til novellen «Han som var saa fæl Mjeld dalen og på Gjerstad på Osterøy kring sosial uro, og også her er Sør fjorden til at fri» av Hans E. Kinck. staden for hendingane. I trilogien om som vakkert, under visistasreisa til Ho- Tresnitt av Nikolai Astrup, 1917. sanger i 1795. Det same gjer biskop Løstøls f olket (Sut, (1932), Odelsjord (1933), Kår (1934)) fører ho inn i bonde littera - Neumann ein generasjon seinare. «DET UNDERDEILIGE Å kalla landskapet vakkert er av heller turen ein kvinneleg hovudperson som ut- HARDANGER» viklar leiar skap i grenda. Vi møter òg ny dato og først og fremst utvikla av Olav H. Hauge. ro mantikarane. Ein skjønnlitterær tekst Hardanger som reisemål og attraksjon er turismen i det førindustrielle Odda, sær- som omhandlar heile amtet, ja heile Vest - skapt av romantikarane; i litterær forstand leg skyss trafikken. Og Holm dreg fram landet, er nettopp eit romantisk dikt, særleg av HENRIK WERGELAND (1808-45) baksida: Både bonden og hesten dreg frå for komne menneske, både økonomisk og og ANDREAS MUNCH (1811-84). I Werge- arbeidet på garden, og inntekta av turist- sosialt, og vart mislikt fordi folk tykte dei «Bergens Stift» av J. S. WELHAVEN (1807- 1873), frå samlinga Digte (1838). Den lands store diktforteljing Den engelske Lods skys singa går like snart til drikke som til kjende seg att og kjende seg uthengde. Men diktande eg sit i hovudstaden og manar (1844) finn vi diktet Hardanger. Tre av fire levebrød. Seinare skreiv Holm romanen Tvedt skapte heltar frå nedste nivå i det fram eit minnestykke, i sterke roman tiske, strofer endar med formuleringa «i det De hvite kull (1936) med utgangsp unkt i fattige samfunnet. I somme av dei beste natur bilete og allegoriar; gripen av lengsel deilige Hardanger», ei gjentaking som vert fosse jobbinga og arbeidet på verket i romanane let han kvinner ta leiinga, og etter barn dommens landskap i vest: ytterle gare framheva til slutt med formu - Odda. Til saman har Jaastad og Holm framfor alt har dette lukkast i bøkene om leringa «underdeilige Hardanger». I neste drege inn i Hardanger-littera turen nye husmannsjenta Madli; Madli und’ Apalen dikt held forteljinga fram med same ut- sam funns- og land skapsformasjonar som (1900) og Guds løn (1906). Madlis uthal- tryk ket: «Der paa en af disse Tanger / i det kom med industriutbygginga. dande styrke har to grunn lag: tilhøvet deilige Hardanger». I vår tid òg er natur- og kultur landskap hennar til arbeidet og bruken av språket; Ein av desse tangane kan vera neset med i Hardanger sentralt i diktinga, som i begge delar utviklar ho i og frå det sunn- kyrkja i Tidemand og Gudes må leri lyrikken til OLAV H. HAUGE (1908– hordlandsmiljøet Tvedt plasserer henne i. Brudefærden i Hardanger. Til det skreiv 1994). Her er bilete frå fjell og fjord, frå Tvedt vart utgangspunktet for ein rik Andreas Munch diktet Brude færden (Nye plante- og dyreliv, frå arbeidsliv og høgtid, litteratur i Sunnhord land. (R195). Om Digte, 1851) som også har vore med på å svært ofte namn gjevne stader og landskap. heimstad diktarane hadde utdanning, var plassera Hardan ger på det romantiske Mange gonger er Hauges motiv reiser på det gjerne lærarsk ule som Tvedt, eller litteratur kar tet: «Det aander en tindrende Som- sjø og land – og ikkje alltid med til slutnad folkehøg skule som RAGNVALD VAAGE merluft/ Varmt over Hardanger fjords Vande». til moderne fart og ressursbruk. Som i (1889-1966) frå Sunde. Vaage skreiv dikt, Om Hardanger med si fruktbløming Hestar og luffarar (1971): forteljingar og barnebøker; han var bonde 152 Heimen til Olav Nygard i Modalen. framleis har ein romantisk dåm i turist - og folke talar. Dikta hans kan vera sansingar 153 DET LITTERÆRE LANDSKAPET KULTURHISTORISK VEGBOK. TEMA KULTURHISTORISK VEGBOK. TEMA DET LITTERÆRE LANDSKAPET frå landskapet og naturen. Rett ofte tek lesnad. Det er også romanane hans for for tida. Ein del av det dei skriv, har lite Men først og fremst har Nordhord land Ein viktig norsk prosaist frå same trak - Voss har viktige forfattarar etter Sivle dei utgangspunkt i arbeidsliv og folkeliv, vaksne, ikkje minst dei aller nyaste bøkene. synbert med landska pet å gjera, men ein ein stor forfattar, lyrikaren OLAV NYGARD tene, frå Evanger, er BJØRN RONGEN òg. Både sosialhistorisk og kultur historisk og ofte er dei humorist iske. Ein framand fugl i dette landskapet var god del har det. Øklands Amatør-album (1884-1924) frå Modalen. Bilet bruk og (1906-1983) som i noveller og romanar er SJUR BYGD (1889-1985) sine romanar Vaage var ein av dei som følgde opp realisten TORBORG NEDREAAS (1906-87), (1969) som han sjølv kallar «landskaps - språkleg rikdom knyter han til landskapet, var oppteken av moderne samfunns - og noveller frå Myrkdalen interessante. barnelitteraturen på nynorsk med sju som budde som barn på Stord om som - roman», samsvarar med ein tendens i sam- slik vi møter han i innleiinga til denne spørsmål. Mest kjend er ein romanserie Og aller mest interesserer menneska han i bøker 1923-1960. I klassikaren Gutane rane (R211). Ho flytta tilbake først i tidslit teraturen til å gje personane liv i artikkelen. som har særleg interesse for reising og sam- dette, den psykologiske samanhengen paa Tedneholmen (1923) er borna fram stilte 1940-åra; budde der med søner og mor høve til miljøet; «omgjev nads litteratur» Landskapet sette også preg på dikta til ferdsle, trilogien om bygginga av Ber gens bana: mellom sinnet og dei ytre vilkåra. Ein rik ut frå sine føresetnader. Hovudpersonen under krigen og fødde familien med å (etter engelsk «environment») var eit den andre kjende nordhord lands lyrikaren, Toget over vidda (1956), I jøku lens skygge biletbruk knyter menneska til naturen. Torvall opplever mange vaksne som autori- fiska og skriva vekebladnoveller. Hausten aktuelt litterært omgrep. Frå Strandebarm ASLAUG LÅSTAD LYGRE (1910-1966) frå (1957) og Klart for tog (1958). Natur bilete i samband med men neskeleg tære, dumme og in konsekvente, og 1945 kom to novellesamlingar.