Parafie I Kościoły Diecezji Gliwickiej

Parafie i kościoły diecezji gliwickiej

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 UNIWERSYTET OPOLSKI * WYDZIAŁ TEOLOGICZNY Seria: Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku 94

Parishes and churches Parafie i kościoły of the Diocese of Gliwice diecezji gliwickiej

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 ks. Piotr Górecki

Parafie i kościoły diecezji gliwickiej

GLIWICE – OPOLE 2017

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 © Copyright by Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego Opole 2017

Seria wydawnicza: Diecezja Gliwicka – Dziedzictwo i Misja 1

Recenzenci: ks. dr hab. Tomasz Moskal, prof. KUL – Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II ks. dr hab. Henryk Olszar – Uniwersytet Śląski

ISBN 978-83-65860-01-9

Korekta: Józef Chudalla Projekt okładki: Wojciech Lippa Skład komputerowy i redakcja techniczna: Jerzy Bosowski

Adres: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego UO ul. kard. B. Kominka 1a, PL 45-032 Opole tel. (+48) 77 44 11 502; e-mail: [email protected]

Druk: Wydawnictwo i Drukarnia Świętego Krzyża ul. Katedralna 8a, PL 45-007 Opole tel. (+48) 77 453 94 93; www.wydawnictwo.opole.pl

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Wykaz skrótów

AAS „Acta Apostolicae Sedis”, Roma 1909– ABMK „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, Lublin 1959– AKD Gliwice Archiwum Kurii Diecezjalnej w Gliwicach GN „Gość Niedzielny”, Katowice 1924– KMZ „Kroniki Miasta Zabrza”, t. I–XVII, Zabrze 1967–1993; wzno- wienie serii od 2009 r. „Oberschlesien” „Oberschlesien. Zeitschrift zur Pflege der Kenntnis und Vertre- tung der Interessen Oberschlesiens”, Breslau 1901–1945 OH „Oberschlesische Heimat”, Oppeln 1905–1945 O.S. (OS, O/S) Oberschlesien (Górny Śląsk), przedwojenny skrót dodawany do nazw miejscowości Górnego Śląska, stosowany w różnych, do- zwolonych gramatycznie formach RMwG „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, Gliwice 1985– RTSO „Rocznik Teologiczny Śląska Opolskiego” (później „Studia Teo- logiczno-Historyczne Śląska Opolskiego”), Opole 1968– SL „Szkice Lublinieckie”, Lubliniec 1995– SSHT „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”, Katowice 1968– WDG „Wiadomości Diecezji Gliwickiej” 1992– WUDO „Wiadomości Urzędowe Diecezji Opolskiej”, Opole 1945– ZG „Zeszyty Gliwickie”, Gliwice 1963– ZL „Ziemia Lubliniecka”, Lubliniec 1996– ZT „Zeszyty Tarnogórskie”, Tarnowskie Góry – Miasteczko Śląskie 1985–

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Słowo biskupa gliwickiego Jana Kopca

W jubileuszowej atmosferze 25-lecia istnienia diecezji gliwickiej otrzymaliśmy dwa ważne wydawnictwa: schematyzm – Rocznik Diecezji Gliwickiej 2017, ukazu- jący aktualny stan instytucjonalny i personalny diecezji, oraz prezentowaną pu- blikację – Parafie i kościoły diecezji gliwickiej. Obie te książki łączy ważny przekaz: ukazać strukturę wspólnoty kościelnej, realizującej swoje doczesne i transcendentne zadania, kierując się zasadami Ewangelii według wskazań apostolskich reguł. Z apostolskich fundamentów wyrasta diecezja, odwołująca się do woli i ustanowienia samego Zbawiciela, a jej aktywność w ciągu minionych wieków wyznaczała wzgląd pozytywnego odpowiadania na potrzeby wierzącego człowieka. Wiadomo więc, że w ramach diecezji dość wcześnie rozwijała się już dynamicznie sieć mniejszych jednostek duszpasterskich, które okrzepły jako sieć parafialna, co znamy także dzisiaj. Z biegiem czasu wypracowano dla nich szczegółowe prawne i kanoniczne ramy, precyzyjnie starano się określić jej podstawy materialne oraz reguły współist- nienia parafii ze strukturą cywilną wioski, osiedla czy miasta. Wspólnota kościelna i religijna nie może być bowiem wyizolowana z normalnego, społecznego osadze- nia w ramach ludzkiej aktywności, w której każdy człowiek przychodzi na świat, rozwija się i realizuje wszystkie swoje potrzeby, starając się przy tym nie zaniedbać odniesienia do Najwyższego Pana i Stwórcy. Z tego powodu także historyków róż- nych specjalności interesowała zawsze, a może jeszcze bardziej dzisiaj, perspektywa dziejowa w odniesieniu do tej podstawowej komórki Kościoła. To poprzez parafie potrafimy uchwycić rzeczywistą kondycję Kościoła, a także przyglądnąć się jej możliwościom wypełniania pokładanych w niej nadziei. To nastawienie kieruje na ustawiczne wzrastanie w nadprzyrodzonej sferze, skazując na przynaglenie ku dojrzewaniu każdego człowieka ochrzczonego do pełni doskonałości, czyli świę- tości. Zdajemy sobie sprawę z tego teologicznego zakotwiczenia, jednak w życiu codziennym przybiera ono kształt bardzo ściśle określonej wspólnoty. To ona musi uwzględniać terytorialny zakres przynależności do określonej świątyni, która staje

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 8 Słowo biskupa gliwickiego Jana Kopca się w każdym przypadku punktem odniesienia w szukaniu istoty własnej tożsamo- ści, uosobionej w duszpasterzu i jego pomocnikach. Rozwijające się w ciągu wieków formy angażowania się w służbie człowiekowi, m.in. poprzez parafialne szkoły, przytułki dla osób słabych i potrzebujących, podejmowane są i dzisiaj coraz bardziej w otwartej płaszczyźnie dialogu, z wydawaniem prasy, publikacji, animowaniem spotkań nie tylko wokół sakramentalnej rzeczywistości, którymi może być dzia- łalność kulturalna w obrębie muzyki, teatru, nie zapominając przy tym o Caritas. Nie trzeba nadzwyczajnego wysiłku, by dostrzec, że w celu włączenia się w takie świadczenia o chęci wypełniania Chrystusowego zaproszenia nieodzowne okazy- wało się w każdej epoce zabezpieczenie materialne i finansowe, by nurty życia nie kończyły się tylko na słownych deklaracjach. W takim nastawieniu, ujawnianym przez stulecia, łatwo odkrywamy rozbudowane formy zaangażowania wiernych, od pomocników kapłana w zakrystii i przy ołtarzu, poprzez członków bractw religijnych, chórów kościelnych, aż do bardzo już dzisiaj rozbudowanych wspólnot, po- szukujących najbardziej optymalnych form wypowiadania się w przeżywaniu swej wiary i cieszących się poczuciem wyjątkowej, najczęściej ponadparafialnej łączności w tej aktywności. To atomizowanie się wspólnot ludzi wierzących w Chrystusa było zauważalne zawsze i refleksja nad tym fenomenem może dla każdej epoki odkryć bogactwo duchowe, tkwiące w poszczególnych członkach, budujących rozpozna- walną rzeszę Ludu Bożego. Skoro więc bogactwem Kościoła Chrystusowego są żywotne parafie, przynagla- jącym postulatem stawało się już od wieków pochylenie się nad rekonstrukcją ich przeszłości, starając się wydobyć z niej bogate doświadczenia. W tym dziele uży- teczna jest nade wszystko dokumentacja źródłowa, wypracowana przez członków parafii różnych szczebli, na pewno z wiodącą osobą duszpasterza, ustanawianego i proklamowanego legalnie przez rządcę diecezji. Ta spuścizna archiwalna stanowi najcenniejsze i kompetentne oparcie dla przyglądania się, jak rzeczywiście konkret- na parafia wypełniała w przeszłości swoje zadania. Intrygowało to badaczy od zarania Kościoła, dlatego troska o ową dokumentację w praktyce Kościoła znajdowała się niezmiennie w kręgu zainteresowania władz diecezjalnych, z przeprowadzanymi wizytacjami kanonicznymi na czele. Gdy wypracowano coraz dojrzalsze i bardziej przenikliwe zasady metodologiczne, tym wyraźniejsza i precyzyjniejsza stawała się praca historyków, z której dzisiaj możemy korzystać. Ilustracją tego długiego procesu badawczego jest bardzo obfita już historiografia w odniesieniu do dziejów parafii w poszczególnych krajach, zarówno w ujęciu na przestrzeni wieków, czy tylko w wybranych epokach. W ten nurt wpisują się prezentowane wydawnictwa, w których materiał historyczny został opracowany przez ks. dr. Piotra Góreckiego. Jego wysiłek okazał się przydatny, ponieważ powstało dzieło zawierające podsta- wowy materiał historyczny, do którego sięgać powinien każdy zainteresowany

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Słowo biskupa gliwickiego Jana Kopca 9 przeszłością pojedynczej parafii na tle szerokiej panoramy dziejowej. Już wstępna refleksja o formowaniu się sieci parafialnej na terenie naszej diecezji, co najmniej od ustanowienia diecezji wrocławskiej w 1000 r., poprzez przyglądnięcie się wzajem- nym uzależnieniom między historią polityczną i ustrojową kolejnych organizmów państwowych na naszym terenie – w łączności z przemianami w łonie samego Kościoła Chrystusowego – spełnia pożyteczną funkcję przewodnika do szczegó- łowych odniesień, tworzących każdą pojedynczą parafię. Trzon publikacji stanowi przegląd historycznych losów wszystkich 156 parafii, składających się na diecezję gliwicką w jej jubileuszowym momencie dziejów. Pogrupowane w 18 dekanatach, wraz z dołączonym materiałem fotograficznym poszczególnych kościołów, nawią- zują do wcześniej wydanego schematyzmu i stanowią z nim idealną jedność. Z tego względu jego znaczenie jest zupełnie przekonujące i na pewno będzie docenione. Nie ukrywam, że zamyślenie się nad dziejowymi ramami i uwarunkowaniami pojedynczej parafii zawsze kierować będzie ku pytaniom o rozumienie także przez nasze pokolenie praw rządzących zachowaniem się ludzkich społeczności. Ten wzgląd definiujemy najczęściej jako nieodzowny postulat rozumienia procesów dziejowych. Z dumą odnotujemy pomyślny zawsze moment ustanowienia parafii – od głębokiego średniowiecza do naszych dni. Poszukiwać będziemy zrozumienia losów świątyni, stanowiącej w każdym przypadku najbardziej precyzyjny znak istnienia parafii. Będziemy mieli okazję zagłębić się w rejestry poprzedników, konkretnych ludzi, utrwalonych w rejestrach ochrzczonych, zawierających małżeństwa czy zmarłych, dziękując Soborowi Trydenckiemu (1545–1563) za nałożenie obowiązku prowadzenia tych wykazów w każdej parafii. Zastanawiać się będziemy, dlaczego na Górnym Śląsku tak zróżnicowane było natężenie procesów reformacyjnych po wystąpieniu Marcina Lutra przed pięciu wiekami. Bez wątpienia zainteresuje też żywotność katolicka w warunkach państwa pruskiego i niemieckiego, kiedy procesy industria- lizacyjne i urbanizacyjne na naszym terenie zaowocowały bardzo prężnym nurtem powstawania nowych miejscowości, w których wyrastały kościoły, biskupi tworzyli parafie, osiedlały się rodziny zakonne – męskie i żeńskie. Niemałe zainteresowanie wzbudzą pytania o fenomen oparcia się Kościoła w bliższych nam czasach na przy- kładzie konkretnych parafii i ataków systemów totalitarnych. Z pewnością niniejsza publikacja stanowić będzie kompetentny punkt wyjścia, by rozbudzić w sobie zachętę do pogłębiania i poszerzania wiedzy o własnej identyczności, która rozpoczęła się z chwilą pojawienia się pierwszych akcentów na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia chrześcijańskiej ery w Europie Środkowej. Zachęcam do tego wysiłku! Nasze pokolenie odczuwa już stopniowe zmęczenie w świadczeniu autentycznej łączności z żywym Jezusem Chrystusem, działającym w Kościele. Potrzeba nam więc zdecydowanie nowego impulsu, by odnowić i uzasadnić nasz wybór tej właśnie drogi. Temu dziełu – w moim przekonaniu – ma służyć

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 10 Słowo biskupa gliwickiego Jana Kopca rozpoczęty w marcu tego roku Pierwszy Synod Diecezji Gliwickiej. Niech nasza życzliwość i otwarta postawa ułatwi budzenie się owocnych projektów, jak dziś głosić radość trwania przy Chrystusie w Jego świętym Kościele. Na pewno znajomość do- świadczeń poprzedzających nas pokoleń doda energii i siły, by podjąć taki wysiłek. To dlatego bardzo serdecznie polecam niniejsze opracowanie, by od czegoś każdy z nas mógł rozpocząć odnawianie swego przymierza z Kościołem, ujawniającym się przez własną parafię. Odnówmy wdzięczność za wiarę otrzymaną w momencie chrztu. Współczujmy błędom, popełnionym przez dawne pokolenia, ale i przez nas samych, nauczmy się przepraszania naszego Pana za zaniedbania i powstańmy do uczciwego odnawiania przyjętych zobowiązań. Ks. dr. Piotrowi Góreckiemu, Autorowi opracowania materiału historycznego, panu Januszowi Moczulskiemu, pracowitemu fotografowi utrwalającemu mate- rialny obraz świątyń na terenie naszej diecezji, wszystkim Osobom współpracu- jącym w nadaniu temu dziełu dojrzałego kształtu – nade wszystko Wydawnictwu i Drukarni Świętego Krzyża w Opolu za druk i szatę graficzną – wyrażam moją serdeczną wdzięczność.

Gliwice, 29 czerwca 2017 r. + Jan Kopiec w uroczystość Biskup Gliwicki Patronów Diecezji Gliwickiej

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Wprowadzenie. Duchowe dziedzictwo diecezji gliwickiej

Kiedy 25 lat temu Ojciec święty Jan Paweł II bullą Totus Tuus Poloniae populus z 25 marca 1992 r. zreorganizował strukturę Kościoła katolickiego w Polsce, po- wstała wtedy również nowa diecezja – gliwicka, która razem z diecezją opolską i archidiecezją katowicką utworzyła nową metropolię górnośląską1. Terytorium diecezji gliwickiej (zaledwie 2 250 km2) zostało wydzielone z północnej części diecezji katowickiej i południowo-wschodniej części diecezji opolskiej. Korzenie wszystkich trzech diecezji wchodzących w struktury nowo utworzonej metropolii sięgają tradycji biskupstwa wrocławskiego utworzonego w 1000 r. Tereny obecnego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego należały w głównej mierze do dwóch średniowiecznych dekanatów: pszczyńskiego i bytomskiego, które kościelnie przynależały do powstałej również w 1000 r. diecezji krakowskiej, politycznie zaś wchodziły w skład księstw śląskich2. Powstanie parafii i tworzenie sieci dekanalnej uzależnione było od rozwoju gospodarczego tychże terenów, które do początku XIX w. stanowiły słabo zamieszkałe peryferia Górnego Śląska, z niewielkimi mia- stami: Bytomiem, Gliwicami, Lublińcem, Pyskowicami, Tarnowskimi Górami, Toszkiem i Woźnikami. Po tragedii rozbiorów dawnej Rzeczypospolitej, na mocy bulli papieża Piusa VII De salute animarum z 16 lipca 1821 r., dekanaty bytomski i pszczyński przyłączono do diecezji wrocławskiej. Znaczący wzrost uprzemysło- wienia Górnego Śląska spowodował, że dawne miasteczka i wioski przeobraziły się w wielkoprzemysłowe ośrodki miejskie. Szybki wzrost demograficzny wymuszał odważne działania, które zmierzały do budowy nowych kościołów i tworzenia odrębnych parafii. Polityczny podział Górnego Śląska w 1922 r. doprowadził do wyodrębnienia z części przyznanej odrodzonej Polsce diecezji katowickiej, którą powołano do życia w 1925 r. W 1945 r. nastąpił dalszy podział archidiecezji wro- cławskiej. 15 sierpnia 1945 r. powstała administracja apostolska Śląska Opolskiego, obejmująca w swej południowej części zachodnie krańce Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Powstanie w 1992 r. diecezji gliwickiej paradoksalnie połączyło

1 Jan Paweł II, Bulla „Totus Tuus Poloniae populus” z 25 marca 1992 r., AAS 84 (1992), nr 12, s. 1108–1109. 2 Zob. J. Knossalla, Das Dekanat Beuthen O/S in seinem schlesischen Teil, Kattowitz 1935, s. 6.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 12 Wprowadzenie. Duchowe dziedzictwo diecezji gliwickiej w swojej strukturze podzielone XX-wiecznymi konfliktami tereny Górnego Śląska, niwelując tym samym – przynajmniej częściowo – dawne, polityczne, a w konse- kwencji również i kościelne podziały. Można powiedzieć, że patrząc na terytorium diecezji gliwickiej, skupiającej w sobie dziedzictwo dawnych dwóch górnośląskich diecezji, oraz na jej granice, będące wypadkową politycznych podziałów, historia Kościoła katolickiego na Górnym Śląsku zatoczyła duże koło i ponownie scaliła w granicach jednej metropolii dwa Kościoły partykularne: opolski i katowicki. Poplebiscytowe granice w zasadzie przestały istnieć. Kształcący się w jednym seminarium duchownym kandydaci do kapłaństwa dają nadzieję, że podziały te są już tylko historyczne. Oprócz wspólnego dziedzictwa przeszłości parafie dzisiejszej diecezji gliwickiej łączy ich postindustrialny charakter oraz specyfika śląskiej kultury i obyczajów. Należące poprzednio do diecezji opolskiej miasta: Gliwice, Zabrze, Bytom i Pyskowice stanowiły wcześniej odrębny rejon duszpasterski, którym od 1981 r. opiekował się ówczesny opolski biskup pomocniczy Jan Wieczorek. Kościelne zmiany z 1992 r. były niejako wypadkową podejmowanych w poprzednich latach działań duszpasterskich. Terytorium obecnej diecezji gliwickiej składa się w 60,6% z terytorium dawnej diecezji opolskiej i w 39,4% z dawnej diecezji katowickiej. Diecezja podzielona jest na 18 dekanatów. Jej północną część tworzą dekanaty wchodzące wcześniej do diecezji katowickiej: Lubliniec, Sadów, Tarnowskie Góry, Tarnowskie Góry-Stare Tarnowice i Woźniki. Południową część diecezji gliwickiej stanowią dekanaty należące wcześniej do diecezji opolskiej: Bytom, Bytom-Miechowice, Gliwice, Gliwice-Łabędy, Kuźnia Raciborska, Pyskowice, Toszek, Zabrze i Zabrze-Mikulczyce. Kolejne cztery dekanaty zostały utworzone przez bpa Jana Wieczorka na mocy dekretów z 12 maja i 25 czerwca 1992 r.: Gliwice-Ostropa, Gliwice-Sośnica, Pławniowice i Żyglin. Początkowo diecezja liczyła 145 parafii, z których 50 należało uprzednio do diecezji katowickiej, a 95 do diecezji opolskiej. Obecnie diecezja liczy 156 parafii. Ponadto na jej terenie znajdują się 3 parafie niepodlegające jurysdykcji biskupa gliwickiego. Są nimi 2 parafie wojskowe, w Gliwicach i Lublińcu, oraz parafia obrządku ormiańskiego – w Gliwicach. Na terenie diecezji jest obecnie 190 kościołów. Oprócz 156 kościołów parafialnych znajduje się tutaj 17 kościołów filialnych i 17 innych kościołów (często o zabytkowej strukturze, które do czasu wybudowania nowych świątyń pełniły funkcję kościołów parafialnych). Dodatkowo na terenie diecezji jest 118 kaplic: szpitalnych, zakonnych, więziennych lub w domach rekolekcyjnych, gdzie również sprawuje się regularnie Msze św. Całość uzupełniają liczne kapliczki, kaplice cmentarne i przydrożne krzyże, będące niemymi świadkami wiary tutejszych mieszkańców3.

3 Informacje dotyczące obecnego stanu diecezji gliwickiej pochodzą z przesyłanych każdego roku do Stolicy Apostolskiej zestawień statystycznych (Annuum Ecclesiae Census). Pracami tymi

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Wprowadzenie. Duchowe dziedzictwo diecezji gliwickiej 13

W 25. rocznicę powołania do życia diecezji gliwickiej zrodził się pomysł takiego opracowania dziejów diecezji gliwickiej, które uwzględniałoby również bogate dziedzictwo przeszłości kościelnej tychże terenów. Wychodząc naprzeciw tymże oczekiwaniom pragnę zainicjować duży projekt badawczy noszący tytuł: „Diecezja Gliwicka – Dziedzictwo i Misja”. W części pierwszej (warto nadmienić, że nie jedynej części historycznej) chciałem dać pełny zarys historii wszystkich Kościołów lokalnych tworzących diecezję wg jednej metody, która byłaby właściwym sobie leksykonem 156 parafii diecezji gliwickiej. Sporych rozmiarów zasób źródłowy oraz potrzeba stworzenia jak najbardziej zwięzłej syntezy zadecydowały o tym, aby publikacja opierała się właśnie na metodzie leksykograficznej. Metodę tę, jako właściwy sposób badań nad spuścizną dziejową Kościołów lokalnych, propagował znany historyk Kościoła – ks. prof. Erwin Gatz4. Wydawane pod jego redakcją leksykony kościelne dotyczące historii poszczególnych diecezji, tworzących je parafii oraz pełnionej przez nie szero- ko rozumianej aktywności kościelnej wymienia się dzisiaj jako jedne z ważniejszych dzieł historycznych napisanych po Vaticanum II5. Celem niniejszej publikacji nie jest ukazanie całego dziedzictwa diecezji: duchowego i duszpasterskiego. Wiemy, że kondycję Kościoła, gwarantującą pomyślne jego posłannictwo, najdokładniej odzwierciedla na poziomie lokalnych wspólnot pozycja parafii z ich duszpasterzami i strukturami. Ich kondycję na przestrzeni wieków można zauważyć, chociażby poprzez wnikliwe studia nad uposażeniem parafii i ich aktywnością duszpasterską oraz tworzone inicjatywy: szkoły, przytułki i szpitaliki, wsparcie zakonne itp. Inny charakter tych inicjatyw cechował parafie w średniowieczu, inne aspekty były bardziej istotne w najnowszych czasach, a jeszcze inne akcenty kładzie się w obecnym czasie. Badania te wymagają jeszcze sporo pracy. W niejednym archiwum kryją się źródła, dzięki którym i ta wiedza zostanie kiedyś przybliżona czytelnikowi. Celem niniejszej pozycji jest przede wszystkim ukazanie dziedzictwa materialnego diecezji: z drzewa, kamienia i cegły. Można je wskazać i syntetycznie scharakteryzować, chociażby na podstawie rozwijającej się przez wieki sieci parafialnej i dekanalnej oraz dzięki prowadzonym przez wieki budowom obiektów sakralnych, będących owocem wiary ówczesnych mieszkańców. zajmuję się od 2008 r. Kopie wszystkich wykazów przechowywane są w Archiwum Kurii Diecezjal- nej w Gliwicach. Zob. AKD Gliwice, sygn. AA 23, Annuum Ecclesiae Census, t. I–XVI (1993–2016). 4 Ks. prof. Erwin Gatz (1933–2011), niemiecki teolog i historyk Kościoła, w latach 1975–2010 rektor Campo Santo Teutonico w Rzymie oraz dyrektor instytutu naukowego Görres-Gesellschaft zur Pflege der Wissenschaft. 5 Zob. E. Gatz (red.), Geschichte des kirchlichen Lebens in den deutschsprachigen Ländern seit dem Ende des 18. Jahrhunderts, t. I–VIII, Freiburg im B. 1991–2008 (szczególnie t. I serii: Die Bi- stümer und ihre Pfarreien, Freiburg im B. 1991); tenże (red.), Die Bistümer des Heiligen Römischen Reiches. Von ihren Anfängen bis zur Säkularisation. Ein historisches Lexikon, Freiburg im B. 2004; tenże (red.), Die Bistümer der deutschsprachigen Länder. Von der Säkularisation bis zur Gegenwart. Ein historisches Lexikon, Freiburg im B. 2005.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 14 Wprowadzenie. Duchowe dziedzictwo diecezji gliwickiej

Okazją do napisania książki był wspólny projekt, stworzony przez pracowników Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego i Kurii Diecezjalnej w Gliwicach, mający na celu wydanie jubileuszowego schematyzmu diecezji gliwickiej. W trakcie kompletowania materiałów zrodziła się idea opracowania historii wszystkich parafii. Zadanie to było tym bardziej aktualne, że dotychczasowe próby w zasadzie ograniczały się do poszczególnych dekanatów, stąd też nie dawały pełnego obrazu wszystkich wspólnot lokalnych diecezji. Do takich opracowań należy zaliczyć publikacje ks. Herberta Jeziorskiego o dekanatach tarnogórskim i żyglińskim z 1995 r.6 W 2006 r. ten sam autor raz jeszcze opracował zwięzłe charakterystyki historii parafii leżących na ziemi tarnogórskiej, a wchodzących w skład dekanatów: Tarnowskie Góry, Tarnowskie Góry-Stare Tarnowice i Żyglin7. Podobne publikacje wydano w przypadku kościołów bytomskich. W 1991 r. ukazała się publikacja pod redakcją Jana Drabiny, będąca zbiorem artykułów o dzielnicach Bytomia i ich zabytkach, także o budowlach sakralnych8. Podobna publikacja, autorstwa Haliny i Zbigniewa Łabęckich, ukazała się w 1992 r.9 W 2007 r. we współpracy z partnerskim miastem Recklingshausen wydano niewielki album, prezentujący kościoły obu miast. Zawar- te w nim informacje o świątyniach są jednak bardzo oszczędne10. Niepowodzeniem zakończyła się inicjatywa opracowania zwięzłych historii parafii przez wydawnictwo „Ikona” z Bydgoszczy. Jego pracownicy planowali stworzenie trzytomowej serii: Kościoły diecezji gliwickiej. Nasze dziedzictwo. Dotychczas ukazał się pierwszy tom serii, w którym w formie albumu zaprezentowano krótkie charakterystyki parafii z sześciu dekanatów: Gliwice, Gliwice-Łabędy, Gliwice-Ostropa, Gliwice-Sośnica, Kuźnia Raciborska i Pławniowice11. Skąpy materiał dokumentacyjny oraz niezręcz- ne tłumaczenia polskich tekstów na język niemiecki zadecydowały o tym, że nie przedłużono umowy na opracowanie dwóch kolejnych tomów. Wciąż najlepsze historie parafii zawierały kolejne wydania roczników diecezjalnych, sporządzone przez pierwszego archiwistę Kurii Diecezjalnej w Gliwicach, Józefa Bonczola12. Nie bazowały one jednak ani na źródłach przechowywanych w archiwach parafialnych, ani na dokumentach zgromadzonych w Archiwum Kurii Diecezjalnej w Gliwicach. Pierwsze próby mojego autorstwa, szczególnie dotyczące weryfikacji zamieszczo-

6 H. Jeziorski, Dekanat Tarnowskie Góry (diecezja gliwicka), Bytom-Sucha Góra 1995; tenże, Dekanat żygliński (diecezja gliwicka), Bytom-Sucha Góra 1995. 7 Tenże, Kościoły i parafie rzymskokatolickie na ziemi tarnogórskiej, Tarnowskie Góry 2006. 8 J. Drabina (red.), Z dziejów dzielnic Bytomia, Bytom 1991. 9 H. Z. Łabęccy, Kościoły i kaplice Bytomia, Bytom 1992. 10 J. Bonczol, G. Möllers, Kirche der Partnerstädte Recklinghausen und Beuthen. Kościoły miast partnerskich Bytomia i Recklinghausen, tłum. J. Bonczol, Bytom 2007. 11 J. Gulczyńska (wyd.), Kościoły diecezji gliwickiej. Nasze dziedzictwo. Kirchen der Diözese Gleiwitz. Unsere Erbe, tłum. B. Słobodzian, t. I, Bydgoszcz [2011]. 12 B. Koj (red.), Rocznik diecezji gliwickiej 1998, Gliwice 1998; tenże (red.), Rocznik diecezji gliwickiej 2002, Gliwice 2002.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Wprowadzenie. Duchowe dziedzictwo diecezji gliwickiej 15 nych danych, zamieszczono w roczniku diecezjalnym z 2012 r.13 W trakcie ich pisa- nia zauważyłem, że liczne informacje historyczne były nieprawdziwe lub legendarne, inne zaś wymagały weryfikacji na podstawie dostępnych źródeł. Na potrzeby niniejszej publikacji pierwsze teksty o historii poszczególnych parafii napisałem wiosną i latem 2016 r. Bazą źródłową do ich sporządzenia były teczki wszystkich parafii diecezji gliwickiej, przechowywane w Archiwum Kurii Diecezjalnej w Gliwicach w zespole akt lokalnych (Acta localia). Różny jest zasób ich proweniencji. W przypadku parafii należących przed 1992 r. do diecezji katowickiej najstarsze dokumenty, jakie przekazano do powstałej w 1922 r. Administracji Apo- stolskiej w Katowicach, pochodzą z dawnego Archiwum Wikariatu Generalnego we Wrocławiu. Są to akta, których bieg spraw jeszcze się toczył, stąd kancelaria biskupia przekazała je nowej komórce kościelnej. Akta te oraz dokumentacja wy- tworzona w czasie przynależności parafii do diecezji katowickiej zostały przekazane w 1992 r. diecezji gliwickiej. Podobnie zgromadzono akta lokalne dotyczące parafii byłej diecezji opolskiej. W tymże przypadku początki zgromadzonej dokumentacji przypadają na 1945 r., chociaż czasami znajdują się w nich akta starsze, dołączone w formie kopii z archiwów parafialnych. Podstawowym źródłem stały się proto- koły wizytacyjne parafii, akta budowy obiektów kościelnych i ich dokumentacja techniczna. Nieocenionym źródłem okazały się archiwalia przechowywana w archiwach parafialnych. Dogłębną kwerendę tychże akt prowadziłem jako archiwista kurialny w latach 2007–2013. Ze względu na surowe rygory wydawnicze zmuszony zostałem do skrótowego i syntetycznego zastosowania aparatu krytycznego przy- pisów i wykazu bibliograficznego. Gdyby tego nie uczyniono, zapis bibliograficzny znacznie przekroczyłby rozmiary samego dzieła, którego celem ma być przecież synteza. Wspomnę tylko, że zespół akt lokalnych liczy łącznie 216 teczek archiwal- nych (31 m.b. akt), a sporządzony spis wszystkich archiwaliów przechowywanych w parafiach przekracza 900 stron maszynopisu. Najnowsze informacje o każdej z parafii zgromadzono na podstawie przeprowadzonych w 2012 i 2016 r. statystyk, jakie wysłano do każdej z parafii. Również w tymże przypadku pominięto ich cyto- wanie, ponieważ zbiór ten przekracza 300 pojedynczych jednostek, zdeponowanych w archiwum kurialnym jako dokumentacja kategorii B. Informacje historyczne zweryfikowano na podstawie licznych opracowań po- szczególnych parafii, których spis zamieszczono w bibliografii niniejszej pracy (łącz- nie 257 opracowań). Moim zamiarem nie było wykorzystanie wszystkich pozycji naukowych, które zbyt mocno zwiększyłyby rozmiary opracowania. Trzeba więc przynajmniej wspomnieć o pozostawionych do dzisiaj średniowiecznych spisach świętopietrza i rejestrach źródeł przechowywanych w dawnych archiwach, o no-

13 P. Górecki (red.), Rocznik diecezji gliwickiej 2012, Gliwice 2012.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 16 Wprowadzenie. Duchowe dziedzictwo diecezji gliwickiej wożytnych protokołach wizytacyjnych i wydawanych z dużą regularnością sche- matyzmach diecezjalnych. Bogatą bazę historyczną stanowią liczne opracowania dziewiętnasto- i dwudziestowiecznych historyków. Ich obszerny wykaz i dogłębną charakterystykę zawarł w swojej pracy doktorskiej bp Jan Kopiec, opublikowanej w lubelskim periodyku naukowym: „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”14. Wiele z tychże pozycji zostało zamieszczonych w zestawieniach bibliograficznych w przypadku każdej z parafii. W tym miejscu chciałbym tylko wskazać na przed- wojenne dzieła: ks. Johannesa Chrząszcza, pyskowickiego proboszcza, wybitnego znawcy śląskich dziejów, ks. Paula Reinelta, który pozostawił po sobie liczne teksty o bytomskich kościołach, i ks. Kurta Kukowki, który swoje publikacje poświęcił gliwickiej parafii Wszystkich Świętych. Także w okresie powojennym wielu autorów sięgało po tematykę historyczną poszczególnych miast, wiosek i leżących na ich terenie parafii. Wiele takich publikacji znajduje się w dorobku naukowym Bernar- da Szczecha, byłego dyrektora Muzeum Miejskiego w Zabrzu, a także Jana Fikusa z Lublińca, Jana Myrcika z Koszęcina, Józefa Bonczola z bytomskich Miechowic, Zygmunta Pierszalika z Wieszowy, ks. Henryka Gawełczyka z Kotów, ks. Her- berta Jeziorskiego z Tarnowskich Gór i ks. Pawła Pyrchały z Zabrza. Liczne prace historyczne o parafiach i miejscowościach na ziemi gliwickiej tworzy od lat Jacek Schmidt. Autor zamieszcza w nich liczne kserokopie artykułów z przedwojennych gazet dotyczących najważniejszych wydarzeń dawnych lokalnych społeczności. I chociaż często brakuje tymże pozycjom naukowej syntezy, to jednak okazały się one wielką pomocą w tworzeniu naukowych monografii o parafiach. W prezentowanej publikacji zgromadzono zwięzłe teksty prezentujące historię 156 parafii dzisiejszej diecezji gliwickiej. Każdy tekst liczy ok. 3–4 tys. znaków. Na ich układ składają się informacje dotyczące początków istnienia miejscowości, pierwsze pisane wzmianki o parafii i budynkach sakralnych. Postarano się, aby w przypadku opisu poszczególnych świątyń nie zabrakło informacji dotyczących ich architektów, kierowników i patronów budowy oraz osób, które dokonały ich poświęcenia lub benedykcji. W tym przypadku zastosowano posoborową termi- nologię dotyczącą nazewnictwa czynności liturgicznych odnośnie do budynków sakralnych. Teksty ubogacają przepiękne zdjęcia kościołów i ich wnętrz autorstwa Janusza Moczulskiego z Katowic, jakie wykonał od kwietnia do listopada 2016 r. dla Kurii Diecezjalnej w Gliwicach, będącej właścicielem fotografii. Zdjęcia te zostały zamówione przez Kurię Diecezjalną na potrzeby jubileuszowego wydania Rocznika diecezji gliwickiej 2017, jaki ukazuje się równolegle z niniejszą książką pod moją redakcją. Tym samym wyrażam wdzięczność i dziękuję, że zdjęcia mogły zostać wykorzystane również i na potrzeby niniejszej książki. Wstępną obróbkę graficzną

14 J. Kopiec, Historiografia diecezji wrocławskiej, ABMK t. 45 (1982), s. 205–396.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Wprowadzenie. Duchowe dziedzictwo diecezji gliwickiej 17 wykonała Anna Szadkowska, a stosowny wybór i układ zdjęć to efekt pracy Jerze- go Bosowskiego, redaktora technicznego Redakcji Wydawnictw Teologicznych Uniwersytetu Opolskiego. Historie poszczególnych parafii podzielono na 18 roz- działów, z których każdy poświęcony został parafiom poszczególnych dekanatów w porządku alfabetycznym. Rozdziały poprzedza tekst wprowadzający, poświęcony kształtowaniu się parafii i dekanatów dzisiejszej diecezji gliwickiej na przestrzeni wieków. Całość uzupełniają wykazy chronologiczny i alfabetyczny parafii, indeks osób oraz bibliografia. Polecając się życzliwej ocenie czytelników, chciałbym jednocześnie podziękować tym wszystkim, dzięki którym powstała niniejsza publikacja. Słowa podziękowania kieruję przede wszystkim do biskupa gliwickiego Jana Kopca. Dziękuję za zaufanie oraz życzliwe wskazówki w powstawaniu dzieła. Dziękuję szczególnie Barbarze Sobocik i Annie Szadkowskiej, które ze strony Kurii Diecezjalnej w Gliwicach w wielu przypadkach służyły mi radą i wiedzą w pisaniu poszczególnych tekstów. Słowa podziękowania kieruję do dziekanów i proboszczów parafii diecezji gliwickiej oraz do wielu osób zakonnych i świeckich, którzy rzetelnie wypełnili i uzupełnili przesyłane im kilkakrotnie zestawienia statystyczne (ankiety te spływały do kurii od października 2016 r. do końca lutego br.). Skład i szata graficzna książki to dzieło Jerzego Bosowskiego, pracownika Redakcji Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, a wnikliwa korekta to żmudna praca Józefa Chudalli, którym również gorąco dziękuję za wykonaną pracę.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 18 Dekanaty diecezji gliwickiej

Dekanaty diecezji gliwickiej

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 ks. Piotr Górecki

Parafie i kościoły obecnej diecezji gliwickiej na przestrzeni wieków i jej materialne dziedzictwo

Początków chrystianizacji terenów należących dzisiaj do diecezji gliwickiej należy dopatrywać się po ustanowieniu w 1000 r. diecezji wrocławskiej. Być może ziemie te przemierzali jeszcze wcześniej święci Cyryl i Metody, a później i sam św. Wojciech, jednakże nie posiadamy żadnych materialnych śladów ich rzekomej działalności. Dzisiejszy rejon Toszka i Gliwic stanowił wschodnią granicę diecezji wrocławskiej, a rejon bytomski – zachodnie rubieże diecezji krakowskiej. Ziemia bytomska wchodziła w skład Małopolski i od 1138 r., na mocy testamentu księcia Bolesława Krzywoustego, należała do dzielnicy senioralnej1. Ta zależność kościel- na przetrwała do początku XIX w., chociaż w 1179 r. odłączono ziemię bytomską w pasie granicznym Górnego Śląska i połączono z księstwem siewierskim (ducatus Severiensis). Ziemię tę podarował książę Kazimierz Sprawiedliwy swemu chrze- śniakowi, Kazimierzowi, synowi księcia Mieszka Raciborskiego. W taki sposób ziemia bytomska weszła w krąg oddziaływania Piastów śląskich i na trwałe została złączona ze Śląskiem2. Przedwojenny historyk Bernhard Panzram w swoich badaniach wskazywał, że na Śląsku do 1200 r. były zaledwie 24 miejscowości, w których znajdowała się przynajmniej jedna świątynia3. Z czasem oprócz sieci parafialnej tworzono także sieć dekanalną. Około 1223 r. wzmiankowany jest archiprezbiterat opolski, który w 1230 r. przeobraził się w rozległy archidiakonat opolski. W 1335 r. funkcjonowały już archiprezbiteraty4: Ujazd, Gliwice, Olesno i Toszek5. Podobnie rzecz się miała w przypadku diecezji krakowskiej.

1 J. Kopiec, Sieć parafialna na ziemi bytomskiej XII–XX w., w: J. Drabina (red.), Z dziejów dzielnic Bytomia, Bytom 1991, s. 252. 2 Księstwo siewierskie w 1433 r. odkupił od Piastów śląskich biskup krakowski Zbigniew Ole- śnicki. 3 B. Panzram, Geschichtliche Grundlagen der ältesten schlesischen Pfarrorganisation, Breslau 1940, s. 7. 4 Taką nazwą określano w diecezji wrocławskiej dekanaty (od łacińskiego słowa archipresbiter, oznaczającego dziekana). 5 B. Panzram, Die schlesischen Archidiakonate und Archipresbyterate bis zur Hälfte des 14. Jahrhunderts, Breslau 1937, s. 43, 142–143.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 20 ks. Piotr Górecki

1. Początki sieci parafialnej i dekanalnej w średniowieczu

Najstarsze kościoły, jakie wzniesiono na Śląsku, pochodziły z fundacji książęcych. Pierwsza zachowana wzmianka o drewnianych świątyniach św. Piotra w Toszku i św. Małgorzaty w Bytomiu (sancti Petri in Tossez et sanctae Margaretae in Bitom) pochodzi z bulli Innocentego III z 12 sierpnia 1201 r. Papież potwierdzał w dokumencie posiadłości dla wrocławskich premonstratensów z opactwa św. Wincentego na Ołbinie. Prawdopodobnie kościół św. Małgorzaty wzniósł ok. 1170 r. książę Bolesław Kędzierzawy. W 1231 r. z okręgu należącego do kościoła św. Małgorzaty wydzielono parafię Wniebowzięcia NMP, co było związane z lokacją dzisiejszego Bytomia i nadaniem mu praw miejskich w 1254 r. Miasto szybko stało się centrum życia administracyjnego i kościelnego. W 1258 r. osiedlili się w mieście franciszkanie, którzy posiadali klasztor i kościół pw. św. Mikołaja w południowo-wschodniej części miasta, tuż obok domu wójta i być może książęcego zamku. Około 1450 r. drewniany kościół i klasztor zastąpiono murowanymi budynkami. W pobliżu Bramy Krakowskiej w 1299 r. książę bytomski Kazimierz wzniósł niewielki szpital z kaplicą pw. Ducha Świętego. Szpitalem opiekowali się bożogrobcy z Miechowa, rezydujący w pobliskim Chorzowie. Na początku XIV w. zakonnicy założyli na podarowanych im terenach wioskę, którą nazwano Miechowicami. Początki tamtejszego kościoła i parafii datowane są na ok. 1336 r. Kościół w Toszku wybudowano z fundacji księcia wrocławskiego Bolesława Wy- sokiego, który po 1163 r. zlecił budowę warownego zamku, czyniąc z Toszka kasz- telanię6. Od 1223 r. Toszek wraz z okolicznymi terenami wszedł w skład archiprezbiteratu opolskiego (jednego z trzech ówcześnie istniejących wraz z Głogowem i Krosnem)7. 24 września 1264 r. opat Gotfryd zrezygnował z prawa do toszeckiego kościoła na rzecz biskupa wrocławskiego Tomasza, sam zaś kościół miał chylić się ku ruinie8. Po krótkiej przynależności do archiprezbiteratu strzeleckiego, ok. 1335 r. To- szek sam stał się siedzibą archiprezbiteratu. W jego skład weszły parafie: Pyskowice (pierwsza wzmianka o kościele z 1256 r.), Sieroty (pierwsza wzmianka o tamtejszym plebanie z 1299 r.), Paczyna Wielka, Wielowieś i Płużnica Wielka (wzmiankowane w spisie świętopietrza Galharda de Carceribusa z 1336 r.)9. Archiprezbiterat szybko powiększał się o nowe parafie i kościoły, które fundowali miejscowi rycerze, właści- ciele kolonizowanych terenów i lokowanych wsi. Przed 1337 r. istniała już parafia

6 E. Michael, Die schlesische Kirche und ihr Patronat, cz. I: Die schlesische Kirche und ihr Pat- ronat im Mittelalter unter polnischen Recht, Görlitz 1926, s. 69. 7 B. Panzram, Die schlesischen Archidiakonate, s. 128. 8 C. Grünhagen, G. Korn (wyd.), Regesta Episcopatus Vratislaviensis. Urkunden des Bisthums Breslau, t. I, Breslau 1864, s. 58; E. Michael, Die schlesische Kirche, s. 150. 9 B. Panzram, Geschichtliche Grundlagen, s. 89.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafie i kościoły obecnej diecezji gliwickiej 21 w Kopienicy, a przed 1364 r. parafia w Wiśniczach10. W 1447 r. archiprezbiterat toszecki liczył 21 parafii. Oprócz wcześniej wymienionych placówek należały także do niego: Czechowice, Karchowice, Księży Las, Połomia, Pniów, Świbie, Wieszowa, Zacharzowice, Zbrosławice, Ziemięcice oraz Kielcza, Kotulin Mały i Kotulin Wielki (obecnie w diecezji opolskiej)11. Przed 1451 r. powstała ostatnia średniowieczna parafia dekanatu – Kamieniec. Nie wiadomo, czy w każdej z tych parafii rezydował proboszcz. Być może niektóre z nich już wtedy łączono ze sobą, jak miało to miejsce w przypadku Połomii, która wg spisu świętopietrza z 1447 r. już wtedy wakowała. Około 1490 r. przyłączono do Ziemięcic parafię w Karchowicach, czyniąc tamtejszą świątynię kościołem filialnym. Oprócz głównego traktu biegnącego ze wschodu na zachód (od Krakowa przez Bytom, Pyskowice i Toszek do Wrocławia – tzw. via regia), coraz bardziej na zna- czeniu zyskiwał drugi, równoległy trakt, łączący Bytom ze Strzelcami. Prawdopo- dobnie jeszcze pod koniec XII w. założono przy Kłodnicy niewielką stanicę, w której podróżujący kupcy mogli odpocząć. Osada „Chliwice” była własnością książęcą, podobnie jak położona na południowy zachód osada Stanica, łącząca książęcy Ra- cibórz z Krakowem. Pierwsza wzmianka o Stanicy pochodzi z dokumentu księcia opolsko-raciborskiego Władysława I z 1258 r. Książę potwierdzał przybyłym do Rud cystersom nadania ziemskie, w tym należącą dotychczas do księcia Stanicę12. Pierwsza pisana wzmianka o Gliwicach pochodzi z książęcego dyplomu z 1276 r. Po- wszechnie łączy się założenie książęcego miasta z lokacją Bytomia z 1254 r. Oprócz założenia rynku i wytyczenia traktów książę Władysław I Opolczyk ufundował również kościół parafialny. W czasie wizytacji parafii w 1687 r. zapisano w pro- tokołach, że kościół Wszystkich Świętych „wzniesiono przed 500 laty”13. Z 1317 r. pochodzi dokument, który dotyczył podziału dziesięcin pomiędzy nową para- fią w Gliwicach a starszą od niej parafią w Łabędach, znajdującą się już wówczas pod patronatem rycerskim. Pleban Gerard z Gliwic zanotował w dokumencie, że powinności dziesiętne dla kościoła w Łabędach istnieją być może już od 100 lat. Jeżeli dokument nie jest falsyfikatem (a znany jest z odpisu z połowy XV w.), su- gerowałoby to, że parafia w Łabędach i należąca do niej wioska Stare Gliwice liczą swój początek przynajmniej od 1217 r.14 Podobnie jak w Bytomiu, tak i w Gliwicach

10 Tamże. 11 J. Heyne, Dokumentierte Geschichte des Bisthums und Hochstiftes Breslau, t. I, Breslau 1860, s. 716–717, 725–726; t. II, Breslau 1864, s. 120–121. 12 Zob. A. Potthast, Historia dawnego klasztoru cystersów w Rudach na Górnym Śląsku, tłum. J. Dziemidowicz, Rudy – Gliwice 2008, s. 15. 13 Zob. Visitationsberichte der Diözese Breslau, J. Jungnitz (oprac.), cz. I: Archidiakonat Oppeln, Breslau 1904, s. 401. 14 P. Górecki, Początki parafii Wszystkich Świętych w Gliwicach (1250–1409), w: F. Wolnik (red.), Kościół na Śląsku. Z dziejów kultury i życia religijnego. Księga pamiątkowa dedykowana ks. bpowi

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 22 ks. Piotr Górecki powstały z czasem inne budynki sakralne. W 1409 r. na Białym Przedmieściu (tzw. Białym) założono przytułek, przy którym wzniesiono kaplicę pw. Trójcy Świętej, a na Przedmieściu Czarnym (tzw. Raciborskim) wzniesiono krzyż, w miejscu którego w 1515 r. wybudowano drewniany kościół pw. Krzyża Świętego. W 1482 r. żona księcia oświęcimskiego ufundowała na Białym Przedmieściu drewniany kościół pw. św. Barbary. Podobnie piękniały Pyskowice i Toszek, gdzie również wznoszono przytułki i kaplice. Gliwice należały początkowo do archiprezbiteratu opolskiego. Wraz z prowa- dzoną akcją osadniczą oraz fundacją kościołów w mniejszych miejscowościach, stały się one siedzibą odrębnego archiprezbiteratu. We wspomnianym już wcześniej rejestrze świętopietrza z 1336 r. dowiadujemy się, że oprócz parafii w Gliwicach do archiprezbiteratu należały parafie w Łabędach, Pilchowicach i Stanicy, którą w imieniu rudzkich cystersów zarządzał diecezjalny duchowny. W 1447 r. archiprezbiterat gliwicki liczył już 21 parafii. Po raz pierwszy spis wymieniał parafie w: Bojkowie, Brzezince, Kozłowie, Ostropie, Rachowicach, Sierakowicach, Smolnicy, Szobiszo- wicach, Sośnicowicach, Zabrzu i Żernicy15. Do archiprezbiteratu ujejskiego, który w 1335 r. składał się z 3 parafii, należało w 1447 r. 14 parafii. Bardzo stary rodowód posiada parafia w Poniszowicach. Według kroniki parafialnej wieś i kościół istniały już w 1175 r., brak jednak na to poparcia w dokumentach. I w tymże przypadku pewna wzmianka o parafii pochodzi dopiero z 1447 r., podobnie jak w przypadku parafii w Rudnie, która wyodrębniła się z parafii w Łabędach, oraz parafii w Bojszowie16. Na północnym krańcu dzisiejszej diecezji gliwickiej również trwała akcja osad- nicza, chociaż ze względu na słabsze gleby przebiegała ona znacznie wolniej. Cen- tralnym punktem stał się Lubliniec (1272 r.), lokowany przez księcia Władysława I Opolczyka. Tamtejsza parafia powstała zapewne przed 1342 r. i należała do rozle- głego archiprezbiteratu oleskiego. W 1362 r. po raz pierwszy wymieniono plebana w Lubecku. Spis świętopietrza z 1447 r. wymieniał także parafie w Pawonkowie i Sadowie, chociaż w przypadku tej drugiej protokół wizytacyjny z 1687 r. podawał czas budowy kościoła na 1331 r.17 Po stronie diecezji krakowskiej do rangi dekanatu urastał szybko książęcy Bytom jako gród najbardziej wysunięty na zachód. Spośród 25 parafii dekanatu sławkowskiego, jakie wymieniał spis świętopietrza z 1326 r., oprócz bytom-

Janowi Kopcowi z okazji 65-lecia urodzin, 40-lecia prezbiteratu, 20-lecia sakry biskupiej i 30-lecia pracy naukowej, Opole 2012, s. 294–296. 15 B. Panzram, Geschichtliche Grundlagen, s. 83, 129–140; P. Górecki, Początki parafii Wszyst- kich Świętych, s. 298–299. 16 B. Panzram, Geschichtliche Grundlagen, s. 81. 17 Tamże, s. 86.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafie i kościoły obecnej diecezji gliwickiej 23 skiej parafii wymieniono także parafie w Biskupicach, Mikulczycach i Reptach18. W aktach poborów diecezji krakowskiej za lata 1335–1342 figuruje już odręb- ny dekanat bytomski, który oddzielono od Sławkowa. Dekanat liczył 19 parafii, a w jego skład wchodziły m.in. parafie: Matki Boskiej w Bytomiu, św. Małgorzaty w Bytomiu, św. Mikołaja w Reptach, św. Wawrzyńca w Mikulczycach i św. Jana Chrzciciela w Biskupicach. Ostatnia parafia stanowiła świecką własność biskupów wrocławskich19. Dekanat powiększył się z czasem o nową parafię Krzyża Świętego w Miechowicach (o czym wspomniano już wcześniej). Kolejny spis świętopietrza dla diecezji krakowskiej z 1374 r. wymieniał po raz pierwszy parafię w Lubszy. W późniejszym okresie powstały także parafie w Woźnikach, Starych Tarnowicach (1415 r.) i Żyglinie (pierwsza wzmianka z 1440 r.). W przypadku Woźnik wskazuje się na legendarną wzmiankę o „woźnickim plebanie” z 1206 r. Pierwszym kościo- łem leżącej na pograniczu śląsko-małopolskim osady byłby kościół św. Walentego (wzmiankowany po raz pierwszy dopiero w 1490 r.). Po relokacji osady i podnie- sieniu jej do rangi miasta (przed 1386 r.) świątynią nowej wspólnoty stał się nowy kościół pw. św. Katarzyny. Można śmiało powiedzieć, że ok. 1500 r. dobrze funkcjonowała sieć parafialna. Na terenie dzisiejszej diecezji gliwickiej istniały wówczas 43 parafie (po połączeniu dwóch bytomskich parafii). Kościoły najczęściej poświęcone były Matce Bożej, apostołom, świętym męczennikom, czasami Wszystkim Świętym. Nierzadkie były wezwania św. Jana Chrzciciela, patrona diecezji wrocławskiej. Wraz z rozwojem pobożności pasyjnej sporadycznie wznoszono kościoły pw. Krzyża Świętego. Po okresie wojen husyckich, w drugiej połowie XV w. przystąpiono do licznych inicjatyw budowy kościołów murowanych. Szczególnie okazale z tegoż okresu prezentują się gotyckie kościoły farne w Gliwicach i Bytomiu, które w niczym nie ustępowały murowanej świątyni cystersów w Rudach. Fragmenty gotyckich budowli można znaleźć również w przypadku murowanych kościołów w Lublińcu, Pyskowicach, Toszku i Woźnikach. Z końca XV w. zachował się drewniany kościół w Starym Lesie i w dużych fragmentach kościół w Poniszowicach20.

18 Zob. M. Wojtas, Akta wizytacji dekanatów bytomskiego i pszczyńskiego dokonanej w roku 1598 z polecenia Jerzego kardynała Radziwiłła, biskupa krakowskiego, Katowice 1938, s. 12–13. 19 Tamże, s. 13. 20 Bardziej szczegółowe dane dotyczącej każdej z parafii oraz najstarsze wzmianki o istnieniu miejscowości i parafii zamieszcza Hermann Neuling w opracowaniu, które ukazywało się w 1887 i 1902 r. Wezwaniom patronalnym średniowiecznych kościołów na Śląska poświęcił szereg prac ba- dawczych Heinrich Tukay w latach 70. ubiegłego wieku. Zob. H. Neuling, Schlesiens Kirchorte und ihre kirchlichen Stiftungen bis zum Ausgange des Mittelalters, Breslau 1887, 19022; H. Tukay, Ober- schlesien im Spannungsfeld zwischen Deutschland, Polen und Böhmen-Mähren. Eine Untersuchung der Kirchenpatrozinien im mittelalterlichen Archidiakonat Oppeln, Köln – Wien 1976.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 24 ks. Piotr Górecki

2. Burzliwy okres przemian w okresie nowożytnym

XVI-wieczny okres zawirowań reformacyjnych przyniósł wiele zmian, także w strukturze sieci parafialnej na Górnym Śląsku. Nauki Marcina Lutra powszechnie przyjmowali mieszczanie z Dolnego Śląska. Przyjęta zasada cuius regio eius religio dawała szlachcie nieograniczone prawo decydowania o losach swoich poddanych odnośnie do wyboru religii. Wraz ze śmiercią księcia Jana II Dobrego księstwo opolsko-raciborskie stało się własnością margrabiego brandenburskiego Jerzego Hohenzollerna. Zarówno on, jak i jego syn – Jerzy Fryderyk, będąc gorliwymi wyznawcami nowej religii, otwarcie wspierali reformatorskie ruchy w księstwie. Sprowadzając do Bytomia i Tarnowskich Gór ewangelickich kolonistów (gwar- ków i hutników), utworzyli z tychże miast silne ośrodki protestanckie. W 1529 r. protestanci z kolonii górniczej położonej blisko Tarnowic, którą zaczęto nazywać Tarnowskimi Górami21, wznieśli drewniany kościół, a dwa lata później murowaną świątynię i drugi kościół – na cmentarzu, który poświęcono św. Annie. Oficjalne przejęcie przez protestantów kościoła Wniebowzięcia NMP w Bytomiu miało miejsce ok. 1565 r. Zwolennicy nowej wiary nie przejęli świątyni św. Małgorzaty oraz kaplicy Ducha Świętego, ale z pewnością duszpasterstwo katolickie na tymże terenie uległo zachwianiu22. Z pozostawionych sprawozdań wizytacyjnych z 1598 r. wynika, że również Repty, Stare Tarnowice i Żyglin zarządzane były przez luterańskich predykantów. Parafiami w Mikulczycach, Biskupicach i Miechowicach również zarządzali duchowni wyznający wiarę luterańską i utrzymujący konkubiny, ale sakramenty święte sprawowali po katolicku23. Wierni z wielką trudnością dostrze- gali na początku tychże zawirowań, jaki charakter posiadała ich parafia. Ponieważ kościół w danej miejscowości zawsze był „ich kościołem”, dlatego też nadal w nim się gromadzono, często nie zdając sobie sprawy, że ich duszpasterze są głosicielami nowej wiary. Na 34 parafie tworzące w XVI–XVII w. dekanat bytomski, aż w 15 z nich duszpasterzowali przez jakiś czas duchowni protestanccy24. W czasie zawieruchy reformacyjnej archiprezbiterat gliwicki poszerzył się o po- łudniowe i południowo-wschodnie tereny, które dotychczas należały do archiprezbiteratu żorskiego. Przejęcie tychże terenów pod kościelną administrację gliwickiego archiprezbitera nastąpiło około 1570 r., kiedy to kościół farny świętych Filipa i Jakuba w Żorach przeszedł w ręce protestantów. To zakłóciło dotychczasowy porządek w dekanacie i katolickie parafie północnej części tego archiprezbiteratu zostały

21 Czyli „gorami” (szybami górniczymi) obok Tarnowic, które z czasem otrzymały przydomek „Stare”. 22 J. Kopiec, Sieć parafialna na ziemi bytomskiej, s. 254. 23 M. Wojtas, Akta wizytacji dekanatów bytomskiego, s. 73–79. 24 J. Kopiec, Sieć parafialna na ziemi bytomskiej, s. 262.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafie i kościoły obecnej diecezji gliwickiej 25 przyłączone do dekanatu gliwickiego. Były to parafie: Dębieńsko (wzmiankowane już w 1335 r.) oraz Bełk i Leszczyny (wzmiankowane po raz pierwszy w 1447 r.)25. Za- wirowania reformacyjne przeżywały i inne parafie na ziemi gliwickiej. Około 1600 r. katolickie pozostały tylko Gliwice i Ostropa, którą ostatecznie połączono z parafią miejską, oraz cysterskie: Stanica, Żernica i Bojków. Podobne zawirowania panowały w archiprezbiteracie toszeckim. Ok. 1560 r. baron Fryderyk von Redern, od 1558 r. właściciel toszecko-pyskowickiego dominium, osadził przy kościele w Pyskowicach luterańskiego kaznodzieję. Mieszczanie z czasem zauważyli, że ich proboszcz głosi „nową wiarę”, dlatego po jego śmierci, nie czekając na decyzję pana, zwrócili się do wrocławskiego biskupa, aby na proboszcza zamianował niejakiego Jana Alanusa, gorliwego i prawego w obyczajach kapłana. Baron Redern zaprotestował i mocą swojej władzy osadził na urzędzie kolejnego pastora26. Ostoją katolicyzmu była wówczas parafia w Toszku. Dzięki odważnym proboszczom, m.in. szlachcicowi, ks. Janowi Przyszowskiemu, panowie z toszeckiego zamku musieli respektować cesarski dekret broniący tamtejszych katolików. Tylko 5 parafii archiprezbiteratu toszeckiego oparło się postępowi reformacji: Toszek, Kopienica, Wieszowa, Płużnica Wielka i Paczyna Wielka27. Ochronę katolicyzmu gwarantowały katolickie rody: Strzałów z Wieszowej, Cellarych z Płużnicy Wielkiej, Otiesławów z Kopienicy i Paczyńskich (von Tenczin) z Byciny, właścicieli Paczyny Wielkiej. Była to jednak garstka katolickiej szlachty w „morzu protestantyzmu” na Śląsku28. Podobny obraz prezentował sąsiedni archiprezbiterat ujejski, gdzie tylko 4 parafie oparły się reformacji. Wierne katolicyzmowi pozostały również opactwa w Rudach i Jemielnicy. Nadchodziła jednak jutrzenka odnowy Kościoła katolickiego na Górnym Śląsku. Przeprowadzona po Tridentinum reforma Kościoła powszechnego z mozołem naprawiała niepowetowane szkody dla Kościoła, które były owocem niewłaściwego podejścia do prawdy i dobra eklezjalnej wspólnoty. Wcielane w życie uchwały wro- cławskich synodów poreformacyjnych przynosiły spodziewane rezultaty. To dzięki nim wytyczono główne kierunki odnowy religijnej na polu prawnym i duszpasterskim w celu zdynamizowania katolicyzmu na Śląsku i podniesienia jego poziomu29.

25 B. Panzram, Geschichtliche Grundlagen, s. 86-87. 26 Zob. P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki w latach 1618–1740. Kościelne dzieje Toszka, Pysko- wic i okolic w czasach reformy Kościoła katolickiego na Śląsku, Gliwice 2009, s. 88. 27 J. Kopiec, Diecezja gliwicka: dzieje i współczesność, Gliwice – Opole 1999, s. 43–45. 28 Za rządów bpa Marcina Gertsmanna († 1585 r.) tylko 4 rodziny szlacheckie na Górnym Śląsku miały pozostać wierne religii katolickiej. Od tego jednak czasu szlachta, widząc że nie może przejąć dóbr kościelnych oraz dzięki wzmożonej akcji ewangelizacyjnej, stopniowo porzucała luteranizm. Szacuje się, że na początku XVII w. aż 85% szlachty wyznawało protestantyzm. Zob. J. Soffner, Geschichte der Reformation in Schlesien, Breslau 1887, s. 377. 29 Postanowienia synodów wydrukowano w: M. Montbach (wyd.), Statuta synodalia dioecesana Sanctae Ecclesiae Wratislaviensis, Wratislaviae 1855, s. 155–306. Por. Concilia Poloniae, t. X: Synody diecezji wrocławskiej i ich statuty, J. Sawicki (oprac.), Wrocław – Warszawa – Kraków 1963, s. 576–710.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 26 ks. Piotr Górecki

Na początku XVII w. do pięciu katolickich parafii w archiprezbiteracie toszeckim dołączyła szósta – parafia w Ziemięcicach. W parafii założono pierwszą stację jezuicką na Górnym Śląsku, a tamtejsi ojcowie prowadzili w okolicy działalność rekatolicyzacyjną. Konfesyjne podziały wzmagały się pod wpływem kontrrefor- macyjnej polityki cesarskiej. Po 1629 r. na nowo zaprowadzono katolicki porządek w górnośląskich parafiach, ale nie wszystkie z nich odzyskały samodzielność. Tam gdzie luterańska szlachta przejęła dobra parafialne, trzeba było łączyć wspólno- ty. Filie traktowano początkowo jako odrębne parafie, prowadząc odrębne księgi rachunkowe i metrykalne. Z czasem zaprzestano prowadzenia osobnych ksiąg, zachowano jednak praktykę udzielania sakramentu chrztu w kościołach filialnych jako wyraźną oznakę ich historycznej niezależności. W 1679 r. do archiprezbiteratu gliwickiego (liczącego 18 parafii) należały m.in.: parafia miejska z przyłączonym dawnym kościołem parafialnym w Ostropie, Brze- zinka (z dołączoną dawną parafią w Kozłowie), Łabędy (z przyłączonym kościołem parafialnym w Czechowicach), Pilchowice (z kościołem filialnym w Smolnicy i dawnym kościołem parafialnym w Wilczej), Rachowice (z byłym kościołem parafialnym w Bojszowie i kościołami filialnymi w Sierakowicach i Łączy), Szobiszowice (z dawnym kościołem parafialnym w Szałszy), Sośnicowice i Zabrze. W parafiach: Bojków, Żernica i Stanica duszpasterstwo prowadzili sami cystersi, którzy na mocy umowy z kard. Fryderykiem Heskim przejęli duszpasterstwo na podległych im terenach, a gdzie dotychczas pracowali kapłani diecezjalni. Z czasem kościół parafialny w Stanicy stał się kościołem filialnym, a kościół zakonny w Rudach stał się kościołem parafialnym30. Podobna akcja łączenia parafii miała miejsce i w innych dekanatach. Reorgani- zacja parafii łączyła się dodatkowo z ożywieniem przemysłu hutniczego w dobrach cysterskich oraz w dorzeczu Stoły i Małej Panwi. W archiprezbiteracie oleskim do parafii w Lubecku należały kościoły filialne w Łagiewnikach Wielkich (wzniesiony przed 1679 r.) i Lisowie (z 1618 r.), a do parafii w Sadowie kościoły filialne w Cieszo- wej (z 1512 r.), Bruśku (z 1670 r.) i Koszęcinie (z 1568 r.)31. W 1647 r. katolicka rodzina von Rauthen wzniosła w Koszęcinie kaplicę zamkową. Z czasem zorganizowano przy niej odrębne duszpasterstwo, które swoim zasięgiem objęło wschodnią część rozległej parafii w Sadowie. W Lublińcu katolicka rodzina Cellarych patronowała rekatolicyzacji parafii, która do 1628 r. znajdowała się w rękach luteranów. Dla słu- żącej w zamku czeladzi wybudowano początkowo drewniany kościół pw. św. Anny. W archiprezbiteracie toszeckim tzw. kościoły przyłączone (mater adiunctae) znaj- dowały się w: Karchowicach (parafia w Ziemięcicach), Paczynie Wielkiej (parafia

30 J. Jungnitz (oprac.), Visitationsberichte, s. 96–118. 31 Tamże, s. 52–54.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafie i kościoły obecnej diecezji gliwickiej 27 w Pniowie), Świbiu (parafia w Wiśniczach) i Zacharzowicach (parafia w Sierotach)32. Kościoły filialne ecclesiae( filiales) znajdowały się w Księżym Lesie (parafia Kamie- niec) oraz w Kotach (parafia Wielowieś). Z chwilą wybudowania kaplicy w Two- rogu rodziny szlacheckie Colonnów i de Verdugo czyniły starania mające na celu powstanie parafii dla kolonistów pracujących w tamtejszych kuźnicach. Starania uwieńczono erygowaniem w 1687 r. parafii w Kotach. W połowie XVIII w. siedzibą parafii stał się Tworóg, a w przypadku parafii w Pniowie zmieniono jej nazwę na parafię w Paczynie Wielkiej. Wzniesiony w 1610 r. drewniany kościół w Dziergo- wicach należał jako filia do parafii w Łanach, w dekanacie kozielskim, a wybudowana w miejscowości Segenberger Hammer (obecnie Kuźnia Raciborska) kaplica dla węglarzy pw. św. Marii Magdaleny obsługiwana była przez księży z Markowic (dekanat raciborski). Wraz z powrotem parafii pod zarząd proboszczów katolickich wracali również na Śląsk zakonnicy. Ok. 1605 r. ponownie zamieszkali w Bytomiu franciszkanie. Również chorzowscy bożogrobcy odzyskali prawa do swojego uposażenia. Praw- dopodobnie w 1617 r. protestanci wznieśli za murami miasta drewniany kościół Świętej Trójcy, który z czasem przejęli katolicy. W gliwickim grodzie niepodzielnie panowała religia katolicka. Mieszczanie, pamiętając bolesne przeżycia i zrujnowanie miasta jeszcze z czasu wojen husyckich, w 1586 r. złożyli ślubowanie, że w mieście nie będzie się mógł osiedlić żaden innowierca. W 1612 r. przy kościele Krzyża Świętego osiedlili się krakowscy reformaci. Wielkie oddziaływanie na okoliczne parafie wywierało opactwo cystersów w Rudach. Przy tamtejszym kościele kwitł kult Matki Boskiej Rudzkiej oraz działalność bracka. Odnowie duchowej towarzyszyła wzmożona akcja restauracji kościołów zburzonych lub częściowo zniszczonych w czasie wojny trzydziestoletniej. Do naszych czasów zachowały się przepiękne, drewniane i drewniano-murowane kościoły, których restauracje lub przebudowy miały miejsce w XVII i XVIII w.: Bojszów, Boronów, Brusiek, Cieszowa, Ostropa, Rachowice, Sadów, Sierakowice, Sieroty, Smolnica, Szałsza, Zacharzowice i Żernica. Podobnie przebudowywano murowane świątynie, nadając im barokowy charakter. Pięknie prezentują się z tamtych czasów przebudowane kościoły w: Kopienicy Łu- biu, Kotach, Lubecku, Lublińcu, Łabędach (Wniebowzięcia NMP), Pilchowicach, Pyskowicach, Rudach, Sośnicowicach, Toszku i Zbrosławicach oraz były kościół parafialny w Tarnowskich Górach-Starych Tarnowicach. Do dzisiaj można jeszcze podziwiać ruinę starego kościoła w Ziemięcicach. Nowy zakon jezuitów oraz odnowione zakony cystersów, franciszkanów i do- minikanów wydatnie wsparły diecezjalne duchowieństwo w dziele odnowy Ko- ścioła. Szacuje się, że do 1740 r. Kościół katolicki na Śląsku znacznie odrobił straty,

32 Tamże, s. 370, 374–375, 381.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 28 ks. Piotr Górecki a wspólnota katolików stanowiła prawie połowę wszystkich mieszkańców Ślą- ska. Na Górnym Śląsku sytuacja ta przedstawiała się jeszcze bardziej korzystnie, a do religii luterańskiej przyznawało się zaledwie kilkanaście rodzin szlacheckich i sporadycznie nieliczni mieszczanie. Wraz z rozwojem sieci parafialnej zaist- niała potrzeba podziału starych dekanatów. 20 lutego 1716 r. utworzony został nowy dekanat – lubliniecki. W skład dekanatu weszły parafie: Sieraków, Sadów, Lubecko, Pawonków, Dobrodzień i Lubliniec. W 1738 r. kard. Filip Sinzendorf przeprowadził reorganizację diecezji. W nowym archiprezbiteracie, dębieńskim, znalazły się południowo-wschodnie parafie rozległego dekanatu gliwickiego, a ze wschodnich terenów dawnego archiprezbiteratu toszeckiego utworzono nowy dekanat – pyskowicki.

3. Parafie w okresie industrialnych przekształceń

Kiedy w 1740 r. prawie cały Śląsk znalazł się w strefie wpływów pruskich, au- tomatycznie Kościół katolicki stawał się z religii uprzywilejowanej wyznaniem tolerowanym. Nowi władcy i hołdująca im administracja pruska chętnie wpro- wadzali ideały państwa oświeceniowego. Zmienił się także stosunek procentowy ludności katolickiej i protestanckiej. Chociaż na Górnym Śląsku odsetek ludności ewangelickiej nie był znaczny, to mimo tego administracja pruska doprowadziła do przekazania niektórych budynków sakralnych dla tworzonych gmin ewangelickich. W taki sposób parafii Wszystkich Świętych w Gliwicach zabrano kościółek św. Bar- bary. Wielkie szkody poczyniła przeprowadzona w 1810 r. sekularyzacja zakonów na Śląsku. Na terenie dzisiejszej diecezji gliwickiej skasowano opactwo w Rudach oraz klasztory franciszkańskie w Bytomiu i Gliwicach. Po 1815 r. rządowe władze wyznaniowe rozpoczęły przeprowadzenie uwłaszcze- nia chłopów, zamieniając stopniowo powinności pańszczyźniane na czynsz uisz- czany na rzecz państwa i z czasem także gmin wyznaniowych. Tam gdzie parafie utraciły znaczną część swoich dochodów lub gdzie brakowało wystarczających funduszy, aby utrzymać proboszcza, komisja regulacyjna przydzielała parafiom niewielkie dotacje. Nadal jednak blokowano inicjatywy związane z pracami na- prawczymi lub też z budową nowych kościołów. Od czasu rewolucji francuskiej nowe kościoły powstały jedynie w Stanicy (1804 r.) i Pawonkowie (1811 r.). W okresie od Kongresu Wiedeńskiego do Wiosny Ludów zbudowano zaledwie kilka ko- ściołów. W latach 1815–1817 wybudowano niewielki kościół w Tworogu, a w latach 1822–1823 Sylwiusz von Aulock, właściciel Kochanowic, wzniósł nieopodal pałacu świątynię, jako podziękowanie za szczęśliwy powrót z wojny. W tym samym okresie parafia w Pyskowicach odbudowywała zniszczony przez pożar kościół, a do

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafie i kościoły obecnej diecezji gliwickiej 29

1829 r. trwała odbudowa zniszczonego przed ponad 30 laty kościoła parafialnego w Woźnikach. W 1834 r. parafia w Wiśniczach zakończyła pierwszy etap rozbudowy starego kościoła. Kiedy pod koniec XVIII w. na terenie Górnego Śląska odkryto węgiel kamienny, przybrał na sile proces uprzemysłowienia tego terenu. Zrezygnowano wówczas z rozbudowy dawnych zakładów hutniczych, zlokalizowanych przy rzekach wśród trzebionych lasów, umiejscawiając lokalizację nowych zakładów na terenie tzw. niecki węglowej. Szybki wzrost ludności zrodził potrzebę budowy nowych kościołów oraz erygowania nowych parafii. Działaniom tym w początkowym okresie przeciw- stawiały się władze administracyjne. Po uzyskaniu szeregu wolności obywatelskich i praw korporacyjnych, na mocy wydarzeń z 1848 r., władze administracyjne bardziej przychylnie rozpatrywały wysłane przez parafie wnioski. Dodatkową trudność sprawiała bogacąca się arystokracja, która posiadając tzw. prawo patronatu, zobo- wiązana była do partycypowania w kosztach naprawy starych i budowy nowych kościołów. Opiekunowie kościołów coraz częściej wytaczali parafiom procesy sądo- we, odmawiając wypełnienia dawnych powinności. Dzięki przeprowadzonym przez państwo regulacjom prawnym, patronowie parafii zobligowani zostali do wypłace- nia sporej części kosztów naprawy budynków kościelnych. Zasadę tę tłumaczono m.in. wypracowywanym przez gminę dochodem, jaki przysługiwał wspólnocie za eksploatację bogactw naturalnych na ich terenie. Usilne prośby wielu katolików, pragnących przystąpić do budowy nowych kościołów, z czasem przynosiły skutek. Niejednokrotnie taką zgodę uzyskiwano dopiero po zaakceptowaniu przez wiernych niekorzystnych wyroków sądowych. Parafia najczęściej zgadzała się na rezygnację z dotychczasowego przywileju i zarazem obowiązku opiekuna parafii w partycy- powaniu w kosztach budowy (tzw. zrzeczenie się praw patronackich). Ogromną charyzmą odznaczali się w tym względzie ówcześni proboszczowie, którzy pomimo wielu trudności potrafili zapalić swoich parafian, najczęściej bardzo biednych, do idei wznoszenia nowych świątyń. Opinię tę potwierdzić mogą chociażby inicjatywy bytomskich proboszczów: ks. Józefa Szafranka, ks. Norberta Bonczyka i ks. Jana Fietzka z Piekar, w późniejszym zaś okresie ks. Johanna Kubotha33. W krótkim okresie po wydarzeniach związanych z Wiosną Ludów dokonano gruntownych przebudów kościołów farnych w Tarnowskich Górach (1848–1851) i Bytomiu (1852–1857). Przebudowy prowadzono według popularnego w Prusach stylu arkadowego. Kościoły z tamtego okresu są dlatego tak podobne do siebie, ponieważ władze rejencji, wydając zgodę na prace budowlane, wskazywały zarazem na wybór gotowego projektu budowlanego (wg modnych wówczas wzorców

33 Zob. J. Hetmańczyk, Sylwetka duszpasterska ks. Jana Kubotha, proboszcza w Bytomiu-Mie- chowicach (1856–1920), RTSO 11 (1985), s. 257–267.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 30 ks. Piotr Górecki angielskich lub francuskich). Gotowy projekt architektoniczny dostosowywano do potrzeb konkretnej wspólnoty. W stylu arkadowym wzniesiono wówczas nowe kościoły w: Miechowicach (1856–1864), Zabrzu (1863–1866, rozbudowa w latach 1895–1896) i Reptach (1867–1871). W 1873 r. zakończono budowę obecnego kościoła w Żyglinie, którego budowa prowadzona była w kilku etapach od 1840 r. W latach 1853–1857 wzniesiono obecną świątynię św. Jana Chrzciciela w Biskupi- cach. Wielkim dobrodziejem parafii był hrabia Karl Wolfgang von Ballestrem, który w całości sfinansował koszty budowy świątyni, czym niejako zainicjował bardziej przyjazny kierunek wspierania wspólnot parafialnych przez magnaterię, hołdującej w drugiej połowie XIX w. popularnej zasadzie filantropizmu jako antidotum na szerzący się ruch komunistyczny. Piękno biskupickiej świątyni zachwalał starosta bytomski Hugo Solger, wieszcząc niejako odejście w architekturze od projektów goto- wych na rzecz wybierania projektów autorskich. Szkice budowlane tworzyli wówczas wybitni architekci i znawcy sztuki, hołdujący zasadzie historyzmu, tj. projektowa- nia budowli bazując na dawnych stylach: romańskim, gotyckim i renesansowym34. Biskupicka świątynia jest pierwszym przykładem neogotyckiej budowli sakralnej na terenie dzisiejszej diecezji gliwickiej. W latach 1860–1870 dokonano gruntownej przebudowy kościoła w Kamieńcu, ubogacając jego gotycką konstrukcję o detale neorenesansowe. W 1868 r. zakupiono i translokowano do Zawady zabytkowy, drewniany kościółek św. Jana Nepomucena z Ostroga (Racibórz). Na powstanie samodzielnej parafii tamtejsi mieszkańcy musieli czekać do 1890 r. Prusy, a od 1871 r. Cesarstwo Niemieckie, znajdowały się w szczytowym okresie rozwoju. Wygrana wojna z Francją i pozyskana ogromna kontrybucja wojen- na otwarły możliwości kredytowania szeregu śmiałych projektów budowlanych. W przypadku obiektów sakralnych na Górnym Śląsku ich budowę trzeba było odłożyć do czasu przełamania impasu na linii państwo – Kościół, wywołanego tzw. wojną kulturalną (kulturkampfem). Kościół zwycięsko wychodził z tejże konfron- tacji. Za jego pasterzami stanęli murem trwający przy nich wierni. Początek lat 80. XIX w. charakteryzuje się ogromną gorączką budowlaną w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym (Oberschlesische Industriebezirk). W 1881 r. katolicka parafia w Byto- miu wzniosła nowy kościół na Wzgórzu św. Małgorzaty, a w latach 1883–1886, przy wsparciu hrabiowskiej rodziny Donnersmarcków, patronowała budowie kościoła pw. Trójcy Świętej, przy którym dwa lata później ustanowiono samodzielną parafię. W latach 1884–1885 wybudowano w Zaborzu neogotycką świątynię pw. św. Fran- ciszka z Asyżu, a fundusze na budowę zebrano głównie z dobrowolnych składek tamtejszych górników. Ks. Heinrich Neumann z Zabrza, zachwycony przykładem

34 Zob. P. Górecki, Historia parafii św. Franciszka w Zabrzu, Zabrze 2013, s. 92–93. Więcej informacji na temat stylów historycznych w XIX i na początku XX w.: D. Głazek, Domus celeberrima. Architektura sakralna (katolicka) przemysłowej części Górnego Śląska 1870–1914, Katowice 2003.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafie i kościoły obecnej diecezji gliwickiej 31 wiernych z Zaborza, w latach 1897–1900 patronował budowie dużego kościoła pw. św. Anny. Podobną inicjatywą wykazali się wierni z Mikulczyc, wznosząc w latach 1892–1896 świątynię pw. św. Wawrzyńca. W 1888 r. wybudowano nie- wielką kaplicę w Olszynie, a w latach 1892–1894 przepiękny kościół przy pałacu hrabiowskiej rodziny Henckel von Donnersmarck w Nakle Śląskim. Na przełomie XIX i XX w. zrealizowano budowy neogotyckich obiektów sakralnych w: Brzezince (1890–1891, wieża kościelna z 1899 r.), Wieszowie (1896–1898), Gliwicach (kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła, wzniesiony w latach 1896–1900, i kościół Świętej Rodziny, wybudowany w latach 1900–1901), Bojkowie (1898–1907), Starych Tarno- wicach (1899–1902), Jędrysku (kościół św. Józefa, 1899–1900), Turzy (1899–1901), Kuźni Raciborskiej (1900–1903), Bobrku (1900–1905), Szombierkach (1903–1904), Dziergowicach (1903–1905), Miasteczku Śląskim (1905–1908), Karbiu (1905–1909), Szobiszowicach (1907–1911) i Koszęcinie (kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, wybudowany w latach 1907–1908). Autorami projektów budowlanych byli wybitni architekci: Paul Jackisch35, Ludwig Schneider, Erwin Blau czy Hugo Heer. W póź- niejszym okresie chętniej sięgano do stylu eklektycznego z dominacją cech neoro- mańskich lub neobarokowych. Do końca I wojny światowej w stylu neobarokowym rozbudowano kościół w Tworogu (1905–1906) oraz wzniesiono nowe świątynie w: Nędzy (1908 r.), Rozbarku (1908–1911), Miedarach (1910–1911), Bobrownikach (1910–1911), Rokitnicy (1911–1912) i Miechowicach (kościół pw. Bożego Ciała, wybudowany w latach 1914–1917). W 1911 r. borykająca się z długami parafia św. An- drzeja w Zabrzu patronowała budowie tymczasowego kościoła pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Sośnicy. Większość tych inicjatyw nie zostałaby zrealizowana, gdyby nie wydatne wsparcie miejscowej magnaterii, właścicieli zakładów przemysłowych. Wiele projektów budowlanych wsparły materialnie rodziny: Schaffgotschów36, Thiele-Wincklerów, Donnersmarcków i Ballesteremów. Pod patronatem hrabiego Franza Ballestrema w latach 1882–1885 wybudowano w Pławniowicach wspaniały pałac w stylu modnego wówczas historyzmu. Jego południowe skrzydło przeznaczono na kaplicę Niepokalanego Poczęcia NMP. Hrabia Lazy Henckel von Donnersmarck w 1906 r. ofiarował kamilianom teren dawnego miejsca straceń Galgenberg, na przedmieściach Tarnowskich Gór, inicjując budowę kompleksu szpitalnego i kościoła. Wraz z budową nowych kościołów prowadzono działania mające na celu powstanie nowych placówek duszpasterskich. Procedury te musiały wcześniej uzyskać aprobatę władz państwowych, co powodowało przeróżne trudności, związane cho-

35 Zob. M. Derus, P. Nadolski, Paul Jackisch oraz jego projekty architektoniczne (Architektura i Sztuka na Górnym Śląsku – cz. III), ZT 15 (2000), nr 43, s. 107–115. 36 Zob. W. Ślęzak, Joanna i Hans Ulryk Schaffgotschowie jako fundatorzy kościołów w okolicy Bytomia, Bytom 1996.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 32 ks. Piotr Górecki ciażby z podziałem funduszy parafialnych. Spośród wszystkich parafii dzisiejszej diecezji gliwickiej najwięcej nowych placówek wyodrębniło się z dotychczasowej parafii Wniebowzięcia NMP w Bytomiu. Ponieważ parafia ta sięgała swoim terytorium aż pod Chorzów i Świętochłowice, do 1919 r. powstało na jej terenie aż 15 nowych parafii. W okresie od 1871 do 1919 r. na terenie dzisiejszej diecezji gliwickiej powstały 22 nowe placówki duszpasterskie. Jeżeli założy się, że w 1919 r. było na badanym terenie 66 parafii, to łatwo można zauważyć, że aż co trzecia z nich powstała na przełomie XIX i XX w.37 Szybki rozwój przemysłu i związany z tym proces industrializacji Górnego Śląska przyczynił się nie tylko do erygowania nowych parafii, ale dał także impuls do powstania nowych archiprezbiteratów. W 1847 r. ustanowiono nowy dekanat – tarnogórski, który początkowo tworzyło 9 parafii. W 1908 r. wyłączono z dekanatu gliwickiego 2 zabrzańskie parafie, które razem ze wschodnimi parafiami dekanatu bytomskiego (m.in. Biskupicami, Mikulczycami, Sośnicą i Zaborzem) utworzyły nowy dekanat – zabrzański.

4. Nowe parafie i kościoły w okresie międzywojennym

Bezwarunkowa kapitulacja Niemiec, podpisana 11 listopada 1918 r., była rów- nocześnie sygnałem do odrodzenia państwa polskiego. Ożywiony ruch niepod- ległościowy, obecny również na Górnym Śląsku, zaowocował wybuchem trzech powstań śląskich oraz przeprowadzonym plebiscytem, który unaocznił ogromny rozdźwięk i podziały pomiędzy miejscową ludnością. Sporny teren Górnego Śląska ostatecznie został przydzielony w 71% Niemcom i 29% odrodzonej Polsce. Nowa granica biegła wzdłuż Odry od miejsca, w którym wpływa ona na Górny Śląsk, biegnąc dalej na północny wschód do Nieboczów, Wilczy, Knurowa, Makoszów, Kończyc, Rud, Łagiewnik, Radzionkowa, Suchej Góry, Rept, Tarnowic Starych, Rybnej, Piasecznej, Boruszowic, Drutarni, Bruśka, Kokotka, Pawonkowa, Łagiew- nik Wielkich, Glinicy, Lisowa i Kochcic. Pod względem potencjału przemysłowego Polsce przypadł ważniejszy obszar okręgu przemysłowego. Tak wydzielona część pod względem kościelnym stała się odrębnym organizmem, z którego w 1925 r. uformowała się diecezja katowicka, a jej granice przetrwały niezmienione do pa- miętnego podziału w 1992 r.38 Tereny dawnej diecezji katowickiej, należące do dzisiejszej diecezji gliwickiej, cechował wybitnie rolniczy charakter. Wyjątkiem były dwa miasta: przemysłowe

37 Por. Handbuch des Bistums Breslau und seines Delegatur-Bezirks für das Jahr 1919, Breslau 1919, s. 24–100. 38 J. Kopiec, Diecezja gliwicka, s. 92–93.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafie i kościoły obecnej diecezji gliwickiej 33

Tarnowskie Góry i przygraniczny Lubliniec. W obu miastach stacjonowały niewielkie garnizony wojskowe, do których dyspozycji użyczono kościoły św. Anny w Tarnowskich Górach i Podwyższenia Krzyża Świętego w Lublińcu. W rejonie przemysłowym Tarnowskich Gór rozwijały się przemysłowe osiedla, w których wybudowano tymczasowe kościoły: Boruszowice (1918 r.), Lasowice (1926 r.) i Świerklaniec (ówcześnie Stare Chechło, 1929 r.). W dwóch ostatnich przypadkach przy kościołach ustanowiono samodzielne placówki duszpasterskie. Również przy wybudowanym przed wojną kościele w Bobrownikach w 1921 r. ustanowiono lokalię i z czasem samodzielną parafię. W 1928 r. zainaugurowano działalność bursy dla chłopców, a po II wojnie światowej Niższego Seminarium Duchownego. W tym samym roku wybudowano kościół pw. św. Franciszka z Asyżu w Miotku, a dwa lata później wzniesiono niewielki kościół w Brynicy. W 1922 r. przybyli do Lublińca Oblaci Maryi Niepokalanej, którzy zaadaptowali budynki byłego siero- cińca na potrzeby Niższego Seminarium Duchownego. Tamtejszy kościół zakonny wybudowano w latach 1929–1931. W 1930 r. zakończono przebudowę kościoła parafialnego w Lubszy. Po przegranej kampanii wrześniowej 1939 r. tereny polskiego Górnego Śląska wcielono do III Rzeszy. Zdawano sobie sprawę, że był to najwyższy okres, aby ra- tować tworzone z mozołem placówki kościelne przed ich likwidacją. Już w 1940 r. zlecono oblatom prowadzenie duszpasterstwa przy niewielkiej kaplicy w Kochci- cach. W 1941 r. przy kaplicy zakonnej w Lublińcu ustanowiono kurację. Rok później zakonnicy zainicjowali duszpasterstwo przy kaplicy w Kokotku. W tym samym roku ustanowiono lokalie w Miotku, Bruśku oraz przy kościele szpitalnym kami- lianów w Tarnowskich Górach. W 1943 r. ustanowiono lokalię przy wybudowanym w surowym stanie kościele w Herbach. W taki sposób katowicka część dzisiejszej diecezji gliwickiej wzbogaciła się o 9 nowych placówek duszpasterskich, chociaż nie każda z nich posiadała status samodzielnej parafii. Pozostała część Górnego Śląska (w ramach rejencji opolskiej) znajdowała się w granicach niemieckiej Republiki Weimarskiej, a od 1933 r. – III Rzeszy. Tutejsi wierni, mieszkający głównie w wielkoprzemysłowych i powiększających się o nowe dzielnice miastach: Bytomiu, Gliwicach i Zabrzu, przez kilkanaście lat borykali się z ogromną biedą, wzmożoną migracją i związanym z tym przeludnieniem oraz galopującą inflacją. Ogromny kryzys światowy przełomu lat 20. i 30. ubie- głego wieku dał okazję wybicia się na scenę polityczną skrajnym nacjonalistom. Narodowi socjaliści, chociaż oficjalnie deklarowali przychylność względem Ko- ścioła katolickiego, od samego początku prowadzili z nim ideologiczną walkę. Przejąwszy w 1933 r. władzę, bez najmniejszych zahamowań ingerowali w każdą sferę życia obywateli, a katolikom angażującym się w życie partyjne, polityczne bądź administracyjne sugerowano rozbrat z Kościołem. Rozpętana przez nazistów

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 34 ks. Piotr Górecki

II wojna światowa doprowadziła do upadku III Rzeszy oraz śmierci, kalectwa lub przymusowej migracji wielu milionów ludzi, w tym również kilkuset tysięcy mieszkańców Górnego Śląska. Prowadzona z rozmachem akcja budowy nowych kościołów uległa początkowo zahamowaniu. Wiele parafii, które przed wojną planowały budowę nowych kościo- łów, utraciło wszystkie oszczędności. W niespokojnych czasach trzeba było liczyć na własne możliwości i wsparcie wiernych, a wielu z nich zasilało rosnące szeregi bezrobotnych. Mimo tego daje się w tym okresie zauważyć niemalejącą inicjatywę budowy nowych kościołów i podziału dużych liczebnie parafii, które dochodziły do 40 tys. wiernych. W celu łatwiejszego zarządzania skromnymi środkami finansowy- mi parafii kard. Adolf Bertram powołał związki parafialne w największych miastach przemysłowych niemieckiego Górnego Śląska: Gliwicach, Zabrzu i Bytomiu. Dzięki tym rozwiązaniom udało się zrealizować kosztowne projekty budowy dużych ko- ściołów: św. Barbary (1928–1931), św. Józefa Robotnika (1928–1929) i Podwyższenia Krzyża Świętego (1936–1937) w Bytomiu, św. Antoniego (1925–1927) i Chrystusa Króla (1934–1935) w Gliwicach oraz św. Józefa w Zabrzu (1930–1932). Wyszuka- ny styl architektoniczny, hołdujący modnym wówczas kierunkom modernizmu i konstruktywizmu, jest dziełem wybitnych artystów: Dominicusa Böhma czy też Theodora Ehla39. Nowoczesne i duże kościoły powstały również w: Rudnie (1922– 1923), Ostropie (1925–1927), Ziemięcicach (1926–1927), Biskupicach (Wniebowzię- cia NMP, 1927–1929), Sośnicy (1928–1929), Stolarzowicach (1928–1930), Paczynie (1931 r.), Mikulczycach (św. Teresy, 1932–1933) i Łabędach (św. Jerzego, 1937–1939), mniejsze zaś w Wojsce (1934 r.) i Babicach (1937–1939). W wielu przypadkach ko- ścioły wznoszono w technice tzw. suchego betonu, stosując styl neobarokowy lub modernistyczny. Ze względu na szkody górnicze lekkie konstrukcje, nawiązujące stylem do śląskich kościołów drewnianych, wzniesiono w Maciejowie (1935–1936) i Zabrzu-Porębie (św. Jadwigi, 1928–1929). Gruntownych przebudów doczekały się kościoły w Nędzy (1926–1930) i Wielowsi (1934–1935). Pomimo tak silnie zaawansowanych prac nie malała potrzeba budowy nowych świątyń. Wychodząc naprzeciw potrzebom wiernych, postanowiono wznosić tymczasowe kościoły, wykorzystując byłe gospody lub hale. W taki sposób w byłej hali sportowej w Bytomiu powstał kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa (1928 r.). Również w byłych gospodach powstały kościoły: Serca Pana Jezusa w Gliwicach (1925 r.) oraz Ducha Świętego (1925–1926) i św. Antoniego (1930–1931) w Zabrzu, a w byłej rzeźni – kościół św. Józefa w Gliwicach-Ligocie (1924–1925). Kościoły

39 Zob. N. Gussone, Die Architektur der Weimarer Republik in Oberschlesien. Ein Blick auf unbeachtete Bauwerke – Fotodokumentation, Ratingen-Hösel 1992, s. 103–111; P. Nadolski, Dzieje kościoła św. Barbary w Bytomiu jako przykład budowli sakralnej okresu międzywojennego (Archi- tektura i Sztuka na Górnym Śląsku – cz. IV), ZT 17 (2002), nr 45, s. 93.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafie i kościoły obecnej diecezji gliwickiej 35

św. Jana Chrzciciela w Żernikach (1930–1931) i św. Józefa Robotnika w Taciszowie (1932 r.) powstały w zaadaptowanych na cele sakralne stodołach. Wybuch II wojny światowej uniemożliwił doprowadzenie do szczęśliwego finału budowy kościołów pw. św. Michała w Gliwicach, pw. św. Kamila w Zabrzu, pw. św. Antoniego w Mi- kulczycach oraz dużego kościoła w Grzybowicach. Jedynym świadkiem po tychże inicjatywach są znajdujące się w archiwach parafialnych gotowe projekty i szkice budowlane. Wzrost placówek kościelnych zrodził potrzebę duszpasterstwa specjalistycznego. W okresie międzywojennym w miastach po niemieckiej stronie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego erygowano kilka placówek zakonnych. W Gliwicach domy zakonne otwarli redemptoryści (1921 r.) i franciszkanie (1923 r.), w Bytomiu – jezuici (1929 r.) i werbiści (1935 r.), w Zabrzu – kamilianie (1922 r.), a w Miedarach – klarety- ni (1932 r.). Wrocławski wikariat generalny czynił starania mające na celu powstanie nowych parafii. Początkowo czyniono to niezbyt chętnie, widząc w związkach parafialnych dogodniejszy sposób spłaty długów budowlanych i zaciągniętych kredytów. Po 1940 r., kiedy naziści masowo wcielali kapłanów do wojska, proces tworzenia nowych parafii przybrał na sile. W taki sposób duża liczba wikarych otrzymywała status tzw. księży koniecznych (Notpriester), często administratorów małych parafii. Mimo zakazu władz cywilnych kard. Bertram powoływał do życia lokalie i kuracje, omijając czasochłonną procedurę rozdziału dochodów parafii i wydania rządowego pozwolenia na ustanowienie parafii. W taki sposób od 1919 do końca 1945 r. na terenie dzisiejszej diecezji gliwickiej w jej dawnej, niemieckiej strefie powstało aż 35 nowych placówek duszpasterskich. Spośród nich dwie placówki (Ducha Świętego w Bytomiu i św. Elżbiety w Gliwicach) w 1945 r. zostały zlikwidowane, a gliwickie kuracje św. Michała Archanioła i św. Alberta złączono w jedną parafię. Podsumo- wując: do końca 1945 r. na terenie dzisiejszej diecezji gliwickiej funkcjonowało 107 placówek duszpasterskich: 101 parafii bądź kuracji (z czasem uzyskały one status samodzielnej parafii, często bez odrębnego dekretu) oraz 6 lokalii. Spośród nich aż 38 powstało w okresie międzywojennym – zaledwie w 25 lat! Wzrost liczebności parafii skutkował dalszym podziałem dekanatów. W 1926 r. utworzono archiprezbiterat dobrodzieński. W jego skład weszły m.in. parafie w Ko- tach i Tworogu. W 1932 r. z archiprezbiteratu gliwickiego wydzielono nowy dekanat – łabędzki. W jego granicach znalazły się parafie w Brzezince, Łabędach – Wniebowzięcia NMP i od 1939 r. św. Jerzego, Ostropie, Pilchowicach (przed 1921 r. parafia należała do dekanatu dębieńskiego), Rachowicach, Rudach, Sośnicowicach, Szywałdzie (Bojkowie) i Żernicy. W 1937 r. z dotychczasowego archiprezbiteratu bytomskiego wydzielono nowy archiprezbiterat – miechowicki (w późniejszym okresie Bytom-Zachód). Tworzyły go parafie: Bobrek, Karb, Miechowice – Krzyża Świętego i Bożego Ciała, Rokitnica, Stolarzowice i Szombierki.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 36 ks. Piotr Górecki

5. Parafie i kościoły powstałe po 1945 r.

W okresie powojennym do 1992 r. powstały dalszych 38 parafii: 19 na terenie byłej diecezji katowickiej i 19 na terenie utworzonej w 1945 r. Administracji Apo- stolskiej Śląska Opolskiego, która od 1972 r. funkcjonowała jako diecezja opolska. Pierwsze lata powojenne nacechowane były wielką niepewnością. Początkowo parafie borykały się z odbudową uszkodzonych w czasie działań wojennych ko- ściołów. Doszczętnie spalono kościoły w Rudach i pw. Ducha Świętego w Zabrzu. W kościele pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Gliwicach wyleciała większość szyb z okien. Doszczętnie spalono plebanie w Brzezince, Rachowicach i Zabrzu (w parafii Ducha Świętego). W czasie działań wojennych zginęli śmiercią męczeńską księża z Brzezinki: ks. Anton Winkler, ks. Wilhelm Dropalla i ks. Paul Kutscha, a także ks. Johannes Frenzel – wikariusz z parafii Bożego Ciała w Miechowicach, o. Bern- hard Klodwig CSsR z Gliwic i o. Kurt (Conrad) Lerch SJ z Bytomia. Do 1947 r. wielu kapłanów i wiernych zostało zmuszonych do opuszczenia swojej ojczyzny. Jednocześnie do miast i wiosek przybyli nowi osadnicy, często wygnańcy z Kresów dawnej Rzeczypospolitej. Nowe władze samorządowe początkowo życzliwie odnosiły się do działań ko- ścielnych. Mimo skomplikowanych procedur zatwierdzono status samodzielnych parafii w Zabrzu-Maciejowie (1947 r.), Bytomiu (parafia św. Wojciecha, 1952 r.) i Sta- nicy (1952 r.). O wiele trudniej procedura ta wyglądała na terenie diecezji katowickiej. W sprzyjającym okresie lat powojennych powstała jedynie samodzielna placówka w Strzebiniu (1947 r., zatwierdzona w 1950 r.). Istniejącym jeszcze przed wojną nowym placówkom w Kokotku, Herbach i Kochcicach nadano status samodzielnych parafii odpowiednio w 1960, 1961 i 1969 r. Działania kościelne coraz częściej napotykały na twardą konfrontację z nowym systemem polityczno-społecznym, niechętnym z reguły religii i Kościołowi, któremu odmawiano statusu prawnego. Trudności te napotykano na płaszczyźnie katechizacji, prowadzenia grup i stowa- rzyszeń parafialnych oraz budowy nowych kościołów i dzielenia dużych liczebnie parafii40. Wspólnoty lokalne boleśnie przeżyły wypędzenie z klasztorów i interno- wanie sióstr ze śląskich zgromadzeń zakonnych (1953 r.). Pomimo tego w okresie komunistycznym wierni oraz ich duszpasterze z powodzeniem zrealizowali kilka projektów budowlanych. Kiedy władza cywilna zwlekała z wydaniem stosownej zgody, wierni nie wahali się prowadzić budowy, nawet za cenę wysokiej grzywny jako samowolę budowlaną. Katolicy czerpali swoją motywację z nieugiętej postawy ordynariusza diecezji katowickiej, bpa Herberta Bednorza, zaangażowanego bez reszty w poszukiwaniu dróg do uzyskiwania pozwoleń na wznoszenie nowych świą-

40 J. Kopiec, Diecezja gliwicka, s. 103.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafie i kościoły obecnej diecezji gliwickiej 37 tyń na terenie województwa katowickiego, będącego silnym bastionem wpływów komunistycznych41. To za jego czasów erygowano 11 nowych parafii: św. Michała Archanioła w Bytomiu-Suchej Górze (1957 r.), św. Józefa w Tarnowskich Górach (1959 r.), św. Marcina w Cieszowej (1960 r.), Matki Bożej Królowej Pokoju w Tar- nowskich Górach (1962 r.), św. Jana Chrzciciela w Łagiewnikach Wielkich i Trójcy Świętej w Koszęcinie (1977 r.), św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Babienicy i również tegoż patrona w Jawornicy (1980 r.), Matki Boskiej Królowej Wszechświata w Tarnowskich Górach-Pniowcu oraz NMP Jasnogórskiej w Orzechu i Matki Bożej Matki Kościoła w Lisowie (wszystkie w 1982 r.). Kolejny rządca diecezji, bp Damian Zimoń, powołał do życia nowe parafie w: Rusinowicach (1985 r.), Tarnowskich Górach-Opatowicach (1985 r.), Lisowicach (1989 r.), dzielnicy Lublińca – Steblowie (1989 r.) oraz w centrum miasta (Podwyższenia Krzyża Świętego, 1990 r. ), a także w Nowym Chechle (1990 r.) i Kamieńskich Młynach (1992 r.). Niemniej skomplikowana sytuacja panowała na terenie Administracji Apostol- skiej Śląska Opolskiego. Do 1980 r. udało się jedynie utworzyć nowe placówki w: Smolnicy (1948 r.), Starych Gliwicach (1951 r.), Grzybowicach (1958 r.) i Bojszowie (1959 r.). Latami przeciągały się pertraktacje w sprawie sprowadzenia do Zabrza franciszkanów, którzy opieką duszpasterską objęli wiernych dotychczasowej parafii św. Andrzeja, gromadzących się przy drewnianym kościele Niepokalanego Serca NMP. Dekret bpa Franciszka Jopa z 1958 r. otrzymał państwowe zatwierdzenie dopiero w 1973 r. W międzyczasie władze miejskie przywłaszczyły teren pod bu- dowę kościoła, budując „dla mieszkańców” część osiedla mieszkaniowego i szkołę. Nowe kościoły, jako tzw. „samowolki budowlane”, powstały w Żernicy i Rzeczycach. Z największymi trudnościami realizowano budowę nowych kościołów w Smolnicy i Bojszowie. Robotniczy zryw solidarnościowy 1980 r. znacząco zmienił płaszczyznę rozmów na linii państwo – Kościół. Szybko ruszyły budowy kościołów na nowych osiedlach Bytomia, Gliwic i Zabrza. Wierni, po zakończeniu pracy w państwowych zakładach, całymi brygadami przychodzili na place budowy. Do roku ustanowienia diecezji gliwickiej na dawnym terenie diecezji opolskiej bp Alfons Nossol utworzył 13 nowych parafii w: Babicach, Kozłowie i Krupskim Młynie (1980 r.), Górkach Wielkich (1985 r.), Bytomiu (św. Anny, 1986 r.), Bargłówce (1987 r.) i Pyskowicach (Nawrócenia św. Pawła, 1987 r.). Na terenie Gliwic powstały 4 parafie: Podwyższe- nia Krzyża Świętego (1980 r., wcześniej lokalia), św. Anny w Gliwicach-Łabędach, Matki Boskiej Częstochowskiej w dzielnicy Trynek oraz NMP Matki Kościoła na osiedlu Sikornik (wszystkie w 1988 r.). W górniczym Zabrzu erygowano parafie: NMP Matki Kościoła na osiedlu Helenka (1982 r.) oraz Krzyża Świętego na osiedlu Janek (1987 r.). W bytomskiej dzielnicy Szombierki księża zmartwychwstańcy rozpo-

41 Tamże, s. 103–105.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 38 ks. Piotr Górecki częli budowę dużego kościoła na tamtejszym osiedlu, a gliwiccy jezuici wznoszenie kościoła i kompleksu edukacyjnego na osiedlu Kopernika. Wraz z rozwojem sieci parafialnej erygowano nowe dekanaty. 13 maja 1955 r. ks. Jan Piskorz utworzył dekanat jędrysko-kaletański, przekształcony 5 stycznia 1963 r. w dekanat woźnicki. 13 października 1984 r. utworzono dekanat sadow- ski, wydzielając 8 parafii z dotychczasowego dekanatu lublinieckiego. Istniejący od 1847 r. dekanat tarnogórski został podzielony na dwa dekanaty, w tym nowy dekanat – starotarnowicki. Kiedy w 1972 r. Stolica Apostolska ostatecznie zatwier- dziła diecezję opolską, nastąpił też nowy podział dekanatów. Dotychczasowy dekanat raciborski podzielono na dwa dekanaty: Racibórz Zachód (12 parafii) i Ra- cibórz Wschód (10 parafii), do którego należały parafie leżące na wschód od Odry. W 1990 r. powstał nowy dekanat – Zabrze-Mikulczyce. W jego skład weszło 5 parafii z dotychczasowego dekanatu zabrzańskiego, 1 parafia z dekanatu miechowickiego i również 1 parafia z dekanatu pyskowickiego.

Podsumowanie. Diecezja gliwicka w 25. rocznicę swojego istnienia

Wraz z powstaniem diecezji gliwickiej w 1992 r. bp Jan Wieczorek zreorga- nizował sieć dekanalną diecezji. Dekretami biskupa ordynariusza z 12 maja i 25 czerwca 1992 r. utworzono cztery nowe dekanaty: Gliwice-Ostropa, Gliwice-So- śnica, Pławniowice i Żyglin. Z dniem 23 maja 1992 r. weszły w życie dekrety, które na nowo określiły zasięg terytorialny dekanatów. Diecezja liczy obecnie 18 dekanatów, a z najdalej oddalonych parafii do stolicy diecezji jest niespełna 60 km. Od czasu powstania diecezji erygowano 11 nowych parafii: Matki Boskiej Nieusta- jącej Pomocy w Pyskowicach (1993 r.), Matki Boskiej Kochawińskiej w Gliwicach (1994 r.), św. Wojciecha w Zabrzu (1996 r.), Matki Boskiej Różańcowej w Rzeczy- cach (1998 r.), Wniebowstąpienia Pańskiego w Bytomiu-Szombierkach (2001 r.), Miłosierdzia Bożego w Gliwicach (2002 r.), Wniebowzięcia NMP w Gliwicach, św. Jacka w Gliwicach-Sośnicy i św. Apostołów Piotra i Pawła w Brynicy (2003 r.), św. Floriana w Czekanowie (2009 r.) i św. Barbary na osiedlu Młodego Górnika w Zabrzu (2013 r.). Obecnie na terenie diecezji budowane są 4 nowe kościoły parafialne. Na etapie finalnym znajdują się budowy kościołów Miłosierdzia Bożego w Gliwicach oraz Wniebowstąpienia Pańskiego i św. Józefa Robotnika w Bytomiu42. W 2014 r. rozpo- częto budowę nowego kościoła pw. Matki Boskiej Różańcowej w Zabrzu-Grzybowi-

42 Stary kościół św. Józefa, który znajdował się na terenie pustoszejącej z powodów szkód górni- czych Dąbrowy Miejskiej, przeznaczono do rozbiórki. 19 marca 2016 r. dokonano jego ekssakracji, a w październiku tegoż roku rozpoczęto prace rozbiórkowe, zakończone wiosną obecnego roku.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafie i kościoły obecnej diecezji gliwickiej 39 cach. Trwa także rozbudowa kościoła Wniebowzięcia NMP w Olszynie, dotychczas najmniejszego kościoła parafialnego w diecezji. Parafia w Pawonkowie prowadzi wstępne ustalenia, mające na celu rozpoczęcie budowy kościoła pw. św. Jana Paw- ła II w Kośmidrach. Niemniej pracochłonne działania towarzyszą proboszczom i wiernym, którzy latami prowadzą gruntowne remonty kościołów. Większość z tychże inwestycji jest bardzo czasochłonna i kosztowna, wymagająca korzystania z różnego rodzaju kredytowania. Inwestycje te finansowane są głównie ze składek samych parafian oraz coraz częściej z przeróżnych funduszy strukturalnych. Spo- rządzane sukcesywnie protokoły wizytacyjne parafii dają szeroki zasób wiedzy, z jakim rozmachem prowadzi się owe inwestycje i z jak wielką atencją poświęcają się tymże pracom zarządcy owych kościołów. Kolejną kwestią, której warto się przyjrzeć, są postacie konsekratorów budyn- ków sakralnych. Zagadnieniu temu towarzyszyła osobista prośba bpa Jana Wie- czorka. Pierwszy pasterz diecezji gliwickiej wskazał w tym względzie na ważny faktor, jakim jest doprowadzenie do końca dzieła budowy obiektów sakralnych, których etapem finalnym jest ich uroczyste poświęcenie. Jest to ogromne święto zarówno jego budowniczych, jak i całej diecezji, ubogaconej nowymi świątynia- mi, w których odbywa się służba Boża. Na przełomie XIX i XX w. miały miejsce 93 poświęcenia, do czasu II Soboru Watykańskiego nazywane konsekracjami. W okresie funkcjonowania diecezji wrocławskiej najwięcej kościołów parafialnych dzisiejszej diecezji gliwickiej, bo aż 20, poświęcił kard. Adolf Bertram oraz kolejno: kard. Georg Kopp (8), bp sufragan Valentin Wojciech (7), bp sufragan Carl Au- gustin (3) oraz po jednym kościele bp wrocławski Heinrich Förster, bp sufragan Heinrich Marx i bp sufragan Adrian Włodarski. Po 1922 r. na terenie po byłej diecezji katowickiej miało miejsce 15 poświęceń. Najwięcej kościołów parafialnych poświęcił bp Herbert Bednorz – 7, bp Juliusz Bieniek – 3, bp Arkadiusz Lisiecki i bp Damian Zimoń – 2 i bp Janusz Zimniak – 1. W okresie powojennym na terenie należącym do dawnej diecezji opolskiej miało miejsce 11 poświęceń. Bp Alfons Nossol poświęcił 8 kościołów oraz po jednym kościele parafialnym bp Franciszek Jop, bp Antoni Adamiuk i bp Jan Bagiński. W ciągu 25 lat istnienia diecezji gliwickiej miało miejsce aż 30 obrzędów poświęcenia kościołów parafialnych. Najwięcej kościołów, bo aż 21, poświęcił bp Jan Wieczorek, bp Jan Kopiec – 5 i bp Gerard Kusz – 4. Już samo wyliczenie tychże czynności pasterskich wskazuje dobitnie, że można ów pierwszy okres istnienia diecezji gliwickiej nazwać czasem budowy i uroczystych poświęceń nowych kościołów. Diecezja gliwicka to nie tylko świątynie. To także pobożni wierni, którzy angażu- ją się w życie diecezji i parafii. Obecnie na terenie diecezji mieszka 602 091 wiernych, stanowiąc 88,8% wszystkich mieszkańców. Spośród 156 parafii, w 138 posługują księża diecezjalni, a w 18 księża zakonni. Do diecezji inkardynowanych jest 375

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 40 ks. Piotr Górecki kapłanów i 1 diakon stały. 327 kapłanów posługuje na terenie diecezji, 33 kapłanów pełni różne funkcje na terenie kraju, a dalszych 15 przebywa poza granicami kraju. Na terenie diecezji rezyduje dodatkowo 17 kapłanów inkardynowanych do innych diecezji w kraju. Księży zakonnych w diecezji jest 145, braci zakonnych – 28, sióstr zakonnych – 170. W Wyższym Międzydiecezjalnym Seminarium Duchownym w Opolu do stanu kapłańskiego przygotowuje się 45 alumnów. Oprócz posługi duszpasterskiej prowadzone są różnego rodzaju inicjatywy dobroczynne. W 2016 r. w 10 szkołach katolickich uczyło się 11 430 uczniów, a w 5 przedszkolach katolickich prowadzono opiekę nad 657 dziećmi. Ośrodek Rehabilitacyjno-Edukacyjny dla Dzieci i Młodzieży Niepełnosprawnej pw. św. Rafała Archanioła w Rusinowicach udzielił w 2016 r. gościny dla 4369 niepełnosprawnych. Stacje opieki Caritas udzieliły opieki ponad 11 430 chorym i starszym. Do tej liczby należy dodać tysiące osób chorych, starszych i dzieci, objętych opieką przez parafialne oddziały Caritas. 75 przyparafialnych Poradni Życia Rodzinnego udzieliło w minionym roku ponad 3600 konsultacji. Jest jeszcze wiele innych inicjatyw, które trudno wymienić jednym tchem. Nie byłoby to możliwe bez zaangażowania kapłanów i wiernych świeckich, którym pragnę zadedykować niniejszą publikację, będącą krótką prezentacją wszystkich parafii diecezji w jubileuszowym roku istnienia diecezji gliwickiej, a także w czasie trwającego Pierwszego Synodu Diecezji Gliwickiej.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 I Dekanat Bytom

1. Bytom Parafia św. Anny

W latach 60. ubiegłego stulecia rozpoczęto budowę osiedla mieszkaniowego w południowo-wschodniej części miasta. Budowano je dla górników kopalni „Rozbark” i ich rodzin jako część dużej Bytomskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Kilka dziesięciopiętrowych bloków na osiedlu Arki Bożka, które terytorialnie należały do parafii Wniebowzięcia NMP, oddano do użytku w 1968 r. Po wydarzeniach związanych ze zrywem solidarnościowym postanowiono przystąpić do budowy kościoła. Z inicjatywą budowy kościoła wystąpił, wraz z tutejszymi wiernymi, ks. proboszcz Wacław Schenk, rozpoczynając dzieło ogłoszeniem konkursu na projekt nowej świątyni przy ul. Chorzowskiej. Spośród kilku jako najbardziej odpowiedni została wybrana koncepcja inż. Huberta Wagnera. Po- mimo wielu trudności natury administracyjnej, 2 sierpnia 1982 r. nowej parafii została przyznana działka budowlana. Pozwolenie na budowę wydano 2 paździer- nika 1982 r. Dwa dni po uzyskaniu pozwolenia na budowę na przydzielonym placu rozpoczęto pierwsze prace. Kierownictwo budowy objął inż. Mieczysław Radomski z Tarnowskich Gór, a budowniczym ze strony parafii został ks. Antoni Żelasko – wikariusz parafii Wniebowzięcia NMP – przy osobistym zaangażo- waniu ks. Wacława Schenka. Niestety, 29 października 1982 r. ks. Schenk uległ śmiertelnemu wypadkowi w drodze na budowę nowego kościoła. Po ukończeniu budowy fundamentów oraz części tzw. dolnego kościoła, 24 czerwca 1984 r. zo- stał wmurowany akt erekcyjny i kamień węgielny (pochodzący z grobu św. Pio- tra w Rzymie), poświęcony przez Ojca Świętego Jana Pawła II 11 października 1982 r. Biskup opolski Alfons Nossol erygował parafię 14 sierpnia 1986 r. Teren przyszłej parafii powiększono o kilka bloków mieszkalnych należących do parafii św. Jana Nepomucena w Łagiewnikach, w diecezji katowickiej. Stosowne dokumenty podpisano we wrześniu 1986 r. Kościół poświęcił biskup opolski Alfons Nossol 20 listopada 1988 r. W głównym ołtarzu złożono relikwie św. Aurelii

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 42 I Dekanat Bytom i św. Tymoteusza, męczenników rzymskich. Pierwszym proboszczem parafii został ks. Antoni Żelasko1.

2. Bytom Parafia św. Barbary

W latach międzywojennych, wobec wzrastającej liczby katolików i budowy coraz to nowych osiedli mieszkaniowych w Bytomiu, wyłoniła się potrzeba budowy nowego kościoła. Bytomska parafia Wniebowzięcia NMP liczyła wówczas przeszło 27 tysięcy katolików. 30 kwietnia 1926 r. na posiedzeniu rady parafialnej zapadła decyzja o budowie nowej świątyni. Pomysł zyskał poparcie kard. Adolfa Bertra- ma. On też zobowiązał się ofiarować główny ołtarz. Na patronkę kościoła obrano św. Barbarę. Projekt kościoła wykonał znany architekt Theodor Ehl. Prace budowlane rozpoczęto w październiku 1928 r., a opiekę nad budową sprawował ks. Józef Niestrój – proboszcz macierzystej parafii. Prace postępowały w szybkim tempie, chociaż budowa wymagała osuszenia bardzo podmokłego terenu. Do wznoszenia ścian zużyto ponad milion cegieł. 24 listopada 1929 r. ks. prałat Augustyn Świerk dokonał wmurowania kamienia węgielnego. Był to również dzień zakończenia prac na zewnątrz kościoła. 17 lipca 1930 r. zmarł ks. Niestrój, a prace budowlane pro- wadził ks. wikariusz Maruska do czasu mianowania nowego proboszcza, którym został ks. Hrabowsky. 28 kwietnia 1931 r. została ustanowiona kuracja św. Barbary. Jej terytorium zostało wydzielone z parafii Wniebowzięcia NMP i Trójcy Świętej. Uroczystego po- święcenia kościoła dokonał kard. Adolf Bertram 10 maja 1931 r. W ołtarzu głównym umieszczono relikwie św. męczenników: Fidelisa i Jukundy. Dzień ten szczególnie zaznaczył się w historii Bytomia, świętowano bowiem wówczas także 700-lecie bytomskiego kościoła Wniebowzięcia NMP. Łączne koszty budowy wyniosły ponad 780 tys. ówczesnych marek. 28 kwietnia 1932 r. kard. Bertram nadał kuracji status samodzielnej parafii, która została włączona do dekanatu bytomskiego. Dekret wszedł w życie 1 sierpnia 1932 r. Początkowo parafia liczyła 10 tys. wiernych, a liczba sukcesywnie wzrastała, by w latach 60. ubiegłego wieku wynieść 13 tysięcy. Od tego czasu liczba parafian sukcesywnie spada, co jest związane z postindustrialnym charakterem miasta. W kościele znajdują się 65-głosowe organy, posiadające cztery manuały i pedał, największe w diecezji gliwickiej i jedne z największych w metropolii górnośląskiej.

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Anny w Bytomiu 1985–. Biblio- grafia: A. Żelasko, Kościół św. Anny i Miłosierdzia Bożego w Bytomiu, [Bytom 2000].

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Jacka 43

Tutejszą plebanię wzniesiono w latach 1933–1937. Z parafii wyszło jak dotąd 24 kapłanów2.

3. Bytom Parafia św. Jacka

Parafia św. Jacka położona jest na terenie dzielnicy Bytomia – Rozbarku. Pierwsza wzmianka o Rozbarku, wtedy osobnej gminie wiejskiej, pochodzi z 1233 r. Nazwa „Rozbark”, wprowadzona na oznaczenie wsi leżącej na wschód od murów miejskich średniowiecznego Bytomia, występuje również w dokumencie urzędowym spisanym w Bytomiu 26 stycznia 1369 r. Na tutejszym wzgórzu miał głosić kazanie św. Jacek. Podczas nauczania rozsypały się koraliki różańca i odtąd znajdowano tu kamyczki nazywane „perłami św. Jacka”. Już w XIII w. postawiono na jego cześć drewnianą kapliczkę, a w 1740 r. wzniesiono kolejną drewnianą kaplicę. Następna kaplica, już murowana, powstała w 1801 r. W 1868 r. wybuchł na Rozbarku pożar, który strawił prawie połowę wsi i zniszczył kaplicę. Nowy kościół wzniesiono w tym samym miejscu w 1877 r. Jeszcze w połowie XIX w. Rozbark liczył zaledwie 500 mieszkańców, a już w 1900 r. –13 916 wiernych. Ks. Emanuel Buchwald, ówczesny proboszcz parafii Wniebowzięcia NMP w Bytomiu, która w tym czasie liczyła ok. 35 000 wiernych, podjął decyzję wybudowania dla dzielnicy Rozbark oddzielnego kościoła parafialnego. 12 maja 1908 r. położono kamień węgielny pod nowy, dwukondygnacyjny kościół, wzniesiony w stylu neoromańskim – na wzór katedry w Limburgu, wg projektu Maxa Giemsy z Katowic. Wszystkie prace murarskie prowadzone były pod kierunkiem mistrza murarskiego Franza Emanuela Neumanna z Bytomia. Benedykcja świątyni miała miejsce 27 sierpnia 1911 r., a uroczystego poświęcenia dokonał 8 kwietnia 1915 r. biskup wrocławski kard. Adolf Bertram. 17 czerwca 1915 r. utworzono z dzielnicy Rozbark i kilku ulic Bytomia nową parafię. W tym samym roku przystąpiono do rozbiórki starego kościółka. Z Rozbarkiem związany jest ks. Grzegorz Gerwazy Gorczycki, wybitny polski kompozytor okresu baroku, który urodził się tutaj ok. 1665–1667 r. Jego patronatowi poświęcono sąsiadujący z kościołem nowoczesny budynek, centrum społecz- no-kulturalne skupiające liczne inicjatywy dzielnicy. Przy kościele powstał także ogród różańcowy – 20 stacji zaprojektowanych przez Annę Szadkowską, diecezjalną

2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Barbary w Bytomiu, t. I: 1946–1992; t. II: 1993–. Bibliografia: H. Kowol, Parafia św. Barbary w Bytomiu, Bytom 1979 (mps), s. 1–45; P. Nadolski, Dzieje kościoła św. Barbary w Bytomiu jako przykład budowli sakralnej okresu mię- dzywojennego (Architektura i Sztuka na Górnym Śląsku – cz. IV), ZT 17 (2002), nr 45, s. 91–101.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 44 I Dekanat Bytom konserwator zabytków. Przestrzeń wokół kościoła zaprojektował bytomski architekt Przemo Łukasik. 21 czerwca 2015 r. parafia świętowała 100-lecie poświęcenia kościoła i ustanowienia parafii. Osobliwością rozbarskiej ludności jest malowniczy strój ludowy, najpiękniejszy i najbogatszy na Górnym Śląsku, używany przy różnych okazjach do dnia dzisiejszego. Odrębne i specyficzne są również rozbarskie tradycje i zwyczaje, zwłaszcza te związane z uroczystościami weselnymi3.

4. Bytom Parafia św. Józefa Robotnika

Parafia powstała w 1928 r. i została wydzielona z parafii Trójcy Świętej w Byto- miu. Inicjatorem budowy kościoła był ówczesny proboszcz parafii Trójcy Świętej, ks. prałat Augustyn Świerk. Kamień węgielny położono 16 października 1927 r. Uroczyste poświęcenie kościoła miało miejsce 21 października 1928 r., a dokonał go kard. Adolf Bertram. Stary kościół miał formę bazyliki. Cztery dzwony na wieży kościelnej zawieszono dopiero w 1960 r. Obok probostwa usytuowano dom katechetyczny, którego budowę ukończono w 1989 r. W szczytowym okresie w Dąbrowie Miejskiej (jednej z dzielnic Bytomia) mieszkało ponad 4200 wiernych. Wieloletnia eksploatacja górnicza przez kopal- nię „Powstańców Śląskich” spowodowała bardzo poważne uszkodzenia budyn- ków parafialnych, a parafianie – mieszkańcy dzielnicy Dąbrowa Miejska – zostali przesiedleni głównie na osiedle w Stroszku. Sukcesywnie budynki w sąsiedztwie kościoła wyburzano, a kościół wymagał ciągłych remontów. Ostatnie domy oraz szkoła podstawowa, przeniesiona na ul. Narutowicza, zniknęły pod koniec lat 80. minionego stulecia. Liczba parafian zmalała do 2400. Bardzo ruchliwa ul. Strzelców Bytomskich oraz nowe węzły komunikacyjne – zjazdy z obwodnicy północnej i z autostrady A1 – spowodowały, iż stary kościół znalazł się w niedogodnym położeniu. Skutkiem tego był również nieustannie narażony na drgania i jego konstrukcja uległa poważnym uszkodzeniom. Ponadto w nowym układzie komunikacyjnym nie było możliwe zlokalizowanie wystarczającej liczby miejsc parkingowych przy kościele. Ostatecznie sytuacja ta spowodowała konieczność budowy nowej świą- tyni na osiedlu w Stroszku, a władze administracyjne zdecydowały o rozbiórce osuwającego się kościoła. W grudniu 2015 r. zaprzestano sprawowania nabożeństw

3 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Jacka w Bytomiu, t. I: 1946–1992; t. II: 1993–. Bibliografia: P. Kytzia, Die Geschichte der St. Hyazinth-Kirche in Roβberg O.S., Roβberg 1926; J. Drabina, Rozbark, w: tenże (red.), Z dziejów dzielnic Bytomia, Bytom 1991, s. 107–116; J. Bon- czol, J. Drabina, Kościół św. Jacka, w: J. Drabina (red.), Bytomskie zabytki, Bytom 2001, s. 209–215.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Małgorzaty 45 w starym kościele. 19 marca 2016 r. dokonano jego ekssakracji, a w październiku tegoż roku kościół rozebrano. Latem 2012 r. rozpoczęto sprawowanie nabożeństw na placu przy ul. Strzelców Bytomskich – na terenie po byłej kopalni „Powstańców Śląskich”. Już w 2009 r. został przeprowadzony konkurs na projekt nowego kościoła wraz z plebanią. W wyniku konkursu Diecezjalna Komisja Budowlana w 2014 r. wybrała projekt autorstwa prof. Jana Rabieja. Jest on również autorem realizowanego obecnie projektu wystroju wnętrza nowej świątyni, którego istotnymi elementami są przeniesione ze starego kościoła: krzyż, figura św. Józefa, tabernakulum i organy. W imieniu parafii pieczę nad budową sprawuje ks. proboszcz Rafał Sierla. Pierwsze prace rozpoczęto 30 marca 2014 r. Kamień węgielny pod kościół wmurowano 1 maja 2015 r. Tego aktu dokonał ks. Dariusz Grzeszczak, dziekan dekanatu bytomskiego. Dzięki wydatnemu wsparciu parafian i 6 dekanatów patronackich diecezji gliwickiej, prace budowlane z zewnątrz zakończono w grudniu 2015 r. Pierwszą Mszę św. w nowym kościele odprawiono 4 czerwca 2015 r. Regularne sprawowanie nabożeństw w nowym ko- ściele ma miejsce od 16 grudnia 2015 r.4

5. Bytom Parafia św. Małgorzaty

Parafia św. Małgorzaty była pierwszą zorganizowaną jednostką kościelną, niejako matką wszystkich kościołów Bytomia i okolicy. Pierwszymi jej duszpasterzami byli benedyktyni, sprowadzeni z Tyńca lub Wrocławia. Według miejscowej tradycji ok. 1170 r. książę Bolesław Kędzierzawy ufundował kościół, którego kształt uwiecznio- ny został na tympanonie Jaksy pochodzącym z dawnego kościoła św. Michała we wrocławskim Ołbinie. W 1193 r. ołbińskie opactwo, a także bytomskie posiadłości, przejęli premonstratensi. Pierwsza pisana wzmianka, potwierdzająca istnienie ko- ścioła na bytomskim wzgórzu, pochodzi z 12 sierpnia 1201 r. W 1231 r. z jednostki duszpasterskiej przy kościele św. Małgorzaty wydzielono parafię Wniebowzięcia NMP, co było związane z lokacją dzisiejszego Bytomia i nadaniem praw miejskich w 1254 r. W 1277 r. wydzielono kolejną parafię – Kamień. Na skutek utraty znacznej części posiadłości na rzecz nowych parafii, prepozyt św. Małgorzaty starał się o ponowne połączenie bytomskich parafii. Dokonał tego dzięki uzyskanemu dekretowi papieża Bonifacego IX z 1400 r. Zanim jednak prepozyt św. Małgorzaty i proboszcz parafii Wniebowzięcia NMP – w jednej osobie – przeniósł się na plebanię kościoła Wniebowzięcia NMP, upłynęło 150 lat. Kościół

4 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Józefa w Bytomiu 1946–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 46 I Dekanat Bytom prawdopodobnie ucierpiał w czasie husyckiej zawieruchy. Po przeniesieniu prepo- zyta do kościoła Wniebowzięcia NMP w 1543 r. kościół i parafia św. Małgorzaty podupadły. Nowy, również drewniany kościół wybudowano w 1677 r. W okresie wydania edyktu sekularyzacyjnego prepozyt bytomski, ks. Stefan Nawrat, pozosta- jąc nadal proboszczem parafii Wniebowzięcia NMP, przyczynił się do uratowania dóbr obu zjednoczonych kościołów. Kościół po 200 latach od czasu swojej budowy uległ całkowitemu zniszczeniu i groził zawaleniem. W 1880 r. ks. Norbert Bonczyk, proboszcz parafii Wniebowzię- cia NMP, zarządził jego rozbiórkę. W tym samym roku rozpoczęto budowę istnie- jącego do dziś kościoła murowanego wg projektu mistrza budowlanego Johanna Kowollika, który został poświęcony przez ks. Bonczyka 7 czerwca 1881 r. Budynek jest neogotyckim kościołem halowym, jednonawowym, z niewielką wieżyczką wzniesioną od strony zachodniej. W 1935 r. proboszcz parafii, ks. prałat Augustyn Świerk, oddał kościół św. Mał- gorzaty ojcom werbistom. Odrębną parafię erygowano w 1940 r. W 1948 r. dobudowano do kościoła zakrystię i dodatkowe wejście od strony zachodniej. Po Soborze Watykańskim II, w duchu jego odnowy, przebudowano prezbiterium. Obecny ołtarz soborowy pochodzi z 1975 r. W okresie powojennym parafia liczyła prawie 2000 wiernych, ale wskutek prowadzonych rozbiórek domów uległa prawie całkowite- mu wyludnieniu. W parafii przygotowywali się do pracy misyjnej młodzi ojcowie werbiści. Jednym z nich (w latach 60. ubiegłego wieku) był o. Wilhelm Kurtz SVD, od 1982 r. biskup diecezji Kundiawa, od 1999 r. koadiutor i w latach 2001–2010 metropolita archidiecezji Madang w Papui Nowej Gwinei5.

6. Bytom Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa

W 1924 r. Towarzystwo Sportowe „Naprzód” (Vorwärts) na skrzyżowaniu Hol- tei- i Körnerstrasse wybudowało dużą halę sportowo-teatralną z restauracją. Kłopoty finansowe klubu sprawiły, że halę zlicytowano. Rada parafialna kościoła Trójcy Świętej, kierując się względami duszpasterskimi, postanowiła kupić halę i przystosować ją na kościół – początkowo filię parafii Trójcy Świętej. Kard. Bertram wydał stosowne zezwolenie 28 grudnia 1926 r. W imieniu parafii 14 czerwca 1927 r. kupił halę spor- tową i należące do niej zabudowania mistrz murarski Franz Emanuel Neumann, któremu zlecono kierowanie pracami adaptacyjnymi. Nieco później dokupiono teren o powierzchni 800 m2, uzyskując działkę o powierzchni 1600 m2.

5 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Małgorzaty w Bytomiu 1946–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego 47

Po wykonaniu koniecznych prac adaptacyjnych kard. Bertram wydał pozwolenie na poświęcenie kaplicy, którego dokonał 5 maja 1928 r. ks. prałat Augustyn Świerk, proboszcz macierzystej parafii. Nieco wcześniej, bo już 31 stycznia tegoż roku, kardynał zezwolił na przekazanie budynków ojcom jezuitom i ustanowienie samodzielnego duszpasterstwa. 21 kwietnia 1928 r. rozpoczął urzędowanie pierwszy superior bytomskiego klasztoru, o. Alojzy Starter SJ – były profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tydzień później (28 kwietnia) kanonicznie ustanowiono kurację. Jezuici kontynuowali prace przy kościele. W oknach kościoła założyli 10 witraży przedstawiających wizerunki świętych. W atrium kościoła wybudowano wieżę, aby nadać obiektowi wygląd sakralny. Pracami kierował architekt Gropper. Placówkę w 1945 r. przejęli polscy jezuici. W 1949 r. o. Jan Szuba SJ patronował gruntownej przebudowie kaplicy, powiększając kościół kosztem 2 mieszkalnych pomieszczeń. Wzmocniono także nośność budynku i przebudowano front prezbiterium. Prace artystyczne zlecono lwowskiemu artyście Mieczysławowi Różyckie- mu oraz malarzom: Idczakowi i Wyrożewskiemu. W latach 1962–1963 ponownie zaadaptowano wnętrze kaplicy, a prace zlecono znanemu artyście Ostrzołkowi. W 1969 r. wydzielono część piwnicy pod kościołem na ośrodek akademicki (kaplica i sala zebrań). Ostatnie prace adaptacyjne kaplicy wykonano wg projektu prof. Bieniasza z Katowic. Kościół tworzy zwartą zabudowę typu salowego z wydzielonym prezbiterium. W ołtarzu głównym znajduje się rzeźba przedstawiająca Najświętsze Serce Pana Jezusa. W 1992 r. w głównym ołtarzu umieszczono dwie rzeźby świętych zakonu jezuitów: św. Ignacego Loyoli, założyciela zakonu, oraz św. Franciszka Ksawerego6.

7. Bytom Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego

Kościół pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego w Bytomiu został wzniesiony staraniem proboszcza parafii Trójcy Świętej, ks. prałata Augustyna Świerka, w latach 1936–1937. Projekt kościoła wykonał architekt Otto Linder ze Stuttgartu. Kościół ma formę kolistej rotundy z półkolistym prezbiterium i posiada jedną wieżę. Wnętrze opiera się na filarach, które przechodzą w żebra podpierające całą kopułę. Konstrukcja nośna jest żelbetowa. Plebania jest połączona ze świątynią za pomocą podcieniowe- go przejścia. Całość uzupełnia wieża wysoka na 46 m. Mieści ona zakrystię i kilka

6 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bytomiu 1946–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 48 I Dekanat Bytom sal katechetycznych. Pod prezbiterium usytuowano pierwotnie salę na parafialne zebrania. Obecnie jest tam kaplica św. Franciszka. Cała budowla utrzymana jest w stylu monumentalnego konstruktywizmu. Pracami budowlanymi kierował mistrz budowlany Franz Emanuel Neumann z Bytomia. Kamień węgielny położono 20 czerwca 1936 r. Wśród elementów wyposażenia świątyni na szczególne wyróżnienie zasługują białe, wysmukłe figury apostołów – dzieło włoskiego rzeźbiarza Ghibertiego. Jasne, przestronne wnętrze oświetla ciepłe, miodowe światło witraży, dzieło artysty Meyera z Monachium. Prezbiterium i wykonane z czarnego marmuru ołtarze zaprojektował i wykonał artysta Sutor z Karlsruhe, a malaturę kościoła i stacje Drogi Krzyżowej – malarz Karl Platzek z Kluczborka. W 1937 r. ustanowiono przy kościele lokalię, a 18 maja 1940 r. – samodzielną parafię, wydzielając ją z terenu parafii: Trójcy Świętej, św. Barbary i św. Józefa7. Jej pierwszym duszpasterzem do 1945 r. był o. Jan Kokoszka SJ. W latach 1945–1948 parafię prowadzili jezuici. Na życzenie ks. administratora apostolskiego Bolesława Kominka z Opola 13 sierpnia 1948 r. opiekę nad parafią przejęli zakonnicy z prowincji krakowskiej Zakonu Braci Mniejszych Kapucynów. Pierwszym proboszczem został o. Kazimierz Niczyński OFMCap. Sprowadził on do kościoła witraże do wszystkich okien oraz dwa obrazy olejne: Bożego Miłosierdzia i Serca Matki Bożej, autorstwa malarza Adolfa Hyły z Krakowa. W latach 80. i 90. ubiegłego wieku kościół słynął z aktywnej działalności patrio- tyczno-solidarnościowej. Organizowane były Msze św. za Ojczyznę, nabożeństwa religijno-patriotyczne i Tygodnie Kultury Chrześcijańskiej. Na jedenaście dni przed swoim męczeństwem, 8 października 1984 r. w tutejszej świątyni sprawował Mszę św. i wygłosił kazanie ks. Jerzy Popiełuszko. W 25. rocznicę jego obecności przed kościołem odsłonięto pomnik błogosławionego kapelana „Solidarności”8.

8. Bytom Parafia Trójcy Świętej

Historia kościoła i parafii sięga 1617 r., kiedy to w miejscu dzisiejszego kościoła stała, otoczona cmentarzem, murowana kaplica cmentarna pw. Trójcy Świętej, wzniesiona staraniem ks. Adama Kucharskiego. Około 1865 r. zaistniała koniecz-

7 W tym samym roku ukazała się okolicznościowa pozycja nauczyciela Paula Reinelta, dokumen- tująca szczegółowo etapy budowy kościoła. Zob. P. Reinelt, Die Heilig Kreuzkirche. Ein Denkmal glaubensvoller Gesinnung der Katholiken von Beuthen OS, Beuthen [1937]. 8 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego w By- tomiu 1946–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Trójcy Świętej 49 ność jej odremontowania. Wysoki koszt tego przedsięwzięcia nasunął myśl budowy nowego kościoła. Bytom przeżywał gwałtowny rozwój. Mariacką parafię, która jeszcze w 1820 r. liczyła 20 tys. wiernych, pod koniec XIX w. (po ustanowieniu już pięciu nowych parafii) zamieszkiwało prawie 50 tys. wiernych. W 1869 r. zapadła decyzja o zamknięciu kaplicy, ale dokonano tego dopiero w 1878 r. W 1871 r. zawiązano komitet budowy nowego kościoła. Postanowiono wówczas, iż nowy kościół powstanie na miejscu rozebranej kaplicy cmentarnej. Trudny okres kulturkampfu, śmierć ks. proboszcza Józefa Szafranka i zwlekanie z wydaniem stosownych pozwoleń przez władze państwowe przesunęły dzieło budowy do 1882 r. (wtedy także wydano pozwolenie na budowę kaplicy cmentarnej Mater Dolorosa – dzieło architekta Hugo Heera). 21 maja 1883 r. wmurowano kamień węgielny pod budowę nowego kościoła wg projektu bytomskiego architekta Paula Jackischa. Rok później stały już mury kościoła, a w dwa lata po tym wydarzeniu zakończono prace przy sklepieniach. Wiosną 1886 r. zakończono budowę neogotyckiej świątyni, a wcześniej, w 1885 r. – plebanii. 20 kwietnia 1886 r. bp Hermann Gleich, sufragan wrocławski, dokonał uroczystego poświęcenia kościoła. Kościół wybudowano na wzór świątyń z okresu późnego, płomienistego gotyku. Obraz ołtarzowy, przedstawiający Trójcę Świętą, namalował Joseph Fahnroth z Wrocła- wia. Dekoracyjna bryła kościoła, wykonana z czerwonej cegły, i charakterystyczna strzelista wieża do dziś są ważnymi elementami panoramy miasta. Na pamiątkę starego kościółka cmentarnego hrabia Hugo Henckel von Donnersmarck ufundował rzeźbę przedstawiającą Grupę Ukrzyżowania. 20 czerwca 1888 r. kard. Georg Kopp dokonał kanonicznego erygowania nowej parafii. Objęła ona zachodnią część miasta oraz Szombierki i Dąbrowę Miejską. Pierwszym proboszczem został ks. Reinhold Schirmeisen, wybitny duszpasterz, kandydat na tron biskupi we Wrocławiu w 1914 r. Na terenie parafii funkcjono- wały: Miejski Dom św. Józefa przy ul. Piekarskiej, Książęco-Biskupi Konwikt dla Chłopców (założony w 1887 r.), Zakład Opieki im. Roberta przy ul. Dworcowej, klasztor „Dobrego Pasterza” przy ul. Tarnogórskiej (dom poprawczy dla zagro- żonych moralnie dziewcząt) i Zakład dla Kalek, zbudowany dzięki inicjatywie kard. Georga Koppa (po wojnie Szpital Górniczy, obecnie Wojewódzki Szpital Specjalistyczny nr 4). Ze względu na liczne szkody górnicze kościół nieustannie poddawano pracom restauratorskim. W 1922 r. wykonano nowe polichromie, a w 1936 r. zamontowano witraże w prezbiterium. W czasie II wojny światowej kościół w 60% został uszkodzony. Prace remontowe prowadzono w latach 1946–1963. Lata 1967–2001 to okres dalszych prac remontowych, polegających na usuwaniu skutków szkód górniczych. Kościół opasano wówczas betonową opaską stabilizacyjną. W czerwcu 1987 r. wpisano go do rejestru zabytków. 15 czerwca 2003 r., w dniu odpustu parafialnego, bp Jan

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 50 I Dekanat Bytom

Wieczorek dokonał jego ponownego poświęcenia. Szkody górnicze i zaniedbania doprowadziły do wyburzenia wielu domów, m.in. pięknych secesyjnych kamienic przy ul. Kościuszki, a częściowo nawet niektórych ulic. Spowodowało to zmniej- szenie liczby wiernych z 24 tys. w 1970 r. do 8 tys. w 2014 r.9

9. Bytom Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Pierwsza wzmianka wymieniająca miejscowość „Bitom” pochodzi z 1105 r. Pier- wotnie cała ziemia bytomska stanowiła jedną parafię z kościołem pw. św. Małgo- rzaty, wzmiankowanym po raz pierwszy w 1201 r. Prawdopodobnie w 1200 r. – po wzniesieniu nowego grodu bytomskiego przez księcia Mieszka Raciborskiego – mógł powstać kościół i parafia Wniebowzięcia NMP (tradycja podaje 1231 r.). Pierwsza źródłowa wzmianka o kościele sanctae Mariae in Bitom pochodzi z dokumentu pa- pieża Innocentego IV z 4 czerwca 1253 r., zatwierdzającego posiadłości wrocławskich benedyktynów. W latach 1400–1810 parafia Wniebowzięcia NMP była prepozyturą premonstratensów z klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu, a terytorialnie do 1821 r. należała do diecezji krakowskiej. W 1543 r. do parafii przyłączono kościół św. Małgorzaty. Od 1810 r. (po sekularyzacji i kasacie zakonów) obowiązki duszpasterskie spełniało duchowieństwo diecezjalne – w tym tak znakomici duszpasterze, jak ks. Józef Szafranek, poseł na Sejm i działacz społecznościowy (1840–1874), ks. Norbert Bonczyk, poeta – „Homer Śląski” (1874–1893), i ks. Wacław Schenk (1957–1982), profesor KUL, propagator odnowy liturgicznej w Polsce po II Soborze Watykańskim10. Uprzemysłowienie i szybki rozwój demograficzny spowodowały, że na pierwotnym terytorium parafii Wniebowzięcia NMP powstały nowe parafie i lokalie: Chorzów – św. Barbary (1852), Godula – Ścięcia św. Jana Chrzciciela (1866), Zgo- da – św. Józefa (lokalia 1869), Lipiny – św. Augustyna (1888), Chorzów – św. Ja- dwigi (1889), Bytom –Trójcy Świętej (1888), Orzegów – św. Michała Archanioła (1894), Łagiewniki – św. Jana Nepomucena (1894), Świętochłowice – św. Aposto- łów Piotra i Pawła (1894), Szombierki – Najświętszego Serca Pana Jezusa (1904),

9 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Trójcy Świętej w Bytomiu, t. I: 1946– 1991; t. II: 1992–. Bibliografia: V. Durynek, Festschrift zum 25-jährigen Jubliäum der St. Trinita- tis-Kirche zu Beuthen OS, [Beuthen 1911]; P. Reinelt, St. Trinitas Beuthen OS feiert das goldene Jubiläum, Beuthen 1936. 10 Zob. W. Ślęzak (red.), Ks. Józef Szafranek, Bytom 1994; E. Mateja (red.), Dziedzictwo probosz- czów bytomskich. Z działalności ks. Józefa Szafranka, ks. Norberta Bonczyka i ks. Wacława Schenka. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Katedrę Liturgiki i Hagiografii Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego oraz parafię Wniebowzięcia NMP w Bytomiu (Bytom, 19 października 2007), Opole 2008.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny 51

Hajduki (Chorzów-Batory) – Wniebowzięcia NMP (1908), Chorzów – św. Józefa (1912), Chropaczów– Matki Bożej Różańcowej (lokalia 1915), Bytom – św. Jac- ka (1915), Brzeziny – Najświętszego Serca Pana Jezusa (1919), Nowy Bytom – św. Pawła Apostoła (1925), Bytom – św. Józefa i Najświętszego Serca Pana Jezusa (1928), Bytom – św. Barbary (1931), Chorzów – św. Antoniego (1934), Chorzów – św. Franciszka (1935), Czarny Las – Ducha Świętego (1935), Bytom – Świętego Krzyża (1940), Bytom – św. Małgorzaty (1940), Bytom – św. Wojciecha (1952), Bytom – św. Anny (1986). Obecny kościół parafialny jest najstarszym zabytkiem miasta. Według kroni- karza klasztoru norbertanów wrocławskich Mikołaja Liebentala OPraem (XVI w.), kościół wybudowano w 1231 r. Z tego okresu zachowała się dwuprzęsłowa, wcze- snogotycka część głównej nawy i prezbiterium. W 1432 r. husyci, którzy zajęli Bytom, splądrowali kościół. Po pożarze miasta (1515 r.) powiększono świątynię o późnogotycką część zachodnią z wieżą oraz o nawy boczne (ok. 1530 r.). W latach 1565–1632 kościół znajdował się w rękach protestantów. W czasie wojny trzydziestoletniej kościół dwukrotnie plądrowano (w 1627 i 1643 r.). W 1675 r. budynek padł ofiarą pożaru, w wyniku którego całkowitemu zniszczeniu uległo wyposażenie świątyni. W krypcie kościoła w 1827 r. złożono trumny z doczesnymi szczątkami panów ziemi bytomskiej – hrabiów Henckel von Donnersmarck, przeniesione z zsekularyzowanego w 1810 r. kościoła bytomskich franciszkanów. Ostatnia większa przebudowa kościoła miała miejsce w latach 1852–1857 wg projektu architekta Koepkego i budowniczego Augusta Hanniga. Wieża kościoła zyskała charakterystyczną neogotycką nadbudowę, a fasadę zachodnią zwieńczono neogotyckim szczytem. Ponownie wykonano sklepienia kościoła. Poświęcenia kościoła w imieniu biskupa wrocławskiego dokonał ks. dziekan Alojzy Fietzek z Piekar Śląskich 5 października 1857 r. Przebudowę gotycką świątyni sfinalizowano w 1876 r. Kościół poddano gruntownej renowacji w latach 1935–1938. Na skutek działań wojennych w 1945 r. doszło do znacznych uszkodzeń kościoła. 28 stycznia tego samego roku z rąk żołnierza sowieckiego zginął na plebanii wikariusz, o. Kurt Lerch SJ. Powojenne naprawy kościoła wykonywano w latach 1957–1967, a najnowsze prace remontowo-konserwatorskie prowadzone są od 1999 r. 22 października 2006 r. obchodzono 775. rocznicę poświęcenia kościoła i erygowania parafii. Spośród licznych zabytków do szczególnie cennych zaliczyć trzeba obraz Matki Boskiej Bytomskiej, namalowany temperą na deskach lipowych, na złotym gra- werowanym tle, w drugiej ćwierci XV w. Obraz w czasie dominacji protestanckiej w mieście został usunięty z ołtarza, a w 1863 r. został przekazany do kaplicy św. Józefa w Szombierkach. Powrócił do parafii w 1972 r., ale w kościele – ze względów bezpieczeństwa – umieszczono jego kopię, zmieniając kilkakrotnie miej-

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 52 I Dekanat Bytom sce jej ekspozycji11. Obraz poddany został pracom konserwatorskim w Krakowie i w grudniu 2016 r. powrócił na swoje pierwotne miejsce – do kaplicy mariackiej po prawej stronie prezbiterium kościoła. Nowy ołtarz (z wykorzystaniem elementów wcześniejszych aranżacji) zaprojektowała pracownia konserwatorska „ANTIQUE STYLE” państwa Łęgowskich z Katowic. Uroczystość poświęcenia ołtarza, której dokonał bp Rudolf Pierskała z Opola, odbyła się 18 grudnia 2016 r.12 Na terenie parafii znajduje się poszpitalny kościół pw. Ducha Świętego. Pierwszy szpital na ziemi bytomskiej założył w 1299 r. książę bytomski Kazimierz. Znajdował się on za murami miasta w pobliżu Bramy Krakowskiej i prowadzony był przez zakon bożogrobców z Miechowa, rezydujących w pobliskim Chorzowie. Razem ze szpitalem powstała kaplica pw. Ducha Świętego. W 1721 r. proboszcz chorzow- ski, ks. Stanisław Stępkowski OESSH, wzniósł nowy kościół, utrzymany w stylu barokowym, na planie ośmioboku. Wyjątkową ozdobą są jego barokowe ołtarze. W latach 1941–1946 funkcjonowała przy kościele kuracja pw. Ducha Świętego, a jej terytorium wydzielono z parafii Wniebowzięcia NMP i św. Jacka. Księgi metrykalne, obejmujące okres od 15 grudnia 1941 r. do 31 grudnia 1946 r., znajdują się w parafii Wniebowzięcia NMP. W 1991 r. kościół wyłączono z użytku. Ponowne sprawowanie nabożeństw zaprowadzono w 2004 r., a prace remontowe w kościele zakończono dopiero w 2008 r.13

10. Bytom Parafia św. Wojciecha

W 6 lat po śmierci św. Franciszka z Asyżu, czyli w 1232 r., na ziemie polskie przybyli pierwsi franciszkanie. Wraz z lokacją Bytomia książę opolski Władysław ufundował prawdopodobnie w 1254 r. drewniany kościół pod wezwaniem św. Mi- kołaja i klasztor dla braci mniejszych. Pierwsze drewniane budynki wzniesiono w latach 1257–1258. Klasztor znajdował się w obrębie murów miejskich, w południo- wo-wschodniej części miasta, tuż koło domu wójta i być może zamku. W 1258 r.

11 Więcej na temat historii obrazu Bytomskiej Madonny: H. Andrzejczak, Od Hodegetrii do sacra conversatione. Dzieje obrazu i kultu Matki Boskiej Bytomskiej, Bytom 2016. 12 Zob. K. Cwołek, Powrót na pierwotne miejsce. Madonna Bytomska w nowym ołtarzu, GN 93 (2016), nr 52, „Gość Gliwicki”, s. III. 13 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Bytomiu, t. I: 1946–1992; t. II: 1992–; AKD Gliwice, Acta Localia, Kościół filialny pw. Ducha Świętego w Bytomiu 1946–. Ważniejsza bibliografia: F. Gramer, Chronik der Stadt Beuthen in Ober- schlesien, Beuthen 1863; P. Reinelt, 700-Jahrfeier der St. Marienkirche Beuthen OS, [Beuthen 1931]; Z. Jedynak, W. Ślęzak, Kościół Najświętszej Maryi Panny w Bytomiu, Bytom 1994; P. Nadolski, Architektura i wyposażenie wnętrza kościoła NMP w Bytomiu w świetle źródeł archiwum parafialnego (Architektura i Sztuka na Górnym Śląsku – cz. I), ZT 11 (1996), nr 27, s. 73–88; H. Andrzejczak, Świątynia starsza od miasta. Szkice z dziejów kościoła Wniebowzięcia NMP w Bytomiu, Opole 2002.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny 53 na kapitule prowincjalnej o. Daniel (prowincjał) kanonicznie erygował bytomską placówkę zakonną. Kościół pełnił funkcję nekropolii książąt bytomskich: prawdopodobnie Kazimierza († 1312) i jego żony, Heleny, synów: Jerzego oraz Władysława († 1351/1352) i jego dwóch żon: Beatrycze i Lukardy14. Około 1450 r. istniał już w tym miejscu murowany kościół i klasztor. W bytomskim klasztorze aż sześciokrotnie odbyły się kapituły polsko-czeskiej prowincji zakonnej. W czasie zawieruchy husyckiej klasztor opustoszał na 7 lat. Po tymże okresie przybyli do Bytomia franciszkanie-obserwanci, zwani w Polsce bernardy- nami. 20 maja 1454 r. głosił w Bytomiu kazanie św. Jan Kapistran. Według podania, proboszcz z kościoła Wniebowzięcia NMP, rajcy miejscy i wszyscy mieszczanie wstąpili wówczas do bractwa św. Franciszka. W tym także czasie żył w bytomskim klasztorze świątobliwy zakonnik, o. Aleksy ze Spiszu. Słynący z cudów franciszkanin zmarł w 1498 r. i został pochowany w kościelnej kaplicy Krzyża Świętego. Jego grób oznaczony marmurowym epitafium stał się przedmiotem czci mieszczan bytomskich oraz miejscem licznych cudów. W latach 1536–1605 kościół i klasztor opustoszały, a rządy sprawowali w mie- ście protestanci. W 1605 r. przybyli do miasta franciszkanie z prowincji polskiej. Kościół i klasztor zostały gruntownie odnowione przez ówczesnego gwardiana, o. Franciszka Marcinkowskiego, dzięki wydatnej pomocy Jadwigi Gosławskiej, któ- rej epitafium znajduje się do dzisiaj w zakrystii. Najazdy wojsk Mansfelda (1627 r.) i wojsk szwedzkich (1643 r.) doprowadziły do prawie całkowitego zniszczenia kościoła i klasztoru. Sprofanowano także i zniszczono grobowce. W 1697 r. jeden z nowych właścicieli Bytomia, hrabia Leon Ferdynand Henckel von Donnersmarck, przyjął wiarę katolicką, a kościół stał się na nowo nekropolią tutejszych wolnych panów stanowych. W latach 1783–1786 ówczesny gwardian, o. Aleksander Mosz, dzięki wydatnej pomocy rodziny hrabiowskiej znacznie powiększył kościół poprzez dobudowanie nawy i kruchty z wieżą, a jej barokowy wygląd zachował się do dnia dzisiejszego. Na mocy edyktu sekularyzacyjnego z 1810 r. kościół i klasztor skasowano (aktu kasaty dokonano 30 października tegoż roku). W 1812 r. klasztor przekazano miastu. 4 lata później otwarto w nim szkołę. Kościół służył początkowo za remizę strażacką i magazyn. W 1833 r. magistrat przekazał kościół gminie protestanckiej, która przebudowała go w znacznym stopniu (dobudowano balkony, podniesiono prezbiterium oraz sprowadzono nowe dzwony). W 1911 r. przebudowano również dawny klasztor. II wojna światowa i związane z nią ogromne zmiany etniczne na Śląsku doprowadziły do znacznego odpływu ludności protestanckiej z Bytomia.

14 Zob. J. Kopiec, Nekropolia książęca w Bytomiu, w: D. Quirini-Popławska, Ł. Burkiewicz (red.), Sacrum w mieście. Średniowiecze i wczesna epoka nowożytna. Wymiar religijny, kulturalny i społeczny, Kraków 2016, s. 177–187.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 54 I Dekanat Bytom

Franciszkański kościół św. Mikołaja znów opustoszał. Jako ostatnie opiekowały się nim mieszkające przy kościele protestanckie diakonise. Szykanowane przez komunistyczną służbę bezpieczeństwa i one opuściły Bytom. Kościół objął w 1945 r. ks. Zygmunt Staniszewski i rozpoczął sprawowanie nabożeństw dla wygnanej z Kre- sów kilkutysięcznej społeczności. Początkowo kościół służył młodzieży szkolnej. Za nowego patrona świątyni obrano św. Wojciecha. Samodzielną kurację przy kościele utworzył w 1950 r. administrator apostolski, ks. Bolesław Kominek. W 1952 r. do kościoła wrócili dawni gospodarze. Kościół i na nowo erygowany klasztor włą- czono do prowincji Wniebowzięcia NMP z siedzibą w Katowicach-Panewnikach. Zakonnicy zamieszkali w domu zajmowanym wcześniej przez ks. Staniszewskiego, naprzeciw kościoła (pl. Klasztorny 5). Od 1955 r. czyniono starania dotyczące odbudowy i remontu kościoła. Prace te zakończono w 1964 r. poświęceniem nowego ołtarza głównego ku czci św. Wojciecha. Od 1997 r. parafia jest w posiadaniu relikwii św. Wojciecha, które staraniem proboszcza, o. Bartłomieja Kuźnika OFM, sprowadzono z Pragi. W 2008 r. uroczyście obchodzono jubileusz 750-lecia przybycia do Bytomia Zakonu Braci Mniejszych15.

15 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Wojciecha w Bytomiu 1945–. Bibliografia:A. Barciak, W.J. Sztyk (red.), 750-lecie przybycia braci mniejszych do Bytomia, Kato- wice-Panewniki 2010.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 II Dekanat Bytom-Miechowice

1. Bytom-Bobrek Parafia Świętej Rodziny

Najstarsza wzmianka o podbytomskiej osadzie rolników i kopaczy galeny pochodzi z 1369 r. Wioska liczyła wówczas 4 gospodarzy i należała do parafii Krzyża Świętego w Miechowicach. W 1844 r. Karol Godula zbudował na pograniczu Bobrka i Rudy hutę cynku „Bobrek”, a w 1856 r. spółka „Vulcan” uruchomiła huty żelaza: „Vulcan” i „Julia”. W późniejszym okresie uruchomiono hutę cynku i kopalnię węgla „Bobrek”. Zakłady te przyczyniły się do szybkiego rozwoju miejscowości, która w 1891 r. liczyła już 2 700 katolików. Ówczesny proboszcz, ks. Jan Kuboth, podjął starania dotyczące budowy kościo- ła w Bobrku. Po początkowych trudnościach, związanych z uzyskaniem gruntu, działkę budowlaną podarował hrabia Hans Ulrich Schaffgotsch. Kościół w stylu neoromańskim zaprojektował architekt Ludwik Schneider z Opola, a jego głównymi fundatorami byli: hrabia Schaffgotsch, dyrektor huty Tramer, hrabia Franz Hubert Tiele-Winckler z Miechowic, Paul Bujakowski, restaurator Sobota oraz gospodarz Antoni Mierzwa z Bobrka. Resztę kosztów pokryto z funduszów wolnych kuksów oraz z ofiar parafian z Bobrka i Miechowic. Budowę kościoła rozpoczęto 28 marca 1900 r. Benedykcji kościoła dokonał ks. radca Reinhold Schirmeisen 31 sierpnia 1902 r., a jego poświęcenia – kard. Ge- org Kopp 18 czerwca 1905 r. Ołtarz główny i ambonę wykonał rzeźbiarz J. Rifesser z Grödeln w Tyrolu, witraże – firma Mayera z Monachium, a organy – firma Rieger z Karniowa. Pierwotna polichromia była dziełem malarza Karla Platzka. Ołtarze boczne wykonał w drugiej połowie XX w. Franciszek Masorz z Rybnika. Samodzielną parafię utworzono 20 marca 1906 r. Pierwszym proboszczem został ks. Josef Kubis, późniejszy budowniczy opolskich kościołów i szpitali. W 1902 r. wzniesiono na terenie parafii klasztor sióstr elżbietanek (obecnie Katolicki Ośrodek „Dom Nadziei” im. ks. Jana Berthiera), a w 1910 r. Dom Związków Katolickich (obecnie przedszkole). Kościół wielokrotnie ulegał zniszczeniom z powodu szkód górniczych. Od kwietnia 2016 r. trwają prace remontowe całego kompleksu ko-

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 56 II Dekanat Bytom-Miechowice

ścielnego, które wykonują firmy pod patronatem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków i ks. proboszcza Dariusza Pietrasia1.

2. Bytom-Karb Parafia Dobrego Pasterza

W 1451 r. po raz pierwszy wymieniono w dokumencie nazwę „Karw” – na okre- ślenie stawu leżącego pomiędzy obszarem miejskim Bytomia a wsią Miechowice. Karb był kolonią Miechowic, przekształconą przez Franciszka Aresina po budowie kopalni galmanu „Maria” w osadę robotniczą. W latach 1840–1842 poprowadzono przez miejscowość tzw. „Wielką Szosę”, łączącą Wrocław z Krakowem. Bliskie są- siedztwo dwóch kopalni węgla spowodowało szybki wzrost ludności z 450 miesz- kańców w 1858 r. do ponad 6 tys. w 1911 r. Dzięki staraniom ks. prałata Johanna Kubotha w 1903 r. sprowadzono do miejscowości siostry służebniczki NMP. W kaplicy klasztoru rozpoczęto doraźne sprawowanie nabożeństw również dla tutejszych mieszkańców. Proboszcz czynił w międzyczasie starania o budowę kościoła w Karbiu, aby oszczędzić ludziom i siostrom drogi do Miechowic. Kościół w stylu neogotyckim zaprojektował architekt Max Sliwka z Zabrza. Jego budowę prowadzono w latach 1905–1909, a prace nadzorował mistrz murarski Paul z Karbia. Charakterystyczne dwie wieże kościoła wznoszą się na wysokość 56 metrów. Kościół pobłogosławił 7 listopada 1909 r. ks. dziekan Emanuel Buchwald, proboszcz parafii Wniebowzięcia NMP w Byto- miu. W niespełna rok po poświęceniu kościoła, 7 września 1910 r., erygowano parafię Dobrego Pasterza, którą wydzielono z terytorium parafii Krzyża Świętego w Miechowicach. Jej pierwszym proboszczem został ks. Aurelius Barabasch, który funkcję tę sprawował do swojej śmierci w 1933 r. Jego staraniem wzniesiono dom parafialny, a w 1925 r. plebanię. W 1945 r. kościół został poważnie uszkodzony na skutek ostrzału artyleryjskiego. Wzrastające wydobycie węgla powodowało liczne szkody górnicze. W latach 80. ubiegłego wieku konstrukcji kościoła groziło zawalenie. Dzięki staraniom ówczesne- go proboszcza, ks. Leopolda Rychty, w latach 1984–1988 przeprowadzono generalny remont budowli, zmieniając przy tym wystrój wnętrza. Odnowiony kościół i nowy ołtarz poświęcił bp Jan Wieczorek 24 września 1989 r.2

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Świętej Rodziny w Bytomiu-Bobrku, t. I: 1946–1991; t. II: 1992–. Bibliografia: S. Październiok, Bobrek, w: J. Drabina (red.), Z dziejów dzielnic Bytomia, Bytom 1991, s. 134–145; 100 Jahre „Hl. Familie” Bobrek, „Schlesien in Kirche und Welt” 29 (2002), nr 2, s. 24–25. 2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Dobrego Pasterza w Bytomiu-Karbiu, t. I: 1946–1974; t. II: 1974–. Bibliografia: L. Rychta i in. (red.), Kościół parafialny pod wezwaniem

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Bożego Ciała 57

3. Bytom-Miechowice Parafia Bożego Ciała

Wraz z rozwojem Miechowic, związanym m.in. z otwarciem w 1902 r. kopalni węgla „Prusy”, zaistniała potrzeba budowy drugiego kościoła. Kościół w stylu neobarokowym zaprojektował architekt bytomski Theodor Ehl. Jego budowę roz- poczęto 1 kwietnia 1914 r., a zakończono w 1917 r. Prace zostały wykonane pod bezpośrednim kierownictwem proboszcza miechowickiej parafii Świętego Krzyża, ks. prałata Johanna Kubotha. Okazały ołtarz główny zdobi obraz Ostatniej Wiecze- rzy, autorstwa Antona Figla z Monachium. Kard. Adolf Bertram poświęcił kościół 6 października 1917 r., a samodzielną parafię erygował 1 maja 1918 r. Objęła ona północno-zachodni rejon gminy Miechowice, wydzielony z parafii Krzyża Świętego. Pierwszym administratorem parafii był ks. Stanisław Śmieja. Architekt Theodor Ehl zaprojektował również tutejszy budynek plebanii, którą wzniesiono w latach 1925–1928. W latach 1942–1959 proboszczem parafii był ks. prałat Jan Sossalla, historyk, badacz kultu św. Jacka na ziemiach polskich. W styczniu 1945 r. żołnierze radzieccy zamordowali tutejszego wikariusza, ks. Johannesa Frenzla, oraz kilkuset mieszkańców Miechowic3. Kościół był wielokrotnie remontowany z powodu poważnych zniszczeń wywo- łanych szkodami górniczymi. Ze względu na swoje bogate walory architektoniczne w 1996 r. kościół wpisano do rejestru zabytków. W 2000 r. został zmieniony wystrój prezbiterium. Parafialny dom katechetyczny wybudowano w latach 1981–1983. W ostatnich latach parafia wydała wiele powołań kapłańskich i zakonnych. W latach 70. i 80. ubiegłego wieku nastąpił szybki wzrost ludności parafii i dziś należy ona do jednej z największych w diecezji4.

Dobrego Pasterza, Bytom-Karb 1989; M. Kaganiec, Karb, w: J. Drabina (red.), Z dziejów dzielnic Bytomia, s. 146–155. 3 Zob. E. Koj, Masakra w Miechowicach: rekonstrukcja zbrodni, Bytom 2012 (mps); P. Pyrchała, Ks. Jan Frenzel (1907–1945) i zamordowani podczas sowieckiego terroru w Miechowicach w 1945 r., Zabrze – Katowice 2016. 4 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Bożego Ciała w Bytomiu-Miecho- wicach, t. I: 1946–1992; t. II: 1993–. Bibliografia: J. Bonczol, Duchowieństwo związane z parafią Bożego Ciała w Bytomiu-Miechowicach, Bytom 2009 (mps); P. Pyrchała, Ks. Jan Frenzel; H. Oleś, M. Woźniak, Historia parafii i kościoła Bożego Ciała w Bytomiu-Miechowicach (1917–2017), By- tom-Miechowice 2017.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 58 II Dekanat Bytom-Miechowice

4. Bytom-Miechowice Parafia Krzyża Świętego

Pierwsza wzmianka o parafii pochodzi z 1336 r. W średniowieczu wioska dzie- liła się na Miechowice Górne i Miechowice Dolne. Mieszkańcy, oprócz rolnictwa, trudnili się wydobyciem galeny, ołowiu i niewielkich ilości srebra. W 1823 r. Ignacy Domes uruchomił w Miechowicach kopalnię galmanu „Maria”. Pierwotny drewniany kościół zbudowali prawdopodobnie bożogrobcy z Miechowa (miechowici), od których wioska wzięła też nazwę. Miechowicka parafia obejmowała prawie całe południowo-zachodnie przedmieście Bytomia: Karb, Bobrek, Miechowice i część Rokitnicy. W XVII w. przez krótki czas kościół był własnością ewangelików. Ko- lejny kościół pochodził prawdopodobnie z 1657 r. Jego lokalizacja znajdowała się tuż przy wiejskim stawie, czym tłumaczono jego zły stan i postępujące zniszczenia. W czasie jego rozbiórki w 1853 r. odkryto trumny z doczesnymi szczątkami zakonników5. Kolejny kościół postanowiono wznieść na nieodległym wzniesieniu. Jego funda- torką była właścicielka Miechowic – Maria Winckler z Domesów. Kościół zaprojek- tował berliński architekt August Soller, a jego budowa trwała w latach 1856–1864. Poświęcenie kościoła miało miejsce 5 lutego 1865 r. Dobrodziejka wraz z mężem, rodzicami i krewnymi znalazła doczesne miejsce spoczynku w krypcie kościoła. Wieżę kościoła dobudowano w 1894 r., kiedy proboszczem był ks. Johannes Kuboth. Ten wybitny kapłan przyczynił się do budowy kościołów Świętej Rodziny w Bobrku i Dobrego Pasterza w Karbiu, klasztorów dla sióstr zakonnych w Bobrku i Karbiu oraz zainicjował budowę kościołów NSPJ w Rokitnicy i Bożego Ciała w Miechowi- cach. Przeszłość kościoła i parafii opiewa wybitny XIX-wieczny liryk śląski („śląski Homer”), rodem z Miechowic – ks. Norbert Bonczyk, w epopei zatytułowanej Stary kościół miechowski6. W 1991 r. wybudowano nową plebanię i dom katechetyczny. Ze względu na szkody górnicze kościół, dzięki staraniom ks. prałata Jana Plichty, kilkakrotnie poddawano gruntownym remontom. Niestety w dalszym ciągu szkody górnicze zagrażają świątyni. W 2015 r. parafia świętowała jubileusz 150-lecia poświęcenia kościoła, a centralną uroczystością obchodów było poświęcenie nowego marmurowego ołtarza posoborowego i ambony, autorstwa artysty rzeźbiarza Piotra

5 Wiele informacji na temat dawnego kościoła zebrał miejscowy nauczyciel Ludwig Chrobok w książce zatytułowanej: Die alte Kreuzkirche, wydanej sumptem Towarzystwa Robotniczego w By- tomiu w 1927 r. 6 Pierwsze wydanie dzieła ukazało się w 1883 r. i doczekało się kilku wznowień. Również miejscowa parafia patronowała wznowieniu dzieła. Zob. N. Bonczyk, Stary kościół miechowski, B. Podha- jecki (wyd.), Katowice 2015.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Chrystusa Króla 59

Kłoska ze Szczyrku, wykonanych przez firmę kamieniarską Krystiana Grzechaca z Ciasnej. Przy kościele znajdują się dwie mogiły: ks. prałata Jana Sossalli – proboszcza parafii Bożego Ciała oraz ks. Josefa Preussa – pierwszego proboszcza obecnego kościoła. Grób ks. Preussa znajduje się w miejscu prezbiterium tymczasowej kaplicy, w której sprawowano nabożeństwa w okresie budowy kościoła. Na terenie parafii znajduje się klasztor sióstr elżbietanek (fundacji ks. Jana Kubotha, wzniesiony w 1897 r.) oraz zespół zabudowań gminy ewangelickiej „Ostoja Pokoju”, związa- ny z dobroczynną działalnością Matki Ewy Winckler7. Na tutejszym cmentarzu znajdują się m.in. prochy rodziców ks. Bonczyka oraz ofiar styczniowej tragedii z 1945 r.8

5. Bytom-Stolarzowice Parafia Chrystusa Króla

Już w średniowieczu w okolicy Rept i Stolarzowic rozwijało się górnictwo kruszcowe. Wówczas zapewne powstała osada górnicza, należąca do parafii w Reptach. Po raz pierwszy miejscowość wymieniona została w dokumencie w 1546 r. W XVIII w. na jej terenie znajdowały się trzy folwarki: Dolny, Helenka i Paczyńskiego. Nieopodal Stolarzowic w drugiej połowie XVIII w. powstała osada Górniki, którą w 1782 r. złączono z nową kolonią – Friedrichswille (Wolą Fryderyka). W XIX w. działało na tymże terenie kilkanaście małych kopalni galmanu, które w 1882 r. połączono w jedną kopalnię „Fryderyk”. Po podziale Górnego Śląska Stolarzowice i Górniki znalazły się po niemieckiej stronie. W latach 20. ubiegłego wieku dla przesiedlanej ludności wzniesiono dwa duże osiedla mieszkaniowe. Po wprowadzeniu w życie wyników plebiscytu na Śląsku, terytorium Stolarzowic i Górnik zostało oddzielone granicą państwową od macierzystej parafii w Reptach. 1 sierpnia 1926 r. erygowano w Stolarzowicach kurację. Jej pierwszym duszpasterzem był ks. Jacob Lusczyk. Za kościół służyła zaadaptowana na ten cel stodoła z majątku dworskiego. W latach 1928–1930, staraniem ks. Jana Wyciska i parafian, zbudowano nowy kościół autorstwa radcy budowlanego Artura Recka z Opola. Prace budowlane rozpoczęto 1 maja 1928 r. 22 września 1929 r. kościół poświęcił sufragan wrocławski bp Valentin Wojciech. W ołtarzu złożono relikwie świętych męczenników Felicysyma i Salwatora. Ks. Janowi Wyciskowi (posługiwał w parafii

7 Zob. Szlak Matki Ewy, Rada Dzielnicy Bytom-Miechowice (wyd.), Bytom 2010. 8 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Krzyża Świętego w Bytomiu-Mie- chowicach, t. I: 1945–1991; t. II: 1991–. Bibliografia: J. Bonczol, Miechowice, w: J. Drabina (red.), Z dziejów dzielnic Bytomia, s. 156–169; P. Pyrchała, Ks. Jan Frenzel.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 60 II Dekanat Bytom-Miechowice w latach 1926–1948) parafia zawdzięcza stworzenie podstaw pracy duszpasterskiej. W styczniu 1945 r. armia radziecka dokonała na terenie parafii licznych mordów na cywilnej ludności, m.in. zamordowano wówczas ks. Jana Frenzla. W jubileuszowym roku 2000 w czasie odpustu parafialnego (26 listopada) bp Ge- rard Kusz poświęcił marmurowy ołtarz posoborowy i nową ambonę. Ostatnia restauracja kościoła odbyła się w 2016 r.9

6. Bytom-Szombierki Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa

Pierwsza wzmianka o Szombierkach pochodzi z 26 stycznia 1369 r. (dokument podziału księstwa bytomskiego). Głównym zajęciem mieszkańców, aż do poło- wy XIX w., było rolnictwo. W 1768 r. w tej miejscowości otwarto jedną z najstarszych na Śląsku kopalni węgla – „Król Dawid”, którą zamknięto po 1820 r. Dzięki wzmożonej industrializacji Bytomia i okolic nastąpił rozwój wsi oraz wzrost liczby ludności. Miejscowi gospodarze początkowo zatrudniali się jako wekturanci przy okolicznych kopalniach i hutach. Tutejsze dobra rycerskie zakupił w 1826 r. Karol Godula, a jego spadkobierczynią została Johanna Gryczik (Schaffgotsch). W 1854 r. odkryto w Szombierkach duże złoża węgla, a w późniejszych latach uruchomiono jedną z najnowocześniejszych kopalni węgla – „Fryderyk” (późniejsza kopalnia „Szombierki”). W latach 1855–1910 liczba ludności wzrosła sześciokrotnie. Tutejsi wierni należeli do parafii Wniebowzięcia NMP w Bytomiu, a od 1886 r. do parafii Trójcy Świętej. Na terenie Szombierek wzniesiono w 1862 r. neogotycką kaplicę pw. św. Józefa i Narodzenia NMP, będącą dziękczynnym wotum za ocalenie od klęski cholery. W latach 1863–1970 w kaplicy znajdował się obraz Matki Boskiej Bytomskiej, który do Szombierek przeniesiono staraniem ks. Józefa Szafranka. Obraz powrócił do parafii Wniebowzięcia NMP w Bytomiu w 1972 r. Kaplica nie mogła sprostać potrzebom wiernych. W 1898 r. została podjęta decyzja o budowie dużego kościoła (zatwierdzona przez władze administracyjne w 1901 r.). Wielkimi dobrodziejami kościoła okazali się Hans Ulrich i Johanna Schaffgotsch, właściciele okolicznych kopalni i fabryk, którzy przekazali na jego budowę 100 tys. marek. Pozostałe kwoty uzyskano z zarządu koncernu Schaff- gotschów, urzędu górniczego, kasy górniczej i funduszu wolnych kuksów. Kościół zaprojektował architekt Wilhelm Wieczorek. Kamień węgielny wmurował ks. pra-

9 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Chrystusa Króla w Bytomiu-Stolarzo- wicach 1946–. Bibliografia: Ł. Bobek, S. Rosenbaum, Parochia Christi Regis. Dzieje parafii w Stola- rzowicach. Geschichte der Pfarrgemeinde in Stollarzowitz, Tarnowskie Góry 2004.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Wniebowstąpienia Pańskiego 61

łat Reinhold Schirmeisen 18 czerwca 1903 r. Benedykcja kościoła miała miejsce 13 listopada 1904 r. (dokonana również przez ks. Schirmeisena), a uroczyste poświę- cenie – 20 czerwca 1905 r., którego dokonał kard. Georg Kopp. Dekret erygujący parafię Najświętszego Serca Pana Jezusa w Szombierkach wydał biskup wrocławski 1 lipca 1905 r. W krypcie kościoła spoczął Karol Godula (zm. w 1848 r.), współfun- dator wielu kościołów na Śląsku. 19 maja 2001 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek erygował drugą w Szombier- kach parafię – pw. Wniebowstąpienia Pańskiego, wydzielając jej teren z części dotychczasowej parafii. Z powodu licznych szkód górniczych kościół kilkakrotnie remontowano (1929, 1949 i 1962–1963). Ostatnia renowacja miała miejsce w związ- ku z 100. rocznicą poświęcenia kościoła, którą obchodzono 20 czerwca 2005 r. Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa jest rodzinną parafią biskupa gliwickiego Jana Kopca10.

7. Bytom-Szombierki Parafia Wniebowstąpienia Pańskiego

Około 1974 r. zaistniała konieczność budowy drugiego kościoła w Szombierkach w związku z rozbudową osiedla Orzegowskiego. Ponieważ wyburzano wówczas (z powodu szkód górniczych) domy należące do parafii św. Małgorzaty, to właśnie tej parafii Kuria Diecezjalna w Opolu zaproponowała budowę nowej świątyni. Księża werbiści, prowadzący duszpasterstwo w tej części osiedla, odmówili podjęcia się tego dzieła. Zadanie ostatecznie powierzono księżom zmartwychwstańcom, którzy od 1975 r. duszpasterzowali w parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa. Bu- dowę kościoła rozpoczęto w 1986 r. Na zakupionej działce umieszczono drewniany krzyż, który poświęcił bp Antoni Adamiuk. Przez pierwsze lata budowa przeciągała się w czasie ze względu na trudności materialne. Nowy kościół, wraz z zapleczem duszpasterskim i klasztorem, zaprojektował bytomski architekt Hubert Wagner, a nadzór budowlany objął inż. Piotr Gordzielik. Początkowo nabożeństwa sprawowano w prowizorycznej kaplicy, a od 1995 r. w dolnym kościele. 1 czerwca 2000 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek dokonał wmurowania kamienia węgielnego. W tym samym roku rozpoczęto budowę kościoła górnego, a prace zewnętrzne zakończono

10 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bytomiu-Szombierkach, t. I: 1945–1970; t. II: 1971–1992; t. III: 1992–. Bibliografia: P. Franzke, 25 Jahre Herz-Jesu Kirche, Schomberg 1930; W. Ślęzak, Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bytomiu-Szombierkach. Die Pfarrkirche Herz-Jesu in Schomberg, Szombierki [1991]; J. Larisch, Szombierki, w: J. Drabina (red.), Z dziejów dzielnic Bytomia, s. 117–133; tenże, Dzieje parafii pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bytomiu-Szombierkach. W 90. rocznicę konsekracji kościoła, Bytom 1995; tenże, 100 lat kościoła i parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Byto- miu-Szombierkach (1905–2005), Opole 2005.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 62 II Dekanat Bytom-Miechowice w 2012 r. Autorem wystroju wnętrza jest tyski artysta Adam Romaniuk. Głównym elementem wystroju jest ołtarz Wniebowstąpienia Pańskiego z drewnianą sceną figuralną zamontowaną na ścianie prezbiterium w 2015 r. Budowie kościoła patronowali księża: Leopold Schwanzer CR, Stefan Kasprzyk CR, Ryszard Bazylak CR, Jerzy Rolka CR i od 2009 r. Maciej Sasiak CR. Samodzielna parafia istnieje od 24 maja 2001 r.11

8. Zabrze-Helenka Parafia Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła

Na terenie dawnego folwarku Donnersmarcków, położonego pomiędzy Stolarzo- wicami a Rokitnicą, wybudowano w 1929 r. osiedle domów. Osiedlu nadano nazwę „Helenka” – od dawnego dworu Helenenhof, powstałego w drugiej połowie XVIII w. W latach pięćdziesiątych XX w. znacznie rozbudowano osiedle, które liczyło prawie 13 tysięcy mieszkańców. W 1954 r. Helenka stała się dzielnicą Zabrza. Tutejsi wierni uczęszczali do kościołów w Rokitnicy i Stolarzowicach. Zezwolenie na budowę nowego kościoła uzyskał w 1978 r. ks. Apolinary Cze- kański, proboszcz z Rokitnicy. Tego samego roku bp Antoni Adamiuk z Opola poświęcił krzyż i teren pod budowę kościoła, który administracyjnie należał do parafii w Stolarzowicach. Budowy kościoła podjął się ks. Herman Piecho- ta, dotychczasowy proboszcz parafii Ducha Świętego w Zabrzu. Nowoczesny kościół o konstrukcji żelbetowej został zbudowany według projektu architekta Stanisława Sepioła z Zabrza. Obliczenia konstrukcyjne wykonali: Jan Liszka i Ja- nusz Mach. Budynek przypomina kształtem dużą łódź, tzw. arkę, a swoją formą nawiązuje do słynnej kaplicy Le Corbusiera w Ronchamp, we Francji. Świątynię w latach 1980–1988 wybudowali w zasadzie sami mieszkańcy, którzy z wielkim entuzjazmem przystąpili do prac ciesząc się, że wreszcie będą mieli swój własny, długo oczekiwany kościół. Nowa parafia została erygowana 19 marca 1982 r., a budowniczy kościoła, ks. Herman Piechota, został jej pierwszym proboszczem. Z końcem 1982 r. zakończono budowę plebanii i salki katechetycznej. Pierwszą Mszę św. w kościele odprawił 22 listopada 1982 r. biskup opolski Alfons Nossol, w czasie której dokonał wmurowania kamienia węgielnego. Od tego dnia roz- poczęto regularne sprawowanie nabożeństw w podziemiach kościoła. 4 grudnia 1987 r. bp Jan Bagiński poświęcił 4 dzwony, które odlała dla kościoła firma Fel- czyńskich z Taciszowa. Kościół poświęcił uroczyście biskup opolski Alfons Nossol

11 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Wniebowstąpienia Pańskiego w By- tomiu-Szombierkach [1994] 2001–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła 63

9 października 1988 r. W 1994 r. w kościele zaczęto budować 30-głosowe organy, które poświęcono 22 listopada 1997 r. Od września 1997 r. na terenie parafii księża salezjanie prowadzą oratorium i szkołę katolicką, z której zrodziło się już wiele powołań kapłańskich12.

12 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Najświętszej Maryi Panny Matki Ko- ścioła w Zabrzu-Helence 1979–. Bibliografia: Pamiątka konsekracji kościoła pw. NMP Matki Kościoła na osiedlu Helenka w Zabrzu, Opole 1988.

1. Gliwice Parafia katedralna św. Apostołów Piotra i Pawła

Gwałtowny rozwój miasta pod koniec XIX w. skłonił rajców miejskich do pod- jęcia starań o budowę w Gliwicach nowego kościoła. Zadanie to stało się możli- we po faktycznym ustaniu kulturkampfu. Dokument kurii książęco-biskupiej we Wrocławiu, zezwalający na budowę drugiego kościoła w Gliwicach, wystawiono w 1890 r. W listopadzie 1892 r. miasto oddało pod budowę świątyni dawny konny plac targowy o wartości 40 tys. marek oraz wpłaciło do kasy budowy dalszych 60 tys. marek, tytułem zrzeczenia się praw patronackich. Dalsze fundusze na budowę kościoła zapewniono z podatku kościelnego oraz z kredytu, jaki macierzysta parafia Wszystkich Świętych zaciągnęła na 40 lat (suma kosztów budowy wyniosła 493 tys. marek). 4 maja 1896 r. ks. proboszcz Paweł Buchali wbił pierwszy szpadel, a 23 listopada tego samego roku wmurował kamień węgielny pod kościół według projektu prof. Hugo Heera z Wiednia. Kierownikiem budowy był budowniczy rejencyjny Robert Beck z Gliwic. Prace budowlane trwały 3,5 roku. Kościół w stylu neogotyckim zbudowano na planie krzyża łacińskiego o wymiarach 52 m (nawa główna) × 39 m (nawa poprzeczna). Posiada dwie niższe nawy boczne (o wysokości 10,5 m) i wyższą główną (19,5 m). Prezbiterium zostało zamknięte pięciobocznie, a z obej- ścia wokół zostały wyprowadzone przejścia do bocznych kaplic i zakrystii. Nad całą budowlą dominuje wieża, która wraz z krzyżem mierzy 75,5 m wysokości. Mury kościoła zostały oblicowane cegłą klinkierową i glazurowaną, pochodzącą z Ligoty Zabrskiej. Ołtarze wykonały: Zakład Sztuki Kościelnej Carla Buhla z Wrocławia oraz Zakład Artystyczny Mayera z Monachium. Obrazy ołtarzowe wykonał Julian Waldowski. Kościół benedykował 8 listopada 1899 r. ks. Paweł Buchali. Uroczyste poświęcenie, dokonane przez kard. Georga Koppa, miało miejsce 16 maja 1900 r. Nowy kościół był początkowo kościołem filialnym, a wikary macierzystej parafii, ks. Józef Jagło (zm. 9 września 1949 r.), został jego pierwszym lokalistą. W 1906 r. zaczęto prowadzić księgi metrykalne. 15 stycznia 1908 r. kard. Georg Kopp ery-

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 66 III Dekanat Gliwice gował nową parafię. W 1913 r. podpisano z macierzystą parafią ostateczny podział kapitałów i wzajemnych zobowiązań. Ze względu na spłacany kredyt, księża zamieszkali w podarowanej przez rodzinę kupiecką z Gliwic kamienicy. Później parafia zakupiła nieruchomość. Z parafii wyodrębniły się następujące samodzielne wspólnoty parafialne: Naj- świętszego Serca Pana Jezusa, św. Józefa, św. Michała Archanioła oraz NMP Matki Kościoła, a także część parafii Matki Boskiej Częstochowskiej. W uroczystość Zwiastowania Pańskiego 25 marca 1992 r. papież Jan Paweł II ustanowił diecezję gliwicką, a parafialny kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła podniósł do godności kościoła katedralnego. W 1995 r. architekci: Piotr Fischer i Henryk Nawratek z Gliwic opracowali projekt przebudowy salki katechetycznej na kaplicę Adoracji Najświętszego Sakramentu. W piątą rocznicę ustanowienia diecezji kaplicę poświęcił bp Jan Wieczorek. Na pamiątkę wizyty Ojca Świętego Jana Pawła II w Gliwicach (17 czerwca 1999 r.) w prezbiterium ustawiono: ołtarz papieski (konsekrowany przez bpa Jana Wieczorka 17 czerwca 2000 r.), ambonkę, tron papieski, krzyż procesyjny i świeczniki, a na ścianie – tablicę upamiętniającą historyczne wydarzenie, autorstwa Zygmunta Brachmańskiego, artysty z Katowic. W sierpniu 2001 r. rozpoczęto budowę Centrum Edukacyjnego im. Jana Pawła II według projektu opracowanego przez architekta Mariana Polaka. Uroczystość poświęcenia i otwarcia budynku miała miejsce 9 października 2003 r. W dziesiątą rocznicę pielgrzymki św. Jana Pawła II do Gliwic na placu katedralnym ustawiono pomnik autorstwa gliwickiego rzeźbiarza Stanisława Słodowego, nawiązujący do słynnego zawołania Papieża: „Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi…”, przedstawiający Ducha Świętego – gołębicę dotykającą ziemi gliwickiej. W bliskim sąsiedztwie kościoła znajduje się kościół pw. Trójcy Świętej. W 1409 r. drewniany kościół razem ze szpitalem ufundował Michał Pillcator – starosta na zamku gliwickim. W 1813 r. kościół i szpital zniszczył pożar. Obecny, murowany kościół w stylu klasycystycznym pochodzi z lat 1836–1838. W czasie kulturkampfu miasto przekazało kościół starokatolikom, którzy zarządzali nim w latach 1872– 1922 i 1941–1945. Od 1945 r. świątynia jest miejscem kultu katolików obrządku ormiańskiego. 1 grudnia 2009 r., na mocy dekretu ordynariusza wiernych obrząd- ku ormiańskiego w Polsce, abpa Kazimierza Nycza, powstała parafia ormiańska, zrzeszająca wszystkich wiernych z południowej części Polski1.

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia świętych Apostołów Piotra i Pawła w Gliwicach, t. I: 1939–1979; t. II: 1980–. Bibliografia: St. Peter-Paul Gleiwitz, Ostkunst Verlags- und Kunstanstalt (wyd.), Gleiwitz 1937; J. Bonczol, Katedra pw. świętych Apostołów Piotra i Pawła w Gliwicach, RMwG, t. IX (1993), s. 215–243; J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej. Die Kirchen der Diözese Gleiwitz, cz. II: [Kościoły gliwickie c.d.], Gliwice 2000, s. 99–148, 307–318; F. Koenig, Organy katedry gliwickiej, Gliwice 2008; T. Kukiz, Madonny kresowe i inne obrazy sakralne z Kresów w diecezji gliwickiej, Wrocław 20102, s. 33–43.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej 67

2. Gliwice Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej

Teren dzisiejszej parafii obejmuje dawną podgliwicką wioskę Trynek. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1482 r. Wieś należała do mieszczan gliwickich, a nieliczne zabudowania usytuowane były przy obecnej ul. Pszczyńskiej. W 1887 r. Trynek przyłączono do Gliwic. Wierni do 1900 r. należeli do parafii Wszystkich Świętych, później zaś do parafii św. Apostołów Piotra i Pawła. W 1925 r. otwarto na Trynku lotnisko pasażerskie. W jego bliskim sąsiedztwie w latach 1936–1939 znajdowała się kaplica kuracji św. Michała (po wojnie złączona z kuracją św. Alber- ta). W międzyczasie parafia macierzysta czyniła starania mające na celu budowę dużego kościoła przy dzisiejszej ul. Liliowej. Po wojnie na Trynku wybudowano duże osiedla: Trynek A i Trynek B, a w latach 80. ubiegłego wieku duże osiedle Zubrzyckiego. W 1958 r. bp Franciszek Jop podczas wizytacji kanonicznej prosił ówczesnego proboszcza parafii św. Michała Archanioła, ks. prałata Józefa Maciaszka, o ponowienie starań w sprawie zezwolenia na budowę nowego kościoła dla wspólnoty parafialnej. Parafia liczyła wówczas 3 tys. wiernych, a niewielki kościół byłego Niższego Seminarium Duchownego mógł pomieścić około 300 osób. Zamiar ten można było zrealizować dopiero w okresie zrywu solidarno- ściowego. 25 września 1981 r. zakład „Montochem Gliwice” odsprzedał konstrukcję stalową (przygotowaną pod budowę hali widowiskowo-sportowej) na rzecz parafii św. Michała w Gliwicach. 4 października 1981 r. bp Antoni Adamiuk poświęcił krzyż i plac budowy. 11 października 1981 r. ks. proboszcz Józef Maciaszek, budowniczy kościoła, odprawił pierwszą Mszę św. na placu budowy, a 16 maja 1983 r. bp Jan Wieczorek poświęcił i położył pierwszą cegłę na fundamencie kościoła, tym samym rozpoczynając budowę świątyni. 4 grudnia 1984 r. bp Alfons Nossol dokonał aktu wmurowania kamienia węgielnego, poświęconego przez św. Jana Pawła II w czasie pielgrzymki na Górze Świętej Anny w czerwcu 1983 r. 27 sierpnia 1988 r. bp Al- fons Nossol erygował nową parafię – Matki Boskiej Częstochowskiej w Gliwicach, wydzielając jej terytorium z parafii św. Michała oraz św. Apostołów Piotra i Pawła. Nowym proboszczem został ks. Gerard Zug. Kościół poświęcił bp Gerard Kusz 6 października 1991 r.2

2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej w Gli- wicach 1988–. Bibliografia: Konsekracja kościoła Matki Boskiej Częstochowskiej (Gliwice-Trynek, 6.10.1991), Gliwice 1991; J. Sklorz, R. Respondowski, Parafia MB Częstochowskiej (Gliwice-Trynek), wydruk materiałów ze strony internetowej parafii przechowywany w AKD Gliwice, Gliwice 1997.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 68 III Dekanat Gliwice

3. Gliwice Parafia św. Michała Archanioła

Od 1932 r. na terenie dzisiejszej parafii odprawiano nabożeństwa w prowizorycznej kaplicy, w bliskim sąsiedztwie lotniska przy dzisiejszej ul. Lotników (obok rampy kolejowej „Montochemu”). 8 czerwca 1936 r. została wydzielona z terenu parafii św. Apostołów Piotra i Pawła w Gliwicach lokalia św. Michała Archanioła. Pierwszym proboszczem (lokalistą) był ks. Jan Gonszczyk. Po długich staraniach zakupiono parcelę budowlaną i przygotowano plany budowy dużego kościoła przy ul. Liliowej. Planom tym przeszkodziła II wojna światowa. Magistrat miejski 5 paź- dziernika 1939 r. wypowiedział umowę dotyczącą najmu tymczasowej kaplicy. W tym też miesiącu przeniesiono sprawowanie nabożeństw do kaplicy św. Mał- gorzaty przy ul. Pszczyńskiej 78. 26 stycznia 1945 r. kaplica ta została spalona, a nabożeństwa parafialne przeniesiono do kaplicy konwiktu biskupiego Albertinum przy ul. Łużyckiej 1. Pierwszy gliwicki konwikt pw. św. Józefa zbudowano w 1903 r. (dzisiejszy ZSO nr 1 przy ul. Kozielskiej 1A). Mieszkali w nim uczniowie gimnazjum znajdującego się w budynku zsekularyzowanego w 1810 r. franciszkańskiego klasztoru pw. Świętego Krzyża (obecny klasztor redemptorystów). Po przeniesieniu gimnazjum do nowej siedziby zaistniała również potrzeba wybudowania nowego konwiktu. Władze kościelne uzyskały teren pod jego budowę w bezpośrednim sąsiedztwie nowego gimnazjum, w zamian za przekazanie miastu budynku starego konwiktu. W 1930 r. uroczyście wmurowano kamień węgielny, a budowę nowego konwiktu ukończono pod koniec 1931 r. 2 lutego 1932 r. kard. Adolf Bertram poświęcił budynek, nadając mu, ku czci św. Alberta Wielkiego, nazwę Albertinum. Jesienią 1940 r. działalność konwiktu została przerwana, a budynek zarekwirowany dla przesiedleńców z Be- sarabii. W celu uratowania przynajmniej kaplicy kard. Bertram ustanowił kura- cję pw. św. Alberta. To właśnie w 1945 r. w tej kaplicy wierni obu kuracji zaczęli wspólnie uczestniczyć w nabożeństwach. W latach 1948–1949 duszpasterstwo przy kościele prowadzili ojcowie dominikanie. 15 sierpnia 1949 r. administrator apostolski, ks. Bolesław Kominek, powołał do życia Niższe Seminarium Duchowne pw. bł. Czesława. Pod koniec lat 50., w okresie rosnących szykan wobec katolickich instytucji kościelnych, władze terenowe coraz bardziej ograniczały funkcjonowanie seminarium. 21 sierpnia 1963 r. siłą zagrabiono budynek, w którym urządzono Studium Wojskowe Politechniki Śląskiej. Kaplica seminaryjna funkcjonowała jako kościół dla parafii św. Michała Archa- nioła (pomijając niejako patronat św. Alberta). W 1956 r. kaplica otrzymała nową polichromię, uzupełnioną malowidłami prof. L. Konarzewskiego. W 1994 r. kościół otrzymał nowy wystrój prezbiterium według projektu artysty rzeźbiarza Stanisława

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła 69

Słodowego z Gliwic. 28 maja 2012 r. bp Jan Wieczorek pobłogosławił nową mozaikę w prezbiterium autorstwa Szymona Prandziocha z ASP w Katowicach. Kościół pełni również rolę gliwickiego kościoła akademickiego. 11 grudnia 1990 r., decyzją Komisji Majątkowej w Warszawie, zwrócono budynek dawnego Niższego Seminarium Duchownego. Politechnika przekazała budynek w dwóch etapach: 30 czerwca 1991 r. i 30 czerwca 1993 r. 4 maja 1993 r. przystą- piono do kapitalnego remontu obiektu, który od 28 czerwca 1996 r. pełni funkcję gmachu Kurii Diecezjalnej, Studium Muzyki Kościelnej i Diecezjalnej Szkoły Orga- nistowskiej. W części kurialnej znajduje się kaplica poświęcona, zgodnie z tradycją, św. Albertowi Wielkiemu3.

4. Gliwice Parafia Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła

Parafia Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła swymi korzeniami sięga lat 70. XX w. W związku z rozwojem gliwickiego osiedla Sikornik pojawiła się tam potrzeba budowy świątyni. Pierwsze działania podjęto już w 1973 r., jednakże wnioski o zezwolenie na budowę spotkały się z odmową władz administracyjnych. W rezultacie składanych przez mieszkańców odwołań, 28 czerwca 1979 r. uzyskano zgodę wojewody katowickiego na budowę kościoła. 26 października 1980 r. bp Antoni Adamiuk poświęcił krzyż oraz plac budowy. Budowę dwukondygnacyjnej świątyni (typu halowego) i ośrodka duszpasterskiego, na planie kwadratu o bokach 63 m, rozpoczęto 5 czerwca 1981 r. Jego projektantami są architekci: Marian Polak i Maciej Bielski, przy współpracy konstruktorów: Le- ona Bieguna, Mieczysława Kokiela i Jerzego Filipkowskiego. Patronat nad budową sprawował proboszcz parafii św. Apostołów Piotra i Pawła w Gliwicach – ks. Konrad Kołodziej. Pierwszą Mszę św. w dolnej części świątyni sprawował bp Jan Wieczorek 24 grudnia 1982 r. Wmurowania kamienia węgielnego, poświęconego przez papieża Jana Pawła II na Górze Świętej Anny 21 czerwca 1983 r., dokonał biskup opolski Alfons Nossol 21 października 1984 r. 27 sierpnia 1988 r. ustanowiona została parafia na Sikor- niku, której terytorium wydzielono z parafii św. Apostołów Piotra i Pawła. Parafię i budowę kościoła nadal prowadził ks. Konrad Kołodziej, a regularne posługiwanie duszpasterskie objął wikariusz – ks. Bernard Mroncz. Pierwszą Mszę św. w górnym kościele (również pasterkę) sprawował bp Gerard Kusz w 1992 r. 14 listopada 1993 r.

3 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Chrystusa Króla w Gliwicach, t. I: 1945–1978; t. II: 1979–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. I: Kościoły gliwickie, Gliwice 1999, s. 261–272.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 70 III Dekanat Gliwice bp gliwicki Jan Wieczorek dokonał poświęcenia świątyni, umieszczając w ołtarzu głównym relikwie św. Konrada z Parzham. Autorem i wykonawcą wystroju prezbiterium górnego kościoła jest prof. Stanisław Słodowy. Od 12 grudnia 1993 r. prowadzenie parafii i kontynuowanie budowy świątyni objął ks. Bernard Mroncz. Pobłogosławienia ołtarza i dolnej świątyni dokonał bp Gerard Kusz 16 listopada 2008 r. Autorem projektu wystroju wnętrza i wy- posażenia dolnego kościoła jest prof. Jerzy Witeczek. W latach 2010–2013 firma Ireneusza i Bożeny Franusików wykonała witraże kościoła wg projektu prof. Janiny Klemens4.

5. Gliwice Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego

Z 1409 r. pochodzi wzmianka o cudownym krzyżu, który – otoczony czcią i nabożeństwem – „od niepamiętnych czasów” stał w Gliwicach przy Czarnej Bra- mie na tzw. Przedmieściu Raciborskim. Około 1515 r. w miejscu dawnego krzyża wzniesiono drewniany kościół pw. Krzyża Świętego. Rok później trzech mieszczan gliwickich (Maciej Radom, Aleksy Chetzikimt i Jerzy Sutor) wystarało się w Rzymie dla kościoła o przywilej odpustu5. W 1612 r. duszpasterstwo przy kościele objęli ojcowie reformaci z Krakowa, dla których dwa lata później zbudowano drewniany klasztor. Nowy, murowany kościół i klasztor zbudowano w 1623 r. Trzy lata póź- niej mieszczanie, broniąc miasto przed najazdem wojsk Mansfelda w czasie wojny trzydziestoletniej, podjęli decyzję o spaleniu przedmieścia razem z kościołem i klasztorem. Mimo trzykrotnej próby podpalenia budynki ocalały, co uznano za dowód szczególnej opieki Bożej. Kościół w 1673 r. poświęcił biskup sufragan wro- cławski Karol Neander. W 1677 r. budynki strawił pożar. W zgliszczach znaleziono nietknięty krzyż z dzisiejszego ołtarza głównego. Odbudowa kościoła i klasztoru trwała do 1683 r. Benedykcja odrestaurowanego kościoła miała miejsce w czasie wizyty w mieście króla Jana III Sobieskiego, spieszącego z wojskiem polskim na odsiecz Wiedniowi. Na skutek dekretu sekularyzacyjnego z 1810 r. tutejszy konwent rozwiązano, a budynki znacjonalizowano. W 1814 r. w budynkach klasztornych urządzono królewskie gimnazjum, a świą- tynia stała się kościołem gimnazjalnym i garnizonowym. W 1921 r. oddano kościół

4 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia NMP Matki Kościoła w Gliwicach 1988–. 5 Zob. P. Górecki, Historia parafii Wszystkich Świętych od początków do 1884 r., w: S. Rosen- baum, B. Tracz (red.), Omnium Sanctorum. Kościół i parafia Wszystkich Świętych w Gliwicach, Gliwice 2013, s. 23–24.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny 71 niemieckim ojcom redemptorystom, którzy w latach 1924–1926 powiększyli go przez dodanie dwóch przęseł nawy głównej, nawy bocznej, kaplicy i przedsionka. W 1923 r. umieszczono w kościele kopię obrazu Matki Bożej Nieustającej Pomocy. W 1945 r. kościół i klasztor przejęli polscy redemptoryści. 23 stycznia 1951 r. odprawiono pierwszą w Polsce Nowennę do Matki Bożej Nieustającej Pomocy. 8 grudnia 1980 r. została erygowana parafia Podwyższenia Krzyża Świętego. Wcześniej, od 11 listopada 1941 r., funkcjonowała jako lokalia, erygowana przez kard. Adolfa Ber- trama. Jeszcze przed erygowaniem parafii, w lipcu 1980 r., na skutek pożaru uległy zniszczeniu: zabytkowa, późnobarokowa polichromia i wyposażenie wnętrza. Po przeprowadzonych remontach odtworzono częściowo poprzedni wystrój kościoła. 22 czerwca 2014 r. kopia obrazu Matki Bożej Nieustającej Pomocy ukoronowana zo- stała koronami papieskimi6. 27 czerwca 2015 r. biskup gliwicki Jan Kopiec ustanowił kościół Diecezjalnym Sanktuarium Matki Bożej Nieustającej Pomocy7.

6. Gliwice Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny pochodzi z Zębowic koło Olesna. Pierwsza wzmianka o tej parafii pojawia się w 1447 r., a drewniany kościół datowany jest na rok 1493. Niewielka społeczność użytkowała świątynię przez prawie pięć wieków. Swój obecny kształt kościół zawdzięcza pracom prowadzonym w XVII i XVIII w. Pierwszej gruntownej renowacji został poddany na początku XVII w., a na przełomie XVII i XVIII w. został od wewnątrz odeskowany i pomalowany. Wówczas też uzupełniono wnętrze o liczne rzeźby i obrazy. Z tego okresu pochodzi ambona oraz ołtarze: główny i boczne, poświęcone św. Brygidzie oraz św. Annie. Wieża o konstrukcji słupowej została dobudowana do frontu kościoła w 1777 r. W latach 1910–1911 obok kościółka wzniesiono nową, murowaną świątynię, a stary kościół wystawiono na sprzedaż. W 1925 r. na kupno budynku zdecydowały się Gliwice. Ówczesne władze miejskie postanowiły, że stary kościół będzie ozdobą tworzonego dużego kompleksu Cmentarza Centralnego. Pracami rekonstrukcyj-

6 Zob. P. Gawor, Droga do sanktuarium maryjnego, w: K. Konieczny (red.), Uroczystość ustanowienia sanktuarium diecezjalnego Matki Bożej Nieustającej Pomocy, Gliwice 2015, s. 5–7. 7 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego w Gli- wicach 1967–. Ważniejsza bibliografia: J. Igielski, Kościół Świętego Krzyża i klasztor redemptorystów w Gliwicach, Gliwice 1998; tenże, Duszpasterstwo przy kościele Krzyża Świętego w Gliwicach, Gliwice 2000; A. Spiechowicz-Jędrys, Gliwice – kościół Podwyższenia Świętego Krzyża. Jubileusz 60-lecia nowenny do Matki Bożej Nieustającej Pomocy, Kraków 2011; A. Labuda, Obraz Matki Bożej Nie- ustającej Pomocy w kościele Podwyższenia Krzyża Świętego w Gliwicach oraz jej kult, [Gliwice 2012].

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 72 III Dekanat Gliwice nymi kierował Robert Josefek pod nadzorem architekta miejskiego Karla Schabika. Przeniesienia polichromii ścian i stropu dokonał Karl Platzek. Kościół na nowym miejscu oddano do użytku 30 października 1926 r. Przez blisko 50 lat służył jako kaplica pogrzebowa i miejsce modlitwy, jednak z powodu braku odpowiednich działań konserwatorskich ulegał powolnej dewastacji. Od 1960 r. ks. Bronisław Grzesik i władze kościelne czyniły starania o przekazanie kościoła nowo powstałej parafii w Starych Gliwicach. Ówczesne władze, zarówno wojewódzkie, jak i miejskie, prośby te załatwiały odmownie. Z powodu braku właściwego „gospodarza” pod koniec lat 70. XX w. kościół został zamknięty dla obrzędów liturgicznych. Nie uczyniono jednak wiele, by zabezpieczyć obiekt przed dalszą dewastacją. Po 1989 r. władze samorządowe miasta podjęły decyzję o konieczności ratowania zabytku. Po demontażu kościoła w 1992 r. i zabezpieczeniu wyposażenia, znaleziono dla obiektu nową lokalizację. W 1997 r. rozpoczęto prace budowlane, związane z przeniesieniem kościoła na teren nieczynnego już Cmenta- rza Starokozielskiego, który od połowy XIX w. pełnił funkcję wielowyznaniowego cmentarza komunalnego. Tu, w pobliżu pozostałości po grobowcach znakomitych gliwickich rodów, kościół został na nowo postawiony: najpierw staraniem gminy Gliwice, a od 1999 r. diecezji gliwickiej. Zrekonstruowany kościół poświęcił biskup gliwicki Jan Wieczorek 15 sierpnia 2000 r. Początkowo pełnił funkcję kościoła rek- torskiego, a od 1 października 2003 r. jest kościołem parafialnym8.

7. Gliwice Parafia Wszystkich Świętych

Początki pierwszej gliwickiej parafii sięgają czasów lokacji miasta, a więc trzeciej ćwierci XIII w., chociaż przyjmuje się domniemaną datę lokacji miasta i kościoła na 1250 r. Pierwsze pisane wzmianki o parafii pochodzą z lat 1279 i 1286. W 1470 r. książę Jan z Oświęcimia podarował parafii dom na wikarówkę, zwaną „Jeruzalem”, który znajdował się w tym samym miejscu, co obecna wikarówka. Przy kościele funkcjonowała szkoła, należąca do ważniejszych ośrodków kształcenia na Górnym Śląsku. Do parafii, oprócz miasta Gliwice, należały jeszcze miejscowości: Trynek, Ligota, Wójtowa Wieś i Ostropa. Pierwotnie budynek plebanii znajdował się przy dzisiejszej ul. Plebańskiej. Obecną plebanię, dawną kamienicę barona Welczka z Łabęd, podarowano parafii w 1781 r.

8 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gliwicach (ul. Kozielska) 1993–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. I, s. 317–332.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Wszystkich Świętych 73

Kościół do początku XX w. pełnił dla gliwiczan centralne miejsce wszystkich wydarzeń i ceremonii. Przed 1486 r. założono przy kościele bractwo Bożego Ciała, dla którego specjalne statuty i odpusty zatwierdził papież Leon X 17 kwietnia 1517 r. Miasto w sposób szczególny zawierzyło się opiece Matki Najświętszej. We wrześniu 1627 r. po raz pierwszy z kościoła wyruszyła pielgrzymka dziękczynna na Jasną Górę za uratowanie miasta przez dwukrotnym oblężeniem wojsk protestanckich hrabiego Mansfelda. W czasach pruskich w 1786 r. gliwiczanie po raz pierwszy zastępczo odbyli pielgrzymkę na Górę Świętej Anny. Zarówno tradycja pielgrzymowania na Jasną Górę (latem 2016 r. miała miejsce 24. diecezjalna piesza pielgrzymka, w tym 370. ślubowana), jak i bracka (w 2009 r. bp Jan Wieczorek ustanowił Bractwo Naj- świętszego Sakramentu Diecezji Gliwickiej) są nadal kontynuowane. 5 września 1926 r. kard. Bertram, z okazji 300. rocznicy zawierzenia Maryi miasta, sprawował na gliwickim rynku uroczystą Mszę św. Kościół Wszystkich Świętych wzniesiono pierwotnie z drewna, kolejny zaś z ce- gły, detale architektoniczne wykonując z piaskowca. Obecna, późnośredniowieczna świątynia z trzeciej ćwierci XV w., uzyskała postać trójnawowej, czteroprzęsłowej hali z wąskim, dwuprzęsłowym, wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Na por- talu południowym, w przyziemiu wieży, wykuto prawdopodobnie rok zakończenia przebudowy kościoła: 1504. Kościół stanowi jeden z najlepszych śląskich przykładów popularnego na ziemiach czeskich późnośredniowiecznego typu halowej świątyni. Wnętrze kościoła, a także dach i wieża, padały kilkakrotnie ofiarą pożarów, stąd niejednokrotnie zmieniały swój wygląd. Znaczniejsze przebudowy, szczególnie dachu i wieży kościoła, przeprowadzono w 1560 r. oraz po pożarach w 1601 i 1711 r. W latach 1929–1942 ówczesny proboszcz i dziekan, ks. Edward Sobek, przeprowa- dził największy i najgruntowniejszy w dziejach parafii remont kościoła. Autorami przebudowy byli architekci: Golenia, Schützer, Güldenpfennig i Reck. Obecny, modernistyczny kształt wieży jest dziełem rzeźbiarza Roberta Bednorza. Na szczycie wieży miała znajdować się figura Maryi w kręgu paciorków różańca (wg projektu Hannesa Breitenbacha). Zrealizowaniu tego dzieła przeszkodziła II wojna światowa. Obecny krzyż, z inicjatywy ks. proboszcza Jana Szymały, umieszczono latem 1950 r. z okazji parafialnych obchodów 700-lecia miasta. 750. rocznicę parafii Wszystkich Świętych świętowano 27 sierpnia 2000 r.9

9 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Wszystkich Świętych w Gliwicach, t. I: 1945–1986; t. II: 1987–. Bibliografia: K. Kukowka, Pergamenturkunden des Pfarrarchivs Allerheiligen in Gleiwitz, Gleiwitz 1924; tenże, Die Allerheiligenkirche von Gleiwitz. Ein Beitrag zur oberschlesischen Geschichte, Gleiwitz 1926, wyd. polskie: Kościół Wszystkich Świętych w Gliwicach, tłum. J. Chmielewski, Gliwice 1993; B. Nietsche, Historia miasta Gliwice, tłum. S. Rosenbaum, Gliwice 2011; S. Rosenbaum, B. Tracz (red.), Omnium Sanctorum, s. 11–315; J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. II, s. 9–98; tenże, Parafia Wszystkich Świętych w Gliwicach, Gliwice 2012.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 74 III Dekanat Gliwice

Znajdujący się na terenie parafii kościół pw. św. Barbary jest obecnie kościo- łem parafialnym wojskowej parafii w Gliwicach. Poprzedni, drewniany kościół w tymże miejscu istniał już przed 1482 r. W 1805 r. z kościoła korzystali zarówno katolicy, jak i ewangelicy, którzy w 1815 r. ostatecznie przejęli kościół. Obecny ko- ściół wybudowano w latach 1855–1859. Po wyeliminowaniu wad konstrukcyjnych kościół oddano do użytku w 1863 r., a w 1936 r. dobudowano obecne prezbiterium. Do końca II wojny światowej świątynia administrowana była przez protestantów. Po II wojnie światowej kościół św. Barbary przeszedł pod zarząd duszpasterstwa wojskowego (prawomocne przekazanie nastąpiło 26 kwietnia 1949 r.). Wojskową parafię pw. św. Barbary erygował biskup polowy Wojska Polskiego Sławoj Leszek Głódź 21 stycznia 1993 r.10

10 Ważniejsza bibliografia: K. Kukowka, Kurze Geschichte der Hospitalkirche ad St. Trinitatem in Gleiwitz, „Gleiwitzer Jahrbuch” 1 (1928), s. 1–32; P. Górecki, Historia parafii Wszystkich Świętych, s. 23, 68–72.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 IV Dekanat Gliwice-Łabędy

1. Gliwice-Brzezinka Parafia św. Jadwigi

Wieś, według starych zapisów kronikarskich, wzmiankowana była już w 1376 r., a dokument z 7 czerwca 1437 r. wspomina po raz pierwszy plebana z Brzezinki, którym był niejaki Mikołaj. Parafię wymienia także wykaz świętopietrza z 1447 r. Nie wiadomo, kiedy zbudowano pierwszy kościół. Kolejną, drewnianą świątynię zbudowano w 1551 r. z inicjatywy właściciela wioski – Henryka Zmeskala z Do- maniowic i jego żony, Magdaleny z domu Kozłowskiej. W latach 1890–1891 stary kościół rozebrano, a na jego miejscu wybudowano obecną, murowaną świąty- nię w stylu neogotyckim (prezbiterium i pierwszą część nawy) pod patronatem ks. proboszcza Henryka Tregera, który pobłogosławił świątynię 18 października 1891 r. W 1899 r. ukończono drugi etap budowy kościoła: wieżę i drugą część nawy. Uroczystego poświęcenia kościoła dokonał biskup sufragan wrocławski Karl Augustin 27 maja 1911 r. W 1915 r. przybyły do parafii siostry służebniczki NMP, dla których w 1929 r. wybudowano nowy klasztor z ochronką i szkołą dla dziewcząt (St. Antonius-Stift). W styczniu 1945 r. parafia przeżyła tragedię. 26 stycznia w kancelarii parafialnej został zamordowany przez żołnierzy sowieckich ówczesny proboszcz, ks. Anton Winkler. W tym samym dniu żołnierze spalili plebanię. Na terenie parafii zginęli także: ks. Wilhelm Dropalla (wikariusz) oraz ks. Paul Kutscha (rezydent). Powojenna restauracja kościoła została przeprowadzona w 1962 r. W czasie prac restauracyjnych odkryto grobowce rodziny Zmeskal (właścicieli Brzezinki) oraz płytę nagrobną Zuzanny Zmeskal z 1648 r. z inskrypcją w języku polskim, która obecnie znajduje się w Muzeum w Gliwicach. Ostatni gruntowny remont świątyni przeprowadzono w latach 2000–2010, w związku z jubileuszem 100. rocznicy po- święcenia kościoła, którą świętowano 29 maja 2011 r.1

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Jadwigi w Gliwicach-Brzezince 1945–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej. Die Kirchen der Diözese Gleiwitz, cz. IX:

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 76 IV Dekanat Gliwice-Łabędy

2. Gliwice-Łabędy Parafia św. Anny

W drugiej połowie lat 70. ubiegłego wieku na Przyszówce przystąpiono do budowy dużych osiedli mieszkaniowych: Kosmonautów i Literatów. Katechizację dla dzieci prowadzono w maleńkiej kaplicy św. Józefa, wzniesionej w latach 1893–1894, którą miasto – w związku z rozbudową dzielnicy – zakwalifikowało do rozbiórki. Jednocześnie parafia Wniebowzięcia NMP w Gliwicach-Łabędach czyniła starania mające na celu powstanie nowego kościoła i samodzielnej parafii (plany budowy osiedli zakładały liczbę ludności dzielnicy dochodzącą do 15 tysięcy mieszkańców). Starania te zintensyfikowano po wydarzeniach z sierpnia 1980 r. Wstępną zgodę władz państwowych uzyskano 14 maja 1982 r. Teren pod budowę, który poświęcono 20 września 1983 r., podarowali: Szymon Dąbrowski, Teresa Kamuzela i Marta Erm. 10 października 1983 r. uzyskano pozwolenie na budowę punktu katechetycznego, a 14 czerwca 1984 r. wydano pozwolenie na budowę nowego kościoła wg projektu architektów: Andrzeja Klimczyka, Bar- bary Jękot i w późniejszym etapie prac – Jacka Mistura. Obliczenia konstrukcyjne wykonał W. Kononowicz. 27 września 1983 r. została wbita pierwsza łopata pod wykop fundamentów zaplecza katechetycznego, a 9 czerwca 1984 r. pod fundamenty kościoła. Nadzór budowlany objął Kazimierz Kasztan, a ze strony parafii pracami kierował ks. Piotr Kansy, dotychczasowy wikariusz parafii Wniebowzięcia NMP w Łabędach. Dom katechetyczny, od którego rozpoczęto prace na placu budowy, a który stał się prowizoryczną świątynią na Przyszówce, został poświęcony 5 sierpnia 1984 r. przez bpa Jana Wieczorka. 20 grudnia 1984 r., dekretem biskupa opolskiego Al- fonsa Nossola, erygowano parafię św. Anny, wyodrębniając jej terytorium z parafii św. Jerzego i Wniebowzięcia NMP. Tytuł parafii i świątyni nie jest przypadkowy, ma bowiem związek z pielgrzymką papieża Jana Pawła II na Górę Świętej Anny (21 czerwca 1983 r.), kiedy to został poświęcony kamień węgielny pod budowę kościoła. 29 września 1985 r. bp Jan Bagiński dokonał wmurowania kamienia węgielnego. Uroczyste poświęcenie kościoła przez biskupa opolskiego Alfonsa Nossola miało miejsce 14 października 1990 r. Autorem projektu wnętrza, którego centralny punkt stanowi krzyż z Chrystusem Ukrzyżowanym i tabernakulum w podstawie krzyża, jest prof. Krzysztof Nitsch. W lipcu 2007 r. ściany kościoła ozdobiono freskami, przedstawiającymi różańcowe tajemnice światła, które zaprojektowały K. Soko- łowska i M. Wichrowska-Tomal. W 2010 r. na plac kościelny została przeniesiona

Brzezinka. Birkenau, Gliwice 2005; A. Żymełka, Sto lat parafii św. Jadwigi w Gliwicach-Brzezince 1911–2011, Kraków 2011.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Jerzego 77 stara kaplica św. Józefa. 24 czerwca 2011 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek poświęcił kaplicę Wieczystej Adoracji2.

3. Gliwice-Łabędy Parafia św. Jerzego

W okresie międzywojennym wzrost liczby wiernych spowodował potrzebę budowy nowego kościoła w Łabędach. W listopadzie 1936 r. rada parafialna zakupiła teren pod budowę kościoła od hrabiego Johannesa Welczka. Wstępny projekt budowy kościoła wykonał architekt Theodor Ehl z Bytomia. Władze administracyjne od- rzuciły projekt ze względu na reglamentowaną w tymże okresie stal. Drugi projekt, autorstwa Theodora Ehla i Otto Lindera, uwzględniał wszystkie limity narzucone przez władze (użycie tylko 2 ton stali). Prace budowlane prowadziła firma „Kaller i Stachnik” pod nadzorem rządowego budowniczego Wieczorka. W imieniu parafii budowę prowadził ks. proboszcz Emanuel Malejka. Pierwsze prace rozpoczęto 3 listopada 1937 r. Środki finansowe stanowiły kwoty z dawnej fundacji ks. proboszcza Ignacego Ledwocha, ofiary wiernych, w tym hrabiego Nicolausa Ballestrema, i zaciągnięty kredyt. Kościół poświęcił kard. Adolf Bertram 24 czerwca 1939 r. i w tym samym dniu erygował nową parafię pod wezwaniem św. Jerzego. Teren parafii wydzielono w całości z terytorium parafii Wniebowzięcia NMP. Wezwanie kościoła nawiązywało do dawnego kościoła w Czechowicach. Jego istnienie datuje się na połowę XIV w. Na początku XVIII w. kościół uległ zniszczeniu, a w jego bliskim sąsiedztwie wybudowano w 1825 r. kaplicę ku czci św. Jana Nepomucena (istniała do II wojny światowej). Z historią parafii ściśle łączy się tragedia wielu mieszkańców Śląska. W lutym 1945 r. władze sowieckie utworzyły na terenie parafii obóz zbiorczy. Z tego miejsca internowano w głąb ZSRR kilka tysięcy Ślązaków, a na skraju lasu, za kościołem, zlokalizowano cmentarz, na którym grzebano zmarłych w obozie jeńców (dało to początek dzisiejszemu cmentarzowi komunalnemu). Restauracje kościoła parafialnego przeprowadzano w latach 1962, 1998–2000 i 2008–2011. W czasie ostatniej restauracji zmieniono szczyt wieży kościoła. Autorem obecnego wystroju wnętrza jest architekt Jacek Mistur, a jego wyposażenia – Zdzi- sław Budziński. W prezbiterium wykuto duże okrągłe okno i zamontowano witraż

2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Anny w Gliwicach-Łabędach 1980–. Bibliografia: P. Kansy, Kościół parafialny pw. św. Anny w Gliwicach-Łabędach. Pamiątka konsekracji 14 października 1990, Gliwice-Łabędy 1990, wyd. niemieckie: Die St. Anna Pfarrkirche in Laband (Gleiwitz OS), tłum. M. Kokot, Gliwice-Łabędy 1990; tenże, To wielka Łaska … Wpływ budowy kościoła św. Anny w Gliwicach-Łabędach na życie religijne parafian (1983–1996), Gliwice 1997; M. Głowala, M. Garczyńska, 25 lat ze św. Anną. Jak budowano łabędzką wspólnotę, Gliwice 2010.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 78 IV Dekanat Gliwice-Łabędy przedstawiający patrona kościoła wg projektu Piotra Gierasińskiego z Warszawy. Wykonawcą wszystkich witraży jest Ryszard Mysiakowski z Czechowic, a patronem przebudowy kościoła – ks. proboszcz Antoni Pleśniak. W 2016 r. uzupełniono wystrój wnętrza o mozaikę na ścianie tęczowej autorstwa M. Wichrowskiej-Tomal i K. Soko- łowskiej. Mozaikę z przedstawieniami figuralnymi archaniołów Michała i Gabriela oraz ozdobnymi ramami wizerunków Jezusa Miłosiernego i Matki Bożej Nieustającej Pomocy poświęcił biskup senior Jan Wieczorek 26 grudnia 2016 r. Tutejszą plebanię wybudowano w latach 1958–1959. W latach 90. ubiegłego wieku Róża Sznura podarowała parafii dom w Czechowicach, który obecnie pełni rolę tymczasowej kaplicy3.

4. Gliwice-Łabędy Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Łabędy to jedna z najstarszych miejscowości na Śląsku. W czasie badań archeologicznych stwierdzono na tymże terenie ślady osadnictwa z lat 800–650 przed Chr. Pierwsza wzmianka o Łabędach pochodzi z dokumentu wystawionego 24 września 1286 r., w którym wśród świadków wymieniony jest Nawogius de Labant. Tutejsza parafia prawdopodobnie istniała jeszcze wcześniej niż gliwicka fara. Pośrednio wskazywałby na ten fakt dokument z 1466 r., będący (prawdopodobnie wiernym) odpisem dokumentu z 1317 r. Dokument rozdzielał dziesięciny należne obu parafiom. Przy okazji zanotowano, że takie stosunki dziesiętne istniały już od 100 lat, co dawałoby legendarną datę początku parafii na 1217 r. Kościół wymieniają także spisy świętopietrza z 1335 i 1447 r. W wyniku zawieruchy reformacyjnej w połowie XVII w. przyłączono do Łabęd kościół w Czechowicach. Obecna świątynia została wzniesiona w XV w. Jej gruntowna, barokowa przebudowa miała miejsce w latach 1716–1719 ze środków fundacji Jana Bernarda Welczka. Przebudowano wówczas nawę od zachodu, dobudowano wieżę, kaplice przy nawie i prezbiterium, empory, a całość nakryto nowym sklepieniem. Kościół jest orientowany, murowany z kamienia łamanego i cegły, jednonawowy, z wydłu- żonym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Wieża zwieńczona jest hełmem kopulastym z ośmioboczną latarnią. Na wieży zawieszone są dwa gotyckie dzwony z 1479 i 1480 r. Kościół i ołtarz główny ku czci Wniebowzięcia NMP i św. Jana Chrzciciela poświęcił biskup sufragan wrocławski Eliasz von Sommerfeld 18 wrze-

3 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Jerzego w Gliwicach-Łabędach 1945–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. X: Czechowice. Schechowitz, Gliwice 2005, 20062; A. Becker (red.), Moja parafia. Parafia św. Jerzego w Gliwicach Łabędach 1939–2009, Gliwice 2009.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Gerarda 79

śnia 1719 r. Gruntowne remonty obiektu przeprowadzono w latach 1864, 1912 i 2006–2009. Obecna plebania została zbudowana w 1729 r. Kościół jest otoczony kamiennym murem z 1865 r., w który wkomponowano dwie barokowe kaplice oraz kaplicę w stylu klasycystycznym, będącą grobowcem rodziny Welczków. Przy kościele funkcjonowało Bractwo Opatrzności Bożej, zatwierdzone przez papieża Klemensa XI 18 stycznia 1719 r. Jeszcze w średniowieczu wyodrębniła się z Łabęd parafia św. Mikołaja w Rudnie (ok. 1447), z niej zaś parafia św. Michała Archanioła w Rudzińcu (1936). W związku z rozwojem demograficznym parafii powstała inicjatywa rozbudowy kościoła. Sto- sowną fundację założył ks. proboszcz Ignacy Ledwoch (1880–1900), ale zgromadzone środki zniweczyła inflacja z lat 20. ubiegłego wieku. W latach międzywojennych zarzucono koncepcję rozbudowy kościoła na korzyść powstania nowych wspólnot lokalnych. W ubiegłym wieku z tutejszej wspólnoty wyodrębniono parafie: św. Józefa Robotnika w Taciszowie (z należącym do parafii Kleszczowem, 1934), św. Jerzego w Łabędach (1939), św. Gerarda w Starych Gliwicach (1951), św. Anny w Łabędach (1984) i Matki Boskiej Różańcowej w Rzeczycach Śląskich (1998)4.

5. Gliwice-Stare Gliwice Parafia św. Gerarda

Stare Gliwice to pierwotne miejsce osady Gliwice (Chliwice), którą lokowano na przełomie XII i XIII w. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1317 r. W śre- dniowieczu i w okresie nowożytnym istniały tutaj niewielkie stawy oraz folwark należący do wspólnoty miasta. Sama miejscowość należała do parafii Wniebowzięcia NMP w Łabędach. W okresie międzywojennym wierni udawali się na niedzielne nabożeństwa do kościoła Wniebowzięcia NMP na Cmentarzu Centralnym, które sprawowali dla nich księża z parafii Wszystkich Świętych w Gliwicach. Po wojnie ks. proboszcz Emanuel Malejka podjął starania o wydzielenie gro- mady Stare Gliwice z dotychczasowej parafii i utworzenie samodzielnej placówki. Administrator apostolski Śląska Opolskiego, ks. dr Bolesław Kominek, powołał 1 lutego 1951 r. kurację pod wezwaniem Krzyża Świętego, a duszpasterstwo prze- jęli ojcowie redemptoryści. Na potrzeby tymczasowej kaplicy Wincenty i Albina Szombierscy podarowali w 1953 r. budynek gospody, którą po pracach adaptacyjnych 17 czerwca 1951 r. pobłogosławił ks. infułat Emil Kobierzycki. Na patrona

4 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gliwicach-Łabędach 1945–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. IV: Łabę- dy, Gliwice 2003; tenże, Laband. Dzieje Łabęd, Łabędy 2008, 20092; M. Konowol, Historia parafii Wniebowzięcia NMP w Gliwicach-Łabędach 1945–2000, Opole 2011 (mps).

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 80 IV Dekanat Gliwice-Łabędy kaplicy obrano św. Gerarda Majellę. W sierpniu 1952 r. ojcowie redemptoryści przekazali parafię księżom diecezjalnym. Pierwszym proboszczem został ks. Fran- ciszek Madeja, a w 1958 r. zastąpił go ks. Franciszek Bryłka. W latach 1984–1988 zbudowano nowy dom katechetyczny, który od grudnia 1997 r. pełni również funkcję plebanii. W lipcu 2000 r. przystąpiono do budowy obecnego kościoła wg projektu ar- chitektów: Sławomira Kaczorowskiego i Henryka Górczyńskiego. Ze względu na wnoszone skargi prace przerwano, a po wykonaniu istotnych zmian w projekcie osiągnięto konsensus, wznawiając prace budowlane 26 marca 2003 r. Kierownic- two budowy przejął Wojciech Caputa, a ze strony parafii patronował jej ks. proboszcz Waldemar Ciurej. 10 października 2005 r. zakończono roboty zewnętrzne, a w latach 2006–2008 kontynuowano prace we wnętrzu świątyni według projektu architekta Łukasza Lewandowskiego. Pierwszą Mszę św. sprawowano w pasterkę 2008 r. Wtedy też ks. prałat Jan Plichta pobłogosławił świątynię. W 60. urodziny parafii, 11 września 2011 r., biskup gliwicki Jan Wieczorek dokonał uroczystego poświęcenia kościoła5.

6. Kozłów Parafia św. Mikołaja

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1279 r. z dokumentu darowizny wsi Stanica cystersom z Rud. Wśród świadków wymieniono proboszcza Henryka z Kozłowa. I chociaż dokument uważany jest za falsyfikat, to historycy są zgodni, że dla uwiarygodnienia falsyfikatów posługiwano się znanymi osobistościami, a więc już wówczas istniałaby parafia w Kozłowie, jak również kościół. Pierwotny, romański kościół, wybudowany z kamienia polnego, to prezbiterium obecnego kościoła. Po raz pierwszy wzmiankowany jest w dokumentach z 1376 i 1447 r., chociaż niektórzy utrzymują, że fundamenty kościoła mogą sięgać XIII w. Obok kościoła znajdowała się dzwonnica, w której w 1417 r. został zawieszony ważący ok. 600 kg dzwon „Urban”. W kościele znajdowała się również krypta, która wraz z kamiennym sklepieniem prezbiterium zawaliła się na przełomie XVIII i XIX w. W latach 1540–1545 kościół powiększono, dobudowując część nawy głównej do wysokości obecnego bocznego wejścia. Pamiątką po miejscowych właścicielach wioski jest późnorenesansowa płyta nagrobna Piotra Kozłowskiego

5 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Gerarda w Gliwicach-Starych Gliwicach 1949–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. VIII: Stare Gliwice. Alt Gleiwitz, Gliwice 2005; P. Górecki, Zarys historii parafii i budowy nowego kościoła pw. św. Gerarda w Gliwicach, Gliwice 2011; F. Koenig (oprac.), Uroczystość konsekracji nowego kościoła pw. św. Ge- rarda w Gliwicach, Gliwice 2011.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Matki Boskiej Różańcowej 81 z 1618 r. Pod koniec XVI w. kościół przejęli protestanci. W czasie wojny trzydziestoletniej kościół oddano katolikom, ale na skutek uszczuplenia dochodów stał się filią parafii w Brzezince. Gruntowny remont przeprowadzono w 1671 r. Pod koniec XIX w. kościół był tak zniszczony, że rozważano jego zburzenie i wybudowanie nowego obiektu. Prze- ważył jednak pogląd, żeby go odbudować. W 1904 r. naprawiono dachy i pokryto je gontem. W 1924 r. podjęto decyzję o kapitalnym remoncie i powiększeniu ko- ścioła. Nowe plany kościoła wykonał architekt Hanns Schlicht z Wrocławia. Nowa wieża miała wznosić się na wysokość 38 m. Niestety, jej budowy nie dokończono, ale prowizorycznie zakończono drewnianą konstrukcją w oczekiwaniu na „lepsze czasy”. Do świątyni sprowadzono z nieznanej parafii XVIII-wieczny ołtarz główny, w którym umieszczono obraz patrona – św. Mikołaja. Kościół poświęcił kard. Adolf Bertram 29 czerwca 1929 r. Wtedy także dodano świątyni drugorzędnych patronów: świętych Apostołów Piotra i Pawła. W 1964 r. ks. Eugeniusz Piotrowski zamieszkał w Kozłowie i rozpoczął budowę plebanii. Ponownie erygowano parafię 7 października 1980 r. na mocy dekretu biskupa opolskiego Alfonsa Nossola. Ostatnia gruntowna renowacja kościoła miała miejsce w latach 2011–20156.

7. Rzeczyce Parafia Matki Boskiej Różańcowej

Pierwsza wzmianka o Rzeczycach pochodzi z 1305 r., a o pobliskiej Ligocie Łabędzkiej z 1297 r. Wcześniej miejscowości te należały do parafii Wniebowzięcia NMP w Łabędach, a część niewielkiego przysiółka Zdzierdz do parafii św. Jadwigi w Brzezince. W 1905 r. w Rzeczycach wzniesiono niewielką kaplicę ku czci Wniebo- wzięcia NMP, którą benedykował proboszcz łabędzki – ks. Ignacy Ledwoch. W latach 1933–1935, z inicjatywy wójta Gillnera, murarz Maksymilian Bryś zbudował w Ligocie kaplicę ku czci poległych mieszkańców w czasie I wojny światowej. Po uzyskaniu stosownych zezwoleń, 10 listopada 1936 r. ks. proboszcz Emanuel Ma- lejka benedykował kaplicę ku czci Najświętszej Maryi Panny Królowej Maja. Przy tychże kaplicach kilka razy w roku sprawowano okolicznościowe nabożeństwa. Od 1967 r. celebrowano w kaplicach Msze św. w co drugą niedzielę, a od 1978 r. w każdą niedzielę i w święta. W latach 1980–1981 ks. wikariusz Piotr Kansy razem z wiernymi z Rzeczyc zbudował w miejscu dawnej kapliczki w Rzeczycach obecną świątynię. Jej mury

6 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Mikołaja w Kozłowie 1980–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 82 IV Dekanat Gliwice-Łabędy i dach, ze względu na ciągłe zakazy władzy ludowej, postawiono zaledwie w jeden tydzień. Teren pod budowę podarował Franciszek Wypadlok, a projekt kościoła wykonała młoda kreślarka Regina Hassa na podstawie szkiców dostarczonych przez ks. Kansego. Kościół poświęcił bp Antoni Adamiuk 15 czerwca 1981 r. Sa- modzielną parafię utworzył biskup gliwicki Jan Wieczorek 6 września 1998 r. W 2006 r. bp Gerard Kusz poświęcił nowy ołtarz w kościele w Rzeczycach. Rok później zmieniono wystrój prezbiterium, a 7 października 2007 r. poświęcono nowy obraz patronki parafii – Matki Boskiej Różańcowej. W latach 2002–2006 wybudowano budynek plebanii wraz z zapleczem katechetycznym wg projektu architekta Mirosława Rąbalskiego. W latach 1990–1992 przebudowano wnętrze kaplicy w Ligocie Łabędzkiej. Do- budowano zakrystię oraz przekryto dach kaplicy i wieżyczki. W latach 2007–2008 gruntownie odremontowano kaplicę, a 24 sierpnia 2008 r. poświęcono nowy obraz patronki – NMP Królowej7.

8. Sośnicowice Parafia św. Jakuba

Miejscowość w XIII w. założył książę Władysław I Opolczyk (1246–1281) jako niewielkich rozmiarów osadę targową. Prawdopodobnie w tym samym okresie powstała parafia i kościół. W 1526 r. Sośnicowicom nadano prawa miejskie, a stara sosna, od której zapożyczono nazwę miejscowości, rosła na rynku jeszcze w 1768 r. Pierwotny kościół (wzmiankowany po raz pierwszy w 1376 r.) spalono w czasie wojen husyckich w 1433 r. Drugi kościół, późnogotycki i orientowany, przetrwał do wielkiego pożaru „Miasteczka” (jak nazywano wówczas osadę) w 1780 r. Do dzisiaj zachowały się ślady architektonicznych rozwiązań gotyckich w formie prezbiterium i zakrystii oraz kaplica boczna, w której grzebano właścicieli pobliskiego dominium. Dzisiejsza świątynia to efekt odbudowy kościoła, jakiej patronowała hrabiowska rodzina Chorinskych w latach 1786–1794. Prace budowlane prowadził majster Hainze z Ujazdu. Wykorzystując ocalałe mury i detale, odbudował świątynię w jej pierwotnej formie, zaznaczając, że wykorzystał w jej fundamentach „średniowiecz- ne mury”. Z tego okresu pochodzą późnobarokowe ołtarze i kute drzwi stalowe oddzielające zakrystię od prezbiterium, dzieło sośnicowickich hutników, kowali i ślusarzy. W styczniu 1945 r., w wyniku działań wojennych, spalono całą starówkę miasta i plebanię. Również kościół, chociaż szczęśliwie ocalał, wymagał poważnych

7 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Matki Boskiej Różańcowej w Rzeczy- cach 1998–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Jakuba 83 napraw. Powojenna restauracja wnętrza świątyni miała miejsce w 1958 r., a prace zewnętrzne wykonano w 1965 r. Od 1999 r. trwa kolejna, gruntowna restauracja świątyni. Za Tworogiem Małym, w lesie (ok. 5 km od miejscowości) znajduje się zabytkowa, drewniano-murowana kaplica z XVIII w., poświęcona św. Marii Magdalenie (popularnie zwana „Magdalenką”). W kronice powiatu pod datą 29 stycznia 1728 r. zanotowano, że już od wielu lat gromadziło się tam na uroczystość odpustową bardzo wielu pielgrzymów z parafii i okolicy. Na drewnianych belkach pokrytych gontem widnieje napis: 1784 r. Każdego roku zjeżdżają tam na odpust św. Ma- rii Magdaleny liczne rzesze pielgrzymów z okolicznych miejscowości (w 1962 r. było ich ok. 12 000). Podczas wielkiego pożaru lasów raciborskich w 1992 r., który trwał aż 19 dni i strawił ponad 10 tysięcy hektarów lasu, kaplica cudownie ocalała. Ogień dwukrotnie podchodził pod kapliczkę, ale nagle zmieniał kierunek i sycząc, przesuwał się w innym kierunku. Na pamiątkę tego wydarzenia w każdą pierwszą niedzielę września odprawiana jest w „Magdalence” Msza św. ślubowana w intencji poległych strażaków i wszystkich tych, którzy walczyli z żywiołem, oraz w podzięce za ocalenie kapliczki8.

8 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Jakuba Starszego Apostoła w So- śnicowicach 1945–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. XV: Łącza. Föhrengrund, Gliwice 2005.

1. Bargłówka Parafia Trójcy Świętej

Początki Bargłówki łączą się nierozerwalnie z kuźniczą osadą Kuźnia Raciborska. Obie osady powstały około 1640 r. i należały do klucza dóbr zamkowych w Raci- borzu. W połowie XVII w. w północnej części Bargłówki odkryto pokłady rudy darniowej. Parafialnie miejscowość przynależała do cysterskiego opactwa w Rudach i razem z nim dzieliła wszystkie kościelne losy. W czasie II wojny światowej wielu mieszkańców Rud i okolic, zmuszonych do opuszczenia swoich miejscowości, zna- lazło wśród tutejszych mieszkańców tymczasowe schronienie. Starania o budowę kościoła i utworzenie parafii w Bargłówce rozpoczął w grudniu 1981 r. proboszcz parafii Wniebowzięcia NMP w Rudach – ks. Władysław Ko- peć. Plac pod budowę kościoła został poświęcony w lipcu 1983 r. Kamień węgielny, który wmurowano w ściany nowej świątyni, poświęcił papież Jan Paweł II w czasie pielgrzymki do Ojczyzny na Górze Świętej Anny 21 czerwca 1983 r. Kościół zbudowany został na planie trójkąta równobocznego i ma powierzchnię użytkową 600 m2. 16 listopada 1986 r. biskup opolski Alfons Nossol dokonał uroczystego poświęcenia kościoła, a 30 sierpnia 1987 r. erygował samodzielną parafię1.

2. Gliwice-Bojków Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Lokacja tutejszej miejscowości pierwotnie została zaplanowana przez kasztelana opolskiego Mroczka w 1263 r., jednak prawdziwą lokację wioski „w lesie Boycow” przeprowadzili dopiero cystersi z Rud. W 1269 r. osadzili oni na gruncie o powierzchni 50 łanów zasadźcę Henryka i kolonistów z okolic Frankonii i Turyngii. W 1283 r. po raz pierwszy wymieniono niemiecką nazwę miejscowości – Schönwald

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Trójcy Świętej w Bargłówce 1981–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 86 V Dekanat Gliwice-Ostropa

(Szywałd). Tutejsi mieszkańcy przez wiele wieków zachowywali swoją specyficzną odrębność. Od okolicznej ludności różnili się odrębnym dialektem i ubiorem. Po- nadto cechowała ich głęboka religijność, o której świadczą liczne kapliczki. Z miej- scowości pochodził także najbardziej znany opat rudzkiego konwentu – Andrzej Emanuel Pospel, odnowiciel klasztoru i życia zakonnego po wojnie trzydziestoletniej (rządził w latach 1648–1679). Wedle legendy, pierwszy kościół w miejscowości zbudowany został z kamienia z polecenia księcia Władysława Opolczyka ok. 1260 r. Pisane wzmianki o kościele pochodzą z dokumentów z 1376 i 1447 r. W XVII w. cystersi z Rud przejęli duszpasterstwo w podległych im miejscowościach. W 1732 r., staraniem opata Józefa II Strachwitza, powiększono kościół, natomiast w latach 1755–1757 opat Augustyn Renner (rodem z Szywałdu) wybudował nową, murowaną wieżę w miejsce starej, drewnianej dzwonnicy. Z około 1750 r. pochodzi późnobarokowy budynek plebanii. Po sekularyzacji opactwa w 1810 r. parafią zarządzali księża diecezjalni. W 1898 r. przystąpiono do gruntownej przebudowy kościoła, zachowując początkowo mury i wieżę dawnego kościoła. Po zakończeniu prac budowlanych, w 1907 r. zburzono wewnętrzne mury starego kościoła. Uroczystego poświęcenia nowego kościoła dokonał 31 maja 1911 r. biskup sufragan wrocławski Karl Augustin. W styczniu 1945 r. zamordowano na terenie parafii 120 osób, w tym 26 kobiet i kilkoro dzieci. Mężczyzn – podobnie jak innych mieszkańców okolic – internowano w głąb ZSRR. W obozie w Świętochłowicach zamęczono proboszcza parafii – ks. Edgara Wolfa. W kwietniu tego roku przeprowadzono w Szywałdzie repatriację, a miejscowość przemianowano na Bojków. Do parafii przybyli osadnicy z całej Polski oraz repatrianci ze Wschodu. Na skutek działań wojennych w 1945 r. kościół został poważnie uszkodzony. Parafianie przeprowadzili jego gruntowny remont w latach 1958–1964 i 1991–1999. 3 sierpnia 1996 r. bp Gerard Kusz poświęcił na bojkowskim cmentarzu pomnik upamiętniający ks. Edgara Wolfa oraz osoby zamordowane w 1945 r. Pomnik ufundowali potomkowie i krewni ofiar mieszkający obecnie w Niemczech i USA, a jego pomysłodawcami byli ks. Albert Ciupke i Anton Botschek. Na tutejszym cmentarzu znajdują się także groby westerplatczyków, którzy w Bojkowie znaleźli swój nowy dom: Edwarda Szewczuka i Michała Plewaka. Od 1988 r. na terenie parafii znajduje się schronisko dla bezdomnych mężczyzn prowadzone przez Gliwickie Koło Towarzystwa Pomocy św. Brata Alberta2.

2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Narodzenia NMP w Gliwicach-Bojko- wie, t. I: 1945–1975, t. II: 1976–. Bibliografia: M.G. Goletz, Schönwald Spuren. Geschichte eines Dorfes bei Gleiwitz in Oberschlesien, Dülmen 1989; J. Cyran-Kowalska, T. Ocieczek, Leopold Rychta. Kapłan Radosnej Wielkanocy, Gliwice-Bojków 2007; J. Schmidt, Dzieje Bojkowa. Grundriss der Geschichte des Dorfes Schönwald, Gliwice 2007; J. Cyran-Kowalska, T. Ocieczek, M. Tarnawska (red.), Z dziejów Bojkowa. 100-lecie konsekracji kościoła parafialnego 1911–2011, Gliwice-Bojków 2011;

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Ducha Świętego 87

3. Gliwice-Ostropa Parafia Ducha Świętego

Pierwsza wzmianka o Ostropie pochodzi z 1286 r. Średniowieczna parafia, na skutek zawirowań reformacyjnych, w latach 60. XVI w. utraciła swoją samodziel- ność i została jako filia przyłączona do parafii Wszystkich Świętych w Gliwicach. Proboszczowie gliwiccy szanowali jednak jej autonomiczność, delegując do sprawowania duszpasterstwa jednego z wikariuszy parafii, który tytułował się proboszczem ostropskim (parochus Ostropiensis). W 1807 r. Ostropa ponownie stała się samodzielną parafią. Pierwszy kościół, który został spalony w czasie wojen husyckich, wzmiankowany był w 1376 r. Obecny, orientowany kościół pw. św. Jerzego, pochodzi z 1667 r. Posiada drewnianą nawę główną o konstrukcji zrębowej, wzniesioną na ceglanej podmurówce, oraz wieżę i kruchtę o konstrukcji słupowej. Murowane, późnogo- tyckie prezbiterium i zakrystię dobudowano w 1693 r. Kościół poświęcił biskup sufragan wrocławski Eliasz Daniel Sommerfeld 15 września 1719 r. Po 1926 r. ko- ściół przestano użytkować. Od 2009 r. trwają prace restauratorskie, mające na celu przywrócenie świątyni do dawnej świetności. W 1925 r., przy bardzo niesprzyjających warunkach ekonomicznych, przystąpio- no do budowy nowego, neobarokowego kościoła pw. Ducha Świętego wg projektu architektów z Wrocławia: Johannesa Gebla i Theodora Pluschkego. Kierownikiem budowy był Johann Rygol z Gliwic, a budowniczym kościoła ks. proboszcz Leopold Maruszczyk. 25 września 1927 r. kard. Adolf Bertram dokonał uroczystego poświę- cenia kościoła. Początkowo do wyposażenia wnętrza użyto ołtarzy i paramentów ze starego kościoła. Ozdobą świątyni jest m.in. figura „Fatimskiej Pani” (jedna z pierwszych na Górnym Śląsku sprowadzona z Fatimy) ufundowana w podzię- kowaniu za cud przez Edith Deppe ze Stanów Zjednoczonych. W ostatnich latach kościół gruntownie odrestaurowano. Z okazji 85-lecia kościoła, 30 września 2012 r. bp Jan Wieczorek dokonał poświęcenia ołtarza soborowego i ambony według projektu Piotra Kłoska ze Szczyrku, wykonanych przez firmę kamieniarską Krystiana Grzechaca z Ciasnej. Każdego roku w poniedziałek wielkanocny organizowana jest w parafii wielkanocna procesja konna (pierwsza pisana wzmianka o procesji pochodzi z 1711 r.)3.

P. Pyrchała, Dwie społeczności. Współpracownicy pojednania. Zwei Gesellschaften. Mitarbeiter der Versöhnung. Polacy w Bojkowie, Deutsche in Schönwald. Pf. Albert Ciupke 1933–2013, prob. Leopold Rychta 1940–2000, Zabrze 2015. 3 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Ducha Świętego w Gliwicach-Ostropie [1929] 1946–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej. Die Kirchen der Diözese Gleiwitz, cz. II: [Kościoły gliwickie c.d.], Gliwice 2000, s. 149–214; P. Górecki (red.), Osiem wieków Ostropy. Przeszłość osady, historia parafii, czasy obecne, Gliwice-Ostropa 2007; tenże, Pastor bonus. Ks. Ry-

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 88 V Dekanat Gliwice-Ostropa

4. Gliwice-Wójtowa Wieś Parafia św. Antoniego

Terytorium obecnej parafii św. Antoniego w Gliwicach do 1918 r. należało do parafii Wszystkich Świętych. Dekretem kard. Adolfa Bertrama z 7 września 1918 r. utworzono administrację w Wójtowej Wsi. Nowa jednostka administracyjna liczyła 3800 wiernych. Tymczasową kaplicę urządzono w budynku szkoły powszechnej. Po niespełna trzech latach, 26 kwietnia 1921 r., administracja została podniesiona do rangi parafii. Od tego momentu noszono się z zamiarem budowy kościoła parafialnego. Liczne prace budowlane na terenie parafii podjął ks. August Grochowina, mianowany proboszczem 7 lipca 1924 r. W latach 1924–1925 wybudowano nowy dom parafialny na wzgórzu Hermana, który został przeznaczony na klasztor sióstr boromeuszek, prowadzących Zakład św. Józefa. 30 czerwca 1925 r. rozpoczęto pierwsze prace budowlane przy nowym kościele. Projekt kościoła wykonali: architekt Hans Sattler razem z miejskim radcą budowlanym Karlem Schabikiem. Pracami budowlanymi kierował majster Lücke. We wrześniu 1925 r. ks. Grocho- wina został przeniesiony do innej parafii, a prace budowlane kontynuował nowy proboszcz – ks. Augustyn Borek. Kościół poświęcił kard. Adolf Bertram 30 paź- dziernika 1927 r. Obecny wystrój wnętrza kościół zawdzięcza licznym remontom, związanym m.in. z usuwaniem szkód górniczych. Głównym elementem wystroju jest krzyż św. Franciszka z kościoła San Damiano (z 1996 r.), autorstwa Wisławy Musioł z Zabrza. W latach 1931–1935 proboszczem parafii św. Antoniego był ks. Henryk Grzon- dziel, który 27 czerwca 1959 r. został mianowany biskupem pomocniczym w Opolu. W 1985 r. rozpoczęto budowę nowego domu katechetycznego, gdzie od 10 kwietnia 1993 r. do listopada 2013 r. swoją siedzibę miało Katolickie Radio Plus4.

5. Pilchowice Parafia Ścięcia św. Jana Chrzciciela

Miejscowość Pilchowice została założona na prawie niemieckim ok. 1300 r. prawdopodobnie przez rycerza Pilcha. Jej powierzchnia (ponad 80 łanów) sugeruje, szard Salańczyk 1927–2007, Gliwice 2011; K. Groetschel (oprac.), Kronika parafii Ostropa. Chronik der Pfarrei Ostroppa, Gliwice 2014. 4 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Antoniego w Gliwicach-Wójtowej Wsi 1946–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. I: Kościoły gliwickie, Gliwice 1999, s. 141–204; P. Dyduch, Dzieje parafii św. Antoniego w Gliwicach-Wójtowej Wsi po 1945 r., Opole 2006 (mps).

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Bartłomieja 89

że osadę lokowano wyjątkowo korzystnie w porównaniu z okolicznymi miejscowo- ściami. Pilchowice przez wiele wieków posiadały status osady targowej. Pierwszy, drewniany kościół wzmiankowany jest w spisie świętopietrza z 1335 r. Parafia należała wówczas do archiprezbiteratu gliwickiego, a od 1738 r. do archiprezbiteratu dębieńskiego. W okresie poreformacyjnym do parafii należały dwa kościoły filialne – w Smolnicy i Wilczej. W 1814 r. oddano do użytku klasztor bonifratrów i prowadzony przez nich szpital, ufundowany przez Antoniego Wenzla z Rybnika. W połowie XIX w. szpital rozbudował znany lekarz Julius Roger. W latach 1867–1921 w budynku starego pałacu funkcjonowało Królewskie Katolickie Seminarium Nauczycielskie, które wykształciło ponad 1300 nauczycieli. W miejscowym seminarium w latach 1868–1871 pracował ks. Konstanty Damrot. Powrócił tu po przejściu na emeryturę (zmarł 5 marca 1895 r.). Oprócz szpitala bonifratrów utworzono tu w 1907 r. dwie placówki szpitalno-opiekuńcze dla kobiet, prowadzone przez siostry służebniczki NMP. W 1922 r., na skutek podziału Górnego Śląska, powstała samodzielna parafia w Wilczej, a Pilchowice – znaj- dujące się na niemieckim Górnym Śląsku – ponownie przyłączono do dekanatu gliwickiego. W 1948 r. odłączono od parafii Smolnicę, osadzając przy tamtejszym kościele samodzielnego duszpasterza. Obecny, późnobarokowy kościół parafialny pochodzi z 1780 r. Świątynię benedykowano w 1781 r. Jej fundatorem był hrabia Antoni Wengersky, właściciel państwa rybnickiego (do 1788 r.) oraz tutejszego majoratu. W ołtarzu głównym znajduje się obraz z XVIII w., przedstawiający scenę ścięcia św. Jana Chrzciciela. Jest on kopią malowidła Michała Willmanna z kościoła św. Wincentego we Wrocławiu. Z okazji 200-lecia kościoła 30 sierpnia 1980 r. biskup opolski Alfons Nossol dokonał uroczystego poświęcenia kościoła i nowego ołtarza5.

6. Smolnica Parafia św. Bartłomieja

Nazwa miejscowości wskazuje, że w zamierzchłych latach była to wioska wę- glarzy i smolarzy. Pierwsza wzmianka o Smolnicy pochodzi z 1305 r., natomiast istnienie w wiosce kościoła parafialnego odnotowano w spisach z 1376 i 1447 r. Drugi kościół pw. św. Bartłomieja został zbudowany przez protestantów ok. 1600 lub 1603 r. Jego rozbudowa przypada na okres po 1680 r. W świetle obecnych ba- dań dendrochronologicznych (z 2008 r.) obecny kościół jest budowlą jednorodną,

5 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Ścięcia św. Jana Chrzciciela w Pil- chowicach 1945–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 90 V Dekanat Gliwice-Ostropa powstałą w latach 1776–1777. W kościele dokonano pewnych zmian, które można łatwo zauważyć: powiększono zakrystię w kierunku zachodnim oraz wprowadzono konstrukcję wzmacniającą pierwotną więźbę dachową nad nawą. Ściany zakrystii powstały w większości z materiału wtórnego. Według informacji dostępnych w li- teraturze, przebudowa zakrystii nastąpiła w 1905 r. Konstrukcja wzmacniająca więźbę musiała powstać przed 1943 r. Pozostałości najstarszego budulca odkryto we fragmentach wieży (datowane na lata 1571–1572). Czy wieża jest pozostałością dawnego kościoła w Smolnicy, czy też została przeniosiona z innej miejscowości i wykorzystana wtórnie, tego nie da się rozstrzygnąć. W latach 2007–2011 poddano kościół gruntownej odnowie, przywracając jego dawną świetność. Od XVII w. parafia Smolnica, jako filia korzystająca z pewnej autonomii, była połączona z parafią Pilchowice. Na terenie części lasu smolnickiego w latach mię- dzywojennych wybudowano wzorcowe osiedle mieszkaniowe – Glaubensstadt. Osiedle to do 1945 r. zamieszkiwały rodziny funkcjonariuszy partyjnych. Po wojnie zmieniono nazwę osiedla na Wilcze Gardło, w którym zamieszkali reemigranci z francuskiej Lotaryngii. W sierpniu 1948 r. przybył do Smolnicy ks. lokalista Er- nest Blokisz. Wioska z czasem otrzymała status samodzielnej parafii. Z powodu wzrastającej liczby mieszkańców drewniany kościółek nie mógł pomieścić wiernych. W 1973 r., pod przewodnictwem ks. radcy Jerzego Kulika, rozpoczęto budowę nowego kościoła w oparciu o projekt inż. Zbigniewa Zawalskiego z Bytomia. Uroczystego poświęcenia kościoła pw. Najświętszej Maryi Panny Królowej dokonał 26 sierpnia 1979 r. biskup opolski Alfons Nossol6.

7. Stanica Parafia św. Marcina

Stanica należy do najstarszych parafii na ziemi gliwickiej. Z dokumentu fun- dacyjnego klasztoru cystersów w Rudach z 1258 r. wynika, że Stanica była już zasiedloną i jednocześnie bardzo rozległą parafią. Sama miejscowość stanowiła miejsce odpoczynku na szlaku kupieckim, chronione prawem książęcym. Pierw- sza wzmianka o parafii w Stanicy pochodzi z 1264 r. Wtedy to biskup wrocławski przekazał wszystkie prawa do parafii nowym właścicielom. Cystersi desygnowali początkowo do posługi proboszczowskiej kapłana z duchowieństwa diecezjalnego, który opiekował się wiernymi z Rud, Rudy Kozielskiej, Jankowic, Stodół oraz Stani-

6 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Bartłomieja w Smolnicy, t. I: 1935– 2001, t. II: 2002–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. XIII: Smolnica. Eichenkamp. Wilcze Gardło. Glaubenstadt, Gliwice 2005; P. Kałdonek, M. Stronczek, J. Schmidt, Smolnica od zarania do 1946 r. Historia, ludzie, wydarzenia, Gliwice 2013.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Michała Archanioła 91 cy i powstałych później kolonii. Kościół opacki w Rudach służył w średniowieczu wyłącznie zakonnikom. Burzliwe wydarzenia okresu reformacji ominęły Stanicę, ale ze względu na kryzys powołań kapłańskich w 1624 r. duszpasterstwo przejęli sami cystersi. W czasie wizytacji w 1679 r. odnotowano, że wiernym udostępniono kościół opacki w Rudach, zaś kościół w Stanicy spadł do rangi kościoła filialnego. W 1810 r. klasztor sekularyzowano. Parafią początkowo administrowali ojcowie, którzy przeszli w szeregi duchowieństwa diecezjalnego. Pierwszy drewniany kościół pw. św. Marcina mógł powstać jeszcze ok. 1200 r. Po 1300 r. wybudowano drugi kościół drewniany, który służył wiosce przez około 500 lat i przetrwał do początku XIX w. W 1800 r. rozpoczęto budowę nowego, murowanego kościoła. Inspektorem budowy był o. Grzegorz Walentin OCist, a mistrzem budowy Jan Langer z Raciborza. Klasycystyczny kościół benedykował opat Bernard Galbiers OCist w 1804 r., prawdopodobnie w niedzielę po święcie św. Bartłomieja. W dniu poświęcenia opat podarował kościołowi kopię Praskiego Dzieciątka, spro- wadzoną specjalnie z tamtejszego sanktuarium. W kościele znajdowała się również kopia obrazu Matki Boskiej Rudzkiej. W styczniu 1945 r. mieszkańcy Stanicy udzielili schronienia wypędzonym miesz- kańcom z wiosek położonych na prawym brzegu Odry. Uciekinierzy przebywali w Stanicy do końca marca 1945 r. W tym czasie proboszcz parafii w Rudach – ks. Emil Jatzek zaproponował stanowisko lokalisty i tymczasowego administratora kapelanowi sióstr zakonnych w Pilchowicach – ks. Leopoldowi Maruszczykowi. Były proboszcz z Ostropy zamieszkał w tamtejszej szkole, która później stała się plebanią. Od 1952 r. Stanica jest ponownie samodzielną parafią7.

8. Żernica Parafia św. Michała Archanioła

W 1266 r. zasadźca o imieniu Zbrosław otrzymał indult książęcy, uprawniający go do lokacji nowej osady Sidrnicza (Ziernicza). W 1283 r. Żernica stała się własno- ścią ojców cystersów z Rud, prowadzących tu duszpasterstwo do 1810 r. Zwierzchnie prawa sądowe względem osady posiadało miasto Gliwice. Pierwotny, drewniany kościół uległ zniszczeniu w czasie wojen husyckich. Nowy kościół pw. św. Michała Archanioła, również drewniany, orientowany, zachowany do dziś, wybudowano za czasów opata Andrzeja Emanuela Pospela OCist w latach 1648–1661. Z tego okresu pochodzi również barokowy ołtarz główny.

7 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Marcina w Stanicy 1952–. Biblio- grafia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. XVI: Stanica. Standorf, Gliwice 2006; P. Górecki, Stanica. Dzieje parafii, historia osady, Stanica 2008.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 92 V Dekanat Gliwice-Ostropa

Ciekawym zabytkiem jest znajdująca się w zakrystii oryginalna szafa z 1691 r. W latach 1998–2008 kościół przeszedł gruntowną renowację. Podczas renowacji zostały odkryte XVII-wieczne polichromie. W prezbiterium na ścianie północnej przedstawione są sakramenty święte, natomiast na ścianie południowej postacie 12 apostołów. Został także odnowiony ołtarz główny z postacią św. Michała Archa- nioła i dwa ołtarze boczne z postaciami: Matki Boskiej z Dzieciątkiem i św. Józefa. 28 sierpnia 2008 r. bp Gerard Kusz dokonał ponownego poświęcenia kościoła. Pod koniec lat 60. ubiegłego w., w tajemnicy przed władzami państwowymi, zaadaptowano na kościół zabytkową stodołę. W odpust św. Michała Archanioła, 27 września 1970 r., biskup opolski Franciszek Jop poświęcił nowy kościół pw. Podwyż- szenia Krzyża Świętego. W latach 1973–1975 dobudowano do kościoła dzwonnicę, a w 1993 r. jej kopuła otrzymała nowy, sakralny kształt. Na terenie parafii znajduje się także kaplica pw. św. Jadwigi Śląskiej w Nieborowicach, którą 18 października 1997 r. poświęcił biskup gliwicki Jan Wieczorek. Obecnie trwają prace przygoto- wawcze mające na celu budowę nowego kościoła w Żernicy8.

8 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Michała Archanioła w Żernicy, t. I: 1946–2005, t. II: 2006–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. XIV: Żernica. Deutsch-Zernitz. Nieborowice. Neubersdorf, Gliwice 2005; E. Kiesling, Das verlorene Erbe des Heinrich Angermann. Erinnerungen eines oberschlesischen Pfarrers, Würzburg 1982, wyd. polskie: Utracone dziedzictwo Heinricha Angermanna. Wspomnienia górnośląskiego proboszcza, tłum. R. Kleta, Gliwice 2007.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 VI Dekanat Gliwice-Sośnica

1. Gliwice Parafia św. Bartłomieja

Historia parafii św. Bartłomieja w Szobiszowicach sięga XIII w. Była to wówczas odrębna wieś rycerska, którą w okresie nowożytnym podzielono na dwie części: miejską i szlachecką, należącą do rodziny Welczków z Łabęd. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1276 r. Według najstarszych legend, które spisał ks. Wa- lenty Hoscheck pod koniec XVIII w., kościół i parafia miały powstać około 1232 r. z inicjatywy zakonu templariuszy. Do parafii w Szobiszowicach należały także wioski: Żerniki, Szałsza, folwark Stary Dwór oraz kolonia Nowa Wieś. Stary kościół pw. św. Bartłomieja pełnił funkcję kościoła parafialnego do 1911 r. Obecne prezbiterium i zakrystia pochodzą z XV w., natomiast nawa i wieża z XVII w. Kościół jest gotycki, murowany, orientowany, otoczony murem z kamienia. Wie- lokrotnie był naprawiany i przebudowywany. W czasie ostatniej restauracji naprawiono dach kościoła i przykryto go gontem. Przy „starym” kościele funkcjonowała w latach 1941–1946 lokalia św. Elżbiety. Na skutek rozwoju industrialnego miasta Szobiszowice rozrosły się z rozmia- rów małej wioski do przemysłowego centrum liczącego 17 tysięcy mieszkańców. 1 kwietnia 1897 r. Szobiszowice przyłączono do Gliwic. W 1910 r. liczba parafian przekraczała 22 tysiące. Już ks. proboszcz Antoni Ledwoch (1822–1847) nosił się z zamiarem budowy nowego kościoła, jednakże dopiero ks. proboszczowi Antonie- mu Stryczkowi udało się uzyskać stosowne pozwolenia. Od początku planowano wybudowanie jednego z największych kościołów na Górnym Śląsku. W 1904 r. miasto zgodziło się dofinansować budowę w wysokości 1/6 kosztów. Drugim patronem budowy był hrabia Welczek, a trzecim kard. Georg Kopp. Resztę kosztów planowano pokryć z zaciągniętego przez parafię kredytu. Prace budowlane, wg projektu architekta Ludwiga Schneidera z Wrocławia, rozpoczęto 3 paździer- nika 1907 r. Uroczyste poświęcenie kościoła przez kard. Georga Koppa odbyło się 14 maja 1911 r. Imponujących rozmiarów kościół może pomieścić 6 tysięcy wiernych, a wieża kościoła wznosi się na wysokość 92 metrów. W czerwcu 1911 r.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 94 VI Dekanat Gliwice-Sośnica

Mszę św. prymicyjną sprawował w kościele ks. Josef Ferche – późniejszy biskup pomocniczy we Wrocławiu. W 1919 r. część parafii usamodzielniła się i utworzono lokalię Świętej Rodziny. W 1931 r. utworzono parafię św. Jana Chrzciciela w Żernikach, a w 1935 r. wyodręb- niono parafię przy nowo wybudowanym kościele pw. Chrystusa Króla. W grudniu 1928 r. sprowadzono do parafii siostry św. Jadwigi, które zamieszkały w budynku starej organistówki (posługiwały w parafii do 1995 r.). Zmiana sytuacji politycznej spowodowała wysiedlenie ludności niemieckojęzycznej. Ówczesny proboszcz – ks. Harald Weinert (proboszcz w latach 1938–1958) zwrócił się do jezuitów o przy- słanie księdza, który głosiłby kazania w języku polskim. Z czasem parafię przejęli jezuici, którzy przywieźli z Krakowa obraz Matki Boskiej Kochawińskiej. Jego uroczysta intronizacja miała miejsce 12 maja 1974 r. Tutaj też rozpoczęto Nowennę do Matki Boskiej Dobrej Drogi. Do 1994 r. kościół gromadził rzesze wiernych z miasta i okolic, uczestniczących w każdy czwartek w okolicznościowych nowennach1. W 1994 r. erygowano parafię Matki Boskiej Kochawińskiej na osiedlu Kopernika w Gliwicach. W styczniu 2002 r. utworzono na osiedlu Obrońców Pokoju parafię pw. Miłosierdzia Bożego2.

2. Gliwice Parafia Chrystusa Króla

Mieszkańcy gliwickiej dzielnicy Zatorze w okresie międzywojennym korzystali początkowo z kościoła Świętej Rodziny lub kościoła św. Bartłomieja. Po podziale Górnego Śląska dzielnica zaczęła się rozrastać. Z terenów przyłączonych po plebiscycie do Polski napływała tu ludność niemiecka. Wielu z nich mieszkało w prowizorycznych barakach wybudowanych przy dzisiejszych ulicach: Wró- blewskiego, Poniatowskiego i Okrzei. Pomiędzy ulicami utworzono pl. Lipski (Leipziger Platz), gdzie zamierzano wybudować nowy kościół. Starania te podjął w 1929 r. proboszcz parafii Świętej Rodziny – ks. Brunon Pattas. Spośród kilku planów ostatecznie zdecydowano się na budowę kościoła wg projektu architekta Carla Mayra. Bryła kościoła miała kojarzyć się z arką-okrętem (navis Ecclesiae), która przewozi chrześcijan przez morze życia do domu Ojca. Trójnawowa bazy- lika, oparta na rzucie wydłużonego prostokąta, została wzniesiona w konstrukcji

1 Zob. S. Kiełb, Matka Dobrej Drogi (Kochawina – Gliwice), Kraków 1999, s. 229–251. 2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Chrystusa Króla w Gliwicach, t. I: 1945–1985; t. II: 1986–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej. Die Kirchen der Diözese Gleiwitz, cz. I: Kościoły gliwickie, Gliwice 1999, s. 7–94; G. Poźniak, Firma organmistrzowska „Ber- schdorf” z Nysy w świetle korespondencji z parafią pw. św. Bartłomieja w Gliwicach, Opole 2012.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Matki Boskiej Kochawińskiej 95 szkieletu żelbetowego. Zamiast wieży, która miała wznosić się na wysokość 60 m, wzniesiono drewnianą nadbudówkę według idei modnego wówczas Bauhausu. 2 sierpnia 1934 r. ks. proboszcz Pattas poświęcił plac budowy, a już 23 kwietnia 1935 r. zakończono prace budowlane w tzw. stanie surowym. Poświęcenia kościoła i erygowania nowej parafii dokonał 3 listopada 1935 r. kard. Adolf Bertram. Ko- ściół gliwicki był jednym z pierwszych na terenie diecezji wrocławskiej noszący wezwanie Chrystusa Króla. W 1938 r. znany na Śląsku artysta malarz Karl Platzek namalował na ścianie prezbiterium fresk przedstawiający Chrystusa Króla. W latach powojennych fresk ten został zamalowany. Przyczyną zamalowania, jak również wysiedlenia do Nie- miec ks. proboszcza Brunona Pattasa, był znajdujący się na fresku napis w języku niemieckim: „Królestwo moje nie jest z tego świata”. W 1955 r. zbudowano w bocznej nawie kościoła ołtarz Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Ponowny remont kościoła przeprowadzono w 1973 r. (przebudowa prezbiterium i dostosowanie przestrzeni do nowej liturgii, malowanie kościoła, odkrycie fresku K. Platzka). Ostatni remont kościoła przeprowadzono w latach 2015–2016. Autorem nowej polichromii wnę- trza oraz aranżacji prezbiterium jest Szymon Prandzioch z ASP w Katowicach. 25 czerwca 2016 r. biskup gliwicki Jan Kopiec dokonał poświęcenia nowego ołtarza i wizerunku Chrystusa Króla na ścianie ołtarzowej. Tutejsza plebania została wybudowana w latach 1938–1939 wg projektu archi- tektów Otto Lindera i Theodora Ehla. Architekci: Piotr Fischer, Henryk Nawratek i Jerzy Seweryn zaprojektowali, nawiązujący stylem do starszych budynków, dom katechetyczny, który wybudowano w latach 1984–1986. W latach 1981–1994 w ko- ściele pw. Chrystusa Króla odbywał się coroczny ogólnopolski Festiwal Piosenki Religijnej Cantate Deo3.

3. Gliwice Parafia Matki Boskiej Kochawińskiej

Pod koniec lat 70. i z początkiem lat 80. ubiegłego wieku na terenie parafii św. Bartłomieja w Gliwicach wybudowano dwunastotysięczne osiedle Kopernika. Przez 9 lat zarówno Kuria Diecezjalna w Opolu, jak i nowi mieszkańcy czynili starania mające na celu budowę kościoła. 18 maja 1989 r. uzyskano od władz administracyjnych zgodę na lokalizację przyszłego kościoła i przystąpiono do prac

3 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Chrystusa Króla w Gliwicach 1945–. Bibliografia:J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. I, s. 273–292; B. Szczypka-Gwiazda, Kościół Chrystusa Króla w Gliwicach (Architektura i Sztuka na Górnym Śląsku – cz. III), ZT 15 (2000), nr 43, s. 7–20; A. Sepioło (wyd.), 75 lat kościoła pw. Chrystusa Króla w Gliwicach (kalendarz parafialny), Gliwice 2010.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 96 VI Dekanat Gliwice-Sośnica projektowych. Prace budowlane związane z uporządkowaniem terenu rozpoczęto 20 marca 1990 r. Początkowo wybudowano kościół zastępczy oraz postawiono 4 kontenery służące jako zaplecze duszpasterskie. 23 września 1990 r. bp Antoni Adamiuk poświęcił tymczasowy kościół i plac pod budowę kościoła. 10 sierpnia 1992 r. rozpoczęto budowę kościoła wg projektu architekta Zenona Nasterskiego. Plany konstrukcyjne wykonał Stanisław Szumny, a kierownictwo budowy objął Stanisław Pezowicz. Równocześnie budowano dom zakonny, którego plany wykonali architekci Wojciech Opania i Sławomir Kaczorowski, a obliczenia konstrukcyjne – Witold Doryk. Parafia Matki Boskiej Kochawińskiej została erygowana 26 sierpnia 1994 r. Jej terytorium wydzielono z parafii św. Bartłomieja. W tym też roku ojcowie jezuici oddali księżom diecezjalnym administrowanie macierzystą parafią św. Bar- tłomieja i przeprowadzili się do nowego klasztoru. 12 maja 1996 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek dokonał aktu wmurowania kamienia węgielnego, który został poświęcony 21 czerwca 1983 r. przez papieża Jana Pawła II na Górze Świętej Anny. Pierwszą Mszą św. w nowym kościele była pasterka 2001 r., na której zgromadziło się 2 tysiące wiernych. 6 stycznia 2003 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek pobłogosławił kościół. Sukcesywnie kompletowano wyposa- żenie wewnętrzne kościoła, które w znacznej części pochodzi ze zlikwidowanych kościołów w Niemczech (głównie z Essen). 30 listopada 2014 r. biskup gliwicki Jan Kopiec dokonał uroczystego poświęcenia kościoła. W kościele znajduje się cudami słynący obraz Matki Boskiej Kochawińskiej. Obraz ten znajdował się początkowo na starym dębie w lasku Kochawina przy go- ścińcu prowadzącym z Żydaczowa do Rudy. Po cudownych wydarzeniach z 1646 r. w miejscu tym w 1680 r. wybudowano kaplicę. Rosnący kult sprawił, że w 1755 r. arcybiskup lwowski Mikołaj Wyżycki wydał dekret uznający obraz za cudowny i słynący łaskami. Jeszcze tego roku obraz uroczyście przeniesiono do nowego kościoła i utworzono parafię w Kochawinie.15 sierpnia 1912 r. arcybiskup lwowski Józef Bilczewski dokonał koronacji cudownego wizerunku. W latach 30. ubiegłego wieku sanktuarium przejęli ojcowie jezuici, którzy w 1944 r. zabrali obraz i umieścili go w kolegium jezuitów w Starej Wsi. Tam też obraz znajdował się przez kolejnych 21 lat, a następnie (po renowacji) w rezydencji prowincjałów w Krakowie, skąd w 1974 r. trafił do kościoła św. Bartłomieja w Gliwicach. Uroczystość intronizacji odbyła się 12 maja tegoż roku. 26 sierpnia 1994 r. przeniesiono obraz do tymczasowej kaplicy na osiedlu Kopernika, a 25 grudnia 2001 r. do nowego kościoła. 13 maja 2012 r. biskup gliwicki Jan Kopiec sprawował uroczystą Mszę św. z okazji 100-lecia koronacji obrazu4.

4 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Matki Boskiej Kochawińskiej w Gli- wicach 1994–. Bibliografia: T. Kukiz, Madonny kresowe i inne obrazy sakralne z Kresów w diecezji gliwickiej, Wrocław 20102, s. 18–31; S. Kiełb, Matka Dobrej Drogi, s. 255–296.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Miłosierdzia Bożego 97

4. Gliwice Parafia Miłosierdzia Bożego

W latach 1980–1990 na terenie parafii św. Bartłomieja ukończono budowę osiedla Obrońców Pokoju. W tym też czasie zaistniała potrzeba wybudowania nowego kościoła dla około 4–5 tysięcy mieszkańców. Po utworzeniu diecezji gliwickiej w 1992 r. wznowiono wcześniejsze starania o uzyskanie odpowiedniego terenu pod budowę świątyni. Odpowiednią działkę (teren po starej strzelnicy) uzyskano w październiku 1999 r. W sierpniu 2000 r. biskup gliwicki Jan Wie- czorek oddelegował do budowy kościoła i organizacji nowej parafii ks. Marka Górę. Autorem opracowania projektu koncepcyjnego zespołu kościelnego jest prof. Adam Lisik oraz grono współpracowników: Jadwiga Szota, Robert Szota i Jerzy Kacer. W 2001 r. przystąpiono do budowy tymczasowej kaplicy pw. Miłosierdzia Bożego. 25 marca 2002 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek erygował nową parafię. Jej teren wyznaczono z części macierzystej parafii św. Bartłomieja oraz kilku ulic z terenu parafii św. Jana Chrzciciela w Gliwicach-Żernikach. Wezwanie kościoła i parafii jest owocem wizyty św. Jana Pawła II w Gliwicach 17 czerwca 1999 r. pod hasłem: „Bóg bogaty w miłosierdzie”. Kaplicę poświęcono 1 września 2002 r. 17 listopada 2003 r. parafia otrzymała zgodę na rozpoczęcie budowy kościo- ła wraz z zapleczem duszpasterskim dla dzieci i młodzieży oraz osób chorych. W 2010 r. zamknięto bryłę architektoniczną kościoła, zwieńczając ją dachem. 13 grudnia 2015 r. biskup gliwicki Jan Kopiec sprawował uroczystą Mszę św. w nowym kościele, inaugurując obchody Nadzwyczajnego Jubileuszu Roku Miłosierdzia w diecezji gliwickiej5.

5. Gliwice Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa

Ojcowie franciszkanie założyli w Gliwicach klasztor przy kościele pw. Świę- tego Krzyża w 1612 r. (dziś rezydują tam ojcowie redemptoryści). Kres ich pracy położyła sekularyzacja w 1810 r. Na początku XX w. podjęto działania w sprawie ponownego powrotu franciszkanów do Gliwic, jednak bezskutecznie. W 1921 r. oddano dawny klasztor redemptorystom. W 1923 r. ks. prałat Józef Jagło, proboszcz parafii św. Apostołów Piotra i Pawła, poprosił franciszkanów, aby osiedlili się na terenie jego parafii i pomogli w duszpasterstwie. Przy zbiegu ulic Francisz-

5 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Miłosierdzia Bożego w Gliwicach 2000–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 98 VI Dekanat Gliwice-Sośnica kańskiej i Hutniczej zakupiono posiadłość ze starymi zabudowaniami. W tym samym roku zaadaptowano budynek mieszkalny na prowizoryczny klasztor, a z porestauracyjnej sali urządzono kaplicę pw. Najświętszego Serca Pana Jezu- sa. Następnie dobudowano prezbiterium, dwie zakrystie, kaplicę (do słuchania spowiedzi) oraz przedsionek. Kościół benedykował o. Kazimierz Krajczyk OFM – wikariusz franciszkańskiej prowincji pw. św. Jadwigi – 4 października 1924 r. Gliwiccy franciszkanie świętowali odtąd uroczystość odpustową Najświętszego Serca Pana Jezusa oraz uroczystość św. Franciszka z Asyżu, patrona zakonu i dnia dedykacji kaplicy. 15 marca 1925 r. kard. Adolf Bertram ustanowił przy kościele kurację Najświętszego Serca Pana Jezusa. Wcześniej (22 grudnia 1924 r.) parafia macierzysta św. Apostołów Piotra i Pawła podpisała z franciszkanami dwustron- ne porozumienie regulujące wzajemne stosunki, które obie strony ratyfikowały 22 stycznia 1925 r. Nowy okręg duszpasterski obejmował północno-wschodnie tereny dawnej parafii. Po wojnie, na mocy zarządzenia Administratora Apostolskiego Śląska Opolskie- go, kuracja bez formalnego dekretu zaczęła używać tytułu „parafia”. Od stycznia 1946 r. funkcjonował na terenie parafii, przy obecnej ul. Jagiellońskiej 19 (w byłym zborze ewangelickim), rektorat pw. św. Jacka, prowadzony przez księży pallotynów z Warszawy, którym zlecono prowadzenie duszpasterstwa akademickiego na terenie miasta Gliwice. Rektorem kościoła i duszpasterzem akademickim został ks. Włady- sław Baumgart SAC. 24 czerwca 1948 r. księża pallotyni, z przyczyn niezależnych od Kościoła, musieli opuścić Gliwice. W latach 80. ubiegłego wieku powzięto starania dotyczące budowy nowego kościoła parafialnego. W 1986 r. otrzymano stosowne pozwolenia. Kamień węgielny pod przyszłe zabudowania położył o. Hilary Mamorski OFM. Prace rozpoczęto od budowy nowego klasztoru w 1987 r. Zakonnicy zamieszkali w nim w 1992 r. W 1988 r. poświęcono plac pod budowę nowego kościoła i dokonano rozbiórki starego klasztoru. Autorem projektu kościoła jest architekt Jerzy Wi- teczek, a obliczenia konstrukcyjne wykonał inż. Witold Doryk. Na kierownika budowy wybrano Krzysztofa Sawickiego. Budowę nowego kościoła prowadzono etapami: w latach 1989–1992 wykonano fundamenty kościoła, do 1995 r. – ścia- ny, a w 1996 r. – zadaszenie. W 1999 r. rozebrano prezbiterium starego kościoła, czego wymagały plany budowy. Projekt wnętrza zlecono znanemu gliwickiemu artyście rzeźbiarzowi Stanisławowi Słodowemu. Pierwszą Mszę św. w nowym ko- ściele sprawował bp Gerard Kusz 22 października 2008 r. Uroczyste poświęcenie nowego kościoła miało miejsce 21 czerwca 2009 r. Aktu poświęcenia dokonał bp Gerard Kusz z udziałem bpa Stanisława Dowlaszewicza OFMConv, biskupa pomocniczego diecezji Santa Cruz de la Sierra w Boliwii. Uroczystość ta wpisała się w obchody 800-lecia Zakonu Braci Mniejszych. W sierpniu 2009 r. rozebrano

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Świętej Rodziny 99 pozostałą część starego kościoła, a w 2016 r. uporządkowano i ogrodzono plac kościelny6.

6. Gliwice Parafia Świętej Rodziny

Powstanie parafii Świętej Rodziny związane jest z hutą Huldschinskiego i pra- cującymi w obrębie nowego osiedla siostrami boromeuszkami. 19 marca 1898 r. zwróciły się one z prośbą do właściciela huty, aby wybudował kościół dla miesz- kańców osiedla przy dzisiejszej ul. Chorzowskiej. Prośbę przyjęto i 5 lipca 1900 r. poświęcono kamień węgielny pod budowę. Kościół w stylu neogotyckim na planie krzyża greckiego oraz plebanię, łączącą się z kościołem przejściem przez zakrystię, wybudowano wg projektu berlińskiego architekta prof. Oertzena. Koszty budowy pokrył w całości właściciel huty, Oscar Huldschinsky, który z pochodzenia i wy- znania był Żydem. Kościół pobłogosławił 9 kwietnia 1901 r. ks. Paweł Buchali, proboszcz parafii Wszystkich Świętych. Początkowo nabożeństwa w kościele odprawiano tylko w niedzielę i święta. Bi- skup wrocławski zwlekał z decyzją ustanowienia parafii, ponieważ kościół uważano początkowo za inwestycję i własność prywatną. W 1908 r. pieczę nad kościołem przejęła parafia św. Bartłomieja. W 1918 r. spółka akcyjna zakładów Huldschin- skiego przekazała kościół wraz z działką o powierzchni ponad 16 arów na wie- czyste użytkowanie władzom kościelnym. Rok później ustanowiono przy kościele lokalię, a 1 kwietnia 1924 r. – kurację. Pierwszym duszpasterzem parafii został ks. Dziewior, po nim zaś ks. Bruno Pattas, który patronował budowie kościoła pw. Chrystusa Króla. Kościół Świętej Rodziny poświęcił 3 listopada 1935 r. kard. Adolf Bertram z Wrocławia. W 1946 r. parafię przejęło Zgromadzenie Misjonarzy Świętej Rodziny7.

6 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Gliwicach 1947–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. I, s. 205–218; B.B. Ku- rowski, Franciszkanie w Gliwicach, RMwG, t. XV/1 (2000), s. 411–440; P. Górecki, Geneza kuracji Najświętszego Serca Pana Jezusa w gliwickiej dzielnicy hutniczej, RTSO 35 (2015), s. 371–392; tenże, Franciszkańska kuracja Serca Pana Jezusa w Gliwicach w latach 1925–1945, RTSO 36 (2016), nr 2, s. 145–165. 7 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Świętej Rodziny w Gliwicach 1945–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. I, s. 219–226.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 100 VI Dekanat Gliwice-Sośnica

7. Gliwice-Ligota Parafia św. Józefa

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1297 r. W dokumencie lokacji Ligota, ze względu na występujące tu piaski, otrzymała wolniznę na 14 i 17 lat, czym należy tłumaczyć nazwę osady. Przez wiele wieków wioska, której do nazwy Ligota nadano przyrostek „Zabrska”, była niewielką miejscowością. Jej rozwój przypada na początek XX w., kiedy to na obrzeżach Ligoty uruchomiono dwie kopalnie węgla kamiennego: „Gliwice” i „Sośnica”. W bliskim sąsiedztwie zakładów wybudowano domy dla rodzin górników. 7 stycznia 1927 r. Ligota Zabrska została administracyjnie przyłączona do Gliwic. Utworzone w 1908 r. Katolickie Towarzystwo Robotnicze rozpoczęło starania o budowę kościoła w Ligocie. Działania te przerwała I wojna światowa, a wskutek późniejszej inflacji utracono również zbierane na ów cel aktywa. 7 maja 1917 r. na terenie miejscowości utworzono klasztor sióstr boromeuszek, które zdecydowały się tu osiedlić na podstawie podpisanej 21 listopada 1916 r. umowy. W 1924 r. ówczesny proboszcz parafii św. Apostołów Piotra i Pawła – ks. Józef Jagło dowiedział się, że pewna rodzina sprzedaje w Ligocie swój majątek, tj. dom, zabudowania gospodarcze i rzeźnię. Z nabytych obiektów, po odpowiedniej adaptacji, utworzono kościół i probostwo. Wiele potrzebnych materiałów dostarczyła dyrekcja kopalni w Sośnicy oraz miejscowa cegielnia. W następnym roku kościół był już gotowy i 11 listopada 1925 r. został poświęcony ku czci św. Józefa. Jest to jednocześnie data powstania kuracji św. Józefa, która po II wojnie światowej została przekształcona w parafię. Kościół nie ma określonego stylu, gdyż został pomyślany jako tymczasowy – na kilkanaście lat. Na krótko przed wojną zakupiono parcelę pod przyszły kościół (obecnie za ogródkami działkowymi), jednak nie doszło do jego budowy. Przy parafii powstało Centrum Parafiadowe Diecezji Gliwickiej, jako czwarte na terenie Polski. 20 czerwca 1997 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek dokonał po- święcenia kompleksu sportowego Katolickiego Stowarzyszenia Sportowego Rze- czypospolitej Polskiej. W budynku katechetycznym przy parafii znalazła swoje miejsce pozarządowa organizacja oświatowa KANA – Katolickie Centrum Edukacji Młodzieży8.

8 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Józefa w Gliwicach-Ligocie 1946–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. II: [Kościoły gliwickie c.d.], Gliwice 2000, s. 273–306.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Jacka 101

8. Gliwice-Sośnica Parafia św. Jacka

Kościół pw. św. Jacka w Gliwicach-Sośnicy znajduje się w nowej części dzielnicy (w tzw. Nowej Sośnicy), gdzie od drugiej połowy ubiegłego wieku sukcesywnie wznoszono duże osiedla domów wielorodzinnych dla górniczych rodzin pobliskiej kopalni „Sośnica”. Starania o wybudowanie nowego kościoła rozpoczął w latach 60. ubiegłego wieku tamtejszy proboszcz, ks. Jerzy Jonienc, ale władze komunistyczne sprzeciwiały się tejże inicjatywie. W krótkim czasie powstały cztery duże osiedla. Budowy kościoła, który zlokalizowano na osiedlu Żeromskiego, podjął się ks. Bru- non Ploch – proboszcz parafii NMP Wspomożenia Wiernych. Prace ziemne przy budowie rozpoczęto w październiku 1998 r., a 4 grudnia tego samego roku poświęcono plac pod budowę nowego kościoła, na którym postawiono duży dębowy krzyż – dar kopalni „Sośnica”. Krzyż przynieśli górnicy po uroczystej Mszy św. odprawionej w intencji górników i ich rodzin w kościele pw. NMP Wspomożenia Wiernych. Mszy św. – w obecności biskupa gliwickiego Jana Wieczorka – przewodniczył biskup ostrawsko-opawski František Lobkowicz. Kościół (o powierzchni prawie 1,5 tys. m2) i plebanię zaprojektowali architekci: Jacek Zimosz i Jerzy Nowak. 27 października 2002 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek wmurował kamień węgielny w ściany kościoła. Do końca roku budynki zadaszono i ukończono w stanie surowym. 25 marca 2003 r. ruszyły dalsze prace budowlane. 1 czerwca tego samego roku ustanowiono przy kościele samodzielną parafię, a jej pierwszym proboszczem został ks. Krzysztof Śmigiera. Tego samego dnia bp Gerard Kusz poświęcił ołtarz i zainicjo- wał początki duszpasterstwa przy nowej parafii. 1 września 2003 r. do nowej parafii przybyło dwóch księży wikariuszy oraz dwie siostry służebniczki NMP. Wraz z pracami wykończeniowymi tworzono zręby „żywej parafii”. Spośród grupy 30 mężczyzn, pracujących przy budowie, zawiązano jedną z pierwszych w diecezji parafialnych grup Bractwa Najświętszego Sakramentu Diecezji Gliwickiej (2009 r.). Obrzędu poświęcenia kościoła dokonał biskup gliwicki Jan Kopiec 24 października 2015 r. Parafia przygo- towała się do tego wydarzenia podczas comiesięcznych nabożeństw, organizowanych każdego 24. dnia miesiąca (od stycznia 2015 r.), oraz podczas przeprowadzonych misji świętych. Autorem wystroju wnętrza kościoła jest architekt Jan Rabiej. Na terenie parafii znajduje się muszla koncertowa, jako pozostałość po byłym terenie rekreacyjnym pobliskiej kopalni. Organizowane są tutaj okolicznościowe nabożeństwa i festyny, a przez kilka lat miała tutaj miejsce edycja Ogólnopolskiego Festiwalu Piosenki Religijnej Cantate Deo9.

9 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Jacka w Gliwicach-Sośnicy 2003–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 102 VI Dekanat Gliwice-Sośnica

9. Gliwice-Sośnica Parafia Najświętszej Maryi Panny Wspomożenia Wiernych

Znaczny wzrost liczby mieszkańców Sośnicy w pierwszym dziesięcioleciu XX w. uzasadniał coraz bardziej potrzebę posiadania własnego kościoła. Starania te pod- jął w 1907 r. proboszcz macierzystej parafii św. Andrzeja w Zabrzu – ks. Heinrich Neumann, który zakupił teren pod budowę kościoła. Z powodu trudnej sytuacji finansowej zdecydowano się na postawienie tymczasowego kościoła. Jego budowę sfinansowali sami mieszkańcy razem z wójtem gminy, Adolfem Wermundem. 5 lutego 1911 r. rozpoczęto prace budowlane wg projektu architekta Maxa Sliwki z Zabrza. Pracami kierował mistrz budowlany Fronia. Kościół pod wezwaniem Serca Pana Jezusa, zbudowany w technice muru pruskiego, poświęcił 17 lipca 1911 r. ks. proboszcz Fedor Rosenberger. W tym samym roku przy kościele ustanowiono lokalię i wkrótce samodzielną parafię. Pod koniec lat 20. ubiegłego wieku liczba parafian przekroczyła 10 tysięcy. W 1924 r. rozpoczęto zbiórkę pieniędzy na dzieło budowy kościoła i plebanii, a 3 czerwca 1928 r. rozpoczęto prace budowlane wg projektu opracowanego przez rządowego doradcę budowlanego dr Klugego z Gliwic. Robotami kierował mistrz budowlany Koban, a ze strony parafii – ks. proboszcz Amand Ballon. Dzieło budowy wsparło wydatnie miasto Gliwice, do którego 1 stycznia 1928 r. przyłączono Sośnicę. W grudniu 1928 r. zmarł ks. proboszcz Ballon. Kolejnym proboszczem, a jednocześnie budowniczym kościoła, został ks. dr Antoni Korczok. Poświęce- nie nowego kościoła przez bpa Walentina Wojciecha miało miejsce 6 paździer- nika 1929 r. Świątynia i parafia otrzymały wezwanie Najświętszej Maryi Panny Wspomożenie Wiernych. Stary kościół rozebrano, a zabytkowy ołtarz ofiarowano w 1931 r. dla budującego się kościoła pw. św. Antoniego w Zabrzu. W 25. rocznicę ustanowienia parafii (1936 r.) poświęcono mozaikę w prezbiterium kościoła oraz zbudowano nowe probostwo. 5 lutego 1941 r. zginął śmiercią męczeńską w Dachau ks. proboszcz Antoni Korczok – męczennik II wojny światowej, który zyskał przydomek jałmużnika i opiekuna ubogich10. W 1988 r. wybudowano nowy dom katechetyczny, a rok później rozebrano sta- rą plebanię, w której do tej pory prowadzono katechizację. W 1992 r. gruntownie zmodernizowano wnętrze kościoła. W 1998 r. rozpoczęto prace związane z budową kościoła pw. św. Jacka w Sośnicy, a w 2003 r. nastąpił podział parafii11.

10 Więcej informacji na temat tego męczennika II wojny światowej: P. Pyrchała, Ks. dr Antoni Nikodem Korczok, Zabrze – Katowice 2012. 11 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia NMP Wspomożenie Wiernych w Gli- wicach-Sośnicy 1945–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. I, s. 227–260; P. Pyr-

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Najświętszej Maryi Panny Wspomożenia Wiernych 103

10. Gliwice-Żerniki Parafia św. Jana Chrzciciela

W 1912 r. powstały pierwsze projekty wybudowania w Żernikach własnego kościoła, jednak przeszkodziły temu I wojna światowa i powstania śląskie. Starania związane z nabyciem odpowiedniej parceli pod budowę kościoła podjął proboszcz parafii św. Bartłomieja – ks. Jan Globisch. W 1930 r. zakupiono od spadkobier- ców hrabiego von Groelinga 45-morgowy obszar z zabudowaniami folwarcznymi. Stodołę dworską przerobiono na kościół pw. św. Jana Chrzciciela, a spichlerz na plebanię. Pracami kierował miejscowy mistrz budowlany Nawrat. Uroczystego poświęcenia kościoła dokonał 6 września 1931 r. kard. Adolf Bertram. W tym dniu również erygowano parafię, której obszar wydzielono z terytorium parafii św. Bartłomieja. W 1934 r., podczas pierwszych misji, miejscowy stolarz Markiefka ofiarował istniejący do dzisiaj drewniany krzyż misyjny. W 1992 r. przebudowano prezbiterium wg projektu gliwickich architektów Fischera i Nawratka. Nowy ołtarz konsekrował 20 grudnia 1992 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek. W latach 1993–2000 przebudowano i powiększono dom katechetyczny. Wskutek korekty granic parafii św. Bartłomieja i parafii Chrystusa Króla oraz w związku z powstaniem nowej parafii pw. Miłosierdzia Bożego zmieniły się granice parafii. W latach 2003–2006 obok kościoła wzniesiono dzwonnicę oraz dobudowano nową zakrystię, które poświęcono w Wielkanoc 2006 r. Do parafii należy wioska Szałsza, oddalona od Żernik o 2 km. Pierwszy, drewniany kościół pw. Narodzenia NMP powstał ok. 1460 r., na co wskazuje wiek obrazu z głównego ołtarza obecnego kościoła. Najstarsze, zachowane do dzisiaj drewniane elementy kościoła pochodzą z lat 1553 i 1554. Ustalono to na podstawie badań dendrochronologicznych w 2009 r. Kościół gruntownie przebudowano w XVII w. oraz na nowo zrekonstruowano w latach 1719, 1784 (po huraganie) i 1968 (po pożarze). Kościół jest orientowany, drewniany, o konstrukcji zrębowej na podmurówce i kryty gontem. Macierzysta parafia św. Bartłomieja w Szobi- szowicach prowadziła dla filii w Szałszy księgi metrykalne: chrztów od 1656 r., ślubów od 1677 r. i zgonów od 1704 r. Z chwilą powstania parafii w Żernikach przyłączono do niej również Szałszę. Lata 2009–2010 to czas kapitalnego remontu całej konstrukcji kościoła12.

chała, Ks. prałat Jerzy Jonienc (1902–1989), Zabrze – Katowice 2013, s. 19–115; tenże, Ks. dr Antoni Nikodem Korczok. 12 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Jana Chrzciciela w Gliwicach- Żernikach 1946–. Bibliografia: J. Schmidt, Kościoły ziemi gliwickiej, cz. I, s. 293–316: P. Rutkow- ska-Gorczyca, J. Schmidt, Czekanów, Szałsza, Żerniki. Schakanau, Kressengrund, Gröling (zarys historii), Gliwice 2007.

1. Babice Parafia św. Anny

Miejscowość położona jest w samym sercu ziemi raciborskiej, na zachodnim krańcu jednego z największych w Polsce parków krajobrazowych – „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”. Zdaniem dziewiętnastowiecznego ba- dacza, ks. Augustina Weltzla, miejscowość po raz pierwszy wymieniał dokument z 30 kwietnia 1402 r. Wtedy to książę Jan wspólnie ze swym bratem, Mikołajem, zwolnili braci: Miczkę i Jakosza, ówczesnych właścicieli Babic, z wszelkich po- datków. Według Stanisława Rosponda pierwsza wzmianka o tutejszych Babicach pochodzi dopiero z 1531 r. 7 lutego 1945 r. Armia Czerwona deportowała wszystkich mieszkańców wioski, którzy do Babic wrócili po zdobyciu Raciborza, tj. 31 marca tegoż roku. Opiekę duszpasterską nad mieszkańcami wsi sprawowali duszpasterze parafii św. Jadwigi Śląskiej w podraciborskich Markowicach (obecnie dzielnica Racibo- rza). Historia budowy kościoła sięga początku lat 20. XX w. Wtedy jednak prace zakończyły się na etapie przygotowania dokumentacji. W połowie lat 30. XX w. zamierzano sprowadzić do wsi drewniany kościół z Gierałtowic (powiat kędzie- rzyńsko-kozielski), ale i ten pomysł nie został zrealizowany. 18 listopada 1937 r. ówczesny proboszcz z Markowic, ks. Leon Urbański, zawarł z firmą Roberta Poppka z Raciborza umowę na budowę nowego kościoła. Świątynię pw. św. Anny poświęcił biskup sufragan wrocławski Valentin Wojciech 30 maja 1939 r. Ozdobą kościoła jest przepiękna mozaika św. Anny z Maryją, dzieło monachijskiej firmy Franza Mayera z lat 1939–1940. W 1963 r. biskup opolski Franciszek Jop mianował pierwszego samodzielnego duszpasterza dla Babic. Był nim ks. Zygfryd Pyka, który jako wikariusz macierzystej parafii zamieszkał przy kościele w Babicach. Jego następca, ks. Ginter Kolenda, w 1968 r. rozpoczął budowę plebanii. 29 września 1980 r. biskup opolski Alfons Nossol erygował w Babicach parafię św. Anny, a dekretem z 23 października tego samego r. mianował ks. Bogdana Kicingera pierwszym proboszczem parafii. W latach

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 106 VII Dekanat Kuźnia Raciborska

1986–1992 wybudowano Dom Parafialny im. Jana Pawła II, służący również jako Dom Rekolekcyjny Ruchu Światło-Życie. W parafii posługuje pierwszy w historii diecezji gliwickiej stały diakon – Marek Czogalik, który przyjął święcenia z rąk biskupa gliwickiego Jana Kopca 7 listopada 2015 r.1

2. Dziergowice Parafia św. Anny

Pierwsza wzmianka o Dziergowicach pochodzi z 1274 r. Jej nazwa wywodzi się od słowa oznaczającego dzierżawę. W okresie nowożytnym w wiosce znajdował się ważny port rzeczny, transportujący głównie drewno. Miejscowość odegrała ważną rolę w czasie powstań śląskich. 22 czerwca 1919 r. 80 osób, do których nie dotarła informacja o odwołaniu planowanego powstania, w wyznaczonym terminie roz- poczęło działania związane z przejmowaniem niemieckich urzędów. Dziergowice od samego początku należały do rozległej parafii w Łanach, jed- nakże przeprawa przez Odrę utrudniała wiernym wypełnianie praktyk religijnych. W 1610 r. na niewielkim wzniesieniu wybudowano drewniany kościół pw. św. Anny, a w 1857 r. dobudowano do kościoła kaplicę różańcową. W 1794 r. obok kościoła wybudowano kaplicę cmentarną, prawdopodobnie z fundacji miejscowego młynarza, Jana Jaskółki. W 1798 r. osadzono przy kościele lokalistę, a w 1893 r. Dziergowice stały się samodzielną parafią. W tym też roku ks. proboszcz Wiktor Los zbudował obecną plebanię oraz rozpoczął starania mające na celu budowę nowego kościoła. Obecny, murowany, neogotycki kościół został zbudowany staraniem ks. Pawła Brandysa w latach 1903–1905 wg projektu architekta Ludwiga Schneidera. 3 lipca 1917 r. biskup sufragan wrocławski Karl Augustin poświęcił świątynię. 28 stycznia 1945 r. kościół został ostrzelany z pocisków armatnich. Zniszczeniu uległa wieża oraz 60% świątyni. W marcu 1946 r., staraniem ks. Ernesta Groegera, przystąpiono do odbudowy, która trwała do początku 1949 r. 27 marca 1949 r. administrator apostolski Śląska Opolskiego ks. Bolesław Kominek na nowo pobłogosławił kościół. 19 września 1993 r. obchodzono jubileusz 100-lecia parafii. W 1995 r., staraniem ks. Helmuta Ekerta, odbudowano górną część wieży kościoła. W 2005 r. odtworzono dawne malowidła wewnątrz świątyni. Z Dziergowic pochodzi bp Gerard Kusz, który 27 czerwca 1985 r. został mianowany biskupem tytularnym Tagarbala i pomocniczym opolskim, a 25 marca 1992 r. biskupem pomocniczym diecezji gliwickiej.

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Anny w Babicach 1980–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Dobrego Pasterza 107

Od czasu wielkiego pożaru wsi w 1903 r. w parafii co roku w dzień św. Floriana odbywają się wotywne procesje pokutne2.

3. Górki Śląskie Parafia Dobrego Pasterza

Po raz pierwszy miejscowość wymieniono w dokumencie z 1426 r. O unikalno- ści krajobrazu Górek na tle sąsiednich terenów decydują: położenie miejscowości na krawędzi doliny rzeki Suminy i otaczające ją Lasy Rudzkie. Różnica wznie- sień na obszarze wsi sięga 70 m, a najwyżej położone są Krzyżowe Drogi (265,5 m n.p.m.). Mieszkańcy do 1922 r. należeli do parafii św. Małgorzaty w Lyskach. W tym też roku, na skutek podziału Górnego Śląska, razem z wiernymi z Szymocic zostali przyłączeni do oddalonego o 10 km kościoła w Nędzy, który wówczas był filią parafii św. Jadwigi w Markowicach. Mieszkańcy Górek chcieli początkowo wybudować niewielki kościółek. Wybrano jednak inne rozwiązanie i wspólnymi siłami rozbudowano kościół w Nędzy, który od 1925 r. stał się kościołem parafialnym. Pod koniec lat 50. ubiegłego wieku kolejny raz podjęto próbę budowy świątyni, lecz władze państwowe nie udzieliły stosownego zezwolenia. Dopiero w czerwcu 1978 r., staraniem ks. Piotra Kondzieli, budowa kościoła uzyskała konieczną ak- ceptację. 5 sierpnia 1979 r. bp Antoni Adamiuk poświęcił plac pod budowę, który ofiarowała mieszkająca w Niemczech Maria Lasak. Projekt kościoła (trzeci z kolei) jest dziełem architektów z Rybnika i Gliwic: Stanisława Kamińskiego, Mieczysława Szymańskiego, Jerzego Ochockiego, Czesława Wróbla i Jana Jagiełły. Po uzyskaniu pozwolenia budowlanego, które zostało wydane 5 listopada 1979 r., 12 listopada 1979 r. przystąpiono do prac budowlanych. 16 listopada 1980 r. biskup opolski Al- fons Nossol wmurował kamień węgielny pod kościół, a 1 stycznia 1985 r. utworzył samodzielną parafię Górki, wyodrębniając jej terytorium z parafii Matki Boskiej Różańcowej w Nędzy. Uroczystego poświęcenia kościoła dokonał bp Jan Wieczorek 4 września 1988 r. W ołtarzu zostały złożone relikwie świętych: Aurelii i Tymote- usza, męczenników rzymskich. W 1993 r. ukończono budowę nowej plebanii, którą 5 września tegoż roku również poświęcił bp Jan Wieczorek3.

2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Anny w Dziergowicach 1946–. Bibliografia: H. Ekert, Z dziejów parafii Dziergowice, Opole 2008. 3 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Dobrego Pasterza w Górkach 1984–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 108 VII Dekanat Kuźnia Raciborska

4. Kuźnia Raciborska Parafia św. Marii Magdaleny

Początki miejscowości datuje się na rok 1641, kiedy to uruchomiono pierwszą kuźnicę żelaza zwaną Segenberger Hammer. W 1646 r. hrabia Jerzy Oppersdorff wybudował dla miejscowych węglarzy prowizoryczną kaplicę pw. św. Marii Mag- daleny. Kuźnia Raciborska należała wówczas do parafii w Markowicach, a tamtejsi duszpasterze okazjonalnie spełniali na miejscu posługi duszpasterskie. W latach 1771–1783 kaplica została gruntownie odremontowana i przebudowana, dzięki czemu prosty budynek uzyskał sakralny wygląd. Przebudowę kaplicy prowadzili Szymon Kurzeja i Krzysztof Potyka, a prace nadzorował ks. Szymon Kalem- ba. Materiał ofiarował Maciej Wilczek, ówczesny właściciel wioski. W 1830 r. wybudowano budynek plebanii, w którym zatrzymywał się kapłan sprawujący w Kuźni nabożeństwa. Od 1850 r. odprawiano w kaplicy nabożeństwa we wszystkie niedziele i święta. W 1865 r. poszerzono kaplicę przez dobudowanie nawy poprzecznej. W tym czasie przy kaplicy istniały bractwa: Różańcowe, Szkaplerza, Serca Pana Jezusa, św. Józefa i III Zakon św. Franciszka. W 1891 r. lokalia w Kuźni Raciborskiej stała się samodzielną parafią, a jej pierwszym proboszczem został ks. Ryszard Hampel. W 1900 r. rozpoczęto budowę nowego kościoła murowanego w stylu neoromań- skim wg projektu architekta Ludwiga Schneidera. Jego głównym fundatorem był książę raciborski Wiktor II Amadeusz. Po śmierci ks. Hampela pracami budowlanymi kierował ks. proboszcz A. Smykalla. Kościół benedykowano 4 października 1903 r., a uroczyste poświęcenie miało miejsce 30 czerwca 1917 r. W 1907 r. rozebrano stary, drewniany kościół. 1 maja 1894 r. w Kuźni Raciborskiej urodził się ks. Adam Kocur – powstaniec, przedwojenny prezydent Katowic, a po wojnie kapelan środowisk polonijnych w Niemczech. Tutaj także (24 listopada 1920 r.) urodził się Franz Kurzeja OSB (imię zakonne Adalbert) – w latach 1977–1990 opat benedyktyńskiego opactwa w Maria Laach, celebrans Mszy św. pojednania w Krzyżowej (12 listopada 1989 r.), honorowy obywatel miasta Kuźnia Raciborska (2003 r.), zmarły 21 kwietnia 2016 r. Parafianie życzliwą pamięcią modlitewną otaczają ks. Józefa Hanuska – proboszcza parafii w latach 1961–19964.

4 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Marii Magdaleny w Kuźni Racibor- skiej 1945–. Bibliografia: M. Czogalik, Aktywność religijna laikatu w parafiach obecnego dekanatu Kuźnia Raciborska od końca XIX do początku XXI w., Opole 2011 (mps).

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Matki Boskiej Różańcowej 109

5. Nędza Parafia Matki Boskiej Różańcowej

Miejscowość Nędza początkami swymi sięga XVII w. Według miejscowych po- dań w 1620 r. baron Johann Mettich założył kilka osad, a jedną z nich była „Bogata Nędza”. Według G. Roschego grodzisko Nędza sięga X w., ale jego budowa nie została wówczas zakończona. Rozwój demograficzny miejscowości przypada na połowę XIX w., kiedy to Nędzę połączono linią kolejową Kędzierzyn – Rybnik. W 1902 r. uruchomiono prywatną kolejkę wąskotorową księcia raciborskiego z Gliwic do Raciborza-Płoni przez Nędzę. Do 1908 r. wierni uczęszczali do kościoła pw. św. Ja- dwigi w Markowicach, gdzie proboszczem był ks. Alojzy Reif. W 1907 r. architekt z Bytomia przedstawił projekt wybudowania niewielkiego kościoła w Nędzy. Teren pod jego budowę ofiarował gospodarz Cieślik. 20 kwietnia 1908 r. poświęcono ka- mień węgielny, a 4 października tego samego roku ks. Reif benedykował świątynię, której patronką została Królowa Różańca Świętego. 3 listopada 1918 r. do Nędzy przybyły służebniczki NMP, dla których w 1926 r. (pod patronatem Niemieckiego Związku Kobiet w Raciborzu) zbudowano klasztor. 25 października 1926 r. przybył do Nędzy pierwszy stały duszpasterz – ks. Jerzy Wotzka. Od tego czasu Nędza funkcjonowała jako samodzielna parafia dla wiernych z Nędzy, Szymocic i Górek Śląskich, które formalnie złączono ze sobą w 1928 r. W tym samym roku rozpoczęto przebudowę kościoła, dodając nawy boczne oraz prezbiterium wysunięte dalej na wschód. Nadzór nad budową sprawował architekt Josef Pack z Nędzy. Równolegle budowano dom parafialny, który ukończono w 1930 r. 5 października 1930 r. kard. Adolf Bertram uroczyście poświęcił nową świątynię. W czasie II wojny światowej świątynia została poważnie uszkodzona, a ludność tymczasowo wysiedlona poza linię frontu. W 1957 r. zakupiono i poświę- cono XVIII-wieczny ołtarz główny. Ostatni generalny remont kościoła zakończył się w 2008 r. 1 stycznia 1985 r. z parafii wydzielono wieś Górki. Od 2000 r. działa w parafii Diecezjalny Ośrodek Edukacyjno-Formacyjny (ul. Kościelna 6), mieszczący się w budynku dawnego klasztoru sióstr służebniczek NMP Ancilla, wybudowanego pod patronatem ks. Piotra Kondzieli w latach 1983–19845.

5 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Matki Boskiej Różańcowej w Nędzy, t. I: 1947–1988; t. II: 1993–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 110 VII Dekanat Kuźnia Raciborska

6. Rudy Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Początek miejscowości wiąże się z założeniem w Rudach w 1258 r. klasztoru cystersów. Zakonnicy zostali sprowadzeni z Jędrzejowa przez księcia Władysława Opolczyka w celu zagospodarowania okolicznych terenów. W XVI w. klasztor był bliski upadku i rozwiązania. Do dawnej świetności powrócił dopiero w połowie XVII w. – za czasów opata Andrzeja Emanuela Pospela. Do klasztoru należały na- stępujące miejscowości: Bojków, Chwałęcice, Dobieszów, Dobrosławice, Jankowice, Maciowakrze, Stanica, Stodoły, Rudy Kozielskie, Urbanowice, Zwonowice i Żernica. W 1744 r. przy klasztorze powstało gimnazjum, a potem jedyne na Górnym Śląsku studium filozoficzno-teologiczne. Cystersi przebywali w Rudach do kasaty w 1810 r. Po ich odejściu klasztor stał się siedzibą książąt raciborskich, którzy mieszkali w Rudach do stycznia 1945 r. Budowę kościoła wraz z klasztorem rozpoczęto w połowie XIII w. Wczesno- gotycki kościół, wzniesiony na planie krzyża łacińskiego, jest orientowany, trój- nawowy o przęsłach nakrytych sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, bazylikowy z transeptem i dwiema bliźniaczymi kaplicami przy prezbiterium. Kościół, któ- rego poświęcenie miało miejsce w 1300 r., zachował się do dnia dzisiejszego i jest jednym z najcenniejszych zabytków architektury na terenie diecezji gliwickiej. Gruntowną przebudowę kościoła przeprowadzono w XVII w. Dobudowano wtedy nową zakrystię, zamurowano wielkie okno w prezbiterium, podwyższono o metr mury kościoła, a całość nakryto nowym dachem. Zburzono też starą, drewnianą dzwonnicę i wybudowano nową – również drewnianą. W latach 1723–1726 dobudowano przy południowym ramieniu transeptu kaplicę ku czci NMP z kryptą grzebalną dla cystersów. W 1724 r. doszło do groźnego pożaru. Spaliła się nowa wieża, dach kościoła, klasztor i zabudowania przyklasztorne. W trakcie odbudowy zmieniono frontową elewację kościoła przez połączenie jej z nowo wybudowaną, murowaną wieżą. Ściany kościoła pokryto bogatą sztukaterią, a całemu wnętrzu nadano wystrój barokowy6. 29 stycznia 1945 r. żołnierze Armii Czerwonej celowo podłożyli ogień pod zabudowania kościelne. Przez kilka dni paliły się kościół i pałac książąt raciborskich. To, że uratowały się barokowe ołtarze w transepcie oraz kaplica maryjna z cudownym obrazem, uznano za cud, podobnie jak wtedy, kiedy obraz cudownie ocalał w czasie pożaru kościoła w 1724 r. W latach 1946–1951 prowadzono odbu- dowę świątyni, w czasie której nadano jej pierwotny, gotycki wystrój. Prace rekon-

6 Zob. G. Grundmann, Dome, Kirchen und Klöster in Schlesien: nach alten Vorlagen, Frankfurt am Main 19822, s. 241–243.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny 111 strukcyjne objęły: usunięcie tynków i odsłonięcie ceglanego wątku wendyjskiego, odbudowę zniszczonych sklepień, rekonstrukcję powiększonych w okresie baroku arkad międzynawowych i okien oraz odtworzenie zniszczonego lub brakującego detalu. Pierwszą Mszę św. w odbudowanym kościele sprawował ks. proboszcz Emil Jatzek 25 listopada 1951 r. Władze kościelne uznały wówczas, że świątynia mimo zniszczeń nie utraciła swojego sakralnego charakteru, dlatego też ks. Bolesław Ko- minek zaniechał jej ponownego poświęcenia. Od 1992 r. prowadzone są w kościele prace remontowe, mające na celu zachowanie zabytkowej struktury kościoła (szcze- gólnie barokowych rzeźb, ołtarzy i kaplic). W latach 1998–2000 przeprowadzono gruntowny remont plebanii z 1861 r. Szczególną czcią otaczany jest cudowny wizerunek Matki Boskiej Rudzkiej, zwanej Panią Pokorną. Obraz jest kopią obrazu Matki Boskiej Salus Populi Romani, znajdującego się w bazylice Santa Maria Maggiore w Rzymie. Zgodnie z legendą, został on podarowany cystersom w 1228 r. przez książąt opolskich: Kazimierza (ojca) i Władysława (syna) – założycieli Rud. Do obrazu Matki Boskiej przybywały liczne pielgrzymki, szczególnie po cudownym wydarzeniu z 1643 r., kiedy to Maryja ocaliła miejsce przed najazdem Szwedów. W latach 1989–1992 przeprowadzono renowację obrazu i zabytkowej kaplicy. Prace prowadziła grupa konserwatorów z Torunia pod kierownictwem Grażyny Szczerbińskiej. Cudowny obraz odnawia- ny był w Krakowie w pracowni prof. Małgorzaty Szuster-Gawłowskiej. W trakcie konserwacji odkryto kilka warstw późniejszych przemalowań, zostawiając malaturę z przełomu XV i XVI w. Ożywienie ruchu pielgrzymkowego miało miejsce w związku z obchodami Roku Świętego (1974–1975). Biskup gliwicki Jan Wieczorek dekretem z 28 maja 1995 r. podniósł kościół pw. Wniebowzięcia NMP w Rudach do rangi Diecezjalnego Sanktuarium Matki Boskiej Pokornej. 17 czerwca 1999 r., w czasie swej obecności w Gliwicach, Ojciec Święty Jan Paweł II poświęcił korony dla obrazu Matki Bo- skiej Rudzkiej oraz pobłogosławił obraz. Korony wykonał artysta plastyk Andrzej Bandkowski z Wrocławia. Uroczystość koronacji obrazu odbyła się 4 czerwca 2000 r. Korony nałożył nuncjusz apostolski w Polsce – abp Józef Kowalczyk. 14 czerwca 2009 r., w jubileusz 750-lecia pocysterskiego opactwa, kościół został podniesiony do rangi bazyliki mniejszej. 7 lipca 1998 r. Skarb Państwa przekazał kompleks klasztorno-pałacowy w Ru- dach diecezji gliwickiej. 15 sierpnia 1998 r. dokonano uroczystego aktu przekazania zabytku na ręce ordynariusza gliwickiego – bpa Jana Wieczorka. Diecezja gliwicka w duchu odpowiedzialności za dziedzictwo kulturowe śląskiej ziemi podjęła wysiłek odbudowy Pocysterskiego Zespołu Klasztorno-Pałacowego w Rudach. Od 1 czerwca 2008 r. kompleksem zarządza powołana przez biskupa gliwickiego Jana Wieczorka Fundacja Silesia pro Europa.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 112 VII Dekanat Kuźnia Raciborska

Na terenie parafii znajduje się założony w 1668 r. cmentarz, który powstał po przeniesieniu grobów przy kościele cysterskim (z tzw. Jeruzalem). W latach 1687– 1688 opat Józef I Hering OCist wybudował na nim kaplicę cmentarną pw. św. Marii Magdaleny. W 1906 r. w miejscu dawnej kaplicy zbudowano kościół pod tym samym wezwaniem w stylu neoromańskim7.

7. Turze Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa

Nadodrzańska miejscowość po raz pierwszy została wymieniona w 1532 r. Oko- liczni mieszkańcy korzystali ze znajdującej się na miejscu przeprawy promowej przez Odrę. Niejednokrotnie również cierpieli z powodu powodzi i szkód, jakie wyrządzała rzeka. W 1911 r. nazwę miejscowości zmieniono na Wellendorf. 12 listopada 1946 r. ponownie nadano miejscowości polską nazwę Turze. Do 1896 r. miejscowość Turze była częścią parafii św. Jerzego w Sławikowie. Od 15 maja 1890 r. czyniono starania, aby na prawym brzegu Odry ustanowić samodzielną parafię. Przyczyną tych starań było tragiczne wydarzenie utonięcia w rzece Odrze 41 osób (3 kobiet, 1 chłopca i 37 dziewczynek pierwszokomunij- nych) wracających z nabożeństwa w kościele parafialnym w Sławikowie. Gotowy projekt kościoła, opracowany na potrzeby miejscowości przez mistrza murarskiego Franciszka Rybę z Raciborza, został zatwierdzony w 1895 r. 24 lipca 1896 r. biskup wrocławski kard. Georg Kopp erygował lokalię w Turzu. W dekrecie pisano m.in.: „Ze względu na to, że wioski Turze, Siedliska, Budziska i Ruda są oddzielone od kościoła parafialnego w Sławikowie rzeką Odrą i oddalone od niego od 4 do 7,5 km, a łączna liczba katolików wynosi 2800, ustanawiam na wielokrotnie wnoszoną prośbę i zainteresowanie wiernych katolicką Kapellenge- meinde in Thurze w powiecie Racibórz, na wyżej wskazanym terenie, bez zmiany dotychczasowych więzów ze Sławikowem”. Więzy ze Sławikowem przetrwały do czasu wybudowania kościoła w Turzu. Kamień węgielny kościoła został po- święcony w 1899 r. Budowa trwała do 1901 r., a kościół ku czci Najświętszego Serca Pana Jezusa pobłogosławił 19 października tegoż roku proboszcz ze Sła- wikowa – ks. Józef Hausenke. 22 marca 1906 r. erygowano samodzielną parafię.

7 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Wniebowzięcia NMP w Rudach, t. I: 1945–1992; t. II: 1993–. Bibliografia: A. Potthast, Historia dawnego klasztoru cystersów w Rudach na Górnym Śląsku, tłum. J. Dziemidowicz, Rudy – Gliwice 2008; P. Będziński, Obraz Matki Bożej Pokornej w Rudach na tle historii klasztoru. Tradycja ikony w Kościele bizantyjskim i łacińskim, Opole 1999; K. Tomasiak, Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rudach w latach 1810–1924, Rudy 2009; P. Górecki, Cysterskie dziedzictwo rudzkiego sanktuarium. Zarys działalności cystersów w Rudach i krótki przewodnik po sanktuarium, Gliwice 2009, 20122; R. Wyleżoł, Powojenna odbudowa kościoła w Rudach, Gliwice 2014.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Józefa Robotnika 113

Wyposażeniem świątyni zajmowali się parafianie pod kierunkiem pierwszych duszpasterzy. Uroczystego poświęcenia kościoła dokonał biskup sufragan wro- cławski Valentin Wojciech 3 maja 1925 r. Od 15 lutego 1905 r. na terenie parafii istnieje Arcybractwo Różańca Świętego. Od kwietnia 1915 r. do czerwca 1916 r. proboszczem parafii był ks. Józef Czempiel – jeden ze 108 polskich męczenników II wojny światowej, ogłoszony błogosławionym 13 czerwca 1999 r.8

8. Zawada Książęca Parafia św. Józefa Robotnika

Zawadę założono w 1310 r., prawdopodobnie jako osadę na prawym brzegu Odry, przy drodze do pobierania myta. W 1868 r. zakupiono i przewieziono do Zawady zabytkowy, drewniany kościółek pw. św. Jana Nepomucena z Ostroga (Racibórz). Kościół został wybudowany w latach 1648–1649 przez hrabiego Je- rzego Oppersdorffa. W 1726 r. dobudowano do kościoła wieżę, dzieło cieśli Jana z Pstrążnej. Po ponownym postawieniu kościoła mieszkańcy Zawady rozpoczęli starania o sprowadzenie do miejscowości księdza. W 1871 r. nawet zgodzili się, aby w wiosce zamieszkał ksiądz starokatolicki. Samodzielną parafię w Zawadzie utworzono w 1890 r. Od 1920 r. zaczęto myśleć o budowie nowego kościoła, jednak z różnych po- wodów planu tego nie zrealizowano. W 1945 r. drewniany kościółek na skutek działań wojennych został poważnie uszkodzony. W 1953 r. zdecydowano o jego zamknięciu, gdyż cała konstrukcja groziła zawaleniem. Przez trzy lata nabożeń- stwa odbywały się w miejscowej gospodzie. Dzięki staraniom proboszcza parafii, ks. radcy Ewalda Pelki, w 1954 r. przystąpiono do budowy nowego kościoła pw. św. Józefa Robotnika. Kościół stanowi obiekt halowy z obejściem, zamknięty półkolistą absydą. Od frontu z boku nawy znajduje się czworoboczna, pięciokon- dygnacyjna wieża, zwieńczona hełmem baniasto-cebulastym z latarnią. Nad nawą znajduje się czworoboczna sygnaturka z latarnią i hełmem. Głównym elementem wyposażenia jest ołtarz z rzeźbą św. Józefa w otoczeniu robotników. Znajduje się tutaj także rzeźba św. Jana Nepomucena z dawnego kościoła, pochodząca z XVIII w., oraz słynący łaskami obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Kościół pobłogosławił ks. infułat Emil Kobierzycki w 1956 r., natomiast uroczystego poświęcenia dokonał bp Franciszek Jop w 1959 r. W 1972 r. ukończono budowę

8 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Turzu 1946–. Bibliografia: 100 lat parafii w Turzu 1896–1996, „OMAN” Racibórz (w yd.), Turze [1996].

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 114 VII Dekanat Kuźnia Raciborska nowej plebanii. 19 czerwca 1992 r., wskutek uderzenia pioruna, spłonął zabytkowy kościółek z XVII w.9

9 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Józefa Robotnika w Zawadzie Książęcej, t. I: 1946–1986; t. II: 1992–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 VIII Dekanat Lubliniec

1. Jawornica Parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z roku 1295/1296. W dokumencie książę bytomski Kazimierz potwierdzał prawo do młyna w Jawornicy dzierżawcy o imieniu Frenczko. W XIV w. książęta sprzedali wioskę prywatnym właścicielom. Od 1629 r. była ona w posiadaniu rodziny Kochcickich, a w 1643 r. weszła w skład państwa lublinieckiego jako posiadłość rodu Cellarych. Najstarszym zabytkiem sakralnym jest niewielka kapliczka (prawdopodobnie z końca XVIII w.), na której szczycie znajduje się chorągiewka z rokiem jej przebudowy: 1860. Jawornica od samego początku stanowiła część parafii św. Mikołaja w Lublińcu. Z powodu znacznego oddalenia od kościoła parafialnego oraz wzrostu liczby lud- ności Jawornicy jej mieszkańcy, a przede wszystkim proboszcz w Lublińcu, czynili starania o uzyskanie zezwolenia na budowę nowego kościoła. W czerwcu 1977 r. uzyskano odpowiednią zgodę i wiosną 1978 r. przystąpiono do prac budowlanych. 25 czerwca 1980 r., dekretem biskupa katowickiego Herberta Bednorza, erygowano w Jawornicy nową parafię – św. Antoniego. 6 sierpnia 1980 r. zginął przy budowie budowniczy kościoła, proboszcz parafii św. Mikołaja w Lublińcu – ks. dziekan Paweł Miś. Poświęcenia nowo zbudowanego kościoła dokonał bp Herbert Bednorz 12 paź- dziernika 1980 r. W związku z nadaniem kościołowi w dniu jego poświęcenia tytułu św. Stanisława Biskupa i Męczennika, biskup katowicki Damian Zimoń dekretem z 12 marca 1992 r. zmienił dotychczasowe wezwanie parafii (św. Antoniego), nadając jej za patrona św. Stanisława Biskupa i Męczennika1.

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Jawornicy 1975–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 116 VIII Dekanat Lubliniec

2. Kokotek Parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej

Kokotek do połowy XX w. należał do parafii św. Mikołaja w Lublińcu. W czasie II wojny światowej wikariusz macierzystej parafii, ks. Henryk Schmidt, zaadaptował na poczet kaplicy dawną część restauracyjną budynku, której właścicielką i ofia- rodawczynią zarazem była Maria Piechota. Do celów liturgicznych zaadaptowano główną salę restauracyjną, a na zakrystię – pomieszczenie bufetu i zaplecza. Ponieważ z kościoła garnizonowego Świętego Krzyża w Lublińcu otrzymano figurę św. Elżbiety, dlatego to właśnie ją wybrano na patronkę kaplicy. Pierwszą Mszę św. ks. Schmidt sprawował 26 grudnia 1940 r. Kaplica została poświęcona w 1942 r. przez ks. prałata Franciszka Woźnicę, wikariusza generalnego diecezji katowickiej. W 1951 r. wszczęto starania mające na celu budowę kościoła. Na każdą prośbę władze odpowiadały negatywnie. Czyniły to m.in. z tego powodu, że Kokotek był ważnym miejscem organizowanych obozów harcerskich oraz kolonii dla dzieci i młodzieży. W 1960 r. do Kokotka przybył pierwszy stały duszpasterz – ks. Bolesław Kopiec, który rozpoczął prace remontowe związane z adaptacją całego budynku fundatorki na poczet większej kaplicy i plebanii. Rozbudowaną kaplicę pobłogosławił 21 maja 1961 r. ks. dziekan Paweł Miś, a za patronkę obrano Najświętszą Maryję Pannę Królową. 16 maja 1980 r. erygowano w Kokotku samodzielną parafię, jednak dopiero w 1983 r. można było sporządzić notarialne akty własności budynków: kościoła, probostwa, domu rekolekcyjnego i przyle- głych gruntów. W latach 80. ubiegłego wieku ks. proboszcz Ludwik Konieczny zainicjował organizowanie kolonii letnich dla dzieci i młodzieży z parafii diecezji katowickiej. Pierwszy budynek z przeznaczeniem na ośrodek ukończono w 1975 r., drugi w 1995 r., a trzeci w 1998 r. 23 sierpnia 2005 r. duszpasterstwo w parafii objęli franciszkanie z prowincji katowickiej, a od 2 lipca 2008 r. posługują w Kokotku Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej. Rozpoczęto wówczas prace porządkowe, mające na celu adaptację budynków na potrzeby domu zakonnego oraz centrum rekolekcyjnego dla młodzie- ży. 20 listopada 2008 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek, w obecności o. prowincjała Teodora Jochema OMI, poświęcił w Domu Oblackim kaplicę pw. Świętych Mło- dzianków (obecnie św. Eugeniusza de Mazenod). Umowę przejęcia duszpasterstwa w Kokotku przez zgromadzenie oblatów podpisano 9 kwietnia 2010 r. 7 maja 2010 r. przy ośrodku zawiązano Stowarzyszenie Młodzieżowe „Niniwa”, którego celem jest wspieranie działalności młodzieżowej prowadzonej przez oblatów2.

2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej w Kokotku 1946–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Jana Nepomucena 117

3. Lisowice Parafia św. Jana Nepomucena

Miejscowość Lisowice po raz pierwszy wymieniono w dokumencie z 1295 r. Od samego początku wierni z Lisowic należeli do parafii w Lubecku. W samym środku wsi stał drewniany krzyż, wokół którego miejscowa ludność odprawiała nabożeństwa majowe i różańcowe. Ówczesny sołtys Jan Siekiera i jego zastępca, Jerzy Gryc, wystąpili z inicjatywą budowy małej kapliczki obok krzyża na polu rolnika o nazwisku Wypler. Budowa kaplicy miała miejsce w latach 1901–1902. Rok później ks. proboszcz Gustaw Henciński zakupił do kaplicy figurę św. Jana Nepo- mucena. Kapliczka służyła do odprawiania nabożeństw majowych i różańcowych, a po II wojnie światowej uczono w niej religii. W 1968 r. ks. proboszcz Nagórski po raz pierwszy sprawował w kaplicy Mszę św. dożynkową. Od Wielkanocy 1972 r. odprawiano Eucharystię już w każdą niedzielę. 11 sierpnia 1974 r. gościł w kaplicy bp Herbert Bednorz, który nakłonił ks. proboszcza Józefa Żurka i wiernych do rozpoczęcia starań mających na celu budowę kościoła. Od chwili ustanowienia wikariusza w parafii Lubecko Msze św. odprawiano codziennie, a nauka religii od- bywała się w wypożyczonej na ten cel sali w remizie strażackiej. W latach 1975–1976 kaplica została przebudowana i powiększona. W 1984 r. powstał projekt nowego kościoła oraz zaplecza duszpastersko-katechetycznego. 31 sierpnia 1987 r. biskup katowicki Damian Zimoń mianował ks. Józefa Anczoka rektorem kaplicy i budowniczym nowego kościoła, powierzając mu zadanie utworzenia w Lisowicach samodzielnej parafii. Ks. Anczok razem z wiernymi oraz z wydatną pomocą ks. proboszcza Henryka Gajdy przystąpił do budowy kościoła. Nową parafię erygowano 1 stycznia 1989 r., a budowę kościoła rozpoczęto w połowie października 1989 r. Po pięciu latach prac, 26 listopada 1994 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek uroczyście poświęcił nowy kościół pw. św. Jana Nepomucena. W 1999 r. założono cmentarz parafialny przy ul. Nowej. W 2008 r. sprowadzono z Pragi relikwie patrona3. W latach 2006–2007 trzej naukowcy: Tomasz Sulej, Grzegorz Niedźwiecki i prof. Jerzy Dzik z Instytutu Paleobiologii PAN wykopali w miejscowej cegielni (stanowisko Lipie Śląskie) w utworach górnego triasu skamieniałości zwierząt z okresu jury, w tym dużego drapieżnego archozaura oraz największego znanego w historii przedstawiciela dicynodontów. Na bazie znalezisk paleontologicznych w 2008 r. założono w Lisowicach muzeum paleontologiczne.

3 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Jana Nepomucena w Lisowicach 1984–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 118 VIII Dekanat Lubliniec

4. Lubecko Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Pierwszy pisany dokument mówiący pośrednio o Lubecku pochodzi z 1226 r. Podczas poświęcenia kościoła w Oleśnie ówczesny książę Kazimierz Opolski wydał akt, na mocy którego cofnięto dawną donację książęcą z cła w Lubecku dla Olesna. W dokumencie księcia Alberta Strzeleckiego z 1362 r. wymieniony został pleban z Lubecka – Jan. Do parafii oprócz Lubecka należały okoliczne miejscowości, m.in.: Ciasna, Lisowice i Zborowskie. Kościół parafialny zbudowany został w XV w., a wzmiankowany jest w wizytacji z 1679 r., w której zaznaczono, że składał się ze starego prezbiterium oraz z nowo wybudowanej nawy. W 1787 r. przystąpiono do znacznej rozbudowy świątyni. Wykonano wówczas sklepienia w kościele, dokonano licznych napraw murów ko- ścioła, a drewnianą wieżę zastąpiono murowaną, z fundacji hrabiny von Gaschin. Rozbudowę kościoła prowadził majster M.I. Karliczek, który zostawił swoje inicjały na jednej z belek w więźbie dachowej. W 1822 r. ukończono wieżę, dobudowując jej szczyt wraz z hełmem w dzisiejszym kształcie. W 1846 r. wybudowano obecną plebanię, a w 1852 r. wzniesiono budynki gospodarcze. Kościół i ołtarz poświęcił biskup wrocławski Emanuel Schimonski 24 września 1816 r. W 1898 r. ks. wikariusz Juliusz Losse ufundował nowy ołtarz w kościele. 23 stycznia 1929 r. kościół został wpisany do rejestru zabytków województwa katowickiego jako jeden z najstarszych przykładów gotyckiej sztuki sakralnej. W grudniu 2009 r. na sklepieniu i ścianach prezbiterium kościoła odnaleziono gotyckie malowidła pochodzące z początku XV w. W 2010 r. ściany prezbiterium i sklepienie oczyszczono z wtórnych przemalowań, a w latach 2011–2013 poddano malowidło konserwacji. Na sklepieniu w centrum malowidła znajduje się postać Chrystusa w mandorli w otoczeniu symboli czterech Ewangelistów, Matki Bożej, św. Jana Chrzciciela i aniołów z atrybutami męki, poniżej zaś widnieją apostołowie oraz scena zmartwychwstania ciał z grobów. Na ścianach prezbiterium odrestaurowano cykl scen z życia Chrystusa w typie Biblii pauperum. Prace konserwatorskie wykonali Agnieszka i Tomasz Trzosowie z Tychów pod kierunkiem prof. Wła- dysława Zalewskiego z ASP w Krakowie. Malowidło w Lubecku zaliczane jest do najciekawszych odkryć konserwatorskich ostatnich lat w zakresie malarstwa ściennego w skali całego kraju4. W latach 2015–2016 ukończono konserwację stacji Drogi Krzyżowej, ołtarzy bocznych oraz ambony w nawie świątyni.

4 Więcej informacji na temat malowideł: P. Górecki, Przebudowy i remonty w sanktuarium Matki Boskiej Lubeckiej. Kilka uwag w związku z odkryciem późnośredniowiecznych fresków w prezbiterium kościoła, SSHT 44 (2011), z. 1, s. 269–279.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego 119

W 1926 r. wydzielono nową parafię w Zborowskiem. Tamtejszy kościół wybudowano w latach 1921–1922. W 1987 r. ustanowiono rektorat przy kaplicy św. Jana Nepomucena w Lisowicach, a 1 stycznia 1989 r. erygowano tam samodzielną parafię. Do parafii w Lubecku należała także miejscowość Pawełki. Dekretem z 1 paździer- nika 2003 r. została ona przyłączona do parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kochcicach. W 1992 r. rozpoczęto w Glinicy – miejscowości również dosyć oddalonej od kościoła parafialnego – starania o zezwolenie na adaptację budynku po dawnej Spółdzielni Kółek Rolniczych na potrzeby tymczasowej kaplicy. 19 grudnia tego samego roku biskup gliwicki Jan Wieczorek poświęcił w Glinicy nowy kościół filialny pw. św. Józefa Robotnika. W 1716 r. na terenie parafii znaleziono obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Jest to malowana na srebrnej blasze o wymiarach 12,5 cm na 7,5 cm miniatura Cudow- nego Obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Od tego czasu Lubecko zasłynęło jako miejsce pielgrzymkowe. Dekretem z 14 sierpnia 1994 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek ustanowił kościół Diecezjalnym Sanktuarium Matki Boskiej Lubeckiej. Szczególną czcią Matki Bożej przepełnione było życie mieszkającej na terenie parafii charyzmatyczki Franciszki Ciemiengi (1867–1935), znanej jako „Francka z Kanusa” lub „Dzieweczka z Kanusa”5.

5. Lubliniec Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego

Kościół Krzyża Świętego, którego fundatorem był książę opolski Jan II, wzniesiono w 1505 r. na wschód od miasta, tuż za Bramą Tarnogórską. 9 stycznia 1661 r. za- łożono przy kościele szpital pod tym samym wezwaniem, który składał się z dwóch niewielkich pomieszczeń dla ubogich. W czasie wizytacji w 1687 r. nadmieniono, że kościół zbudowany był z drewna. Wewnątrz ściany nie były pomalowane, a ko- ściół zdobiły tylko 3 ołtarze. Do kościoła przylegała niewielka zakrystia, a nad dachem znajdowała się sygnaturka. W spisie wizytacyjnym z 1834 r. nadmieniono, że kościół z powodu złego stanu technicznego został zamknięty. W 1842 r. stary kościół rozebrano i przystąpiono do budowy murowanego kościoła, który został pobłogosławiony 14 września 1845 r. przez ks. dziekana Jana Janeczko, proboszcza z Dobrodzienia. Koszty budowy wyniosły 3260 talarów, a głównymi dobrodziejami budowy byli: hrabia Andreas Renard i starosta lubliniecki von Aulock. Kościół

5 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Lubecku, t. I: 1849–1991; t. II: 1992–. Bibliografia: J. Kyris, Pamiątka z Lubecka. Krótki opis, modlitwy i pieśni o Najświętszej Maryi Pannie w obrazie Lubeckim, Lubliniec 1902; J. Banaś, Historia kościoła katolickiego w Lubecku i słynącego tam łaskami obrazu Matki Boskiej, Katowice 1925; A. Bartysiewicz, Sanktuarium Matki Boskiej Lubeckiej, Lubecko 2005.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 120 VIII Dekanat Lubliniec do końca I wojny światowej służył jako kaplica pogrzebowa, a w Wielkim Poście odprawiano tam nabożeństwa Drogi Krzyżowej. 24 czerwca 1922 r. polskie władze przejęły administrację w mieście, a dwa dni później wmaszerował do Lublińca, wyznaczonego jako miasto garnizonowe, 74. Pułk Piechoty i zakwaterował się w byłych koszarach niemieckich. 31 maja 1927 r. parafia św. Mikołaja wydzierżawiła kościół dla potrzeb duszpasterstwa wojskowego. Ponieważ tutejszy garnizon był bardzo duży, w 1929 r. rozpoczęto rozbudowę kościoła, poszerzając go o 2 boczne nawy. Plany rozbudowy kościoła wykonał katowicki architekt Jan Biasion. Prace realizowano systemem gospodarczym, siłami wojska, pod nadzorem kapitana Edmunda Przychodzkiego i sierżanta Wojciecha Komorniczaka – obeznanych z budownictwem. Na patrona wojskowej parafii obrano św. Michała Archanioła, któremu poświęcono ołtarz boczny w pół- nocnej nawie. W chwili wybuchu II wojny światowej kościół powrócił do macierzystej parafii. W 1962 r. kościół pw. Krzyża Świętego został ustanowiony rektoratem. 15 grudnia 1990 r., dekretem biskupa katowickiego Damiana Zimonia, została erygowana parafia Podwyższenia Krzyża Świętego6. Na nowo zorganizowano również duszpasterstwo wojskowe. Dekretem biskupa polowego z 2 grudnia 1995 r. ustanowiono wojskową parafię bł. Piotra Jerzego Frassatiego. Parafia posiada własny kościół na terenie koszar, udostępniany wiernym w czasie nabożeństw.

6. Lubliniec Parafia św. Mikołaja

Lubliniec należy do najstarszych miast na terenie diecezji, chociaż pierwsza pisana wzmianka pochodzi dopiero z 1305 r. Jako legendarną datę założenia miasta podaje się rok 1272. Miasto do 1532 r. stanowiło własność książąt opolskich, stąd też najstarszy kościół, wybudowany na przełomie XIII i XIV w., zawdzięczał swoje istnienie książęcej fundacji. W 1389 r. książę opolski Władysław II darował tutejszej parafii opłaty z pobliskich młynów. Wezwanie św. Mikołaja pojawia się po raz pierwszy w 1465 r. Obecną świątynię w stylu renesansowym wybudowano w latach 1576–1590 z fundacji Andrzeja Kochcickiego, zapewne z wykorzystaniem części poprzedniego kościoła. Świątynia znajdowała się wówczas w rękach protestanckich. W 1628 r. kościół przejęli katolicy. W 1645 r. miasto stało się własnością katolickiej rodziny Cellarych, pochodzącej z Mediolanu. W 1648 r. do kościoła parafialne-

6 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego w Lu- blińcu 1926–. Bibliografia: J. Fikus, Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego. Dzieje dawne i najnowsze, Lubliniec 1997.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Stanisława Kostki 121 go dobudowano kaplicę barokową z pierwszym na Śląsku ołtarzem św. Karola Boromeusza. Kaplica ufundowana została przez Andrzeja Cellarego, właściciela Radzionkowa, Lublińca i Kochcic. W 1675 r. kościół częściowo przebudowano. Kolejne dobudówki z XVIII i XIX w. zatarły dawny styl budowli. Do 1716 r. lubliniecka parafia należała do dekanatu oleskiego. 20 lutego 1716 r. został utworzony nowy dekanat – lubliniecki, którego pierwszym dziekanem został ks. Teofil Strachwitz, lubliniecki proboszcz. W skład dekanatu weszły parafie: Sie- raków, Sadów, Lubecko, Pawonków, Dobrodzień oraz Lubliniec. W 1936 r. parafia świętowała symboliczne obchody 600-lecia kościoła, chociaż ustalenie tej rocznicy nie zostało oparte na jakichś pewnych dokumentach. W styczniu 1945 r. na skutek wybuchu bomby, a w lutym z powodu wybuchu składowiska min, kościół został po- ważnie uszkodzony. Wzrost liczby mieszkańców w Lublińcu przyczynił się do utworzenia nowych parafii. 21 listopada 1941 r. powołano kurację św. Stanisława Kostki. W 1960 r. w Kokotku ustanowiono rektorat, a 16 maja 1980 r. parafię. W 1962 r. ustanowiono rektorat przy kościele Podwyższenia Krzyża Świętego w Lublińcu, a w 1990 r. erygowano samodzielną parafię. 25 czerwca 1980 r. została erygowana parafia w Jawornicy, a 1 lipca 1991 r. utworzono parafię w Steblowie. Na terenie parafii znajduje się zabytkowy kościół pw. św. Anny. Został on ufundowany w 1653 r. przez rodzinę Cellarych jako miejsce kultu dla służących tej rodziny. Od 1826 r., na wniosek protestanckich mieszkańców Lublińca, bp Ema- nuel Schimonski zezwolił na odprawianie w kościele nabożeństw protestanckich. Zezwolenie było odnawiane corocznie aż do 1850 r. W 1999 r. kościół został cał- kowicie rozebrany, a w latach 2000–2004 dokonano jego rekonstrukcji na nowych fundamentach7.

7. Lubliniec Parafia św. Stanisława Kostki

Po erygowaniu przez zakonną Radę Generalną 6 czerwca 1920 r. pierwszego domu oblackiego w Krotoszynie, do którego od 1 lipca wprowadzili się oblaci, okaza- ło się, że budynek placówki był za mały, aby pomieścić wszystkich zgłaszających się chłopców. W tej sytuacji o. Teofil Nandzik OMI nabył 23 lutego 1922 r. za kwotę 300 tys. marek były Zakład Wychowawczy im. Grottowskiego w Lublińcu. Ten obszerny budynek z parkiem, ogrodem i polem uprawnym, o łącznej powierzchni 16 ha, został

7 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Mikołaja w Lublińcu, t. I: Akta katowickie (cz. I) 1932–1991; t. II: Akta katowickie (cz. II) 1940–1986; t. III: Akta gliwickie 1992–. Bi- bliografia:J. Jaros (red.), Lubliniec. Zarys rozwoju powiatu, Katowice 1972; J. Fikus, Siedem wieków fary w Lublińcu. Kościół św. Mikołaja od XIV do XX w., Lubliniec 1998.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 122 VIII Dekanat Lubliniec przystosowany do funkcji dydaktyczno-mieszkalnych, w którym otwarto Niższe Seminarium Duchowne Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej. 24 marca 1922 r. przybyła z Krotoszyna do Lublińca dwudziestoosobowa grupa juniorów oblackich wraz z wychowawcami. W 1925 r. rozpoczęto prace nad powiększeniem domu, który rozbudowano o dwa skrzydła. We wrześniu 1928 r. ukończono skrzydło zachodnie, a w 1930 r. wschodnie. W latach 1928–1931 wybudowano (w ramach skrzydła wschodniego) kościół pw. św. Stanisława Kostki, służący przede wszystkim jako kaplica seminaryjna, którą poświęcił bp Stanisław Gall z Warszawy. Z tutejszą placówką związany był o. Józef Cebula OMI. W 1920 r. stał się uczniem lublinieckiego gimnazjum, a od czasu powstania w mieście oblackiej placówki związał z tymże zakonem całe swoje życie, pobierając edukację w różnych placówkach zakonnych. Do Lublińca powrócił po przyjęciu święceń kapłańskich w 1927 r. 4 sierpnia 1931 r. został mianowany superiorem klasztoru i dyrektorem tamtejszego seminarium. Funkcję tę pełnił przez 6 lat. O. Cebula jest jednym ze 108 polskich męczen- ników II wojny światowej, ogłoszony błogosławionym 13 czerwca 1999 r.8 Na skutek rozwoju miasta kościół stał się w 1939 r. samodzielną placówką duszpa- sterską. Dekretem z 21 listopada 1941 r., podpisanym przez wikariusza generalnego kurii biskupiej w Katowicach – ks. Strzyża, została utworzona kuracja przy kaplicy pw. św. Stanisława Kostki w Lublińcu. W czasie okupacji po wygnaniu polskich oblatów prowincja niemiecka Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej, celem ratowania kościoła i klasztoru przed zamknięciem, przysłała 2 ojców: Heinricha Oellersa OMI i Corneliusa Ingmanna OMI. Ojcowie ci zapisali się złotymi zgłoskami w pamięci wiernych, spiesząc im niejednokrotnie z pomocą. 3 lipca 1952 r. władze komunistyczne zlikwidowały Niższe Seminarium Duchowne i zajęły budynki, na których zawieszono tablicę: „Zakład Dzieci Głuchych”. W 1956 r. w podziemiach kościoła urządzono kaplicę, która nosi wezwanie Matki Bożej Fatimskiej. Bp Herbert Bednorz potwierdził stan prawny oblackiej parafii w 1985 r. 20 września 1992 r. uroczyście obchodzono 50. rocznicę utworzenia parafii i 70. rocznicę pobytu oblatów w Lublińcu. W latach 1999–2000 dobudowano do kościoła parafialnego wieżę. Budynki byłego Niższego Seminarium Duchownego ponownie przeszły na własność zgromadzenia, w którym w 2000 r. otwarto Zespół Szkół im. św. Edyty Stein Katolickiego Stowarzyszenia Wychowawców w Lublińcu. W 2012 r. przy rondzie św. Jana Pawła II ustawiono krzyż oblacki upamiętniający 90. rocznicę przybycia oblatów do Lublińca. W 2016 r. parafia świętowała jubileusz 200 lat Zgromadzenia Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej oraz 75. rocznicę istnienia tutejszej placówki. Z tej okazji z ofiar

8 Zob. J. Pielorz, Błogosławiony Józef Cebula OMI (1902–1941). Wychowawca młodzieży i mę- czennik za postawę kapłańską, Poznań 2005.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Teresy Benedykty od Krzyża (Edyty Stein) 123 parafian firma Markusa Kowalika z Kosorowic odrestaurowała ołtarze, ambonę, chrzcielnicę i stacje Drogi Krzyżowej w świątyni9.

8. Lubliniec-Steblów Parafia św. Teresy Benedykty od Krzyża (Edyty Stein)

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1411 r. Wtedy to Ruparth Koch- cicki nadał mieszczaninowi lublinieckiemu Janowi Lorkowi łąki i pola „między Lu- blińcem a Steblowem”. Pod koniec XVI w. rodzina Kochcickich założyła w Steblowie folwark. W 1830 r. mieszkało tu zaledwie 93 mieszkańców. Po I wojnie światowej wybudowano osiedle domów jednorodzinnych i kilka zakładów pracy. Wtedy też miejscowość podzielono na Steblów Nowy i Steblów Stary. Od 1939 r. Steblów jest dzielnicą miasta Lubliniec. Miejscowość od samego początku była częścią parafii św. Mikołaja. Tutejsi mieszkańcy w latach powojennych czynili starania zmierzające do budowy własnego kościoła, które zostały uwieńczone sukcesem w 1981 r. Władze administracyjne wydały wówczas zezwolenie na przeniesienie zabytkowego kościoła pw. św. Anny z centrum Lublińca na teren dzielnicy. Dodatkowo otrzymano zgodę na wybudowanie nowego kościoła. W 1984 r. rodząca się parafia nabyła od oblatów z Lublińca drewniany barak katechetyczny, w którym zaczęto odprawiać Msze św. i katechizować dzieci. Dusz- pasterstwo w dzielnicy zainicjowano nabożeństwem przy krzyżu, które 23 marca tegoż roku odprawił ks. Leonard Pająk. Pierwszą Mszę św. w tymczasowym baraku sprawowano 2 grudnia 1984 r. Kościół pw. św. Anny pozostał na dawnym miejscu, a budowę nowej świątyni w Steblowie rozpoczęto w lipcu 1986 r. Projekt kościoła wykonał Zbigniew Trybulak z Częstochowy, a obliczenia konstrukcyjne inżynierowie Horzela i Zielonka. Pracami przy budowie kierował Józef Stanchły z Koszęcina przy pomocy majstra budowlanego Walentego Wicharego oraz księży: Leonarda Pająka (do 1989 r.), Andrzeja Paponia i Antoniego Zająca (od sierpnia 1990 r.). W związku z wyniesieniem na ołtarze w 1987 r. Edyty Stein, związanej rodzin- nie z Lublińcem, zrodził się pomysł, aby została ona patronką nowego kościoła. To właśnie w Lublińcu mieszkali dziadkowie Edyty Stein: Adelajda i Salomon Courant, a na cmentarzu żydowskim pochowano dwóch starszych braci Edyty: Richarda (zm. 1887) i Ernsta (zm. 1892)10. W 1989 r. kuria diecezjalna w Katowicach uzyskała reskrypt Stolicy Apostolskiej nadający budowanemu kościołowi wezwanie bł. Teresy

9 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Stanisława Kostki w Lublińcu 1924–. Bibliografia: Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej w Lublińcu, Lubliniec 1992. 10 Zob. J. Fikus, Steinowie w Lublińcu 1881–1890, SL 5 (2000), s. 5–14.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 124 VIII Dekanat Lubliniec

Benedykty od Krzyża (Edyty Stein) i jest on pierwszym na świecie kościołem pod tymże wezwaniem. 1 lipca 1989 r. placówka w randze tymczasowej administracji została ogłoszona parafią. 8 grudnia 1991 r. biskup katowicki Damian Zimoń dokonał poświęcenia nowego kościoła. W 1998 r., z okazji kanonizacji Edyty Stein, parafia wybudowała dzwonnicę i ufundowała 4 dzwony. W latach 2001–2002 zadbano o artystyczny wystrój wnętrza kościoła. Wtedy także ufundowano witraże. W 2008 r. dekretem Kongregacji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów św. Teresa Benedykta od Krzyża (Edyta Stein) została ustanowiona patronką Lublińca. Ogłoszenie dokumentu miało miejsce 11 października tegoż roku w czasie uroczystej Mszy św. przy ołtarzu polowym na lublinieckim rynku11.

9. Łagiewniki Wielkie Parafia św. Jana Chrzciciela

Pierwsza wzmianka o Łagiewnikach Wielkich pochodzi z 1305 r. Mieszkańcy należeli do parafii w Lubecku. Przed 1679 r. powstał w Łagiewnikach Wielkich pierwszy drewniany kościół. Jego gruntowna przebudowa, dzieło cieśli Jana Mi- kołajczyka, miała miejsce w 1691 r. Kościół był orientowany, drewniany, o konstrukcji zrębowej, na podmurowaniu z kamienia i cegły. Nabożeństwa w kościele łagiewnickim sprawowano raz w miesiącu. Dopiero w 1938 r. rozpoczęto regularne odprawianie nabożeństw w Łagiewnikach. Zabytkowy kościół spłonął 3 października 1961 r. Z ogarniętego płomieniami kościoła zdołano uratować jedynie uszkodzoną gotycką monstrancję z XVII w. Ostał się też metalowy krzyż, który znajdował się na szczycie sygnaturki drewnianego kościoła. Obecnie krzyż ten znajduje się na kaplicy św. Józefa, którą wzniesiono jako grobowiec byłego właściciela majątku, Jarosława Jarachowskiego, zmarłego 15 lipca 1927 r. W latach 80. ubiegłego wieku kaplicą opiekowała się Agnieszka Grabińska. W 2014 r. kaplicę gruntownie odnowiono. Budowę nowego kościoła zainicjował lubliniecki wikariusz – ks. Bolesław Ko- piec, rezydujący na co dzień w Kokotku. Ze starych belek wybudowano prowizoryczny barak, w którym sprawowano nabożeństwa. Budową kierował Franciszek Musik. 30 sierpnia 1962 r. starania nad budową przejął ks. Kazimierz Jadamus, który został mianowany pierwszym lokalistą. 17 listopada 1966 r. uzyskano zgodę na budowę kościoła. Rok później Kazimierz Sołtykowski wykonał projekt nowego

11 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Teresy Benedykty od Krzyża w Lublińcu-Steblowie 1984–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Jana Chrzciciela 125 kościoła, a obliczenia statyczne i projekt konstrukcyjny opracował Franciszek Klimek. 13 marca 1968 r. rozpoczęto prace budowlane. Kierownictwo budowy przejął Alfons Pawełczyk z Lublińca. Wielkie zasługi w dziele budowy oddali sami mieszkańcy Łagiewnik z majstrem Alfonsem Wańczykiem na czele. Kościół poświęcił 19 października 1969 r. biskup katowicki Herbert Bednorz. W marcu 1971 r. lokalistą przy kościele w Łagiewnikach został mianowany ks. Arnold Och- manowicz, który razem z wiernymi doprowadził dzieło budowy kościoła do końca, patronując pracom adaptacji wnętrza wg projektu Mieczysława Króla i Egona Kwiatkowskiego. 18 grudnia 1977 r. bp Herbert Bednorz erygował w Łagiewnikach Wielkich samodzielną parafię. W 2005 r. obchodzono 700-lecie istnienia miejscowości. 8 listopada 2009 r., w 40. rocznicę poświęcenia kościoła, bp Gerard Kusz poświęcił nową dzwonnicę i 3 dzwony12.

10. Pawonków Parafia św. Katarzyny Dziewicy i Męczennicy

Według najstarszych przekazów już w 1305 r. istniał w Pawonkowie kościół. Po raz drugi wspomina się o nim w 1447 r. Był to obiekt w części drewniany (nawa), a w części murowany (prezbiterium). Jeden z dokumentów kolegiaty opolskiej z 1468 r. odnotował patronkę kościoła – św. Katarzynę. Tutejsza parafia powstała w 1550 r. Na początku XIX w. rozpoczęto budowę nowego kościoła w stylu późnoklasy- cystycznym, którego benedykcja miała miejsce w 1811 r., a uroczyste poświęcenie 22 września 1816 r. Centralne miejsce kościoła zajmuje ołtarz główny, który zdobi obraz patronki parafii. Został on namalowany w 1806 r. przez przedstawiciela znanej niemieckiej rodziny malarzy i architektów – Karola Fryderyka Helda. W 1907 r. na terenie parafii powstał klasztor Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety. Siostry elżbietanki posługiwały w parafii do 2011 r. Po plebiscycie i podziale Śląska w 1921 r. parafia Pawonków została podzielona polsko-niemiecką granicą państwową. Należące do parafii miejscowości: Dzielna, Koszwice, Łagiewniki Małe, Pietraszów, Pludry i Skrzydłowice pozostały po stronie niemieckiej. Do czasu ustanowienia kuracji w Łagiewnikach Małych mieszkańcy wspomnianych wiosek, na podstawie specjalnych przepustek, nadal uczestniczyli w nabożeństwach w swoim kościele parafialnym w Pawonkowie. Jeszcze do 1936 r.

12 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Jana Chrzciciela w Łagiewnikach Wielkich 1929–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 126 VIII Dekanat Lubliniec patronat nad parafią i kościołem sprawował, mieszkający po stronie niemieckiej, hrabia Georg von Thaer. W 1979 r. w oddalonych o 5 km od kościoła parafialnego Kośmidrach miesz- kańcy (bez wiedzy ówczesnego proboszcza oraz bez odpowiednich zezwoleń) wybudowali salkę katechetyczną. Sprawa ta spowodowała napięcie w stosunkach pomiędzy ówczesnymi władzami wojewódzkimi w Częstochowie a Kurią Diecezjal- ną w Katowicach. Dopiero osobista interwencja i przeproszenie władz wojewódz- kich przez biskupa katowickiego Herberta Bednorza doprowadziły do wydania 13 czerwca 1980 r. ex post odpowiednich zezwoleń ze strony władz świeckich. Salka katechetyczna pełni zarazem funkcję tymczasowej kaplicy. Obecnie trwa budowa nowej kaplicy w Kośmidrach pw. św. Jana Pawła II wg projektu Studia Projektowego SPART s.c. z Bytomia. Projekt wystroju wnętrza opracował architekt Łukasz Szatanek z Bytomia. 14 listopada 1992 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek poświęcił w Solarni nowy kościół filialny. W ołtarzu złożono relikwie świętych męczenników rzymskich13.

13 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Katarzyny w Pawonkowie, t. I: 1923–1989; t. II: 1993–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 IX Dekanat Pławniowice

1. Bojszów Parafia Wszystkich Świętych

Bojszów (pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1376 r.) oraz Łącza figurują w wykazie świętopietrza archidiakona opolskiego z 1447 r. Prawdo- podobnie stanowiły one osobne parafie, przynależne do dekanatu ujejskiego. Około 1598 r. parafie połączono ze sobą, a patronat nad kościołami sprawowali protestanci. W czasie wizytacji w 1679 r. oba kościoły należały do katolickiej parafii w Rachowicach, w dekanacie gliwickim. Parafię ponownie usamodziel- niono 1 lipca 1959 r. Zabytkowy kościół w Bojszowie pochodzi z początku XVI w., a jego fundatorami była rodzina Ozorowskich. W protokole wizytacyjnym z 1679 r. napisano, że „został zbudowany przed 200 laty, z drewna, na mokrym terenie”. Badania dendrochro- nologiczne wskazują na 1506 r. Kościół jest budynkiem drewnianym o konstrukcji zrębowej, na ceglanej podmurówce. W części południowo-zachodniej znajduje się wieża o konstrukcji słupowej z kruchtą w przyziemiu z 1545 r. Gruntowne przebudowy prowadzono w latach 1717–1719 i 1787. Przy wieży znajduje się przybudówka z 1947 r. z nowymi schodami na chór muzyczny, który pochodzi z XIX w. i wsparty jest na drewnianych słupach. W latach 1975–1983 wybudowano w Bojszowie nowy kościół – pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, który 12 czerwca 1983 r. poświęcił biskup opolski Alfons Nossol. Kościół wznieśli parafianie razem ze swoim proboszczem – ks. Karolem Krafczykiem. Tydzień po poświęceniu kościoła ks. proboszcz poświęcił figurę Matki Boskiej Pani Ubogich, otrzymaną z sanktuarium w Banneux (Belgia). W Łączy znajdował się jeden z najstarszych drewnianych kościołów na Górnym Śląsku – z połowy XV w., poświęcony w 1490 r. ku czci Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Kościół był orientowany, drewniany, o konstrukcji zrębowej z nie- ociosanych okrąglaków. Kilkakrotnie zmieniano wezwanie patronalne kościoła: do 1698 r. – pw. św. Marcina, następnie – pw. św. Jana Chrzciciela, a od 1929 r. – pw. Narodzenia NMP i św. Marcina. 30 stycznia 1994 r. kościół całkowicie spłonął.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 128 IX Dekanat Pławniowice

Ks. proboszcz Karol Krafczyk razem z parafianami zbudował w miejscu starego kościoła nową, murowaną świątynię pod tym samym wezwaniem, nawiązującą konstrukcją do pierwotnej budowli. Budowa trwała 4 lata. Nowy kościół poświęcił biskup gliwicki Jan Wieczorek 9 września 2000 r.1

2. Paczyna Parafia św. Marcina Biskupa

Pierwsza wzmianka o „Wojciechowej Paczynie” (inna nazwa: Paczyna Wielka) pochodzi z 1256 r. W dokumencie z 17 listopada 1319 r. wspomniany jest niejaki Franco z Jemielnicy, który był wówczas proboszczem w Paczynie. O kościele parafialnym jest także mowa w spisie świętopietrza z 1335 r. Kolejny kościół wybudowano w 1506 r. częściowo z drewna (nawa), częściowo z cegły (prezbiterium i zakrystia). Przy kościele wzniesiono drewnianą dzwonnicę, która zachowała się do dzisiaj. W czasie zawieruchy reformacyjnej Paczyna zachowała swój katolicki charakter dzięki rezydującej w Bycinie rodzinie Paczyńskich (von Tenczin). W po- łowie XVII w. Paczynę połączono z parafią w Pniowie, czyniąc pierwszą świątynię kościołem filialnym mater( adiuncta). Proboszczowie rezydujący na co dzień przy kościele w Pniowie częściej sprawowali nabożeństwa w kościele filialnym w Paczynie, aniżeli w Pniowie. Dodatkowo odpra- wiali nabożeństwa w drewnianej kaplicy pw. św. Józefa przy zamku w Bycinie, a od 1706 r. w kaplicy zamkowej pw. Trójcy Świętej. W 1773 r. zmieniono nazwę parafii na Paczyna Wielka. W latach 1864–1866 ks. proboszcz Spyra wybudował w Paczynie nowe probostwo. 27 kwietnia 1931 r. odprawiono ostatnie nabożeństwo w starym kościele, który (za zezwoleniem władz świeckich i kościelnych) został rozebrany. Na jego miejscu wybudowano nową świątynię wg projektu architekta Theodora Ehla z Bytomia. Dzięki ofiarności wiernych i zaangażowaniu ks. proboszcza Karo- la Schittko, prace ukończono w krótkim czasie. Kościół jest trójnawową bazyliką o wąskich nawach bocznych i płytkim prezbiterium, zamkniętym półkolistą absydą. Do nowej świątyni przeniesiono część wyposażenia starego kościoła. 8 listopada 1931 r. kard. Adolf Bertram poświęcił kościół. W 1975 r. biskup opolski Franciszek Jop zezwolił misjonarzom klaretynom, którzy od 1949 r. posiadali tutaj swój dom zakonny i pomagali w duszpasterstwie, na oficjalne przejęcie parafii.

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Wszystkich Świętych w Bojszowie 1959–. Bibliografia:M. Kornecki, Kościół drewniany pw. Narodzenia NMP w Łączy: wczoraj – dziś – jutro, Kraków 1994; K. Krawczyk, Z dziejów parafii Bojszów, Bojszów 2006; B. Kubit (oprac.), Bojszów – dawny kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych, okolicznościowy folder wydany z okazji X Gliwic- kich Dni Dziedzictwa Kulturowego (15–16.09.2012), Gliwice 2012; G. Ruszczyk, Kościoły na Śląsku z XV i początku XVI w. (Bojszów, Gliwice, Księży Las, Łaziska, Łącza, Poniszowice), Warszawa 2012.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny 129

W kaplicy zamkowej w Bycinie sprawowano nabożeństwa do 1817 r. W póź- niejszych latach w zamku rezydowała protestancka rodzina książąt von Hohen- lohe-Öhringen. Pod koniec 1945 r. mieszkańcy Byciny przeprowadzili na własny koszt remont kaplicy, a 14 lutego 1946 r. proboszcz z Paczyny dokonał jej pobłogo- sławienia. Stosowna zgoda na sprawowanie nabożeństw w kaplicy została wydana przez kurię Administracji Apostolskiej w Opolu 26 października 1950 r. W 1990 r. ks. proboszcz Piotr Żok CMF razem z parafianami przystąpił do budowy nowego kościoła. Działkę pod budowę ofiarowali Helmut i Barbara Bomba oraz Rajmund Konieczny. Dokumentację, kosztorys i projekt opracował architekt Janusz Iworek z Krakowa. Budowę kościoła rozpoczęto w marcu 1993 r. 25 września 1993 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek poświęcił kamień węgielny pod budowę. Tego samego roku zamknięto kaplicę zamkową, a jej wyposażenie przeniesiono ze zdewastowanego i grożącego zawaleniem pałacu do tymczasowego pomieszczenia przy nowo powsta- jącym kościele. 2 września 2000 r. bp Gerard Kusz dokonał uroczystego poświęcenia kościoła filialnego pw. Trójcy Świętej w Bycinie2.

3. Pławniowice Parafia Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1317 r., a druga z dokumentu z 1364 r., w którym figuruje nazwisko Marcusa de Plawniowitz jako właściciela okolicznych terenów. W 1737 r. tutejsze dobra rycerskie zakupił Franz Wolfgang von Stechow – pierwszy starosta powiatu gliwicko-toszeckiego po zajęciu Śląska przez Prusy. W 1798 r. majątek przejęła rodzina von Ballestrem3. Pod patronatem hrabiego Franza II von Ballestrema w latach 1882–1885 wybudowano wspaniały pałac w miejscu wcześniejszego – zbudowanego w 1737 r. Autorem przebudowy był Konstantin Heidenreich z Kopic k. Grodkowa. Pałac jest trójskrzydłową budowlą i prezentuje styl neomanieryzmu niderlandzkiego. W skrzydle południowym pałacu znajduje się kaplica pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, która została poświęcona 15 października 1885 r. Dzięki zabiegom hrabiego, wierni z Pławniowic należący do parafii Rudno mogli wypełniać swoje praktyki religijne w przypałacowej ka-

2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Marcina w Paczynie, t. I: 1945–2002; t. II: 2005–. Bibliografia: K.O. Kałuża, Dzieje parafii św. Marcina w Paczynie w latach 1274–2000, Warszawa 2002; P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki w latach 1618–1740. Kościelne dzieje Toszka, Pyskowic i okolic w czasach reformy Kościoła katolickiego na Śląsku, Gliwice 2009. 3 Historię rodziny Ballestremów, magnatów przemysłowych Górnego Śląska, opisał Rafał Kowal- ski w książce: Dzieje rodu hrabiów von Ballestrem na Górnym Śląsku w latach 1798–1945, Ruda Śląska 1998. Por. G. Marek, Pałac pławniowicki i jego dawni dziedzice, ZG 23 (1994), s. 21–34; B. Skrzypek, T. Kiełkowski, P. Pomykalski, Górnośląscy potentaci – dziedzictwo Ballestremów, Gliwice 2008.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 130 IX Dekanat Pławniowice plicy, przy której posługiwał kapelan rodziny hrabiowskiej. W 1941 r. przy kaplicy ustanowiono kurację. Na początku 1945 r. rodzina Ballestremów zmuszona została do opuszczenia pałacu. Opiekę nad kaplicą sprawował kapelan – ks. Franciszek Pawlar, który swoje wojenne wspomnienia opisał w Dzienniku (opublikowanym w 2015 r.)4. Przez krótki okres stacjonował tutaj marszałek Iwan Koniew. Po wojnie obiekt przekazany został do dyspozycji władz kościelnych. Powstałej parafii przydzielono południowe skrzy- dło pałacu wraz z kaplicą. Od sierpnia 1946 r. do stycznia 1949 r. parafią zarządzali ojcowie kapucyni z prowincji krakowskiej. W latach 1949–1975 w Pławniowicach pracowali księża diecezjalni, a od sierpnia 1975 r. do stycznia 1978 r. ojcowie augustianie. W styczniu 1978 r. parafię ponownie objęli księża diecezjalni. Resztę pomieszczeń pałacowych przeznaczono w 1945 r. na klasztor dla przesiedlonych ze Lwowa sióstr Benedyktynek od Nieustającej Adoracji Najświętszego Sakramentu, które przebywały tu do 1976 r. W tym samym roku obiekt przejęli augustianie, mieszkając tu przez dwa lata. Oprócz klasztoru i parafii w pałacu mieściły się cza- sowo biura administracji spółdzielni rolnej. Obiekt, zmieniając często mieszkańców i przeznaczenie, ulegał szybko zniszczeniu. Od 1978 r. gospodarzem kompleksu pałacowo-parkowego stała się diecezja opolska, przeznaczając go na diecezjalny dom rekolekcyjny. W 1992 r. obiekt stał się własnością diecezji gliwickiej, zacho- wując funkcję domu rekolekcyjnego. Jesienią 1993 r. rozpoczęto kapitalny remont obiektu, który zaczął pełnić funkcję Ośrodka Edukacyjno-Formacyjnego Diecezji Gliwickiej5.

4. Poniszowice Parafia Narodzenia św. Jana Chrzciciela i Matki Boskiej Częstochowskiej

Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowano w 1223 r. Początkowo nazywano ją „Pomniszowice” od nazwy osobowej „Pomnisz”. W okresie nowożytnym istniała tutaj kuźnia żelaza. Na północny zachód od wioski natrafiono na ślady odkrywkowej kopalni rud ołowiu. Parafia pod względem terytorialnym nie uległa zmianie w ciągu dziejów. Początkowo była najprawdopodobniej filią parafii w Ujeździe. Według kroniki parafialnej pierwszy kościół w Poniszowicach mieszkańcy postawili w 1175 r. Zniszczony przez nawałnicę w 1399 r., został odbudowany w 1404 r. z zachowaniem pozostałości pierwotnej budowli. Badania georadarowe,

4 L. Jodliński (red.), Dziennik księdza Franza Pawlara. Górny Śląsk w 1945 r. Opis pewnego czasu, Kotórz Mały – Opole 2015. 5 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Pławniowicach 1945–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Narodzenia św. Jana Chrzciciela i Matki Boskiej Częstochowskiej 131 które przeprowadził w 2010 r. Wiesław Nawrocki z Krakowa, wskazują, że niezmienione zostało prezbiterium. Poświęcenia odbudowanego kościoła dokonano 11 października 1499 r. Budynek jest orientowany, zbudowany z drewna modrzewiowego, o konstrukcji zrębowej na podmurówce kamiennej. Usytuowany jest na wzgórzu i otoczony murem z kamienia, który zbudowano w latach 1830–1837 i w 1865 r. W 1650 r. dobudowano kaplicę boczną pw. św. Józefa, ufundowaną przez Franciszka Rogoyskiego ze Słupska (obecnie istniejąca kaplica boczna jest jej wierną rekonstrukcją, wykonaną podczas remontu w 2012 r.), zaś w 1852 r. wzniesiono lożę kolatorską, ufundowaną przez Aleksandra Zawadzkiego. Przebudowy i gruntowne remonty kościoła miały miejsce w latach: 1775 (dobudowanie sobót), 1834–1835, 1844, 1908, 1914 i 1980–1982. Ostatni remont konstrukcji oraz dachu kościoła odbył się w latach 2011–2014. Niedawno pojawiła się hipoteza, że miejscowy kościół, w swojej najstarszej konstrukcji pochodzący z początku XV w., może być najstarszym drewnianym kościołem na Śląsku. Oddzielną dzwonnicę zbudowano w 1520 r. Na wiązaniu dachowym widoczny jest rok 1570, zaś nad wejściem na belce wyryto rok 1520. W izbicy wieży zawieszone są aż 4 dzwony. Najstarszy dzwon, o imieniu „Słowo Pańskie”, pochodzi z 1536 r. i waży 200 kg. Gruntownej renowacji wieży dokonano w 1908 r. Dzwonnica w Poni- szowicach należy do największych i najstarszych tego typu budowli w kraju. W celu ratowania tej unikalnej konstrukcji w 2016 r. wykonano zabieg jej prostowania i stabilizacji fundamentu. Wewnątrz kościoła w ołtarzu głównym z 1655 r. znajduje się obraz Matki Bo- skiej Częstochowskiej, który zastąpił znajdujący się tam pierwotnie obraz patrona parafii – św. Jana Chrzciciela z 1700 r. Obraz przyniesiono z Jasnej Góry w 1840 r. jako wotum wdzięczności parafian za ocalenie w czasie zarazy i głodu. W związku z tym wydarzeniem od 1979 r. w parafii obchodzi się drugi odpust – Matki Boskiej Częstochowskiej (26 sierpnia). Wczesnobarokowe ołtarze boczne (z 1653 r.) poświę- cone są Zmartwychwstaniu Pańskiemu i św. Barbarze. Konserwację wyposażenia wykonali w latach 1982–1984 Kazimiera i Kazimierz Wajdowie z Krakowa. Ołtarze boczne ponownie konserwował w 2010 r. Marek Barski z Nysy, a w 2013 r. Damian Wyleżoł z Zabrza odrestaurował zabytkowe organy w kościele6.

6 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Narodzenia św. Jana Chrzciciela i Matki Boskiej Częstochowskiej w Poniszowicach 1945–. Bibliografia: G. Ruszczyk, Kościoły na Śląsku z XV i początku XVI w.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 132 IX Dekanat Pławniowice

5. Rachowice Parafia Trójcy Świętej

Rachowice po raz pierwszy wymieniono w tzw. rejestrze ujejskim w 1305 r. jako wieś lokowaną na prawie niemieckim. Wioska w XIV i XV w. należała do górnoślą- skiego rodu rycerskiego Bierawów. W 1475 r. Mikołaj Bierawa sprzedał dwór i wieś Rachowice rycerzowi Christofowi Dziecko. Od 1571 r. właścicielami dóbr byli Lari- schowie, następnie Jeremiasz Orzeski von Syrin, a w latach 1625–1711 rodzina Holych, herbu Bróg. W 1730 r. dobra rachowickie stały się częścią wielkiej własności hrabiów von Hoditz, panów na Sośnicowicach. W styczniu 1945 r. żołnierze radzieccy spalili budynek plebanii razem z całą dokumentacją i księgami metrykalnymi. Kościół pw. Trójcy Świętej prawdopodobnie istniał już w 1305 r. Wyraźnie jest o nim mowa w latach 1376 i 1447. Najstarszą częścią jest murowane gotyckie prezbiterium z zakrystią, pochodzące z przełomu XV i XVI w. Gruntownej restauracji tejże części dokonano w latach 1667–1668. Drewnianą nawę kościoła wzniesiono w 1668 r. Pierwotnie wolno stojąca wieża znajdowała się na cmentarzu. W latach 1679–1688 zastąpiono ją nową, dostawioną do nawy kościoła. Gdy ta spłonęła w 1705 r., w latach 1780–1790 wybudowano nową, istniejącą do dziś. Kościół od- nawiano i remontowano w latach 1902, 1938 oraz 1945–1957 – po uszkodzeniach w czasie wojny. Ostatnią restaurację kościół zawdzięcza ks. proboszczowi Jerze- mu Pudełce oraz swoim parafianom. W 1998 r. odrestaurowano ołtarz główny, a w 2001 r. ołtarz boczny Matki Boskiej Bolesnej. W 2009 r. kościół wyposażono w nowe organy o trakturze mechanicznej wg projektu prof. Juliana Gembalskiego. W latach 2013–2015 dokonano kapitalnego remontu drewnianej konstrukcji ścian i dachu kościoła wraz z wymianą gontów zewnętrznych. Niedaleko kościoła znajduje się wybudowana przed II wojną światową grota lourdzka, miejsce spotkań dawnego bractwa strzeleckiego. Do parafii należy także drewniany kościół filialny w Sierakowicach pw. św. Ka- tarzyny Aleksandryjskiej, wzmiankowany po raz pierwszy w 1447 r. Sierakowice przed 1679 r. utraciły swoją kościelną samodzielność. Obecny drewniany kościół pochodzi z 1675 r. Ponieważ patronem wioski była protestancka rodzina Trachów, wierni sami wznieśli świątynię, co może tłumaczyć genezę wystroju jej wnętrza. Jej budowniczym był cieśla Józef Jozek. Kościół jest budowlą orientowaną, drewnianą o konstrukcji zrębowej, otoczony sobotami, z wieżą konstrukcji słupowej, na po- dmurówce ceglanej. W 2001 r. odkryto we wnętrzu kościoła figuralne polichromie z XVII w., zamalowane w późniejszym okresie. W 2002 r. poddano gruntownej renowacji ołtarz główny. Renowacja całego kościoła i polichromii trwała do 2010 r. Malowidła, dzieło malarza Jana Ignatiuka z Olesna, stanowią wspaniały przykład ówczesnej Biblii pauperum – ewangelicznej katechezy dla prostego ludu. Wszystkie

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Mikołaja 133 prace konserwatorskie we wnętrzu świątyni wykonał zespół pod kierownictwem Marka Barskiego z Nysy. W 2011 r. kościół wyposażono w nowe organy (wg projektu prof. J. Gembalskiego), a w 2016 r. wykonano I etap planowanego remontu konstrukcji kościoła, obejmujący remont kruchty wieży i przedsionka wraz z wy- mianą gontów7.

6. Rudno Parafia św. Mikołaja

Początek istnienia miejscowości datuje się na 1228 r., a jej nazwa wskazuje na wy- stępowanie w okolicy rud darniowych. Zgodnie z dokumentem łabędzkim z 1317 r. (znanym z odpisu z XV w.), mówiącym o powinnościach parafialnych sprzed 100 lat, również i ta miejscowość datować może początki swojego istnienia na 1217 r. Rudno należało początkowo do parafii Wniebowzięcia NMP w Łabędach. Po raz pierwszy o kościele parafialnym w Rudnie jest mowa w spisie świętopietrza z 1447 r. Do parafii należały miejscowości: Taciszów (do 1934 r.), Rudziniec Gliwicki z zabytkowym kościołem z XV w. (do 1936 r.) oraz Pławniowice z kaplicą zamkową rodziny von Ballestrem (do 1941 r.). W centrum Rudna stał drewniany kościół z drugiej połowy XV w., otoczony cmentarzem. W marcu 1922 r. stary kościół rozebrano i w kwietniu tego samego roku, pod przewodnictwem ks. proboszcza Jana Michalca († 1956 r.), rozpoczęto budowę obecnego, murowanego, neobarokowego kościoła. 18 maja 1922 r. został wmurowany kamień węgielny. W grudniu tego samego roku jedna część dachu była już gotowa, a resztę zabezpieczono prowizorycznym przykryciem. W kwietniu 1923 r. rozpoczęto dalsze prace, które w sierpniu, z powodu galopującej inflacji, musiano zakończyć w stanie surowym. 23 września 1923 r. kościół pobłogosławił ks. dziekan Jan Michalec, a uroczyście poświęcił kard. Adolf Bertram 4 paździer- nika 1923 r. W Muzeum Diecezjalnym w Opolu zdeponowano ornat z XVII w., przedstawiający Chrystusa na krzyżu i trzy niewiasty, oraz cztery XVI-wieczne figury z drewna lipowego, przedstawiające Matkę Boską z Dzieciątkiem (2 figury), św. Mikołaja i św. Katarzynę. W 1993 r. przeprowadzono renowację kościoła. W 1994 i 1996 r. odnowiono organy, a w 1995 r. wieżę i elewację kościoła, nadając obiektowi nową kolory- stykę. W latach 2002–2007 dokonano kapitalnego remontu plebanii. W 2007 r. kościół został wpisany do rejestru zabytków województwa śląskiego i określony

7 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Trójcy Świętej w Rachowicach 1946–. Bibliografia: K. Krawczyk, Z dziejów parafii Bojszów; J. Pudełko, Uroczystość błogosławieństwa nowych organów w Rachowicach, Gliwice 2009.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 134 IX Dekanat Pławniowice jako jeden z ładniejszych kościołów neobarokowych na terenie województwa. W 2010 r. w ramach remontu elewacji przywrócono jej pierwotną kolorystykę, a także wymieniono pokrycie dachu kościoła. Rok później wzmocniono fundamenty kościoła, a w latach 2015–2016 odnowiono jego wnętrze, odkrywając zamalowane freski wraz z zabytkowymi ornamentami, oraz odrestaurowano ołtarz główny poświęcony św. Mikołajowi. Przy kościele znajduje się krypta grobowa hrabiowskiej rodziny von Ballestrem. Obecne ogrodzenie kościoła wykonano w latach 2012–20158.

7. Taciszów Parafia św. Józefa Robotnika

Gliwickie parafie po I wojnie światowej poszukiwały ośrodka za miastem dla Katolickiego Stowarzyszenia Robotników. W miejscu tym planowano organizowanie rekolekcji i dni skupienia dla robotników i ich rodzin, bezpłatnych szkoleń dla bezrobotnych oraz kolonii wakacyjnych dla dzieci. W 1930 r. parafia Wszystkich Świętych w Gliwicach pośredniczyła w zakupie domu w Taciszowie, który wyre- montowano na potrzeby domu rekolekcyjnego. Z dawnej stodoły urządzono kaplicę, którą poświęcono św. Józefowi Robotnikowi. 8 grudnia 1932 r. kaplicę pobłogosławił ks. dziekan Jan Michalec z Rudna. W tym samym roku ośrodek i kościół powierzono opiece ks. Jerzego Jonienca, który zorganizował w Taciszowie nowoczesny ośrodek duszpasterstwa młodzieży. W 1934 r. erygowano przy kościele lokalię obejmującą Taciszów i Kleszczów. Przez 8 lat ordynariat arcybiskupi we Wrocławiu czynił starania o zezwolenie władz świeckich na erygowanie kuracji, czemu sprzeciwiał się ówczesny starosta gliwicki. Po uzyskaniu odpowiednich zezwoleń, kard. Adolf Bertram dekretem z 1 kwietnia 1942 r. erygował w Taciszowie kurację św. Józefa, wydzielając jej terytorium z parafii w Rudnie oraz z parafii Wniebowzięcia NMP w Łabędach. W 1937 r. kuracja nabyła w Kleszczowie teren pod przyszły cmentarz, który poświęcono 8 sierpnia tegoż roku. W latach 1947–1951 parafią administrowali kapucyni, a w sierpniu 1951 r. parafię przejęli kamilianie. W tutejszym klasztorze mieści się także nowicjat zakonu. W 1982 r. przy XIX-wiecznej kaplicy w Kleszczowie wybudowano nowy kościół, który 20 listopada 1986 r. poświęcono Matce Boskiej Różańcowej9.

8 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Mikołaja w Rudnie 1946–. Biblio- grafia: J. Michaletz, Pfarrgemeinde Braunbach, Gleiwitz 1937. 9 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Józefa Robotnika w Taciszowie, t. I: 1934–1941; t. II: 1946–. Bibliografia: P. Pyrchała, Ks. prałat Jerzy Jonienc (1902–1989), Zabrze – Katowice 2013, s. 9–18.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 X Dekanat Pyskowice

1. Kamieniec Parafia Narodzenia św. Jana Chrzciciela

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1305 r. Wydaje się jednak, że usytuowanie wioski na niewielkim wzniesieniu, tuż przy rzece Dramie, a jedno- cześnie na szlaku prowadzącym z Krakowa przez Bytom i Koźle do Wrocławia (tzw. via regia), stanowiło dogodną lokalizację na istnienie wczesnośredniowiecznej strażnicy lub stanicy. Pierwsza wzmianka o parafii w Kamieńcu pochodzi z 1451 r. W dokumencie kanonika katedralnego Pawła z Krakowa z 7 czerwca tegoż roku znajduje się zapis mówiący o śmierci proboszcza Mikołaja z „Kamyenz”. W czasie wizytacji parafii w 1679 r. zapisano, że kościół w Kamieńcu poświę- cono w 1413 r. Według historyków sztuki początków obecnego kościoła należy się doszukiwać ok. 1487 r. W latach 1498–1499 mieszkańcy w Księżym Lesie zbudowali kościół pw. św. Michała Archanioła, nie wiadomo jednak, czy dla kościoła tego był przydzielony samodzielny proboszcz, jak wskazywałby spis świętopietrza z 1447 r. Około 1570 r. oba kościoły znalazły się w rękach protestanckich. Pozostałością po tamtych czasach jest wmurowany w ścianę prezbiterium nagrobek dwojga dzieci z rodziny Sedlnickich: Jana (zmarłego w 1573 r.) i Małgorzaty (zmarłej dziesięć lat później). Na początku XVII w. Kamieniec, Karchowice i Księży Las zostały przyłą- czone do luterańskiej parafii w Zbrosławicach. W 1629 r. parafia w Kamieńcu stała się znów katolicka. Kościół parafialny poddano gruntownym remontom w latach 1860–1870, 1939 i po pożarze w 1986 r. W 1905 r. kościół w Księżym Lesie powięk- szono o murowane wejście. W 2015 r. wykonano remont drewnianej konstrukcji elewacji południowej kościoła, w ramach którego konieczna okazała się całkowita rekonstrukcja bocznej kaplicy z XVIII w. Budynek plebanii został wybudowany w latach 1883–1889 przez mistrza budowlanego P. Wathlera z Pyskowic. Od końca XVII w. w Kamieńcu znajdował się niewielki przytułek dla biednych. W 1901 r. hrabia Rudolf Strachwitz ufundował prywatny szpital (Rudolf-Spital), do którego sprowadzono siostry boromeuszki z Trzebnicy.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 136 X Dekanat Pyskowice

Na terenie parafii znajduje się XVIII-wieczny pałac, dawna własność rodów Strachwitz i Stolberg. Istniejąca w nim kaplica pw. Narodzenia Bożego pochodzi z czasów przebudowy pałacu z inicjatywy hr. Stolberga w 1910 r. Pełniła swą sakralną funkcję do dnia wybuchu II wojny światowej, kiedy to pałac zajęli naziści. Po wy- zwoleniu kaplica popadła w ruinę. Ogołocona z wyposażenia, przez szereg lat służyła jako magazyn. Obecnie w pałacu mieści się Ośrodek Leczniczo-Rehabilitacyjny dla Dzieci, w którym leczeni są mali pacjenci ze schorzeniami dróg oddechowych. Z inicjatywy dyrektor Ośrodka, Grażyny Osińskiej, i Kurii Diecezjalnej w Gliwicach w 2004 r. powstał projekt aranżacji zabytkowego wnętrza kaplicy, autorstwa Anny Szadkowskiej, zrealizowany przez pracownię Mariusza Urbańczyka z Piasku. Po 66 latach kaplica została przywrócona do kultu Bożego. Aktu poświęcenia kaplicy dokonał bp Gerard Kusz 26 października 2005 r.1

2. Karchowice Parafia św. Katarzyny Aleksandryjskiej

Miejscowość Karchowice po raz pierwszy wzmiankowana jest w dokumencie z 1256 r. jako wieś należąca do parafii w Pyskowicach. Karchowice jako samodzielna parafia figuruje w spisie świętopietrza z 1447 r. Od 1490 r., ze względu na ubóstwo proboszcza z Ziemięcic, Karchowice wraz z Jaśkowicami i Boniowicami przyłą- czono do Ziemięcic. W okresie reformacji (w 1586 r.) luteranka Katarzyna Kokorz uczyniła stosowną fundację dla kościoła w Karchowicach w zamian za zabrane pola, przyłączając kościół do luterańskiej parafii w Kamieńcu. Na początku XVII w. parafia w Kamieńcu została złączona ze Zbrosławicami. Po ponownym przejęciu kościołów przez katolików, w 1629 r., świątynia w Karchowicach stała się kościołem filialnym parafii w Ziemięcicach, do której w 1640 r. przyłączono wioskę Zawadę. 1 lutego 1942 r. Karchowice i Zawadę odłączono od Ziemięcic, ustanawiając przy karchowickim kościele samodzielną parafię. Obecny, późnogotycki, orientowany, murowany z kamienia łamanego kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej zbudowano około 1500 r. Kościół przebudowano po 1697 r., a w latach 1800–1801 dobudowano do kościoła wieżę z fundacji barona von Sobottendorf-Lortzendorfa – właściciela Zawady. Częściowa zmiana wyposażenia wnętrza to owoc prac remontowych z 1902 r. Kościół i nowy ołtarz poświęcił bp Wacław Wycisk z Opola 16 września 1979 r.

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Jana Chrzciciela w Kamieńcu 1945–. Bibliografia: P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki w latach 1618–1740. Kościelne dzieje Toszka, Pyskowic i okolic w czasach reformy Kościoła katolickiego na Śląsku, Gliwice 2009; tenże, Duszpa- sterze parafii Narodzenia św. Jana Chrzciciela w Kamieńcu (1629–2001), RTSO 33 (2013), s. 83–102.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny 137

W 2007 r. w wyniku badań odkrywkowych odnaleziono we wnętrzu kościoła późnogotyckie freski, które datowane są na koniec XV lub początek XVI w. Kon- serwację malowideł wykonali w latach 2007–2010 Agnieszka i Tomasz Trzosowie z Tychów. Są oni również autorami konserwacji XVIII-wiecznego wyposażenia świątyni: ołtarza głównego, ołtarzy bocznych oraz ambony (2012–2016). W 2013 r. przebudowano i wyposażono prezbiterium w nowy ołtarz posoborowy i ambonkę wg projektu Sławomira Kaczorowskiego. Znajdujący się na terenie parafii kościół pw. św. Marka Ewangelisty w Zawadzie pochodzi z 1851 r., który wybudowano w miejscu poprzedniego, drewnianego kościo- ła z przełomu XVI i XVII w. Kościołem opiekowali się pyskowiccy proboszczowie, urządzając co roku wotywną procesję na dzień św. Marka. Budowniczym kaplicy był proboszcz z Pyskowic – ks. Adrian Włodarski, późniejszy biskup sufragan wro- cławski. Kościół przez wiele lat służył jako miejsce pątnicze, zwłaszcza w uroczystość św. Marka i dni krzyżowe. Ostatnia gruntowna renowacja została przeprowadzona w 1995 r. W 2011 r. do kościoła dobudowano zakrystię. W 2016 r. ufundowano nowe witraże ze scenami figuralnymi z Ewangelii św. Marka2.

3. Kopienica Łubie Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Od dawna losy wsi Łubie i Kopienica przeplatały się. Po raz pierwszy Łubie wzmiankowane jest w 1256 r., a Kopienica w tzw. rejestrze ujejskim – w 1305 r. Pierwszy zapis o parafii, której patronami byli święci Piotr i Paweł, pochodzi z dokumentu z 1337 r., w którym wymieniony został proboszcz Mikołaj „de Copinik”. W latach 70. XV w. Łubie należało do rodu Blachów, którzy ulegli protestantyzacji. Katolicki charakter parafia zachowała dzięki rodzinie Ottieslawów – właścicieli Kopienicy. Zachowany rejestr metrykalny z początku XVII w. potwierdza trwanie parafian przy katolickiej wierze. W 1830 r. Łubie Górne nabył John Baildon – szkocki hutnik, przemysłowiec i inżynier, uważany za ojca współczesnego hutnictwa żelaza. Po jego śmierci majątek przypadł najmłodszemu synowi, Arthurowi Baildonowi, który angażował się w fundacji na rzecz Wydziału Medycznego Uniwersytetu Fry- deryka Wilhelma we Wrocławiu w zakresie nowatorskich badań onkologicznych. Z jego polecenia wybudowano także obecny pałac (1869 r.), przebudowany na po- czątku XX w. przez Ernsta Haigera. Jedną z pierwszych ofiar II wojny światowej był mieszkaniec Łubia, były powstaniec śląski, 43-letni Franciszek Honiok. 30 sierpnia

2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Kar- chowicach 1946–. Bibliografia: P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 138 X Dekanat Pyskowice

1939 r. Gestapo aresztowało go i zamordowanego porzuciło w mundurze polskiego żołnierza w czasie słynnej prowokacji w gliwickiej radiostacji. Murowane fragmenty kościoła parafialnego, które zachowały się do dnia dzisiejszego, pochodzą z XVI w. Według legendy pierwotny kościół miano wybudować w bliskim sąsiedztwie dworu w Kopienicy, jednakże drewno składowane na jego budowę nocą znikało z placu budowy i znajdowało się w miejscu obecnego kościoła. Kiedy po raz trzeci przenoszono budulec do Kopienicy, robotnikom ukazała się Matka Boska, która oznajmiła, że właśnie w tym miejscu ma powstać świątynia. Pozostałością po starym kościele jest portal kamienny z napisem: „JOACHIMUS MYSZKOWSKI (…) PAROCHUS KOPEN. ANNO D. 1613”. Od 1687 r. kościół nosi wezwanie Narodzenia NMP. W 1727 r. kościół strawił pożar. Jego gruntowna przebudowa miała miejsce w latach 1730–1739 z fundacji Mikołaja i Marii Zuzanny Ottieslawów. W 1743 r. runęła murowana wieża. Po roku kościół otrzymał nową wieżę i obecną fasadę z fundacji Marii Zuzanny Ottieslaw. W 1947 r. – na skutek pożaru – kościół został znacznie uszkodzony. Gruntowne restauracje kościoła przeprowadzono w latach 1948 i 19763.

4. Miedary Parafia św. Floriana

Gromada Miedary razem z osiedlem Kopanina liczyła w 1908 r. około 720 miesz- kańców i należała do parafii Zbrosławice, oddalonej o ok. 6 km. W 1908 r. proboszcz Zbrosławic – ks. Florian Sobota – rozpoczął starania mające na celu budowę kościoła w Miedarach. Teren pod budowę ofiarowali gospodarze: Jan Gryc i Paweł Krafczyk. Połowę kosztów budowy pokryli magnaci: hrabia Lazarius IV Henckel von Don- nersmarck, baron Friedrich Wilhelm von Limburg-Stirum oraz rolnik Franciszek Lukosz, który ofiarował na budowę prawie cały swój majątek (4500 marek). Zezwo- lenie na budowę otrzymano 9 lipca 1910 r. Kamień węgielny pod budowę poświęcił proboszcz Zbrosławic 15 sierpnia tegoż roku. Budowniczymi kościoła byli Karol Korbss i Edmund Dziuba z Tarnowskich Gór. Ks. Sobota pobłogosławił kościół 22 października 1911 r. 1 marca 1914 r. ustanowiono przy kościele placówkę duszpasterską, nadal zwią- zaną z macierzystą parafią. W 1931 r. ks. Sobota zwrócił się do ordynariatu arcybi- skupiego we Wrocławiu z prośbą o usamodzielnienie placówki. Po licznych rozmo-

3 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Narodzenia NMP w Kopienicy Łubiu 1946–. Bibliografia: S. Łysik, Polskie metryki z parafii Kopienica z lat 1607–1611, SSHT 3 (1970), s. 205–242; P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki; Z. Pierszalik, Z dawnych dziejów Łubia i Ko- pienicy, Wieszowa 2010; Z. Pierszalik, K. Kudlek, Odnaleziona księga metrykalna kopienickiego kościoła, RMwG, t. XXV (2014), s. 373–395.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Matki Boskiej Nieustającej Pomocy 139 wach, kard. Adolf Bertram pismem z 7 kwietnia 1932 r. powierzył duszpasterstwo Misjonarzom Synom Niepokalanego Serca Maryi (klaretynom). Uroczyste objęcie parafii miało miejsce 12 maja 1932 r. Na budynek probostwa zaadaptowano budynek starej szkoły, którą ofiarował parafii hrabia Lazarius V Henckel von Donnersmarck. Przez wiele lat funkcję przełożonego sprawował o. superior Jan Mehl CMF. 8 maja 2011 r. obchodzono 100. rocznicę poświęcenia kościoła z udziałem biskupa gliwickiego Jana Wieczorka. Na terenie parafii, w miejscowości Laryszów, znajduje się XIX-wieczna kaplica, nosząca od czasu remontu w 1992 r. wezwanie Najświętszej Maryi Panny Kró- lowej Anielskiej. Teren pod jej budowę podarował w 1865 r. gospodarz P. Beitz. W ołtarzu złożone są relikwie św. Januarego Biskupa i Męczennika. Od 1992 r. w pierwszą niedzielę sierpnia obchodzony jest tutaj odpust4.

5. Pyskowice Parafia Matki Boskiej Nieustającej Pomocy

Parafia Matki Boskiej Nieustającej Pomocy została erygowana dekretem biskupa gliwickiego Jana Wieczorka 5 września 1993 r. Erygowanie parafii było poprzedzone postępowaniem regulacyjnym, mającym na celu przywrócenie parafii św. Mikołaja w Pyskowicach prawa własności do nieruchomości położonej przy ul. Kolejowej 10. Terytorium parafii zostało wyodrębnione z parafii św. Mikołaja w Pyskowicach i obejmuje południową część Pyskowic (m.in. dawne Zaolszany Proboszczowskie) oraz Dzierżno. Administratorem nowej parafii został ks. Zbigniew Wnękowicz. 4 września 1993 r. bp Jan Wieczorek poświęcił kaplicę-barak, która na czas budowy służyła do sprawowania nabożeństw. 31 sierpnia 1994 r. rozpoczęto budowę kościoła wg projektu architektów: Henryka Górczyńskiego i Sławomira Kaczorowskiego. Budowę nadzorowali inżynierowie: Engelbert Czempik i Rudolf Kuczmera. 26 maja 1995 r. bp Jan Wieczorek oraz bp Ambroży Djoliba z Togo wmurowali kamień węgielny. Pierwszą Mszę św. sprawowano w kościele w pasterkę 1997 r. (ce- lebrował ją również biskup gliwicki). W czasie pielgrzymki Jana Pawła II do naszej diecezji zostały poświęcone trzy dzwony: „Jan Paweł II”, „Katarzyna” i „Grzegorz”, ufundowane przez byłych i obecnych parafian. Uwieńczeniem budowy było uroczyste poświęcenie kościoła, którego dokonał bp Jan Wieczorek 8 października 2000 r. Przy parafii funkcjonują: parafialna Caritas, hospicjum domowe, prowadzone przez

4 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Floriana w Miedarach 1946–. Bibliografia: H. Niestrój, Miedary – monografia miejscowości do 1945 r., Opole 2000.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 140 X Dekanat Pyskowice

Stowarzyszenie Przyjaciół Chorych „Hospicjum w Pyskowicach”, oraz świetlica socjoterapeutyczna dla dzieci5.

6. Pyskowice Parafia św. Mikołaja

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1254 r. W dokumencie z 26 czerwca 1256 r. zapisano, że fundatorami pierwszego kościoła byli dwaj synowie rycerza Pisko (stąd zapewne wywodzi się nazwa miasta Pyskowice) – Lutosat i Lo- nek. Ponieważ koszty jego wybudowania okazały się zbyt wysokie, rycerze prosili bpa Tomasza, aby zezwolił na powiększenie dochodów kościoła z okolicznych wsi: Karchowic, Łubia, Paczyny, Paczynki i Pniowa. Początkowo kościół poświęcony był opiece św. Pawła. W latach 1447–1450 pierwotny kościół zastąpiono nowym, gotyckim, a za patrona obrano św. Mikołaja. Pierwsza wzmianka o szpitalnej kaplicy św. Stanisława pochodzi z 1446 r. Miasto skutecznie konkurowało z po- bliskimi Gliwicami i Bytomiem, dorównując im swoją wielkością oraz liczbą rzemieślników. Absolwentem miejscowej szkoły parafialnej był Paweł z Pyskowic († 1470) – profesor Akademii Krakowskiej i autor dzieła De conceptione benedictae Virginis Mariae. W latach 1560–1629 kościół był własnością protestantów, a w czasie wojny trzydziestoletniej dwukrotnie padał ofiarą pożarów: w 1622 i 1626 r. Prowizo- rycznej odbudowy dokonano w 1627 r. 3 kwietnia 1629 r. o. Wolfgang Cyganeus SJ z Wiednia rozpoczął w mieście głoszenie rekolekcji, po których mieszczanie wrócili na katolicyzm. Bardzo często tutejsi proboszczowie obierani byli dzieka- nami rozległego dekanatu toszeckiego. W 1738 r. kard. Filip Sinzendorf ustanowił nowy dekanat – pyskowicki. Gruntowną przebudowę i barokizację kościoła przeprowadzono w latach 1727– 1728. Z fundacji hrabiego Franciszka Kottulinskiego z Toszka deskowany sufit nawy zastąpiono murowanym sklepieniem, a wnętrze wyposażono w nowe ołtarze. 23 czerwca 1822 r. kolejny pożar miasta zniszczył kościół. Ocalał jedynie ołtarz św. Jana Nepomucena (z XVI w.), będący obecnie najcenniejszym zabytkiem świąty- ni. Kościół gruntownie przebudowano w 1823 r., zmieniając strukturę wieży, której kształt zachował się do dnia dzisiejszego. Benedykcji kościoła dokonał ks. dziekan Zoglowek 26 września 1824 r. Ocalałą od pożaru drewnianą kaplicę św. Stanisława rozebrano i wzniesiono na nowo z cegły, a 28 kwietnia 1879 r. dokonano jej pobło-

5 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Pyskowicach 1993–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Nawrócenia św. Pawła 141 gosławienia. Przy kościele znajduje się grób zasłużonego historyka i wieloletniego proboszcza parafii – ks. Johannesa Chrząszcza, który m.in. dwukrotnie opisał dzieje Pyskowic i Toszka. Przy kościele funkcjonowało słynne Bractwo Różańca Świętego założone przez opawskiego chirurga Pawła Schnurkowitza (rodem z Pyskowic) w 1744 r. Członkowie konfraterni uroczyście obchodzili odpust w niedzielę po święcie Matki Boskiej Różańcowej6. 1 września 1991 r. z parafii św. Mikołaja w Pyskowicach wydzielono parafię Nawrócenia św. Pawła, a 5 września 1993 r. – parafię Matki Boskiej Nieustającej Pomocy7.

7. Pyskowice Parafia Nawrócenia św. Pawła

Na początku lat 50. ubiegłego wieku zapadła decyzja budowy osiedla mieszkaniowego w północnej części miasta. Pyskowice stały się dużym placem budowy mieszkań dla pracowników zakładów przemysłowych miast aglomeracji górno- śląskiej. Kościół pw. św. Mikołaja stał się stanowczo za mały wobec potrzeb roz- rastającego się miasta, dlatego rozpoczęto starania mające na celu budowę nowej świątyni. 14 maja 1982 r. osiągnięto stosowny kompromis pomiędzy przedstawi- cielami Kurii Diecezjalnej w Opolu a wojewodą katowickim. Mimo dokonanych uzgodnień zarząd miasta jeszcze przez 2 lata zwlekał z decyzją o lokalizacji nowego kościoła, którą uzyskano dopiero 21 maja 1984 r. W międzyczasie ks. Le- onard Stroka, wikariusz parafii św. Mikołaja, został upoważniony przez Kurię Diecezjalną do prowadzenia spraw związanych z budową nowego kościoła. 22 września 1984 r. bp Jan Wieczorek poświęcił plac pod budowę. W pustym polu, gdzie miał stanąć kościół, ustawiono krzyż i ołtarz, a następnie sprawowano Mszę św. Projekt kościoła opracowali architekci: Zdzisław Stanik, Jan Włoch i Bożena Kęsicka. 14 września 1985 r. ruszyły prace budowlane. Rozpoczęto je od budowy domu katechetycznego, plebanii i kaplicy pw. Matki Boskiej Fatimskiej. Pierwszą Mszę św. sprawowano w kaplicy w pasterkę 1987 r. Równocześnie prowadzono budowę dużego kościoła. 1 września 1991 r. biskup opolski Alfons Nossol erygował samodzielną para- fię, wydzielając jej terytorium z północnej części macierzystej parafii. Nadanie

6 Zob. P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki, s. 255–256. 7 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Mikołaja w Pyskowicach, t. I: 1946–1981; t. II: 1982–. Bibliografia: J. Chrząszcz, Die Geschichte der Städte Peiskretscham und Tost sowie des Kreises Tost – Gleiwitz, Peiskretscham 1927, wyd. polskie: Historia miast Pyskowice i Toszek, tłum. M. Hepa, Gliwice 20092; P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 142 X Dekanat Pyskowice kościołowi tytułu Nawrócenia św. Pawła nawiązuje do pierwszej świątyni w Py- skowicach – z 1256 r., którą poświęcono opiece św. Pawła. Uroczyste poświęcenie nowego kościoła miało miejsce 21 września 2003 r., którego dokonał biskup gliwicki Jan Wieczorek w obecności bpa Pawła Stobrawy z Opola. 22 października 2014 r. poświęcono kaplicę pw. św. Jana Pawła II8.

8. Wieszowa Parafia Trójcy Świętej

Najstarsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1305 r. Po raz pierwszy o tutejszym kościele jest mowa w dokumencie z 1376 r. Pierwotny drewniany kościół zastąpiony został ok. 1490 r. kościołem murowanym z drewnianą nadbudową i dachem krytym gontem. Do kościoła dołączona była wieża, wysokością zrównana z dachem nawy. W 1672 r. od strony południowej kościoła dobudowano kaplicę pw. Matki Boskiej z fundacji zmarłego Piotra Strzały (von Strzela). Pod posadzką kaplicy znajdują się doczesne szczątki fundatora oraz członków rodzin szlacheckich Strzałów i Löwencronów. W krypcie znalazły także miejsce spoczynku doczesne szczątki barona Macieja Wilczka – właściciela Wieszowy i dominium zabrzańskiego w drugiej połowie XVIII w., założyciela licznych kolonii, które w XIX w. przeobraziły się w duże centra przemysłowe. Obecny kościół pw. Trójcy Świętej wybudowano w latach 1896–1898, w bliskim sąsiedztwie starego kościoła. W 1888 r. parafia zakupiła stosowny grunt pod budo- wę, przylegający do cmentarza, od Tomasza Golombka. Projekt kościoła wykonał architekt Paul Jackisch z Bytomia. Prace nadzorował mistrz budowlany Vogt wraz z ks. proboszczem Adalbertem Widerą. Patronat nad budową objął książę Guido Henckel von Donnersmarck, pokrywając ⅔ kosztów budowy. Kościół poświęcił biskup sufragan wrocławski Heinrich Marx 18 maja 1904 r. W czasie ostatniej wojny kościół został znacznie uszkodzony. Odbudowano go ze zniszczeń dopiero w 1957 r. W latach 1989–1991 wybudowano nowe probostwo. Do parafii należały: część Rokitnicy (na zachód od Potoku Rokitnickiego, sta- nowiącego do 1821 r. granicę między diecezją wrocławską a krakowską) do 1907 r., Górniki do 1925 r. i Grzybowice do 1958 r. Na zachodnim obrzeżu Wieszowej znajduje się źródełko, które według legendy wytrysnęło w czasie, kiedy odpoczywał tam zmierzający na Jasną Górę św. Jan Sarkander. W czasie budowy autostrady A1 źródełko zostało nieznacznie przesunięte. W ostatnią niedzielę maja ma miejsce

8 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Nawrócenia św. Pawła w Pyskowi- cach 1991–. Bibliografia: Konsekracja kościoła pw. Nawrócenia św. Pawła Apostoła w Pyskowicach (21.09.2003), Pyskowice 2003.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny 143 uroczysta procesja z kościoła do źródełka, gdzie odprawiane jest nabożeństwo ku czci św. Jana Sarkandra9.

9. Zbrosławice Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Legendarnie miejscowość Zbrosławice powstała w 1236 r. jako dobro kasztelana opolskiego Zbrosława (stąd nazwa miejscowości). Pierwsza, pewna wzmianka pochodzi dopiero z 1305 r. Zgodnie z legendą pierwotny kościół miał istnieć na niewielkim wzgórzu około 1250 r., jednakże pewna informacja o kościele i parafii pochodzi dopiero z 1447 r. Z tego też okresu istnieją zachowane do dzisiaj fragmenty prezbiterium. Nawa kościoła wzniesiona została przez protestantów w latach 1610–1620. W 1629 r. parafia stała się ponownie katolicka, a w 1737 r. zmieniono wezwanie kościoła na Wniebowzięcia NMP (pierwotnie kościół nosił wezwanie Wszystkich Świętych). W latach 1754–1760 przeprowadzono barokizację świątyni. Podczas pożaru w 1909 r. spłonął dach oraz znaczna część wyposażenia kościoła. Odbudowę prowadzono do 1912 r., dobudowując przedsionek, nową zakrystię oraz boczny chór nad starą zakrystią. Murowana dzwonnica, stojąca osobno, wzniesiona została już w 1564 r. i kilkakrotnie poddawana była modernizacjom. W kościele znajduje się słynąca łaskami figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem (Macierzyństwa NMP). Figurka, pochodząca z XV w., została odnaleziona w klasztorze dominikanek w Imbach k. Krems w Austrii w 1707 r. przez księżną Petronelę von Hessen-Darmstadt. Po śmierci księżnej oraz jej córki figurka była w posiadaniu wnuka – Gustawa, który w 1751 r. przywiózł ją do swojego majątku w Sierotach. Syn Gustawa – Ernest wybudował swoją posiadłość w Zbrosławicach, a po śmierci ojca on z kolei stał się właścicielem figurki. Kiedy w 1823 r. zmarła żona Ernesta – Elisabeth, figurkę złożono w kaplicy grobowej rodziny Stockmans. Po cudownych wydarzeniach, kiedy to parafianie przechodząc obok kaplicy słyszeli płacz Madon- ny, w 1827 r. figurka została umieszczona w kościele w nastawie bocznego ołtarza. W 1872 r. zaprowadzono w parafii sobotnie nabożeństwa maryjne. W 1944 r. -fi gurkę ustawiono w ołtarzu głównym, gdzie do dzisiaj otaczana jest szczególnym kultem. W parafii obchodzi się drugi odpust – ku czci Matki Boskiej Zbrosławic- kiej – w święto NMP Matki Kościoła. Na prośbę proboszcza z Imbach – ks. Paula Sorydela – wykonano kopię cudownej figury, którą poświęcił biskup gliwicki Jan Wieczorek. Jej intronizacja w Imbach miała miejsce 8 września 2006 r.

9 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Trójcy Świętej w Wieszowie 1945–. Bibliografia:Z. Pierszalik, Siedem wieków Wieszowy, Wieszowa 20042; P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki; P. Szczygielski, Historia parafii pw. Trójcy Świętej w Wieszowie, Gliwice – Zabrze 2014.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 144 X Dekanat Pyskowice

W 2010 r. figurkę NMP Zbrosławickiej poddano konserwacji, której zakres objął również rekonstrukcję atrybutów (berło w dłoni Maryi i jabłko królewskie w dłoni Dzieciątka) i królewskiego stroju w oparciu o historyczne wzorce XVIII-wieczne z terenu Włoch, Austrii i Belgii. Badania i prace konserwatorskie przeprowadziła Elżbieta Szmit-Naud z zespołem konserwatorów z UMK w Toruniu. Figura NMP Zbrosławickiej w nowej szacie została uroczyście wprowadzona i powitana w parafii podczas Mszy św. pod przewodnictwem bpa Gerarda Kusza w uroczystość Niepokalanego Poczęcia NMP 8 grudnia 2010 r.10

10. Ziemięcice Parafia św. Jadwigi

Pierwsza wzmianka o Ziemięcicach pochodzi z 1286 r. Po raz pierwszy o parafii jest mowa w spisie świętopietrza z 1447 r. Ponieważ Ziemięcice były zbyt biedne, żeby utrzymać proboszcza, w 1490 r. przyłączono do parafii Karchowice. W czasie zawirowań reformacyjnych do Ziemięcic przyłączono na krótko kościół w Czecho- wicach (po 1543 r.). Pod koniec tegoż wieku parafia uległa protestantyzacji, dzieląc losy okolicznych parafii. Powrót do katolicyzmu nastąpił w 1598 r. Od 1637 r. Felicjana z Ciszewskich Stadnicka sprowadziła do parafii ojców je- zuitów. W 1639 r. przekazała swoje dobra zakonnikom, którzy w Ziemięcicach zało- żyli pierwszą jezuicką placówkę na Górnym Śląsku. W 1656 r. misja w Ziemięcicach otrzymała status zakonnej rezydencji, przy której otwarto szkołę dla chłopców. W 1650 r. jezuici z Ziemięcic utworzyli misję w Tarnowskich Górach, a w 1666 r. otwarli placówkę w Opolu, przenosząc tamże swój konwent. Parafią zarządzał odtąd ksiądz diecezjalny. W 1729 r. zakon sprzedał ziemięcickie dobra. Za czasów bytności jezuitów do starego kościoła, którego prezbiterium datowane jest na koniec XV w., dobudowano drewnianą nawę. W 1697 r. ks. proboszcz Jan Czisowski rozpoczął rozbudowę kościoła, powiększając go o murowaną nawę i wieżę. Przed 1719 r. kościół otrzymał nowe sklepienie. W latach 1820–1826 proboszczem parafii był ks. Alojzy Fietzek, późniejszy proboszcz w Piekarach Śląskich, propagator apostolstwa trzeź- wości na Śląsku i budowniczy piekarskiego sanktuarium. 28 marca 1911 r. zawalił się dach kościoła, który zbyt mocno obciążony był dobudowaną w 1904 r. sygnaturką. Według orzeczenia rzeczoznawców kościół

10 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Zbrosławicach 1946–. Bibliografia: A. Rymer, Matka Boża Zbrosławicka, WUDO 29 (1974), nr 5–6, s. 165–168; tenże, Sanktuarium Najświętszej Maryi Panny w Zbrosławicach, Zbrosławice 1994; R. Kokoszka, 700 lat zbrosławickiej parafii Najświętszej Maryi Panny w formie kroniki spisanej, Zbrosławice 2005; H. Niestrój, Zbrosławice – miejsce kultu maryjnego ziemi bytomsko-tarnogórskiej, Opole 2006; P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny 145 nie nadawał się do remontu. Do dnia dzisiejszego pozostaje on zabytkową ruiną. W 1926 r. rozpoczęto budowę nowego kościoła, którego budowniczym był ks. Rein- hold Scholz – tutejszy proboszcz w latach 1919–1957 (w okresie wojny więzień Dachau). ⅔ kosztów budowy pokrył hrabia Stolberg-Stolberg z Kamieńca. Projekt kościoła wykonał architekt Theodor Ehl, a prace nadzorował radca budowlany Wieczorek. 17 października 1926 r. wmurowano kamień węgielny. Prace budowlane prowadzono do maja 1927 r. 6 czerwca 1927 r. kościół poświęcił kard. Adolf Bertram z Wrocławia. W późniejszych latach zakupiono do kościoła wyposażenie wewnętrzne. W 1997 r. od parafii została odłączona miejscowość Czekanów, którą przyłączo- no do parafii Matki Boskiej Różańcowej w Zabrzu-Grzybowicach. 7 października 2009 r. Czekanów stał się samodzielną parafią11.

11 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Jadwigi w Ziemięcicach 1945–. Bibliografia: J. Chrząszcz, Die ältesten Taufeintragungen in dem Taufbuch von Ziementitz (Krs Gleiwitz), „Oberschlesien” 17 (1918/1919), z. 1, s. 9–14; G. Gralla, Rozwój populacji w Ziemięci- cach i okolicy w latach 1651–1960, ZG 9 (1972), s. 183–199; P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki; R. Kuczera, Geschichte des Dorfes Ziemientzitz Kreis Gleiwitz, W. Kowolik (wyd.), Zabrze 2012.

1. Cieszowa Parafia św. Marcina Biskupa i Wyznawcy

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1305 r. W przeszłości Cieszowa należała do rodziny Cieszowskich (1586–1628), Zuzanny Breberówny (1628–1673), Jana Kacpra Starzyńskiego (1673–1675), rodziny Strachwitzów (1676–1788), Schnu- dlerów (1788–1892) i książąt von Hohenhole (1892–1945). Wioska przez wieki była symbolem symbiozy życia chrześcijan z wyznawcami religii mojżeszowej. Pierwsze rodziny żydowskie przybyły do Cieszowej pod koniec XVI w. Właściciele wioski: baron Jan Fryderyk von Strachwitz und Gross-Zauche i baronowa Zofia Elżbieta von Frankenberg und Proschlitz przyczynili się do budowy w 1751 r. zarówno drewnianego kościoła katolickiego, jak i drewnianej bożnicy, powstałej prawdopodobnie już w 1741 r. Sugeruje się, że oba budynki wzniósł ten sam cieśla, a bożnica była pierwszym domem modlitwy dla Żydów w całym okręgu lublinieckim. W 1908 r. synagogę wraz z zabudowaniami zakupił na licytacji ks. Karol Urban – proboszcz z Sadowa. Tuż przed wybuchem II wojny światowej, na skutek zniszczeń, rozebrano synagogę i dom rabina. Po starszych braciach w wierze pozostał tylko żydowski cmentarz (kirkut). Na ok. 1520 r. datuje się założenie cmentarza w Cieszowej. Pierwszą kaplicę, którą poświęcono św. Marcinowi, zbudowano przed 1512 r. Do naszych czasów zachował się w odpisie dokument biskupa wrocławskiego Jana Turzo z tegoż roku, w którym biskup potwierdzał, że kaplica stanowi integralną część parafii sadowskiej. W 1598 r. protestanccy właściciele wioski przebudowali kaplicę. W czasie wizytacji w 1679 r. zapisano, że była ona nieduża, drewniana i posiadała wymiary 19 na 10 łokci (ok. 11,3 na 6 m), a jedyny dzwon wisiał między dwoma wysokimi słupami. Wraz z odejściem rodu Cie- szowskich kaplica została przejęta przez katolików jako filia parafii w Sadowie. W 1751 r. wybudowano nowy kościół, istniejący do dziś. Jest on orientowany, z trójbocznym prezbiterium, przy którym usytuowana jest prostokątna zakrystia z lożą kolatorską na piętrze. Chór muzyczny wsparty jest na czterech ozdobnych słupach; znajdują się na nim małe, piękne organy z XVIII w. Cały kościół otaczają soboty, kryte gontem, podobnie

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 148 XI Dekanat Sadów jak ściany boczne i zadaszenia. W kościele znajdują się trzy ołtarze z początku XVIII w. 10 marca 1978 r. kościół wpisany został na listę zabytków. W 1721 r. urodził się w Cieszowej Jan Maurycy von Strachwitz – w latach 1761– 1781 biskup pomocniczy wrocławski i od 1766 r. administrator, rządzący diecezją w imieniu bpa Filipa Gotarda Schaffgotscha (przebywającego na wygnaniu na Śląsku Austriackim). W kościele do 1960 r. znajdowały się grobowce: Moryca Jana Fryderyka Strachwitza – ojca bpa Jana Maurycego, braci Cieszowskich, szlachciców: Wojskiego, Strzały i rodziny Grotowskich – właścicieli Olszyny, które w tymże roku przeniesiono z podziemi i pochowano na cmentarzu. W 1960 r. biskup katowicki Herbert Bednorz ustanowił kościół św. Marcina kościołem rektorskim, a w 1961 r. skierował tutaj administratora. Opieką dusz- pasterską objęto miejscowości: Cieszowę, Droniowice, Hadrę, Kierzki, Mochałę i Rzyce. Ks. Jan Cichowski, duszpasterzujący w Cieszowej w latach 1970–1975, podjął starania mające na celu usamodzielnienie placówki. Parafię w Cieszowej erygowano dekretem biskupa katowickiego 25 maja 1980 r. Do nowej parafii dołączono miej- scowość Piłkę – odłączoną od parafii Kochanowice. W 1996 r. rozpoczęto budowę kościoła pw. św. Anny w Hadrze, który poświęcono 28 lipca 2002 r. W 1997 r. wierni z Droniowic rozpoczęli budowę kościoła pw. św. Jadwi- gi Śląskiej, który poświęcono 28 czerwca 2003 r. 1 września 2005 r. Droniowice zostały przyłączone do parafii w Sadowie. Obecnie parafia liczy 910 mieszkańców. W Cieszowej mieszka 200 mieszkańców, a w Hadrze – 380. Tam też znajduje się plebania1.

2. Herby Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa

Herby były niewielką miejscowością graniczną, powstałą pomiędzy dawnym zaborem pruskim i rosyjskim. Część miejscowości, nazywana Herby Polskie (Herby Stare – tak jak dawna stacja kolejowa), należała do parafii w Blachowni (obecnie archidiecezja częstochowska), a druga część, zwana Herby Śląskie (Herby Nowe), należała do parafii w Kochanowicach, później zaś do parafii w Olszynie. Pierwszymi budynkami nadgranicznymi były: drewniana gospoda z 1866 r. oraz budynki celne powstałe po pruskiej stronie w 1887 r. W 1913 r. w Herbach Śląskich wystawiono pomnik upamiętniający 100-lecie bitwy narodów pod Lipskiem, który w 1925 r. przebudowano na pomnik Powstańców Śląskich. W 1954 r. obie miejscowości

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Marcina Biskupa i Wyznawcy w Cieszowej, t. I: 1925–1989; t. II: 1994–. Bibliografia: J. Wysocki, Cieszowa. Gmina i wieś. Rys historyczny, Cieszowa 1999; tenże, 250 lat kościoła św. Marcina w Cieszowej 1751–2001, [Cieszowa 2001]; tenże, Historia naszych przodków, Koszęcin 2014.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa 149 połączono ze sobą. W latach 1958–1972 Herby posiadały status osiedla, a w 1973 r. nadano im status gminy. W latach międzywojennych zaadaptowano na małą kaplicę i salkę katechetyczną niewielki dom przy obecnej ul. Lublinieckiej. W 1927 r. w części budynku przyle- głego do dworca kolejowego w Herbach Polskich powstała druga kaplica z ołtarzem Pana Jezusa Ukrzyżowanego. Na przełomie 1940 i 1941 r. kaplicę zamknięto, a ołtarz zdemontowano, przenosząc go na miejsce bocznego ołtarza w kościele św. Michała w Blachowni. W listopadzie 1936 r. z inicjatywy ks. proboszcza Franciszka Hyli z Olszyny oraz miejscowych kolejarzy i społeczników zawiązał się w Herbach Komitet Budowy Ko- ścioła. Pod koniec 1937 r. na terenie położonym obok dworca PKP Herby Śląskie rozpoczęto budowę obecnej świątyni wg projektu architekta Karola Przybyły z Ka- towic. Budowę w stanie surowym ukończono przed wybuchem II wojny światowej. Dekretem wikariusza generalnego diecezji katowickiej z 17 września 1942 r. kapelanem w Herbach został mianowany o. Jerzy Joniec OMI. Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa pobłogosławił 23 maja 1943 r. wikariusz generalny z Katowic – ks. prałat Franz Wosnitza, a 1 czerwca tego samego roku wydał dekret ustanawiający Herby lokalią. Do 1945 r. opiekę duszpasterską sprawowali oblaci z Lublińca, którzy częścio- wo odnowili kościół po zniszczeniach wojennych. W czerwcu 1961 r. ustanowiono w Herbach samodzielnego duszpasterza – ks. Bogusława Ochwała, który wybudował plebanię i zorganizował duszpasterstwo. Parafię erygowano 1 lutego 1976 r., a jej pierwszym proboszczem został ks. Piotr Jasiok. Każdorazowy proboszcz parafii Herby Śląskie, mianowany przez biskupa katowickiego, otrzymywał równocześnie dekret od biskupa częstochowskiego, powierzający opiece duszpasterskiej wiernych z Herbów Starych, którzy należeli do parafii w Blachowni. Od 25 marca 1992 r., po nowym podziale administracyjnym Kościoła w Polsce, obie części miejscowości stanowią parafię Najświętszego Serca Pana Jezusa w Herbach. Uroczystość poświęcenia kościoła przez bpa Jana Wieczorka miała miejsce 20 czerwca 1993 r. W 2002 r., po szczegółowej ekspertyzie budowlanej, skotwiono pęknięte ściany wieży kościoła. Zmieniono wówczas jej zwieńczenie sześciometrowym krzyżem, a także naprawiono konstrukcję dachu nawy kościoła, który pokryto miedzianą blachą. W na- stępnych latach wykonano nową elewację kościoła, zmieniono oświetlenie, a w latach 2008–2011 wymieniono okna na aluminiowe z witrażami. Całość zmiany wystroju dopełniły nowe ławki, dwa dębowe konfesjonały i elektroniczne organy. Dwóch kapła- nów mieszkających na miejscu obejmuje troską duszpasterską i katechetyczną parafię, miejscowy zakład karny oraz Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy2.

2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Herbach, t. I: [1938] 1943–1992; t. II: 1993–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 150 XI Dekanat Sadów

3. Kochanowice Parafia św. Wawrzyńca

Miejscowość Kochanowice należała wcześniej do parafii Lubecko. W 1785 r. utworzono lokalię w Lisowie, do której przyłączono również Kochanowice. W latach 1812–1815 właściciel Kochanowic, Sylwiusz von Aulock, uczestniczył w kampanii wojennej Prus przeciwko wojskom napoleońskim. Szlachcic uczy- nił wówczas ślub, że jeśli powróci szczęśliwie do domu, wybuduje z własnych środków kościół w Kochanowicach. Kamień węgielny pod kościół wmurowano 12 marca 1822 r., a już we wrześniu 1823 r. umieszczono kulę na wieży kościoła. Świątynia jest obiektem późnoklasycystycznym, wybudowanym w stylu empi- re, a jej poświęcenie miało miejsce 5 października 1823 r. W tym samym roku przeniesiono siedzibę dotychczasowej lokalii z Lisowa do Kochanowic, a jej pierwszym duszpasterzem został ks. Johann Bernhard. Elementy wyposażenia kościoła pochodzą od różnych darczyńców. Obraz św. Wawrzyńca podarował ks. Schmidt z Nysy, obraz Matki Boskiej Częstochowskiej ufundował zarządca majątku w Kochanowicach – Jakub Graca, a figury św. Sebastiana i św. Rocha podarował ks. Jan Wieczorek z Lubecka. W celu lepszego uposażenia lokalii, w 1842 r. podjęto starania mające na celu przyłączenie do Kochanowic wiernych z Kochcic, co – po licznych protestach – udało się sfinalizować w 1845 r. Samodzielną parafię w Kochanowicach utworzono w 1853 r. W latach 1922–1935 jej proboszczem był ks. Alojzy Kurpas – polski działacz niepodległościowy, wcześniej proboszcz parafii Kup w latach 1911–1922 i delegat powiatu oleskiego w Polskim Sejmie Dzielnicowym w Poznaniu w grudniu 1918 r. W 1940 r. przy kaplicy pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Kochcicach posługę duszpasterską objęli oblaci z Lublińca, a w 1969 r. powstała tamże samodzielna parafia. W 1990 r. w miejscowości Ostrów poświęcono kaplicę pw. Miłosierdzia Bożego. Odprawiane są tam niedzielne Msze św., w których uczestniczą również mieszkańcy Lubocek3.

3 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Herbach, t. I: Akta katowickie (cz. I) 1921–1986; t. II: Akta katowickie (cz. II) 1848–1991, akta gliwickie 1992–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa 151

4. Kochcice Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa

Nazwa wsi pochodzi od szlacheckiej rodziny Kochcickich, właścicieli okolicznych włości z końca XV w. Pierwotnie Kochcice należały do parafii Lubecko, a od 1845 r. do parafii Kochanowice. W 1940 r. posługę duszpasterską przy istniejącej kaplicy pw. Podwyższenia Krzyża Świętego przejęli Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej z Lublińca. 1 lipca 1945 r. tutejszym duszpasterzem został o. Witold Hadryan OMI. Z jego inicjatywy w latach 1945–1946 przebudowano opuszczoną stajnię, wybudo- waną przed wojną przez hrabiego Ludwiga Karla Ballestrema, i zaadaptowano na tymczasowy kościół. Świątynię pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa pobłogosławił 22 września 1946 r. ks. dziekan Józef Dwucet z Lublińca. 8 listopada 1949 r. biskup katowicki Stanisław Adamski utworzył w Kochcicach samodzielną placówkę dusz- pasterską (vicaria perpetua), której terytorium wydzielono z parafii Kochanowice. Do 31 sierpnia 1966 r. duszpasterstwo w Kochcicach prowadzili oblaci z Lublińca. Samodzielną parafię erygowano dekretem biskupa katowickiego Herberta Bednorza 10 kwietnia 1969 r. Parafia przez dłuższy okres czasu nosiła się z zamiarem budowy nowego kościoła. Obecnie projekt ów realizuje ks. proboszcz Grzegorz Brodziak. Prace budowlane rozpoczęto latem 2016 r. Nowy budynek kościoła zaprojektowała architekt Halina Grund z Tarnowskich Gór. Do parafii należy także drewniany kościół pw. Matki Boskiej Fatimskiej w Pa- wełkach. Jego początki sięgają początków XX w., kiedy to budowniczy zespołu pałacowo-parkowego w Kochcicach – hrabia Ludwig Karl von Ballestrem zreali- zował zamysł budowy drewnianego zameczku i kościoła, które postawiono w le- śnym przysiółku Brzoza. Zabudowania stanowiły rezydencję hrabiego na czas organizowania polowań. Zameczek, usytuowany tuż nad brzegiem leśnego stawu, nosił nazwę „Łania”, a stojący nieopodal kościół, wybudowany z drewnianych bali i pokryty słomianą strzechą, otrzymał za patrona św. Huberta, patrona myśliwych. Po wojnie zameczek został przeniesiony na teren Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie, gdzie w niedługim czasie spłonął. Z inicjatywy Au- gustyna Kaczmarczyka i Hieronima Pawełczyka w 1956 r. dokonano przeniesienia kościoła do Pawełek. Wszystkie elementy kościoła zostały oznakowane przez gajowe- go Bronisława Grzesiaka oraz miejscowych stolarzy. Działkę pod kościół ofiarował Antoni Pawełczyk. Po wystawieniu murowanych fundamentów miejscowi stolarze dokonali ponownego montażu drewnianych elementów. Jednym z nich był Wincenty Pawełczyk, który później pełnił przez długie lata funkcję kościelnego. Władze za akt samowoli ukarały mieszkańców grzywną w wysokości 6 tysięcy złotych, na którą wierni złożyli się solidarnie. Ponieważ obraz dotychczasowego patrona (św. Huberta) zaginął jeszcze przed rozbiórką kościoła, z inicjatywy proboszcza kochanowickiej

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 152 XI Dekanat Sadów parafii – ks. Józefa Myrcika na patronkę kościoła obrano Matkę Boską Fatimską. Kościół należał początkowo do parafii w Kochanowicach, później do parafii w Lu- becku, a obecnie jest kościołem filialnym parafii w Kochcicach. Wiosną 2012 r. obok kościoła postawiono grotę z figurą Matki Boskiej Fatimskiej4.

5. Lisów Parafia Matki Bożej Matki Kościoła

Pierwsza wzmianka o miejscowości, która nosiła nazwę Lessovie Polonicalis, pochodzi z 1292 r. Miejscowość pierwotnie należała do parafii Lubecko. Życie religijne skupiało się wokół drewnianego, filialnego kościółka, który nosił wezwanie św. Wawrzyńca, a wzniesiony został z inicjatywy Piotra Bujakowskiego w 1618 r. Dzięki dobremu uposażeniu rezydował przy nim duszpasterz w randze lokalisty. W 1803 r. wybudowano szkołę w Lisowie, do której uczęszczały także dzieci z Chwostka i Kolonii Lisowskiej. W 1818 r., na podstawie układu pomiędzy Prusami a Rosją, ustanowiono przejście graniczne Lisów – Herby, a w wiosce zamieszkał celnik o nazwisku Jonas. Za czasów Sylwiusza von Aulocka, właściciela okolicznych dóbr, wybudowano w Lisowie liczne zakłady: młyny, huty szkła, cegielnię, gorzel- nię, tartak i trzy piece do wytopu rudy. Z chwilą wybudowania nowego kościoła w Kochanowicach w 1823 r. hrabia Alfred von Aulock zrzekł się patronatu nad kościółkiem w Lisowie, co sprawiło, że budowla popadła w ruinę. Od tego czasu mieszkańcy Lisowa uczęszczali na nabożeństwa do Kochanowic. W 1889 r. kościółek został rozebrany, a pozostałe po nim materiały z rozbiórki sprzedano ogrodnikowi Kadziochowi z Kochanowic, który wybudował z nich dom mieszkalny. W 1892 r. wybudowano w Lisowie dworzec kolejowy. Wierni z Lisowa od 1971 r. czynili starania mające na celu budowę nowego kościoła. Zawiązany komitet budowy sugerował początkowo budowę świątyni w miejscu starego kościoła, gdzie znajdował się okolicznościowy krzyż. W kwietniu 1981 r. władze rządowe wydały stosowną zgodę. W Kombinacie Budownictwa Mieszkaniowego „Budomont” w Chorzowie zakupiono barak wykonany z goto- wych elementów (prefabrykatów) o wymiarach 21 × 11,2 m i wysokości 3,5 m. Tymczasową kaplicę pobłogosławił ks. dziekan Józef Żurek 17 stycznia 1982 r. 21 lutego 1982 r. przy tymczasowej kaplicy erygowano samodzielną parafię, a jej pierwszym duszpasterzem został ks. Józef Duda. Proboszcz razem z wiernymi czynił dalsze starania mające na celu uzyskanie zgody na budowę dużego kościoła.

4 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kochcicach 1951–. Bibliografia: B. Pietrek, Historia parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kochcicach, Kochanowice 2009.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny 153

Stosowne pozwolenie wydano w lipcu 1983 r. 26 lipca tego samego roku odbyła się uroczystość poświęcenia placu oraz okolicznościowego krzyża. Sukcesywnie wznoszono kościół oraz plebanię, lecz z powodów finansowych zrezygnowano z budowy zaplecza katechetycznego. Budowę ukończono w 1999 r. 29 sierpnia tego samego roku biskup gliwicki Jan Wieczorek poświęcił nowy kościół. Kościół posiada wymiary 45 × 25 m, a wieża wznosi się na wysokość 45 m. Wystrój wnętrza zaprojektował w 2008 r. architekt Jan Rabiej z Gliwic, a zrealizował ks. proboszcz Kazimierz Bartosik z parafianami. Parafia Lisów jest jedną z najrozleglejszych w diecezji. Oprócz Lisowa należy do niej aż 15 wiosek, z których najdalej, bo 6 km od kościoła parafialnego, położone są miejscowości: Łęg i Turza5.

6. Olszyna Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Początki Olszyny datowane są na koniec XIII w. W okresie nowożytnym mieszkańcy zajmowali się wypalaniem węgla drzewnego i wydobywaniem rudy żelaza. Wierni z Olszyny uczęszczali do kościoła w Cieszowej, będącego filią parafii w Sadowie. W miejscowości znajdowała się murowana kaplica z dzwonem, która została rozebrana w 1873 r. W jej miejscu postawiono duży głaz narzutowy, który miał chronić miejsce przed plądrowaniem grobowców znajdujących się pod dawną kaplicą. W 1886 r. rozpoczęto budowę nowej kaplicy. Teren zakupiono od rolnika Fran- ciszka Kani, a prawie 1⁄5 kosztów budowy spłaciła księżna Adela von Hohenlohe- -Ingelifingen z Koszęcina. Budowę kaplicy, której patronował proboszcz z Sadowa – ks. Anzelm Hrabak, zakończono 15 listopada 1888 r. Ołtarz do kaplicy zakupiono w zakładzie C. Buhla we Wrocławiu. W 1908 r. utworzono w Olszynie lokalię, a w 1918 r. kurację. Duszpasterzowi udostępniono mieszkanie w pobliskiej szkole. Samodzielną parafię erygowano 1 sierpnia 1926 r. W 1931 r. w Kalinie wybudowano kaplicę Matki Boskiej Bolesnej w miejscu dawnej kaplicy drewnianej. Kaplicę pobłogosławił ks. Roch Margosz 8 września tego samego roku. W 1934 r. ks. Margosz zaproponował przeniesienie siedziby parafii do Kaliny, ale wierni stanowczo sprzeciwili się temu zamiarowi. W 1936 r. rozpoczęto budowę nowego kościoła w Herbach Śląskich, przy którym w 1943 r. utworzono lokalię, po wojnie zaś parafię. W 1941 r. parafia zakupiła daw-

5 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Matki Bożej Matki Kościoła w Lisowie 1971–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 154 XI Dekanat Sadów ny budynek celny w Olszynie, który od 1926 r. dzierżawiono od Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, przeznaczając go na potrzeby plebanii. Kościół parafialny do niedawna był jednym z najmniejszych kościołów w diecezji. Po uzyskaniu stosownych zezwoleń, parafia w 2004 r. przystąpiła do jego rozbudowy. Jedną część dobudówki przeznaczono na główną nawę kościoła, do której po prawej stronie przylega stara kaplica jako boczna nawa kościoła. Pozostałą część dobudówki przeznaczono na kaplicę przedpogrzebową, a nad zakrystią wybudowano salkę parafialną. Autorem projektu rozbudowy kościoła i wystroju wnętrza jest Henryk Dragon. W 2012 r. zlecono podniesienie wieży o 2 m oraz wykonanie dachu nad całością budowli firmie Andrzeja Kaniuta z Wierzbia. Prace budowlane prowadzono do 2015 r. pod patronatem proboszczów: ks. Henryka Mokrosa i ks. Jarosława Wiśniewskiego. Uroczyste poświęcenie kościoła zaplanowano na 14 sierpnia 2017 r. – w wigilię uroczystości Wniebowzięcia NMP6.

7. Rusinowice Parafia Znalezienia Krzyża Świętego i św. Katarzyny

Najstarsza wzmianka o Rusinowicach pochodzi z 1360 r. Rozwój miejscowości datuje się od wybudowania w 1886 r. linii kolejowej. Rusinowice należały do odległej o 5 km parafii w Sadowie. Mieszkańcy wioski już w okresie międzywojennym starali się o budowę kościoła i utworzenie parafii. Rozpoczęte latem 1939 r. prace przerwała wojna, a zgromadzony materiał zarekwirowano na rozbudowę koszar wojskowych w Lublińcu. W latach 50. ubiegłego wieku ks. proboszcz Kempka czynił starania mające na celu budowę kaplicy pogrzebowej, a w latach 60. ks. proboszcz Jakubczyk usiłował zakupić w Rusinowicach prywatny dom na punkt katechetyczny. Prawem pierwokupu budynek zakupiło państwo, przeznaczając go na przedszkole. 11 maja 1982 r., dzięki staraniom ówczesnego proboszcza w Sadowie – ks. Alojze- go Drozda, uzyskano zgodę na budowę nowego kościoła i probostwa. Projekt całego kompleksu sakralnego wykonał architekt Zygmunt Winnicki, a obliczenia konstrukcyjne – Franciszek Klimek. Prace budowlane rozpoczęto 28 czerwca 1983 r. Kamień węgielny pod kościół wmurował biskup katowicki Herbert Bednorz 17 września 1983 r. W czerwcu 1984 r. kierownictwo budowy objął ks. Henryk Gołek. 16 lipca 1986 r. bp Józef Kurpas poświęcił boczną kaplicę, w której rozpoczęto regularne sprawowanie nabożeństw, a także probostwo, gdzie odbywał się już drugi turnus kolonii dla dzieci z ubogich rodzin. Biskup katowicki Herbert Bednorz erygował

6 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Olszynie 1887–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Józefa 155 parafię 2 stycznia 1985 r. Kościół pobłogosławił 28 października 1986 r. biskup katowicki Damian Zimoń, a poświęcił biskup gliwicki Jan Wieczorek 28 kwietnia 1996 r. Wystrój wnętrza kościoła zaprojektowali: prof. Stanisław Kluska z Katowic, Tadeusz Ginko z Tychów i rzeźbiarz Jacek Sarapata z Katowic. W latach 1990–1994 na terenie parafii wybudowano Ośrodek Rehabilitacyjno- -Edukacyjny dla Dzieci i Młodzieży Niepełnosprawnej pw. św. Rafała Archanioła, który prowadzony jest przez Caritas Diecezji Gliwickiej. Kompleks wzniesiono z inicjatywy bpa Czesława Domina – ówczesnego Przewodniczącego Komisji Charytatywnej Episkopatu Polski, wg projektu architektów: Zygmunta Radzie- wicza-Winnickiego i Jacka Lewandowskiego, przy współpracy Waltera Kaplana z amerykańskiej fundacji Project Hope. Fundusze na budowę przekazała Wspólna Komisja ds. Pomocy Humanitarnej przy Ambasadzie USA w Warszawie, a całko- witego wyposażenia ośrodka oraz kaplicy św. Rafała Archanioła dokonano dzięki pomocy finansowej papieża Jana Pawła II,Caritas Polska, Caritas Diecezji Gliwic- kiej, Episkopatu Włoch i wielu indywidualnych ofiarodawców. W skład obiektu, który jest szpitalem rehabilitacyjnym dla niepełnosprawnych dzieci i młodzieży o łącznej powierzchni użytkowej 4750 m2, wchodzą: 45 pokojów pobytowych, gabinety lekarskie, rehabilitacyjne, terapeutyczne oraz część administracyjno- gospodarcza z kuchnią, jadalnią, pralnią i kotłownią. W ramach czynu Roku Jubileuszowego diecezji gliwickiej wybudowano przy ośrodku Dom Opiekuna pw. św. Józefa o powierzchni 1260 m2, w którym są 32 pokoje dwuosobowe dla rodziców i opiekunów dzieci niepełnosprawnych przebywających na rehabilitacji w ośrodku. Od 1 października 2017 r. dyrektorem Ośrodka Rehabilitacyjnego jest ks. Kazimierz Tomasiak7.

8. Sadów Parafia św. Józefa

Początki Sadowa sięgają drugiej połowy XIII w. Pierwsza wzmianka o parafii pochodzi z 1447 r., jednakże w protokole wizytacyjnym z 1679 r. zaznaczono, że kościół parafialny w Sadowie istnieje od 1331 r. Obszar parafii do drugiej połowy XIX w. był bardzo rozległy i liczył 225 km². Oprócz Sadowa do parafii przynależały 33 wioski i kolonie, a wśród nich: Wierzbie, Rusinowice, Harbułtowice, Droniowice, Chwostek oraz kościoły filialne w: Koszęcinie (kaplica zamkowa z 1609 r. i kościół Trójcy Świętej z 1724 r.), Boronowie (z 1716 r.), Cieszowej (z 1751 r.), Bruśku (z drugiej

7 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Znalezienia Krzyża Świętego i św. Ka- tarzyny w Rusinowicach 1971–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 156 XI Dekanat Sadów połowy XVII w.) i Olszynie (z 1888 r.). W 1868 r. powstała parafia w Boronowie, rok później parafia w Koszęcinie, w 1926 r. parafia w Olszynie, a w 1980 r. parafia w Cieszowej. W 1985 r. utworzono parafię w Rusinowicach. 1 września 2005 r. od parafii w Cieszowej zostały odłączone Droniowice i przyłączone do tutejszej parafii. Obecnie parafię stanowią: Sadów, Droniowice, Harbułtowice, Podlesie oraz Wierzbie. W latach 1716–1984 parafia należała do dekanatu lublinieckiego, a obecnie stanowi siedzibę samodzielnego dekanatu. Nad bocznym wejściem do kościoła widnieje napis: 1331, będący według miejscowej tradycji rokiem poświęcenia kościoła przez biskupa wrocławskiego Nan- kiera. Bryła kościoła była wielokrotnie przebudowywana, a najstarszą jej częścią jest zabytkowe prezbiterium. Pierwotnie kościół nosił wezwanie Wszystkich Świę- tych. Od drugiej połowy XVI do pierwszej połowy XVII w. kościół znajdował się w rękach protestantów. Z chwilą ponownego przejęcia kościoła przez katolików dokonano kilku poważnych inwestycji. Rodzina Wierbskich ufundowała od strony północnej kościoła kaplicę św. Jadwigi. W tamtejszej krypcie znalazły doczesne miejsce spoczynku szczątki fundatorów kościoła: Wierbskich, Ziemięckich, Gro- towskich, Goczałkowskich i Hochbergów. Z drugiej połowy XVII w. pochodzą: oł- tarz główny św. Józefa, ołtarze boczne Matki Boskiej i św. Barbary, ambona i organy. Obok kościoła znajduje się drewniana dzwonnica, w dolnej części podmurowana, na której umieszczono dwa zabytkowe dzwony z 1486 i 1556 r. W 1671 r. kościół ponownie poświęcono, zmieniając wezwanie patronalne kościoła z Wszystkich Świętych na św. Józefa. Przeprowadzone w ostatnich latach badania dendrochro- nologiczne więźby dachowej ujawniły, że część użytego materiału pochodzić może nawet z 1414 r., co potwierdzałoby starą metrykę powstania kościoła. W latach 2007–2010 odrestaurowano elewację kościoła i wolno stojącej dzwonnicy, przy- wracając im historyczny wygląd8.

8 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Józefa w Sadowie, t. I: Akta katowickie (cz. I) 1889–1989; t. II: Akta katowickie (cz. II) 1930–1989, akta gliwickie 1992–. Bibliografia: J.M. Myrcik, Drewniane kościoły na ziemi lublinieckiej, Tarnowskie Góry 1999; E. Pietrzak, Kościół pw. św. Józefa w Sadowie, Częstochowa 1999 (mps).

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 XII Dekanat Tarnowskie Góry

1. Tarnowskie Góry Parafia św. Anny

W 1559 r. w Tarnowskich Górach, w pobliżu tzw. Bramy Gliwickiej, założono cmentarz, na którym już w 1606 r. stała mała, drewniana kaplica. W 1612 lub 1619 r. wybudowano na cmentarzu nowy, istniejący do dnia dzisiejszego, kościół pw. św. Anny. Jego fundatorami byli: burmistrz miasta Jakub Gruzełka, który przekazał na budowę 700 talarów, oraz pobożna mieszczka Gąska (Goske), która w swoim testamencie zapisała parafii dom, a pieniądze z jego sprzedaży przeznaczyć miano na budowę kościoła „za miastem”. Budowę kościoła prowadzili miejscowi majstro- wie: Grzegorz Marczewicz i Baltazar Roth. Na cześć fundatora kościół poświęcono opiece św. Jakuba. Początkowo kościół należał do protestantów, a w 1629 r. stał się własnością katolików (faktycznie od 1653 r.). Wtedy też otrzymał nowe wezwanie: św. Anny. Ołtarz główny, z drugiej połowy XVII w., ufundował pleban gliwicki – ks. Jan Sendecius. W 1707 r. dobudowano do kościoła zakrystię, a w latach 1846–1847 kościół powiększono o prezbiterium i wieżę. W latach międzywojennych świątynia służyła jako kościół garnizonowy dla sta- cjonujących w Tarnowskich Górach żołnierzy pułków piechoty i ułanów. Pierwszym kapelanem został ks. płk Jan Pajkert. W 1928 r. ponownie zbudowano niewielką zakrystię. W 1932 r. utworzono przy kościele pomocniczą kapelanię wojskową, przynależącą do wojskowej parafii w Lublińcu. Od 1942 r. przy kościele rezydował ks. Jan Rudol, który przez 3 lata sprawował nabożeństwa dla wiernych z Sowic. W 1958 r. ks. proboszcz Michał Lewek zapoczątkował przy kościele regularne sprawowanie nabożeństw. 5 października tegoż roku ustanowiono przy kościele odrębnego kapelana, a świątynię ustanowiono kościołem rektorskim. Autorem obecnego wystroju wnętrza (ołtarz soborowy, ambona, chrzcielnica) jest tarnogórski artysta Werner Lubos. 3 maja 1981 r. przy kościele pw. św. Anny erygowano parafię, wydzieloną z terytorium parafii św. Apostołów Piotra i Pawła. Parafia nie posiadała własnej plebanii, dlatego proboszcz początkowo mieszkał na plebanii w parafii macierzystej.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 158 XII Dekanat Tarnowskie Góry

W latach 1990–1997 przystąpiono do budowy probostwa przy ul. Torowej 45 wg projektu architekta Krzysztofa Gasidły z Gliwic. Prace ze strony parafii nadzorował ks. proboszcz Karol Sikora. Do probostwa dobudowano kaplicę św. Jadwigi, którą 14 maja 2001 r. pobłogosławił biskup gliwicki Jan Wieczorek. Autorami wystroju wnętrza są artyści: Werner Lubos i Anna Marciniak-Szewczenko1.

2. Tarnowskie Góry Parafia św. Apostołów Piotra i Pawła

Historia miasta związana jest z wydobyciem rud srebra i ołowiu, a później również cynku. Zgodnie z legendą, ok. 1490 r. chłop Rybka wyorał pierwszą bryłę kruszcu srebronośnego. Miastu, od powstających w bliskim sąsiedztwie Tarnowic kopalni (gór), nadano nazwę Tarnowskie Góry. Ówczesny właściciel, książę opolski Jan II Dobry, oraz margrabia Jerzy von Ansbach w 1526 r. nadali miastu prawa górnicze, a dwa lata później ogłoszony został tzw. Ordunek Gorny. Wydobycie kruszcu prowadzono do początku XX w., tj. do wyczerpania znajdujących się tam pokładów. Pierwszy, drewniany kościół, który spłonął wkrótce po wybudowaniu, wzniesiono w latach 1523–1525. Na jego miejscu protestanci w 1529 r. wznieśli kolejny, drewniany kościół, który w 1531 r. przebudowano na murowany. Kościołowi nadano tytuł Świętego Zbawiciela. W 1545 r. dobudowano do kościoła prezbiterium, a w latach 1560–1563 przeprowadzono kolejną rozbudowę, dołączając do kościoła wieżę. Kształt wieży, z wyjątkiem hełmu, wymienionego w 1798 r., pozostał do dziś niezmieniony. Do dnia dzisiejszego działa także zegar z 1586 r., co czyni go jednym z najstarszych na Górnym Śląsku. 1 lutego 1630 r. kościół zabrano protestantom i przekazano katolikom. Uroczyste poświęcenie kościoła miało miejsce w 1670 r. Od tego też czasu nosi on wezwanie św. Apostołów Piotra i Pawła. W latach 1675–1765 istniała przy kościele stacja misyjna opolskich jezuitów, którzy oprócz pracy duszpasterskiej prowadzili w mieście gimnazjum przy ul. Zamkowej. W latach 1723–1724 dobudowano od południowej strony kościoła późnobarokową kaplicę św. Barbary. W 1747 r. papież Benedykt XIV zatwierdził statut miejscowego Bractwa św. Barbary. Działalność bractwa przyczyniła się do popularyzacji kultu św. Barbary jako patronki górników, a jej kult rozprzestrzenił się na cały region.

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Anny w Tarnowskich Górach 1938–. Bibliografia: J. Piernikarczyk, Historia miasta Tarnowskich Gór 1526–1926. Na pamiątkę 400-letniego istnienia miasta Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry 1926; H. Jeziorski, Dekanat Tarnowskie Góry (diecezja gliwicka), Bytom-Sucha Góra 1995, s. 22–28; tenże, Kościoły i parafie rzymskokatolickie na ziemi tarnogórskiej, Tarnowskie Góry 2006, s. 76–82; tenże, Tarnogórski kościół św. Anny, Tarnowskie Góry 2009.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Józefa Robotnika 159

W 1847 r. ustanowiono nowy dekanat – tarnogórski, który początkowo tworzyło dziewięć parafii. W latach 1848–1851 kościół został rozbudowany do stanu obecnego (wzniesiono wówczas nawę poprzeczną i prezbiterium). Po gruntownej renowacji w latach 20. minionego stulecia kościół ponownie poświęcono 22 września 1927 r. (aktu dokonał biskup katowicki Arkadiusz Lisiecki). W 1941 r. przy kościele kamilianów pw. św. Jana Chrzciciela i św. Kamila utworzono filię, która po niedługim czasie stała się samodzielną parafią. W latach 60. ubiegłego wieku z parafii wydzielono kolejne filie przy kościołach: św. Anny (na starym cmentarzu), św. Józefa (na nowym cmentarzu) i Matki Bożej Królowej Pokoju (w tzw. Konwikcie). W latach 1978–1981 filie te otrzymały status samodzielnych parafii. W 1989 r. we wnętrzu kościoła parafialnego wykonano nową polichromię, a 10 grudnia 1989 r. poświę- cono ołtarz główny. Autorem obecnego wystroju wnętrza jest tarnogórski artysta Werner Lubos. Wśród licznych proboszczów parafii na szczególne wspomnienie zasługują: ks. Franciszek Klaybor (1671–1677) – autor pierwszej kroniki parafialnej, ks. Anton Schneiderski (1811–1851) – patron gruntownej przebudowy kościoła oraz ks. Michał Lewek (1932–1967) – polski działacz plebiscytowy i twórca licznych dzieł społecz- no-kulturalnych2.

3. Tarnowskie Góry Parafia św. Józefa Robotnika

W 1919 r. ówczesny proboszcz tarnogórski, ks. Ryszard Rassek, wybudował przy wejściu na nowy cmentarz halę cmentarną, wzorowaną na jednym z kościołów cmentarnych na terenie Włoch. Przez długie lata hala służyła jedynie jako przejście na cmentarz. Dopiero w styczniu 1959 r., kiedy zaistniała obawa, że komunistyczne władze odbiorą Kościołowi katolickiemu budynki i przeznaczą na inne cele, otwarto w dotychczasowej hali cmentarnej kościółek pw. św. Józefa Robotnika. Potrzeba wydawała się tym bardziej uzasadniona, ponieważ na obszarze tym mieszkało ok. 600 wiernych. Pierwszym rządcą (rektorem) nowej placówki został ks. dr Franciszek Jastrzęb- ski, który funkcję tę pełnił do września 1959 r. Następnie przez cały rok posługę

2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia świętych Apostołów Piotra i Pawła w Tarnowskich Górach, t. I: Akta katowickie (cz. I) 1923–1987; t. II: Akta katowickie (cz. II) 1927–1991, akta gliwickie 1992–. Bibliografia:J. Piernikarczyk, Historia miasta Tarnowskich Gór; J. Drabina, Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry 2000; H. Jeziorski, Dekanat Tarnowskie Góry, s. 53–67; tenże, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 94–104; D. Szlachic-Dudzic, Tarnowskie Góry. Geneza i najstarsze dzieje górniczego miasta, Warszawa 2006.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 160 XII Dekanat Tarnowskie Góry w kościółku pełnili księża z tarnogórskiego kościoła parafialnego, odprawiając tutaj Eucharystię tylko w niedzielę. W 1960 r. utworzono przy kościele stację duszpa- sterską dla mieszkańców kilku ulic wydzielonych z parafii św. Apostołów Piotra i Pawła. Rektorem placówki mianowano ks. Ludwika Październioka. Kościół został pomalowany, otrzymał nowe tabernakulum i ławki. Codziennie celebrowano Mszę św. W 1964 r. rektorem stacji został ks. Franciszek Sałuża, który zamieszkał w wy- najętym mieszkaniu przy ul. Pomorskiej 24. Ks. Sałuża ufundował stacje Drogi Krzyżowej i witraże, zaprojektowane przez znanego śląskiego artystę Wiktora Ostrzołka, a wykonane w renomowanym zakładzie W. i F. Żeleńskich w Krakowie. W 1965 r. rozpoczęto prowadzenie ksiąg metrykalnych. W 1970 r. rektorem stacji został ks. Gustaw Klapuch. W 1971 r. przebudowano wyposażenie wnętrza kościoła, dostosowując je do posoborowej liturgii. Z początkiem lat 80. ubiegłego wieku placówka stała się ośrodkiem pomocy charytatywnej w rejonie, szczególnie w odniesieniu do represjonowanych politycznie, więzionych i internowanych. Przy parafii uruchomiono największą w diecezji katowickiej parafialną aptekę leków pochodzących z zagranicznych darów. Apteka czynna była do początku lat 90. W 1981 r. erygowano samodzielną parafię. W 1985 r. parafia stała się faktycznym właścicielem domu przy ul. Odrzańskiej 15, który przebudowano na dom katechetyczny (Dom Słowa Bożego). W 1987 r. parafia nabyła na plebanię dom przy ul. Pomorskiej 24, w którym zamieszkał proboszcz. W 2003 r. Dom Słowa Bożego sprzedano, a uzyskane pieniądze przeznaczono na rozbudowę kościoła. Prace rozpoczęto w sierpniu 2004 r. Do istniejącej hali dobudowano dwie nawy boczne oraz absydę z prezbiterium. Dzięki rozbudowie zyskano także poziom przyziemia, w którym znalazło się miejsce na kaplicę przed- pogrzebową i zaplecze katechetyczno-duszpasterskie. Rok później parafia przejęła od macierzystej parafii św. Apostołów Piotra i Pawła cmentarz, na terenie którego znajduje się kościół. W 2009 r. prezbiterium kościoła otrzymało nowe wyposaże- nie wykonane z drewna dębowego. W 2016 r. o. Marko Ivan Rupnik CFD, dyrektor Centrum Aletti w Rzymie, pokrył ściany kościoła nowoczesnymi mozaikami. Prace te wykonano przy okazji realizacji wystroju sanktuarium św. Jana Pawła II w Krakowie3.

3 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Józefa Robotnika w Tarnowskich Górach 1959–. Bibliografia: H. Jeziorski, Dekanat Tarnowskie Góry, s. 49–52; tenże, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 86–89.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Matki Bożej Królowej Pokoju 161

4. Tarnowskie Góry Parafia Matki Bożej Królowej Pokoju

W 1890 r. wybudowano w Tarnowskich Górach ceglany budynek nadleśnictwa. Po I wojnie światowej pełnił on przez krótki czas funkcję sierocińca. W 1923 r. budynek zakupił proboszcz parafii św. Piotra i Pawła – ks. Michał Lewek, z przeznaczeniem na bursę dla chłopców uczących się w tarnogórskich szkołach. W 1928 r. dobudowano kaplicę i pomieszczenia sypialne. W taki sposób powstał tzw. „tarno- górski konwikt”. Kaplicę poświęcił biskup katowicki Arkadiusz Lisiecki 7 grudnia 1930 r. Po II wojnie światowej w budynku mieściła się filia katowickiego Gimnazjum im. św. Jacka, zaś w latach 1955–1962 siedziba dla kursu wstępnego seminarzystów Śląskiego Wyższego Seminarium Duchownego w Krakowie4. 5 października 1962 r. powołano przy kaplicy nowy rejon duszpasterski, wydzielony z parafii św. Piotra i Pawła, a opiekę duszpasterską nad wiernymi zlecono ówczesnemu księdzu rekto- rowi. Księgi parafialne zaprowadzono w 1966 r., a 23 kwietnia 1978 r. bp Herbert Bednorz utworzył samodzielną parafię pw. Matki Bożej Królowej Pokoju. W latach 1991–1999 wybudowano obecny kościół parafialny. Architekci: Józef Sage z Tarnowskich Gór i Jan Spyra z Katowic zaprojektowali dla wspólnoty kościół jednonawowy – zaliczający się do współczesnego funkcjonalizmu (tzn. konstrukcja służąca funkcji) – zbudowany na planie kwadratu o długości boku 17 m. Wysokość kościoła od podstawy do szczytu krzyża wynosi 26 m. Wnętrze zaprojektowano na prawie 1400 miejsc, w tym 420 miejsc siedzących. Pracami przy budowie kierował Henryk Jarmuł przy wsparciu ks. proboszcza Jana Frysza. Kamień węgielny wmurowano 17 maja 1997 r. Uroczystego poświęcenia kościoła dokonał biskup gliwicki Jan Wieczorek 27 listopada 1999 r. Od tego dnia rozpoczęto codzienne sprawowanie Mszy św. w kościele. Wszystkie prace związane z wystrojem wnętrza zakończono w 2004 r. Autorem wszystkich rzeźb w kościele jest Artur Lubos z Tarnowskich Gór. Rzeźby wykonane są w znanej od wieków formie plastycznej majoliki, do których wykonania użyto białej gliny, ręcznie formowanej, kilkakrotnie wypalanej, szkliwio- nej i złoconej. Nad wejściami do kościoła zamontowano witraże autorstwa Wiktora Ostrzołka. Witraże nad wejściami bocznymi (tego samego artysty) przeniesiono ze starej kaplicy. W prezbiterium szczególną uwagę zwraca witraż autorstwa Wernera Lubosa, będący nawiązaniem do ikony Trójcy Świętej Rublowa. 31-głosowe organy wykonał dla kościoła warszawski organmistrz Zygmunt Kamiński w 2009 r.5

4 Część materiałów źródłowych dotyczących seminarium zdeponowano w AKD Gliwice, Acta Localia, Tarnowskie Góry – Seminarium 1955–1964. 5 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Matki Bożej Królowej Pokoju w Tar- nowskich Górach 1960–. Bibliografia: H. Jeziorski, Dekanat Tarnowskie Góry, s. 38–48; tenże, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 89–94.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 162 XII Dekanat Tarnowskie Góry

5. Tarnowskie Góry Parafia Matki Bożej Uzdrowienie Chorych

Pierwsi kamilianie przybyli na Śląsk w maju 1903 r. i w miejscowości Popielów k. Opola założyli lecznicę dla alkoholików. Ponieważ miejsce to nie było odpo- wiednie, placówkę przeniesiono do Miechowic k. Bytomia. 25 czerwca 1904 r. przybyli tamże: o. Bernard Kaszny MI, o. Jan Bauer MI i br. Martin Ruter MI. 1 sierpnia 1904 r. otwarto w Miechowicach prowizoryczny zakład dla alkoholików, który od razu przyjął 17 pacjentów. Zakonnicy planowali jednak budowę ośrodka z prawdziwego zdarzenia, który miał składać się ze szpitala, kościoła i klasztoru. Nieoczekiwanie propozycję zbudowania takiego ośrodka w Tarnowskich Górach złożył zakonowi hrabia Łazarz IV Henckel von Donnersmarck, który ofiarował zakonnikom teren dawnego miejsca straceń Galgenberg (w gwarze śląskiej: Ga- lenberg). 23 kwietnia 1906 r. nastąpiło oficjalne przekazanie terenu zakonowi. 3 czerwca 1906 r. dokonano wmurowania kamienia węgielnego pod budowę Zakładu dla Alkoholików pw. św. Jana Chrzciciela wg projektu Emanuela Dziu- by z Tarnowskich Gór. Całość prac ze strony zakonu koordynował o. Christian Adams MI. 19 października 1906 r. odbyła się uroczystość zawieszenia wiechy, czyli nakrycia całego budynku dachem. Budowa trwała 370 dni, a cały kompleks poświęcono 11 czerwca 1907 r. Pierwsi kamilianie wraz z grupą 14 pacjentów wprowadzili się do domu w Tarnowskich Górach 31 maja 1907 r. W 1949 r. szpital upaństwowiono. W 1998 r., na mocy ustawy o zwrocie majątków pierwotnym właścicielom, zakon stał się ponownie właścicielem całego kompleksu. 1 sierpnia 1999 r. przejęto zarząd nad dawnym Szpitalem Miejskim nr 2 w Tarnowskich Górach, zmieniając jego nazwę na Niepubliczny Szpital pw. św. Kamila w Tar- nowskich Górach. Kamilianie prowadzili także prężną pracę duszpasterską, co związane było z budową licznych domów na tymże terenie. 1 stycznia 1942 r. biskup katowicki Stanisław Adamski erygował przy kościele kamilianów samodzielną parafię. Pierw- szym proboszczem parafii został o. Ludger Bremer MI, a w pracy duszpasterskiej wspierali go: o. Klemens Schulte MI, o. Wilhelm Romer MI i o. Jan Tarnowski MI. W chwili powstania parafia św. Jana Chrzciciela i św. Kamila liczyła 2000 wiernych. Gwałtowny rozrost parafii św. Jana Chrzciciela i św. Kamila nastąpił w latach 1967–1975, kiedy to na wschód od klasztoru, na terenach parafialnych, rozrastało się Osiedle XXV-lecia PRL (obecnie Osada Jana – od kościoła św. Jana Chrzciciela). W 1977 r. liczba parafian wzrosła do 8000 wiernych. Rozpoczęto więc starania mające na celu budowę nowego kościoła. 25 marca 1982 r. pomiędzy stroną państwową a kościelną podpisano tzw. protokół uzgodnień. Ustalono wówczas, że budowa kościoła rozpocznie się w 1985 r.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Katarzyny 163

25 listopada 1984 r. bp Janusz Zimniak poświęcił plac budowy. Na jego terenie zaplanowano budowę kompleksu katechetycznego, klasztoru i nowego kościoła – pw. Matki Bożej Uzdrowienie Chorych wg projektu architekta Karola Gierlotki z Ka- towic. Ze względu na przedłużające się procedury i wymagane ze strony cywilnej poprawki do projektu, m.in. rezygnacji z niektórych inwestycji (np. budowy domu dla seniorów), budowę nowej świątyni rozpoczęto dopiero w 1989 r. 16 października 2004 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek dokonał uroczystego poświęcenia kościoła. Od tego momentu parafia, która wcześniej nosiła wezwanie św. Kamila i św. Jana Chrzciciela, otrzymała nowe wezwanie: Matki Bożej Uzdrowienie Chorych, której wstawiennictwa od lat wzywa się w czasie organizowanej co środę nieustającej nowenny. W 2000 r. bp Jan Wieczorek ustanowił przy kościele Ośrodek Duszpasterstwa Chorych dla Miasta Tarnowskie Góry6.

6. Tarnowskie Góry-Lasowice Parafia św. Katarzyny

Osada Lasowice istniała prawdopodobnie już w XIV w. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z dokumentu wystawionego 15 kwietnia 1415 r. przez biskupa krakowskiego Wojciecha Jastrzębca. Ustanowił on wówczas parafię św. Marcina w Starych Tarnowicach, do której przyłączył również Lasowice. Na terenie osady wydobywano rudy ołowiu, srebra, cynku i żelaza. W 1861 r. na działce rodziny Gwoździów wybudowano kaplicę św. Jana Nepomucena, przy której odprawiano nabożeństwa majowe i różańcowe. Okazjonalne sprawowanie nabożeństw rozpoczął jeszcze przed I wojną światową ks. Herlinger – kapelan wojskowy. W 1924 r. administrator apostolski ks. August Hlond zezwolił wiernym z Lasowic uczęszczać do kościoła kamilianów. Tymczasem mieszkańcy Lasowic wydzierżawili od hrabiego Edwina Henckel von Donnersmarcka z Nakła Śląskie- go budynek gospodarczy, który znajdował się na terenie jego folwarku. Budy- nek zaadaptowano na tymczasowy kościół, który 7 lutego 1926 r. pobłogosławił ks. Michał Lewek. Kościół otrzymał wezwanie św. Katarzyny, patronki kolejarzy. Z dawnym właścicielem budynku ustalono, że dzierżawa wyniesie 15 lat, a do tego czasu wspólnota wybuduje własny kościół. 21 czerwca 1926 r. biskup katowicki August Hlond ustanowił w Lasowicach stację duszpasterską (lokalię). Jej pierwszym duszpasterzem został ks. Feliks Ździebło. 20 kwietnia 1927 r. bp Arkadiusz

6 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Matki Bożej Uzdrowienie Chorych w Tarnowskich Górach 1947–. Bibliografia: H. Jeziorski, Dekanat Tarnowskie Góry, s. 29–37; tenże, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 82–86; W. Węglicki, Monografia rzymskokatolickiej parafii św. Jana Chrzciciela i św. Kamila w Tarnowskich Górach, Tarnowskie Góry 2002.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 164 XII Dekanat Tarnowskie Góry

Lisiecki wydał dekret uzupełniający, precyzujący warunki funkcjonowania lokalii (wszedł w życie 1 maja tegoż roku). W 1928 r. ks. proboszcz Wallach rozbudował kościół oraz postawił nową wieżę. W latach 1929–1931 wybudowano plebanię, a 13 grudnia 1934 r. nabyto rolę pod cmentarz. 28 maja 1957 r. bp Stanisław Adamski podniósł lasowicką lokalię do rangi samodzielnej parafii. W 1966 r. przebudowano prezbiterium i powiększono zakrystię. W latach 70. i 80. ubiegłego wieku wybudowano w Lasowicach dwa duże osiedla mieszkaniowe. Po licznych staraniach osiągnięto zgodę na budowę nowego kościoła na terenie ofiarowanym parafii jeszcze w 1925 r. przez hrabiego Edwina Henckel von Donnersmarcka. 17 maja 1983 r. poświęcono plac pod budowę. Rok później ks. proboszcz Józef Kocjan rozpoczął budowę kościoła wg projektu architektów Józefa Sagego i Jana Spyry. Kamień węgielny wmurowano 16 kwietnia 1994 r. Po odejściu ks. Kocjana do Olszyny, dzieło budowy prowadził ks. Roman Grajczyk. Pierwszą Mszę św. sprawowano w kościele w pasterkę 1995 r. 22 listopada 1997 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek pobłogosławił kaplicę i dom parafialny, a 6 listopada 1999 r. uroczyście poświęcił nowy kościół. Centralnym punktem kościoła jest ołtarz, zbudowany z głazu marmurowego „Carrara” z Dolomitów włoskich, dzieło artysty Zygmunta Brachmańskiego i rzeźbiarza Michała Neya z Szydłowca. Rzeźby: Chrystusa Przychodzącego w Czasach Ostatecznych i św. Katarzyny oraz stacje Drogi Krzyżowej również wykonał Zygmunt Brachmański. Witraże zapro- jektował Werner Lubos, a ich wykonanie zlecono krakowskiej firmie witrażowej rodziny Zarzyckich7.

7. Tarnowskie Góry-Sowice Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej

Po raz pierwszy osada Sowice została wymieniona w dokumencie erekcyjnym parafii św. Marcina w Starych Tarnowicach z 15 kwietnia 1415 r. Na mocy dokumentu miejscowość odłączono od parafii w Reptach i przyłączono do parafii w Starych Tarnowicach. W XVI w. drążono tutaj szyby górnicze, wydobywając rudy srebra, ołowiu i żelaza. Sowice należały początkowo do Jana Blachy, dziedzica z Rybnej. W XVI w. nabył je Jan Fryderyk Dreszer de Scharfenstein, który 4 lipca 1608 r. odsprzedał wioskę miastu Tarnowskie Góry. Po II wojnie światowej osada stała się jedną z dzielnic miasta.

7 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Katarzyny w Tarnowskich Gó- rach-Lasowicach 1927–. Bibliografia: H. Jeziorski, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 66–72.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej 165

Starania mające na celu budowę kościoła w Sowicach podjął proboszcz Sta- rych Tarnowic – ks. Konstanty Twórz, który w 1934 r. zakupił teren pod kościół i cmentarz. 7 października 1942 r. powstała w Sowicach lokalia, która opieką dusz- pasterską objęła także mieszkańców Czarnej Huty i Puferek. Przez 3 lata pierwszy duszpasterz Sowic – ks. Jan Rudol sprawował nabożeństwa dla wiernych z Sowic w kościele garnizonowym św. Anny. Na początku 1945 r. ks. Rudol przeniósł się do Sowic, a 2 lutego tegoż roku odprawił pierwsze nabożeństwo w miejscowej szkole. 1 czerwca 1945 r. przystąpiono do wznoszenia fundamentów pod drewniany barak, zakupiony od Polskich Kolei Państwowych. Tymczasowy kościół pobłogosławił 15 sierpnia 1945 r. ks. Konstanty Twórz. 20 grudnia tego samego roku poświęcono tutejszy cmentarz, a biskup katowicki Stanisław Adamski erygował przy kościele kurację pw. Matki Boskiej Częstochowskiej. W latach 80. XX w. przystąpiono do budowy obecnego kościoła, który został poświęcony przez biskupa gliwickiego Jana Wieczorka 3 października 1993 r. Bu- downiczym kościoła był ks. proboszcz Klaudiusz Koźmicki, a jego wystrój zapro- jektował Jan Rzeźniczek. W 1993 r. poszerzono cmentarz parafialny. Rok później przystąpiono do rozbiórki tymczasowego kościoła. W jego miejscu usytuowano duży głaz, na którym umieszczono pamiątkową tablicę z napisem: „Tu stał kościół tymczasowy 1945–1994”. 16 kwietnia 1995 r. zadzwoniły po raz pierwszy dzwony na wieży kościelnej, a w latach 1996–2001 wzniesiono kaplicę cmentarną8.

8 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej w Tar- nowskich Górach-Sowicach, t. I: 1928–1991; t. II: 1992–. Bibliografia: H. Jeziorski, Dekanat Tarnowskie Góry, s. 17–21; tenże, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 72–76.

1. Boruszowice Parafia Matki Boskiej Bolesnej

Boruszowice to dawna śródleśna osada położona nad potokiem Graniczna Woda, przy granicy dawnej kasztelanii bytomskiej i toszeckiej. W 1562 r. Jerzy Fryderyk von Ansbach dokonał z właścicielem Tarnowic – Mikołajem Wrochemem – zamiany gruntów zastawnych „Włoczenkowskiego”, przy których zbudowano młyn miejski. W jego sąsiedztwie, w połowie XVII w. założono osady Boruszowice i Pniowiec, co związane było z powstawaniem nad Małą Panwią licznych kuźnic i produkcją węgla drzewnego. W 1828 r. wioska liczyła ok. 70 mieszkańców, zaś 100 lat później (w 1931 r.) już 777. W 1893 r., 4 km od starej osady, wybudowano fabrykę mate- riałów wybuchowych Lignose A.G., w której znalazło zatrudnienie ok. 500 ludzi. W pobliżu fabryki zbudowano domy dla robotników. Tak powstało nowe osiedle nazwane również Boruszowicami. Fabryka istniała do 1924 r., a po jej modernizacji w 1929 r. funkcjonowała jako fabryka papieru „Lignoza”. Od 1887 r. katolicy z Boruszowic uczęszczali do nowo wybudowanego kościo- ła w Strzybnicy. W 1899 r. kierownictwo fabryki wybudowało w Boruszowicach specjalny dom przeznaczony do organizowania imprez kulturalnych. W 1918 r. na prośbę mieszkańców Boruszowic, którzy niemal wszyscy byli katolikami, z sali tanecznej gmachu utworzono kaplicę poświęconą Matce Boskiej Bolesnej. Stosowny akt erygujący kaplicę wydał kardynał wrocławski Adolf Bertram 22 grudnia 1919 r., zezwalając na przechowywanie Najświętszego Sakramentu. Kaplicę pobłogosławił strzybnicki proboszcz – ks. Robert Stosiek. Kaplica obsługiwana była przez księży z macierzystej parafii, a także przez ojców kamilianów oraz księży katechetów z Tar- nowskich Gór. Patronat nad kaplicą sprawowała dyrekcja fabryki papieru. W 1934 r. przeprowadzono referendum dotyczące budowy nowego kościoła. Mieszkańcy, ze względu na ogromną biedę, odrzucili projekt starosty tarnogórskiego, a za oferowane przez niego pieniądze wybudowano szkołę. Wierni nadal gromadzili się w kaplicy, którą przez szereg lat modernizowano. W 1962 r. przy kaplicy utworzono lokalię, a na jej pierwszego duszpasterza desygnowano ks. Edwarda Krusza, dotychczaso-

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 168 XIII Dekanat Tarnowskie Góry-Stare Tarnowice wego wikariusza macierzystej parafii. 12 kwietnia 1978 r. biskup katowicki Herbert Bednorz ustanowił Boruszowice samodzielną parafią. W 1997 r. do parafii przyłączono miejscowość Hanusek wyodrębnioną z pobliskiej parafii Tworóg. Do Boruszowic wprowadziła się ludność z dużych miast śląskich. Kaplica z trudem mieściła wiernych uczestniczących w nabożeństwach niedzielnych. Myśl o budowie świątyni pojawiła się na nowo w 2000 r. Grupa za- angażowanych parafian z ówczesnym ks. proboszczem Konradem Lempą podjęła inicjatywę budowy nowego kościoła wraz z probostwem, salkami katechetycznymi, kaplicą przedpogrzebową i dzwonnicą. Dzięki przychylności władz Tworoga udało się pozyskać teren po dawnych ogródkach działkowych. Po uzyskaniu stosownych zezwoleń przystąpiono do budowy nowej świątyni we wrześniu 2002 r. Projekt wy- konał architekt Michał Kuczmiński z pracowni autorskiej „Form-Studio”, a prace konstrukcyjne – Andrzej Wieczorek. Uroczystego poświęcenia kamienia węgielnego dokonał biskup gliwicki Jan Wieczorek 21 września 2003 r. W 2006 r. oddano do użytku dwie salki katechetyczne, a w 2009 r. budynek probostwa. Prawie wszystkie prace wykonali sami parafianie. Autorem wystroju wnętrza kościoła jest architekt Jan Rabiej z Gliwic. Nową świątynię poświęcił 21 września 2014 r. biskup gliwicki Jan Kopiec1.

2. Tarnowskie Góry-Bobrowniki Parafia Przemienienia Pańskiego

Po raz pierwszy osadę Bobrowniki wymieniono w dokumencie z 1277 r. Wtedy to osadę odłączono od parafii bytomskiej i przyłączono do nowej parafii w Kamie- niu. Nieco później złączono osadę z nową parafą w Reptach. W bliskim sąsiedztwie Bobrownik Śląskich leżały Piekary Rudne, które należały do parafii w Radzionkowie. Droga do kościołów parafialnych wynosiła od 4 do 6 km i była bardzo uciążliwa, zwłaszcza w porze deszczowej i zimowej. W 1894 r. gmina (osiemdziesięcioma sze- ścioma głosami „za” i jednym „przeciw”) postanowiła wybudować kościół. Stosowną zgodę uzyskano 14 marca 1910 r., a władze kościelne utworzyły rzadko występującą strukturę organizacyjną: „gminę kapliczną”. Wielkie zasługi w powstaniu kościoła oddał proboszcz parafii w Reptach – ks. Hugo Wisy. Za jego radą zdecydowano o po- braniu przez obie gminy funduszy, które gminy zebrały na eksploatacji górniczej za wydobycie kruszców. W taki sposób z kasy gminnej pobrano 60 tys. marek. Kolejne

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Matki Boskiej Bolesnej w Boruszowi- cach 1962–. Bibliografia: Parafia rzymskokatolicka Matki Boskiej Bolesnej w Boruszowicach, A. N. (oprac.), folder z dokumentacją fotograficzną budowy nowego kościoła, [Boruszowice 2003]; H. Je- ziorski, Kościoły i parafie rzymskokatolickie na ziemi tarnogórskiej, Tarnowskie Góry 2006, s. 36–41.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Matki Boskiej Piekarskiej – Matki Sprawiedliwości i Miłości Społecznej 169

20 tys. marek przekazał kard. Georg Kopp. Teren pod budowę zakupiono od Piotra Kuhny i Wilhelma Porwika. Działka znajdowała się na samej granicy pomiędzy osadami: Piekary Rudne i Bobrowniki Śląskie. W czerwcu 1910 r. rozpoczęto prace ziemne przy budowie kościoła. 10 lipca 1910 r. poświęcono i wmurowano kamień węgielny. Projekt architektoniczny opra- cował i budowę prowadził architekt Karol Korbsch z Tarnowskich Gór. Patronat kościelny nad budową sprawował ks. Hugo Wisy. Kościół został zaprojektowany w stylu eklektycznym z dominacją cech neoromańskich. Przy jego budowie czynny udział brali sami parafianie, a budowa trwała 17 miesięcy. Wielkim dobrodziejem budowy okazała się rodzina Henckel von Donnersmarck. Książę Guido ze Świer- klańca i hrabia Lazy (Łazarz) IV z Nakła Śląskiego przekazali w sumie 100 tys. marek, co było związane poniekąd z obowiązującym wówczas prawem patronatu. W sumie koszty budowy wyniosły 225 tys. marek. Kościół pobłogosławił ks. dziekan Józef Konietzko z Radzionkowa 19 listopada 1911 r. Kościół góruje nad okolicą swoją 45-metrową wieżą. Szczególną uwagę zwraca ozdobny portal, wykonany przez firmę Rother z Legnicy. Elementy wyposażenia wnętrza zaprojektował Adolf Seiffhart. Dawny ołtarz główny wykonano w całości z drewna, na którym zawieszono obraz Chrystusa Przemienionego na Górze Tabor w obecności trzech apostołów: Piotra, Jakuba i Jana. Początkowo przy kościele osadzono księdza w randze kapelana. W 1921 r. ustanowiono przy kościele lokalię, którą 1 sierpnia 1925 r. administrator apostolski ks. August Hlond podniósł do rangi samodzielnej parafii. W latach 1971–1974 ks. Wiktor Sojka dokonał zmiany wystroju kościoła, a w 1984 r. sprowadził do parafii Siostry Świętej Elżbiety III Zakonu Regularnego Świętego Franciszka (elż- bietanki cieszyńskie). Dom na klasztor ofiarowała parafianka Agnieszka Jaworek. W ostatnich latach kościół przeszedł remont kapitalny, a teren wokół kościoła zagospodarowano na spotkania dla grup parafialnych2.

3. Tarnowskie Góry-Opatowice Parafia Matki Boskiej Piekarskiej – Matki Sprawiedliwości i Miłości Społecznej

Opatowice to jedna ze starszych osad na ziemi tarnogórskiej. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 21 stycznia 1321 r., kiedy to niejaki Filip, syn Piotra z Opa- towic, kosztem wrocławskich premonstratensów chciał podstępem uzyskać prepo-

2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Przemienienia Pańskiego w Tarnow- skich Górach-Bobrownikach 1916–. Bibliografia: H. Jeziorski, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 32–36.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 170 XIII Dekanat Tarnowskie Góry-Stare Tarnowice zyturę w Bytomiu. W XIV w. Opatowice należały do parafii w Reptach, a w 1415 r. weszły w skład nowej parafii w Starych Tarnowicach. W XVI w. na terenie Opatowic prowadzono wydobycie kruszców. Dobra koniunktura górnictwa trwała z małymi przerwami do 1621 r. W drugiej połowie XX w., równocześnie z powstawaniem osiedla Przyjaźń, władze kościelne podjęły decyzję o budowie kościoła. W 1983 r. proboszcz parafii św. Marcina w Starych Tarnowicach – ks. Antoni Pohl uzyskał wstępną zgodę władz na utworzenie parafii w Opatowicach. W czerwcu 1984 r. sprawę budowy świątyni powierzono ks. Michałowi Adam- kowi. Miesiąc później wydano zgodę na lokalizację kościoła na terenie starego kamieniołomu przy ul. Opatowickiej. Stosowną działkę zakupiono od córek pań- stwa Paruzel. Początkowo na terenie kościelnym ustawiono tymczasowy barak, który 17 czerwca 1985 r. pobłogosławił biskup katowicki Herbert Bednorz. W baraku znajdowała się tymczasowa kaplica, salki katechetyczne oraz mieszkanie dla duszpasterza. 29 grudnia 1985 r. biskup katowicki Damian Zimoń erygował przy kaplicy Matki Boskiej Piekarskiej – Matki Sprawiedliwości i Miłości Społecznej samodzielną parafię. Jej pierwszym proboszczem został ks. Michał Adamek, który stosowny dekret otrzymał 2 lutego 1986 r. Wstępny projekt kościoła opracował architekt Bronisław Mzyk z Tarnowskich Gór. W pierwszym etapie wybudowano probostwo i zaplecze katechetyczne. Kierow- nictwo budowy objął Henryk Poloczek z Piekar Śląskich. W maju 1987 r. proboszczem parafii został ks. Eugeniusz Bienek, a kierownictwo budowy objął inż. Mak- sysz. Budowę kościoła rozpoczęto po uzyskaniu stosownego zezwolenia w lutym 1988 r. Trzy lata później projekt kościoła został zmodyfikowany i dostosowany do potrzeb i możliwości parafii. Powstający kompleks sakralny przeprojektował architekt Michał Kuczmiński. Nie zmieniając powierzchni kościoła, obniżono jego wysokość i zmniejszono kubaturę. Powierzchnia użytkowa kościoła wraz z kapli- cą tygodniową została ustalona na ok. 1000 m2. Do kościoła przylega, stanowiąc z nim jedną bryłę, czterokondygnacyjny dom katechetyczny o powierzchni prawie 2000 m2, który oddano do użytku latem 1991 r. Obecnie pomieszczenia na parterze wykorzystuje parafialna Caritas, a w najniższej kondygnacji zlokalizowano kaplicę przedpogrzebową. 3 maja 1993 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek wmurował w ściany powstają- cej świątyni kamień węgielny, poświęcony przez papieża Jana Pawła II w czasie pielgrzymki do Polski w 1983 r. Pierwszą Mszę św. w nowym kościele odprawiono w pasterkę 1994 r. Autorem wystroju wnętrza jest Henryk Kopyciok z Kato- wic. Wykonany z białego marmuru ołtarz przypomina czaszę kielicha. Nad nim umieszczono symbol Trójcy Świętej. Mozaiki i polichromie kościoła są dziełem Witolda i Mariusza Pałków. W latach 1990–1993 wiernym w pracach przy budowie kościoła pomagali studenci z Portugalii, Hiszpanii i Włoch, którzy w taki sposób

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Matki Boskiej Królowej Wszechświata 171 spędzali na Śląsku swoje wakacje. Kościół poświęcił biskup gliwicki Jan Wieczorek 12 września 1996 r.3

4. Tarnowskie Góry-Pniowiec Parafia Matki Boskiej Królowej Wszechświata

Osada Pniowiec znajduje się ok. 5 km od Tarnowskich Gór, stanowiąc obecnie jego dzielnicę. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 15 kwietnia 1415 r. Na mocy biskupiego dokumentu erygowano parafię w Starych Tarnowicach, a tutejsza osada weszła w skład nowej parafii. Miejscowość początkowo należała do dziedziców Starych Tarnowic, później zaś stanowiła własność hrabiów Henckel von Donners- marcków z Nakła Śląskiego. Jak niemal na całej ziemi bytomsko-tarnogórskiej, również i na polach pniowieckich drążono szyby kopalniane w poszukiwaniu rud metali. W drugiej połowie XVI w. naliczono ich tutaj 92. W 1883 r. wieś zamiesz- kiwało 491 osób, zaś w 1926 r. w 143 domach było ich już 1085. Mieszkańcy Pniowca od dawna snuli plany budowy własnego kościoła, a przynajmniej większej kaplicy. Od 1887 r. zostali przypisani do nowej parafii w Ryb- nej – Strzybnicy. Stosowne starania podjął w okresie powojennym ks. proboszcz Kasperczyk ze Strzybnicy. W 1956 r. wydzierżawiono na potrzeby posługi duszpasterskiej dwie duże sale o powierzchni 178 m2 od Pawła i Heleny Hakubów, którzy już wcześniej sporadycznie użyczali pomieszczeń w celu sprawowania okolicznościowych nabożeństw (pierwsze odbyło się 24 maja 1955 r.). Pomiesz- czenia zaadaptowano na salkę katechetyczną i kaplicę pw. Matki Boskiej Królowej Wszechświata, za które płacono corocznie czynsz. 30 listopada 1957 r. pod przewodnictwem ks. proboszcza Teodora Gałązki zebrał się po raz pierwszy Komitet Budowy Kościoła w Pniowcu, a w 1972 r. przybył do parafii pierwszy duszpasterz – ks. Jerzy Goppek. Kapelan zamieszkał w budynku Hakubów i rozpoczął żmudną procedurę uzyskania stosownych zezwoleń. 15 marca 1981 r. erygowano przy kaplicy stację duszpasterską (lokalię), a po jej państwowym zatwierdzeniu lokalia stała się samodzielną parafią. Po zrywie solidarnościowym zrodził się pomysł przeniesienia starego kościoła z Miasteczka Śląskiego. Władze administracyjne nie wydały jednak zgody, ale 30 czerwca 1981 r. udzieliły pozwolenia na budowę nowego kościoła. Projektan- tem nowej świątyni został architekt A. Szendzielorz. Kamień węgielny położono w 1982 r. Kościół zbudowano w ciągu 18 miesięcy, a jego uroczystego poświęcenia

3 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Matki Sprawiedliwości i Miłości Spo- łecznej w Tarnowskich Górach-Opatowicach 1980–. Bibliografia: H. Jeziorski, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 41–44; tenże, Kościół parafialny w Opatowicach, Tarnowskie Góry 2010.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 172 XIII Dekanat Tarnowskie Góry-Stare Tarnowice dokonał biskup katowicki Herbert Bednorz 25 września 1983 r. Tego też dnia odprawiono w kościele pierwszą uroczystą Mszę św. Ks. Jerzy Goppek postarał się o potrzebny sprzęt i paramenty liturgiczne. W 1984 r. nowym proboszczem parafii został ks. Józef Czwienczek. W tym samym roku rozwiązano umowę dzierżawy dawnych pomieszczeń, a dwa lata później wybudowano probostwo według planów dostarczonych przez COSB Inwestprojekt z Warszawy4.

5. Tarnowskie Góry-Repty Śląskie Parafia św. Mikołaja

Repty Śląskie są najstarszą miejscowością, jaka wchodzi obecnie w skład miasta Tarnowskie Góry. Pierwsza wzmianka o osadzie została zamieszczona w bulli pa- pieża Innocentego III z 12 sierpnia 1201 r. We wspomnianym dokumencie papież zatwierdził ziemie należące do premonstratensów z klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu, w tym wieś Reptones. Parafia w Reptach (wydzielona z parafii bytomskiej) obejmowała praktycznie cały teren dzisiejszego miasta Tarnowskie Góry. Jej pierwszym proboszczem, znanym z imienia, był Winceslaus, wymieniony w spisie dekanatu sławkowskiego z 1326 r. W okresie nowożytnym na terenie parafii znaj- dowały się kopalnie srebra, cynku i ołowiu, co przyczyniało się do wzrostu liczby mieszkańców i zakładania nowych osad. W 1415 r. wydzielono parafię w Starych Tarnowicach. Od tego czasu do parafii w Reptach należały: Bobrowniki, Ptakowice i Stolarzowice. W okresie reformacji kościół przejęli ewangelicy. Na mocy edyktu z 6 marca 1629 r. kościół ponownie zwrócono katolikom. W XVII w. na polach leżących nieopodal Stolarzowic powstała wieś Górniki. W 1748 r. na wschód od Rept (od tego czasu Starych Rept) powstała osada Nowe Repty. W 1824 r. wieś i kolonia stały się własnością rodziny Henckel von Donnersmarcków ze Świerklańca. W 1911 r. parafia patronowała budowie kościoła w Bobrownikach. Z nastaniem II Rzeczpospolitej i podziałem Górnego Śląska Ptakowice weszły w skład parafii w Zbrosławicach, a w 1926 r. Stolarzowice wraz z Górnikami stały się samodzielną parafią. Rok wcześniej również Bobrowniki uzyskały status parafii. Od 1973 r. Repty stanowią dzielnicę miasta Tarnowskie Góry. Pierwszy kościół, a raczej kaplica, był drewniany. Według legendy wybudowano go w miejscu, gdzie w czasach pogańskich znajdował się święty gaj. Dzięki fundacji krakowskiego kanonika Henryka z Rept († ok. 1411 r.) zbudowano nowy kościół, ale dokładna data jego powstania nie jest znana. W 1871 r. stary kościół zamknię-

4 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Matki Boskiej Królowej Wszechświata w Tarnowskich Górach-Pniowcu 1955–. Bibliografia: H. Jeziorski, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 44–48.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Marcina Biskupa i Wyznawcy 173 to, a w 1873 r. zdecydowano o jego rozbiórce. Cennymi i zachowanymi do dzisiaj zabytkami ze starego kościoła (datowanym na XV/XVI w.) są dwie rzeźby z łuku tęczowego, przedstawiające Matkę Boską Bolesną oraz św. Jana Ewangelistę. Z inicjatywy ks. proboszcza Antoniego Sobotty w latach 1867–1871 wzniesiono obecną, neogotycką świątynię, która wyróżnia się z daleka fasadą z ciosów białego kamienia i czerwonej cegły oraz wieżą o ostrej iglicy i sterczynach. Trójnawowy kościół, z niższym prezbiterium, o dużych oknach z witrażami (na jednym z nich znajduje się herb Guida Henckel von Donnersmarcka – fundatora świątyni) zaprojektowany został przez architekta Heinzego, choć zachowały się również projekty wnętrza wykonane przez Karla Johanna Lüdeckego. Kościół został pobłogosławio- ny przez ks. dziekana Antoniego Bursiga 21 września 1871 r. W ołtarzu głównym umieszczono obraz św. Mikołaja, namalowany w 1848 r. przez krakowskiego artystę Wojciecha Eliasza. Inne elementy wyposażenia wnętrza pochodzą ze znanej firmy Mayera z Monachium. W ogrodzie plebańskim rośnie ogromnych rozmiarów kasztan jadalny, liczący ok. 460 lat. Jest to jedyny taki okaz na południu Polski i należy do najstarszych pomników przyrody w Europie Środkowej5.

6. Tarnowskie Góry-Stare Tarnowice Parafia św. Marcina Biskupa i Wyznawcy

Pierwsza wzmianka o Tarnowicach pochodzi z 27 maja 1316 r. W dokumencie księcia bytomskiego Ziemowita wśród świadków wymieniony został niejaki Adam z Tharnovicz. W tym czasie miejscowość należała do parafii w Reptach. Parafia pw. św. Marcina z Tours została ustanowiona na mocy dekretu z 15 kwietnia 1415 r., wydanego przez biskupa krakowskiego Wojciecha Jastrzębca. Nowa parafia obejmo- wała: Tarnowice, Rybną wraz z przysiółkiem Ruda, Opatowice, Pniowiec, Lasowice i Sowice. Pierwszym duszpasterzem nowej parafii został ks. Franciszek. Na począt- ku XVI w. w pobliżu Tarnowic wydrążono szereg szybów górniczych. Od tychże kopalni („gór”) wzięło nazwę nowe miasto – Tarnowskie Góry, a wioskę nazywano odtąd Starymi Tarnowicami. Z dokumentów wizytacyjnych z 1598 i 1619 r. wynika, iż parafia administrowana była w tym czasie przez protestantów. W 1629 r. parafia stała się ponownie katolicka. Od 1820 r. miejscowość stanowiła własność rodziny Henckel von Donnersmarcków ze Świerklańca. W 1891 r. hrabia Guido Henckel

5 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Mikołaja w Tarnowskich Gó- rach-Reptach 1912–. Bibliografia: J. Piernikarczyk, Historia miasta Tarnowskich Gór 1526–1926. Na pamiątkę 400-letniego istnienia miasta Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry 1926; H. Jeziorski, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 48–52.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 174 XIII Dekanat Tarnowskie Góry-Stare Tarnowice von Donnersmarck połączył majątki dworskie: Stare Tarnowice i Repty w jeden fideikomis dla swego młodszego syna – hrabiego Krafta, który rezydował w neore- nesansowym pałacu na pograniczu obu miejscowości. W 1946 r. Stare Tarnowice stały się dzielnicą Tarnowskich Gór. Pierwszy, istniejący do dziś kościół św. Marcina wybudowano ok. 1400 r. W 1707 r. został on znacząco przebudowany przez rodzinę Hunter von Grandon. Powiększono wówczas prezbiterium kościoła, a od strony północnej dobudowano kaplicę św. Anny i św. Wacława. Kościół poświęcił sufragan krakowski Michał Szembek 10 czerwca 1708 r. W 1728 r. od strony południowej dobudowano kaplicę św. Jana Nepomucena, a w 1740 r. kościół pokryto barokową polichromią. Grun- towne remonty przeprowadzono w latach 1912–1914 i 2001–2002, a ostatni remont zakończono w 2015 r., kiedy to świętowano 600-lecie istnienia parafii. Obecny budynek plebanii wybudowano w latach 1820–1821. 5 czerwca 1899 r. parafia podpisała z hrabią Guido Henckel von Donnersmarc- kiem umowę, na mocy której patron wyłożył całą sumę na budowę drugiego kościoła w Starych Tarnowicach. Kościół wybudowano w latach 1899–1902 wg projektu Lu- dwiga Schneidera, który także osobiście kierował pracami budowlanymi. Ze strony parafii dziełu patronował ks. proboszcz Ludwik Spohr. 24 września 1899 r. położono kamień węgielny, a 5 listopada 1901 r. oddano budynek w stanie surowym. Nową świątynię pobłogosławił ks. dziekan Józef Konietzko z Radzionkowa 25 sierpnia 1902 r. Kościół jest trójnawowy, halowy, z zamkniętym półkoliście prezbiterium, obniżonym w stosunku do nawy głównej. Budynek wieńczą dwie wieże: w części południowej duża, czworoboczna, zakończona iglicą, oraz ośmioboczna wieżyczka schodowa. Na przestrzeni ostatnich lat z parafii wydzielono następujące placówki duszpasterskie: Rybną – Strzybnicę (1887 r.), Lasowice (1926 r.), Sowice (1942 r.) i Opatowice (1985 r.)6.

7. Tarnowskie Góry-Strzybnica Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa i Matki Boskiej Fatimskiej

Strzybnicką parafię tworzą obecnie miejscowości: Rybna i wchodząca w jej skład dawna kolonia Piaseczna oraz Strzybnica. Od 1415 r. tutejsi wierni przynależeli do parafii w Starych Tarnowicach. Na terenie Piasecznej w 1765 r. istniał zakład

6 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Marcina w Tarnowskich Górach- Starych Tarnowicach 1925–. Bibliografia: J. Piernikarczyk, Historia miasta Tarnowskich Gór; H. Jeziorski, Rzymskokatolicka parafia pw. św. Marcina w Starych Tarnowicach. Szkic dziejów, Tarnowskie Góry 2002; tenże, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 53–58; tenże, Starotarnowicka parafia św. Marcina, Tarnowskie Góry 2011.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa i Matki Boskiej Fatimskiej 175 kowalski, młyn i przydrożna kapliczka Matki Boskiej Bolesnej. W 1786 r. z inicjatywy rządu królewskiego zbudowano w Strzybnicy hutę przeznaczoną do wyta- piania urobku z kopalni „Fryderyk” (późniejsze zakłady ZAMET). Rozrastająca się kolonia robotnicza otrzymała nazwę „Huta Fryderyk” (Friedrichshütte). Huta dawała zatrudnienie mieszkańcom do 1931 r. W latach 1967–1975 Strzybnica była samodzielnym miastem, a obecnie stanowi dzielnicę Tarnowskich Gór. Dzieło budowy kościoła zapoczątkował proboszcz Starych Tarnowic – ks. An- toni Bursig, który zamierzał wybudować świątynię na terenie Rybnej lub Piasecz- nej. Jego starania przerwała nagła śmierć w 1880 r. Kapłan w swoim testamencie przeznaczył na ten cel wszystkie swoje oszczędności, tj. 44 tys. talarów. Sąd pruski uznał testament za nieważny i rozdzielił całą sumę pomiędzy spadkobierców. Dwie siostry proboszcza – Fryderyka Roseman i Wilhelmina Bursig, chcąc speł- nić wolę zmarłego, przekazały na budowę kościoła całość swojego spadku, która dała sumę 20 tys. talarów. W ten sposób siostry stały się fundatorkami kościoła (obydwie spoczywają na tutejszym cmentarzu parafialnym). Po śmierci ks. Bur- siga nie mianowano proboszcza. Kierownictwo nad budową, z mandatu wro- cławskiego konsystorza biskupiego, objął ks. dziekan Heinrich Marx (proboszcz z Miechowic, późniejszy biskup pomocniczy diecezji wrocławskiej). W 1884 r. zawiązał się komitet budowy kościoła, na czele którego stanął mistrz kowalski z Rybnej A. Berger. 12 października1885 r. ks. dziekan Marx dokonał poświęce- nia i wmurowania kamienia węgielnego pod nowy kościół. W tym samym roku obok kościoła założono cmentarz. Budowy kościoła w Rybnej podjął się mistrz budowlany Johann Kowollik z Bytomia. Po jego śmierci parafianie sami doprowa- dzili budowę do końca. 15 sierpnia 1887 r. ks. dziekan Marx dokonał benedykcji kościoła, nadając mu tytuł Najświętszego Serca Pana Jezusa. W tym samym dniu wierni przywitali swojego pierwszego duszpasterza w randze administratora, którym został ks. Szymon Korpak. Rok później władze państwowe zgodziły się na ustanowienie parafii, do której włączono także Boruszowice i Pniowiec. Na- zwy „parafia w Rybnej” używano do 1939 r., a po zakończeniu II wojny światowej zaczęto używać nazwy „parafia w Strzybnicy”. W chwili utworzenia parafii liczba ludności przynależnych miejscowości wynosiła ok. 2800 wiernych. Na skutek dalszego rozwoju zakładów przemysłowych, szczególnie powojennych Zakładów Mechanicznych ZAMET, w latach 80. ubiegłego wieku parafia powiększyła się do liczby 8 tys. wiernych. Z terenu parafii wydzielono dwie odrębne parafie: w 1978 r. Boruszowice i w 1981 r. Pniowiec. 13 listopada 1954 r. odprawiono w kościele pierwsze nabożeństwo fatimskie. W latach 1959–1960 znacznie powiększono kościół, dobudowując nawę boczną, kaplicę i zakrystię. 18 maja 1963 r. biskup katowicki Herbert Bednorz dokonał uroczystego poświęcenia kościoła. W 2005 r. wykonano nową polichromię w kościele,

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 176 XIII Dekanat Tarnowskie Góry-Stare Tarnowice a w 2012 r. wzbogacono wystrój wnętrza o boczne ołtarze i sedilia wykonane przez Pracownię Stolarską „U Salezjan” z Oświęcimia. W 1907 r. wybudowano katolicki dom związkowy. W 1955 r. rozbudowano dom, urządzając w nim kaplicę Krzyża Świętego (obecnie powrócono do dawnej nazwy kaplicy: św. Józefa). Od 2015 r. budynek pełni funkcję domu parafialnego, po generalnym remoncie i przebudowie w latach 2012–20167.

7 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa i Matki Boskiej Fatimskiej w Tarnowskich Górach-Strzybnicy, t. I: 1913–1992; t. II: 1993–. Bibliografia: H. Jeziorski, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 59–62; tenże, Kościół rybneńsko-strzybnicki, Tarnowskie Góry 2008.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 XIV Dekanat Toszek

1. Koty Parafia św. Apostołów Piotra i Pawła

Nad brzegami Stoły i Małej Panwi powstały w XVI w. pierwsze kuźnice, z któ- rych do znaczniejszych zaliczano kuźnie w Kotach i Tworogu. Ich funkcjonowanie zamarło około 1584 r., niemniej wspominał je jeszcze Walenty Roździeński w swoim dziele Officina ferraria z 1612 r. Silnego protektora tamtejsze kuźnictwo otrzymało w osobie Jerzego Leonarda Colonny. To dzięki niemu już w 1666 r. zaczęto wytapiać żelazo w Tworogu, Potępie i Kotach oraz zadbano o gospodarcze zaplecze dla kuźnic poprzez sprowadzanie do wiosek nowych osadników. Zakład hutniczy w Kotach (w różnej formie) funkcjonował do połowy XIX w. Pierwszy kościół w Kotach wybudowano około 1584 r. – w czasie dominacji protestantyzmu na ziemi toszeckiej. W tymże okresie miejscowość należała do parafii w Wielowsi. W 1629 r. kościoły w Wielowsi i Kotach przejęli katolicy. Rozwój przemysłu kuźniczego i związanego z tym osadnictwa w lasach tworogowskich za- inicjował potrzebę stworzenia nowej parafii. Na jej erygowaniu zależało hrabiemu Leonardowi Colonnie, jednak udało się to dopiero jego spadkobiercy – hrabiemu Janowi Franciszkowi Juliuszowi de Verdugo. 13 czerwca 1687 r. biskup sufragan Karol Neander kanonicznie erygował nową parafię w Kotach, wyłączając spod dotychczasowej jurysdykcji parafii w Wielowsi: Tworóg, Koty, Wesołą i Potępę, gdzie znajdowała się kaplica Bożego Grobu, ufundowana przez hrabiego Colonnę, zbudowana przez murarza Marcina Grochowskiego w 1672 r. Ponieważ parafia nie otrzymała uposażenia w ziemi, do nowej parafii przyłączono należące do braci Schultzendorffów nowo powstałe wioski i kuźnice: Brynek, Brzeźnicę, Hanusek, Połomię i Żyłkę, sam zaś patron obiecał utrzymywać parafię i wznieść nieba- wem nowy kościół. Obietnicę tę wypełnili jego synowie: Jan Leopold i Zygfryd de Verdugo, którzy patronowali budowie barokowego kościoła w latach 1712–1714. Rok później wzniesiono barokową wieżę. Ceremonii pobłogosławienia kościoła dokonali w 1718 r. dziekan toszecki – ks. Franciszek Lorin i ks. Gotfryd Miklis z Wiśniczy. Ze względu na wady konstrukcyjne, już kilka lat później pojawiły się

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 178 XIV Dekanat Toszek pęknięcia i rysy na ścianach kościoła. W latach 1763–1774 w kościele nie odprawiano nabożeństw. Cała aktywność duszpasterska skupiła się przy kaplicy w Tworogu, gdzie od samego początku rezydował proboszcz. Remont świątyni przeprowadził ks. proboszcz Andrzej Zanner, a środki materialne na remont przekazał patron parafii – hrabia Franciszek Colonna. Prace budowlane prowadzono do 1774 r. Od tego też roku zaprzestano używania nazwy: „parafia w Kotach”. W latach 1823 i 1908 przeprowadzono kolejne gruntowne remonty i przeróbki, w wyniku których kościół osiągnął obecny wygląd. W 1920 r. ostatecznie wydzielono z parafii Tworóg lokalię w Kotach, obejmu- jącą Potępę, Wesołą i Żyłkę. Po zakończeniu II wojny światowej przywrócono jej wcześniejszy status parafii. W latach 1964–1999 proboszczem parafii był ks. Henryk Gawelczyk, znany badacz dziejów Kościoła na Górnym Śląsku. W 1980 r. z parafii wydzielono nową parafię – w Krupskim Młynie1.

2. Krupski Młyn Parafia św. Józefa

W 1640 r. w ówczesnej księdze chrztów i ślubów parafii w Wielowsi po raz pierwszy wymieniono młynarza Wacława Krupę. Młyn, znajdujący się na brzegu Małej Panwi, nazywano potocznie „na Krupie”. Z czasem zapożyczono nazwę na określenie nowej miejscowości. Kronika pruska z 1864 r. odnotowuje, że Krupski Młyn stanowił kolonię wsi Borowiany. W 1874 r. nad brzegiem rzeki założono fabrykę produkującą wojskowe materiały wybuchowe oraz urządzenia dla gór- nośląskiego przemysłu. Wraz z upływem czasu przy fabryce powstała duża osada z mieszkaniami dla pracowników fabryki. W latach międzywojennych Borowiany przyłączono do Krupskiego Młyna, który w 1955 r. otrzymał status osiedla, a w latach 1972–1975 – samodzielnej gminy. W 1991 r. miejscowość ponownie uzyskała status gminy. Pod koniec I wojny światowej rozpoczęto w Krupskim Młynie odprawianie nabożeństw w zaadaptowanym na ten cel baraku zakładowym fabryki materiałów

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kotach 1946–. Bibliografia: J. Gorzelik, Obrazy ołtarzowe w kościele parafialnym w Kotach. Ana- liza ikonologiczna (Architektura i Sztuka na Górnym Śląsku – cz. II), ZT 13 (1998), nr 33, s. 7–16; H. Gawelczyk, Dzieje drewnianego kościoła w Kotach, tamże, s. 17–22; tenże, Ze wspólnego sztambucha, cz. I: Wiadomości o okolicach Tworoga, Kotów, Wielowsi… w najstarszych zapiskach z ksiąg parafialnych, Tarnowskie Góry 2000; cz. II: Kronikarskie zapiski ks. Walentego Hoschecka o Tworogu, Kotach, Wiśniczach…, Tarnowskie Góry 2000; M. Wroński, Hrabiowskie votum z 1672 r. – kaplica Bożego Grobu w Potępie, Tarnowskie Góry 2005; P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki w latach 1618–1740. Kościelne dzieje Toszka, Pyskowic i okolic w czasach reformy Kościoła katolickiego na Śląsku, Gliwice 2009.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Wszystkich Świętych 179 wybuchowych. W okresie międzywojennym kościółek służył zarówno katolikom, jak i protestantom. Pierwsze starania dotyczące budowy nowego kościoła podjęto w 1962 r. W 1976 r. przy kaplicy zamieszkał pierwszy samodzielny duszpasterz. Wiosną 1980 r. wojewoda katowicki wydał zezwolenie na budowę kościoła. Biskup opolski Alfons Nossol erygował parafię w Krupskim Młynie 13 czerwca 1980 r. Jej terytorium wydzielono z dotychczasowej parafii Koty. Teren pod budowę kościoła oraz krzyż poświęcił 12 października 1980 r. bp Antoni Adamiuk z Opola. Rok później, 12 października 1981 r., bp Jan Wieczorek wykonał pierwszy, symboliczny wykop pod fundamenty świątyni, której projekt wykonali architekci: Jerzy Rak i Jan Skrzypek. Budowa kościoła trwała 6 lat. W tym czasie wzniesiono kościół, kaplicę z salkami katechetycznymi oraz plebanię. Kościół poświęcił biskup opolski Alfons Nossol 27 września 1987 r. W 1990 r. Komisja Episkopatu ds. Budowy Kościołów przyznała trzem obiektom sakralnym powstałym w Polsce w latach 1984–1988 wyróżnienie za zalety użytkowe i estetyczne. Wśród nich znalazł się kościół pw. św. Józefa w Krupskim Młynie. Stary kościółek, ze względu na niepewną konstrukcję budynku, rozebrano w 1993 r., a na jego miejscu postawiono kapliczkę upamiętniającą pierwsze miejsce modlitwy2.

3. Sieroty Parafia Wszystkich Świętych

Parafia Wszystkich Świętych w Sierotach powstała na początku XIII w. W dokumencie biskupim z 1299 r. w grupie świadków wymieniony został pleban „Adam z Syrota”. Z kroniki parafialnej wynika, że Sieroty zawsze stanowiły samodzielną parafię, do której należały Chwoszcz i Zacharzowice. W XV i XVI w. Sieroty były w posiadaniu rodu Czornbergów, a jeden z ich przedstawicieli był na początku XVI w. archidiakonem opolskim. Jego bratanek (Krzysztof Czornberg) w 1546 r. przeszedł na luteranizm, osadzając przy kościele w Sierotach luterańskiego ka- znodzieję. Około 1570 r. predykant zamieszkał na plebanii w Zacharzowicach. Uszczuplenie beneficjów kościelnych doprowadziło z czasem do połączenia obu kościołów w ramach jednej parafii. W 1629 r. obydwa kościoły zwrócono katolikom. W 1959 r. objęto opieką duszpasterską wiernych z Pniowa, należących wcześniej do parafii w Paczynie. Obecnie do parafii należą: Sieroty, Zacharzowice, Chwoszcz, Pniów oraz część Paczyny.

2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Józefa w Krupskim Młynie 1979–. Bibliografia: S. Jezusek, Pamiątka konsekracji nowego kościoła pw. św. Józefa w Krupskim Młynie (27 września 1987 r.), Opole 1987.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 180 XIV Dekanat Toszek

Najstarsze zachowane drewniane elementy dzisiejszego kościoła w Sierotach pochodzą z 1457 r. Datę taką ustalono na podstawie badań dendrochronologicznych. Murowane prezbiterium pochodzi z 1470 r., o czym świadczą odkryte w latach 30. ubiegłego wieku gotyckie freski, przypisywane Mistrzowi malowideł z kościoła Wszystkich Świętych w Jemielnicy. Inni za rok budowy prezbiterium i powstania gotyckich fresków podają 1479. Nawa kościoła wzniesiona była z drewna, obok zaś znajdowała się wolno stojąca dzwonnica. Późnorenesansowy ołtarz główny, z fundacji dziekana toszeckiego – ks. Piotra Krockera, pochodzi z 1622 r. W 1700 r. na skutek pożaru kościół został poważnie uszkodzony. Obraz w szczycie predelli ołtarzowej, przedstawiający św. Floriana ratującego przed pożarem kościół w Sierotach, sugeruje, że kościół nie uległ spaleniu, chociaż jego struktura została nadwyrężona. W 1707 r. zakończono prace remontowe w prezbiterium oraz wybudowano dzisiejszą drew- nianą nawę. Obok kościoła wzniesiono drewnianą wieżę. Obecną wieżę, złączoną z nawą kościoła, wzniesiono w 1770 r. Nie wiadomo, czy kościół był poświęcony. W 1720 r. bp Sommerfeld w czasie wizytacji odstąpił od tegoż obrzędu, zapisując, że posiada on swój starożytny rodowód. Na terenie parafii znajdują się jeszcze dwa kościoły filialne: pw. św. Wawrzyńca w Zacharzowicach oraz pw. św. Wacława w Pniowie. Kościół w Zacharzowicach wzmiankowany jest po raz pierwszy w 1447 r. Obecny, drewniany i orientowany kościół zbudowano około 1580 r. W latach 2011–2012 przeprowadzono remont i konserwację całej konstrukcji kościoła. Pierwszy drewniany kościół w Pniowie powstał w 1506 r. Szczególnie pięknie prezentował się jego malowany strop nad nawą kościoła, na którym wymalowano sceny z Nowego Testamentu oraz postacie świętych. Całość kompozycji zdobiły bogate, roślinne ornamenty. Ostatnią restaurację drewnianego stropu przeprowadzono w 1914 r. Zachwyceni tym szesnastowiecznym dziełem konserwatorzy z Berlina wykonali wówczas kopię stropu wraz z malowidłem i zamontowali go w jednej z sal Akademii Sztuk Pięknych w Charlottenburgu. Okropności wojny pochłonęły efekt pracy konserwatorów, sam zaś kościół padł ofiarą pożaru 13 lutego 1956 r. Obecny kościół filialny w Pniowie został zbudowany w latach 1958–1959 przez ówczesnych mieszkańców i przy pomocy ks. Jana Bagińskiego, wówczas wikariusza parafii św. Mikołaja w Pyskowicach, a obecnie emerytowanego biskupa pomocniczego z Opola. Projekt kościoła wykonał architekt Vogel. Kamień węgielny poświęcił ks. dziekan Józef Jenderek 15 czerwca 1958 r. Kościół pobłogosławił biskup opolski Franciszek Jop 3 maja 1959 r., poświęcił zaś uroczyście bp Wacław Wycisk 19 października 1975 r.3

3 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Wszystkich Świętych w Sierotach 1946–. Bibliografia: P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Mikołaja 181

4. Świbie Parafia św. Mikołaja

Pierwsze ślady osadnictwa na tym terenie odkryto w latach międzywojennych, kiedy to natrafiono na ślady osady kultury łużyckiej. Pierwsza pisemna wzmianka o Świbiu pochodzi z 1299 r. W 1305 r. miejscowość wzmiankowano w rejestrze ujejskim. W spisie z 1447 r. kościół stanowił siedzibę samodzielnej parafii. W 1578 r. pan na Wiśniczach i Świbiu – Fryderyk Schamberg – przeszedł na luteranizm, a ko- ścioły oddał w zarząd predykantom. W czasie wojny trzydziestoletniej, na skutek edyktu cesarskiego z 1629 r., nakazano zwrot kościoła katolikom. Sędziwy pastor ze Świbia – Jan Pistorius konwertował na wiarę katolicką, a kościół przekazano katolikom 23 maja 1629 r. Tydzień później do kościoła w Wiśniczach kanonicznie wprowadzono ks. Jana Casparidesa z Opola. Spokoju jednak nie było w Świbiu. Ludzie mieli za złe staremu pastorowi to, że porzucił luteranizm. Kapłan znalazł schronienie u ks. Casparidesa, u którego zamieszkał na plebanii. Proboszcz z Wi- śniczy pełnił odtąd również posługę pasterską w Świbiu. W 1666 r. dobra tworoskie wraz z Wiśniczami i Świbiem przejął hrabia Jerzy Leonard Colonna. Z jego fundacji w 1669 r. wybudowano w Świbiu kaplicę św. Benigny, męczenniczki i towarzyszki św. Urszuli, czczonej w klasztorze czeskim w Zajecovie jako svatá Dobrotivá. Ka- plicę pobłogosławił archiprezbiter toszecki – ks. Adam Kowatius 4 lutego 1671 r. Hrabia ustanowił przy kaplicy kapelanię, która funkcjonowała do 1792 r. W 1682 r. hrabia założył niewielki przytułek, który dawał schronienie sześciu ubogim. Do 1925 r. Świbie, jako mater adiuncta, złączone było z parafią w Wiśniczu. W tym też roku ustanowiono przy kościele lokalię, a w 1930 r. ponownie erygowano sa- modzielną parafię. Po raz pierwszy kościół w Świbiu wzmiankowano w 1447 r. Obecny kościół, zbudowany z kamienia łamanego z pobliskich kamieniołomów, pochodzi z około 1500 r. W 1698 r. stolarz Franciszek Pilarczyk odnowił drewniany sufit kościoła. Obraz Zwiastowania NMP z ołtarza głównego wykonał malarz Wojciech Kłokowicz z Gliwic w 1681 r. W listopadzie 1990 r. w leżącej na terenie parafii wiosce Dąbrówka ówczesny proboszcz, ks. Jerzy Brzenska, poświęcił plac pod budowę kościoła filialnego. W 1992 r., zaledwie w dwa lata po rozpoczęciu budowy, nowy kościół pw. św. Anny i św. Hu- berta był już przykryty dachem. Uroczystego poświęcenia świątyni dokonał 25 lipca 1999 r. bp Gerard Kusz. W 2001 r. odnaleziono relikwie św. Benigny, które uroczyście przeniesiono do kaplicy jej poświęconej 6 sierpnia tegoż roku4.

4 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Mikołaja w Świbiu 1946–. Bibliogra- fia:H. Gawelczyk, Ze wspólnego sztambucha, cz. II: Kronikarskie zapiski ks. Walentego Hoschecka;

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 182 XIV Dekanat Toszek

5. Toszek Parafia św. Katarzyny Aleksandryjskiej

Ślady osadnictwa na ziemi toszeckiej sięgają epoki kamiennej. Na przełomie IX i X w. zbudowano na wzniesieniu gród. Po 1163 r. książę Bolesław Wysoki zlecił budowę warownego zamku, czyniąc z Toszka kasztelanię. Pierwsza zachowana wzmianka o drewnianej świątyni pw. św. Piotra w Toszku pochodzi z bulli papieża Innocentego III z 12 sierpnia 1201 r. Papież potwierdzał w dokumencie posiadłości dla wrocławskich norbertanów z opactwa św. Wincentego na Ołbinie wraz z ko- ściołami: sancti Petri in Tossez et sanctae Margaretae in Bitom. W 1264 r. zakonnicy odstąpili prawo patronatu biskupowi wrocławskiemu Tomaszowi. Oprócz Toszka do parafii należały: Świbie, Gajowice, Pisarzowice, Kieleczka, Niezdrowice oraz wioski położone blisko miasteczka. W latach 1304–1328 i 1445–1484 stanowił sie- dzibę odrębnego księstwa. Na krótko przed 1335 r. Toszek został obrany na siedzibę dekanatu, do którego w 1447 r. należało 21 parafii. W XV w. parafię obsługiwało trzech kapłanów. W 1445 r. powstało tu Bractwo Bożego Ciała, a w 1762 r. erygowano Bractwo Czcicieli Najświętszego Serca Pana Jezusa. W okresie nowożytnym, dzięki biskupiemu patronatowi oraz wybitnym proboszczom: ks. Janowi Przyszowskiemu (koniec XVI w.) i ks. Piotrowi Krockerowi (1615–1643), parafia zachowała katolicki charakter i była ważnym ośrodkiem rekatolicyzacji ziemi toszeckiej. W okresie pruskim w mieście wybudowano koszary wojskowe, które w 1890 r. przekształcono na rybnicki oddział szpitala dla nerwowo chorych, święcący duże sukcesy w nowa- torskiej wówczas terapii i socjalizacji chorych. Pierwszy kościół z fundacji księcia Bolesława Wysokiego wybudowano około 1165 r. Z dokumentu z 1264 r. wiadomo, że chylił się już wówczas ku ruinie i po tymże roku został wzniesiony na nowo. Obecny kościół, na którego patronkę obrano św. Katarzynę Aleksandryjską, wybudowano około 1450 r. W 1484 r. w krypcie pod prezbiterium pogrzebano księcia Przemka Toszeckiego. W latach 1713–1718 świątynię gruntownie przebudowano i barokizowano. Przebudowy dokonano pod patronatem ks. proboszcza Franciszka Lorina oraz dzięki wsparciu hrabiego Jana Dytryka Peterswaldskiego. W połowie XVII w. kościół posiadał sześć bocznych ołtarzy i był znanym miejscem pątniczym na Śląsku. Czczony przez wiernych obraz Matki Boskiej Toszeckiej pochodzi z 1687 r. W dokumencie z 1 kwietnia 1452 r. wymieniono po raz pierwszy kaplicę Krzyża Świętego na wschodnim przedmieściu. Kaplica uległa spaleniu, a w 1626 r. odbudowano ją ku czci św. Marii Magdaleny. Przy kaplicy do 1831 r. grzebano zmarłych.

S. Sierla, Życie darowane mi po raz drugi. Wspomnienia i refleksje z okazji 50-lecia kapłaństwa oraz 75. rocznicy urodzin, Świbie 2004; P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Antoniego 183

Inna kaplica cmentarna, znajdująca się na południe od miasta „od niepamięt- nych czasów”, poświęcona była św. Barbarze. W 1720 r. dokonano jej przebudowy z fundacji hrabiego Franciszka Kottulinskiego. Obecny kościół pochodzi z okresu przebudowy w 1849 r. Na północ od plebanii (obecny budynek wybudowano w latach 1747–1750) znajdował się szpital, o którym po raz pierwszy wspomniano w 1452 r. Przy budynku znajdowała się drewniana kaplica pw. św. Walentego (do około 1800 r.). Ołtarz z tejże kaplicy (z około 1500 r.) znajduje się obecnie w Mu- zeum Archidiecezjalnym we Wrocławiu. W dawnym zamku toszeckim znajdowała się kaplica pw. św. Sebastiana. Zamek, którego dawni historycy określali mianem „siedziby godnej księcia”, spłonął 29 marca 1811 r.5

6. Tworóg Parafia św. Antoniego

Tworóg powstał jako osada przy kuźnicy żelaza założonej przy rzece Stole. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1532 r. Pobożny hrabia Jerzy Leonard Colonna, troszcząc się o to, aby nie zamarło życie religijne w szybko rozwijających się kuźnicach, ufundował trzy nowe kaplice: w Tworogu (1676), Świbiu (1669) i Potępie (1672), zatrudniając do tej pracy murarza Marcina Grochowskiego. Jego następca na dobrach tworoskich, hrabia Jan Franciszek de Verdugo, konty- nuował starania mające na celu powstanie nowej parafii, którą ustanowiono dekretem z 13 czerwca 1687 r. Do nowej parafii należały wioski: Koty, Tworóg, Potępa, Żyłka, Brynek, Brzeźnica, Hanusek i Połomia. Ostatnia z osad sięgała rodowodem początków XIV w. i była przez jakiś czas samodzielną parafią. W 1447 r. biskupi kolator świętopietrza napisał: Polom vacat, nec scitur quis administrat sacra. Według dekretu erekcyjnego z 1687 r. dotychczasowy kościół filialny w Kotach miał być parafialnym, natomiast murowana kaplica pw. św. Antoniego w Tworogu miała być kościołem filialnym. Z czasem przyjęła się nazwa: „parafia w Tworogu”. W latach 1696–1697 do murowanej kaplicy dobudowano drewnianą nawę. Z fundacji hrabiego Franciszka Colonny dobudowano kaplicę św. Jadwigi z kryptą, w której 2 października 1783 r. pochowano fundatora. Szczególnym skarbem kościoła jest słynący łaskami obraz św. Antoniego. W 1751 r. powstało przy kościele Bractwo św. Antoniego.

5 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Katarzyny w Toszku 1946–. Biblio- grafia:A. Nowack, Die Reichsgrafen Colonna Freiherrn von Fels auf Gross-Strehlitz, Tost und Tworog in Oberschlesien, Gross-Strehlitz 1902; J. Chrząszcz, Die Geschichte der Städte Peiskretscham und Tost sowie des Kreises Tost – Gleiwitz, Peiskretscham 1927, wyd. polskie: Historia miast Pyskowice i Toszek, tłum. M. Hepa, Gliwice 20092; P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 184 XIV Dekanat Toszek

W latach 1815–1817, staraniem ks. proboszcza Andrzeja Zagłówka, rozebrano kaplicę, a w jej miejscu wybudowano nowy kościół. Fundatorem świątyni był Karol von Gastheimb, a jej budowniczym tarnogórski architekt Krzysztof Worbs. Uroczy- ste poświęcenie kościoła miało miejsce w 1817 r. W latach 1905–1906 rozbudowano kościół, powiększając go o poprzeczną nawę i prezbiterium. Prace przeprowadzono pod patronatem ks. proboszcza Mikołaja Knossalli. W 1920 r. odłączono od parafii miejscowości: Koty, Potępę, Wesołą i Żyłkę, które do zakończenia II wojny światowej stanowiły lokalię związaną z parafią w Tworogu. 14 września 1997 r. do parafii Matki Boskiej Bolesnej w Boruszowicach przyłączo- no Hanusek. Na terenie parafii znajdują się kaplice: Serca Jezusowego (tuż przy zamku, zbudowana w 1796 r.) oraz św. Franciszka i św. Huberta w dawnym pałacu Donnersmarcków w Brynku (obecnie Technikum Leśne). Dawna kaplica pałacowa pełniła po wojnie funkcję biblioteki, a później sklepu. W latach 1990–1991 przeprowadzono gruntowną restaurację kaplicy, którą na nowo poświęcił biskup gliwicki Jan Wieczorek 15 czerwca 1991 r.6

7. Wielowieś Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

W 1936 r., w wyniku prac archeologicznych, odkryto w miejscowości cmentarzysko z okresu kultury łużyckiej. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1305 r. W tzw. rejestrze ujejskim podano, że miejscowość Magna Villa lokowano na powierzchni 90 małych łanów, co czyniło ją jedną z większych wiosek na Górnym Śląsku. Pierwsza wzmianka o parafii i kościele pochodzi z rejestru świętopietrza Galharda de Carceribusa z 1335 r. Obecny kościół parafialny powstał w XV w. Parafia terytorialnie była bardzo rozległa. Rozwój kuźnictwa w XVI i XVII w. przy- czynił się do wzrostu liczebnego parafii. W latach 1575–1629 parafia pozostawała pod zarządem protestantów. Kiedy w 1637 r. kościół w Wielowsi objął ks. Szymon Polonides, odnotował w księdze zmarłych, że był wówczas w wiosce tylko jeden katolik. W 1687 r. wydzielono z parafii północne miejscowości, tworząc z nich nową parafię – w Kotach. Wielowieś przez długi okres czasu zachowywała charakter wielowyznaniowy. Po 1661 r. z terenów Czech, poprzez Białą, przybyła do miejscowości mała grupa Żydów, której azylu udzielili właściciele wioski (istniały wówczas zakazy osie-

6 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Antoniego w Tworogu 1945–. Bibliografia: A. Nowack, Die Reichsgrafen Colonna; H. Gawelczyk, Ze wspólnego sztambucha, cz. I: Wiadomości o okolicach Tworoga, Kotów, Wielowsi; cz. II: Kronikarskie zapiski ks. Walentego Hoschecka; P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Trójcy Przenajświętszej 185 dleńcze dla Żydów). W 1720 r. gmina żydowska liczyła 50 osób. W krótkim czasie wybudowano drewnianą synagogę i założono kirkut. Do dzisiaj zachowała się granitowa macewa Jonatana Blocha, założyciela gminy żydowskiej w Wielowsi, zmarłego w 1722 r. W czasie wizytacji z 1679 r. zapisano, że kościół parafialny w Wielowsi nosił wezwanie Narodzenia NMP. Od 1687 r. kościół ma za patronkę NMP Wnie- bowziętą. W 1857 r. od uderzenia pioruna zniszczeniu uległa wieża, którą odbudowano w 1860 r. W 1910 r. wykonano projekt budowy nowego kościoła, który nie doczekał się realizacji. W 1927 r. na nowo wzniesiono wieżę kościoła, a w latach 1934–1935 dobudowano do kościoła szeroką nawę poprzeczną oraz prezbiterium, przez co całkowicie zmieniono gotycką formę starego kościoła. Projekt przebudowy kościoła wykonał architekt Theodor Ehl z Bytomia, a pracom przewodził ks. proboszcz Aleksander Kuroczyk. Kościół poświęcono uroczyście 11 listopada 1935 r. Przed kościołem znajduje się zabytkowa kapliczka św. Jana Nepomucena z XVII w. W niszy umieszczona jest wykuta w kamieniu wapiennym późnośre- dniowieczna płaskorzeźba, przedstawiająca Chrystusa na krzyżu. Obecny budynek plebanii pochodzi z 1927 r., a dom parafialny, który przez wiele lat był klasztorem sióstr elżbietanek, wybudowano w 1924 r.7

8. Wiśnicze Parafia Trójcy Przenajświętszej

W dokumencie z 6 marca 1309 r. wspomniany został właściciel Wiśnicz – rycerz Jascho. O miejscowości wspomina ponadto rejestr ujejski, ale panuje spór, czy Wiśnicze były wówczas zasiedlone. Parafia w Wiśniczach powstała przed 1364 r. Wtedy to w dokumencie księcia Alberta Strzeleckiego wymieniony został tamtejszy pleban – Mikołaj. W latach 1578–1629 parafia była własnością protestantów. W latach 1629–1925 Wiśnicze złączone były ze Świbiem, a kościół w Świbiu funk- cjonował jako mater adiuncta. Za czasów ks. Gotfryda Miklisa doszło do podpi- sania zobowiązań pomiędzy plebanem a parafianami, na mocy których proboszcz przystał na obniżenie należnych mu dziesięcin aż o połowę. W taki sposób pleban chciał ulżyć złej doli swoich parafian. Ks. Miklis zbudował także plebanię i budynki

7 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Wielowsi 1945–. Bibliografia: S. Łysik, Historia kościoła i parafii Wniebowzięcia NMP w Wielowsi, Wielowieś 1992 (mps); H. Gawelczyk, Ze wspólnego sztambucha, cz. I: Wiadomości o okolicach Tworoga, Kotów, Wielowsi; cz. II: Kronikarskie zapiski ks. Walentego Hoschecka; Życie mieszkańców Wielowsi w latach 1305–2005, Gimnazjum im. Jana Pawła II w Wielowsi (wyd.), Wielowieś 2005; P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 186 XIV Dekanat Toszek gospodarcze w Wiśniczach, których pozostałości można się doszukiwać w dzisiejszych zabudowaniach. Obecny kościół parafialny zbudowano w XV w. W 1578 r. protestancki właściciel wioski – hrabia Fryderyk Schamberg przyczynił się do pożaru kościoła, strzelając z bombardy w wieżę kościelną. Kościół po pożarze odbudowano w 1585 r. (obecnie kruchta i wieża kościoła). W 1834 r. kościół powiększono, dobudowując: nawę, prezbiterium, zakrystię, przedsionek i kaplicę maryjną. W 1881 r. w zachodniej części nawy wzniesiono nowy chór. Kościół posiada zabytkowy dzwon z 1489 r. z napisem: O rex gloriae, veni cum pace. W parafii zachowała się kronika z 1810 r. (Liber Archivalis Ecclesiae Wischnicensis et Schwiebensis) autorstwa ks. Walentego Hoschecka, zawierająca Regesta ecclesiae Wisnicensis ks. proboszcza Jana Caspari- desa z 1669 r.8 Witraże kościoła pochodzą z 1930 r. W Goju (1,5 km od kościoła) znajduje się kaplica Matki Boskiej Bolesnej. We- dług kroniki parafialnej obecny budynek wzniesiono w 1765 r. w miejscu dawnej, drewnianej kaplicy, w której znajdował się portatyl z 1664 r. Do kaplicy tej od wie- ków przybywają liczne pielgrzymki z okolicy. 1 lutego 1993 r. oddano do użytku diecezjalny „Dom dla osób osamotnionych z ludności wiejskiej”. Wcześniej budynek stanowił klasztor Zgromadzenia Sióstr Sercanek z Krakowa. Rozbudowę ośrodka prowadził pierwszy dyrektor diecezjalnej Caritas – ks. proboszcz Paweł Porada. 13 czerwca 1997 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek erygował w nowo wybudowanych budynkach Dom Pomocy Społecznej Caritas im. św. Jadwigi Śląskiej, zlecając początkowo jego prowadzenie kamilianom. Jego ważną częścią jest Dom Kapłana, przeznaczony dla księży emerytów diecezji gliwickiej9.

9. Wojska Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z tzw. rejestru ujejskiego z 1305 r. Mieszkańcy wioski należeli do parafii w Wiśniczach. W drugiej połowie XIX w. wybudowano niewielką kaplicę pw. św. Jana Nepomucena. Ideę budowy kościoła zainicjował ks. E. Steuer, który od 14 marca 1918 r. pełnił obowiązki proboszcza w Wiśniczach. Proboszcz proponował przyłączenie Połomii i Jasiony do Wojskiej, aby w ten sposób stworzyć nową placówkę duszpasterską. W 1919 r.

8 W.M. Hoscheck, Liber Archivalis Ecclesiae Wischnicensis et Schwiebensis, Wischnitz et Schwie- ben 1810–1817, wyd. polskie: H. Gawelczyk, Ze wspólnego sztambucha, cz. II: Kronikarskie zapiski ks. Walentego Hoschecka. 9 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Trójcy Przenajświętszej w Wiśniczach 1946–. Bibliografia: J. Chrząszcz, Geschichte der Pfarrei Wischnitz bis zum Jahre 1678, OH 3 (1907), s. 181–193; P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa 187 zawiązano komitet budowy kościoła. Działkę ofiarował rolnik K. Szwarc. Pa- tronat nad budową objął wiśnicki proboszcz – ks. Henryk Ballon, a od 1934 r. ks. Paweł Radwan. 26 kwietnia 1934 r. poświęcono teren pod budowę świątyni. Pierwsze prace rozpoczęto 2 maja tegoż roku. Prace postępowały na tyle szybko, że już 27 września 1934 r. bp Valentin Wojciech mógł dokonać poświęcenia kościoła. Ołtarz główny wykonał kamieniarz Rose z Gliwic. Rzeźbiarz Simon z Nysy umieścił w jego nastawie scenę poświęcenia rodzin i zawodów Najświętszemu Sercu Pana Jezusa. Poświęcenie ołtarza miało miejsce w Boże Narodzenie 1941 r. Ołtarze boczne: Krzyża Świętego (dzieło Leona Strządały) i Niepokalanego Serca Maryi (wg projektu artysty Mit- schkego) wykonano w 1948 i 1959 r. 15 kwietnia 1940 r. ustanowiono przy tutejszym kościele lokalistę w osobie ks. Alojzego Trochy, który duszpasterzował w parafii przez 40 lat. Lokalia była po- czątkowo złączona z parafią w Wiśniczach, a w 1948 r. stała się samodzielną parafią. W 1946 r. dołączono do Wojskiej miejscowość Połomię, a w 1975 r. osadę Wykierz (należącą wcześniej do parafii w Wielowsi). W latach 1951–1953 wybudowano budynek plebanii według projektu Jana Wilka z Bytomia. W latach międzywojennych funkcjonował w miejscowości specjalny ośrodek wychowawczy. 2 stycznia 1948 r. ks. Aleksander Oberc z Bytomia zwrócił się z prośbą do przełożonych Zgromadze- nia Córek Bożej Miłości o przejęcie domu. Początkowo prowadzono w nim Dom Matki i Dziecka, który w 1952 r. przekształcono w Zakład Leczniczo-Wychowaw- czy dla chłopców. W 1989 r. ośrodek rozbudowano, a w 2011 r. przekształcono w Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii dla Chłopców z zaburzeniami zachowania i nadpobudliwością psychoruchową10.

10 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Wojsce 1946–.

1. Babienica Parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika

Babienica sąsiaduje bezpośrednio z sołectwem Psary. Z pobliskich pól bierze początek rzeka Liswarta. Osadnictwo w Babienicy sięga późnego średniowiecza, lecz dopiero w XIX i XX w. liczba mieszkańców powiększyła się do jednego ty- siąca. Babienica należała do oddalonej o 5 km parafii w Lubszy, obejmującej 19 okolicznych osad. 2 września 1968 r. przy XIX-wiecznej kaplicy pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika zamieszkał emerytowany proboszcz z Lubszy – ks. radca Michał Brzoza. W latach 1971–1972 przebudowano kaplicę wg projektu Aldony Gorol, przedłużając nawę o 6 m oraz urządzając chór i prezbiterium. Kaplicę po- błogosławił ks. Ludwik Broda SAC 1 października 1972 r. Po śmierci ks. Brzozy w 1974 r. ustanowiono przy kaplicy rektorat, a na duszpasterza desygnowano ks. Alojzego Kubicę. Samodzielną parafię erygował biskup katowicki Herbert Bednorz 16 maja 1980 r. W tym samym roku uzyskano zezwolenie na budowę kościoła, probostwa i zaplecza katechetycznego. Początkowo planowano powiększenie kaplicy, ale po licznych staraniach uzyskano zgodę na inną, bardziej dogodną lokalizację – przy ul. Głównej. Teren pod budowę ofiarowali Teresa Stanchly, Henryk i Agnieszka Piechowie oraz Edmund i Matylda Staneccy. Stosowne projekty wykonał architekt Roman Żabicki z Lublińca, a kierownictwo budowy objęli Jan Sitek i Paweł Mrowiec. Prace budowlane rozpoczęto w 1982 r., a uroczystego poświęcenia kościoła dokonał bp Herbert Bednorz 9 grudnia 1984 r. Prace budowlane prowadzono do 1986 r. Dwa lata po poświęceniu kościoła biskup katowicki Damian Zimoń poświęcił nowo założony cmentarz parafialny1.

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Babienicy [1940] 1970–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 190 XV Dekanat Woźniki

2. Boronów Parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej Różańca Świętego

Śladów osadnictwa na tymże terenie doszukano się już w neolicie. W 1926 r. odkryto cmentarzysko z okresu kultury łużyckiej. Pierwsza wzmianka o Boronowie pochodzi z dokumentu księcia Bolesława Wstydliwego z 1270 r. Według tradycji pierwszy kościółek zbudowali w 1221 lub 1291 r. ówcześni właściciele wsi – Boro- nowscy. Niestety, w sto lat po wybudowaniu kościółek spłonął, prawdopodobnie od uderzenia pioruna. Miejscowość początkowo należała do parafii w Lubszy. Pod koniec XVI w. kościół w Lubszy zajęli protestanci. W 1611 r. z fundacji hrabiego Andrzeja Dzierżanowskiego wybudowano w Bo- ronowie obecny kościół, który wzniesiono z drewna modrzewiowego i sosnowego, i osadzono na kamiennej podmurówce. Początkowo kościół poświęcono opiece św. Andrzeja Apostoła. W 1616 r. dobudowano do kościoła wieżę, a dwa lata później ufundowano ołtarz główny z figurami świętych: Wojciecha i Stanisława, wskazu- jąc na małopolskie wzorce, do jakich sięgała katolicka rodzina Dzierżanowskich. Poświęcenie kościoła miało miejsce w 1734 r. (według innych źródeł w 1732 r.). Właściciele Boronowa utrzymywali przy kościele prywatnego kapelana w randze lokalisty. Początkowo byli nimi franciszkanie konwentualni z Krakowa, od drugiej połowy XVII w. dominikaninie, a od lat 80. XVIII w. reformaci z klasztoru na Górze Świętej Anny2. W 1686 r. z fundacji Jadwigi Salomei Kotulińskiej jej syn – hrabia Jan Fryderyk Kotuliński ufundował przytułek dla 5 biednych. Przy szpitaliku zbudowano kaplicę św. Antoniego. W 1826 r. wystawiono nowy budynek szpitalny, obok którego postawiono kaplicę św. Barbary, przeniesioną z Zumpów3. Fundacja przetrwała szczęśliwie do 1937 r. Dzięki dominikanom propagowano w okolicy modlitwę różańcową. 13 kwietnia 1755 r. o. Mateusz Jan Smołka założył przy kościele Bractwo Różańca Świętego. Widzialnym znakiem istnienia bractwa są zabytkowe feretrony procesyjne, obraz Matki Boskiej Różańcowej w ołtarzu głównym, gruntownie przebudowany ołtarz boczny pw. Matki Bożej Niepokalanie Poczętej oraz funkcjonujące od tegoż czasu nowe wezwanie patronalne kościoła4. Kiedy w 1716 r. utworzono dekanat lubliniecki, kościół w Boronowie przyłączono do parafii w Sadowie. 23 września 1741 r. biskup sufragan wrocławski Eliasz Daniel Sommerfeld, przebywający na wygnaniu w czasie wojny prusko-austriackiej, udzielił w tutejszym kościele święceń prezbiteratu. Do początku XIX w. placówka zachowała

2 D. Gołąbek, Kościół i parafia NMP Królowej Różańca Świętego w Boronowie, Boronów 2002, s. 15–55. 3 Tamże, s. 116–117. 4 Tamże, s. 89–97.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Matki Boskiej Fatimskiej 191 status lokalii. 18 stycznia 1868 r. biskup wrocławski Heinrich Förster podniósł lokalię do rangi samodzielnej parafii. W okresie kulturkampfu miejscowi parafianie wiele wycierpieli z powodu ignorowania przydzielonego im „rządowego” proboszcza. O ich bohaterskiej postawie oraz represjach, stosowanych wobec śpieszących im z pomocą księży, rozpisywano się w „Katoliku”. Wielkie zasługi dla parafii oddał ks. Józef Christof – proboszcz boronowski w latach 1937–1962. Wierni zawdzięczają mu uratowanie kościoła, który w latach 1947–1949 otrzymał nową więźbę. Prace remontowe prowadził majster Józef Giza. W 1994 r., dzięki staraniom ks. proboszcza Eugeniusza Marcisza, reaktywowano działalność Bractwa Najświętszego Różańca Bożej Rodzicielki Maryi. W 2011 r., w związku z ustanowieniem tajemnic światła Różańca Świętego, rzeźbiarz Ryszard Korzekwa uzupełnił zbiór zabytkowych feretronów procesyjnych o dalsze pięć, odpowiadających nowym tajemnicom. Obecnie w świątyni prowadzone są prace konserwatorskie przy jej niezwykle bogatym wyposażeniu. W latach 2014–2016 poddano konserwacji ołtarz główny, stalle i ambonę5.

3. Kalety-Drutarnia Parafia Matki Boskiej Fatimskiej

Drutarnia i Brusiek to jedne z licznych osad dawnego powiatu lublinieckiego, których mieszkańcy od wieków trudnili się hutnictwem. Pierwszymi kuźnikami, uchodzącymi za najlepszych w swym fachu, byli Bruśkowie, od których pochodzi nazwa najstarszej kuźnicy w okolicy. Z bruśkowskich przodków wywodził się Wa- lenty Roździeński, syn Jakuba Bruśka, który w dziele: Officina Ferraria – abo huta y warstat z kuźnicami szlachetnego dzieła żelaznego, wydanym w 1612 r., opisał nie tylko kunszt sztuki kuźniczej, ale również krainę swoich przodków6. W XVII w. właścicielem dóbr koszęcińskich został Fryderyk von Rauthen, który zintensyfikował miejscowe kuźnictwo. Od jednej z takich kuźnic, produkującej w latach 20. XVII w. drut, powstała nazwa miejscowości – Drutarnia. Obie miejscowości należały do rozległej parafii w Sadowie. Prawdopodob- nie od XV w. w Bruśku znajdował się drewniany kościółek filialny pw. św. Jana Chrzciciela. Obecny kościół został zbudowany przed 1670 r., na co wskazują księgi zmarłych parafii w Sadowie. Odnotowano tam, że w latach 1675–1758 pod pre-

5 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia NMP Królowej Różańca Świętego w Boronowie, t. I: 1897–1991; t. II: 1991–2002; t. III: 2003–. Bibliografia: D. Gołąbek, Kościół i parafia NMP Królowej Różańca Świętego; tenże, Boronowskie legendy i opowieści, Boronów 2005; tenże, Szkice z dziejów Boronowa i okolicy, Boronów 2008. 6 Zob. E. Goszyk, Dawne hutnictwo nad górnym biegiem Małej Panwi, SL 6 (2000), s. 53.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 192 XV Dekanat Woźniki zbiterium kościoła w Bruśku pochowano 10 zasłużonych dla tego kościoła osób. Wnętrze kościoła w 1693 r. ozdobił piękną polichromią szablonową Wawrzyniec Grochowski. W kościele znajduje się ołtarz z obrazem św. Jana Chrzciciela z połowy XVIII w. oraz drewniana chrzcielnica z datami: 1400 i 1882. W kościele znalazły także schronienie dwie rzeźby z XVI w., przedstawiające św. Annę i Matkę Boską, które prawdopodobnie zostały wyrzucone z rosyjskiego transportu wracającego z Zachodu na Wschód w 1945 r. W latach 2009–2010 miał miejsce remont konstrukcji kościoła. Od czasu ustanowienia stacji duszpasterskiej, a w 1868 r. parafii w Koszęcinie, mieszkańcy Bruśka i Drutarni udawali się tam na nabożeństwa. Sporadycznie sprawowano również nabożeństwa w kościele w Bruśku. W 1919 r. rozpoczęto starania, mające na celu ustanowienie samodzielnego duszpasterstwa. 23 lipca 1942 r. katowicki wikariusz generalny ustanowił przy kościele w Bruśku lokalię. Po wojnie sprawowanie nabożeństw ponownie przejęli duszpasterze z Koszęcina. 7 października 1958 r. w pobliskiej Drutarni, w zastępczym lokalu, utworzono samodzielną stację duszpasterską pw. Matki Boskiej Szkaplerznej, do której przy- łączono miejscowość Brusiek. Lokal dzierżawiono od Zofii Urbańczyk, a pracom adaptacyjnym przewodził ks. proboszcz Jerzy Reginek. W 1971 r. kaplicę przeniesiono do domu J. Macioła. 18 grudnia 1977 r. bp Herbert Bednorz erygował parafię św. Jana Chrzciciela w Bruśku. W maju 1982 r. parafia otrzymała zezwolenie na kompleksową budowę ośrodka parafialnego. Teren pod budowę ofiarowali: Józef Ziora oraz Józef i Bernadeta Zawiejowie. Projekt kościoła wykonali Jacek Niedź- wiedzki i Jacek Hajkowski z Czechowic-Dziedzic, a obliczenia konstrukcyjne – Ma- rian Krężel. Autorem wystroju wnętrza kościoła jest Gisbert Rzeźniczek z Opola. Budowie kościoła patronował ks. proboszcz Stanisław Chwila. 18 marca 1984 r. bp Herbert Bednorz poświęcił teren pod kościół. Budowę kościoła prowadzono w latach 1984–1987. Aktu uroczystego poświęcenia kościoła dokonał 13 paździer- nika 1987 r. bp Janusz Zimniak z Katowic. Bp Damian Zimoń, dekretem z 25 marca 1988 r., zmienił wezwanie parafii na Matki Boskiej Fatimskiej, jednocześnie czyniąc kościół w Drutarni kościołem parafialnym. W tym samym roku oddano do użytku nowy dom katechetyczny7.

7 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Matki Boskiej Fatimskiej w Kale- tach-Drutarni, t. I: 1945–1991; t. II: 1993–. Bibliografia: J. Myrcik, Drewniane kościoły na ziemi lublinieckiej, Tarnowskie Góry 1999; tenże, Zabytkowy kościółek św. Jana Chrzciciela w Bruśku, Drutarnia – Brusiek 1994; E. Goszyk, Kartki z dziejów Drutarni. Kuźnica, wieś, gmina, dzielnica Kalet, Kalety 2004; J. Lubos, Z historii Kalet – Drutarnia, http://panelhistoria.naszekalety.eu/do- wnload/1%20Drutarnia.pdf (20.01.2017).

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Józefa 193

4. Kalety-Jędrysek Parafia św. Józefa

Miejscowość Jędrysek, leżąca na południowym brzegu Małej Panwi, wzmiankowana jest po raz pierwszy w 1505 r. jako osada hutnicza. W 1789 r. na północnym brzegu rzeki Johann Koulhaas założył hutę i fabrykę noży, łyżeczek, widelców i gu- zików. Na miejscu zakładu w latach 80. XIX w. Guido Henckel von Donnersmarck wzniósł fabrykę celulozy8. W 1933 r. utworzono jedną gminę, w skład której weszły miejscowości: Jędrysek z powiatu tarnogórskiego i Kalety z powiatu lublinieckiego. W 1951 r. Kalety uzyskały prawa miejskie. Do 1896 r. mieszkańcy obu miejscowości należeli do parafii w Żyglinie. W latach 90. XIX w. ks. Karol Klose rozpoczął starania mające na celu utworzenie parafii w Jędrysku. 13 listopada 1896 r. władze rejencji w Opolu wydały zezwolenie na utworzenie parafii, a 20 listopada 1896 r. kard. Georg Kopp z Wrocławia erygował parafię. Projekt kościoła wykonał architekt Otto Kotzulla z Tarnowskich Gór. Kie- rownikiem budowy został Albert Felix. Kamień węgielny pod kościół wmurowano 29 maja 1899 r. W tym czasie nabożeństwa odprawiano w kaplicy urządzonej na plebanii. Neogotycki kościół pw. św. Józefa poświęcono 16 sierpnia 1900 r. Po śmierci pierwszego proboszcza i budowniczego kościoła parafia przez prawie rok nie posiadała stałego duszpasterza. Kolejny proboszcz – ks. Paweł Rogowski wypo- sażył kościół w ołtarze i niezbędny sprzęt liturgiczny. Przebudował także wnętrze plebanii, urządzając m.in. salę zebrań dla powstających organizacji i stowarzyszeń religijnych. W 1925 r. do parafii przyłączono wiernych z Mikołeski, a w 1945 r. ka- tolików z Kuczowa. Wzrost liczby parafian stał się powodem rozbudowy kościoła, którą prowadzono do 1950 r. W 1968 r. przeprowadzono modernizację kościoła z gruntowną zmianą części prezbiterium. Ponownego poświęcenia kościoła dokonano 19 maja 1975 r. W latach 1989–1995 wybudowano dom parafialny wg projektu architekta An- drzeja Dąbrowskiego. Prace nadzorował ks. proboszcz Bernard Fabian, a budynek pobłogosławił bp Gerard Kusz 1 kwietnia 1995 r. W latach 1999–2001 rozpoczęto kapitalny remont kościoła, odnawiając pokrycie dachu prezbiterium. Prace kontynuowano w 2004 r.: zainstalowano nowe oświetlenie, wykonano nowy ołtarz głów- ny, ołtarze boczne, ambonę, chrzcielnicę i organy, odnowiono malaturę wnętrza, odkrywając przy tym wcześniejsze malowidła w prezbiterium. Autorem obecnego wystroju i wyposażenia prezbiterium jest architekt Henryk Dragon z Kalet. Nowy ołtarz posoborowy poświęcił biskup gliwicki Jan Wieczorek 30 października 2005 r. W 2013 r. bp Jan Wieczorek poświęcił nową kaplicę przedpogrzebową na cmentarzu,

8 E. Goszyk, Dawne hutnictwo, s. 53–57.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 194 XV Dekanat Woźniki a 8 grudnia 2015 r. biskup gliwicki Jan Kopiec erygował w domu seniora Aurum Vitae kaplicę pw. św. Ojca Pio9.

5. Kalety-Miotek Parafia św. Franciszka z Asyżu

Miejscowość Miotek jest po raz pierwszy wzmiankowana w 1484 r. Osada należała do oddalonej o 10 km parafii w Woźnikach. W 1365 r. na obszarze le- śnym Lubszy, nad Małą Panwią (obecnie Kuczów), wzmiankowano kuźnicę że- laza, założoną przez Hynczę Paviavogocza (uważana za najstarszą w tej części Górnego Śląska)10. Wraz z rozwojem kuźnictwa zwiększała się również liczba osad na rozległym terenie. Osada Zarach znalazła się w zasięgu parafii żyglińskiej, część Mokrusa, Sośnica i Kuczów należały do parafii w Lubszy, a Zielona i Dyrdy z resztą przysiółków – do Woźnik. Kiedy w 1900 r. wybudowano kościół św. Józefa w Jędrysku, wieś Kuczów została włączona do nowo powstałej parafii. Droga do kościołów parafialnych była jednak odległa. W 1875 r. z inicjatywy rodziny Szrete- rów wybudowano niewielką kapliczkę w Dyrdach. Dwa lata później Jadwiga i Józef Nawratowie ufundowali kaplicę ku czci Najświętszej Maryi Panny w Miotku, którą pobłogosławił świątobliwy kapłan z Miasteczka Śląskiego – ks. Teodor Christoph. Przy kaplicy na różnych nabożeństwach gromadzili się wierni nie tylko z Miotka, ale i z okolicznych wiosek. Coraz odważniej mówiono o rozbudowie kaplicy. Gorącym zwolennikiem pomy- słu był proboszcz parafii św. Katarzyny w Woźnikach – ks. Paweł Kiebel. W 1915 r. Marcin Schopka przekazał w swoim testamencie na ten cel parcelę. Po jego śmierci w 1925 r. przystąpiono do prawnego przejęcia działki. Plan kościoła wykonał architekt Henryk Gambiec z Katowic. 25 lipca 1925 r. ks. Kiebel poświęcił kamień węgielny pod kościół pw. Świętej Rodziny w Miotku. Kierownictwo budowy objął Augustyn Rupik z Woźnik. Po nagłej śmierci ks. Pawła Kiebla (28 grudnia 1925 r.) parafię św. Katarzyny w Woźnikach objął ks. Augustyn Meltz, który kontynu- ował dzieło budowy. Proboszczowi udało się pozyskać dyrektora fabryki papieru w Kaletach Rudolfa Brennera jako głównego dobrodzieja budowy. Pierwszą Mszę św. w nowym kościele sprawowano 26 lutego 1928 r. Dyrektor fabryki ufundował główny ołtarz (obecnie jest to ołtarz boczny) i zamówił obraz św. Franciszka, namalowany w atelier artystycznym w Monachium, przyczyniając się niejako do zmiany wezwania kościoła. Uroczystego poświęcenia kościoła dokonał biskup katowicki

9 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Józefa w Kaletach-Jędrysku 1927–. Bibliografia: B. Szczech, Lubsza – Kuczów – Kalety. 650 lat wspólnego dziedzictwa, Kalety 2016. 10 Zob. E. Goszyk, Dawne hutnictwo, s. 58.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa 195

Arkadiusz Lisiecki 4 października 1928 r. W październiku 1942 r. katowicki wikariusz generalny ustanowił ks. Dominika Pykę pierwszym kuratusem przy kościele w Miotku. W 1946 r. ks. Wojciech Riedel adaptował dawny budynek związkowy na dom katechetyczny, a w latach 1947–1948 patronował budowie obecnej plebanii. Samodzielna parafia w Miotku została erygowana w 1957 r., a jej terytorium wydzielono z parafii: Kalety, Lubsza i Woźniki. W 1971 r. przybyły do Miotka siostry elżbietanki (cieszyńskie). Dom podarowali siostrom bracia: ks. Władysław i Franciszek Branny. Bp Herbert Bednorz dekretem z 9 kwietnia 1976 r. zezwolił na utworzenie w klasztorze kaplicy ku czci św. Mak- symiliana Marii Kolbego. W latach 2009–2013 wybudowano w Dyrdach kościół filialny pw. św. Jana Paw- ła II (pierwszy kościół pod takim wezwaniem w diecezji gliwickiej) wg projektu architekta Henryka Dragona z Kalet. Autorem projektu wnętrza jest Szymon Prandzioch z ASP w Katowicach. Oryginalny wystrój rzeźbiarski świątynia za- wdzięcza artyście rzeźbiarzowi Norbertowi Jastalskiemu (monumentalny krzyż papieski w prezbiterium, płaskorzeźbione ołtarze boczne, symbole na tabernakulum i ambonie, stacje Drogi Krzyżowej). Kościół poświęcił biskup gliwicki Jan Kopiec 19 października 2013 r.11

6. Kamieńskie Młyny Parafia Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa

Do 1992 r. Kamieńskie Młyny należały do parafii w Lubszy. W latach 1974– 1980 tworzyły z Babienicą wspólną placówkę duszpasterską (rektorat). W 1961 r. ks. Franciszek Kasperczyk, długoletni wikariusz, późniejszy administrator parafii w Lubszy, zaadaptował na kościół w Kamieńskich Młynach starą gospodę przy ul. Tysiąclecia. Budynek ofiarowali spadkobiercy testamentu Wawrzyńca Płaszczymąki: Rudolf i Józef Kostyrowie oraz Franciszka Płaszczymąka. Prze- budowy gospody dokonano bez państwowego zezwolenia, płacąc wysokie kary pieniężne. Mimo wielu trudności cel został osiągnięty. Kościół został pobłogo- sławiony 29 stycznia 1965 r. Rok później budowniczy Antoni Twardawa z Rept wykonał stosowne projekty, dzięki którym zalegalizowano przebudowę budynku restauracyjno-mieszkalnego. Przymierzano się także do budowy plebanii na fundamentach starej stodoły, tuż obok kościoła. Także i tym razem władze administracyjne zagroziły surowymi karami. W związku z tym zaniechano dzieła.

11 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Franciszka w Kaletach-Miotku, t. I: 1926–1989; t. II: 1993–. Bibliografia: E. Goszyk, Miotek i Zielona. Zarys dziejów wsi, Miotek [2004], Kalety 20162.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 196 XV Dekanat Woźniki

Udało się jedynie pod koniec lat 70. oddać do użytku skromne pomieszczenie dla celów katechetycznych. Kościół w Kamieńskich Młynach otrzymał początkowo wezwanie Przenajdroż- szej Krwi Chrystusa, a nabożeństwa sprawowano w niedziele i sporadycznie w tygodniu. Posługę duszpasterską pełnili księża z Lubszy i przez 6 lat ks. Alojzy Kubica z Babienicy. Dekretem z 2 lutego 1992 r. biskup katowicki Damian Zimoń erygował w Kamieńskich Młynach tymczasową parafię. Stała parafia pw. Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa w Kamieńskich Młynach została erygowana dekretem biskupa gliwickiego Jana Wieczorka 1 stycznia 1994 r. Pierwszym proboszczem parafii został ks. Tadeusz Deńczyk. W tym samym roku wybudowano dom parafialny: mieszkanie proboszcza, salkę katechetyczną i kancelarię. W latach 1999–2000 do budynku kościoła dostawiono dzwonnicę wg projektu architekta Rafała Pawlaka z Taciszowa. W 2011 r. przy kościele wybudowano grotę Matki Boskiej Fatimskiej (wcześniej figura Fatimskiej Pani osadzona była na prostym cokole)12.

7. Koszęcin Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa

Pierwsze wzmianki o Koszęcinie sięgają 1275 r. Wtedy to biskup krakowski Pa- weł z Przemkowa nadał nowo poświęconemu kościołowi w Kamieniu dziesięciny z Koszęcina. Tutejsi mieszkańcy należeli do rozległej parafii w Sadowie. W 1416 r. pojawia się łacińska nazwa miejscowości: Constantin. Według legendy obok wioski wystawiono w 1564 r. drewniany kościół pątniczy. Około 1609 r. protestancki właści- ciel Andrzej Kochcicki wzniósł przy zamku drewnianą kaplicę. W drugiej połowie XVII w. właścicielem Koszęcina była katolicka rodzina de Rauten. W 1663 r. baron Mikołaj Filip de Rauthen wzniósł przy zamku, w miejscu drewnianej, murowaną kaplicę pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP. Na jej budowę stosowne zezwolenie wydał biskup sufragan wrocławski Karol Neander 29 lipca 1647 r. Baron osadził przy kaplicy kapelana, którego utrzymywał własnym sumptem, bez jakiejkolwiek fundacji. Początkowo był nim franciszkanin z klasztoru w Raciborzu, później zaś kapłan diecezjalny, o którego każdorazowo prosił właściciel zamku. Do kaplicy zamkowej uczęszczali parafianie nie tylko z czeladzi zamkowej i z wioski, ale także ze Strzebinia, Bruśka (gdzie znajdował się drewniany kościółek z 1670 r.), Prondów, Drutarni, Lipowca, Irkowa, Pustej, Nowej Wsi, a nawet z Cieszowej, jeżeli przez dłuższy czas nie sprawowano tam nabożeństw. W 1673 r. zaprowadzono dla tych

12 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa w Kamieńskich Młynach 1966–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Trójcy Świętej 197 wiernych odrębne księgi metrykalne, za zgodą i wiedzą proboszcza z Sadowa. W taki sposób Koszęcin stał się filią sadowskiej parafii. W 1868 r. ustanowiono przy dotychczasowej kaplicy zamkowej kurację, a 27 lutego 1869 r. biskup wrocławski Heinrich Förster utworzył w Koszęcinie lokalię, później zaś kurację. Do nowej placówki przyłączono: Strzebiń, Łazy, Prądy, Bru- siek, Drutarnię, Pustą Kuźnicę i okoliczne przysiółki. Na pierwszego proboszcza desygnowano ks. Karola Diettricha. W 1906 r. rozpoczęto budowę nowego kościoła obok wybudowanej w 1899 r. plebanii. Projekt i kosztorys wykonał architekt Ludwig Schneider z Opola. Patron parafii, książę Karol Gotfryd von Hohenlohe-Ingelfingen, sfinansował ⅔ kosztów budowy, przeznaczając na ów cel 60 tys. marek, całe drewno i 400 tys. sztuk cegły. Parafia na resztę kosztów zaciągnęła kredyt w wysokości 33 tys. marek. Do 1922 r. spłacono zaledwie kilka tysięcy marek. Pozostałą kwotę spłacono w 1923 r. (dzięki inflacji) za równowartość 8 chlebów. Budowę nowego kościoła prowadzono w latach 1907–1908. Kościół pobłogosławiono 15 października 1908 r. Pierwsze nabożeństwo w kościele sprawował ks. Karol Boehm. W 1911 r. kuracja otrzymała status parafii. Uroczyste poświęcenie kościoła miało miejsce 15 czerwca 1916 r. Książę Karol ufundował dla kościoła ołtarz główny oraz ołtarz św. Józefa, a do kaplicy zamkowej zakupił w okresie międzywojennym elementy metalowe i ozdobny krzyż autorstwa wrocławskiego rzeźbiarza Theodora von Gosena (obecnie umieszczony na frontowej fasadzie kościoła w Strzebiniu). W 2010 r. konserwatorzy Elżbieta i Piotr Bakunowie z Rzeszowa odrestaurowali ołtarz główny. 3 grudnia 2016 r. biskup gliwicki Jan Kopiec dokonał poświęcenia nowego ołtarza posoborowego i ambony, zaprojektowanych przez architekta Jana Rabieja z Gliwic. W latach 1946–1948 proboszczem parafii był Sługa Boży bp Wilhelm Pluta, od 1958 r. biskup ordynariatu w Gorzowie Wielkopolskim i w latach 1972–1986 pierwszy biskup diecezji gorzowskiej. Od 1953 r. pobliski pałac stanowi siedzibę Zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk” im. Stanisława Hadyny13.

8. Koszęcin Parafia Trójcy Świętej

Historię cudownych wydarzeń na leśnej polanie, na południe od miejscowości, opisał w 1721 r. proboszcz z Sadowa – ks. Andrzej Franciszek Jeziorski, dysponując starymi zapiskami z 1564 r. Około 1500 r. córka miejscowego młynarza, Wiktoria

13 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Koszęcinie 1927–. Bibliografia: J. Myrcik, Koszęcin i okolice. Rys historyczny – ludzie – zabytki, Koszęcin 1994; tenże, Kościół zamkowy w Koszęcinie, ZL 1999 (2005), nr 6 (34), s. 11–12; J. Wysocki, Historia naszych przodków, Koszęcin 2014.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 198 XV Dekanat Woźniki

Pudełko, widziała około dębu, gdzie dziś znajduje się ołtarz główny, troje dzieci, uosabiających Trójcę Świętą, które objawiały się jej wiele razy. W czasie wielka- nocnym lud tam zgromadzony słyszał bicie dzwonów i widział z dala nadchodzące procesje z chorągwiami i śpiewami. W pobliżu tego miejsca odkryto wcześniej źródło z uzdrowicielską wodą. Woda miała szczególnie pomagać przy schorzeniach oczu i skóry. Źródło przed wiekami ujęto w obramowaną, drewnianą studnię i postawiono nad nim drewnianą kapliczkę z figurą św. Jana Chrzciciela. Według innej wersji, legendy te dotyczyć miały wydarzeń jeszcze z XII w. Trudno udowodnić aż tak dawną metrykę tychże cudownych wydarzeń. Archiwalia parafii sadowskiej oraz inne pośrednie wspominają o drewnianym kościele w Koszęcinie w kontekście sporu sądowego z 1550 r. W 1564 r. w miejscu objawień wybudowano drewniany kościół ku czci Trójcy Świętej, a anonimowy malarz uwiecznił na dużym malowidle w ośmiu scenach cudowne objawienia związane z tym miejscem i budową pierwszego kościółka. Mała szafka, zawieszona dzisiaj obok ołtarza bocznego św. Jana Nepomucena, kryje w sobie starą uzdę końską i cząstkę pazura raka, związane z cu- downymi wydarzeniami w czasie budowy kościoła. Uzdę podarował budowniczy dawnego kościółka – Wincenty Kluczyński14. Pierwotny kościółek uległ zniszczeniu 21 lipca 1720 r. przez szalejącą nad Ko- szęcinem burzę. Kościół odbudował cieśla Jakub Riedenger z Koszęcina w latach 1721–1722. 9 września 1722 r. dokonano benedykcji kościoła, a w 1724 r. przedłużono nawę kościoła w kierunku zachodnim. Po lewej stronie ołtarza głównego umieszczono pień legendarnego dębu, pod którym przed wiekami córka młynarza, Wik- toria, miała spotykać troje boskich dzieci. Kronikarskie zapisy mówią, że z drewna uciosano wielki krzyż, z którego do 1720 r. odcinano corocznie kilkucentymetrową warstwę, robiąc dziesiątki miniaturowych krzyżyków, te zaś sprzedawano piel- grzymom. W 1721 r. wspomniany już wcześniej ks. proboszcz Jeziorski zakazał na piśmie „obcinania krzyża”. Aktualny wystrój kościoła pochodzi z pierwszej połowy XVIII w. Ołtarze ko- ścioła przyozdobiono starszymi figurami i obrazami. Świątynię remontowano wiele razy, odnawiając zarówno dachy, jak i wnętrze świątyni. W 1853 r. prace restau- racyjne prowadzili mistrzowie: Poppe, Juliusz Ligoń i Jan Kasperek. Zachwycony kościołem Juliusz Ligoń opublikował piękny wiersz, w którym opisał cudowne wydarzenia z przeszłości15. Przy kościele znaleziono skarb – monety, z których najstarszą datuje się na 1474 r.

14 Więcej informacji na temat cudownych wydarzeń i okoliczności powstania kościoła: P. Gó- recki, Cudowna legenda o powstaniu kościoła Trójcy Świętej w Koszęcinie w 1564 r. i jego restauracji w 1722 r., RTSO 31 (2011), s. 333–348. 15 Zob. J. Ligoń, Cudowny kościółek Świętej Trójcy w Koszęcinie [fragmenty z około 1885 r.], cyt. za: J. Myrcik, Drewniane kościoły na ziemi lublinieckiej, s. 27. Jego rękopis znajduje się w dziale rękopisów i starodruków Biblioteki Śląskiej w Katowicach.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Jakuba Starszego Apostoła 199

Przez wiele lat nabożeństwa w kościele sprawowano tylko 3 razy w roku (w Po- niedziałek Wielkanocny, w uroczystość Trójcy Świętej oraz w niedzielę po uroczy- stości św. Jadwigi). Po erygowaniu w Koszęcinie w 1869 r. samodzielnej parafii, kościół pw. Trójcy Świętej odłączono od parafii w Sadowie i przyłączono jako filialny do nowej parafii. W maju 1966 r. biskup katowicki mianował dla kościoła Świętej Trójcy osobnego rektora z poleceniem zorganizowania samodzielnego duszpasterstwa. Odrębna parafia została erygowana dekretem biskupa katowickiego Herberta Bednorza 10 grudnia 1977 r. Do nowej parafii przyłączono wówczas wioskę Prądy16.

9. Lubsza Parafia św. Jakuba Starszego Apostoła

Lubsza to jedna z najstarszych miejscowości Górnego Śląska. O jej rodowodzie świadczą liczne znaleziska archeologiczne z okresu neolitu. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 6 czerwca 1316 r. i wymienia ówczesnego dziedzica: Magnusiusa de Lubsa. Niektórzy wskazują na dokument z 1314 r., w którym wymieniony został Jescho von Lubschaw. W skład majątku lubszańskiego wchodziły wszystkie sołectwa należące do gminy Woźniki, część obecnego miasta Kalety oraz wsie: Starcza, Własna i Strzebiń. Ich rozwój związany był z powstaniem kuźnictwa żelaza nad brzegiem Małej Panwi. Prym najstarszej wiodła kuźnica w Kuczowie, wzmiankowana w 1365 r. Zamierzchłą przeszłość tych ziem opisują liczne legendy. Na pobliskiej górze Grójec znajdować się miał zamek. Podobnie pierwsza lubszańska świątynia miała być wybudowana w miejscu, gdzie obecnie znajduje się kapliczka Krzyża Świętego („na Ślęzkowym”). Inna z legend głosi, że pierwotny kościół zamierzano postawić na Lubszeckiej Górze, gdzie na gruzach pogańskiej świątyni nauczać miał św. Wojciech. Zwożone kilkakrotnie na górę drewno nocą sturlało się w miejsce, gdzie znajduje się obecna świątynia. Te i inne podania przekazał po- tomnym wybitny śląski działacz i pisarz Józef Lompa, który przez 30 lat pracował w Lubszy jako organista, pisarz gminny i kierownik szkoły17. Pierwsza wzmianka o kościele w Lubszy pochodzi ze spisu świętopietrza z 1374 r. Kościół należał wówczas do dekanatu bytomskiego w diecezji krakowskiej. Uległ on zniszczeniu w połowie XV w. Związane to było z walkami na pograniczu pol-

16 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Trójcy Świętej w Koszęcinie 1966–. Bibliografia: J. Myrcik, Zabytkowy kościółek Świętej Trójcy w Koszęcinie, Koszęcin 1994; tenże, Drewniane kościoły na ziemi lublinieckiej; J. Wysocki, Historia naszych przodków. 17 W 200. rocznicę jego urodzin opublikowano bardzo dobrą publikację poświęconą śląskiemu pisarzowi. Zob. J. Pośpiech (red.), „Ojczyźnie jest niczem nie dłużny…” Józefowi Lompie w dwusetną rocznicę urodzin, Opole 1997. Zob. także: J. Dobrzycki, Józef Lompa 1797–1863, Warszawa 1970.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 200 XV Dekanat Woźniki sko-czeskim – podczas wyprawy na ziemie śląskie Krystyna z Koziegłów, którą przeprowadził w odwecie za rozboje burgrabiego Mikołaja Siestrzeńca w 1434 r. Fundatorami obecnego kościoła byli prawdopodobnie Piotr z Lubszy, kanclerz księcia Bernarda Strzeleckiego, właściciel pobliskiego miasta Woźniki, oraz jego brat, Mikołaj z Lubszy, kanonik opolski. Kościół zbudowany został w stylu gotyckim z cechami renesansowymi, wprowadzonymi w późniejszym czasie. Obok kościoła znajdowała się drewniana wieża, którą zastąpiono murowaną, złączoną z kościołem w 1770 r. Zachowany do dnia dzisiejszego najstarszy dzwon pochodzi z 1536 r. W latach 1570–1629 kościół znajdował się w zarządzie ewangelików. W zapisach wizytacji biskupów krakowskich z 1619 r. zachowała się notatka in- formująca o tym, że ludność katolicka Lubszy uczestniczyła w nabożeństwach w kościele w Koziegłowach, leżących w pobliskim księstwie siewierskim. Kościół pod zarządem ewangelickim pozbawiono średniowiecznego wyposażenia. Świą- tynię zwrócono katolikom 11 czerwca 1629 r. W 1702 r. kościół otoczono nowym, masywnym murem. Wybudowano również kwadratowy, kryty gontem budynek bramny. W 1709 r. wybudowano budynek plebanii, w którym obecnie mieści się klub „U św. Jakuba”. Wraz z powstaniem dekanatu lublinieckiego parafię z Lub- szy wyłączono z dotychczasowego dekanatu bytomskiego, zmieniając również przynależność diecezjalną parafii. W 1823 r. podwyższono dzwonnicę i nakryto charakterystycznym, baniastym hełmem. W tym samym czasie dobudowano do nawy kościoła kaplicę pw. św. Antoniego. Przed 1930 r. świątynię znacznie przebudowano i powiększono. W 1934 r. wy- krój tęczy zasłonięto mensą ołtarza i prowizoryczną ścianą utworzoną przez na- stawę ołtarza z obrazem św. Wojciecha, namalowanym przez Czesława Kuryattę. Prace rzeźbiarskie wykonał artysta Domin z Piekar Śląskich. Z odciętego w ten sposób prezbiterium utworzono nową zakrystię. Kościelne witraże wykonano w latach 1937–1938. W 1982 r. przebudowano prezbiterium oraz ustawiono nowy ołtarz, który wraz z kościołem poświęcono 29 września tego samego roku. W latach 1990–2000 odnowiono latarnię wieży z hełmem, przeprowadzono gruntowny remont dachu i elewacji kościoła oraz odrestaurowano jego wnętrze. W latach 1995–1999 wybudowano kaplicę cmentarną pw. Zmartwychwstania Pańskiego, którą poświęcono 16 maja 1999 r. Kapitalny remont wnętrza kościoła przeprowadzono w 2003 r. W 2013 r. dokonano rekonstrukcji i rozbudowy organów firmy Schlag und Söhne18.

18 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Jakuba Starszego Apostoła w Lubszy Śląskiej, t. I: Akta katowickie (cz. I) 1890–1984; t. II: Akta katowickie (cz. II) 1900–1991, akta gliwickie 1992–. Bibliografia: B. Szczech, Lubsza. Szkice z dziejów gminy i parafii, Lubsza – Zabrze 1998; ten- że, Zarys dawnych dziejów Lubszy, w: Szkoła Podstawowa w Lubszy (wyd.), Szkoła Podstawowa im. Józefa Lompy w Lubszy 1707–1937–2007, Lubsza 2007, s. 4–16; tenże, Lubsza 1314–2014. Zarys dziejów, Lubsza 2014; tenże, Lubsza – Kuczów – Kalety.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Jakuba Starszego Apostoła 201

10. Strzebiń Parafia Świętego Krzyża

Najstarszy dokument dotyczący miejscowości „Trzebiem” pochodzi z 1454 r. W dokumencie książę Bernard Strzelecki potwierdzał przywileje miejskie miasta Woźniki do tychże terenów. Założenie osady przypada na 1560 r. Wtedy to szlachcic Czebulka przeprowadził lokację wioski, co potwierdzają urbarze z lat 1571–1574. Miejscowość w obecnym kształcie rozrosła się dzięki przeprowadzonej kolonizacji fryderycjańskiej. W 1768 r. lokowano kolonię Prądy, a w 1779 r. hrabia Erdmann Pückler założył Kolonię Strzebińską (Erdmannshain). We wsi Prądy, należącej do strzebińskiego sołectwa, urodził się 23 lutego 1823 r. znany działacz społeczno- -ludowy i kowal – Juliusz Ligoń. Mieszkańcy Strzebinia uczęszczali do kościoła w Sadowie, a od 1869 r. do kościoła w Koszęcinie. Niewielka część miejscowości należała do parafii w Lubszy. W 1947 r. w wynajętym domu związkowym urządzono tymczasową kaplicę. Pierwszym duszpasterzem został ks. Erwin Muszer, dotychczasowy wikariusz parafii w Koszęcinie, który rozpoczął starania dotyczące budowy kościoła. 10 września 1947 r. powołano placówkę duszpasterską, a dekretem z 3 kwietnia 1950 r. biskup katowicki Stanisław Adamski erygował parafię, która swoim zasięgiem obejmo- wała: Strzebiń, Bagno i Łazy (wyłączone z parafii Koszęcin), Kolonię Strzebińską, Dubiele i Bukowiec (wyłączone z parafii Lubsza) oraz Kurzychowe (wyłączone z parafii Boronów). W miejscowościach tych było łącznie 1900 katolików. Dekret biskupi wszedł w życie 15 kwietnia tegoż roku. 1 listopada 1948 r. ks. Jerzy Reginek z Koszęcina poświęcił nowy cmentarz w Strzebiniu (na Pawlikowej Górce). Ziemię podarowała parafianka, Maria Kocyba. W 1949 r. uzyskano zgodę na budowę kościoła. Rysunki techniczne wykonał architekt Paweł Ilg (rodem ze Stuttgartu), który jako niemiecki jeniec wojenny pozostał na terenie Górnego Śląska. Plany architekta zatwierdził bezpłatnie Ro- bert Zawada z Lublińca. Pierwszego wbicia łopaty dokonał ks. Muszer 25 kwietnia 1949 r. Kamień węgielny pod kościół poświęcił 10 lipca 1949 r. proboszcz z Lub- szy – ks. Michał Brzoza. Pracami budowlanymi kierował Wojciech Koenig. Prace murarskie wykonali Bartłomiej Maniura i Adolf Koczyba, a prace ciesielskie – Rein- hold Koenig. Przy pracach gorliwie pracowały kobiety: Augustyna Plaza i Wiktoria Koczyba oraz liczni parafianie. Po 2 latach pracy, 6 maja 1951 r. bp Juliusz Bieniek z Katowic dokonał uroczystego poświęcenia plebanii i kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Wezwanie kościoła nie było przypadkowe. Ks. Muszer w 1947 r. zabrał usunięty z kaplicy zamkowej w Koszęcinie krzyż z brązu, dzieło Theodora von Gosena. W taki sposób chciał wynagrodzić Chrystusowi Ukrzyżowanemu akt zniewagi oraz poświęcić Jemu nową świątynię. Wieżę kościoła ukończono w 1984 r.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 202 XV Dekanat Woźniki

Krzyż zdobi główną fasadę wieży. W 1996 r. na placu kościelnym wybudowano kaplicę przedpogrzebową19.

11. Woźniki Parafia św. Katarzyny

Woźniki po raz pierwszy wzmiankowane są w dokumencie biskupa krakowskiego Fulko z 1206 r. W latach 1384–1386 wymieniane są jako miasto na pograniczu śląsko-małopolskim, posiadające strażnicę otoczoną wałem. Blisko „grodziska”, na tzw. staromieściu, znajdował się drewniany kościół pw. św. Walentego (wzmiankowany po raz pierwszy w 1490 r.). W 1696 r. na tym samym miejscu wzniesiono obecną, drewnianą świątynię, poświęcając ją również św. Walentemu. Po lokacji miasta (przed 1386 r.) wybudowano drugi kościół – pw. św. Katarzyny, który po zmianie lokacji w połowie XV w. stał się centrum parafii. Przebudowywa- ny przez protestantów w XVI w. i odbudowywany, przeszedł modyfikację od stylu gotyckiego poprzez formy renesansowe do barokowych. Pierwotną, drewnianą wieżę zamieniono w latach 1607–1608 na murowaną. W 1798 r. kościół spłonął podczas pożaru miasta, a jego odbudowę (wraz ze zmienionymi kaplicami bocznymi) ukończono dopiero w 1829 r. Wiele wkładu w upiększenie kościoła włożył ks. proboszcz Paweł Kiebel, który około 1900 r. umieścił w głównym ołtarzu obraz św. Katarzyny, wykonany przez artystę Otto Kowalewskiego. W tym czasie położono również piękną posadzkę. Przed II wojną światową ufundowano ołtarz Najświętszego Serca Pana Jezusa. Ostatni remont kościoła przeprowadzono w latach 1996–2010. Parafia w Woźnikach przez stulecia należała do dekanatu bytomskiego w diecezji krakowskiej. W 1821 r. wraz z całym dekanatem znalazła się w obrębie jurysdykcji biskupów wrocławskich. W 1847 r. Woźniki weszły w skład nowego dekanatu – tarnogórskiego. Stan ten trwał do 13 maja 1955 r., kiedy to ks. Jan Piskorz utworzył dekanat jędrysko-kaletański, 5 stycznia 1963 r. przekształcony w dekanat woźnicki. Obecnie parafię tworzą: Woźniki, Dąbrowa Wielka, Głazówka, Sulów i Śliwa. 8 lipca 1902 r. zamieszkały na terenie parafii siostry ze Zgromadzenia Służebniczek Naj- świętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej (służebniczki śląskie), które założyły w parafii dobroczynny Zakład św. Filomeny. W latach 1953–1977 proboszczem parafii był ks. Teodor Lichota, wcześniej proboszcz w Cieszynie, szykanowany przez władze komunistyczne za swoją bezkompromisową postawę wierności Kościołowi

19 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Świętego Krzyża w Strzebiniu, t. I: [1938] 1947–1989; t. II: 1993–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Jakuba Starszego Apostoła 203 i więziony „za szerzenie plotek o rzekomym prześladowaniu Kościoła przez Polskę Ludową”. Ks. Lichota jest autorem dwutomowej (niepublikowanej) autobiografii: Moje przygody kapłańskie20.

20 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Katarzyny w Woźnikach, t. I: Akta katowickie (cz. I) 1921–1991; t. II: Akta katowickie (cz. II) 1922–1991, akta gliwickie 1993–. Bibliografia: L. Musioł, Woźniki. Dzieje miasta od czasów najdawniejszych do połączenia z Ma- cierzą w 1922 r., Opole 1971; B. Szczech, Kościół św. Katarzyny w Woźnikach w świetle nieznanej wizytacji z 1662 r. oraz innych inwentarzowych zapisów z lat 1663–1701, Bytom 1999; tenże, Ko- ściół świętej Katarzyny w Woźnikach w inwentarskim opisie ks. Udritzkiego z 1787 r., Bytom 2000; tenże, Z dziejów kościółka św. Walentego w Woźnikach, Woźniki 2006; tenże, Źródła do dziejów Woźnik, cz. I, Woźniki 2016.

1. Zabrze Parafia św. Andrzeja Apostoła

Parafia św. Andrzeja Apostoła jest najstarszą parafią w Zabrzu, nie licząc równie starych parafii w Mikulczycach i Biskupicach. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1305 r., a pierwszy dokument dotyczący kościoła nosi datę 14 maja 1354 r. W dokumencie bp Przecław z Pogorzeli przyznawał nowej parafii dodatkowe 1,5 łana ziemi dla proboszcza Jana i jego następców. Pierwszy, drewniany kościół spłonął w 1530 r. Drugi kościół, również drewniany, wybudowano w tym samym miejscu w 1546 r. Obok kościoła wznosiła się drewniana dzwonnica. W kościele znajdowały się trzy ołtarze, a w jednym z nich obraz Matki Boskiej z Dzieciąt- kiem, który jako cieszący się rodzimym kultem wymieniono w czasie wizytacji w 1687 r. W latach 1677–1720 proboszczem parafii był ks. Jerzy Badestinus, który przeszedł do historii jako pierwszy kronikarz Zabrza. W 1791 r. odkryto w pobliżu Zabrza węgiel kamienny. Na obrzeżach wioski powstały huty żelaza i kopalnie węgla kamiennego. Zabrze, które na początku XIX w. osiągało liczbę zaledwie 450 mieszkańców, rozrosło się do przemysłowej miejscowości liczącej w dniu powstania miasta (1 października 1922 r.) 50 tys. mieszkańców. Parafia św. Andrzeja była jedną z największych w ówczesnej diecezji wrocławskiej. W 1925 r. należało do niej aż 43 tys. wiernych. Starania o budowę obecnego kościoła pw. św. Andrzeja Apostoła rozpoczął w latach 30. XIX w. ks. Andrzej Atanazy Seemann. Uwieńczono je wydaniem rządowej zgody w 1861 r. Neoromański kościół wybudowano w latach 1863–1866 z inicjatywy ks. proboszcza Filipa Kitty. Projekt kościoła wykonał gliwicki radca budowlany Reinhard Assmann, a kierownictwo budowy objął mistrz budowlany Wilhelm Silber. Uroczystego poświęcenia kościoła dokonał biskup sufragan wro- cławski Adrian Włodarski 6 maja 1868 r. Ks. Heinrich Neumann w 1887 r. spro- wadził do parafii siostry boromeuszki. W zakupionym dla nich domu urządzono w 1892 r. przedszkole, a dwa lata później duży sierociniec. W latach 1895–1896 dobudowano do kościoła boczną nawę (obecnie kaplica Serca Pana Jezusa). Na

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 206 XVI Dekanat Zabrze uwagę zasługuje znajdująca się w prezbiterium mozaika autorstwa Hansa Brei- lingera, wykonana w 1943 r. z inicjatywy ks. proboszcza Oskara Golombka. Po wojnie ks. Golombek, zmuszony do opuszczenia Śląska, pełnił przez wiele lat w Kolonii posługę duszpasterza wypędzonych na teren północnych Niemiec oraz pierwszego dyrektora założonego w Niemczech Zachodnich dzieła księży Ślązaków: Schlesisches Priesterwerk. W latach 2007–2015 kościół poddany został gruntownej renowacji. Wymieniono pokrycie dachu, odnowiono kamienną elewację kościoła, wymieniono posadzkę i ławki, renowacji poddano witraże, urządzono nową przestrzeń prezbiterium oraz odnowiono malaturę kościoła. Pracom tym przewodził obecny proboszcz parafii – ks. Arkadiusz Kinel. W maju 2018 r. parafia obchodzić będzie 150. rocznicę poświęcenia kościoła. Parafia św. Andrzeja Apostoła nazywana jest matką zabrzańskich kościołów. Z parafii wyodrębniły się następujące samodzielne wspólnoty parafialne: św. Anny (1900 r.), NMP Wspomożenia Wiernych w Gliwicach-Sośnicy (wcześniej Serca Pana Jezusa, 1911 r.), Ducha Świętego (1926 r.), św. Kamila (1928 r.), św. Józefa (1931 r.), św. Macieja (1936 r.) i Niepokalanego Serca NMP (1958 r.). W parafii od 1956 r. sprawowana jest we wtorki każdego tygodnia nowenna ku czci Matki Boskiej Nie- ustającej Pomocy1.

2. Zabrze Parafia św. Anny

W wyniku prowadzonej kolonizacji fryderycjańskiej w drugiej połowie XVIII w. ówczesny właściciel Zabrza, Maciej Wilczek, założył na swoich terenach nowe kolonie, w tym: Dorotę, Maciejów i Kolonię Piaskową. Kolonie te weszły w skład zabrzańskiej parafii św. Andrzeja. Wraz z rozwojem przemysłu górniczego i hutniczego kolonie i wioski rozrastały się. W 1899 r. Dorota liczyła ponad 12 tys. wiernych, stając się centralną dzielnicą Zabrza. Z tego powodu proboszcz parafii św. Andrzeja Apostoła, ks. Heinrich Neumann, podjął starania mające na celu budowę nowego kościoła pw. św. Anny. Stosowną zgodę uzyskano w 1891 r. W 1892 r. zakupiono

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Andrzeja w Zabrzu, t. I: 1935–1969; t. II: 1970–. Bibliografia: J. Knossalla, Geschichte der Stadt Hindenburg O/S, Katowice 1929, wyd. polskie: Historia miasta Zabrze, tłum. B. Szczech, Zabrze 2016; B. Szczech, Urbarz kościoła św. An- drzeja Apostoła w Zabrzu z 1719 r., Bytom 2001; P. Górecki, Proboszczowie i wikariusze parafii pw. św. Andrzeja w Zabrzu od 1868 r. Biuletyn okolicznościowy wydany z okazji 140. rocznicy konsekracji kościoła, Zabrze 2008; tenże, Historia klasztoru sióstr miłosierdzia św. Karola Boromeusza pw. Najświętszej Maryi Panny w Zabrzu, Zabrze 2010; tenże, „Wielki – Mały człowiek”. Ks. Heinrich Neumann (1844–1909), KMZ 4/21 (2012), s. 131–160; tenże, Ks. Oskar Golombek (1898–1972) – duszpasterz w niemiecko-polskim Zabrzu, KMZ 6/23 (2014), s. 9–38.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Anny 207 teren pod kościół od sklepikarza Jana Nowaka oraz Adolfa i Joanny Kurków. Rok później rozpoczęto zbiórkę pieniędzy, którą prowadzono co miesiąc w pobliskich kopalniach. W czerwcu 1895 r. państwo wyasygnowało na budowę kościoła kwotę w wysokości 50 tys. marek, zrzekając się jednocześnie prawa patronatu. Kwota ta stanowiła zaledwie 10% wszystkich kosztów budowy. Projekt kościoła w stylu historyzmu, z użyciem elementów romańskich i gotyckich, wykonał królewski radca budowlany Erwin Blau z Bytomia przy pomocy technika budowlanego Küstera i Emila Stahla, który przejął kierownictwo budowy. 14 kwietnia 1897 r. rozpoczęto prace budowlane. 9 października 1900 r. kard. Georg Kopp z Wrocławia dokonał poświęcenia świątyni. Dzień później ustanowiono lokalię, wydzieloną z terytorium parafii św. Andrzeja Apostoła. 1 sierpnia 1905 r. poświęcono cmentarz, a 11 grudnia tego samego roku erygowano parafię. Pierwszym proboszczem parafii św. Anny został ks. Jan Peschka. Dzięki jego staraniom w latach 1907–1908 wybudowano probostwo wg projektu Ludwiga Schnei- dera. W 1922 r. siostry boromeuszki otwarły klasztor przy ul. św. Urbana. Siostrom zlecono prowadzenie szkoły prac ręcznych dla dziewcząt, przedszkola oraz opiekę ambulatoryjną wśród chorych parafian. Na potrzeby związków i organizacji ko- ścielnych w latach 1926–1927 wzniesiono dom związkowy wg projektu architekta Mitschkego, który zmodernizowano na potrzeby duszpasterstwa młodzieżowego w 1933 r. Po wojnie władze państwowe zabrały budynek, który zwrócono parafii dopiero w 1987 r. W 1922 r. przybyły do parafii siostry służebniczki NMP Niepoka- lanie Poczętej, które objęły opieką pielęgniarską chorych w Szpitalu Spółki Brackiej przy dzisiejszej ul. 3 Maja. 11 lutego 1926 r. otwarto w szpitalu dużą kaplicę. Po ks. Peschce obowiązki proboszcza sprawował ks. Franciszek Pieruszka, a w latach 1986–2012 – ks. Józef Kusche, który patronował gruntownej renowacji kościoła oraz adaptacji wnętrza kościoła dla potrzeb posoborowej liturgii. Nowy ołtarz poświęcił biskup gliwicki Jan Wieczorek 6 grudnia 1998 r. Dawne domy sióstr boromeuszek i parafialnej Caritas nie zostały zwrócone. Dziś w domu sióstr znajduje się poradnia chorób płucnych, a w domu parafialnej Caritas przedszkole. Stojący w samym centrum miasta kościół stał się jednym z najbardziej znanych symboli Zabrza, tętniący duchowym życiem jego mieszkańców. To tutaj sprawowane są nabożeństwa związane z ważnymi uroczystościami religijnymi i państwowymi, w których uczestniczą władze samorządowe miasta. Od 2016 r. prowadzony jest gruntowny remont wieży kościoła2.

2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Anny w Zabrzu, t. I: 1945–1959; t. II: 1960–1969; t. III: 1970–1983; t. IV: 1984–. Bibliografia: L. Musioł, Parafia św. Anny w Zabrzu. Monografia historyczna, Zabrze 1956 (mps); J. Kusche, 110 lat św. Anny w Zabrzu, Zabrze 2010; P. Górecki, 110 lat kościoła św. Anny w Zabrzu. Historia budowy świątyni i powstania parafii, KMZ 3/20 (2011), s. 151–174.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 208 XVI Dekanat Zabrze

3. Zabrze Parafia św. Antoniego

Dzisiejsza południowa dzielnica miasta (dawniej osiedla: Marienschacht i Zaborze C) zawdzięcza swoje powstanie i rozwój kopalni „Guido”, którą założono w 1855 r. Mieszkańcy dzielnicy należeli do parafii św. Franciszka i od 1900 r. (w niewielkiej części) do lokalii, później parafii św. Anny. Wraz z rozwojem liczebnym parafii św. Franciszka ks. proboszcz Josef Bennek czynił starania, mające na celu utworzenie placówki duszpasterskiej w górniczej dzielnicy. Pierwsze nabożeństwa zaczęto sprawować w cechowni tamtejszej kopalni w 1928 r. Rok wcześniej parafia zakupiła budynek gospody od właści- ciela Gustawa Knoppika, mieszczący się przy dzisiejszej ul. Rymera 16, oraz dom przy ul. Rymera 20 z myślą o urządzeniu tamże domu związkowego. Początkowo planowano połączenie działek i budowę dużego kościoła. Ponieważ parafia św. Andrzeja przystą- piła do budowy dużego kościoła św. Józefa, a parafia św. Franciszka budowała nowy kościół św. Jadwigi, zdecydowano się na prostą adaptację pomieszczeń pod kościół. Plany przebudowy opracował mistrz murarski Heinrich Jamborek. Projekt obejmował budowę nowej nawy, a z sali gospody planowano urządzić prezbiterium i zakrystię. Wszystko miano uczynić tak, aby w przyszłości móc znowu przeznaczyć budynek do celów świeckich, gdyby zdecydowano się na budowę nowego kościoła. Koszty budowy obliczono na 66,5 tys. marek. Kard. Adolf Bertram wyasygnował 20 tys., a fundusz górniczy 16 tys. marek. Koszty zakupu parceli, przebudowy i adaptacji wnętrz na cele duszpasterskie przekroczyły kwotę 200 tys. marek. Dziesiątą część kosztów ofiarowali: ks. proboszcz Josef Bennek oraz jego rodzeństwo: Ernst i Elisabeth. Na patrona kościoła wybrano św. Antoniego – orędownika ubogich. Prace adaptacyjne rozpoczęto w 1930 r. Parafia św. Andrzeja podarowała do kościoła XVII-wieczne ołtarze z dawnego, drewnianego kościoła, które po jego rozbiórce znajdowały się w tymczasowym kościele pw. Serca Pana Jezusa w Sośnicy. 25 czerwca 1931 r. bp Valentin Wojciech z Wrocławia pobłogosławił nowy kościół. Początkowo nabożeństwa sprawowali księża z parafii św. Franciszka. Dopiero 23 maja 1936 r. kościół otrzymał lokalistę, którym został ks. Alojzy Dyla (duszpaste- rzował w parafii do 1960 r.). Kard. Adolf Bertram dekretem z 4 sierpnia 1937 r. podniósł lokalię do rangi samodzielnej kuracji. Dekret wszedł w życie 1 paździer- nika tegoż roku. Po spłaceniu kredytów dokonano właściwych wpisów w księgach wieczystych i sporządzono umowy przekazu majątku i nieruchomości w styczniu 1944 r. W 1945 r. nowa administracja kościelna, bez wydawania odrębnych dekretów, uznała kurację za samodzielną parafię3.

3 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Antoniego w Zabrzu 1946–. Bi- bliografia: P. Górecki, Historia parafii św. Franciszka w Zabrzu, Zabrze 2013, s. 264–273.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Ducha Świętego 209

4. Zabrze Parafia Ducha Świętego

Po I wojnie światowej liczba wiernych parafii św. Andrzeja w Zabrzu wzrosła do 43 tys. W 1923 r. kard. Adolf Bertram polecił proboszczowi parafii – ks. Oswaldowi Sonnckowi – utworzenie nowych placówek duszpasterskich. Jedną z nich miała być placówka na Kolonii Piaskowej (tzw. Zandce), którą zamieszkiwały rodziny hutników z pobliskiej Huty Donnersmarcka. Teren obejmował prawie 6 tys. wiernych. W 1924 r. ks. Sonneck rozpoczął sprawowanie nabożeństw w dużej sali gospody Wierciomioka. W 1925 r. parafia zakupiła budynek. W latach 1925–1926 budynek poddano pracom adaptacyjnym wg projektu gliwickiego architekta Hugo Beckera. 25 kwietnia 1927 r. ustanowiono przy kościele lokalię. Pierwszym loka- listą był ks. Adrian Pilot, a od 9 października 1929 r. ks. Antoni Tomeczek, któ- ry posługiwał w parafii przez 33 lata. 29 listopada 1929 r. bp Valentin Wojciech z Wrocławia poświęcił kościół. 1 kwietnia 1936 r. lokalię podniesiono do rangi kuracji, a 1 października 1940 r. do rangi samodzielnej parafii. Do 1945 r. parafia pozostawała w łączności administracyjnej i finansowej z macierzystą parafią św. Andrzeja Apostoła. 26 stycznia 1945 r. kościół i plebania zostały spalone przez żołnierzy sowieckich w odwecie za zranienie jednego z oficerów. Tego dnia Rosjanie spalili ok. 10 bu- dynków mieszkalnych i rozstrzelali ok. 80 osób. Nabożeństwa zaczęto odprawiać w zaadaptowanym na ten cel katolickim domu młodzieżowym, wybudowanym w 1930 r. W latach 1954–1956 wybudowano obecną plebanię. Drugi proboszcz parafii, ks. Paweł Pyrchała (1963–1975), poszerzył kościół przez dobudowanie bocznej nawy, a w miejscu spalonego kościoła wybudowano dzwonnicę. W 2009 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek zadecydował o konieczności budowy nowego kościoła. W 2010 r. ruszyły prace projektowe, a na wiosnę 2011 r. prace budowlane wg projektu architekta Pawła Ociepki z Gliwic. Budowę nowego kościoła prowadził proboszcz parafii – ks. Klaudiusz Szymroszczyk. 9 maja rozpoczęto wykopy pod fundamenty, 18 lipca została położona pierwsza cegła, a już we wrześniu rozpoczęto prace przy dachu nowego kościoła. Pierwszą Mszę św. w nowym kościele sprawowano 12 maja 2013 r. Część wyposażenia kościoła pochodzi ze zlikwidowanych kościołów diecezji Essen (wystrój prezbiterium z kościoła pw. Ducha Świętego w Schwelm, ławki z kościoła pw. św. Engelberta w Essen). Kościelne witraże zaprojektowali Anna i Dariusz Gomułowie. 27 maja 2013 r. biskup gliwicki Jan Kopiec wydał dekret dotyczący pozbawienia starego kościoła charakteru miejsca świętego. Aktu tego dokonano w uroczystość Boże- go Ciała tegoż roku. 23 października 2016 r. bp Jan Kopiec dokonał poświęcenia nowego kościoła.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 210 XVI Dekanat Zabrze

W parafii od 2000 r. posługują siostry ze Wspólnoty Karmelitanek Misjonarek, prowadząc świetlicę „Providentia – Dom Opatrzności”4.

5. Zabrze Parafia św. Franciszka

Zabrzańska dzielnica Zaborze należała do istniejącej już w 1305 r., oddalonej o ok. 3 km, parafii św. Jana Chrzciciela w Biskupicach. W 1791 r. otwarto w Zaborzu jedną z najstarszych kopalni węgla kamiennego, której w 1811 r. nadano nazwę „Ko- palnia Królowa Luiza”. Pod koniec XIX w. wiodła ona prym w ilości wydobywanego węgla na Górnym Śląsku i liczbie zatrudnionych w zakładzie. Rozwój górnictwa i przemysłu (koksownie, brykietownia i pierwsza na Śląsku elektrownia) znalazły swoje odbicie w transformacji dotąd niewielkiej, rolniczej wioski w górniczą miej- scowość, liczącą w latach 80. XIX w. prawie 15 tys. mieszkańców. W latach 1870–1871 wzniesiono na Zaborzu kaplicę pw. NMP Niepokalanie Poczętej jako wotum za ocalenie od zarazy w 1869 r. Większość prac wykonali sami mieszkańcy z ówczesnym sołtysem i głównym inicjatorem budowy, Waw- rzyńcem Koniecznym, oraz rolnikiem Kottem. Kaplicę pobłogosławił ks. Karol Pressfreund 3 maja 1871 r. Z inicjatywy kuratusa z Rudy, ks. Teophila Schöneicha, w latach 1884–1885 wybudowano w Zaborzu neogotycką świątynię pw. św. Fran- ciszka z Asyżu. Niestety, ze strony państwa oraz Urzędu Górniczego, z powodu niewygasłych represji kościelnych, dzieło to w fazie budowy nie zostało wsparte finansowo. Ks. Schöneich przez cały okres budowy prowadził akcję zbiórek funduszy na kopalniach. Dzieło budowy poparł również biskup wrocławski Robert Herzog. Budowniczym kościoła był mistrz budowlany Johann Kowollik z Bytomia, a wielkim orędownikiem budowy wójt gminy Zaborze – Antoni Rollnik, który całość aktywów gminy przekazał jako pożyczkę pod dzieło budowy kościoła. Nowy kościół pobłogo- sławił 29 listopada 1885 r. ks. dziekan Jan Hruby z Bielszowic. W latach 1886–1887 wybudowano budynek plebanii. 15 kwietnia 1886 r. przybył do parafii jej pierwszy duszpasterz w randze kuratusa – ks. Johann Fiegel. 11 stycznia 1888 r. biskup wro- cławski Georg Kopp ustanowił samodzielną parafię św. Franciszka w Zaborzu, a na jej pierwszego proboszcza desygnował budowniczego kościoła – ks. Teofila Schö- neicha. 22 maja 1889 r. bp Georg Kopp dokonał uroczystego poświęcenia kościoła. Parafia w latach międzywojennych patronowała budowie kościoła św. Jadwigi na Porembie i kościoła św. Antoniego w zabrzańskiej dzielnicy Guido. W roku jubi-

4 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Ducha Świętego w Zabrzu, t. I: 1945– 1991; t. II: 1993–. Bibliografia: P. Pyrchała, Ziemia Duchem znaczona. Historia rzymskokatolickiej parafii pw. Ducha Świętego w Zabrzu, Zabrze 2009.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Jadwigi 211 leuszowym 2000 odbudowano wieżę kościoła, którą w 1948 r. zniszczyła wichura. W 2002 r. dokonano rekonstrukcji głównego ołtarza w kościele5.

6. Zabrze Parafia św. Jadwigi

Pod koniec XV w. na wschód od Zaborza założono osadę Poremba. 29 kwietnia 1842 r. na pograniczu Poremby i Rudy przyszła na świat Johanna Gryczik, „śląski Kopciuszek”, która jako półsierota w wieku sześciu lat odziedziczyła majątek po zmarłym przemysłowcu Karolu Goduli. Johanna w 1858 r. wyszła za mąż za Han- sa Ulricha Schaffgotscha i razem z mężem powiększyła odziedziczony majątek aż o sześć razy, patronując licznym dziełom charytatywnym i budowie nowych ko- ściołów w przemysłowych miejscowościach Górnego Śląska. Poremba, na skutek migracji po I wojnie światowej, przekraczała liczbę 5 tys. wiernych. Plany budowy kościoła musiano jednak odłożyć do czasu końca powojennego kryzysu i zahamo- wania inflacji. 13 kwietnia 1926 r. parafia w Zaborzu zakupiła działkę przy dawnej Kronprin- zenstrasse od dawnego właściciela – Groegera. W 1929 r. uzyskano pozwolenie na bu- dowę kościoła. Na poczet budowy zebrano 134 tys. marek. Dokumentację techniczną sporządził radca budowlany Beck. Na projektanta i kierownika budowy kościoła obrano budowniczego rejencyjnego Karla Kattentidta, któremu zlecono wykonanie lekkiej konstrukcji ze względu na występujące na tymże terenie szkody górnicze. Na owalnym, dwunastokątnym fundamencie unosić się miała lekka, drewniana konstrukcja z czterema ośmiobocznymi wieżami. Prace budowlane rozpoczęto 16 maja 1928 r. Patronem budowy był ks. Josef Bennek – proboszcz parafii św. Fran- ciszka w Zabrzu. Prace budowlane wykonywano w latach 1928–1929. Na wykonanie betonowego pierścienia fundamentu zużyto 57 ton żelaznych sztab, między które wlano beton. W taki sposób stworzono solidną bazę pod lekką, drewnianą kon- strukcję. 8 lipca 1928 r. ks. Bennek dokonał aktu wmurowania kamienia węgielnego. 25 sierpnia 1929 r. ks. Bennek pobłogosławił świątynię. Okna i witraże są dziełem wrocławskich witrażystów: Aloisa Felkela i Adolpha Seilera. Całość kosztów budowy wyniosła 360 tys. marek. 23 lutego 1930 r. kościół ustanowiono lokalią, a na jej pierwszego duszpasterza wyznaczono ks. Pawła Janika. Kościół podporządkowano macierzystej parafii do czasu spłaty wszystkich zaciągniętych pod dzieło budowy

5 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Franciszka w Zabrzu, t. I: 1946– 1991; t. II: 1993–. Bibliografia: S. Rabiej (red.), W prostocie serca. Ks. Ginter Król w żywej pamięci, Opole 2009; P. Górecki, Historia budowy świątyni i powstania parafii pw. św. Franciszka w Zaborzu, KMZ 2/19 (2010), s. 159–182; tenże, Historia parafii św. Franciszka.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 212 XVI Dekanat Zabrze kredytów. 30 sierpnia 1932 r. biskup sufragan wrocławski Valentin Wojciech po- święcił kościół. Kard. Adolf Bertram dekretem z 4 sierpnia 1937 r. podniósł lokalię do rangi samodzielnej kuracji. Dekret wszedł w życie 1 października tegoż roku. Po wojnie nowa administracja kościelna uznała kurację jako samodzielną parafię, bez wydawania stosownego dekretu. W latach 1994–2001 ks. proboszcz Jerzy Pająk patronował gruntownemu remontowi kościoła. Wtedy to wstawiono w okna świą- tyni 18 nowych witraży i zakupiono obrazy Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i Jezusa Miłosiernego6.

7. Zabrze Parafia św. Józefa

W 1927 r. ks. Oswald Sonneck, proboszcz parafii pw. św. Andrzeja w Zabrzu, zapoczątkował dzieło budowy nowego kościoła pw. św. Józefa, rozpoczynając zbiórki pieniężne wśród wiernych. Na teren budowy przeznaczono dawną rolę parafialną. 6 stycznia 1930 r. ks. Antoni Tomeczek odprawił w budynku dawnej Waldschule (obecnie Szkoła Podstawowa nr 15) pierwsze nabożeństwo dla rozra- stającej się dzielnicy domów wielorodzinnych „GAGFA”. Następca ks. Sonncka, ks. Jan Zwiór (Zwior), uzyskał w 1930 r. stosowne pozwolenia budowlane. Kon- cepcję przestrzenną usytuowania kościoła opracował architekt miejski M. Wolf. Projekt świątyni zamówiono u słynnego architekta z Kolonii – prof. Dominicusa Böhma. 8 sierpnia 1930 r. ks. Zwiór poświęcił teren pod budowę, a 31 sierpnia wmurował kamień węgielny pod kościół. Koszty budowy znacznie przekroczyły zakładany budżet, w związku z tym parafia zaciągnęła zbyt duży, jak na swoje możliwości, kredyt. Betonowanie fundamentów i prace murarskie zlecono gliwickiej firmieNAST-Bau , a roboty ciesielskie mistrzowi stolarskiemu Johannowi Golleni z Zabrza. Kościół stanowi jeden z ciekawszych przykładów architektury modernistycznej na Górnym Śląsku. Sam autor wyraził się o nim, że „jest to kościół światłem malowany”. Pod kościołem znajduje się duża krypta z ołtarzem poświęconym patronce górników – św. Barbarze. 12 grudnia 1931 r. ks. Jan Zwiór pobłogosławił kościół, a aktu poświęcenia kościoła dokonał 4 września 1932 r. kard. Adolf Bertram z Wrocławia. 2 października 1934 r. ustanowiono przy ko- ściele kurację, a 11 lipca 1941 r. erygowano parafię św. Józefa, która do 1945 r. przynależała do związku parafialnego św. Andrzeja, powołanego 3 czerwca 1935 r. Parafie posiadały własnych duszpasterzy i rady parafialne oraz wspólny budżet,

6 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Jadwigi w Zabrzu 1946–. Biblio- grafia: P. Górecki, Historia parafii św. Franciszka, s. 259–264, 266–273.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Kamila 213 z którego opłacano koszty funkcjonowania parafii, prowadzone inwestycje i remonty oraz zaciągnięte kredyty. W latach 1933–1976 duszpasterzował w parafii ks. Jan Dolla, a w latach 1976– 2005 ks. Paweł Pyrchała, który patronował budowie domu katechetycznego (1984– 1990) oraz zainicjował dzieło budowy kościoła Krzyża Świętego na osiedlu Janek. Ks. Pyrchała od 1983 r. pełnił funkcję dyrektora Wydziału Duszpasterskiego Kurii Diecezjalnej w Opolu, a od 1992 r. funkcję pierwszego dyrektora Wydziału Dusz- pasterskiego Kurii Diecezjalnej w Gliwicach. W okresie stanu wojennego w parafii zainaugurowano Tygodnie Kultury Chrześcijańskiej, które dały początek diecezjalnej grupie Stowarzyszenia Rodzin Katolickich oraz pierwszemu oddziałowi Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży na terenie diecezji. Od 1979 r. w parafii posługują siostry ze Zgromadzenia Panien Ofiarowania NMP z Krakowa (siostry prezentki). Ciekawostką parafii św. Józefa jest zakupiona w 1974 r. szopka bożonarodzeniowa z figurami naturalnej wielkości autorstwa Franciszka Masorza, rzeźbiarza z Rybnika. Ze względu na walory artystyczne była ona dwukrotnie wystawiana na międzynarodowych wystawach szopek: w RFN (1984 r.) i Belgii (1994 r.)7.

8. Zabrze Parafia św. Kamila

Po podziale Górnego Śląska w 1922 r. niemiecka prowincja zakonu kamilia- nów poszukiwała dogodnego miejsca, aby na wzór zakładu w Tarnowskich Gó- rach otworzyć podobną instytucję w niemieckiej części Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Kard. Adolf Bertram oraz duchowieństwo zabrzańskie z radością przyjęli pierwszych braci, oferując im prowadzenie duszpasterstwa w tzw. dzielnicy hutniczej, na terenie Małego Zabrza. W 1923 r. rozpoczęto dla wiernych z dzielnicy sprawowanie Mszy św. niedzielnej w sali ćwiczeń Huty Donnersmarcka. Posługę pełnili początkowo kapłani z parafii św. Andrzeja i przez krótki okres czasu redemp- toryści. 1 października 1926 r. przybył do Zabrza pierwszy kamilianin – o. Wilhelm Gillessen MI z Essen. Zakonnicy mieszkali początkowo w przedszkolu przy hucie, przejmując duszpasterstwo w dzielnicy oraz sprawując posługę wśród chorych w Szpitalu Spółki Brackiej przy dzisiejszej ul. 3 Maja i w Szpitalu Miejskim przy dzisiejszej ul. Marii Curie-Skłodowskiej.

7 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Jadwigi w Zabrzu, t. I: 1946–1991; t. II: 1992–. Bibliografia: E. Chojecka, Kościół św. Józefa w Zabrzu Dominikusa Böhma na tle krajobrazu artystycznego Górnego Śląska, Katowice 1999; P. Pyrchała, Zarys historii kościoła i parafii pw. św. Józefa w Zabrzu, Zabrze 1995; tenże, Historia kościoła i parafii św. Józefa w Zabrzu, Zabrze [2007].

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 214 XVI Dekanat Zabrze

3 lipca 1927 r. ks. Oswald Sonneck wmurował kamień węgielny pod tymczasowy kościół (przeznaczony na salę teatralną), klasztor i dom starców. Budynki zapro- jektował Heinrich Gerlach z Gliwic. Kard. Adolf Bertram 7 października 1928 r. poświęcił tymczasowy kościół, który spełnia swoje funkcje duszpasterskie do dnia dzisiejszego. W tym samym roku utworzono lokalię, wydzielając jej terytorium z parafii św. Andrzeja. 20 października 1929 r. otwarto szpital opiekuńczo-leczniczy według projektu profesorów Böhma i Zutta. Szpital posiadał 130 łóżek dla mężczyzn i 100 łóżek dla kobiet. 5 kwietnia 1932 r. lokalię podniesiono do rangi kuracji. Planów budowy nowego i dużego kościoła nigdy nie sfinalizowano. W okresie narodowego socjalizmu zabroniono inwestycji budowlanych, a w czasie wojny zmuszono zakon- ników do przekazania budynku szpitala na przytułek dla sierot i kalek wojennych. 27 stycznia 1943 r. parafia św. Andrzeja przekazała kuracji św. Kamila wszystkie grunty, których była dotychczasowym właścicielem, a archidiecezja wrocławska, na mocy obustronnej umowy, spłaciła wszystkie zobowiązania finansowe związane z budową. Po wojnie kuracja, bez formalnego dekretu, zaczęła używać nazwy „parafia”. W 1947 r. ówczesne władze przejęły szpital na rzecz państwa. Obecnie w czę- ści budynku przyległej do kościoła mieści się Zakład Opiekuńczo-Leczniczy prowadzony przez zakon kamilianów. 1 stycznia 1998 r. dekretem biskupa gliwickiego odłączono od parafii św. Kamila część zamieszkiwaną przez około 2000 parafian (tzw. osiedle „Szczęść Boże”). Obszar ten przyłączono do nowej parafii – św. Wojciecha. Uchwałą Rady Miasta Zabrze z 9 września 1996 r. wybrano św. Kamila patronem miasta. Stosowny dekret Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów wydała 20 października 1998 r. W 2006 r. miasto świętowało nawiedzenie relikwii serca św. Kamila, a rok później sprowadzono z Rzymu do Zabrza relikwie św. Ka- mila8. W kościele każdego roku odbywają się okolicznościowe spotkania modli- tewne z udziałem władz miejskich. Od 2000 r. przyznawana jest corocznie przez władze miasta statuetka św. Kamila dla zasłużonych osób i instytucji związanych z Zabrzem9.

8 Zob. P. Pyrchała, Miasto Zabrze i jego Patron, Zabrze 2006. 9 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Kamila w Zabrzu 1945–. Biblio- grafia:T. Wagner, Zespół szpitalno-klasztorny kamilianów w Zabrzu. Architektura Dominika Böhma na Górnym Śląsku (Architektura i Sztuka na Górnym Śląsku – cz. III), ZT 15 (2000), nr 43, s. 43–55; W. Węglicki, Serce świętego Kamila w Zabrzu, Zabrze 2007.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Krzyża Świętego 215

9. Zabrze Parafia Krzyża Świętego

W czasie zrywu solidarnościowego zrodziła się idea utworzenia nowej placów- ki duszpasterskiej na górniczych osiedlach: Janek i Dzierżona, liczących 7 tys. mieszkańców. Dzięki szybkim i zdecydowanym działaniom ks. Pawła Pyrchały, proboszcza parafii św. Józefa, uzyskano od ówczesnego architekta miejskiego prawo do zatroszczenia się o zaniedbany budynek dawnej kawiarenki Związku Socja- listycznej Młodzieży Polskiej, przypominający chodnik kopalniany. 24 grudnia 1982 r. o godz. 21.00 ks. Pyrchała odprawił pod gołym niebem pierwszą Eucharystię. W 1983 r. zaadaptowano budynek na potrzeby kaplicy. W aranżacji górniczego chodnika w ścianie ołtarzowej zawieszono duży krzyż, obok którego umieszczono gipsową figurę św. Barbary, patronki kaplicy. Wygospodarowano również miejsce na dwie duże sale katechetyczne i zaplecze gospodarcze. Od września 1984 r. zaczęto regularnie sprawować Msze św. i nabożeństwa w kaplicy. Dekretem z 17 sierpnia 1987 r. biskup opolski Alfons Nossol utworzył parafię Krzyża Świętego w Zabrzu (dekret wszedł w życie 30 sierpnia tegoż roku). Jej terytorium zostało wydzielone z parafii św. Józefa (osiedle Dzierżona i ul. Jaskółcza) oraz z parafii św. Antoniego (osiedle Janek). 28 listopada 1986 r. nabyto działkę pod budowę kościoła. Plac poświęcił bp Jan Wieczorek 3 grudnia 1986 r. Zezwolenie na budowę kościoła razem z plebanią i salkami katechetycznymi uzyskano 22 maja 1987 r. Stosowny projekt wykonał architekt Artur Rudy z Gliwic, a obliczenia konstrukcyjne Wacław Kolanko, również z Gliwic. Budowę nowego kościoła zlecono pierwszemu proboszczowi parafii – ks. Marcinowi Stokłosie. Kamień węgielny, który 18 września 1988 r. wmurował bp Jan Wieczorek, został poświęcony przez Ojca Świętego Jana Pawła II w 1983 r., podczas jego wizyty na Górze Świętej Anny. Kierownictwo budowy przejął kombinat budowlany „Mostostal-Zabrze” Holding S.A., którego inżynierowie zaprojektowali i również wykonali w 1998 r. konstrukcję dzwonnicy. Budowa kościoła wraz z zapleczem plebanijno-katechetycznym trwała 13 lat. Biskup gliwicki Jan Wieczorek poświęcił kościół 16 września 2000 r. 29 października 2012 r. biskup gliwicki Jan Kopiec ustanowił kaplicę pw. św. Jana Pawła II mieszczącą się w kompleksie plebanijno-katechetycznym, w której sprawowane są Msze św. w czwartki oraz w tygodniu w okresie zimowym10.

10 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Krzyża Świętego w Zabrzu 1987–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 216 XVI Dekanat Zabrze

10. Zabrze Parafia św. Macieja Apostoła

W 1776 r. właściciel Zabrza, Maciej Wilczek, założył wioskę (od imienia założy- ciela nazwaną Maciejowem) przy niewielkich kuźniach: Kuźnica i Gwozdek. Stara- nia o budowę kościoła w Maciejowie zapoczątkował proboszcz parafii św. Andrzeja Apostoła – ks. dziekan Oswald Sonneck. Od 1923 r. we wszystkie niedziele i świę- ta oraz w pierwsze piątki miesiąca rozpoczęto w miejscowej szkole podstawowej (dzisiaj Szkoła Podstawowa nr 23 przy ul. Pestalozziego 16) odprawianie Mszy św. 17 listopada 1926 r. ks. Sonneck podpisał umowę w sprawie zakupu łąk pod budowę kościoła, plebanii, budynków gospodarczych i cmentarza w Maciejowie. Niewielką część gruntów stanowiła darowizna zarządu dóbr rodowych Henckel von Don- nersmarcka ze Świerklańca. Reszta została zakupiona przez parafię św. Andrzeja. Ze względu na prowadzone wydobycie węgla przez kopalnię Castellengo-Abwehr, uzyskano zezwolenie na budowę tylko tymczasowego kościoła, którego trwałość określano na 100 lat. Postanowiono wznieść kościół o lekkiej konstrukcji żelbeto- wej, wyposażonej w specjalne przeguby chroniące budynek przed nadmiernymi skutkami szkód górniczych. Zastosowano również lekkie materiały budowlane (drewno i suprema). Do budowy przystąpiono dopiero po uporaniu się z budowami kościołów Ducha Świętego i św. Józefa, które doprowadziły parafię św. Andrzeja na skraj finansowej niewypłacalności. Dzieła budowy kościoła podjął się nowy proboszcz parafii św. Andrzeja w Za- brzu – ks. Oskar Golombek. Projekt kościoła wykonał architekt Felix Hinssen z Nysy. Budowę zlecono mistrzowi budowlanemu Johannowi Golleni z Zabrza. Na mocnym i głębokim na 3,5 m fundamencie osadzono drewniany stelaż konstrukcji połączony ze sobą dużymi belkami złączonymi nitami. Przestrzeń zapełniono su- premą oraz betonową zaprawą. Do kościoła o wymiarach 42 × 14 m i prezbiterium o wymiarach 7,5 × 7,6 m przylega murowano-drewniana wieża o wysokości 27 m (skrócona po przejściu wichury w 1948 r.). Stropy pokryto drewnianymi płytami. W taki sposób kościół nawiązywał do tradycyjnych na Górnym Śląsku starych ko- ściołów drewnianych. Suma kosztów budowy wyniosła 85 tys. marek, a wszystkie należności spłacono do końca 1939 r. Kościół pobłogosławił ks. dziekan Josef Ben- nek 20 grudnia 1936 r. W 1937 r. ustanowiono przy kościele lokalię. Jej pierwszym duszpasterzem został ks. Józef Madeja, organizator nauczania języka polskiego na niemieckim Górnym Śląsku, kapelan wojsk polskich we Francji i duszpasterz polonijny. W 1942 r. lokalia otrzymała status samodzielnej kuracji, do końca wojny tworząc wspólny związek parafialny z parafią św. Andrzeja. 6 marca 1947 r. administrator apostolski Śląska Opolskiego ks. Bolesław Kominek podniósł kurację do roli samodzielnej parafii.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Macieja Apostoła 217

Pomimo przyjętego rozwiązania konstrukcyjnego, wskutek szkód górniczych kościół uległ poważnym uszkodzeniom, w wyniku których aż do 1963 r. budynek pozostawał w stanie surowym. W 1964 r. przystąpiono do generalnego remontu. W 1981 r. parafia uzyskała zezwolenie na założenie cmentarza. Dwa lata później bp Jan Wieczorek poświęcił cmentarz i kaplicę cmentarną. W listopadzie 1986 r. do kościoła parafialnego dobudowano wieżę, a w latach 1987–1988 zakupiono dla parafii nowe dzwony11.

11 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Macieja w Zabrzu-Maciejowie, t. I: 1946–1991; t. II: 1992–. Bibliografia: W. Czakai, Historia parafii św. Macieja Apostoła w Zabrzu, [Zabrze 2006]; P. Górecki, Ks. Oskar Golombek, s. 9–38.

1. Czekanów Parafia św. Floriana

Od wieków Czekanów związany był z parafią w Ziemięcicach. W 1893 r. przy ul. Szkolnej mieszkańcy wznieśli niewielką kaplicę pw. św. Floriana. Od 1965 r. w kapliczce rozpoczęto sprawować Msze św. w niedziele i święta, natomiast w tygodniu odprawiano Mszę św. szkolną dla dzieci. W 1980 r. ks. dziekan Wiktor Pielesz, proboszcz parafii św. Jadwigi w Ziemięcicach, zachęcił tutejszych mieszkańców do idei budowy kościoła. 15 kwietnia 1981 r. Kuria Diecezjalna w Opolu rozpoczęła starania u władz cywilnych, dotyczące wydania zgody na budowę punktu katechetycznego w Czekanowie. Kamień węgielny do świątyni poświęcił Ojciec Święty Jan Paweł II w czasie pielgrzymki na Górze Świętej Anny 21 czerwca 1983 r. Prace budowlane przy kościele rozpoczęto w paździer- niku 1984 r. i prowadzono etapami. Projekt kompleksu wykonał W. Szarapo, a kierownictwo budowy objął majster Hatlapa z Ziemięcic. Budowę do stanu surowego doprowadzono latem 1989 r. Pierwszą Mszę św. w nowo wybudowanym kościele sprawowano w pasterkę 1989 r. Projekt zagospodarowania wnętrza opracował Stanisław Koperwa z Ziemięcic. Wielkim dobrodziejem budowy okazał się ks. Hubert Schydlo, emerytowany proboszcz z diecezji Rottenburg-Stuttgart, który razem z bp. Janem Wieczorkiem zabiegał o dotacje w tamtejszej diecezji. W tym czasie wykonano metalową konstrukcję do zawieszenia dzwonów oraz zamontowano witraże wykonane przez witrażystę Franusika z Nakła Śląskiego. Kościół pobłogosławił bp Jan Bagiński z Opola 26 maja 1991 r., nadając mu za patrona św. Floriana. 27 sierpnia 1992 r. wikariuszem parafii Matki Boskiej Różańcowej w Grzybowi- cach oraz św. Jadwigi w Ziemięcicach został ks. Marian Krojenka, któremu zlecono prowadzenie duszpasterstwa przy kościele w Czekanowie w randze tymczasowego administratora. 14 września 1997 r. wyłączono Czekanów z parafii w Ziemięci- cach i dołączono do parafii Matki Boskiej Różańcowej w Grzybowicach. Biskup

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 220 XVII Dekanat Zabrze-Mikulczyce gliwicki Jan Wieczorek dekretem z 7 października 2009 r. ustanowił placówkę duszpasterską w Czekanowie samodzielną parafią1.

2. Zabrze Parafia Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny

W okresie międzywojennym ks. Oskar Golombek, proboszcz parafii św. An- drzeja w Zabrzu, zamierzał utworzyć placówkę duszpasterską na północ od rzeki Bytomki. Viktor Wylensek, nowy właściciel niewielkiej gospody przy Tannenberg strasse 21, zaoferował parafii przejęcie budynku w dzierżawę. Budynek ten wcześniej był własnością żydowskiej rodziny Morgensternów, ofiar Szoah. 2 kwietnia 1940 r. rada parafialna zdecydowała o przejęciu w dzierżawę gospody i zaadaptowaniu jej na cele duszpasterskie. Stosowną zgodę władze cywilne wydały 4 lipca 1940 r. Adaptację budynku na kaplicę powierzono mistrzowi budowlanemu Johannowi Golleni i Johannesowi Grundowi, przedstawicielowi rady parafialnej. Zgodnie z zatwierdzonym projektem parafia dzierżawiła ⅔ budynku od strony zachodniej, który podzielono na część katechetyczną i kaplicę pw. św. Pawła. Po ustaniu działań wojennych i przejęciu miasta przez administrację polską, rada parafialna postanowiła nie przedłużać dzierżawy, prosząc magistrat o przejęcie w dzierżawę byłego partyjnego budynku biurowego przy dzisiejszej ul. Trocera 2. Władze miejskie przystały na propozycję i w maju 1945 r. rozpoczęto prace adaptacyjne, które prowadził Richard Marx, a nadzór budowlany zlecono inż. Mańkow- skiemu. Nowy proboszcz parafii św. Andrzeja Apostoła, ks. Paweł Kitta, uzyskał od miasta bezpłatne użyczenie budynku, a 28 sierpnia 1947 r. pobłogosławił kaplicę pw. Niepokalanego Serca NMP. Opiekę duszpasterską początkowo sprawowali księża z parafii macierzystej. W 1955 r. Wilhelm Szendzielorz podarował dom przy ul. Trocera 13, w którym zamieszkał ks. Edmund Cisak, wikariusz parafii św. Andrzeja w Zabrzu. W 1957 r. kościółek filialny przejęli franciszkanie z prowincji Wniebo- wzięcia NMP w Katowicach-Panewnikach, którzy docelowo zamieszkali w domu przy ul. Waryńskiego 1. 1 stycznia 1958 r. biskup opolski Franciszek Jop erygował parafię Niepokalanego Serca NMP w Zabrzu. Władze państwowe utrudniały zakonnikom prowadzenie placówki, żądając od rządców kościelnych jej likwidacji. Dopiero w 1973 r. władze cywilne usankcjonowały dekret biskupi z 1958 r. Ozdobą pierwszego kościoła była figura Matki Boskiej Fatimskiej, zakupiona w Fatimie w 1967 r. przez byłych parafian: Szendzielorza, Krausego i Bogackiego.

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Floriana w Czekanowie 2009–. Bibliografia:P. Rutkowska-Gorczyca, J. Schmidt, Czekanów, Szałsza, Żerniki. Schakanau, Kres sengrund, Gröling (zarys historii), Gliwice 2007.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Jana Chrzciciela 221

W 1981 r. franciszkanie otrzymali zgodę na budowę nowego kościoła. Kompleks kościelno-klasztorny zaprojektowali architekci: Andrzej Klimczak i Barbara Jękot, a kierownictwo budowy objął Andrzej Mazurek. 2 sierpnia 1983 r. bp Jan Wieczorek wmurował kamień węgielny pod kościół. Prace adaptacyjne wnętrza realizowano od 1986 r. Elementy wyposażenia prezbiterium wykonał artysta Stanisław Słodowy z Gliwic. Ze strony parafii prace koordynowali: o. Ksawery Edward Moczek OFM, o. Maciej Michalski OFM i o. Nazariusz Szojda OFM. Kościół poświęcił bp Jan Wieczorek 14 maja 1988 r. Używana wcześniej kaplica spłonęła w niewyjaśnionych okolicznościach w nocy z 21 na 22 grudnia 1984 r.2

3. Zabrze-Biskupice Parafia św. Jana Chrzciciela

W bulli papieża Hadriana IV opisującej granice diecezji z 1155 r. wymieniono po raz pierwszy wioskę Biskupice, chociaż nie ma pewności, czy chodziło o osadę leżącą nad rzeką Kaczawą, czyli nad dzisiejszą Bytomką. Faktem jest, że już wtedy biskupi wrocławscy weszli z książęcego nadania w posiadanie niewielkiego skrawka ziemi w okolicy Ujazdu oraz terenów przygranicznych, leżących na zachód od Bytomia. Pierwszy, zachowany do dzisiaj dokument, który wprost wymienia Biskupice, pochodzi z 1243 r. Prawdopodobnie nieco później z biskupiego mandatu ustanowiono parafię. Przed 1354 r. z parafii wyodrębniono parafię św. Andrzeja Apostoła, leżącą na terytorium diecezji wrocławskiej, w przeciwieństwie do Biskupic leżących w diecezji krakowskiej. W 1524 r. bp Jakub von Salza odsprzedał tereny Mikołajowi z Bierawy. Biskupi wrocławscy zachowywali jednak nadal tzw. prawo patronatu. W okresie dominacji luterańskiej na Górnym Śląsku parafia znajdowała się w rękach protestanckich. W 1629 r. ponownie znalazła się we władaniu katolickich duchownych. W 1644 r. pleban biskupicki Marceli Bienkowicz założył księgę ochrzczonych. Spośród dużego katalogu proboszczów na szczególne wspomnienie zasługują: ks. Karol Pressfreund i ks. Augustyn Bertzik. Pierwszemu z nich zawdzięczamy budowę obecnego kościoła św. Jana Chrzciciela, drugiemu – budowę kościoła Wniebowzięcia NMP. Ks. Press- freund był wychowankiem i przyjacielem ks. Alojzego Fietzka z Piekar oraz znanym polskim kaznodzieją na Górnym Śląsku. Ks. Bertzik przez wiele lat piastował godność dziekana dekanatu zabrzańskiego. Z parafii wyodrębniono parafie: św. Franciszka i św. Jadwigi w Zabrzu-Zaborzu, Wniebowzięcia NMP w Zabrzu-Biskupicach oraz św. Józefa i Matki Boskiej Różańcowej w Rudzie Śląskiej.

2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny w Zabrzu 1955–. Bibliografia: A. Skrzypiec, Dzieje parafii Niepokalanego Serca NMP w Zabrzu, Opole 2006 (mps).

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 222 XVII Dekanat Zabrze-Mikulczyce

Dawny kościół parafialny po raz pierwszy wzmiankowano w 1305 r. Drugi, również drewniany kościół, wybudowano w Biskupicach w 1491 r. i poświęcono w 1516 r. Ponownego poświęcenia dokonał biskup sufragan krakowski Mikołaj Oborski 3 maja 1670 r. Szczególnym skarbem kościoła był XVI-wieczny obraz Matki Boskiej Biskupickiej, do którego ściągały liczne pielgrzymki. Kościół uległ zniszczeniu w czasie potężnej wichury 22 czerwca 1845 r. Obecny, neogotycki kościół pw. św. Jana Chrzciciela wzniesiono na planie krzy- ża z transeptem i sygnaturką w kształcie sześciobocznej latarni. Kościół od strony prezbiterium wieńczy trójboczna absyda, a od zachodu wieża z ośmiobocznym hełmem. Cały materiał budowlany ufundował właściciel tutejszego majoratu, hrabia Karl Wolfgang von Ballestrem. Kierownikiem budowy został mistrz murarski Georg Weber, któremu pomagał Johann Kowollik z Bytomia. Prace kamieniarskie wykonał kamieniarz Barthuzel. Nad całością inwestycji czuwał starosta bytomski von Tieschowitz. Prace budowlane rozpoczęto w 1852 r. 10 maja 1853 r. ks. dziekan Alojzy Fietzek (Ficek) z Piekar dokonał aktu wmurowania kamienia węgielnego. Kościół budowano przez 4 lata. 9 listopada 1856 r. odprawiono w kościele pierwsze nabożeństwo. Niedokończony jeszcze kościół pobłogosławił 27 listopada 1857 r. ks. kanonik Józef Neukirch. W 1858 r. zakończono budowę wieży kościelnej. Kościół poświęcił biskup wrocławski Heinrich Förster 29 maja 1864 r. W krypcie kościoła znajdują się grobowce hrabiowskiej rodziny Ballestremów, której parafia zawdzięcza wybudowanie w 1867 r. klasztoru dla Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo, obecnie Diecezjalnego Domu Rekolekcyjnego, w którym swoją siedzibę ma terenowy oddział Katolickiego Stowarzyszenia Niepełnosprawnych i Ich Przyjaciół „Modlitwa i Czyn”. Budynek plebanii pochodzi z 1908 r.3

4. Zabrze-Biskupice Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

W 1908 r., ze względu na szybki wzrost liczby mieszkańców Biskupic, postanowiono rozbudować kościół św. Jana Chrzciciela. W 1911 r. stosowne plany wykonał architekt Theodor Ehl, ale realizację uniemożliwiły występujące szkody górnicze. W związku z tym podjęto decyzję o budowie drugiego kościoła w Biskupicach – na terenie dawnego dworu, w bliskim sąsiedztwie osiedla Borsig, a ten sam architekt

3 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Jana Chrzciciela w Zabrzu-Bisku picach, t. I: 1945–1991; t. II: 1992–. Bibliografia: G. Blasczyk, Ortschronik von Biskupitz OS (Stadt Hindenburg), [Rattingen 1992], wyd. polskie: Biskupice widziane oczami Güntera Blasczyka, tłum. A. Wilk, [Zabrze 2016]; B. Szczech, Biskupice. Zarys dziejów, Zabrze 1997; T. Iwasiów (red.), Nasze Biskupice, Zabrze 2014; A. Szadkowska, Matka Boża Biskupicka w ołtarzu głównym kościoła św. Jana Chrzciciela w Zabrzu-Biskupicach, Zabrze 2015.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Matki Boskiej Różańcowej 223 w 1913 r. wykonał projekt kościoła w stylu neobarokowym. Plany pokrzyżował wybuch I wojny światowej i powojenna inflacja. W latach 20. ubiegłego wieku pod patronatem ks. Augustyna Bertzika przystąpiono wreszcie do budowy kościoła Wniebowzięcia NMP. Projekt jednonawowego kościoła z prezbiterium, dwoma za- krystiami i wieżą na planie czworoboku, w stylu ekspresjonizmu i funkcjonalizmu, wykonał architekt Hans von Poellnitz z Gliwic. Kościół wyróżnia charakterystyczny układ okien w kształcie pierwszych liter pozdrowienia anielskiego – Ave Maria. Kie- rownictwo budowy objęła firma Held und Francke pod patronatem Dyrekcji Dóbr hrabiego Ballestrema. Pierwsze prace rozpoczęto w listopadzie 1927 r. 15 grudnia 1929 r. kościół pobłogosławił ks. dziekan Bertzik. Świątynię poświęcił kard. Adolf Bertram 29 sierpnia 1932 r. 21 sierpnia 1939 r. ustanowiono przy kościele lokalię, a w 1940 r. przekształcono ją w samodzielną kurację. W 1940 r. administratorem kuracji został ks. Hubert Gregor, który w 1946 r. został wysiedlony przez ówczesne władze do Niemiec. Od tego czasu do 1968 r. opiekę duszpasterską nad wiernymi sprawowali księża jezuici z prowincji krakowskiej, zarządzający wówczas sąsiednią parafią Matki Boskiej Różańcowej w Rudzie Śląskiej, należącą do diecezji katowickiej. W 1950 r. dotychczasowa kuracja otrzymała status parafii. W 1968 r. duszpasterstwo w parafii objęli ponownie księża diecezjalni. W 1980 r. na osiedlu Młodego Górnika zaadaptowano na kaplicę pw. św. Barbary budynek dawnego Osiedlowego Domu Kultury. 27 listopada 2013 r. biskup gliwicki Jan Kopiec erygował przy kaplicy 156. parafię diecezji. Na terenie parafii znajduje się także kaplica szpitalna pw. Krzyża Świętego w Szpitalu Miejskim nr 2 przy ul. Zamkowej, istniejąca od 1982 r. W czasie renowacji kościoła w 2001 r. odtworzono pierwotny ołtarz i zmieniono wystrój prezbiterium4.

5. Zabrze-Grzybowice Parafia Matki Boskiej Różańcowej

W okresie międzywojennym wierni z Grzybowic, należący do parafii w Wieszo- wie, kilkakrotnie prosili władze cywilne o zgodę na budowę kościoła. W archiwum parafialnym w Wieszowie znajduje się nawet projekt planowanego kościoła, jednak- że decyzje władz zawsze były odmowne. Po ustaniu działań wojennych w styczniu 1945 r. w miejscowości pozostał opuszczony barak, który wcześniej służył jako świetlica dla związku młodzieży (Jugendheim). Proboszcz z Wieszowy, ks. Filip

4 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Zabrzu-Biskupicach 1946–. Bibliografia: G. Blasczyk, Ortschronik von Biskupitz OS; T. Iwasiów (red.), Nasze Biskupice.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 224 XVII Dekanat Zabrze-Mikulczyce

Wolnik, razem z wiernymi z Grzybowic przejął pusty budynek i rozpoczął prace adaptacyjne do celów sprawowania liturgii. 23 grudnia 1945 r. kaplicę pw. Matki Boskiej Różańcowej pobłogosławił ks. radca Robert Płonka, proboszcz z Rokitnicy. Za zgodą władz kościelnych przy kaplicy powstała lokalia, którą wydzielono z parafii w Wieszowie. W latach 1956–1957 pierwszy proboszcz w Grzybowicach, ks. Michał Woś, razem z wiernymi wybudował niewielką plebanię. Dekretem bpa Francisz- ka Jopa z 1 stycznia 1958 r. lokalia została podniesiona do rangi parafii. W tym samym roku nowo utworzona parafia złożyła w Wojewódzkiej Radzie Narodowej w Katowicach wniosek o zezwolenie na budowę nowego kościoła, który został roz- patrzony negatywnie. W 1960 r. w sąsiedztwie kaplicy zbudowano dzwonnicę, na której zawieszono trzy dzwony. 27 sierpnia 1992 r. przybył do parafii ks. Marian Krojenka, który wspierał w pracy duszpasterskiej chorującego ks. Wosia. Po jego śmierci ks. Krojenka ustanowiony został proboszczem parafii. 14 września 1997 r. do parafii przyłączono kościół w Czekanowie, który stał się jej filią do czasu erygowania samodzielnej parafii 7 października 2009 r. W latach 2002–2005 prowadzono prace związane z rozbudową plebanii. Ks. Marian Krojenka przystąpił także do dzieła budowy nowego kościoła. Projekt kościoła opracowali Ksenia i Bogdan Helisowie z Centrum Inwestycji Budowlanych „Centrbud” z Pszowa. Kierownictwo budowy objął Bogdan Helis. Na planie krzyża łacińskiego wzniesiono kościół o wymiarach 48 × 19 m. Do kościoła przylega wieża mająca 20 m wysokości (w przyszłości planowane jest jej podwyż- szenie). Prace budowlane rozpoczęto 7 lipca 2014 r. Kamień węgielny pod kościół poświęcił 4 października 2014 r. biskup gliwicki Jan Kopiec. W sierpniu 2015 r. ko- ściół był już w stanie surowym. Obecnie prowadzone są prace we wnętrzu świątyni. Pierwszą Mszę św. w nowym kościele sprawowano 27 marca 2016 r.5

6. Zabrze-Mikulczyce Parafia św. Teresy od Dzieciątka Jezus

Po I wojnie światowej Mikulczyce stanowiły duży ośrodek przemysłowy, którego liczba mieszkańców przekraczała 20 tysięcy. W związku z tym powstała potrzeba budowy nowego kościoła. Jego budowniczym był ks. Augustyn Grochowina, proboszcz parafii św. Wawrzyńca. Pierwsze starania podjęto w 1927 r. 4 lipca 1928 r. przeszła nad Śląskiem potężna wichura, która zniszczyła wieżę, dach i sklepienie

5 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Matki Boskiej Różańcowej w Zabrzu- Grzybowicach 1956–. Bibliografia: W. Krause, Geschichte von Pilzendorf, Kreis Beuthen, „Mittei- lungen” 30 (1929), s. 124–151.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Wawrzyńca 225 kościoła św. Wawrzyńca. Zgromadzone środki przeznaczono na konieczną naprawę kościoła parafialnego. W 1932 r. ponownie przystąpiono do dzieła budowy nowego kościoła, a za patronkę obrano św. Teresę od Dzieciątka Jezus. Projektantem kościoła był architekt Theodor Ehl z Bytomia, który jednocześnie nadzorował prace budowlane. Kościół wybudowano w niezwykle krótkim czasie. 3 paździer- nika 1932 r. rozpoczęto wykopy, 21 maja 1933 r. wmurowano kamień węgielny, a już 17 września 1933 r. kard. Adolf Bertram z Wrocławia dokonał uroczystego poświęcenia świątyni. Duszpasterstwo przy kościele prowadzili początkowo księża z macierzystej parafii. 30 września 1939 r. rozpoczęto budowę plebanii. 1 lipca 1940 r. do nowego budynku wprowadził się ks. Franciszek Konieczny. Tutejsza placówka posiadała status kuracji, a jej pierwszy duszpasterz od 1 czerwca 1942 r. używał tytułu proboszcza. 15 grudnia 1947 r. dotychczasowa kuracja św. Teresy została ustanowiona samodzielną parafią. W 1976 r. dokonano gruntownej renowacji świątyni. W latach 1979–1982 kościół wyposażono w 36-głosowe organy. W latach 2002–2005 przeprowadzono kapitalny remont kościoła wg projektu Jana Rabieja. Nowy ołtarz – centrum świątyni – poświęcił 2 października 2005 r. bp Gerard Kusz. Na terenie parafii funkcjonują szkoły katolickie: od 1992 r. Katolicka Szkoła Podstawowa, od 1997 r. Katolickie Liceum Ogólnokształcące i Gimnazjum, i od 1997 r. Katolickie Przedszkole „Tęcza”. W 1996 r. założono Zabrzański Chór Chłopięcy Pueri Cantores Silesienses. 1 stycznia 1998 r. odłączono od parafii osiedle Kopernika, które wraz z osiedlem Hermisza stanowi nową parafię – pw. św. Wojciecha6.

7. Zabrze-Mikulczyce Parafia św. Wawrzyńca

Według zapisów kronikarskich, już w XII w. znajdowała się tutaj niewielka osada, położona tuż przy granicy pomiędzy ziemią krakowską a Śląskiem. Pozostałością po granicy była tzw. przesieka, której śladów dopatrywano się jeszcze w XIX w. w bliskim sąsiedztwie Potoku Mikulczyckiego, zwanego także Potokiem Rokitnickim. W 1179 r. ziemia bytomska stała się częścią Śląska, ale kościelnie, aż do 1821 r., nale- żała do diecezji krakowskiej. Pierwsza, pewna wzmianka o Mikulczycach pochodzi z dokumentu księcia bytomskiego Siemowita z 1311 r. dotyczącego testamentu kasztelana bytomskiego Jana Złotoustego. Dokument wymieniał wśród świadków

6 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Za brzu-Mikulczycach, t. I: 1945–1991; t. II: 1992–. Bibliografia: P. Kunce, Dzieje parafii św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Zabrzu-Mikulczycach (1933–2003), Zabrze 2003.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 226 XVII Dekanat Zabrze-Mikulczyce rycerza Dobiesława z Mikulczyc (Dobeslao de Miculczicz). Rycerz tego samego imienia, podpisany jednak jako Graf Dobeslaw de Naculchsicz, obecny był również jako świadek w dokumencie księcia kozielskiego Władysława z 1306 r. Tutejsza parafia i jej proboszcz, Mikołaj, zostali po raz pierwszy wymienieni w spisie świętopietrza dekanatu sławkowskiego z 1326 r.7 Od 1331 r. parafia należała do dekanatu bytomskiego. W 1830 r. tutejsze dobra dworskie zakupiła rodzina Donnersmarcków ze Świerklańca, która patronowała szybkim przemianom, przeobrażającym niewielką wioskę w duże osiedle przemysłowe. W 1873 r. Mikulczyce zostały przyłączone do nowego powiatu – tarnogórskiego. W 1900 r. zarząd Huty Donnersmarcka zaini- cjował budowę nowoczesnej kopalni węgla kamiennego. W 1951 r. Mikulczyce stały się dzielnicą Zabrza. W 1791 r. ówczesny proboszcz Mikulczyc, ks. Walenty Andlauf, w protokole wizytacyjnym zapisał, że pierwszy kościół w Mikulczycach wybudowano w 1002 r. Datę taką miano wówczas odczytać na jednej z belek drewnianego kościoła. Infor- macja ta nie znalazła dotychczas potwierdzenia w żadnych innych źródłach. Pierw- sza wzmianka o kościele pochodzi dopiero z 1326 r. Kolejny, również drewniany kościół, zbudowano w 1530 r., a jego fundatorem był właściciel Mikulczyc – Daniel Starszy Ziemięcki, o czym świadczy treść jego testamentu z 1607 r. Kościół zbudowany był z drewna modrzewiowego, wieża z drewna sosnowego, zakrystia zaś była murowana. Ołtarz główny kościoła zdobił obraz św. Wawrzyńca, patrona parafii, oraz Matki Boskiej, zwanej Mikulczycką, który (jak się okazało w 1926 r.) namalowany został na płótnie pokrywającym deskę, na której znajdował się wcześniejszy wizerunek Madonny na złotym tle. W zapisach wizytacyjnych z drugiej połowy XVII w. zapisano, że do obrazu przybywały liczne pielgrzymki. Wskutek rosnącej liczby mieszkańców, w 1892 r. postanowiono wybudować nowy kościół. Parafianie zebrali na ów cel 85 tys. marek. Dalsze kwoty ofiarowali: hrabia Guido Henckel von Donnersmarck i biskup wrocławski Georg Kopp (w sumie 98 tys. marek) oraz ks. proboszcz Franciszek Cieślik, który przekazał 40 tys. marek. Projekt kościoła w stylu neogotyckim wykonał architekt Paul Jackisch z Bytomia. Kierownikiem budowy został Johanness Langer z zabrzańskiego przedsiębiorstwa budowlanego Wilhelma Silbera. 15 sierpnia 1892 r. położono kamień węgielny. Rok później doprowadzono dzieło budowy do stanu surowego. 4 września 1893 r. po- święcono żeliwny krzyż, odlany w zabrzańskiej firmie Sauera, który wciągnięto na szczyt strzelistej wieży kościelnej. Uroczystego poświęcenia kościoła dokonał 8 maja 1896 r. kard. Georg Kopp. Do kościoła przeniesiono część wyposażenia starego ko- ścioła, w tym obraz Madonny, który początkowo umieszczono w bocznym ołtarzu.

7 Zob. G. Grundmann, Dome, Kirchen und Klöster in Schlesien: nach alten Vorlagen, Frankfurt am Main 19822, s. 248.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Wojciecha 227

Na wyraźne prośby parafian i pielgrzymów obraz umieszczono w ołtarzu głównym. W 1901 r., ze względu na swą piękną formę, zabytkowy kościółek przeniesiono do parku w Bytomiu. Początkowo pełnił funkcję muzealną, a w czasach nazizmu rolę mauzoleum poległych w okresie I wojny światowej. Od 1971 r. Muzeum Górnoślą- skie urządziło tam ekspozycję sztuki sakralnej. 14 listopada 1982 r. kościół spłonął doszczętnie. Jedynym śladem po zabytkowym kościele jest pamiątkowy krzyż na mikulczyckim wzgórzu kościelnym postawiony w miejscu, gdzie niegdyś znajdował się główny ołtarz. Umieszczony na nim napis głosi: „Tu stał wielki Ołtarz Starego Kościoła aż do Sierpnia 1901”. Na terenie parafii znajduje się NZOZ Caritas Diecezji Gliwickiej, który w 2002 r. przejął zabudowania dawnego klasztoru sióstr boromeuszek z 1897 r. Budynek plebanii wybudowano w latach 1907–19088.

8. Zabrze-Mikulczyce Parafia św. Wojciecha

W latach 30. ubiegłego wieku parafia św. Wawrzyńca w Zabrzu-Mikulczycach nosiła się z zamiarem podziału parafii. Ks. Augustyn Grochowina, proboszcz parafii w latach 1925–1946, postanowił na robotniczym osiedlu wznieść dwa kościoły, których projekty zlecono bytomskiemu architektowi Theodorowi Ehlowi. Pierw- szy kościół, pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus, wzniesiono w latach 1932–1933. Kolejny kościół, pw. św. Antoniego z Padwy, miano wybudować w sąsiedztwie ul. Leśnej. Projekt kościoła z 1936 r. nie doczekał się realizacji, a władze nazistowskie skutecznie odsuwały dzieło budowy. Podobnie rzecz się miała z inicjatywą powo- łania odrębnej placówki duszpasterskiej na osiedlu Szczęść Boże. Pod koniec lat 30. w jednym z domów zamieszkał ojciec kamilianin, ale już po kilku miesiącach władze sprzeciwiły się ustanowieniu filialnej placówki pw. św. Elżbiety, która nadal przynależeć miała do parafii św. Kamila. W latach 70. w sąsiedztwie starych osiedli wybudowano kilka bloków przy ul. Hermisza oraz rozpoczęto budowę dużego osiedla Kopernika. W latach 90. zaplanowano budowę osiedla Słoneczna Dolina, którego realizację przeprowadzono kilka lat temu. Przygotowania do budowy kościoła rozpoczęto w latach 80. ubiegłego wieku. W 1995 r. zaadaptowano na tymczasową kaplicę pomieszczenia służące uprzednio

8 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Wawrzyńca w Zabrzu-Mikulczy cach, t. I: 1945–1991; t. II: 1992–. Bibliografia: B. Szczech, Kościół św. Wawrzyńca w Mikulczycach w świetle zapisków parafialnych z poł. XVIII w., Zabrze 1995; R. Kostorz, Z dawnych dziejów Mi kulczyc, Katowice 1999; P. Kunce, Nasze organy, nasi organiści. Szkice o muzyce kościelnej w parafii św. Wawrzyńca w Zabrzu-Mikulczycach, Zabrze 2014; K. Fijałkowski, Z dziejów parafii św. Waw rzyńca w Mikulczycach, Gliwice – Zabrze 2015.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 228 XVII Dekanat Zabrze-Mikulczyce jako biura dla nadzoru budowlanego pracującego przy budowie osiedla. W 1996 r. uzyskano zgodę na lokalizację nowego kościoła. Biskup gliwicki Jan Wieczorek dzieło budowy kościoła zlecił ks. Andrzejowi Mikule, który od 1 września 1995 r. pełnił obowiązki wikariusza przy parafii św. Teresy w Zabrzu-Mikulczycach. 1 lipca 1996 r. bp Jan Wieczorek utworzył tymczasową jednostkę kościelną. Parafię św. Woj- ciecha, wydzieloną z parafii św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Zabrzu-Mikulczycach oraz parafii św. Kamila w Zabrzu, erygowano 1 stycznia 1998 r. 23 kwietnia 1997 r. bp Jan Wieczorek poświęcił plac pod budowę, którą rozpoczę- to w tym samym roku. Projekt kościoła, wzniesiony na planie litery TAW, opracowali architekci Jerzy Nowak i Jacek Zimosz. Obliczenia konstrukcyjne wykonał Helmut Rogowski, a kierownictwo budowy objął Henryk Haczyk. 1 maja 2000 r. wmurowano kamień węgielny, poświęcony przez Ojca Świętego Jana Pawła II w czasie jego pielgrzymki w Gliwicach 17 czerwca 1999 r. Konstrukcję stalową kościoła wraz z montażem wykonała Huta Zabrze S.A. 8 kwietnia 2001 r. (w Niedzielę Palmową) sprawowano pierwszą Mszę św. w nowym kościele. W dotychczasowej kaplicy przy ul. Heweliusza 1 zorganizowano punkt parafialnej Caritas. Przy kościele ustawiono krzyż wg projektu prof. Adama Lisika z Gliwic, który stanowił część zespołu ołtarzowego wzniesionego na gliwickim lotnisku z okazji wizyty Ojca Świętego Jana Pawła II w Gliwicach. Poświęcenia terenu pod krzyż dokonano w czasie uroczystego nabożeństwa dziękczynnego w rocznicę pobytu Ojca Świętego w diecezji gliwickiej. W dniach przejścia papieża Jana Pawła II do domu Ojca wierni z Zabrza i okolic gromadzili się na czuwaniu przy krzyżu papieskim. W dniu jego pogrzebu (8 kwietnia 2005 r.) sprawowano przy krzyżu Mszę św. po- grzebową pod przewodnictwem bpa Gerarda Kusza w asyście 70 kapłanów i obec- ności prawie 100 tysięcy wiernych. Projekt wnętrza kościoła opracował Bogumił Burzyński z Katowic. Ściana ołta- rzowa nawiązuje symboliką do bramy. Autor po jej bokach wyznaczył miejsce dla św. Wojciecha i św. Jana Pawła II, którzy wprowadzili Kościół w Polsce w pierwsze i drugie tysiąclecie wiary. 22 października 2011 r., w pierwsze liturgiczne wspomnienie Jana Pawła II, bp Gerard Kusz poświęcił świątynię i ołtarz, w którym zostały złożone relikwie bł. Marii Luizy Merkert – „śląskiej Samarytanki”9.

9 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Wojciecha w Zabrzu 1994–. Biblio- grafia: P. Górecki, Zabrzański świadek papieskiej obecności – krótka historia wizyty Ojca Świętego na gliwickim lotnisku i krzyża papieskiego przy kościele św. Wojciecha w Zabrzu, KMZ 3/20 (2011), s. 45–68; tenże, Historia kościoła i parafii św. Wojciecha w Zabrzu, w: A. Mikuła, K. Konieczny, D. Nowicka, Ł. Łopata (red.), Parafia pod wezwaniem św. Wojciecha w Zabrzu. Uroczystość konsekracji kościoła pod wezwaniem św. Wojciecha w Zabrzu, Zabrze 2011, s. 5–25.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Barbary 229

9. Zabrze – osiedle Młodego Górnika Parafia św. Barbary

27 listopada 2013 r. biskup gliwicki Jan Kopiec erygował najmłodszą parafię diecezji gliwickiej – św. Barbary w Zabrzu. Parafia powstała po wydzieleniu z parafii Wniebowzięcia NMP w Zabrzu-Biskupicach budynków mieszczących się na osiedlu Młodego Górnika. Do rangi kościoła parafialnego został podniesiony dotychczasowy kościół filialny pw. św. Barbary znajdujący się przy ul. Pod Borem 20, a jej pierwszym proboszczem został ks. Tomasz Sękowski. Dekret wszedł w życie 7 grudnia 2013 r. Wtedy też miało miejsce uroczyste ogłoszenie dekretu, a na urząd proboszcza wprowadził ks. Sękowskiego biskup gliwicki Jan Kopiec. Początki osiedla Młodego Górnika związane są z nadaniem kilku pól górniczych pomiędzy Biskupicami i Rokitnicą. W 1859 r. wydzielono nowe pole górnicze Ca stellengo. W 1897 r. rozpoczęto budowę zabudowań nowej kopalni, która zatrud- niała ponad 1,5 tys. pracowników. W lipcu 1942 r. rozpoczęto budowę nowoczesnej kopalni Gigantgrube („Gigant”), którą oddano do użytku po zakończeniu działań wojennych jako szyb kopalni „Rokitnica”. Uzyskanie pełnych mocy wydobywczych nastąpiło w 1955 r. 1 lutego 1994 r. kopalnia zaprzestała wydobycia. Mieszkańcy osiedla należeli do parafii św. Jana Chrzciciela w Biskupicach, a od 1940 r. do kuracji i później parafii Wniebowzięcia NMP. W latach 80. ubiegłego wieku na terenie osiedla mieszało prawie 3 tys. osób. W 1980 r. ks. proboszcz Wolfgang Hutka uzyskał od dyrektora kopalni zgodę na sprawowanie nabożeństw w cechowni kopalni oraz naukę katechezy w godzinach po- południowych. Pierwsze nabożeństwo sprawowano 1 października 1980 r. 28 lutego 1981 r. parafia otrzymała nieużywany budynek domu kultury. Przy remontowanym budynku zamieszkał drugi wikariusz parafii. 4 grudnia 1982 r. biskup opolski Al- fons Nossol dokonał aktu poświęcenia kościoła. Ostateczne uregulowanie prawne zabudowań doprowadzono do szczęśliwego finału 26 kwietnia 1991 r.10

10. Zabrze-Rokitnica Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa

Po raz pierwszy miejscowość „Rokytnicza” wymienia tzw. rejestr ujejski z 1305 r. Przez miejscowość przepływał potok, zwany od miejscowości Potokiem Rokitnic-

10 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Barbary w Zabrzu [1983] 2013–. Bibliografia: D. Halmer, Kościół świętej Barbary na Osiedlu Młodego Górnika w Zabrzu, Zabrze 2013; P. Górecki, Utworzenie nowej parafii św. Barbary w Zabrzu (Osiedle Młodego Górnika), WDG 22 (2013), nr 4 (87), s. 584–588.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 230 XVII Dekanat Zabrze-Mikulczyce kim, który do 1821 r. stanowił granicę pomiędzy diecezją krakowską i wrocławską. Wschodnia, mniejsza część Rokitnicy należała do miechowickiej parafii Świętego Krzyża, natomiast zachodnia, większa – do parafii w Wieszowie. W 1857 r. dla liczą- cej około 500 mieszkańców Rokitnicy wybudowano w zachodniej części kapliczkę pw. Matki Boskiej Bolesnej. Szybki wzrost liczby mieszkańców nastąpił po 1899 r., kiedy to hrabia Franz II von Ballestrem uruchomił w Rokitnicy kopalnię węgla kamiennego Castellengo (późniejsza kopalnia „Rokitnica”). Od 1951 r. Rokitnica stanowi dzielnicę Zabrza. W 1906 r. proboszcz miechowicki, ks. Jan Kuboth, rozpoczął starania mające na celu utworzenie odrębnej placówki duszpasterskiej w Rokitnicy, liczącej wówczas 2 tys. mieszkańców. 1 listopada 1906 r. wynajął, a później dostosował do celów duszpasterskich salę gospody, należącej do restauratora Zimnego. Dla powstałej w ten sposób placówki wyznaczono, przy udziale ks. Jana Kubotha, kapłana lokalistę, którym został ks. Józef Matulla. 7 września 1906 r. kard. Georg Kopp utworzył przy kaplicy kurację. Po pewnym czasie ks. Józef Matulla zakupił parcelę pod budowę nowego kościoła parafialnego oraz cmentarz. 1 kwietnia 1908 r. nabożeństwa zostały przeniesione do większych pomieszczeń w budynku restauracji przy ul. Pyskowickiej (dzisiejsza ul. Krakowska). W grudniu 1908 r. kurację objął ks. Ernest Lange, który kontynuował prace poprzednika. W 1910 r. oddano do użytku dzisiejszy budynek plebanii, a w latach 1911–1912 wybudowano kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa wg projektu architekta Ernsta Kühna z Drezna. Kamień węgielny pod ko- ściół wmurowano 15 października 1911 r. Kościół pobłogosławił ks. radca Emanuel Buchwald z Bytomia 17 listopada 1912 r. Ołtarz główny z 1913 r. jest dziełem rzeźbia- rza Georga Schreinera z Ratyzbony. Ołtarz boczny Matki Boskiej wykonał w 1925 r. rzeźbiarz Mathias Beule z Bytomia, natomiast ołtarz św. Józefa, chrzcielnicę oraz figury Chrystusa Ubiczowanego, św. Franciszka i św. Antoniego wykonał w latach międzywojennych rzeźbiarz Franz Schink z Bytomia. Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Rokitnicy została utworzona 1 listopada 1913 r. na mocy dekretu z 30 sierpnia tegoż roku. Jej terytorium wydzielono z parafii Świętego Krzyża w Miechowicach i z parafii Trójcy Świętej w Wieszowie. Uroczystego poświęcenia kościoła dokonał kard. Adolf Bertram 28 października 1923 r. 15 czerwca 2012 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek poświęcił nowy ołtarz soborowy – dzieło Krystiana Wołczyka z Wieszowy. Mensę ołtarzową wykonał zakład kamieniarski Grzegorza Galbierza z Ptakowic. Na terenie parafii znajdowały się placówki, w których przez lata posługiwały siostry zakonne. W latach 1902–1904 na północ od Rokitnicy bytomski zarząd powiatowy patronował budowie Powiatowego Domu dla Nieuleczalnie Chorych i Sanatorium Powiatowego, w którym posługę pielęgniarską objęły siostry boromeuszki z Trzebnicy. W 1910 r. w kompleksie otwarto Powiatowy Dom Inwalidów

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa 231 i ośrodek kolonijny. W 1916 r. boromeuszki rokitnickie założyły drugi klasztor, w którym prowadziły szkołę prac ręcznych dla dziewcząt. W 1926 r. siostry ze Zgro- madzenia Sióstr Szkolnych de Notre Dame założyły dom rekolekcyjno-sanatoryjny przy dzisiejszej ul. Andersa 67. W 1947 r. siostry ze wspólnoty Fidelis, posługujące przed wojną w Powiatowym Domu Inwalidów, ofiarowały do ich kaplicy obraz Matki Bożej Trzykroć Przedziwnej. 8 września 1992 r. klasztor przejęły siostry z Instytutu Pań Szensztatu. 9 września 2000 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek pobłogosławił budynki i nową kaplicę oraz erygował Sanktuarium Matki Bożej Trzykroć Prze- dziwnej w Zabrzu-Rokitnicy11.

11 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Zabrzu-Rokitnicy 1946–. Bibliografia: A. Perlick, Materialen zur Heimatkunde des Dorfes Ro kittnitz (Kreis Beuthen), Gleiwitz 1919; Z. Pierszalik, Dawne dzieje Rokitnicy, cz. I, Rokitnica 20082; cz. II, Rokitnica 2008; T. Iwasiów (red.), Nasza Rokitnica, Zabrze 2012; M. Radziej, 100 lat kościoła 1912–2012. Kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Zabrzu-Rokitnicy (przewodnik), Zabrze [2012].

1. Brynica Parafia św. Apostołów Piotra i Pawła

Osada Brynica powstała w XVI w. przy kuźnicy nad rzeką Brynicą. Młodszą osadę – Bibielę założono pod koniec XIX w. W latach 1889–1917 wydobywano w jej okolicy rudę żelaza. Obie osady należały do parafii w Żyglinie. W 1926 r. ks. Fran- ciszek Wyciślik, proboszcz parafii w Żyglinie, po raz pierwszy odprawił w Brynicy okolicznościowe nabożeństwo. 7 maja 1927 r. zwrócił się do Kurii Diecezjalnej w Ka- towicach z prośbą o możliwość sprawowania regularnych nabożeństw dla wiernych z obu wiosek. Nabożeństwa celebrowano w pomieszczeniach tamtejszych szkół podstawowych. W 1930 r. bryniczanie wybudowali kaplicę pw. św. Apostołów Piotra i Pawła, którą – za zgodą Kurii Diecezjalnej – 21 września tegoż roku pobłogosławił ks. Franciszek Wyciślik. Od tej pory w kaplicy odprawiano Mszę św. raz w miesią- cu, natomiast w Bibieli sprawowano Mszę św. raz na kwartał. W 1963 r. do parafii w Żyglinie został oddelegowany wikariusz, który za zadanie miał sprawować Msze św. w Brynicy i w Bibieli w każdą niedzielę i święto. W historii obu miejscowości w sposób szczególny zaznaczył się ks. proboszcz Mi- chał Wojsyk, który przyjął na siebie obowiązek budowy obecnych kościołów. W 1988 r. w Bibieli rozpoczęto budowę kościoła filialnego. Stosowny projekt kościoła wykonał architekt Bronisław Mzyk z Tarnowskich Gór. Początkowo kościół miał nosić wezwanie Niepokalanego Serca NMP, ale w trakcie budowy skorygowano wezwanie na Matki Boskiej Fatimskiej. Kościół poświęcił biskup gliwicki Jan Wieczorek 12 paź- dziernika 1996 r. Ozdobą kościoła jest figura Matki Boskiej Fatimskiej, przywieziona przez parafian z pielgrzymki do Fatimy. W 2004 r. sprowadzono do kościoła relikwie dzieci fatimskich, ogłoszonych w maju b.r. świętymi: Hiacynty i Franciszka. W 2009 r. wystrój prezbiterium wzbogacono o dekorację plastyczną w postaci drzewa dębowego okalającego tabernakulum i figurę Matki Boskiej Fatimskiej, zrealizowanego w technice mieszanej (mozaika i polichromia). Autorkami projektu i jego wykonawczyniami były Magdalena Tomal-Wichrowska i Katarzyna Sokołowska, a fundatorem tego dzieła ks. Luis Kondor – postulator z Fatimy.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 234 XVIII Dekanat Żyglin

W czerwcu 1998 r. bryniczanie przystąpili do rozbiórki starej kaplicy i rozpoczęli budowę nowego kościoła wg projektu architektów: Stanisława Kaczorowskiego, Henryka Górczyńskiego i Szymona Opanii. Kamień węgielny, poświęcony 2 czerwca 1997 r. w Legnicy przez papieża Jana Pawła II, wmurował 26 czerwca 1999 r. biskup gliwicki Jan Wieczorek. Ozdobą kościoła są figury świętych patronów, które stano- wią prezent żyglińskiej parafii dla nowego kościoła. Kościół poświęcił bp Gerard Kusz 15 października 2000 r. Ks. Wojsyk w imieniu parafian już w marcu 2000 r. poprosił o utworzenie dla wiernych z Brynicy i Bibieli odrębnej parafii. Stosowny dekret wydał 10 sierpnia 2003 r. bp Jan Wieczorek, który wszedł w życie 1 września tegoż roku. Początkowo proboszcz zamieszkał w domu użyczonym parafii przez rodzinę Blochel. W latach 2007–2010 ks. proboszcz Andrzej Biwo razem z parafianami wybudował niewielki budynek plebanii wraz z budynkiem gospodarczym. Za projekt posłużył gotowy szkic domku jednorodzinnego, który opracował architekt Kazimierz Lubas. Pracom budowlanym przewodził Marian Cierpiak, a ks. proboszcz wprowadził się do nowej plebanii 13 sierpnia 2008 r.1

2. Bytom-Sucha Góra Parafia św. Michała Archanioła

Osada Sucha Góra powstała w czasie kolonizacji fryderycjańskiej w 1778 r. Już w XIII w. prowadzono tutaj wydobycie galeny, a po jej wyczerpaniu, od połowy XVIII w. – złóż galmanu. W 1889 r. uruchomiono w sąsiedztwie Suchej Góry ko- palnię dolomitu „Blachówka”. Miejscowość należała wcześniej do powiatu tarno- górskiego, a od 1975 r. stanowi jedną z dzielnic Bytomia. Mieszkańcy górniczej osady należeli początkowo do parafii w Radzionkowie, za wyjątkiem dzisiejszych ulic – dawniejszych kolonii – Blachówki, Lazarówki i Segietu (Segeth), które należały do parafii w Reptach, a później do parafii w Bobrownikach. Już w 1938 r. proboszcz parafii radzionkowskiej, ks. Józef Knosała, zamierzał do- prowadzić do usamodzielnienia Suchej Góry jako nowej placówki duszpasterskiej. W 1943 r. Kuria Diecezjalna w Katowicach wyraziła zgodę na odprawienie w Su- chej Górze czterech Mszy św. w ciągu roku w usytuowanej u zbiegu ulic Strzelców Bytomskich i Niepodległości przydrożnej kaplicy. Ks. Knosała, dążąc do usamodzielnienia się Suchej Góry, zakupił odpowiednią parcelę z przeznaczeniem jej na

1 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia świętych Piotra i Pawła w Brynicy 2000–. Bibliografia: H. Jeziorski, Kościoły i parafie rzymskokatolickie na ziemi tarnogórskiej, Tar- nowskie Góry 2006, s. 108–113.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia św. Michała Archanioła 235 przyszły cmentarz. W styczniu 1945 r. pogrzebano na niej kilka ofiar wojny, dając tym samym początek obecnemu cmentarzowi. Do planów powstania nowej jednostki duszpasterskiej powrócono po wojnie. W 1950 r. przydzielono dla Suchej Góry osobnego duszpasterza – ks. Pawła Ja- skółkę, który jako wikariusz radzionkowskiej parafii rozpoczął starania o budowę tymczasowego kościoła oraz o wyznaczenie terenu pod jego budowę. Za kaplicę służyło prowizoryczne pomieszczenie zaadaptowane w 1949 r. ze stodoły należącej do rodziny Bartoszków, przy dzisiejszym skrzyżowaniu ulic Strzelców Bytomskich i Partyzantów. Tymczasowa kaplica o wymiarach 16 × 6 m mogła pomieścić około 450 wiernych. Pierwsze nabożeństwo w kaplicy sprawowano 1 listopada 1950 r. Mimo nieprzychylnego stanowiska władz świeckich, 1 sierpnia 1951 r. rozpo- częto budowę obecnego kościoła. Na wyraźny nakaz władz rządowych budowę przerwano 13 sierpnia 1951 r. Mimo tego 30 września 1951 r. biskup katowicki Stanisław Adamski sprawował na placu kościelnym Mszę św. polową, w czasie której poświęcił kamień węgielny pod budowę. 27 października 1951 r. kapituła katedralna diecezji katowickiej wyraziła zgodę na utworzenie nowej, samodzielnej placówki duszpasterskiej w Suchej Górze. Następstwem tej decyzji było utworzenie 8 stycznia 1952 r. kuracji pw. św. Michała Archanioła (dekret wszedł w życie 1 lutego tegoż roku). Po „odwilży gomułkowskiej”, w styczniu 1957 r., ponownie rozpoczęto prace budowlane. Projekt kościoła wykonał architekt Jacek Olpiński z Zabrza. Nową świątynię pw. św. Michała Archanioła poświęcił 1 listopada 1959 r. biskup pomocniczy Juliusz Bieniek. Dekretem biskupa katowickiego Stanisława Adamskiego z 20 grudnia 1957 r. suchogórska kuracja została podniesiona do rangi parafii. Pierwszym proboszczem został budowniczy kościoła i plebanii – ks. Paweł Jaskółka (proboszcz parafii w latach 1957–1979, zmarł w 1992 r.). Drugi proboszcz parafii, ks. Herbert Jeziorski, patronował budowie wieży kościelnej, domu katechetycznego i domu przedpogrzebowego. 26 września 2010 r. bp Gerard Kusz poświęcił nowy ołtarz soborowy, mozaikę i organy. Projekt prezbiterium i wykonanie mozaiki zlecono Szymonowi Prandziochowi, któremu pomagał Witold Prandzioch, ojciec artysty. Ołtarz i posadzkę wykonała firma „Dulemba”. Organy Richarda Landaua z 1926 r., które wcześniej znajdowały się w starym kościele Najświętszego Serca Pana Jezusa w Gliwicach, translokował i odnowił Henryk Hober z Olesna2.

2 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Michała Archanioła w Bytomiu- -Suchej Górze, t. I: Akta katowickie (cz. I) 1938–1987; t. II: Akta katowickie (cz. II) 1961–1991, akta gliwickie 1992–. Parafia doczekała się sporych rozmiarów monografii autorstwa ks. Henryka Bur- giela, Aleksandry Czai i Agnieszki Swobody: Quis ut Deus. Dzieje parafii św. Michała Archanioła w Bytomiu-Suchej Górze do roku 2010, Bytom 2016. Pozostała bibliografia: H. Jeziorski, Dekanat żygliński (diecezja gliwicka), Bytom-Sucha Góra 1995, s. 37–45; tenże, Rzymskokatolicka parafia pw. Michała Archanioła w Suchej Górze (skrót dziejów), Bytom-Sucha Góra 2000; tenże, Kościoły

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 236 XVIII Dekanat Żyglin

3. Miasteczko Śląskie Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Odkrycie na terenach średniowiecznej wsi Żyglin pokładów rud ołowiu, srebra i żelaza dało początek górniczej osadzie nazwanej w 1530 r. Żyglińskie Góry. 23 kwietnia 1561 r. margrabia Jerzy Fryderyk Hohenzollern nadał miejscowości prawa miejskie. Miasto, na cześć założyciela, otrzymało nazwę Georgenberg. W XVII w. przyjęła się rodzima nazwa: Miasteczko. W okresie wojny trzydziestoletniej nastą- pił upadek górnictwa kruszcowego, a miasto spadło do rzędu małych miasteczek rolniczych. Ponowne ożywienie górnictwa nastąpiło w latach 1876–1917. W ponad 450-letniej historii miasto kilkakrotnie traciło i odzyskiwało prawa miejskie. Od 1 stycznia 1995 r. Miasteczko Śląskie ponownie jest miastem. Wierni z Miasteczka Śląskiego należeli do parafii w Żyglinie. W 1666 r. wybudowano drewniany kościół ku czci Wniebowzięcia NMP, który poświęcił biskup sufragan krakowski Mikołaj Oborski 6 maja 1670 r. W XVIII w. kościół przebudowano, a w jego wnętrzu wzniesiono boczny ołtarz z obrazem Matki Boskiej Bolesnej, do którego ściągały liczne pielgrzymki „tak z cesarskiej, jak i też polskiej strony”. W latach 1666–1849 kościół stanowił filię parafii żyglińskiej, a nabożeństwa sprawowano w co drugą niedzielę. 31 sierpnia 1849 r. ustanowiono lokalię. W latach 1871–1893 obowiązki lokalisty pełnił świątobliwy ks. Teodor Christoph. Kapłan ten prowadził darmową szkołę dla chłopców, przygotowując ich do tzw. małej lub wielkiej matury. Szacuje się, że spod jego kurateli wyszło ponad 200 księży, lekarzy, nauczycieli i urzędników. W 1872 r. założył on Bractwo Apostolstwa Modlitwy, a w 1880 r. Bractwo Matki Boskiej Siedmiobolesnej. W tym samym roku wybudował plebanię, a w 1883 r. zakupił nowy, gotycki ołtarz oraz ufundował klasztor Sióstr Służebniczek Najświętszej Maryi Panny3. W 1898 r. rozpoczęto starania o budowę nowego kościoła. Stosowną zgodę otrzymano 2 lata później. Kościół pw. Wniebowzięcia NMP, wg projektu inspektora budowlanego Hudemanna, wzniesiono w latach 1905–1908. Kamień węgielny pod kościół poświęcił ks. dziekan Józef Konietzko z Radzionkowa 3 września 1905 r. Kościół pobłogosławił żygliński proboszcz, ks. Kasper Orliński, 5 listopada 1908 r. Jego ozdobą są m.in. polichromie autorstwa Fritza Woltersa z Berlina. 1 lutego 1914 r. ustanowiono Miasteczko Śląskie samodzielną parafią. Kościół poświęcił biskup katowicki Herbert Bednorz 18 września 1966 r., a w 1973 r. poświęcił ołtarz soborowy. 11 września 1994 r. bp Gerard Kusz poświęcił Dróżki Matki Boskiej i parafie rzymskokatolickie, s. 130–137; R. Brol (red.), Uroczystość konsekracji ołtarza oraz błogosła- wieństwa mozaiki i organów, F. Koenig (oprac.), Bytom-Sucha Góra 2010. 3 Por. M. Wroński, Zapiski parafialne ks. Theodora Christopha (lata 1871–1892), ZT 14 (1999), nr 38, s. 7–26; P. Pyrchała, Ks. Teodor Christoph – duszpasterz śląski, Gliwice 2000, s. 24–60.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa 237

Bolesnej, wybudowane jako wotum wdzięczności za wielowiekowe przebywanie w parafii Matki Boskiej Siedmiobolesnej oraz za dar ks. Teodora Christopha. W 1998 r. wybudowano Dom Parafialny, w którym obecnie mieści się terenowa Stacja Opieki Caritas4.

4. Nakło Śląskie Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa

Niepewne informacje o początkach osady pochodzą z XIV w. (1369 r.). Około 1481 r. tutejsze tereny były własnością rycerza Szczepana. Pierwsza pisana wzmianka o miejscowości pochodzi z 1532 r. 6 kwietnia 1695 r. nakielskie dobra zakupił Leon Ferdynand Henckel von Donnersmarck, właściciel państwa bytomskiego. W następ- nych stuleciach ród ten podzielił się na dwie linie: świerklaniecką (protestancką) i siemianowicko-nakielską (katolicką). Przedstawiciele katolickiej linii mieli swoje pałace w Siemianowicach Śląskich i Nakle. W 1856 r. hrabia Hugo I Henckel von Donnersmarck wybudował w Nakle Śląskim okazały pałac w stylu barokowo-klasycystycznym, który do 1945 r. był główną siedzibą rodu. Mieszkańcy Nakła Śląskiego uczęszczali początkowo do kościoła parafialnego w Żyglinie. Pod koniec XIX w. hrabia Lazy IV (Łazarz), syn Hugona, wraz z mał- żonką, Marią von Schweinitz, ufundowali kościół, który poświęcono Najświętszemu Sercu Pana Jezusa. Rodzina hrabiowska pokryła 90% kosztów budowy. Kamień wę- gielny pod kościół wmurowano 18 sierpnia 1892 r. Budowę neoromańskiego kościoła prowadzono w oparciu o projekt wiedeńskiego architekta Hugo Heera (rodowitego bytomianina). Architekt stworzył plan budowli orientowanej, w stylu neoromań- skim, z odwołaniami do sztuki bizantyńskiej. Na planie centralnym w kwadrat wpisał ośmiokątną bryłę, nawiązującą do oktogonu z Akwizgranu, zwieńczając całość ośmiokątną kopułą i wieżą. Prezbiterium jest krótkie, zamknięte trójbocznie, a wnętrze trójnawowe. Od strony zachodniej postawiono dwie niewysokie wieże. Kościół poświęcił 24 października 1894 r. kard. Georg Kopp z Wrocławia, który w tym samym roku erygował parafię w Nakle Śląskim. Pierwszym proboszczem został ks. Rudolf Anderko. Po północnej stronie świątyni w 1899 r. wzniesiono neo- romańskie, ceglane mauzoleum, w którym spoczęli fundatorzy kościoła. Umiesz-

4 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Wniebowzięcia NMP w Miasteczku Śląskim, t. I: 1923–1991; t. II: 1992–. Bibliografia: H. Jeziorski, Dekanat żygliński, s. 9–18; ten- że, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 113–119; M. Wroński, Uwagi o architekturze kościoła drewnianego pw. Wniebowzięcia NMP w Miasteczku Śląskim (Architektura i Sztuka na Górnym Śląsku – cz. I), ZT 11 (1996), nr 27, s. 47–72; tenże, Zapiski parafialne ks. Theodora Christopha, s. 7–26; A. Famuła, Miasteczko Śląskie. Parafia i kościół Wniebowzięcia NMP (zarys monograficzny), Miasteczko Śląskie 1998.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 238 XVIII Dekanat Żyglin czono tu również epitafia członków rodziny hrabiowskiej zmarłych poza granicami Polski po 1945 r. W 1899 r. hrabia Donnersmarck sprowadził do parafii siostry ze Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Karola Boromeusza z Trzebnicy. Siostry otrzymały ufundowany przez hrabiego zakład, w którym zajmowały się sierotami po górnikach, którzy zginęli w kopalniach Donnersmarcków. Placówka nosiła nazwę „Zakładu św. Łazarza”. Po 1945 r. siostry pod kontrolą państwa prowadziły „Dom Dziecka Zgromadzenia Sióstr Boromeuszek w Mikołowie”, a od 1954 r. „Zakład Specjalny dla chłopców głęboko upośledzonych umysłowo”. Od 1990 r. zakład nosi nazwę „Domu Pomocy Społecznej dla Dzieci w Nakle Śląskim”. W latach odnowy soborowej zmieniono wygląd prezbiterium. W 2008 r. parafia podjęła prace remontowe, mające na celu przywrócenie kościołowi pierwotnego wystroju. Dotychczas odnowiono prezbiterium kościoła, które przygotowano dla nowego ołtarza soborowego, a także wykonano boczne ołtarze, które poświęcono Chrystusowi Ukrzyżowanemu oraz Matce Boskiej. Wiosną bieżącego roku parafia wzbogaciła się o nowe dzwony5.

5. Nowe Chechło Parafia św. Brata Alberta

Nowe Chechło należało wcześniej do parafii w Żyglinie. W 1929 r. miejscowość weszła w skład nowej parafii w Świerklańcu. Już pierwszy proboszcz świerklaniecki, ks. Jan Madla, nosił się z zamiarem budowy kościoła w Nowym Chechle. W latach 30. ubiegłego wieku położono nawet fundamenty pod budynek. Wybuch II wojny światowej uniemożliwił prowadzenie dzieła i na dłuższy czas przerwano prace budowlane. Kontynuacji budowy kościoła podjął się ks. proboszcz Józef Bartoszek. Kompleks budynków, obejmujący, oprócz przyszłego kościoła, dom katechetyczny oraz mieszkanie dla księdza, zaprojektował architekt Leszek Leśnik z Katowic. Kamień węgielny pod budowę poświęcił Ojciec Święty Jan Paweł II na katowickim Muchowcu 20 czerwca 1983 r. Po zatwierdzeniu planów przystąpiono do budowy. Największą z sal, tzw. wielofunkcyjną, przeznaczono na kaplicę. Obiekt w stanie surowym oddano do użytku w 1987 r. 26 sierpnia 1987 r. w nowo wybudowanej świątyni pw. św. Brata Alberta odprawiono pierwszą Mszę św.

5 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Nakle Śląskim, t. I: 1901–1991; t. II: 1992–. Bibliografia: H. Jeziorski, Dekanat żygliński, s. 19–26; tenże, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 119–124; B. Pomykalska, P. Pomykalski, J. Oczko, Górnośląscy potentaci: dziedzictwo Henckel von Donnersmarcków. Die oberschlesischen Großindus- triellen: das Erbe der Henckel von Donnersmarck, Gliwice – Opole 2013.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Najświętszej Maryi Panny Jasnogórskiej 239

Parafię św. Brata Alberta w Nowym Chechle erygowano dekretem biskupa katowickiego Damiana Zimonia 1 stycznia 1990 r. Pierwszym proboszczem parafii został ks. Piotr Mańka, który razem z parafianami dokończył dzieło budowy. Wnętrze kościoła wykonano wg projektu Stanisława Konarzewskiego z Krakowa. W prezbiterium, oprócz wizerunku św. Brata Alberta, znajduje się kopia obrazu Ecce Homo, autorstwa świętego zakonnika. Kościół w Nowym Chechle został poświęcony 17 czerwca 2016 r. przez biskupa gliwickiego Jana Kopca. Data poświęcenia kościoła nawiązuje do dnia wspomnienia św. Brata Alberta oraz roku, w którym przypada setna rocznica śmierci zakonnika. W ołtarzu zostały umieszczone relikwie patrona, przywiezione w 1990 r. od sióstr albertynek z Krakowa. Kościół w Nowym Chechle jest jednym z pierwszych na Śląsku i jak dotąd jedynym w diecezji gliwickiej, który nosi wezwanie św. Brata Alberta6.

6. Orzech Parafia Najświętszej Maryi Panny Jasnogórskiej

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 4 października 1277 r. – z dokumentu biskupa krakowskiego Pawła z Przemkowa Wtedy to do nowej parafii w Kamieniu przyłączono z parafii św. Małgorzaty w Bytomiu miejscowość „Orech”. W 1326 r. miejscowość stała się częścią nowo powstałej parafii św. Wojciecha w Radzionkowie. Mieszkańcy Orzecha zajmowali się rolnictwem i pasterstwem. W XVI w. w okolicy zapoczątkowano górnictwo kruszcowe, którego pokłady szybko się wyczerpały. W XIX w. spora liczba mieszkańców pracowała w kopalni węgla kamiennego w radzionkowskiej dzielnicy Buchacz. Katolicy z Orzecha od dawna pragnęli posiadać własną świątynię. Wyrazem ich dążeń było wybudowanie kaplicy pw. św. Jana Nepomucena w 1885 r. Mieszkańcy gromadzili się przy kaplicy na okolicznościowych nabożeństwach. Kaplica służyła także jako punkt katechetyczny. 2 lutego 1971 r. ks. proboszcz Teofil Szczerbowski po raz pierwszy odprawił w Orzechu Mszę św. W tym samym roku przystosowano do sprawowania nabożeństw dawne pomieszczenie gospodarcze przy ul. Wieczorków 68, którego właścicielem była rodzina Matejczyk. Prace prowadzono pod patronatem ks. Stefana Gruszki, wikariusza radzionkowskiej parafii. Od grudnia 1971 r. w każdą niedzielę i w święto do Orzecha dojeżdżali z posługą duszpasterską księża z macierzystej parafii. 14 czerwca 1972 r. lokalistą w Orzechu został ks. Edmund Mrozik. Od 1974 r. funkcje duszpasterskie w Orzechu sprawował ks. Józef Gruszka,

6 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia św. Brata Alberta w Nowym Chechle 1989–. Bibliografia: H. Jeziorski, Dekanat żygliński, s. 27–30; tenże, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 124–126.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 240 XVIII Dekanat Żyglin którego ustanowiono rektorem kaplicy. Dekret o erygowaniu samodzielnej parafii wydano 10 marca 1981 r. (dekret wszedł w życie 22 marca tegoż roku). W latach 1978–1981 ks. Gruszka wybudował budynek probostwa. 5 września 1983 r. rozpoczęto budowę nowego kościoła parafialnego pw. Naj- świętszej Maryi Panny Jasnogórskiej, której patronował ks. proboszcz Jan Tomi- czek. Projekt kościoła wykonał architekt Rudolf Fojcik z Pszowa, a kierownictwo budowy zlecono Piotrowi Mireckiemu z Rybnika. Prace budowlane wykonano w rekordowym czasie 7 miesięcy. Nowy kościół poświęcił biskup katowicki Herbert Bednorz 18 listopada 1984 r. Kompleksowy wystrój świątyni zaprojektował artysta Zygmunt Brachmański. 1 listopada 1991 r. dokonano poświęcenia parafialnego cmentarza7.

7. Świerklaniec Parafia Chrystusa Króla

Osada Świerklaniec (zwana dawniej Starym Chechłem), należąca do parafii Żyglin, wzmiankowana jest w źródłach historycznych z 1437 r. Na terenie miej- scowości znajdował się stary zamek, który w XVII w. stał się własnością rodziny Donnersmarcków. Po podziale rodu na gałąź katolicką i protestancką ta druga stała się właścicielem Świerklańca, czyniąc z zamku główną siedzibę rodu. W okresie rewolucji przemysłowej Donnersmarckowie doszli do wielkiego znaczenia oraz bo- gactwa. Twórcami rodowej fortuny, drugiej pod względem wielkości w Niemczech, byli: Karl Lazy (1772–1864) i jego syn, Guido (1830–1916), który w 1901 r. otrzymał tytuł książęcy. W 1876 r. obok starego zamku wybudowano pałac zwany „Małym Wersalem” wg projektu Hectora Lefuela, nadwornego architekta cesarza Napoleona III. Pozostałością po pałacu jest obecnie Dom Kawalera, wybudowany w latach 1903–1906 w stylu francuskiego neobaroku. W pałacowym parku wybudowano w latach 1895–1897 kościół parkowy w stylu neogotyckim. Autorem projektu był architekt Julius Raschdorff z Pszczyny, któremu za wzór posłużył berliński kompleks cesarski Monbijou (z franc. „mój klejnot”). W latach 1905–1910 dobudowano do protestanckiej kaplicy mauzoleum z neogotyckim krużgankiem o bogato zdobio- nych łukach i filarach. W 1890 r. Guido Donnersmarck sprowadził do Świerklańca siostry boromeuszki z Trzebnicy. Zakonnice objęły posługę w ufundowanym przez niego domu starców, ochronce dla dzieci oraz w powstałym w 1908 r. szpitalu. Pod patronatem Katariny

7 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Najświętszej Maryi Panny Jasnogórskiej w Orzechu 1971–. Bibliografia: H. Jeziorski, Dekanat żygliński, s. 31–36; tenże, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 126–130.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Chrystusa Króla 241 von Slepcow, drugiej żony hrabiego, wybudowano przy klasztorze kaplicę, którą pobłogosławił ks. dziekan Karol Nerlich z Piekar Śląskich 3 listopada 1894 r. Na prośbę świerklanieckich katolików przy kaplicy sprawowano Msze św. trzy razy w miesiącu. Od 1942 r. klasztor posiada własnego kapelana. Starania o budowę kościoła w Starym Chechle rozpoczął ks. Kasper Orliń- ski, proboszcz z Żyglina, który w 1912 r. rozpoczął zbieranie funduszy na ten cel. Wybuch I wojny światowej i powojenna inflacja oddaliły termin realizacji dzieła. 1 października 1929 r. odłączono od parafii w Żyglinie miejscowości: Stare Chechło (Świerklaniec), Nowe Chechło, Ostrożnicę i Bizję, z których utworzono wspólną kurację. Budowę nowego kościoła rozpoczęto 16 października 1929 r. W krótkim czasie zbudowano drewniany kościół, który 22 grudnia tegoż roku pobłogosławił ks. Michał Lewek, proboszcz parafii św. Apostołów Piotra i Pawła w Tarnowskich Górach. Parafia Chrystusa Króla w Świerklańcu została erygowana 1 maja 1931 r., a jej pierwszym proboszczem został ks. Jan Madla, duszpasterzujący w parafii od listopada 1929 r. Po wojnie parafia przejęła zdewastowaną kaplicę pałacową, którą po odremontowaniu 14 lipca 1957 r. pobłogosławił ks. proboszcz Stefan Kawka. Dwa lata później władze cywilne wypowiedziały dzierżawę parafii. W 1982 r. rozpoczęto odbudowę zabytkowego kościoła na terenie parku, której przewodził ks. proboszcz Józef Bartoszek. Biskup katowicki Herbert Bednorz poświęcił świątynię 28 sierpnia 1983 r., nadając jej tytuł Dobrego Pasterza. Na prośbę parafian biskup gliwicki Jan Wieczorek dekretem z 21 sierpnia 2000 r. zezwolił parafii na sprawowanie odpustu w kaplicy w uroczystość Matki Boskiej Częstochowskiej, jak ma to miejsce do dnia dzisiejszego. 26 maja 1989 r. ks. proboszcz razem z parafianami rozpoczął budowę obecnego, murowanego kościoła, zaprojektowanego przez architektów: Stanisława Kwaśniewicza i Teodora Bykowskiego. 2 czerwca 1989 r. przystąpiono do wykonywania fundamen- tów. W maju 1992 r. rozpoczęto prace we wnętrzu świątyni. Autorem wystroju wnę- trza jest Zygmunt Brachmański z ASP w Krakowie, a autorem witraży prof. Werner Lubos. Jednocześnie prowadzono prace przy wznoszeniu kompleksu katechetycznego i plebanii. 20 listopada 1994 r., w uroczystość Chrystusa Króla, biskup gliwicki Jan Wieczorek dokonał uroczystego poświęcenia świątyni8.

8 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Chrystusa Króla w Świerklańcu, t. I: Akta katowickie (cz. I) 1929–1992; t. II: Akta katowickie (cz. II) 1945–1992, akta gliwickie 1992–. Bibliografia:H. Jeziorski, Dekanat żygliński, s. 46–54; tenże, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 137–142; B. Pomykalska, P. Pomykalski, J. Oczko, Górnośląscy potentaci.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 242 XVIII Dekanat Żyglin

8. Żyglin Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Po raz pierwszy Żyglin wymieniony został w dokumencie biskupa wrocławskiego Wacława II Legnickiego z 16 lutego 1384 r. Według zapisów kronikarskich miejsco- wość byłaby jeszcze starsza, a jej początki datowane są na 1253 r. Podobno na wieży starego kościoła miała znajdować się chorągiewka z napisanym rokiem: 1389. Brak jednak pewnych źródeł, które mogłyby potwierdzić obie daty. Pierwsze wzmianki o parafii w Żyglinie znajdują się dopiero w księdze uposażeń biskupstwa krakowskiego autorstwa Jana Długosza z 1440 r. Parafia żyglińska była bardzo rozległa i swoim zasięgiem obejmowała miejscowości w promieniu 15 km. W XVI w. zapoczątkowano w okolicy górnictwo kruszcowe i przemysł kuźniczy. Dokument z 23 marca 1563 r. wymieniał kuźnicę nad Brynicą, którą nazywano „kuźnicą przy Żyglinku”. Walenty Roździeński w swojej Officina ferraria z 1612 r. pisał o wydobywaniu rudy w pobliżu Żyglina. W tymże okresie parafią zarządzali luterańscy kaznodzieje. 5 lipca 1631 r. parafię objął katolicki pleban – ks. Wawrzyniec Nowakowski. Według wspomnianego już zapisu kronikarskiego z XVII w., pierwszy kościół zbudowano z drewna i poświęcono 7 września 1253 r. Kościół ten miał spłonąć w listopadzie 1700 r., a według innych danych został w tymże roku rozebrany. Na tym samym miejscu w latach 1703–1705 wystawiono drugi, mniejszy od poprzedniego kościółek o wymiarach 7 × 14 m. W 1801 r. złożono wniosek do landrata bytomskiego hrabiego Erdmanna Gustawa Henckla von Donnersmarcka z prośbą o wydanie zezwolenia na budowę nowego kościoła. Długoletnie spory przesunęły realizację tego zamierzenia o 40 lat. 13 maja 1835 r. landrat bytomski wydał nakaz zamknięcia kościoła ze względu na zły stan techniczny. W 1840 r. rozpoczęto budowę obecnego kościoła wg popularnego w Prusach stylu arkadowego. Za budulec użyto miejscowy wapień żygliński oraz cegłę. Budową kierował mistrz ciesielski Spohr, a z ramienia parafii patronował jej ks. proboszcz Ignacy Holletzko. Nową świątynię pobłogosławił 24 listopada 1842 r. ks. Antoni Schneiderski z Tarnowskich Gór. We wnętrzu kościoła znalazło się kilka barokowych elementów wyposażenia z poprzedniego kościoła. Zamówiono także nowe obrazy od wrocławskiego malarza Höckera. Dwa boczne ołtarze pobłogosławiono 10 sierpnia 1853 r. Pierwszy z nich, poświęcony Matce Boskiej, ufundowało Bractwo Wstrzemięźliwości, a drugi, pw. św. Barbary, ufundowali górnicy z radcą górniczym Seidlem na czele. W 1873 r. wybudowano wieżę kościoła. Jej wykonawcami byli mistrz murarski Morawiec, mistrz ciesielski Kocula oraz firma kamieniarska Hal- biga z Orzesza. Pracom przewodził ks. proboszcz Karol Klose. Plebanię na planie krzyża wybudowano w 1857 r. Kościół po gruntownej restauracji i modernizacji w latach 1979–1982 został poświęcony przez biskupa katowickiego Herberta Bed-

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny 243 norza 8 września 1982 r. W latach 2000–2002 przeprowadzono prace remontowo- -rekonstrukcjne wnętrza kościoła. Odnowione ołtarze poświęcił bp Gerard Kusz 21 maja 2003 r. W 2006 r. odnowiono wieżę i elewację kościoła. W latach 2010–2012 między kościołem a cmentarzem zbudowano nową kaplicę przedpogrzebową i wytyczono drogę na cmentarz. Na przestrzeni lat z parafii w Żyglinie wyodrębniły się następujące placów- ki kościelne: Miasteczko Śląskie (lokalia od 1849 r.), Nakło (1894 r.), Jędrysek (1896 r.), Świerklaniec (kuracja w 1929 r., parafia w 1931 r.) i Brynica (2003 r.). Wraz z powstaniem diecezji gliwickiej w 1992 r. bp Jan Wieczorek 25 czerwca 1992 r. zreorganizował sieć dekanalną diecezji. Jednym z nich został nowy dekanat – żygliński. W taki sposób doceniono niejako jedną z najstarszych parafii diecezji oraz jej rolę, jaką pełniła przez lata dla okolicznych parafii, które wzięły z niej swój początek9.

Zakończenie

Zaprezentowane dzieło stanowi syntezę materialnego dziedzictwa diecezji gliwickiej. Po gruntownej lekturze można wysunąć wniosek, że proces powstawania parafii i budowy kościołów uwarunkowany był wydarzeniami historii powszechnej, a rozwój sieci parafialnej przedstawiał się podobnie jak w innych częściach naszego kraju, a szczególnie na ziemi śląskiej. Początki powstawania parafii na terenie dzisiejszej diecezji gliwickiej datowane są na drugą poł. XII w. Ich niewielka liczba związana była z peryferyjnym znaczeniem tych ziem. Kościoły znajdowały się we wszystkich miastach i osadach targowych oraz w większych ośrodkach wiejskich. Ok. 1500 r. funkcjonowały już 43 parafie. Zawirowania reformacyjne, i w ich następstwie wojny religijne, przyniosły wielki kryzys Kościoła, który przezwyciężono procesem jego wielkiej odnowy. Niemniej do 1740 r. powstały tylko dwie nowe parafie, a wiele kościołów parafialnych stało się kościołami filialnymi. Pod koniec XVIII w., dzięki odkryciu węgla kamiennego, przybrał na sile proces uprzemysłowienia tego terenu i szybkiego przyrostu ludności. Wraz z budową nowych kościołów prowadzono dzia- łania mające na celu powstanie nowych placówek duszpasterskich. Procedury te musiały wcześniej uzyskać aprobatę władz pruskich, co powodowało długi proces ich ukonstytuowania (początkowo jako lokalia, później jako kuracja i wreszcie

9 Materiały źródłowe: AKD Gliwice, Acta Localia, Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Żyglinie, t. I: 1891–1992; t. II: 1992–. Bibliografia: H. Jeziorski, Dekanat żygliński, s. 55–61; tenże, Kościoły i parafie rzymskokatolickie, s. 143–146.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 244 Zakończenie jako parafia). Do końca I wojny światowej erygowano 22 nowe parafie. W okresie międzywojennym w części diecezji katowickiej ustanowiono 9 nowych placówek duszpasterskich, chociaż nie każda z nich miała status samodzielnej parafii. W części, która do 1945 r. pozostawała w granicach Niemiec, udało się zrealizować projekty budowy 15 dużych kościołów i 13 mniejszych świątyń. W taki sposób od 1919 do końca 1945 r. powstało w tejże części aż 35 nowych placówek duszpasterskich. W okresie powojennym do 1992 r. erygowano dalszych 38 parafii. Od czasu powołania do życia diecezji gliwickiej powstało 11 nowych parafii. Zapał budowlany ostatnich lat związany był z wolnościowym zrywem solidarnościowym i niewątpliwie stanowił owoc posoborowych przemian w Kościele powszechnym i aktywności laikatu. Przeprowadzone w ostatnich latach modernizacje i remonty zabytkowych kościołów niejednokrotnie wzbudzają zachwyt ich wiernych i są zewnętrznym wyrazem ich wiary. Starsi diecezjanie mówią często, że „jeszcze nigdy ich kościoły nie były tak piękne jak obecnie”. Można także powiedzieć, że istniejąca obecnie sieć parafialna diecezji gliwickiej osiągnęła efekt optymalny. Proces tworzenia parafii zapoczątkowany w I poł. XII w., szczęśliwie osiągnął swój finał na początku XXI w. Czas pokaże, czy będzie on podlegał dalszemu rozwojowi lub regresji. Z pewnością wiele informacji i cennych danych nie zostało zamieszczonych w niniejszej pozycji. Nadal toczą się dzieje diecezji i każdej z parafii ją tworzących. Obecnie trwają prace nad przygotowaniem pełnego zestawienia Źródeł do dziejów diecezji gliwickiej. Z pewnością pochylić się trzeba także nad dziejami posługi duszpasterskiej na terenie dzisiejszej diecezji. Kolejnym dziełem będzie z pewnością Historia diecezji gliwickiej. W części tej zaprezentowany zostanie proces tworzenia jej struktur instytucjonalnych i administracyjnych. Do wszystkich tych badań zachęcał bp Jan Kopiec, który jako pierwszy opisał skrótowo dzieje diecezji. Dalsze pozycje książkowe będą koncentrować się na misji lokalnego Kościoła. W 25. roku istnienia diecezji znajdujemy się na ważnym wirażu dziejów, przeży- wając I Synod Diecezji Gliwickiej. Oby jego postanowienia zdynamizowały jeszcze większą żywotność diecezji oraz aktywność duszpasterską w jej poszczególnych parafiach. Niech więc niniejsza publikacja stanie się inspiracją do dalszej pracy badawczej oraz do wydawania kolejnych publikacji dotyczących historii parafii, dekanatów i dziejów diecezji gliwickiej, a także prezentujących obecną kondycję diecezji i priorytety jej pastoralnej aktywności.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Bibliografia

A. Źródła

Archiwalia przechowywane w AKD Gliwice, zespół: Acta Localia

Dekanat Bytom Kościół filialny pw. Ducha Świętego w Bytomiu 1946–. Parafia św. Anny w Bytomiu 1985–. Parafia św. Barbary w Bytomiu, t. I: 1946–1992; t. II: 1993–. Parafia św. Jacka w Bytomiu, t. I: 1946–1992; t. II: 1993–. Parafia św. Józefa w Bytomiu 1946–. Parafia św. Małgorzaty w Bytomiu 1946–. Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bytomiu 1946–. Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego w Bytomiu 1946–. Parafia Trójcy Świętej w Bytomiu, t. I: 1946–1991; t. II: 1992–. Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Bytomiu, t. I: 1946–1992; t. II: 1992–. Parafia św. Wojciecha w Bytomiu 1945–.

Dekanat Bytom-Miechowice Parafia Świętej Rodziny w Bytomiu-Bobrku, t. I: 1946–1991; t. II: 1992–. Parafia Dobrego Pasterza w Bytomiu-Karbiu, t. I: 1946–1974; t. II: 1974–. Parafia Bożego Ciała w Bytomiu-Miechowicach, t. I: 1946–1992; t. II: 1993–. Parafia Krzyża Świętego w Bytomiu-Miechowicach, t. I: 1945–1991; t. II: 1991–. Parafia Chrystusa Króla w Bytomiu-Stolarzowicach 1946–. Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bytomiu-Szombierkach, t. I: 1945–1970; t. II: 1971–1992; t. III: 1992–. Parafia Wniebowstąpienia Pańskiego w Bytomiu-Szombierkach [1994] 2001–. Parafia Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła w Zabrzu-Helence 1979–.

Dekanat Gliwice Parafia świętych Apostołów Piotra i Pawła w Gliwicach, t. I: 1939–1979; t. II: 1980–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 246 Bibliografia

Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej w Gliwicach 1988–. Parafia Chrystusa Króla w Gliwicach, t. I: 1945–1978; t. II: 1979–. Parafia NMP Matki Kościoła w Gliwicach 1988–. Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego w Gliwicach 1967–. Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gliwicach (ul. Kozielska) 1993–. Parafia Wszystkich Świętych w Gliwicach, t. I: 1945–1986; t. II: 1987–.

Dekanat Gliwice-Łabędy Parafia św. Jadwigi w Gliwicach-Brzezince 1945–. Parafia św. Anny w Gliwicach-Łabędach 1980–. Parafia św. Jerzego w Gliwicach-Łabędach 1945–. Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gliwicach-Łabędach 1945–. Parafia św. Gerarda w Gliwicach-Starych Gliwicach 1949–. Parafia św. Mikołaja w Kozłowie 1980–. Parafia Matki Boskiej Różańcowej w Rzeczycach 1998–. Parafia św. Jakuba Starszego Apostoła w Sośnicowicach 1945–.

Dekanat Gliwice-Ostropa Parafia Trójcy Świętej w Bargłówce 1981–. Parafia Narodzenia NMP w Gliwicach-Bojkowie, t. I: 1945–1975, t. II: 1976–. Parafia Ducha Świętego w Gliwicach-Ostropie [1929] 1946–. Parafia św. Antoniego w Gliwicach-Wójtowej Wsi 1946–. Parafia Ścięcia św. Jana Chrzciciela w Pilchowicach 1945–. Parafia św. Bartłomieja w Smolnicy, t. I: 1935–2001, t. II: 2002–. Parafia św. Marcina w Stanicy 1952–. Parafia św. Michała Archanioła w Żernicy, t. I: 1946–2005, t. II: 2006–.

Dekanat Gliwice-Sośnica Parafia Chrystusa Króla w Gliwicach, t. I: 1945–1985; t. II: 1986–. Parafia Chrystusa Króla w Gliwicach 1945–. Parafia Matki Boskiej Kochawińskiej w Gliwicach 1994–. Parafia Miłosierdzia Bożego w Gliwicach 2000–. Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Gliwicach 1947–. Parafia Świętej Rodziny w Gliwicach 1945–. Parafia św. Józefa w Gliwicach-Ligocie 1946–. Parafia św. Jacka w Gliwicach-Sośnicy 2003–. Parafia NMP Wspomożenie Wiernych w Gliwicach-Sośnicy 1945–. Parafia św. Jana Chrzciciela w Gliwicach-Żernikach 1946–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Bibliografia 247

Dekanat Kuźnia Raciborska Parafia św. Anny w Babicach 1980–. Parafia św. Anny w Dziergowicach 1946–. Parafia Dobrego Pasterza w Górkach 1984–. Parafia św. Marii Magdaleny w Kuźni Raciborskiej 1945–. Parafia Matki Boskiej Różańcowej w Nędzy, t. I: 1947–1988; t. II: 1993–. Parafia Wniebowzięcia NMP w Rudach, t. I: 1945–1992; t. II: 1993–. Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Turzu 1946–. Parafia św. Józefa Robotnika w Zawadzie Książęcej, t. I: 1946–1986; t. II: 1992–.

Dekanat Lubliniec Parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Jawornicy 1975–. Parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej w Kokotku 1946–. Parafia św. Jana Nepomucena w Lisowicach 1984–. Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Lubecku, t. I: 1849–1991; t. II: 1992–. Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego w Lublińcu 1926–. Parafia św. Mikołaja w Lublińcu, t. I: Akta katowickie (cz. I) 1932–1991; t. II: Akta katowickie (cz. II) 1940–1986; t. III: Akta gliwickie 1992–. Parafia św. Stanisława Kostki w Lublińcu 1924–. Parafia św. Teresy Benedykty od Krzyża w Lublińcu-Steblowie 1984–. Parafia św. Jana Chrzciciela w Łagiewnikach Wielkich 1929–. Parafia św. Katarzyny w Pawonkowie, t. I: 1923–1989; t. II: 1993–.

Dekanat Pławniowice Parafia Wszystkich Świętych w Bojszowie 1959–. Parafia św. Marcina w Paczynie, t. I: 1945–2002; t. II: 2005–. Parafia Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Pławniowicach 1945–. Parafia Narodzenia św. Jana Chrzciciela i Matki Boskiej Częstochowskiej w Poni- szowicach 1945–. Parafia Trójcy Świętej w Rachowicach 1946–. Parafia św. Mikołaja w Rudnie 1946–. Parafia św. Józefa Robotnika w Taciszowie, t. I: 1934–1941; t. II: 1946–.

Dekanat Pyskowice Parafia św. Jana Chrzciciela w Kamieńcu 1945–. Parafia św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Karchowicach 1946–. Parafia Narodzenia NMP w Kopienicy Łubiu 1946–. Parafia św. Floriana w Miedarach 1946–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 248 Bibliografia

Parafia Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Pyskowicach 1993–. Parafia św. Mikołaja w Pyskowicach, t. I: 1946–1981; t. II: 1982–. Parafia Nawrócenia św. Pawła w Pyskowicach 1991–. Parafia Trójcy Świętej w Wieszowie 1945–. Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Zbrosławicach 1946–. Parafia św. Jadwigi w Ziemięcicach 1945–.

Dekanat Sadów Parafia św. Marcina Biskupa i Wyznawcy w Cieszowej, t. I: 1925–1989; t. II: 1994–. Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Herbach, t. I: [1938] 1943–1992; t. II: 1993–. Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Herbach, t. I: Akta katowickie (cz. I) 1921–1986; t. II: Akta katowickie (cz. II) 1848–1991, akta gliwickie 1992–. Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kochcicach 1951–. Parafia Matki Bożej Matki Kościoła w Lisowie 1971–. Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Olszynie 1887–. Parafia Znalezienia Krzyża Świętego i św. Katarzyny w Rusinowicach 1971–. Parafia św. Józefa w Sadowie, t. I: Akta katowickie (cz. I) 1889–1989; t. II: Akta katowickie (cz. II) 1930–1989, akta gliwickie 1992–.

Dekanat Tarnowskie Góry Parafia św. Anny w Tarnowskich Górach 1938–. Parafia świętych Apostołów Piotra i Pawła w Tarnowskich Górach, t. I: Akta katowickie (cz. I) 1923–1987; t. II: Akta katowickie (cz. II) 1927–1991, akta gliwickie 1992–. Parafia św. Józefa Robotnika w Tarnowskich Górach 1959–. Parafia Matki Bożej Królowej Pokoju w Tarnowskich Górach 1960–. Parafia Matki Bożej Uzdrowienie Chorych w Tarnowskich Górach 1947–. Parafia św. Katarzyny w Tarnowskich Górach-Lasowicach 1927–. Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej w Tarnowskich Górach-Sowicach, t. I: 1928– 1991; t. II: 1992–. Tarnowskie Góry – Seminarium 1955–1964.

Dekanat Tarnowskie Góry-Stare Tarnowice Parafia Matki Boskiej Bolesnej w Boruszowicach 1962–. Parafia Przemienienia Pańskiego w Tarnowskich Górach-Bobrownikach 1916–. Parafia Matki Sprawiedliwości i Miłości Społecznej w Tarnowskich Górach-Opato- wicach 1980–. Parafia Matki Boskiej Królowej Wszechświata w Tarnowskich Górach-Pniowcu 1955–. Parafia św. Mikołaja w Tarnowskich Górach-Reptach 1912–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Bibliografia 249

Parafia św. Marcina w Tarnowskich Górach-Starych Tarnowicach 1925–. Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa i Matki Boskiej Fatimskiej w Tarnowskich Górach-Strzybnicy, t. I: 1913–1992; t. II: 1993–.

Dekanat Toszek Parafia świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kotach 1946–. Parafia św. Józefa w Krupskim Młynie 1979–. Parafia Wszystkich Świętych w Sierotach 1946–. Parafia św. Mikołaja w Świbiu 1946–. Parafia św. Katarzyny w Toszku 1946–. Parafia św. Antoniego w Tworogu 1945–. Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Wielowsi 1945–. Parafia Trójcy Przenajświętszej w Wiśniczach 1946–. Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Wojsce 1946–.

Dekanat Woźniki Parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Babienicy [1940] 1970–. Parafia NMP Królowej Różańca Świętego w Boronowie, t. I: 1897–1991; t. II: 1991– 2002; t. III: 2003–. Parafia Matki Boskiej Fatimskiej w Kaletach-Drutarni, t. I: 1945–1991; t. II: 1993–. Parafia św. Józefa w Kaletach-Jędrysku 1927–. Parafia św. Franciszka w Kaletach-Miotku, t. I: 1926–1989; t. II: 1993–. Parafia Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa w Kamieńskich Młynach 1966–. Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Koszęcinie 1927–. Parafia Trójcy Świętej w Koszęcinie 1966–. Parafia św. Jakuba Starszego Apostoła w Lubszy Śląskiej, t. I: Akta katowickie (cz. I) 1890–1984; t. II: Akta katowickie (cz. II) 1900–1991, akta gliwickie 1992–. Parafia Świętego Krzyża w Strzebiniu, t. I: [1938] 1947–1989; t. II: 1993–. Parafia św. Katarzyny w Woźnikach, t. I: Akta katowickie (cz. I) 1921–1991; t. II: Akta katowickie (cz. II) 1922–1991, akta gliwickie 1993–.

Dekanat Zabrze Parafia św. Andrzeja w Zabrzu, t. I: 1935–1969; t. II: 1970–. Parafia św. Anny w Zabrzu, t. I: 1945–1959; t. II: 1960–1969; t. III: 1970–1983; t. IV: 1984–. Parafia św. Antoniego w Zabrzu 1946–. Parafia Ducha Świętego w Zabrzu, t. I: 1945–1991; t. II: 1993–. Parafia św. Franciszka w Zabrzu, t. I: 1946–1991; t. II: 1993–. Parafia św. Jadwigi w Zabrzu 1946–.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 250 Bibliografia

Parafia św. Jadwigi w Zabrzu, t. I: 1946–1991; t. II: 1992–. Parafia św. Kamila w Zabrzu 1945–. Parafia Krzyża Świętego w Zabrzu 1987–. Parafia św. Macieja w Zabrzu-Maciejowie, t. I: 1946–1991; t. II: 1992–.

Dekanat Zabrze-Mikulczyce Parafia św. Floriana w Czekanowie 2009–. Parafia Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny w Zabrzu 1955–. Parafia św. Jana Chrzciciela w Zabrzu-Biskupicach, t. I: 1945–1991; t. II: 1992–. Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Zabrzu-Biskupicach 1946–. Parafia Matki Boskiej Różańcowej w Zabrzu-Grzybowicach 1956–. Parafia św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Zabrzu-Mikulczycach, t. I: 1945–1991; t. II: 1992–. Parafia św. Wawrzyńca w Zabrzu-Mikulczycach, t. I: 1945–1991; t. II: 1992–. Parafia św. Wojciecha w Zabrzu 1994–. Parafia św. Barbary w Zabrzu [1983] 2013–. Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Zabrzu-Rokitnicy 1946–.

Dekanat Żyglin Parafia świętych Piotra i Pawła w Brynicy 2000–. Parafia św. Michała Archanioła w Bytomiu-Suchej Górze, t. I: Akta katowickie (cz. I) 1938–1987; t. II: Akta katowickie (cz. II) 1961–1991, akta gliwickie 1992–. Parafia Wniebowzięcia NMP w Miasteczku Śląskim, t. I: 1923–1991; t. II: 1992–. Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Nakle Śląskim, t. I: 1901–1991; t. II: 1992–. Parafia św. Brata Alberta w Nowym Chechle 1989–. Parafia Najświętszej Maryi Panny Jasnogórskiej w Orzechu 1971–. Parafia Chrystusa Króla w Świerklańcu, t. I: Akta katowickie (cz. I) 1929–1992; t. II: Akta katowickie (cz. II) 1945–1992, akta gliwickie 1992–. Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Żyglinie, t. I: 1891–1992; t. II: 1992–.

Źródła drukowane

Concilia Poloniae, t. X: Synody diecezji wrocławskiej i ich statuty, J. Sawicki (oprac.), Wrocław – Warszawa – Kraków 1963. Grünhagen C., Korn G. (wyd.), Regesta Episcopatus Vratislaviensis. Urkunden des Bisthums Breslau, t. I, Breslau 1864. Handbuch des Bistums Breslau und seines Delegatur-Bezirks für das Jahr 1919, Breslau 1919.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Bibliografia 251

Heyne J., Dokumentierte Geschichte des Bisthums und Hochstiftes Breslau, t. I, Breslau 1860; t. II, Breslau 1864. Hoscheck W.M., Liber Archivalis Ecclesiae Wischnicensis et Schwiebensis, Wischnitz et Schwieben 1810–1817, wyd. polskie: H. Gawelczyk, Ze wspólnego sztambucha, cz. II: Kronikarskie zapiski ks. Walentego Hoschecka o Tworogu, Ko- tach, Wiśniczach…, Tarnowskie Góry 2000. Jan Paweł II, Bulla „Totus Tuus Poloniae populus” z 25 marca 1992 r., AAS 84 (1992), nr 12, s. 1108–1109. Visitationsberichte der Diözese Breslau, J. Jungnitz (oprac.), cz. I: Archidiakonat Oppeln, Breslau 1904. Montbach M. (wyd.), Statuta synodalia dioecesana Sanctae Ecclesiae Wratisla- viensis, Wratislaviae 1855. Wojtas M., Akta wizytacji dekanatów bytomskiego i pszczyńskiego dokonanej w roku 1598 z polecenia Jerzego kardynała Radziwiłła, biskupa krakowskiego, Ka- towice 1938.

B. Literatura

Opracowania ogólne

Derus M., Nadolski P., Paul Jackisch oraz jego projekty architektoniczne (Architek- tura i Sztuka na Górnym Śląsku – cz. III), ZT 15 (2000), nr 43, s. 107–115. Głazek D., Domus celeberrima. Architektura sakralna (katolicka) przemysłowej części Górnego Śląska 1870–1914, Katowice 2003. Górecki P. (red.), Rocznik diecezji gliwickiej 2012, Gliwice 2012. Grundmann G., Dome, Kirchen und Klöster in Schlesien: nach alten Vorlagen, Frankfurt am Main 19822. Gulczyńska J. (wyd.), Kościoły diecezji gliwickiej. Nasze dziedzictwo. Kirchen der Diözese Gleiwitz. Unsere Erbe, tłum. B. Słobodzian, t. I, Bydgoszcz [2011]. Gussone N., Die Architektur der Weimarer Republik in Oberschlesien. Ein Blick auf unbeachtete Bauwerke – Fotodokumentation, Ratingen-Hösel 1992. Knossalla J., Das Dekanat Beuthen O/S in seinem schlesischen Teil, Kattowitz 1935. Koj B. (red.), Rocznik diecezji gliwickiej 1998, Gliwice 1998. Koj B. (red.), Rocznik diecezji gliwickiej 2002, Gliwice 2002. Kopiec J., Historiografia diecezji wrocławskiej, ABMK, t. XLV (1982), s. 205–396. Kopiec J., Sieć parafialna na ziemi bytomskiej XII–XX w., w: J. Drabina (red.), Z dziejów dzielnic Bytomia, Bytom 1991, s. 252–253. Kopiec J., Diecezja gliwicka: dzieje i współczesność, Gliwice – Opole 1999.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 252 Bibliografia

Michael E., Die schlesische Kirche und ihr Patronat, cz. I: Die Schlesische Kirche und ihr Patronat im Mittelalter unter polnischen Recht, Görlitz 1926. Neuling H., Schlesiens Kirchorte und ihre kirchlichen Stiftungen bis zum Ausgange des Mittelalters, Breslau 1887, 19022. Nowack A., Die Reichsgrafen Colonna Freiherrn von Fels auf Gross-Strehlitz, Tost und Tworog in Oberschlesien, Gross-Strehlitz 1902. Panzram B., Die schlesischen Archidiakonate und Archipresbyterate bis zur Hälfte des 14. Jahrhunderts, Breslau 1937. Panzram B., Geschichtliche Grundlagen der ältesten schlesischen Pfarrorganisation, Breslau 1940. Pomykalska B., Pomykalski P., Oczko J., Górnośląscy potentaci: dziedzictwo Henckel von Donnersmarcków. Die oberschlesischen Großindustriellen: das Erbe der Henckel von Donnersmarck, Gliwice – Opole 2013. Pośpiech J. (red.), „Ojczyźnie jest niczem nie dłużny…” Józefowi Lompie w dwusetną rocznicę urodzin, Opole 1997. Soffner J., Geschichte der Reformation in Schlesien, Breslau 1887. Ślęzak W., Joanna i Hans Ulryk Schaffgotschowie jako fundatorzy kościołów w okolicy Bytomia, Bytom 1996. Tukay H., Oberschlesien im Spannungsfeld zwischen Deutschland, Polen und Böh- men-Mähren. Eine Untersuchung der Kirchenpatrozinien im mittelalterlichen Archidiakonat Oppeln, Köln – Wien 1976.

Opracowania dotyczące poszczególnych parafii i dekanatów

100 Jahre „Hl. Familie” Bobrek, „Schlesien in Kirche und Welt” 29 (2002), nr 2, s. 24–25. 100 lat parafii w Turzu 1896–1996, „OMAN” Racibórz (wyd.), Turze [1996]. Andrzejczak H., Świątynia starsza od miasta. Szkice z dziejów kościoła Wniebo- wzięcia NMP w Bytomiu, Opole 2002. Andrzejczak H., Od Hodegetrii do sacra conversatione. Dzieje obrazu i kultu Matki Boskiej Bytomskiej, Bytom 2016. Banaś J., Historia kościoła katolickiego w Lubecku i słynącego tam łaskami obrazu Matki Boskiej, Katowice 1925. Barciak A., Sztyk W.J. (red.), 750-lecie przybycia braci mniejszych do Bytomia, Katowice-Panewniki 2010. Bartysiewicz A., Sanktuarium Matki Boskiej Lubeckiej, Lubecko 2005. Becker A. (red.), Moja parafia. Parafia św. Jerzego w Gliwicach Łabędach 1939–2009, Gliwice 2009.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Bibliografia 253

Będziński P., Obraz Matki Bożej Pokornej w Rudach na tle historii klasztoru. Tra- dycja ikony w Kościele bizantyjskim i łacińskim, Opole 1999. Blasczyk G., Ortschronik von Biskupitz OS (Stadt Hindenburg), [Rattingen 1992], wyd. polskie: Biskupice widziane oczami Güntera Blasczyka, tłum. A. Wilk, [Zabrze 2016]. Bobek Ł., Rosenbaum S., Parochia Christi Regis. Dzieje parafii w Stolarzowicach. Geschichte der Pfarrgemeinde in Stollarzowitz, Tarnowskie Góry 2004. Bonczol J., Miechowice, w: J. Drabina (red.), Z dziejów dzielnic Bytomia, Bytom 1991, s. 156–169. Bonczol J., Katedra pw. świętych Apostołów Piotra i Pawła w Gliwicach, RMwG, t. IX (1993), s. 215–243. Bonczol J., Drabina J., Kościół św. Jacka, w: J. Drabina (red.), Bytomskie zabytki, Bytom 2001, s. 209–215. Bonczol J., Duchowieństwo związane z parafią Bożego Ciała w Bytomiu-Miecho- wicach, Bytom 2009 (mps). Bonczol J., Möllers G., Kirche der Partnerstädte Recklinghausen und Beuthen. Kościoły miast partnerskich Bytomia i Recklinghausen, tłum. J. Bonczol, Bytom 2007. Bonczyk N., Stary kościół miechowski, B. Podhajecki (wyd.), Katowice 2015. Brol R. (red.), Uroczystość konsekracji ołtarza oraz błogosławieństwa mozaiki i or- ganów, F. Koenig (oprac.), Bytom-Sucha Góra 2010. Burgiel H., Czaja A., Swoboda A., Quis ut Deus. Dzieje parafii św. Michała Ar- chanioła w Bytomiu-Suchej Górze do roku 2010, Bytom 2016. Chojecka E., Kościół św. Józefa w Zabrzu Dominikusa Böhma na tle krajobrazu artystycznego Górnego Śląska, Katowice 1999. Chrobok L., Die alte Kreuzkirche, Beuthen 1927. Chrząszcz J., Geschichte der Pfarrei Wischnitz bis zum Jahre 1678, OH 3 (1907), s. 181–193. Chrząszcz J., Die ältesten Taufeintragungen in dem Taufbuch von Ziementitz (Krs Gleiwitz), „Oberschlesien” 17 (1918/1919), z. 1, s. 9–14. Chrząszcz J., Die Geschichte der Städte Peiskretscham und Tost sowie des Kreises Tost – Gleiwitz, Peiskretscham 1927, wyd. polskie: Historia miast Pyskowice i Toszek, tłum. M. Hepa, Gliwice 20092. Cyran-Kowalska J., Ocieczek T., Leopold Rychta. Kapłan Radosnej Wielkanocy, Gliwice-Bojków 2007. Cyran-Kowalska J., Ocieczek T., Tarnawska M. (red.), Z dziejów Bojkowa. 100-lecie konsekracji kościoła parafialnego 1911–2011, Gliwice-Bojków 2011. Cwołek K., Powrót na pierwotne miejsce. Madonna Bytomska w nowym ołtarzu, GN XCIII (2016), nr 52, „Gość Gliwicki”, s. III.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 254 Bibliografia

Czakai W., Historia parafii św. Macieja Apostoła w Zabrzu, [Zabrze 2006]. Czogalik M., Aktywność religijna laikatu w parafiach obecnego dekanatu Kuźnia Raciborska od końca XIX do początku XXI w., Opole 2011 (mps). Dobrzycki J., Józef Lompa 1797–1863, Warszawa 1970. Drabina J., Rozbark, w: tenże (red.), Z dziejów dzielnic Bytomia, Bytom 1991, s. 107–116. Drabina J., Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry 2000. Durynek V., Festschrift zum 25-jährigen Jubliäum der St. Trinitatis-Kirche zu Beuthen OS, [Beuthen 1911]. Dyduch P., Dzieje parafii św. Antoniego w Gliwicach-Wójtowej Wsi po 1945 r., Opole 2006 (mps). Ekert H., Z dziejów parafii Dziergowice, Opole 2008. Famuła A., Miasteczko Śląskie. Parafia i kościół Wniebowzięcia NMP (zarys monograficzny), Miasteczko Śląskie 1998. Fijałkowski K., Z dziejów parafii św. Wawrzyńca w Mikulczycach, Gliwice – Za- brze 2015. Fikus J., Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego. Dzieje dawne i najnowsze, Lubli- niec 1997. Fikus J., Siedem wieków fary w Lublińcu. Kościół św. Mikołaja od XIV do XX w., Lubliniec 1998. Fikus J., Steinowie w Lublińcu 1881–1890, SL 5 (2000), s. 5–14. Franzke P., 25 Jahre Herz-Jesu Kirche, Schomberg 1930. Gawelczyk H., Dzieje drewnianego kościoła w Kotach (Architektura i Sztuka na Górnym Śląsku – cz. II), ZT 13 (1998), nr 33, s. 17–22. Gawelczyk H., Ze wspólnego sztambucha, cz. I: Wiadomości o okolicach Tworoga, Kotów, Wielowsi… w najstarszych zapiskach z ksiąg parafialnych, Tarnowskie Góry 2000; cz. II: Kronikarskie zapiski ks. Walentego Hoschecka o Tworogu, Kotach, Wiśniczach…, Tarnowskie Góry 2000. Gawor P., Droga do sanktuarium maryjnego, w: K. Konieczny (red.), Uroczystość ustanowienia sanktuarium diecezjalnego Matki Bożej Nieustającej Pomocy, Gliwice 2015, s. 5–7. Głowala M., Garczyńska M., 25 lat ze św. Anną. Jak budowano łabędzką wspól- notę, Gliwice 2010. Goletz M.G., Schönwald Spuren. Geschichte eines Dorfes bei Gleiwitz in Oberschle- sien, Dülmen 1989. Gołąbek D., Kościół i parafia NMP Królowej Różańca Świętego w Boronowie, Bo- ronów 2002. Gołąbek D., Boronowskie legendy i opowieści, Boronów 2005. Gołąbek D., Szkice z dziejów Boronowa i okolicy, Boronów 2008.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Bibliografia 255

Gorzelik J., Obrazy ołtarzowe w kościele parafialnym w Kotach. Analiza ikonologiczna (Architektura i Sztuka na Górnym Śląsku – cz. II), ZT 13 (1998), nr 33, s. 7–16. Goszyk E., Dawne hutnictwo nad górnym biegiem Małej Panwi, SL 6 (2000), s. 50–63. Goszyk E., Kartki z dziejów Drutarni. Kuźnica, wieś, gmina, dzielnica Kalet, Kalety 2004. Goszyk E., Miotek i Zielona. Zarys dziejów wsi, Miotek [2004], Kalety 20162. Górecki P. (red.), Osiem wieków Ostropy. Przeszłość osady, historia parafii, czasy obecne, Gliwice-Ostropa 2007. Górecki P., Stanica. Dzieje parafii, historia osady, Stanica 2008. Górecki P., Proboszczowie i wikariusze parafii pw. św. Andrzeja w Zabrzu od 1868 r. Biuletyn okolicznościowy wydany z okazji 140. rocznicy konsekracji kościoła, Zabrze 2008. Górecki P., Archiprezbiterat toszecki w latach 1618–1740. Kościelne dzieje Toszka, Pyskowic i okolic w czasach reformy Kościoła katolickiego na Śląsku, Gliwice 2009. Górecki P., Cysterskie dziedzictwo rudzkiego sanktuarium. Zarys działalności cy- stersów w Rudach i krótki przewodnik po sanktuarium, Gliwice 2009, 20122. Górecki P., Historia budowy świątyni i powstania parafii pw. św. Franciszka w Za- borzu, KMZ 2/19 (2010), s. 159–182. Górecki P., Historia klasztoru sióstr miłosierdzia św. Karola Boromeusza pw. Naj- świętszej Maryi Panny w Zabrzu, Zabrze 2010. Górecki P., 110 lat kościoła św. Anny w Zabrzu. Historia budowy świątyni i powstania parafii, KMZ 3/20 (2011), s. 151–174. Górecki P., Cudowna legenda o powstaniu kościoła Trójcy Świętej w Koszęcinie w 1564 r. i jego restauracji w 1722 r., RTSO 31 (2011), s. 333–348. Górecki P., Historia kościoła i parafii św. Wojciecha w Zabrzu, w: A. Mikuła, K. Konieczny, D. Nowicka, Ł. Łopata (red.), Parafia pod wezwaniem św. Wojciecha w Zabrzu. Uroczystość konsekracji kościoła pod wezwaniem św. Wojciecha w Zabrzu, Zabrze 2011, s. 5–25. Górecki P., Pastor bonus. Ks. Ryszard Salańczyk 1927–2007, Gliwice 2011. Górecki P., Przebudowy i remonty w sanktuarium Matki Boskiej Lubeckiej. Kilka uwag w związku z odkryciem późnośredniowiecznych fresków w prezbiterium kościoła, SSHT 44 (2011), z. 1, s. 269–279. Górecki P., Zabrzański świadek papieskiej obecności – krótka historia wizyty Ojca Świętego na gliwickim lotnisku i krzyża papieskiego przy kościele św. Wojcie- cha w Zabrzu, KMZ 3/20 (2011), s. 45–68. Górecki P., Zarys historii parafii i budowy nowego kościoła pw. św. Gerarda w Gli- wicach, Gliwice 2011.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 256 Bibliografia

Górecki P., Początki parafii Wszystkich Świętych w Gliwicach (1250–1409), w: F. Wolnik (red.), Kościół na Śląsku. Z dziejów kultury i życia religijnego. Księga pamiątkowa dedykowana ks. bpowi Janowi Kopcowi z okazji 65-lecia urodzin, 40-lecia prezbiteratu, 20-lecia sakry biskupiej i 30-lecia pracy naukowej, Opole 2012, s. 289–303. Górecki P., „Wielki – Mały człowiek”. Ks. Heinrich Neumann (1844–1909), KMZ 4/21 (2012), s. 131–160. Górecki P., Duszpasterze parafii Narodzenia św. Jana Chrzciciela w Kamieńcu (1629–2001), RTSO 33 (2013), s. 83–102. Górecki P., Historia parafii św. Franciszka w Zabrzu, Zabrze 2013. Górecki P., Historia parafii Wszystkich Świętych od początków do 1884 r., w: S. Ro- senbaum, B. Tracz (red.), Omnium Sanctorum. Kościół i parafia Wszystkich Świętych w Gliwicach, Gliwice 2013, s. 11–85. Górecki P., Utworzenie nowej parafii św. Barbary w Zabrzu (Osiedle Młodego Gór- nika), WDG 22 (2013), nr 4 (87), s. 584–588. Górecki P., Ks. Oskar Golombek (1898–1972) – duszpasterz w niemiecko-polskim Zabrzu, KMZ 6/23 (2014), s. 9–38. Górecki P., Geneza kuracji Najświętszego Serca Pana Jezusa w gliwickiej dzielnicy hutniczej, RTSO 35 (2015), s. 371–392. Górecki P., Franciszkańska kuracja Serca Pana Jezusa w Gliwicach w latach 1925– 1945, RTSO 36 (2016), nr 2, s. 145–165. Gralla G., Rozwój populacji w Ziemięcicach i okolicy w latach 1651–1960, ZG 9 (1972), s. 183–199. Gramer F., Chronik der Stadt Beuthen in Oberschlesien, Beuthen 1863. Groetschel K. (oprac.), Kronika parafii Ostropa. Chronik der Pfarrei Ostroppa, Gliwice 2014. Halmer D., Kościół świętej Barbary na Osiedlu Młodego Górnika w Zabrzu, Zabrze 2013. Hetmańczyk J., Sylwetka duszpasterska ks. Jana Kubotha, proboszcza w Bytomiu- -Miechowicach (1856–1920), RTSO 11 (1985), s. 257–267. Igielski J., Kościół Świętego Krzyża i klasztor redemptorystów w Gliwicach, Gliwice 1998. Igielski J., Duszpasterstwo przy kościele Krzyża Świętego w Gliwicach, Gliwice 2000. Iwasiów T. (red.), Nasza Rokitnica, Zabrze 2012. Iwasiów T. (red.), Nasze Biskupice, Zabrze 2014. Jaros J. (red.), Lubliniec. Zarys rozwoju powiatu, Katowice 1972. Jedynak Z., Ślęzak W., Kościół Najświętszej Maryi Panny w Bytomiu, Bytom 1994. Jeziorski H., Dekanat Tarnowskie Góry (diecezja gliwicka), Bytom-Sucha Góra 1995. Jeziorski H., Dekanat żygliński (diecezja gliwicka), Bytom-Sucha Góra 1995.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Bibliografia 257

Jeziorski H., Rzymskokatolicka parafia pw. Michała Archanioła w Suchej Górze (skrót dziejów), Bytom-Sucha Góra 2000. Jeziorski H., Rzymskokatolicka parafia pw. św. Marcina w Starych Tarnowicach. Szkic dziejów, Tarnowskie Góry 2002. Jeziorski H., Kościoły i parafie rzymskokatolickie na ziemi tarnogórskiej, Tarnow- skie Góry 2006. Jeziorski H., Kościół rybneńsko-strzybnicki, Tarnowskie Góry 2008. Jeziorski H., Tarnogórski kościół św. Anny, Tarnowskie Góry 2009. Jeziorski H., Kościół parafialny w Opatowicach, Tarnowskie Góry 2010. Jeziorski H., Starotarnowicka parafia św. Marcina, Tarnowskie Góry 2011. Jezusek S., Pamiątka konsekracji nowego kościoła pw. św. Józefa w Krupskim Młynie (27 września 1987 r.), Opole 1987. Jodliński L. (red.), Dziennik księdza Franza Pawlara. Górny Śląsk w 1945 r. Opis pewnego czasu, Kotórz Mały – Opole 2015. Kaganiec M., Karb, w: J. Drabina (red.), Z dziejów dzielnic Bytomia, Bytom 1991, s. 146–155. Kałdonek P., Stronczek M., Schmidt J., Smolnica od zarania do 1946 r. Historia, ludzie, wydarzenia, Gliwice 2013. Kałuża K.O., Dzieje parafii św. Marcina w Paczynie w latach 1274–2000, Warszawa 2002. Kansy P., Kościół parafialny pw. św. Anny w Gliwicach-Łabędach. Pamiątka konsekracji 14 października 1990, Gliwice-Łabędy 1990, wydanie niemieckie: Die St. Anna Pfarrkirche in Laband (Gleiwitz OS), tłum. M. Kokot, Gliwi- ce-Łabędy 1990. Kansy P., To wielka Łaska … Wpływ budowy kościoła św. Anny w Gliwicach-Łabę- dach na życie religijne parafian (1983–1996), Gliwice 1997. Kiełb S., Matka Dobrej Drogi (Kochawina – Gliwice), Kraków 1999. Kiesling E., Das verlorene Erbe des Heinrich Angermann. Erinnerungen eines oberschlesischen Pfarrers, Würzburg 1982, wyd. polskie: Utracone dziedzictwo Heinricha Angermanna. Wspomnienia górnośląskiego proboszcza, tłum. R. Kleta, Gliwice 2007. Knossalla J., Geschichte der Stadt Hindenburg O/S, Katowice 1929, wyd. polskie: Historia miasta Zabrze, tłum. B. Szczech, Zabrze 2016. Koenig F., Organy katedry gliwickiej, Gliwice 2008. Koenig F. (oprac.), Uroczystość konsekracji nowego kościoła pw. św. Gerarda w Gli- wicach, Gliwice 2011. Koj E., Masakra w Miechowicach: rekonstrukcja zbrodni, Bytom 2012 (mps). Kokoszka R., 700 lat zbrosławickiej parafii Najświętszej Maryi Panny w formie kroniki spisanej, Zbrosławice 2005.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 258 Bibliografia

Konsekracja kościoła Matki Boskiej Częstochowskiej (Gliwice-Trynek, 6.10.1991), Gliwice 1991. Konsekracja kościoła pw. Nawrócenia św. Pawła Apostoła w Pyskowicach (21.09.2003), Pyskowice 2003. Konowol M., Historia parafii Wniebowzięcia NMP w Gliwicach-Łabędach 1945– 2000, Opole 2011 (mps). Kopiec J., Nekropolia książęca w Bytomiu, w: D. Quirini-Popławska, Ł. Burkie- wicz (red.), Sacrum w mieście. Średniowiecze i wczesna epoka nowożytna. Wymiar religijny, kulturalny i społeczny, Kraków 2016, s. 177–187. Kornecki M., Kościół drewniany pw. Narodzenia NMP w Łączy: wczoraj – dziś – jutro, Kraków 1994. Kostorz R., Z dawnych dziejów Mikulczyc, Katowice 1999. Kowalski R., Dzieje rodu hrabiów von Ballestrem na Górnym Śląsku w latach 1798–1945, Ruda Śląska 1998. Kowol H., Parafia św. Barbary w Bytomiu, Bytom 1979 (mps). Krause W., Geschichte von Pilzendorf, Kreis Beuthen, „Mitteilungen” 30 (1929), s. 124–151. Krawczyk K., Z dziejów parafii Bojszów, Bojszów 2006. Kubit B. (oprac.), Bojszów – dawny kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych, okolicznościowy folder wydany z okazji X Gliwickich Dni Dziedzictwa Kulturowego (15–16.09.2012), Gliwice 2012. Kuczera R., Geschichte des Dorfes Ziemientzitz Kreis Gleiwitz, W. Kowolik (wyd.), Zabrze 2012. Kukiz T., Madonny kresowe i inne obrazy sakralne z Kresów w diecezji gliwickiej, Wrocław 20102. Kukowka K., Pergamenturkunden des Pfarrarchivs Allerheiligen in Gleiwitz, Glei- witz 1924. Kukowka K., Die Allerheiligenkirche von Gleiwitz. Ein Beitrag zur oberschlesischen Geschichte, Gleiwitz 1926, wyd. polskie: Kościół Wszystkich Świętych w Gli- wicach, tłum. J. Chmielewski, Gliwice 1993. Kukowka K., Kurze Geschichte der Hospitalkirche ad St. Trinitatem in Gleiwitz, „Gleiwitzer Jahrbuch” 1 (1928), s. 1–32. Kunce P., Dzieje parafii św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Zabrzu-Mikulczycach (1933–2003), Zabrze 2003. Kunce P., Nasze organy, nasi organiści. Szkice o muzyce kościelnej w parafii św. Waw- rzyńca w Zabrzu-Mikulczycach, Zabrze 2014. Kurowski B.B., Franciszkanie w Gliwicach, RMwG, t. XV/1 (2000), s. 411–440. Kusche J., 110 lat św. Anny w Zabrzu, Zabrze 2010.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Bibliografia 259

Kyris J., Pamiątka z Lubecka. Krótki opis, modlitwy i pieśni o Najświętszej Maryi Pannie w obrazie Lubeckim, Lubliniec 1902. Kytzia P., Die Geschichte der St. Hyazinth-Kirche in Roβberg O.S., Roβberg 1926. Labuda A., Obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy w kościele Podwyższenia Krzyża Świętego w Gliwicach oraz jej kult, [Gliwice 2012]. Larisch J., Szombierki, w: J. Drabina (red.), Z dziejów dzielnic Bytomia, Bytom 1991, s. 117–133. Larisch J., Dzieje parafii pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa w Byto- miu-Szombierkach. W 90. rocznicę konsekracji kościoła, Bytom 1995. Larisch J., 100 lat kościoła i parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bytomiu- Szombierkach (1905–2005), Opole 2005. Lubos J., Z historii Kalet – Drutarnia, http://panelhistoria.naszekalety.eu/down- load/1%20Drutarnia.pdf (20.01.2017). Łabęccy H. i Z., Kościoły i kaplice Bytomia, Bytom 1992. Łysik S., Polskie metryki z parafii Kopienica z lat 1607–1611, SSHT 3 (1970), s. 205– 242. Łysik S., Historia kościoła i parafii Wniebowzięcia NMP w Wielowsi, Wielowieś 1992 (mps). Życie mieszkańców Wielowsi w latach 1305–2005, Gimnazjum im. Jana Pawła II w Wielowsi (wyd.), Wielowieś 2005. Marek G., Pałac pławniowicki i jego dawni dziedzice, ZG 23 (1994), s. 21–34. Mateja E. (red.), Dziedzictwo proboszczów bytomskich. Z działalności ks. Józefa Sza- franka, ks. Norberta Bonczyka i ks. Wacława Schenka. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Katedrę Liturgiki i Hagiografii Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego oraz parafię Wniebowzięcia NMP w Bytomiu (Bytom, 19 października 2007), Opole 2008. Michaletz J., Pfarrgemeinde Braunbach, Gleiwitz 1937. Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej w Lublińcu, Lubliniec 1992. Musioł L., Parafia św. Anny w Zabrzu. Monografia historyczna, Zabrze 1956 (mps). Musioł L., Woźniki. Dzieje miasta od czasów najdawniejszych do połączenia z Ma- cierzą w 1922 r., Opole 1971. Myrcik J., Koszęcin i okolice. Rys historyczny – ludzie – zabytki, Koszęcin 1994. Myrcik J., Zabytkowy kościółek Świętej Trójcy w Koszęcinie, Koszęcin 1994. Myrcik J., Zabytkowy kościółek św. Jana Chrzciciela w Bruśku, Drutarnia – Brusiek 1994. Myrcik J., Drewniane kościoły na ziemi lublinieckiej, Tarnowskie Góry 1999. Myrcik J., Kościół zamkowy w Koszęcinie, ZL 1999 (2005), nr 6 (34), s. 11–12.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 260 Bibliografia

Nadolski P., Architektura i wyposażenie wnętrza kościoła NMP w Bytomiu w świetle źródeł archiwum parafialnego (Architektura i Sztuka na Górnym Śląsku – cz. I), ZT 11 (1996), nr 27, s. 73–88. Nadolski P., Dzieje kościoła św. Barbary w Bytomiu jako przykład budowli sakralnej okresu międzywojennego (Architektura i Sztuka na Górnym Śląsku – cz. IV), ZT 17 (2002), nr 45, s. 91–101. Niestrój H., Miedary – monografia miejscowości do 1945 r., Opole 2000. Niestrój H., Zbrosławice – miejsce kultu maryjnego ziemi bytomsko-tarnogórskiej, Opole 2006. Nietsche B., Historia miasta Gliwice, tłum. S. Rosenbaum, Gliwice 2011. Oleś H., Woźniak M., Historia parafii i kościoła Bożego Ciała w Bytomiu-Miecho- wicach (1917–2017), Bytom-Miechowice 2017. Pamiątka konsekracji kościoła pw. NMP Matki Kościoła na osiedlu Helenka w Za- brzu, Opole 1988. Parafia rzymskokatolicka Matki Boskiej Bolesnej w Boruszowicach, A. N. (oprac.), folder z dokumentacją fotograficzną budowy nowego kościoła, [Boruszo- wice 2003]. Październiok S., Bobrek, w: J. Drabina (red.), Z dziejów dzielnic Bytomia, Bytom 1991, s. 134–145. Perlick A., Materialen zur Heimatkunde des Dorfes Rokittnitz (Kreis Beuthen), Gleiwitz 1919. Pielorz J., Błogosławiony Józef Cebula OMI (1902–1941). Wychowawca młodzieży i męczennik za postawę kapłańską, Poznań 2005. Piernikarczyk J., Historia miasta Tarnowskich Gór 1526–1926. Na pamiątkę 400-letniego istnienia miasta Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry 1926. Pierszalik Z., Siedem wieków Wieszowy, Wieszowa 20042. Pierszalik Z., Dawne dzieje Rokitnicy, cz. I, Rokitnica 20082; cz. II, Rokitnica 2008. Pierszalik Z., Z dawnych dziejów Łubia i Kopienicy, Wieszowa 2010. Pierszalik Z., Kudlek K., Odnaleziona księga metrykalna kopienickiego kościoła, RMwG t. XXV (2014), s. 373–395. Pietrek B., Historia parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kochcicach, Kochanowice 2009. Pietrzak E., Kościół pw. św. Józefa w Sadowie, Częstochowa 1999 (mps). Potthast A., Historia dawnego klasztoru cystersów w Rudach na Górnym Śląsku, tłum. J. Dziemidowicz, Rudy – Gliwice 2008. Poźniak G., Firma organmistrzowska „Berschdorf” z Nysy w świetle korespondencji z parafią pw. św. Bartłomieja w Gliwicach, Opole 2012. Pudełko J., Uroczystość błogosławieństwa nowych organów w Rachowicach, Gliwice 2009.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Bibliografia 261

Pyrchała P., Zarys historii kościoła i parafii pw. św. Józefa w Zabrzu, Zabrze 1995. Pyrchała P., Ks. Teodora Christoph – duszpasterz śląski, Gliwice 2000. Pyrchała P., Miasto Zabrze i jego Patron, Zabrze 2006. Pyrchała P., Historia kościoła i parafii św. Józefa w Zabrzu, Zabrze [2007]. Pyrchała P., Ziemia Duchem znaczona. Historia rzymskokatolickiej parafii pw. Ducha Świętego w Zabrzu, Zabrze 2009. Pyrchała P., Ks. dr Antoni Nikodem Korczok, Zabrze – Katowice 2012. Pyrchała P., Ks. prałat Jerzy Jonienc (1902–1989), Zabrze – Katowice 2013. Pyrchała P., Dwie społeczności. Współpracownicy pojednania. Zwei Gesellschaften. Mitarbeiter der Versöhnung. Polacy w Bojkowie, Deutsche in Schönwald. Pf. Albert Ciupke 1933–2013, prob. Leopold Rychta 1940–2000, Zabrze 2015. Pyrchała P., Ks. Jan Frenzel (1907–1945) i zamordowani podczas sowieckiego terroru w Miechowicach w 1945 r., Zabrze – Katowice 2016. Rabiej S. (red.), W prostocie serca. Ks. Ginter Król w żywej pamięci, Opole 2009. Radziej M., 100 lat kościoła 1912–2012. Kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Zabrzu-Rokitnicy (przewodnik), Zabrze [2012]. Reinelt P., 700-Jahrfeier der St. Marienkirche Beuthen OS, [Beuthen 1931]. Reinelt P., St. Trinitas Beuthen OS feiert das goldene Jubiläum, Beuthen 1936. Reinelt P., Die Heilig Kreuzkirche. Ein Denkmal glaubensvoller Gesinnung der Katholiken von Beuthen OS, Beuthen [1937]. Rosenbaum S., Tracz B. (red.), Omnium Sanctorum. Kościół i parafia Wszystkich Świętych w Gliwicach. Kościół i parafia Wszystkich Świętych w Gliwicach, Gliwice 2013. Ruszczyk G., Kościoły na Śląsku z XV i początku XVI w. (Bojszów, Gliwice, Księży Las, Łaziska, Łącza, Poniszowice), Warszawa 2012. Rutkowska-Gorczyca P., Schmidt J., Czekanów, Szałsza, Żerniki. Schakanau, Kressengrund, Gröling (zarys historii), Gliwice 2007. Rychta L. i in. (red.), Kościół parafialny pod wezwaniem Dobrego Pasterza, By- tom-Karb 1989. Rymer A., Matka Boża Zbrosławicka, WUDO 29 (1974), nr 5–6, s. 165–168. Rymer A., Sanktuarium Najświętszej Maryi Panny w Zbrosławicach, Zbrosławice 1994. Schmidt J., Kościoły ziemi gliwickiej. Die Kirchen der Diözese Gleiwitz, cz. I: Ko- ścioły gliwickie, Gliwice 1999; cz. II: [Kościoły gliwickie c.d.], Gliwice 2000; cz. IV: Łabędy, Gliwice 2003; cz. VIII: Stare Gliwice. Alt Gleiwitz, Gliwice 2005; cz. IX: Brzezinka. Birkenau, Gliwice 2005; cz. X: Czechowice. Schecho- witz, Gliwice 2005, 20062; cz. XIII: Smolnica. Eichenkamp. Wilcze Gardło. Glaubenstadt, Gliwice 2005; cz. XIV: Żernica. Deutsch-Zernitz. Nieborowi-

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 262 Bibliografia

ce. Neubersdorf, Gliwice 2005; cz. XV: Łącza. Föhrengrund, Gliwice 2005; cz. XVI: Stanica. Standorf, Gliwice 2006. Schmidt J., Dzieje Bojkowa. Grundriss der Geschichte des Dorfes Schönwald, Gli- wice 2007. Schmidt J., Laband. Dzieje Łabęd, Łabędy 2008, 20092. Schmidt J., Parafia Wszystkich Świętych w Gliwicach, Gliwice 2012. Sepioło A. (wyd.), 75 lat kościoła pw. Chrystusa Króla w Gliwicach (kalendarz parafialny), Gliwice 2010. Sierla S., Życie darowane mi po raz drugi. Wspomnienia i refleksje z okazji 50-lecia kapłaństwa oraz 75. rocznicy urodzin, Świbie 2004. Sklorz J., Respondowski R., Parafia MB Częstochowskiej (Gliwice-Trynek), wydruk materiałów ze strony internetowej parafii przechowywany w AKD Gliwice, Gliwice 1997. Skrzypek B., Kiełkowski T., Pomykalski P., Górnośląscy potentaci – dziedzictwo Ballestremów, Gliwice 2008. Skrzypiec A., Dzieje parafii Niepokalanego Serca NMP w Zabrzu, Opole 2006 (mps). Spiechowicz-Jędrys A., Gliwice – kościół Podwyższenia Świętego Krzyża. Jubileusz 60-lecia nowenny do Matki Bożej Nieustającej Pomocy, Kraków 2011. St. Peter-Paul Gleiwitz, Ostkunst Verlags- und Kunstanstalt (wyd.), Gleiwitz 1937. Szadkowska A., Matka Boża Biskupicka w ołtarzu głównym kościoła św. Jana Chrzciciela w Zabrzu-Biskupicach, Zabrze 2015. Szczech B., Kościół św. Wawrzyńca w Mikulczycach w świetle zapisków parafialnych z poł. XVIII w., Zabrze 1995. Szczech B., Biskupice. Zarys dziejów, Zabrze 1997. Szczech B., Lubsza. Szkice z dziejów gminy i parafii, Lubsza – Zabrze 1998. Szczech B., Kościół św. Katarzyny w Woźnikach w świetle nieznanej wizytacji z 1662 r. oraz innych inwentarzowych zapisów z lat 1663–1701, Bytom 1999. Szczech B., Kościół świętej Katarzyny w Woźnikach w inwentarskim opisie ks. Udritz- kiego z 1787 r., Bytom 2000. Szczech B., Urbarz kościoła św. Andrzeja Apostoła w Zabrzu z 1719 r., Bytom 2001. Szczech B., Z dziejów kościółka św. Walentego w Woźnikach, Woźniki 2006. Szczech B., Zarys dawnych dziejów Lubszy, w: Szkoła Podstawowa w Lubszy (wyd.), Szkoła Podstawowa im. Józefa Lompy w Lubszy 1707–1937–2007, Lubsza 2007, s. 4–16. Szczech B., Lubsza 1314–2014. Zarys dziejów, Lubsza 2014. Szczech B., Lubsza – Kuczów – Kalety. 650 lat wspólnego dziedzictwa, Kalety 2016. Szczech B., Źródła do dziejów Woźnik, cz. I, Woźniki 2016.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Bibliografia 263

Szczygielski P., Historia parafii pw. Trójcy Świętej w Wieszowie, Gliwice – Zabrze 2014. Szczypka-Gwiazda B., Kościół Chrystusa Króla w Gliwicach (Architektura i Sztuka na Górnym Śląsku – cz. III), ZT 15 (2000), nr 43, s. 7–20. Szlak Matki Ewy, Rada Dzielnicy Bytom-Miechowice (wyd.), Bytom 2010. Szlachic-Dudzic D., Tarnowskie Góry. Geneza i najstarsze dzieje górniczego miasta, Warszawa 2006. Ślęzak W., Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bytomiu-Szombierkach. Die Pfarrkirche Herz-Jesu in Schomberg, Szombierki [1991]. Ślęzak W. (red.), Ks. Józef Szafranek, Bytom 1994. Tomasiak K., Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rudach w latach 1810–1924, Rudy 2009. Wagner T., Zespół szpitalno-klasztorny kamilianów w Zabrzu. Architektura Domi- nika Böhma na Górnym Śląsku (Architektura i Sztuka na Górnym Śląsku – cz. III), ZT 15 (2000), nr 43, s. 43–55. Węglicki W., Monografia rzymskokatolickiej parafii św. Jana Chrzciciela i św. Ka- mila w Tarnowskich Górach, Tarnowskie Góry 2002. Węglicki W., Serce świętego Kamila w Zabrzu, Zabrze 2007. Wroński M., Uwagi o architekturze kościoła drewnianego pw. Wniebowzięcia NMP w Miasteczku Śląskim (Architektura i Sztuka na Górnym Śląsku – cz. I), ZT 11 (1996), nr 27, s. 47–72. Wroński M., Zapiski parafialne ks. Theodora Christopha (lata 1871–1892), ZT 14 (1999), nr 38, s. 7–26. Wroński M., Hrabiowskie votum z 1672 r. – kaplica Bożego Grobu w Potępie, Tar- nowskie Góry 2005. Wyleżoł R. (red.), Powojenna odbudowa kościoła w Rudach, Gliwice 2014. Wysocki J., Cieszowa. Gmina i wieś. Rys historyczny, Cieszowa 1999. Wysocki J., 250 lat kościoła św. Marcina w Cieszowej 1751–2001, [Cieszowa 2001]. Wysocki J., Historia naszych przodków, Koszęcin 2014. Żelasko A., Kościół św. Anny i Miłosierdzia Bożego w Bytomiu, [Bytom 2000]. Żymełka A., Sto lat parafii św. Jadwigi w Gliwicach-Brzezince 1911–2011, Kraków 2011.

XII w.

1. Bytom – św. Małgorzaty: przed 1170 r. (pierwsza wzmianka 1201 r.), 1400 r. (po- łączona z parafią Wniebowzięcia NMP), 1940 r. (ponownie erygowana) 2. Poniszowice – Narodzenia św. Jana Chrzciciela: 1175 r. (data legendarna), 1447 r.

XIII w.

3. Toszek – św. Katarzyny Aleksandryjskiej: przed 1201 r. 4. Woźniki – św. Katarzyny: 1206 r. (legendarna wzmianka o kościele św. Walente- go), przed 1386 r. 5. Gliwice-Łabędy – Wniebowzięcia NMP: 1217 r. (data legendarna), przed 1317 r. 6. Bytom – Wniebowzięcia NMP: 1231 r. 7. Gliwice – św. Bartłomieja: 1232 r. (data legendarna), przed 1447 r. 8. Zabrze-Biskupice – św. Jana Chrzciciela: po 1243 r. 9. Gliwice – Wszystkich Świętych: ok. 1250 r. 10. Zbrosławice – Wniebowzięcia NMP: 1250 r. (data legendarna), 1447 r. 11. Żyglin – Narodzenia NMP: 1253 r. (data legendarna), 1440 r. 12. Pyskowice – św. Mikołaja: 1256 r. 13. Stanica – św. Marcina: przed 1258 r., 1945 r. (ponownie erygowana) 14. Gliwice-Bojków – Narodzenia NMP: ok. 1260 r. (data legendarna), 1376 r. 15. Lubliniec – św. Mikołaja: 1272 r. (data legendarna), 1305 r. 16. Żernica – św. Michała Archanioła: po 1283 r. 17. Sieroty – Wszystkich Świętych: przed 1299 r.

XIV w.

18. Pawonków – św. Katarzyny Dziewicy i Męczennicy: 1305 r. (data legendarna), 1447 r. 19. Paczyna – św. Marcina Biskupa: przed 1319 r.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 266 Parafie diecezji gliwickiej w porządku chronologicznym

20. Tarnowskie Góry-Repty Śląskie – św. Mikołaja: przed 1326 r. 21. Zabrze-Mikulczyce – św. Wawrzyńca: 1326 r. 22. Pilchowice – Ścięcia św. Jana Chrzciciela: 1335 r. 23. Wielowieś – Wniebowzięcia NMP: 1335 r. 24. Bytom-Miechowice – Krzyża Świętego: przed 1336 r. 25. Kopienica Łubie – Narodzenia NMP: 1337 r. 26. Zabrze – św. Andrzeja: 14 maja 1354 r. (pierwsza wzmianka) 27. Lubecko – Wniebowzięcia NMP: przed 1362 r. 28. Wiśnicze – Trójcy Przenajświętszej: przed 1364 r. 29. Lubsza – św. Jakuba Starszego Apostoła: przed 1374 r. 30. Bojszów – Wszystkich Świętych: 1376 r., 1 lipca 1959 r. (ponownie erygowana) 31. Gliwice-Brzezinka – św. Jadwigi: 1376 r. 32. Gliwice-Ostropa – Ducha Świętego (wcześniej św. Jerzego): 1376 r., 1807 r. (ponownie erygowana) 33. Kozłów – św. Mikołaja: 1376 r., 7 października 1980 r. (ponownie erygowana) 34. Rachowice – Trójcy Świętej: 1376 r. 35. Smolnica – św. Bartłomieja: 1376 r., 1948 r. (ponownie erygowana) 36. Sośnicowice – św. Jakuba: 1376 r. 37. Wieszowa – Trójcy Świętej: 1376 r.

XV w.

38. Karchowice – św. Katarzyny Aleksandryjskiej: 1447 r., 1490 r. (włączona do Ziemięcic), 1 lutego 1942 r. (ponownie erygowana) 39. Rudno – św. Mikołaja: przed 1447 r. 40. Sadów – św. Józefa: przed 1447 r. 41. Świbie – św. Mikołaja: przed 1447 r., 1925 r. (ponownie erygowana jako lokalia), 1930 r. (parafia) 42. Ziemięcice – św. Jadwigi: przed 1447 r. 43. Kamieniec – Narodzenia św. Jana Chrzciciela: przed 1451 r. 44. Tarnowskie Góry-Stare Tarnowice – św. Marcina Biskupa i Wyznawcy: 15 kwietnia 1415 r.

XVI w.

XVII w.

45. Rudy – Wniebowzięcia NMP: po 1615 r. (przejęcie duszpasterstwa Stanicy)

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafie diecezji gliwickiej w porządku chronologicznym 267

46. Lisów – Matki Bożej Matki Kościoła (wcześniej św. Wawrzyńca): po 1618 r. (lokalia), 21 lutego 1982 r. (parafia) 47. Tarnowskie Góry – św. Ap. Piotra i Pawła: 1 lutego 1630 r. (parafia zabrana luteranom) 48. Koszęcin – NSPJ: 1647 r. (kapelania przy kaplicy zamkowej), 27 lutego 1869 r. (lokalia), 1911 r. (parafia) 49. Koty – św. Ap. Piotra i Pawła: 13 czerwca 1687 r., 1920 r. (ponownie erygowana) 50. Tworóg – św. Antoniego: 13 czerwca 1687 r. (początkowo jako parafia w Ko- tach)

XVIII w.

51. Boronów – NMP Królowej Różańca Świętego: ok. 1734 r. (lokalia), 18 stycznia 1868 r. (parafia) 52. Kochanowice – św. Wawrzyńca: 1785 r. (lokalia), 1853 r. (parafia) 53. Dziergowice – św. Anny: 1798 r. (lokalia), 1893 r. (parafia)

XIX w.

54. Miasteczko Śląskie – Wniebowzięcia NMP: 31 sierpnia 1849 r. (lokalia), 1 lutego 1914 r. (parafia) 55. Kuźnia Raciborska – św. Marii Magdaleny: 1850 r. (lokalia), 1891 r. (parafia) 56. Zabrze – św. Franciszka: 15 kwietnia 1886 r. (kuracja), 11 stycznia 1888 r. (parafia) 57. Bytom – Trójcy Świętej: 20 czerwca 1888 r. 58. Tarnowskie Góry-Strzybnica – NSPJ i Matki Boskiej Fatimskiej: 1888 r. 59. Zawada Książęca – św. Józefa Robotnika (wcześniej św. Jana Nepomucena): 1890 r. 60. Nakło – NSPJ: 1894 r. 61. Turze – NSPJ: 24 lipca 1896 r. (lokalia), 22 marca 1906 r. (parafia) 62. Kalety-Jędrysek – św. Józefa: 20 listopada 1896 r.

XX w. (do 1945 r.)

63. Zabrze – św. Anny: 10 października 1900 r. (lokalia), 11 grudnia 1905 r. (parafia) 64. Gliwice – św. Ap. Piotra i Pawła: 1903 r. (lokalia), 15 stycznia 1908 r. (parafia) 65. Bytom-Szombierki – NSPJ: 1 lipca 1905 r. 66. Bytom-Bobrek – Świętej Rodziny: 20 marca 1906 r.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 268 Parafie diecezji gliwickiej w porządku chronologicznym

67. Zabrze-Rokitnica – NSPJ: 1906 r. (kuracja), 1 listopada 1913 r. (parafia) 68. Olszyna – Wniebowzięcia NMP: 1908 r. (lokalia), 1918 r. (kuracja), 1 sierpnia 1926 r. (parafia) 69. Bytom-Karb – Dobrego Pasterza: 7 września 1910 r. 70. Gliwice-Sośnica – NMP Wspomożenie Wiernych (wcześniej NSPJ): 1911 r. (początkowo jako lokalia) 71. Tarnowskie Góry-Bobrowniki – Przemienienia Pańskiego: 1911 r. (kapelania), 1 sierpnia 1925 r. (parafia) 72. Miedary – św. Floriana: 1 marca 1914 r. (lokalia), 7 kwietnia 1932 r. (parafia) 73. Bytom – św. Jacka: 17 czerwca 1915 r. 74. Bytom-Miechowice – Bożego Ciała: 1 maja 1918 r. 75. Gliwice-Wójtowa Wieś – św. Antoniego: 7 września 1918 r. (kuracja), 26 kwietnia 1921 r. (parafia) 76. Gliwice – Świętej Rodziny: 1 kwietnia 1924 r. (początkowo jako kuracja) 77. Gliwice – NSPJ: 15 marca 1925 r. (początkowo jako kuracja) 78. Gliwice-Ligota – św. Józefa: 11 listopada 1925 r. (początkowo jako kuracja) 79. Tarnowskie Góry-Lasowice – św. Katarzyny: 21 czerwca 1926 r. (lokalia), 28 maja 1957 r. (parafia) 80. Bytom-Stolarzowice – Chrystusa Króla: 1 sierpnia 1926 r. (początkowo jako kuracja) 81. Nędza – Matki Boskiej Różańcowej: 25 października 1926 r. 82. Zabrze – Ducha Świętego: 25 kwietnia 1927 r. (lokalia), 1 kwietnia 1936 r. (kuracja), 1 października 1940 r. (parafia) 83. Bytom – NSPJ: 28 kwietnia 1928 r. (początkowo jako kuracja) 84. Zabrze – św. Kamila: 1928 r. (lokalia), 5 kwietnia 1932 r. (kuracja) 85. Bytom – św. Józefa Robotnika: 1928 r. 86. Świerklaniec – Chrystusa Króla: 1 października 1929 r. (kuracja), 1 maja 1931 r. (parafia) 87. Zabrze – św. Jadwigi: 23 lutego 1930 r. (lokalia), 4 sierpnia 1937 r. (kuracja) 88. Bytom – św. Barbary: 28 kwietnia 1931 r. (kuracja), 28 kwietnia 1932 r. (parafia) 89. Gliwice-Żerniki – św. Jana Chrzciciela: 6 września 1931 r. 90. Tarnowskie Góry – św. Anny: 1932 r. (kapelania wojskowa), 3 maja 1981 r. (parafia) 91. Zabrze – św. Józefa: 2 października 1934 r. (kuracja), 11 lipca 1941 r. (parafia) 92. Taciszów – św. Józefa Robotnika: 1934 r. (lokalia), 1 kwietnia 1942 r. (kuracja) 93. Gliwice – Chrystusa Króla: 3 listopada 1935 r. 94. Zabrze – św. Antoniego: 23 maja 1936 r. (lokalia), 4 sierpnia 1937 r. (kuracja) 95. Gliwice – św. Michała Archanioła: 8 czerwca 1936 r. (lokalia), 1945 r. (połączo- na z kuracją św. Alberta Wielkiego)

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafie diecezji gliwickiej w porządku chronologicznym 269

96. Bytom – Podwyższenia Krzyża Świętego: 1937 r. (lokalia), 18 maja 1940 r. (parafia) 97. Zabrze – św. Macieja: 1937 r. (lokalia), 1942 r. (kuracja), 6 marca 1947 r. (parafia) 98. Gliwice-Łabędy – św. Jerzego: 24 czerwca 1939 r. 99. Zabrze-Biskupice – Wniebowzięcia NMP: 21 sierpnia 1939 r. (lokalia), 1940 r. (kuracja), 1950 r. (parafia) 100. Wojska – NSPJ: 15 kwietnia 1940 r. (lokalia), 1948 r. (parafia) 101. Kochcice – NSPJ: 1940 r. (lokalia), 8 listopada 1949 r. (administracja), 10 kwietnia 1969 r. (parafia) 102. Zabrze-Mikulczyce – św. Teresy od Dzieciątka Jezus: 1940 r. (kuracja), 15 grudnia 1947 r. (parafia) 103. Gliwice – Podwyższenia Krzyża Świętego: 11 listopada 1941 r. (lokalia), 8 grudnia 1980 r. (parafia) 104. Lubliniec – św. Stanisława Kostki: 21 listopada 1941 r. (kuracja), 1985 r. (parafia) 105. Pławniowice – Niepokalanego Poczęcia NMP: 1941 r. (początkowo jako kuracja) 106. Tarnowskie Góry – Matki Bożej Uzdrowienie Chorych (wcześniej św. Kamila i św. Jana Chrzciciela): 1 stycznia 1942 r. 107. Kalety-Drutarnia – Matki Boskiej Fatimskiej (wcześniej św. Jana Chrzciciela): 23 lipca 1942 r. (lokalia w Bruśku), 18 grudnia 1977 r. (parafia w Bruśku), 25 marca 1988 r. (zmiana wezwania parafii) 108. Tarnowskie Góry-Sowice – Matki Boskiej Częstochowskiej: 7 października 1942 r. (początkowo jako lokalia) 109. Kalety-Miotek – św. Franciszka z Asyżu: 1942 r. (kuracja), 1957 r. (parafia) 110. Kokotek – NMP Królowej: 1942 r. (kuracja), 16 maja 1980 r. (parafia) 111. Herby – NSPJ: 1 czerwca 1943 r. (lokalia), 1 lutego 1976 r. (parafia)

XX w. (po 1945 r.)

112. Zabrze-Grzybowice – Matki Bożej Różańcowej: 1946 r. (lokalia), 1 stycznia 1958 r. (parafia) 113. Strzebiń – Świętego Krzyża: 10 września 1947 r. (lokalia), 3 kwietnia 1950 r. (parafia) 114. Bytom – św. Wojciecha: 1950 r. 115. Gliwice-Stare Gliwice – św. Gerarda: 1 lutego 1951 r. (początkowo jako kuracja)

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 270 Parafie diecezji gliwickiej w porządku chronologicznym

116. Bytom-Sucha Góra – św. Michała Archanioła: 1 lutego 1952 r. (kuracja), 20 grudnia 1957 r. (parafia) 117. Zabrze – Niepokalanego Serca NMP: 1 stycznia 1958 r. 118. Cieszowa – św. Marcina Biskupa i Wyznawcy: 1960 r. (rektorat), 25 maja 1980 r. (parafia) 119. Tarnowskie Góry – św. Józefa Robotnika: 1960 r. (rektorat), 1981 r. (parafia) 120. Łagiewniki Wielkie – św. Jana Chrzciciela: 30 sierpnia 1962 r. (lokalia), 18 grudnia 1977 r. (parafia) 121. Tarnowskie Góry – Matki Bożej Królowej Pokoju: 5 października 1962 r. (rektorat), 23 kwietnia 1978 r. (parafia) 122. Boruszowice – Matki Boskiej Bolesnej: 1962 r. (lokalia), 12 kwietnia 1978 r. (parafia) 123. Lubliniec – Podwyższenia Krzyża Świętego: 1962 r. (rektorat), 15 grudnia 1990 r. (parafia) 124. Koszęcin – Trójcy Świętej: 1966 r. (rektorat), 10 grudnia 1977 r. (parafia) 125. Orzech – NMP Jasnogórskiej: 14 czerwca 1972 r. (lokalia), 22 marca 1981 r. (parafia) 126. Babienica – św. Stanisława Biskupa i Męczennika: 1974 r. (rektorat), 16 maja 1980 r. (parafia) 127. Krupski Młyn – św. Józefa: 1976 r. (kapelania), 13 czerwca 1980 r. (parafia) 128. Jawornica – św. Stanisława Biskupa i Męczennika: 25 czerwca 1980 r. 129. Babice – św. Anny: 29 września 1980 r. 130. Tarnowskie Góry-Pniowiec – Matki Boskiej Królowej Wszechświata: 15 marca 1981 r. (początkowo jako lokalia) 131. Zabrze-Helenka – NMP Matki Kościoła: 19 marca 1982 r. 132. Gliwice-Łabędy – św. Anny: 20 grudnia 1984 r. 133. Górki Śląskie – Dobrego Pasterza: 1 stycznia 1985 r. 134. Rusinowice – Znalezienia Krzyża Świętego i św. Katarzyny: 2 stycznia 1985 r. 135. Tarnowskie Góry-Opatowice – Matki Boski Piekarskiej – Matki Sprawiedli- wości i Miłości Społecznej: 29 grudnia 1985 r. 136. Bytom – św. Anny: 14 sierpnia 1986 r. 137. Zabrze – Krzyża Świętego: 17 sierpnia 1987 r. 138. Bargłówka – Trójcy Świętej: 30 sierpnia 1987 r. 139. Gliwice – Matki Boskiej Częstochowskiej: 27 sierpnia 1988 r. 140. Gliwice – NMP Matki Kościoła: 27 sierpnia 1988 r. 141. Lisowice – św. Jana Nepomucena: 1 stycznia 1989 r. 142. Lubliniec-Steblów – św. Teresy Benedykty od Krzyża (Edyty Stein): 1 lipca 1989 r. 143. Nowe Chechło – św. Brata Alberta: 1 stycznia 1990 r.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Parafie diecezji gliwickiej w porządku chronologicznym 271

144. Pyskowice – Nawrócenia św. Pawła: 1 września 1991 r. 145. Kamieńskie Młyny – Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa: 2 lutego 1992 r. (tymczasowa parafia), 1 stycznia 1994 r. (stała parafia) 146. Pyskowice – Matki Boskiej Nieustającej Pomocy: 5 września 1993 r. 147. Gliwice – Matki Boskiej Kochawińskiej: 26 sierpnia 1994 r. 148. Zabrze-Mikulczyce – św. Wojciecha: 1 lipca 1996 r. (administracja), 1 stycznia 1998 r. (parafia) 149. Rzeczyce – Matki Boskiej Różańcowej: 6 września 1998 r.

XXI w.

150. Bytom-Szombierki – Wniebowstąpienia Pańskiego: 24 maja 2001 r. 151. Gliwice – Miłosierdzia Bożego: 25 marca 2002 r. 152. Gliwice-Sośnica – św. Jacka: 1 czerwca 2003 r. 153. Brynica – św. Ap. Piotra i Pawła: 10 sierpnia 2003 r. 154. Gliwice – Wniebowzięcia NMP: 1 października 2003 r. 155. Czekanów – św. Floriana: 7 października 2009 r. 156. Zabrze-Osiedle Młodego Górnika – św. Barbary: 27 listopada 2013 r.

Babice – Parafia św. Anny ...... 105 Babienica – Parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika . . . . 189 Bargłówka – Parafia Trójcy Świętej ...... 85 Bojszów – Parafia Wszystkich Świętych ...... 127 Boronów – Parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej Różańca Świętego . 190 Boruszowice – Parafia Matki Boskiej Bolesnej ...... 167 Brynica – Parafia św. Apostołów Piotra i Pawła ...... 233 Bytom – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa ...... 46 Bytom – Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego ...... 47 Bytom – Parafia św. Anny ...... 41 Bytom – Parafia św. Barbary ...... 42 Bytom – Parafia św. Jacka ...... 43 Bytom – Parafia św. Józefa Robotnika ...... 44 Bytom – Parafia św. Małgorzaty ...... 45 Bytom – Parafia św. Wojciecha ...... 52 Bytom – Parafia Trójcy Świętej ...... 48 Bytom – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . . . 50 Bytom-Bobrek – Parafia Świętej Rodziny ...... 55 Bytom-Karb – Parafia Dobrego Pasterza ...... 56 Bytom-Miechowice – Parafia Bożego Ciała ...... 57 Bytom-Miechowice – Parafia Krzyża Świętego ...... 58 Bytom-Stolarzowice – Parafia Chrystusa Króla ...... 59 Bytom-Sucha Góra – Parafia św. Michała Archanioła . . . . . 234 Bytom-Szombierki – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa . . . . 60 Bytom-Szombierki – Parafia Wniebowstąpienia Pańskiego . . . . 61

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 274 Indeks parafii alfabetyczny

Cieszowa – Parafia św. Marcina Biskupa i Wyznawcy . . . . . 147 Czekanów – Parafia św. Floriana ...... 219

Dziergowice – Parafia św. Anny ...... 106

Gliwice – Parafia Chrystusa Króla ...... 94 Gliwice – Parafia katedralna św. Apostołów Piotra i Pawła . . . . 65 Gliwice – Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej ...... 67 Gliwice – Parafia Matki Boskiej Kochawińskiej ...... 95 Gliwice – Parafia Miłosierdzia Bożego ...... 97 Gliwice – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa ...... 97 Gliwice – Parafia Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła . . . . 69 Gliwice – Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego ...... 70 Gliwice – Parafia św. Bartłomieja ...... 93 Gliwice – Parafia św. Michała Archanioła ...... 68 Gliwice – Parafia Świętej Rodziny ...... 99 Gliwice – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . . . 71 Gliwice – Parafia Wszystkich Świętych ...... 72 Gliwice-Bojków – Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny . . . 85 Gliwice-Brzezinka – Parafia św. Jadwigi ...... 75 Gliwice-Ligota – Parafia św. Józefa ...... 100 Gliwice-Łabędy – Parafia św. Anny ...... 76 Gliwice-Łabędy – Parafia św. Jerzego ...... 77 Gliwice-Łabędy – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . 78 Gliwice-Ostropa – Parafia Ducha Świętego ...... 87 Gliwice-Sośnica – Parafia Najświętszej Maryi Panny Wspomożenia Wiernych 102 Gliwice-Sośnica – Parafia św. Jacka ...... 101 Gliwice-Stare Gliwice – Parafia św. Gerarda ...... 79 Gliwice-Wójtowa Wieś – Parafia św. Antoniego ...... 88 Gliwice-Żerniki – Parafia św. Jana Chrzciciela ...... 103 Górki Śląskie – Parafia Dobrego Pasterza ...... 107

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Indeks parafii alfabetyczny 275

Herby – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa ...... 148

Jawornica – Parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika . . . . 115

Kalety-Drutarnia – Parafia Matki Boskiej Fatimskiej . . . . . 191 Kalety-Jędrysek – Parafia św. Józefa ...... 193 Kalety-Miotek – Parafia św. Franciszka z Asyżu ...... 194 Kamieniec – Parafia Narodzenia św. Jana Chrzciciela . . . . . 135 Kamieńskie Młyny – Parafia Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa . . . 195 Karchowice – Parafia św. Katarzyny Aleksandryjskiej . . . . . 136 Kochanowice – Parafia św. Wawrzyńca ...... 150 Kochcice – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa . . . . . 151 Kokotek – Parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej . . . . . 116 Kopienica Łubie – Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny . . . 137 Koszęcin – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa . . . . . 196 Koszęcin – Parafia Trójcy Świętej ...... 197 Koty – Parafia św. Apostołów Piotra i Pawła ...... 177 Kozłów – Parafia św. Mikołaja ...... 80 Krupski Młyn – Parafia św. Józefa ...... 178 Kuźnia Raciborska – Parafia św. Marii Magdaleny ...... 108

Lisowice – Parafia św. Jana Nepomucena ...... 117 Lisów – Parafia Matki Bożej Matki Kościoła ...... 152 Lubecko – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . . . 118 Lubliniec – Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego ...... 119 Lubliniec – Parafia św. Mikołaja ...... 120 Lubliniec – Parafia św. Stanisława Kostki ...... 121 Lubliniec-Steblów – Parafia św. Teresy Benedykty od Krzyża (Edyty Stein) . . 123 Lubsza – Parafia św. Jakuba Starszego Apostoła ...... 199

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 276 Indeks parafii alfabetyczny

Łagiewniki Wielkie – Parafia św. Jana Chrzciciela ...... 124

Miasteczko Śląskie – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . 236 Miedary – Parafia św. Floriana ...... 138

Nakło Śląskie – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa . . . . 237 Nędza – Parafia Matki Boskiej Różańcowej ...... 109 Nowe Chechło – Parafia św. Brata Alberta ...... 238

Olszyna – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . . . 153 Orzech – Parafia Najświętszej Maryi Panny Jasnogórskiej . . . . 239

Paczyna – Parafia św. Marcina Biskupa ...... 128 Pawonków – Parafia św. Katarzyny Dziewicy i Męczennicy . . . . 125 Pilchowice – Parafia Ścięcia św. Jana Chrzciciela ...... 88 Pławniowice – Parafia Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny . . 129 Poniszowice – Parafia Narodzenia św. Jana Chrzciciela i Matki Boskiej Częstochowskiej ...... 130 Pyskowice – Parafia Matki Boskiej Nieustającej Pomocy . . . . . 139 Pyskowice – Parafia Nawrócenia św. Pawła ...... 141 Pyskowice – Parafia św. Mikołaja ...... 140

Rachowice – Parafia Trójcy Świętej ...... 132 Rudno – Parafia św. Mikołaja ...... 133 Rudy – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . . . 110 Rusinowice – Parafia Znalezienia Krzyża Świętego i św. Katarzyny . . . . 154 Rzeczyce – Parafia Matki Boskiej Różańcowej ...... 81

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Indeks parafii alfabetyczny 277

Sadów – Parafia św. Józefa ...... 155 Sieroty – Parafia Wszystkich Świętych ...... 179 Smolnica – Parafia św. Bartłomieja ...... 89 Sośnicowice – Parafia św. Jakuba ...... 82 Stanica – Parafia św. Marcina ...... 90 Strzebiń – Parafia Świętego Krzyża ...... 201

Świbie – Parafia św. Mikołaja ...... 181 Świerklaniec – Parafia Chrystusa Króla ...... 240

Taciszów – Parafia św. Józefa Robotnika ...... 134 Tarnowskie Góry – Parafia Matki Bożej Królowej Pokoju . . . . 161 Tarnowskie Góry – Parafia Matki Bożej Uzdrowienie Chorych . . . 162 Tarnowskie Góry – Parafia św. Anny ...... 157 Tarnowskie Góry – Parafia św. Apostołów Piotra i Pawła . . . . . 158 Tarnowskie Góry – Parafia św. Józefa Robotnika ...... 159 Tarnowskie Góry-Bobrowniki – Parafia Przemienienia Pańskiego . . . 168 Tarnowskie Góry-Lasowice – Parafia św. Katarzyny . . . . . 163 Tarnowskie Góry-Opatowice – Parafia Matki Boskiej Piekarskiej – Mat- ki Sprawiedliwości i Miłości Społecznej ...... 169 Tarnowskie Góry-Pniowiec – Parafia Matki Boskiej Królowej Wszechświata . 171 Tarnowskie Góry-Repty Śląskie – Parafia św. Mikołaja . . . . . 172 Tarnowskie Góry-Sowice – Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej . . . 164 Tarnowskie Góry-Stare Tarnowice – Parafia św. Marcina Biskupa i Wyznawcy 173 Tarnowskie Góry-Strzybnica – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa i Matki Boskiej Fatimskiej ...... 174 Toszek – Parafia św. Katarzyny Aleksandryjskiej ...... 182 Turze – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa ...... 112 Tworóg – Parafia św. Antoniego ...... 183

Wielowieś – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . . 184

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 278 Indeks parafii alfabetyczny

Wieszowa – Parafia Trójcy Świętej ...... 142 Wiśnicze – Parafia Trójcy Przenajświętszej ...... 185 Wojska – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa ...... 186 Woźniki – Parafia św. Katarzyny ...... 202

Zabrze – osiedle Młodego Górnika – Parafia św. Barbary . . . . 229 Zabrze – Parafia Ducha Świętego ...... 209 Zabrze – Parafia Krzyża Świętego ...... 215 Zabrze – Parafia Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny . . . 220 Zabrze – Parafia św. Andrzeja Apostoła ...... 205 Zabrze – Parafia św. Anny ...... 206 Zabrze – Parafia św. Antoniego ...... 208 Zabrze – Parafia św. Franciszka ...... 210 Zabrze – Parafia św. Jadwigi ...... 211 Zabrze – Parafia św. Józefa ...... 212 Zabrze – Parafia św. Kamila ...... 213 Zabrze – Parafia św. Macieja Apostoła ...... 216 Zabrze-Biskupice – Parafia św. Jana Chrzciciela ...... 221 Zabrze-Biskupice – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . 222 Zabrze-Grzybowice – Parafia Matki Boskiej Różańcowej . . . . 223 Zabrze-Helenka – Parafia Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła . . 62 Zabrze-Mikulczyce – Parafia św. Teresy od Dzieciątka Jezus . . . . 224 Zabrze-Mikulczyce – Parafia św. Wawrzyńca ...... 225 Zabrze-Mikulczyce – Parafia św. Wojciecha ...... 227 Zabrze-Rokitnica – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa . . . . 229 Zawada Książęca – Parafia św. Józefa Robotnika ...... 113 Zbrosławice – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . . 143 Ziemięcice – Parafia św. Jadwigi ...... 144

Żernica – Parafia św. Michała Archanioła ...... 91 Żyglin – Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny . . . . . 242

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Indeks osób W indeksie nie uwzględniono nazwisk występujących w przypisach

A Ballestrem Franz II 31, 129 Ballestrem Karl Wolfgang 30, 222 Adamek Michał, ks. 170 Ballestrem Ludwig Karl 151 Adamiuk Antoni, bp 39, 61, 62, 67, Ballestrem Nicolaus 77 69, 82, 96, 107, 179 Ballon Amand, ks. 102 Adams Christian MI, o. 162 Ballon Henryk, ks. 187 Adamski Stanisław, bp 151, 162, 164, Bandkowski Andrzej 111 165, 201, 235 Barabasch Aurelius, ks. 56 Adam z Syrota 179 Barski Marek 131, 133 Adam z Tharnovicz 173 Bartosik Kazimierz, ks. 153 Alanus Jan, ks. 25 Bartoszek Józef, ks. 238, 241 Aleksy ze Spiszu, o. 53 Bauer Jan MI, o. 162 Anczok Józef, ks. 117 Baumgart Władysław SAC, ks. 98 Anderko Rudolf, ks. 237 Bazylak Ryszard CR, ks. 62 Andlauf Walenty, ks. 226 Beatrycze Bytomska, księżna 53 Aresin Franciszek 56 Becker Hugo 209 Assmann Reinhard 205 Beck Robert 65, 211 Augustin Karl (Carl), bp 39, 75, 86, Bednarski Damian, ks. 4 106 Bednorz Herbert, bp 36, 39, 115, 117, Aulock Alfred 119, 152 122, 125, 126, 148, 151, 154, Aulock Sylwiusz 28, 150, 152 161, 168, 170, 172, 175, 189, 192, 195, 199, 236, 240, 241, B 242 Bednorz Robert 73 Badestinus Jerzy, ks. 205 Benedykt XIV, papież 158 Bagiński Jan, bp 39, 62, 76, 180 Bennek Ernst i Elisabeth 208 Baildon Arthur 137 Bennek Josef (Józef), ks. 208, 211, Baildon John 137 216 Bakunowie Elżbieta i Piotr 197 Berger A. 175 Balion Franciszek, ks. 155 Bernhard Johann, ks. 150

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 280 Indeks osób

Bertram Adolf, kard. 34, 35, 39, 42, Branny Franciszek, ks. 195 43, 44, 46, 47, 57, 68, 73, 77, 81, Branny Władysław, ks. 195 87, 88, 95, 98, 99, 103, 109, 128, Breitenbach Hannes 73 133, 134, 139, 145, 167, 208, Bremer Ludger MI, o. 162 209, 212, 213, 214 Brenner Rudolf 194 Bertzik Augustyn, ks. 221, 223 Broda Ludwik SAC, ks. 189 Beule Mathias 230 Brodziak Grzegorz, ks. 151 Biasion Jan 120 Brusiek Jakub 191 Biegun Leon 69 Bryłka Franciszek, ks. 80 Bielski Maciej 69 Bryś Maksymilian 81 Bienek Eugeniusz, ks. 170 Brzenska Jerzy, ks. 181 Bieniek Juliusz, bp 39, 201, 235 Brzoza Michał, ks. 189, 201 Bienkowicz Marceli, ks. 221 Buchali Paul (Paweł), ks. 65, 99 Bierawa Mikołaj (Mikołaj z Bierawy) Buchwald Emanuel, ks. 43, 56, 230 132, 221 Budziński Zdzisław 77 Bilczewski Józef, abp 96 Buhl Carl 65, 153 Biwo Andrzej, ks. 234 Bujakowski Paul 55 Blacha Jan 164 Bujakowski Piotr 152 Blau Erwin 31, 207 Bursig Antoni, ks. 173, 175 Bloch Jonatan 185 Bursig Wilhelmina 175 Blokisz Ernest, ks. 90 Burzyński Bogumił 228 Boehm Karol, ks. 197 Bykowski Teodor 241 Böhm Dominicus 34, 212, 214 Bolesław Kędzierzawy, książę 20, 45 C Bolesław Krzywousty, książę 19 Bolesław Wstydliwy, książę 190 Caputa Wojciech 80 Bolesław Wysoki, książę 20, 182 Carceribus Galhard 20, 184 Bomba Helmut i Barbara 129 Casparides Jan, ks. 181, 186 Bonaparte Napoleon III, cesarz 240 Cebula Józef OMI, bł., o. 122 Bonczol Józef 14, 15 Cellary Andrzej 121 Bonczyk Norbert, ks. 29, 46, 50, 58, Chetzikimt Aleksy 70 59 Christof Dziecko 132 Bonifacy IX, papież 45 Christof Józef, ks. 191 Borek Augustyn (Augustin), ks. 88 Christoph Theodor (Teodor), ks. 194, Bosowski Jerzy 4, 16 236, 237 Botschek Anton 86 Chrząszcz Johannes, ks. 15, 141 Brachmański Zygmunt 66, 164, 240, Chudalla Józef 4, 16 241 Chwila Stanisław, ks. 192 Brandys Paweł, ks. 106 Cichowski Jan, ks. 148

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Indeks osób 281

Ciemienga Franciszka („Francka z Drabina Jan 13 Kanusa”) 119 Dragon Henryk 154, 193, 195 Cierpiak Marian 234 Dreszer de Scharfenstein Jan Fryderyk Cieszowska Breberówna Zuzanna 147 164 Cieślik Franciszek, ks. 226 Dropalla Wilhelm, ks. 36, 75 Cisak Edmund, ks. 220 Drozd Alojzy, ks. 154 Ciupke Albert, ks. 86 Duda Józef, ks. 152 Ciurej Waldemar, ks. 80 Dwucet Józef, ks. 151 Colonna Franciszek 178, 183 Dyla Alojzy, ks. 208 Colonna Jerzy Leonard 177, 181, 183 Dzierżanowski Andrzej 190 Courant Adelajda i Salomon 123 Dzik Jerzy 117 Cyganeus Wolfgang SJ, o. 140 Dziuba Edmund 138 Cyryl i Metody, święci 19 Dziuba Emanuel 162 Czekański Apolinary, ks. 62 Czempiel Józef, bł., ks. 113 E Czempik Engelbert 139 Czisowski Jan, ks. 144 Ehl Theodor 34, 42, 57, 77, 95, 128, Czogalik Marek, dk. 106 145, 185, 222, 225, 227 Czornberg Krzysztof 179 Ekert Helmut, ks. 106 Czwienczek Józef, ks. 172 Eliasz Wojciech 173 Erm Marta 76 D F Damrot Konstanty, ks. 89 Daniel, o. 53 Fabian Bernard, ks. 193 Dąbrowski Andrzej 193 Fahnroth Joseph 49 Dąbrowski Szymon 76 Felix Albert 193 Deńczyk Tadeusz, ks. 196 Felkel Alois 211 Deppe Edith 87 Ferche Josef, bp 94 Diettrich Karol, ks. 197 Fiegel Johann, ks. 210 Djoliba Ambroży, bp 139 Fietzek (Ficek) Alojzy (Jan), ks. 29, Długosz Jan 242 51, 144, 221, 222 Dobiesław z Mikulczyc (Dobeslao de Figel Anton 57 Miculczicz) 226 Fikus Jan 15 Dolla Jan, ks. 213 Filipkowski Jerzy 69 Domin Czesław, bp 155 Filip z Opatowic 169 Doryk Witold 96, 98 Fischer Piotr 66, 95, 103 Dowlaszewicz Stanisław OFMConv, Fojcik Rudolf 240 bp 98 Förster Heinrich, bp 39, 191, 197, 222

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 282 Indeks osób

Franciszek z Asyżu, św. 52 Gomułowie Anna i Dariusz 209 Franco z Jemielnicy 128 Gonszczyk Jan, ks. 68 Frankenberg und Proschlitz Zofia Goppek Jerzy, ks. 171, 172 Elżbieta 147 Gorczycki Grzegorz Gerwazy, ks. 43 Franusik Ireneusz i Bożena 70, 219 Gordzielik Piotr 61 Frenczko z Jawornicy 115 Gorol Aldona 189 Frenzel Johannes, ks. 36, 60 Gosen Theodor 197, 201 Frysz Jan, ks. 161 Gosławska Jadwiga 53 Fulko, bp 202 Góra Marek, ks. 97 Górczyński Henryk 80, 139, 234 G Górecki Piotr, ks. 8, 10, 19 Grabińska Agnieszka 124 Gajda Henryk, ks. 117 Graca Jakub 150 Galbiers Bernard OCist, o. 91 Grajczyk Roman, ks. 164 Galbierz Grzegorz 230 Gregor Hubert, ks. 223 Gall Stanisław, bp 122 Grochowina August (Augustyn), ks. Gałązka Teodor, ks. 171 88, 224, 227 Gambiec Henryk 194 Grochowski Marcin 177, 183 Gasidło Krzysztof 158 Grochowski Wawrzyniec 192 Gastheimb Karol 184 Groeger 211 Gawelczyk Henryk, ks. 15, 178 Groeger Ernest, ks. 106 Gebel Johannes 87 Grund Halina 151 Gembalski Julian 132, 133 Grund Johannes 220 Gerard z Gliwic, ks. 21 Gruszka Józef, ks. 239, 240 Gerlach Heinrich 214 Gruszka Stefan, ks. 239 Giemsa Max 43 Gruzełka Jakub 157 Gierasiński Piotr 78 Gryc Jan 138 Gierlotka Karol 163 Gryc Jerzy 117 Gillessen Wilhelm MI, o. 213 Gryczik Johanna (Schaffgotsch) 60, Giza Józef 191 211; por. Schaffgotsch Johanna Gleich Hermann, bp 49 Grzechac Krystian 59, 87 Globisch Jan, ks. 103 Grzesiak Bronisław 151 Głódź Sławoj Leszek, abp 74 Grzesik Bronisław, ks. 72 Gotfryd, opat, 20 Grzeszczak Dariusz, ks. 45 Godula Karol 55, 60, 61, 211 Grzondziel Henryk, bp 88 Gollenia Johann 212, 216, 220 Golombek Oskar, ks. 206, 216, 220 H Golombek Tomasz 142 Gołek Henryk, ks. 154 Haczyk Henryk 228

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Indeks osób 283

Hadryan Witold OMI, o. 151 Henryk z Kozłowa, ks. 80 Haiger Ernst 137 Henryk z Rept, ks. 172 Hajkowski Jacek 192 Hering Józef I OCist, o. 112 Hakubowie Paweł i Helena 171 Herzog Robert, bp 210 Hampel Ryszard, ks. 108 Hessen-Darmstadt Fryderyk (Fryde- Hannig August 51 ryk Heski), kard. 26 Hanusek Józef, ks. 108 Hessen-Darmstadt Petronela 143 Hassa Regina 82 Hinssen Felix 216 Hausenke Józef, ks. 112 Hlond August, kard. 163, 169 Heer Hugo 31, 49, 65, 237 Hober Henryk 235 Heidenreich Konstantin 129 Hohenlohe-Ingelfingen Karol Got- Held Karol Fryderyk 125 fryd, książę 197 Helena Bytomska, księżna 53 Hohenlohe-Ingelifingen Adela, księż- Helisowie Ksenia i Bogdan 224 na 153 Henciński Gustaw (Hencinski Gu- Hohenlohe-Schillingsfürst Wiktor II stav), ks. 117 Amadeusz 108 Henckel von Donnersmarck Edwin Hohenzollern Jerzy Fryderyk 24, 236 163, 164 Hohenzollern (von Ansbach) Jerzy Henckel von Donnersmarck Erdmann 24, 158, 167 Gustaw 242 Holletzko Ignacy, ks. 242 Henckel von Donnersmarck Guido, Honiok Franciszek 137 książę 142, 169, 173, 174, 193, Hoscheck Walenty 93, 186 226, 240 Hrabak Anzelm 153 Henckel von Donnersmarck Hugo I Hruby Jan, ks. 210 49, 237 Huldschinsky Oscar 99 Henckel von Donnersmarck Karl Lazy Hutka Wolfgang, ks. 229 31, 240 Hyla Franciszek, ks. 149 Henckel von Donnersmarck Kraft Hyła Adolf 48 174 Henckel von Donnersmarck Lazy I (Łazarz) IV 138, 169, 237 Henckel von Donnersmarck Lazy Ignatiuk Jan 132 (Łazarz) V 139 Ilg Paul (Paweł) 201 Henckel von Donnersmarck Leon Ingmann Cornelius OMI, o. 122 Ferdynand 53, 237 Innocenty III, papież 20, 172, 182 Henckel von Donnersmarck (z d. von Innocenty IV, papież 50 Schweinitz) Maria 237 Iworek Janusz 129 Henckel von Donnersmarck (z d. von Slepcow) Katarina 240, 241

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 284 Indeks osób

J Jeziorski Herbert, ks. 13, 15, 235 Jękot Barbara 76, 221 Jacek, św. 43 Jochem Teodor OMI, o. 116 Jackisch Paul 31, 49, 142, 226 Joniec Jerzy OMI, o. 149 Jadamus Kazimierz, ks. 124 Jonienc Jerzy, ks. 101, 134 Jagiełło Jan 107 Jop Franciszek, bp 37, 39, 67, 92, 105, Jagło Józef (Jaglo Josef), ks. 65, 97, 113, 128, 180, 220, 224 100 Josefek Robert 72 Jamborek Heinrich 208 Jozek Józef 132 Janeczko Jan, ks. 119 Jan III Sobieski, król 70 K Jan II Opolski (Dobry), książę 24, 105, 158 Kacer Jerzy 97 Janik Paweł, ks. 211 Kaczmarczyk Augustyn 151 Jan Kapistran, św. 53 Kaczorowski Sławomir 80, 96, 137, Jan Oświęcimski, książę 72 139 Jan Paweł II, św., papież 41, 66, 67, Kaczorowski Stanisław 234 69, 76, 85, 96, 97, 111, 139, 155, Kalemba Szymon, ks. 108 170, 215, 219, 228, 234, 238 Kamil de Lellis, św. 214 Jan Sarkander, św. 142 Kamiński Zygmunt, organmistrz 161 Jan z Lubecka, ks. 118 Kamiński Stanisław 107 Jan Złotousty 225 Kamuzela Teresa 76 Jan z Pstrążnej 113 Kania Franciszek 153 Jarachowski Jarosław 124 Kaniut Andrzej 154 Jarmuł Henryk 161 Kansy Piotr, ks. 76, 81 Jascho z Wiśniczy 185 Kaplan Walter 155 Jasiok Piotr, ks. 149 Kasperczyk Franciszek, ks. 171, 195 Jaskółka Jan 106 Kasperek Jan 198 Jaskółka Paweł, ks. 235 Kasprzyk Stefan CR, ks. 62 Jastalski Norbert 195 Kaszny Bernard MI, o. 162 Jastrzębiec Wojciech, bp 163, 173 Kasztan Kazimierz 76 Jastrzębski Franciszek, ks. 159 Kattentidt Karl 211 Jatzek Emil, ks. 91, 111 Kawka Stefan, ks. 241 Jaworek Agnieszka 169 Kazimierz Bytomski, książę 20, 52, Jenderek Józef, ks. 180 53, 115 Jerzy Bytomski, książę 53 Kazimierz I Opolczyk (Raciborski), Jescho von Lubschaw 199 książę 19, 111, 118 Jeziorski Andrzej Franciszek, ks. 197, Kazimierz Sprawiedliwy, książę 19 198 Kęsicka Bożena 141

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Indeks osób 285

Kicinger Bogdan, ks. 105 Konarzewski Ludwik 68 Kiebel Paweł, ks. 194, 202 Konarzewski Stanisław 239 Kinel Arkadiusz, ks. 206 Kondor Luis, ks. 233 Kitta Filip, ks. 205 Kondziela Piotr, ks. 107, 109 Kitta Paweł, ks. 220 Konieczny Franciszek, ks. 225 Klapuch Gustaw, ks. 160 Konieczny Ludwik, ks. 116 Klaybor Franciszek, ks. 159 Konieczny Rajmund 129 Klemens Janina 70 Konieczny Wawrzyniec 210 Klimczak (Klimczyk) Andrzej 76, 221 Konietzko (Konieczko) Józef, ks. 169, Klimek Franciszek 125, 154 174, 236 Klodwig Bernhard CSsR, o. 36 Koniew Iwan, marsz. 130 Klose Karol, ks. 193, 242 Kopeć Władysław, ks. 85 Kluczyński Wincenty 198 Koperwa Stanisław 219 Kluska Stanisław 155 Kopiec Bolesław, ks. 116, 124 Kłokowicz Wojciech 181 Kopiec Jan, bp 10, 15, 39, 71, 95, 96, Kłosek Piotr 59, 87 97, 101, 168, 194, 195, 197, 209, Knoppik Gustaw 208 215, 223, 224, 229 Knossalla Josef (Knosała Józef), ks. Kopp Georg, kard. 39, 49, 55, 61, 65, 234 93, 112, 169, 193, 207, 210, 226, Knossalla Mikołaj, ks. 184 230, 237 Kobierzycki Emil, ks. 79, 113 Kopyciok Henryk 170 Kochcicki Andrzej 120, 196 Korbss (Korbsch) Karol 138, 169 Kochcicki Ruparth 123 Korczok Antoni, ks. 102 Kocjan Józef, ks. 164 Korpak Szymon, ks. 175 Kocur Adam, ks. 108 Korzekwa Ryszard 191 Kocyba Maria 201 Kostyrowie Rudolf i Józef 195 Koczyba Adolf 201 Kotulińska Salomea 190 Koczyba Wiktoria 201 Kotuliński (Kottulinski) Franciszek Koenig Reinhold 201 190 Koenig Wojciech 201 Kotzulla Otto 193 Kokiel Mieczysław 69 Kowalczyk Józef, abp 111 Kokorz Katarzyna 136 Kowalik Markus 123 Kokoszka Jan SJ, o. 48 Kowatius Adam, ks. 181 Kolanko Wacław 215 Kowollik Johann (Kowolik Jan) 46, Kolenda Ginter, ks. 105 175, 210, 222 Kołodziej Konrad, ks. 69 Kozłowski Piotr 80 Kominek Bolesław, kard. 48, 54, 68, Koźmicki Klaudiusz, ks. 165 79, 106, 111, 216 Krafczyk Karol, ks. 127, 128 Komorniczak Wojciech 120 Krafczyk Paweł 138

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 286 Indeks osób

Krajczyk Kazimierz OFM, o. 98 Lange Ernest, ks. 230 Krocker Piotr, ks. 180, 182 Langer Johanness (Jan) 91, 226 Krojenka Marian, ks. 219, 224 Lasak Maria 107 Król Mieczysław 125 Ledwoch Antoni, ks. 93 Krupa Wacław 178 Ledwoch Ignacy, ks. 77, 79, 81 Krusz Edward, ks. 167 Lefuel Hector 240 Krystyn z Koziegłów 200 Lempa Konrad, ks. 168 Kubica Alojzy, ks. 189, 196 Leon X, papież 73 Kubis Josef, ks. 55 Lerch Kurt (Conrad) SJ, o. 36, 51 Kuboth Johann (Jan), ks. 29, 55, 56, Leśnik Leszek 238 57, 58, 59, 230 Lewandowski Jacek 155 Kucharski Adam, ks. 48 Lewandowski Łukasz 80 Kuczmera Rudolf 139 Lewek Michał, ks. 157, 159, 161, 163, Kuczmiński Michał 168, 170 241 Kuhn Piotr 169 Lichota Teodor, ks. 202, 203 Kühn Ernst 230 Liebental Mikołaj OPraem, o. 51 Kukowka Kurt, ks. 15 Ligoń Juliusz 198, 201 Kulik Jerzy, ks. 90 Limburg-Stirum Friedrich Wilhelm Kurkowie Adolf i Joanna 207 138 Kuroczyk Aleksander, ks. 185 Linder Otto 47, 77, 95 Kurpas Alojzy, ks. 150 Lippa Wojciech, ks. 4 Kurpas Józef, bp 154 Lisiecki Arkadiusz, bp 39, 159, 161, Kurtz Wilhelm SVD, abp 46 164, 195 Kuryatta Czesław 200 Lisik Adam 97, 228 Kurzeja Adalbert Franz OSB, o. 108 Liszka Jan 62 Kurzeja Szymon 108 Lobkowicz František, bp 101 Kusche Józef, ks. 207 Lompa Józef 199 Kusz Gerard, bp 39, 60, 67, 69, 70, 82, Lorin Franciszek, ks. 177, 182 86, 92, 98, 101, 106, 125, 129, Losse Juliusz, ks. 118 136, 144, 181, 193, 225, 228, Los Wiktor, ks. 106 234, 235, 236, 243 Lubas Kazimierz 234 Kutscha Paul, ks. 36, 75 Lubos Artur 161 Kuźnik Bartłomiej OFM, o. 54 Lubos Werner 157, 158, 159, 161, Kwaśniewicz Stanisław 241 164, 241 Kwiatkowski Egon 125 Lüdecke Karl Johann 173 Lukarda Bytomska, księżna 53 L Lukosz Franciszek 138 Lusczyk Jacob, ks. 59 Landau Richard 235 Lutosat i Lonek – synowie Piska 140

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Indeks osób 287

Ł Mierzwa Antoni 55 Mieszko Raciborski, książę 19, 50 Łabęccy Halina i Zbigniew 13 Miklis Gotfryd, ks. 177, 185 Łukasik Przemo 44 Mikołaj „de Copinik”, ks. 137 Mikołaj Opolski, książę 105 M Mikołaj z „Kamyenz”, ks. 135 Mikołaj z Lubszy 200 Mach Janusz 62 Mikołaj z Wiśniczy, ks. 185 Maciaszek Józef, ks. 67 Mikuła Andrzej, ks. 228 Macioł J. 192 Mirecki Piotr 240 Madeja Franciszek, ks. 80 Mistur Jacek 76, 77 Madeja Józef, ks. 216 Miś Paweł, ks. 115, 116 Madla Jan, ks. 238, 241 Moczek Ksawery Edward OFM, o. Magnusius de Lubsa 199 221 Malejka Emanuel, ks. 77, 79, 81 Moczulski Janusz 10, 16 Mamorski Hilary OFM, o. 98 Mokros Henryk, ks. 154 Maniura Bartłomiej 201 Mosz Aleksander, o. 53 Mańka Piotr, ks. 239 Mroncz Bernard, ks. 69, 70 Marciniak-Szewczenko Anna 158 Mrowiec Paweł 189 Marcinkowski Franciszek, o. 53 Mrozik Edmund, ks. 239 Marcisz Eugeniusz, ks. 191 Musik Franciszek 124 Marcus de Plawniowitz 129 Muszer Erwin, ks. 201 Marczewicz Grzegorz 157 Myrcik Jan 15 Margosz Roch, ks. 153 Myrcik Józef, ks. 152 Maruszczyk Leopold, ks. 87, 91 Mysiakowski Ryszard 78 Marx Heinrich (Henryk), bp 39, 142, Myszkowski Joachim, ks. 138 175 Mzyk Bronisław 170, 233 Marx Richard 220 Masorz Franciszek 55, 213 N Matulla Józef, ks. 230 Mayer Franz 55, 65, 105, 173 Nandzik Teofil OMI, o. 121 Mayr Carl 94 Nankier, bp 156 Mazurek Andrzej 221 Nasterski Zenon 96 Mehl Jan CMF, o. 139 Nawogius de Labant 78 Meltz Augustyn, ks. 194 Nawratek Henryk 66, 95 Merkert Maria Luiza, bł. 228 Nawratowie Jadwiga i Józef 194 Mettich Johann 109 Nawrat Stefan, ks. 46 Michalec Jan, ks. 133, 134 Nawrocki Wiesław 131 Michalski Maciej OFM, o. 221 Neander Karol, bp 70, 177, 196

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 288 Indeks osób

Nerlich Karol, ks. 241 Pająk Jerzy, ks. 212 Neukirch Józef, ks. 222 Pająk Leonard, ks. 123 Neumann Franz Emanuel 43, 46, 48 Pajkert Jan, ks. płk 157 Neumann Heinrich (Henryk), ks. 30, Pałkowie Witold i Mariusz 170 102, 205, 206 Panzram Bernhard 19 Ney Michał 164 Papoń Andrzej, ks. 123 Niczyński Kazimierz OFMCap, o. 48 Pattas Brunon, ks. 94, 95, 99 Niedźwiecki Grzegorz 117 Paviavogocz Hyncza 194 Niedźwiedzki Jacek 192 Pawełczyk Alfons 125 Niestrój Józef (Niestroj Josef), ks. 42 Pawełczyk Antoni 151 Nitsch Krzysztof 76 Pawełczyk Hieronim 151 Nossol Alfons, abp 76, 81 Pawełczyk Wincenty 151 Nowak Jan 207 Paweł z Krakowa, ks. 135 Nowak Jerzy 101, 228 Paweł z Przemkowa, bp 196, 239 Nycz Kazimierz, kard. 66 Paweł z Pyskowic, ks. 140 Pawlak Rafał 196 O Pawlar Franciszek, ks. 130 Październiok Ludwik, ks. 160 Oberc Aleksander, ks. 187 Pelka Ewald, ks. 113 Oborski Mikołaj, bp 222, 236 Peschka Jan, ks. 207 Ochmanowicz Arnold, ks. 125 Peterswaldski (Peterswald) Jan Dytryk Ochocki Jerzy 107 182 Ochwał Bogusław, ks. 149 Pezowicz Stanisław 96 Ociepka Paweł 209 Piechota Herman, ks. 62 Oellers Heinrich OMI, o. 122 Piechota Maria 116 Olpiński Jacek 235 Piechowie Henryk i Agnieszka 189 Opania Szymon 234 Pielesz Wiktor, ks. 219 Opania Wojciech 96 Pierskała Rudolf, bp 52 Oppersdorff Jerzy 108, 113 Pierszalik Zygmunt 15 Orliński Kasper, ks. 236, 241 Pieruszka Franciszek, ks. 207 Orzeski von Syrin Jeremiasz 132 Pietraś Dariusz, ks. 56 Osińska Grażyna 136 Pilarczyk Franciszek 181 Ostrzołek Wiktor 47, 160, 161 Pillcator Michał 66 Ottieslawowie Mikołaj i Maria Zuzan- Pilot Adrian, ks. 209 na 137, 138 Piotrowski Eugeniusz, ks. 81 Piotr z Lubszy 200 P Piskorz Jan, ks. 38, 202 Pistorius Jan 181 Pack Josef 109 Platzek Karl 48, 72, 95

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Indeks osób 289

Plaza Augustyna 201 R Pleśniak Antoni, ks. 78 Plewak Michał 86 Rabiej Jan 45, 101, 153, 168, 197, 225 Plichta Jan, ks. 58, 80 Radom Maciej 70 Ploch Brunon, ks. 101 Radomski Mieczysław 41 Pluschke Theodor 87 Radwan Paweł, ks. 187 Pluta Wilhelm, bp 197 Radziewicz-Winnicki Zygmunt 155 Płaszczymąka Franciszka i Wawrzy- Rak Jerzy 179 niec 195 Raschdorff Julius 240 Płonka Robert, ks. 224 Rassek Ryszard, ks. 159 Poellnitz Hans 223 Rauthen Fryderyk (Friedrich) 191 Pohl Antoni, ks. 170 Rauthen (Rauten) Mikołaj Filip 196 Polak Marian 66, 69 Rąbalski Mirosław 82 Poloczek Henryk 170 Reck Artur 59, 73 Polonides (Poloczek) Szymon, ks. 184 Redern Fryderyk 25 Popiełuszko Jerzy, ks. bł. 48 Reginek Jerzy, ks. 192, 201 Poppe, mistrz budowlany 198 Reif Alojzy, ks. 109 Poppek Robert 105 Reinelt Paul, ks. 15 Porada Paweł, ks. 186 Renard Andreas 119 Porwik Wilhelm 169 Renner Augustyn OCist, o. 86 Pospel Andrzej Emanuel OCist, o. 86, Riedel Wojciech, ks. 195 91, 110 Riedenger Jakub 198 Potyka Krzysztof 108 Roger Julius 89 Prandzioch Szymon 69, 95, 195, 235 Rogowski Helmut 228 Prandzioch Witold 235 Rogowski Paweł, ks. 193 Pressfreund Karol, ks. 210, 221 Rogoyski Franciszek 131 Preuss Josef, ks. 59 Rolka Jerzy CR, ks. 62 Przecław z Pogorzeli, bp 205 Rollnik Antoni 210 Przybyła Karol 149 Romaniuk Adam 62 Przychodzki Edmund, ks. kpt. 120 Romer Wilhelm MI, o. 162 Przyszowski Jan, ks. 25, 182 Roseman Fryderyka 175 Pückler Erdmann 201 Rosenberger Fedor, ks. 102 Pudełko Jerzy, ks. 132 Rospond Stanisław 105 Pudełko Wiktoria 198 Roth Baltazar 157 Pyka Dominik, ks. 195 Roździeński Walenty 177, 191, 242 Pyka Zygfryd, ks. 105 Różycki Mieczysław 47 Pyrchała Paweł, ks. 15, 209, 213, 215 Rudol Jan, ks. 157, 165 Rudy Artur 215 Rupik Augustyn 194

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 290 Indeks osób

Rupnik Marko Ivan CFD, o. 160 Schreiner Georg 230 Ruter Martin MI, br. 162 Schulte Klemens MI, o. 162 Ryba Franciszek 112 Schwanzer Leopold CR, ks. 62 Rychta Leopold, ks. 56 Schydlo Hubert, ks. 219 Rzeźniczek Gisbert 192 Sedlniccy Jan i Małgorzata 135 Rzeźniczek Jan 165 Seemann Andrzej Atanazy, ks. 205 Seiffhart Adolf 169 S Seiler Adolph 211 Sendecius Jan, ks. 157 Sage Józef 161, 164 Sepioło Stanisław 62 Salza Jakub, bp 221 Sękowski Tomasz, ks. 229 Sałuża Franciszek, ks. 160 Siekiera Jan 117 Sarapata Jacek 155 Sikora Karol, ks. 158 Sasiak Maciej CR, ks. 62 Silber Wilhelm 205, 226 Sattler Hans 88 Sinzendorf Filip, kard. 28, 140 Sawicki Krzysztof 98 Sitek Jan 189 Schabik Karl 72, 88 Skrzypek Jan 179 Schaffgotsch Filip Gotard, bp 148 Sliwka Max 56, 102 Schaffgotsch Hans Ulrich 55, 60, 211 Słodowy Stanisław 66, 68, 69, 70, 98, Schaffgotsch Johanna (Joanna) z d. 221 Gryczik 60 Sobek Edward, ks. 73 Schamberg Fryderyk 181, 186 Sobocik Barbara 16 Schenk Wacław, ks. 41, 50 Sobota Florian, ks. 138 Schimonski Emanuel, ks. 118, 121 Sobotta Antoni, ks. 173 Schink Franz 230 Sojka Wiktor, ks. 169 Schirmeisen Reinhold, ks. 49, 55, 61 Sokołowska Katarzyna 76, 78, 233 Schittko Karol, ks. 128 Solger Hugo 30 Schlicht Hanns 81 Soller August 58 Schmidt Henryk, ks. 116 Sołtykowski Kazimierz 124 Schmidt Jacek 15 Sommerfeld Eliasz Daniel, bp 78, 87, Schmidt z Nysy, ks. 150 180, 190 Schneider Ludwig 31, 55, 93, 106, Sonneck Oswald, ks. 209, 212, 214, 108, 174, 197, 207 216 Schneiderski Anton (Antoni), ks. 159, Sorydel Paul, ks. 143 242 Sossalla Jan, ks. 57, 59 Schnurkowitz Paweł 141 Spohr Ludwik, ks. 174 Scholz Reinhold, ks. 145 Spyra Jan 161 Schöneich Teophil (Teofil), ks. 210 Stadnicka (z Ciszewskich) Felicjana Schopka Marcin 194 144

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Indeks osób 291

Stahl Emil 207 Szembek Michał, bp 174 Stanchly Teresa 189 Szendzielorz A. 171 Stanchły Józef 123 Szendzielorz Wilhelm 220 Staneccy Edmund i Matylda 189 Szewczuk Edward 86 Stanik Zdzisław 141 Szmit-Naud Elżbieta 144 Staniszewski Zygmunt, ks. 54 Sznura Róża 78 Starter Alojzy SJ, o. 47 Szojda Nazariusz OFM, o. 221 Starzyński Jan Kacper 147 Szombierscy Wincenty i Albina 79 Stechow Franz Wolfgang 129 Szota Jadwiga i Robert 97 Stein Edith (Edyta). zob. Teresa Bene- Szuba Jan SJ, o. 47 dykta od Krzyża, św. Szumny Stanisław 96 Stein Ernst i Richard 123 Szuster-Gawłowska Małgorzata 111 Steuer E., ks. 186 Szymała Jan, ks. 73 Stępkowski Stanisław OESSH, ks. 52 Szymański Mieczysław 107 Stobrawa Paweł, bp 142 Szymroszczyk Klaudiusz, ks. 209 Stockmans Gustaw, Ernest i Elisabeth 143 Ś Stokłosa Marcin, ks. 215 Stosiek Robert, ks. 167 Śmieja Stanisław, ks. 57 Strachwitz Jan Maurycy, bp 148 Śmigiera Krzysztof, ks. 101 Strachwitz Józef II OCist, o. 86 Świerk Augustyn (Schwierk Augu- Strachwitz Moryc Jan Fryderyk 148 stin), ks. 42, 44, 46, 47 Strachwitz Rudolf 135 Strachwitz Teofil, ks. 121 T Strachwitz und Gross-Zauche Jan Fryderyk 147 Tarnowski Jan MI, o. 162 Stroka Leonard, ks. 141 Teresa Benedykta od Krzyża (Edyta Stryczek Antoni, ks. 93 Stein), św. 124 Strzała (Strzela) Piotr 142, 148 Thaer Georg 126 Strzelecki Albert, książę 118, 185 Tiele-Winckler Franz Hubert 55 Sulej Tomasz 117 Tomal-Wichrowska Magdalena 233 Sutor Jerzy 70 Tomasz II, bp 20, 140, 182 Szadkowska Anna 14, 16, 43, 136 Tomeczek (Thomeczek) Antoni, ks. Szafranek Józef, ks. 29, 49, 50, 60 209, 212 Szarapo W. 219 Tomiczek Jan, ks. 240 Szatanek Łukasz 126 Treger Henryk, ks. 75 Szczech Bernard 15 Trocha Alojzy, ks. 187 Szczepan z Nakła 237 Trybulak Zbigniew 123 Szczerbowski Teofil, ks. 239

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 292 Indeks osób

Trzosowie Agnieszka i Tomasz 118, Wieczorek Jan, bp 38, 39, 49, 50, 56, 137 66, 67, 69, 70, 72, 73, 76, 77, 78, Turzo Jan, bp 147 80, 82, 87, 92, 96, 97, 100, 101, Twardawa Antoni 195 103, 107, 111, 116, 117, 119, Twórz Konstanty, ks. 165 126, 128, 129, 139, 141, 142, 143, 149, 153, 155, 158, 161, U 163, 164, 165, 168, 170, 171, 179, 184, 186, 193, 196, 207, Urban Karol, ks. 147 209, 215, 217, 219, 220, 221, Urbańczyk Mariusz 136 228, 230, 231, 233, 234, 241, Urbańczyk Zofia 192 243 Urbański Leon, ks. 105 Wieczorek Jan, ks. 150 Wieczorek Wilhelm 60 V Wilczek Maciej 108, 142, 206, 216 Wilk Jan 187 Verdugo Jan Franciszek Juliusz 177, Willmann Michał 89 183 Winceslaus z Rept 172 Verdugo Jan Leopold i Zygfryd 177 Winckler Eva (Ewa) 59 Winckler (z d. Domes) Maria 58 W Winkler Anton, ks. 36, 75 Winnicki Zygmunt 154 Wacław II Legnicki, bp 242 Wisy Hugo, ks. 168, 169 Wagner Hubert 41, 61 Wiśniewski Jarosław, ks. 154 Wajdowie Kazimiera i Kazimierz 131 Witeczek Jerzy 70, 98 Waldowski Julian 65 Władysław Bytomski (Kozielski, Walentin Grzegorz OCist, o. 91 Kozielsko-Bytomski), książę Wańczyk Alfons 125 53, 226 Weber Georg 222 Władysław II Opolski, książę 120 Weinert Harald, ks. 94 Władysław I Opolczyk, książę 21, 22, Welczeck (Welczek) Jan Bernard 78 52, 82, 86, 110, 111 Welczeck (Welczek) Johannes 72, 77, Włoch Jan 141 93 Włodarski Adrian, bp 39, 137, 205 Weltzel Augustin, ks. 105 Wnękowicz Zbigniew, ks. 139 Wengersky Antoni 89 Wojciech, św. 19, 54, 199, 228 Wenzel Antoni 89 Wojciech Valentin (Walenty), bp 39, Wermund Adolf 102 59, 102, 105, 113, 187, 208, 209 Wichary Walenty 123 Wojsyk Michał, ks. 233, 234 Widera Adalbert 142 Wolf Edgar, ks. 86 Wieczorek Andrzej 168 Wolf M. 212

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Indeks osób 293

Wolnik Filip, ks. 223, 224 Zawiejowie Józef i Bernadeta 192 Wolters Fritz 236 Zbrosław z Opola 143 Wołczyk Krystian 230 Zbrosław z Żernicy 91 Worbs Krzysztof 184 Ziemięcki Daniel Starszy 226 Woś Michał, ks. 224 Zimniak Janusz, bp 39, 163, 192 Wotzka Jerzy, ks. 109 Zimoń Damian, abp 37, 39, 115, 117, Woźnica Franciszek (Wosnitza Franz), 120, 124, 155, 170, 189, 192, ks. 116, 149 196, 239 Wrochem Mikołaj 167 Zimosz Jacek 101, 228 Wróbel Czesław 107 Ziora Józef 192 Wycisk Jan, ks. 59 Zmeskal Henryk i Magdalena 75 Wycisk Wacław, bp 136, 180 Zmeskal Zuzanna 75 Wyciślik Franciszek, ks. 233 Zug Gerard, ks. 67 Wylensek Viktor 220 Zwiór (Zwior) Jan, ks. 212 Wyleżoł Damian 131 Wypadlok Franciszek 82 Ź Wyżycki Mikołaj, abp 96 Ździebło Feliks, ks. 163 Z Ż Zagłówek Andrzej, ks. 184 Zając Antoni, ks. 123 Żabicki Roman 189 Zalewski Władysław 118 Żelasko Antoni, ks. 41, 42 Zanner Andrzej, ks. 178 Żok Piotr CMF, ks. 129 Zawada Robert 201 Żurek Józef, ks. 117, 152 Zawadzki Aleksander 131 Zawalski Zbigniew 90

Parishes and churches of the Diocese of Gliwice

Each of us has their own story of life: its beginning, the mission being accom- plished and its fulfilment. We realize it in a specific community and on a specific area. The closest circles that we create are: the family, the circle of friends, the local groups, including the parish. At a later stage, we create a broader community that is the nation, the state, and finally the whole world. Each of us speaks proudly of their homeland, which we wish to serve with all our hearts. And each of us has their own little homeland. It creates a family home, a place where we are born, raised or we live in. One of the most beautiful definitions says that our small homeland is the area as seen from the tower of the parish church in which the man was baptised. From the church tower there is a view of the family house, the homes of relatives and friends, the school, workplaces, gardens and fields, and finally the parish cemetery. There are graves of our ancestors, and someday there will also be our graves. The idea of writing this publication was born on the 25th anniversary of the birth of the Diocese of Gliwice, to give an outline of the history of all the parishes that compose the Diocese. This task was really needful as the trials done so far were basically limited to the individual decanates and they did not give a full picture of all the parishes of the Diocese gathered in one publication. The archives of all the parishes of the Diocese of Gliwice, kept in the Archives of the Diocesan Curia in Gliwice in the local acts (Acta localia), became the base of short histories. The records from the parishes’ canonical visitations, the files of church buildings constructions and their technical documentation became the primary source. The latest information on each parish was collected on the basis of the statistics sent out in 2012 and 2016. Short articles and chronicle of events, published in the Gliwice edition of the “Gość Niedzielny” (diocesan weekly) since 1992, have been very supportive. Historical information has been verified on the basis of numerous particular parishes’ studies, cited in the bibliography of this book (almost 300 book items). While these positions often lack scientific synthesis, they are a great help in the creation of scientific monographs on the parishes.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 296 Abstract

This publication contains brief historical descriptions of all 156 parishes that compose today’s Diocese of Gliwice. In each story, information is provided on the origins of the town, parish and erected sacred buildings. The descriptions of individual temples contain information about their architects and builders or its benefactors. If it was possible, the date of consecration of each church and the name of the consecrator were verified. Research has shown that in the case of pre-war buildings, this knowledge has been very scant and even untrue. Stories of individual parishes are divided into 18 chapters. Each chapter deals with a specific decanat. The chapters are preceded by an introductory article devoted to the formation of parishes and decanats of today’s Diocese of Gliwice over the centuries. Texts are enriched by the beautiful pictures of churches and their interiors taken by Janusz Moczulski from Katowice from April to November 2016 for the Diocesan Curia in Gliwice, the owner of photography. Their graphic processing was performed by a diocesan conservator – Anna Szadkowska.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Zusammenfassung

Die Pfarreien und Kirchen der Diözese Gliwice (Gleiwitz OS.)

Jeder Mensch hat seine Lebensgeschichte: seinen Anfang, seine Mission und deren Erfüllung. Er verwirklicht sie innerhalb einer bestimmten Gesellschaft und an einem bestimmten Ort. Am nächsten sind ihm diese Bereiche, die seine Fa- milie, sein Freundeskreis, lokale Gruppen, darunter auch die Pfarrei bilden. Im Weiteren die Gebiete, die größere Gemeinschaften, wie die Nation, das Vaterland und letztendlich die Welt darstellen. Jeder ist stolz auf sein Vaterland, dem er mit ganzem Herzen dienen will. Und jeder von uns besitzt seine kleine Heimat. Es ist das Familienhaus, der Ort, an dem wir geboren sind, aufwachsen oder leben. Eine der schönsten Definitionen besagt, dass unsere Heimat dieser Teil der Erde ist, den wir vom Turm unserer Taufkirche aus erblicken können. Vom Kirchturm aus blickt man auf das Familienhaus, die Häuser unserer Verwandten und Bekannten, die Schule, den Arbeitsplatz, die Gärten und Felder, und schlussendlich auf den Gemeindefriedhof. Dort befinden sich die Grabstätten unserer Vorfahren, und in Zukunft – auch unsere eigenen. Zum 25jährigen Jubiläum der Entstehung der Diözese Gliwice kam die Idee für eine Abhandlung auf, die den historischen Umriss aller ihr angehörigen Pfarreien darstellen würde. Diese Aufgabe war umso aktueller, da sich die derzeitigen Arbeiten nur auf die einzelnen Dekanate konzentrierten, und somit auch kein vollständiges Bild aller Pfarreien der Diözese in einer Publikation gaben. Die Grundlage der kurzen Geschichten stellten die Archivakten aller Pfarreien der Diözese Gliwice dar, die im Archiv der Kurie, im sog. Acta localia aufbewahrt werden. Die Basis bildeten die Besuchsprotokolle, Bauakte der Kirchengebäude und ihre technische Dokumen- tation. Die neuesten Informationen über die jeweiligen Pfarreien wurden anhand der 2012 und 2016 durchgeführten Statistiken erfasst. Als behilflich erwiesen sich ebenfalls die Kurzartikel und Chroniken, die seit 1992 in der Gleiwitzer Ausgabe des „Gość Niedzielny“ veröffentlicht werden. Die historischen Angaben verifizierte man anhand etlicher Abhandlungen zu den diversen Pfarreien, deren Auflistung

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 298 Zusammenfassung sich in der Bibliographie dieser Arbeit befindet (fast 300 Positionen). Zwar fehlen ihnen des Öfteren eine wissenschaftliche Synthese, jedoch sind sie sehr hilfreich bei der Ausarbeitung wissenschaftlicher Monographien. Die folgende Publikation stellt sich aus kurzen historischen Beschreibungen aller 156 Pfarreien zusammen, die die heutige Diözese Gliwice bilden. Jede dieser Geschichten enthält Informationen über die Entstehung der diversen Ortschaften und der dort befindlichen sakralen Objekte. Die Abhandlung über die jeweilige Kirche enthält Angaben bezüglich der zuständigen Architekten, Bauleiter wie auch Wohltäter. Soweit es sich als möglich erwies, verifizierte man das Weihungsdatum der Kirche und den verantwortlichen Konsekrator. Die Untersuchungen ergaben, dass das Wissen über die Vorkriegsjahre dieser Gebäude bisher sehr gering, oder gar falsch war. Die Geschichten der jeweiligen Pfarreien wurden in 18 Kapitell aufgeteilt. Jedes betrifft einen bestimmten Dekanat. Die Einleitung stellt ein ein- führender Artikel dar, der der Bildung der Pfarreien und Dekanate der heutigen Diözese Gliwice im Laufe der Jahrhunderte gewidmet ist. Die Texte bereichern wunderschöne Fotografien der Kirchen der Autorschaft Janusz Moczulskis aus Katowice, die der Künstler für die Kurie Gliwice – die auch Inhaber der Bilder ist – von April bis November 2016 anfertigte. Die graphische Bearbeitung übernahm Anna Szadkowska, die Konservatorin der Diözese.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Streszczenie

Parafie i kościoły diecezji gliwickiej

Każdy z nas posiada swoją historię życia: swój początek, realizowaną misję i jej wypełnienie. Urzeczywistnia ją w konkretnej społeczności i na określonym terenie. Najbliższe są mu kręgi, jakie tworzy: rodzina, grono przyjaciół, lokalne grupy, w tym także parafia. Na dalszym etapie tworzy szersze społeczności, jaką stanowi naród, państwo i wreszcie cały świat. Każdy z nas mówi z dumą o swojej ojczyźnie, której chce służyć całym sercem. I każdy z nas ma swoją małą ojczyznę. Tworzy ją dom rodzinny, miejscowość, w której przyszło się nam urodzić, wychować lub żyć. Jedna z najpiękniejszych definicji mówi, że naszą małą ojczyzną jest ten obszar ziemi, jaki widać z wieży kościoła parafialnego, w którym człowiek został ochrzczony. Z ko- ścielnej wieży rozciąga się widok na rodzinny dom, domy krewnych i przyjaciół, szkołę, miejsca pracy, ogrody i pola, i wreszcie na parafialny cmentarz. Tam znajdują się groby naszych przodków, a kiedyś będą również nasze groby. W 25. rocznicę powołania do życia diecezji gliwickiej zrodził się pomysł napisania publikacji, która dawałaby zarys historii wszystkich parafii, które ją tworzą. Zadanie to było tym bardziej aktualne, że dotychczasowe próby w zasadzie ograniczały się do poszczególnych dekanatów, stąd nie dawały pełnego obrazu wszystkich parafii diecezji zebranych w jednej publikacji. Bazą źródłową do sporządzenia krótkich historii stały się teczki archiwalne wszystkich parafii diecezji gliwickiej, przechowywane w Archiwum Kurii Diecezjalnej w Gliwicach w zespole akt lokalnych (Acta localia). Podstawowym źródłem stały się protokoły wizytacyjne parafii, akta budowy obiektów kościelnych i ich dokumentacja techniczna. Najnowsze informacje o każdej z parafii zgromadzono na podstawie przeprowadzonych w 2012 i 2016 r. statystyk, jakie wysłano do każdej z parafii. Dodatkową pomocą okazały się krótkie artykuły oraz kronika wydarzeń, jakie od 1992 r. wydawane są w gliwickiej edycji „Gościa Niedzielnego”. Informacje historyczne zweryfikowano na podstawie licznych opracowań poszczególnych parafii, których spis zamieszczono w bibliografii niniejszej pracy (prawie 300 pozycji książ- kowych). Chociaż często pozycjom tym brakuje naukowej syntezy, to jednak są one wielką pomocą w tworzeniu naukowych monografii o parafiach.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 300 Streszczenie

Na niniejszą publikację składają się krótkie opisy historyczne wszystkich, tj. 156 parafii, które tworzą dzisiejszą diecezję gliwicką. W każdej historii zamieszczono informacje dotyczące początków istnienia miejscowości oraz parafii i wznoszonych budynków sakralnych. W opisie poszczególnych świątyń nie zabrakło informacji dotyczących ich architektów oraz osób prowadzących budowę lub jej dobrodziejów. Jeżeli było to możliwe, zweryfikowano datę poświęcenia każdego z kościołów oraz podano osobę konsekratora. Badania wykazały, że w przypadku wieku przedwojennych budynków wiedza ta była dotychczas bardzo skąpa, a nawet nieprawdziwa. Historie poszczególnych parafii podzielono na 18 rozdziałów. Każdy z rozdziałów dotyczy konkretnego dekanatu. Rozdziały poprzedza artykuł wprowadzający, po- święcony kształtowaniu się parafii i dekanatów dzisiejszej diecezji gliwickiej na przestrzeni wieków. Teksty ubogacają przepiękne zdjęcia kościołów i ich wnętrz autorstwa Janusza Moczulskiego z Katowic, które artysta wykonywał od kwietnia do listopada 2016 r. dla Kurii Diecezjalnej w Gliwicach, będącej właścicielem fotografii. Ich obróbkę graficzną wykonała diecezjalna konserwator – Anna Szadkowska.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Spis treści

Wykaz skrótów ...... 5 Słowo biskupa gliwickiego Jana Kopca ...... 7 Wprowadzenie. Duchowe dziedzictwo diecezji gliwickiej . . . . 11

Parafie i kościoły obecnej diecezji gliwickiej na przestrzeni wieków i jej materialne dziedzictwo (ks. Piotr Górecki) ...... 19 1. Początki sieci parafialnej i dekanalnej w średniowieczu . . . 20 2. Burzliwy okres przemian w okresie nowożytnym . . . . 24 3. Parafie w okresie industrialnych przekształceń . . . . . 28 4. Nowe parafie i kościoły w okresie międzywojennym . . . . 32 5. Parafie i kościoły powstałe po 1945 r...... 36 Podsumowanie. Diecezja gliwicka w 25. rocznicę swojego istnienia . . 38

I. Dekanat Bytom ...... 41 1. Bytom – Parafia św. Anny ...... 41 2. Bytom – Parafia św. Barbary ...... 42 3. Bytom – Parafia św. Jacka ...... 43 4. Bytom – Parafia św. Józefa Robotnika ...... 44 5. Bytom – Parafia św. Małgorzaty ...... 45 6. Bytom – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa . . . . 46 7. Bytom – Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego . . . . 47 8. Bytom – Parafia Trójcy Świętej ...... 48 9. Bytom – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . . 50 10. Bytom – Parafia św. Wojciecha ...... 52

II. Dekanat Bytom-Miechowice ...... 55 1. Bytom-Bobrek – Parafia Świętej Rodziny ...... 55 2. Bytom-Karb – Parafia Dobrego Pasterza ...... 56 3. Bytom-Miechowice – Parafia Bożego Ciała . . . . . 57 4. Bytom-Miechowice – Parafia Krzyża Świętego . . . . . 58 5. Bytom-Stolarzowice – Parafia Chrystusa Króla . . . . . 59

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 302 Spis treści

6. Bytom-Szombierki – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa . . 60 7. Bytom-Szombierki – Parafia Wniebowstąpienia Pańskiego . . . 61 8. Zabrze-Helenka – Parafia Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła 62

III. Dekanat Gliwice ...... 65 1. Gliwice – Parafia katedralna św. Apostołów Piotra i Pawła . . . 65 2. Gliwice – Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej . . . . 67 3. Gliwice – Parafia św. Michała Archanioła ...... 68 4. Gliwice – Parafia Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła . . 69 5. Gliwice – Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego . . . . 70 6. Gliwice – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . 71 7. Gliwice – Parafia Wszystkich Świętych ...... 72

IV. Dekanat Gliwice-Łabędy ...... 75 1. Gliwice-Brzezinka – Parafia św. Jadwigi ...... 75 2. Gliwice-Łabędy – Parafia św. Anny ...... 76 3. Gliwice-Łabędy – Parafia św. Jerzego ...... 77 4. Gliwice-Łabędy – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny 78 5. Gliwice-Stare Gliwice – Parafia św. Gerarda . . . . . 79 6. Kozłów – Parafia św. Mikołaja ...... 80 7. Rzeczyce – Parafia Matki Boskiej Różańcowej . . . . . 81 8. Sośnicowice – Parafia św. Jakuba ...... 82

V. Dekanat Gliwice-Ostropa ...... 85 1. Bargłówka – Parafia Trójcy Świętej ...... 85 2. Gliwice-Bojków – Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny . 85 3. Gliwice-Ostropa – Parafia Ducha Świętego . . . . . 87 4. Gliwice-Wójtowa Wieś – Parafia św. Antoniego . . . . . 88 5. Pilchowice – Parafia Ścięcia św. Jana Chrzciciela . . . . 88 6. Smolnica – Parafia św. Bartłomieja ...... 89 7. Stanica – Parafia św. Marcina ...... 90 8. Żernica – Parafia św. Michała Archanioła ...... 91

VI. Dekanat Gliwice-Sośnica ...... 93 1. Gliwice – Parafia św. Bartłomieja ...... 93 2. Gliwice – Parafia Chrystusa Króla ...... 94 3. Gliwice – Parafia Matki Boskiej Kochawińskiej . . . . . 95 4. Gliwice – Parafia Miłosierdzia Bożego ...... 97 5. Gliwice – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa . . . . 97

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Spis treści 303

6. Gliwice – Parafia Świętej Rodziny ...... 99 7. Gliwice-Ligota – Parafia św. Józefa ...... 100 8. Gliwice-Sośnica – Parafia św. Jacka ...... 101 9. Gliwice-Sośnica – Parafia Najświętszej Maryi Panny Wspomożenia Wiernych ...... 102 10. Gliwice-Żerniki – Parafia św. Jana Chrzciciela . . . . . 103

VII. Dekanat Kuźnia Raciborska ...... 105 1. Babice – Parafia św. Anny ...... 105 2. Dziergowice – Parafia św. Anny ...... 106 3. Górki Śląskie – Parafia Dobrego Pasterza ...... 107 4. Kuźnia Raciborska – Parafia św. Marii Magdaleny . . . . . 108 5. Nędza – Parafia Matki Boskiej Różańcowej ...... 109 6. Rudy – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . . 110 7. Turze – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa . . . . . 112 8. Zawada Książęca – Parafia św. Józefa Robotnika . . . . . 113

VIII. Dekanat Lubliniec ...... 115 1. Jawornica – Parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika . . . 115 2. Kokotek – Parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej . . . . 116 3. Lisowice – Parafia św. Jana Nepomucena ...... 117 4. Lubecko – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . . 118 5. Lubliniec – Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego . . . . 119 6. Lubliniec – Parafia św. Mikołaja ...... 120 7. Lubliniec – Parafia św. Stanisława Kostki ...... 121 8. Lubliniec-Steblów – Parafia św. Teresy Benedykty od Krzyża (Edyty Stein) ...... 123 9. Łagiewniki Wielkie – Parafia św. Jana Chrzciciela . . . . . 124 10. Pawonków – Parafia św. Katarzyny Dziewicy i Męczennicy . . . 125

IX. Dekanat Pławniowice ...... 127 1. Bojszów – Parafia Wszystkich Świętych ...... 127 2. Paczyna – Parafia św. Marcina Biskupa ...... 128 3. Pławniowice – Parafia Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny ...... 129 4. Poniszowice – Parafia Narodzenia św. Jana Chrzciciela i Matki Bo- skiej Częstochowskiej ...... 130 5. Rachowice – Parafia Trójcy Świętej ...... 132 6. Rudno – Parafia św. Mikołaja ...... 133

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 304 Spis treści

7. Taciszów – Parafia św. Józefa Robotnika ...... 134

X. Dekanat Pyskowice ...... 135 1. Kamieniec – Parafia Narodzenia św. Jana Chrzciciela . . . . 135 2. Karchowice – Parafia św. Katarzyny Aleksandryjskiej . . . . 136 3. Kopienica Łubie – Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny . 137 4. Miedary – Parafia św. Floriana ...... 138 5. Pyskowice – Parafia Matki Boskiej Nieustającej Pomocy . . . 139 6. Pyskowice – Parafia św. Mikołaja ...... 140 7. Pyskowice – Parafia Nawrócenia św. Pawła ...... 141 8. Wieszowa – Parafia Trójcy Świętej ...... 142 9. Zbrosławice – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . 143 10. Ziemięcice – Parafia św. Jadwigi ...... 144

XI. Dekanat Sadów ...... 147 1. Cieszowa – Parafia św. Marcina Biskupa i Wyznawcy . . . . 147 2. Herby – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa . . . . . 148 3. Kochanowice – Parafia św. Wawrzyńca ...... 150 4. Kochcice – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa . . . . 151 5. Lisów – Parafia Matki Bożej Matki Kościoła ...... 152 6. Olszyna – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . . 153 7. Rusinowice – Parafia Znalezienia Krzyża Świętego i św. Katarzyny . 154 8. Sadów – Parafia św. Józefa ...... 155

XII. Dekanat Tarnowskie Góry ...... 157 1. Tarnowskie Góry – Parafia św. Anny ...... 157 2. Tarnowskie Góry – Parafia św. Apostołów Piotra i Pawła . . . 158 3. Tarnowskie Góry – Parafia św. Józefa Robotnika . . . . . 159 4. Tarnowskie Góry – Parafia Matki Bożej Królowej Pokoju . . . 161 5. Tarnowskie Góry – Parafia Matki Bożej Uzdrowienie Chorych . . 162 6. Tarnowskie Góry-Lasowice – Parafia św. Katarzyny . . . . 163 7. Tarnowskie Góry-Sowice – Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej 164

XIII. Dekanat Tarnowskie Góry-Stare Tarnowice ...... 167 1. Boruszowice – Parafia Matki Boskiej Bolesnej . . . . . 167 2. Tarnowskie Góry-Bobrowniki – Parafia Przemienienia Pańskiego 168 3. Tarnowskie Góry-Opatowice – Parafia Matki Boskiej Piekarskiej – Matki Sprawiedliwości i Miłości Społecznej ...... 169

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 Spis treści 305

4. Tarnowskie Góry-Pniowiec – Parafia Matki Boskiej Królowej Wszechświata ...... 171 5. Tarnowskie Góry-Repty Śląskie – Parafia św. Mikołaja . . . . 172 6. Tarnowskie Góry-Stare Tarnowice – Parafia św. Marcina Biskupa i Wyznawcy ...... 173 7. Tarnowskie Góry-Strzybnica – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa i Matki Boskiej Fatimskiej ...... 174

XIV. Dekanat Toszek ...... 177 1. Koty – Parafia św. Apostołów Piotra i Pawła ...... 177 2. Krupski Młyn – Parafia św. Józefa ...... 178 3. Sieroty – Parafia Wszystkich Świętych ...... 179 4. Świbie – Parafia św. Mikołaja ...... 181 5. Toszek – Parafia św. Katarzyny Aleksandryjskiej . . . . . 182 6. Tworóg – Parafia św. Antoniego ...... 183 7. Wielowieś – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny . . 184 8. Wiśnicze – Parafia Trójcy Przenajświętszej ...... 185 9. Wojska – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa . . . . . 186

XV. Dekanat Woźniki ...... 189 1. Babienica – Parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika . . . 189 2. Boronów – Parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej Różańca Świętego ...... 190 3. Kalety-Drutarnia – Parafia Matki Boskiej Fatimskiej . . . . 191 4. Kalety-Jędrysek – Parafia św. Józefa ...... 193 5. Kalety-Miotek – Parafia św. Franciszka z Asyżu . . . . . 194 6. Kamieńskie Młyny – Parafia Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa 195 7. Koszęcin – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa . . . . 196 8. Koszęcin – Parafia Trójcy Świętej ...... 197 9. Lubsza – Parafia św. Jakuba Starszego Apostoła . . . . . 199 10. Strzebiń – Parafia Świętego Krzyża ...... 201 11. Woźniki – Parafia św. Katarzyny ...... 202

XVI. Dekanat Zabrze ...... 205 1. Zabrze – Parafia św. Andrzeja Apostoła ...... 205 2. Zabrze – Parafia św. Anny ...... 206 3. Zabrze – Parafia św. Antoniego ...... 208 4. Zabrze – Parafia Ducha Świętego ...... 209 5. Zabrze – Parafia św. Franciszka ...... 210

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 306 Spis treści

6. Zabrze – Parafia św. Jadwigi ...... 211 7. Zabrze – Parafia św. Józefa ...... 212 8. Zabrze – Parafia św. Kamila ...... 213 9. Zabrze – Parafia Krzyża Świętego ...... 215 10. Zabrze – Parafia św. Macieja Apostoła ...... 216

XVII. Dekanat Zabrze-Mikulczyce ...... 219 1. Czekanów – Parafia św. Floriana ...... 219 2. Zabrze – Parafia Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny . 220 3. Zabrze-Biskupice – Parafia św. Jana Chrzciciela . . . . . 221 4. Zabrze-Biskupice – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny 222 5. Zabrze-Grzybowice – Parafia Matki Boskiej Różańcowej . . . 223 6. Zabrze-Mikulczyce – Parafia św. Teresy od Dzieciątka Jezus . . . 224 7. Zabrze-Mikulczyce – Parafia św. Wawrzyńca ...... 225 8. Zabrze-Mikulczyce – Parafia św. Wojciecha ...... 227 9. Zabrze – osiedle Młodego Górnika – Parafia św. Barbary . . . 229 10. Zabrze-Rokitnica – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa . . . 229

XVIII. Dekanat Żyglin ...... 233 1. Brynica – Parafia św. Apostołów Piotra i Pawła . . . . . 233 2. Bytom-Sucha Góra – Parafia św. Michała Archanioła . . . . 234 3. Miasteczko Śląskie – Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny ...... 236 4. Nakło Śląskie – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa . . . 237 5. Nowe Chechło – Parafia św. Brata Alberta ...... 238 6. Orzech – Parafia Najświętszej Maryi Panny Jasnogórskiej . . . 239 7. Świerklaniec – Parafia Chrystusa Króla ...... 240 8. Żyglin – Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny . . . . 242

Bibliografia ...... 245

Parafie diecezji gliwickiej w porządku chronologicznym . . . . 265 Indeks parafii alfabetyczny ...... 273 Indeks osób ...... 279

Parishes and churches of the Diocese of Gliwice (Abstract) . . . . 295 Die Pfarreien und Kirchen der Diözese Gliwice (Gleiwitz OS.) (Zusam- menfassung) ...... 297 Parafie i kościoły diecezji gliwickiej (Streszczenie) ...... 299

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 UNIWERSYTET OPOLSKI * WYDZIAŁ TEOLOGICZNY Seria: Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku

Ostatnio w serii ukazały się:

52. Kazimierz Dola, Dominikanie w Nysie 1749–1810. Przyczynek do historii zakonu i miasta, 2009. 53. Jan Kopiec, Biskup wśród swojego ludu. Życie i posługa biskupa Wacława Wyciska (1912–1984), 2009. 54. Ginter Żmuda, Likwidacja i odbudowa Sanktuarium Panny Maryi Pomocnej (Maria Hilf) w Zlatych Horach, 2009. 55. Stanisław Rabiej (red.), W prostocie serca. Ks. Ginter Król w żywej pamięci, 2009. 56. Krzysztof Spałek, Erwin Mateja (red.), Góra Świętej Anny na dawnej pocztówce. Sankt Annaberg O/S auf alten Ansichtskarten, 2009. 57. Helmut Sobeczko (red.), Arcybiskup Alfons Nossol. 32 lata posługi biskupiej, 2009. 58. Ginter Żmuda, Niezwykły duszpasterz w Kościele śląskim. Życie i działalność ks. prałata Ludwika Skowronka (1859–1934), 2009. 59. Franciszek Wolnik (red.), Cystersi w Rudach, 2009. 60. Jan Kopiec, Posłany, by głosić Prawdę. Życie i posługa biskupa Antoniego Adamiuka (1913–2000), 2010. 61. Jan Kopiec (red.), Servire Deo et populo. Księga pamiątkowa dedykowana Biskupowi Janowi Bagińskiemu z okazji 25. rocznicy święceń biskupich, 2010. 62. Bernard Joszko, Kościeliska. Dzieje miejscowości i parafii, 2010. 63. Konrad Glombik, Carl Ulitzka (1873–1953). Duszpasterz i polityk trudnych czasów, 2010. 64. Konrad Glombik, Carl Ulitzka (1873–1953). Seelsorger und Politiker in schwierigen Zeiten, 2010. 65. Norbert Widok, Kronika parafii Krowiarki (1614–1948), 2010. 66. Franciszek Wolnik (red.), Sekularyzacja dóbr kościelnych na Górnym Śląsku w 1810 roku, 2011. 67. Helmut Sobeczko (red.), Byłem szczęśliwym kapłanem. Życie i działalność księdza prałata Ernesta Nozinskiego (1939–2010), 2011. 68. Stanisław Rabiej, Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego w latach 2008–2012, 2011. 2012. 69. Andrzej S. Jasiński, Jacek Tonkowicz, Kościół i klasztor franciszkanów w Opolu, 2011. 70. Piotr Paweł Maniurka, Katedra opolska, 2011. 71. Kazimierz Dola, Kapucyni w Nysie 1658–1810, 2012.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29 72. Helmut Sobeczko (red.), Erzbischof Alfons Nossol. Aus seinem Leben, Denken und Wirken, 2012. 73. Jan Kopiec (red.), Oblicza miłosierdzia w duchowości Europy. Bł. Maria Luiza Merkert – kontynuatorka dzieła św. Elżbiety w posłudze miłości miłosiernej, 2012. 74. Grzegorz Poźniak, Firma organmistrzowska Berschdorf z Nysy w świetle korespondencji z parafią pw. św. Bartłomieja w Gliwicach, 2012. 75. Štěpán Sittek, Norbert Widok, Drogi Jakubowe i inne szlaki pątnicze w Polsce i Cze- chach. Svatojakubské a jiné poutní cesty v Polsku a Česku, 2012. 76. Franciszek Wolnik, Służba Boża w rudzkim opactwie cystersów, 20132. 77. Jan Kopiec (red.), Zawierzyłem Miłości. Dziesięć lat pasterskiej posługi biskupa Pawła Stobrawy, 2013. 78. Sławomir Pawiński (red.), Jubileusz 200-lecia lokalii w Ligocie Turawskiej 1813–2013, 2013. 79. Anna Głąb-Sołtysiak, Sodalicje mariańskie w diecezji śląskiej (katowickiej) w latach 1925–1939, 2013. 80. Grzegorz Poźniak, Katalog organów diecezji opolskiej. Część I, 2014. 81. Grzegorz Poźniak (red.), Szkoła organistowska w Opolu w latach 1974–2014, 2014. 82. Werner Szygula (red.), Dzieje miejscowości i parafii Ujazd w XIX i XX wieku, 2014. 83. Kazimierz Dola, Magdalenki w Nysie 1716–1810, 2014. 84. Kazimierz Dola, „Res sacra miser” – studia z dziejów dobroczynności i opieki społecz- nej. Księga pamiątkowa dedykowana Księdzu Profesorowi Kazimierzowi Doli z okazji 80. rocznicy urodzin, F. Wolnik (red.), 2014. 85. Marek Lis, Krzysztof Zanussi. Przewodnik teologiczny, 2015. 86. Grzegorz Poźniak, Katalog organów diecezji opolskiej. Część II, 2015. 87. Jan Pyka, Pierwszy Synod Diecezji Opolskiej (2002–2005). Geneza –przebieg –recepcja, 2015. 88. Piotr Górecki (red.), Tragedia górnośląska w miejscowościach podopolskich – 1945, 2015. 89. Bernard Joszko, Słuchali dzwonów z dwóch kościołów, 2016. 90. Marek Lis (ed.), SIGNIS and Cinema. Looking for God Behind the Screen, 2016. 91. Helmut Jan Sobeczko (red.), Biskup Franciszek Jop (1897–1976). Wspomnienia w 40. rocznicę śmierci, 2016. 92. Piotr Górecki (red.), Życie i posługa biskupa Franciszka Jopa (1897–1976). W 40. roczni- cę śmierci pasterza diecezji opolskiej, 2016. 93. Marek Lis (red.), W herbie miasta krzyż: #800latOpola, 2017. 94. Piotr Górecki, Parafie i kościoły diecezji gliwickiej, 2017.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-09-29