Ubezpieczenia Społeczne Na Górnym Śląsku 1922–2017
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
WARSZAWA–CHORZÓW 2018 WARSZAWA–CHORZÓW Ubezpieczenia społeczne na Górnym Śląsku 1922–2017 WARSZAWA-CHORZÓW 2018 Ubezpieczenia społeczne na Górnym Śląsku 1922–2017 ZAKŁAD UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH WARSZAWA-CHORZÓW 2018 Praca przygotowana z okazji 95-lecia Oddziału ZUS w Chorzowie Publikacja recenzowana Recenzent dr hab. ALINA WYPYCH-ŻYWICKA prof. nadzw. Uniwersytetu Gdańskiego Redaktorzy naukowi dr hab. WIESŁAW KOCZUR prof. nadzw. Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach ZOFIA MUCZKO przewodnicząca Oddziału Śląsko-Dąbrowskiego PSUS Projekt graficzny MARCIN WYSOCKI Weryfikacja angloznawcza GUY TORR Redakcja ALICJA KASZYŃSKA Korekta ALICJA KASZYŃSKA MAŁGORZATA MOTYL EWA WOJTCZAK Łamanie MARZENA KOSTROWIECKA ISBN: 978-83-948669-6-9 Skład: Poligrafia ZUS Warszawa. Nakł. 2000 egz. Zam. nr 1396/18 Spis treści Wprowadzenie 5 WIESŁAW KOCZUR, ZOFIA MUCZKO Powszechne ubezpieczenia społeczne w okresie międzywojennym. Analiza przemian 9 RADOSŁAW PACUD Ubezpieczenia społeczne na Górnym Śląsku w świetle postanowień górnośląskiej konwencji genewskiej oraz ustawodawstwa śląskiego 27 WIESŁAW KOCZUR Ubezpieczenia brackie na Górnym Śląsku w latach 1922–1939 45 MARCELA GRUSZCZYK Organizacja i zakres działania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Chorzowie w latach 1922–1939 65 SYLWESTER FERTACZ Gmach Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Chorzowie jako przykład kształtowania się stylu architektury publicznej II Rzeczypospolitej oraz inwestycje mieszkaniowe chorzowskiego oddziału ZUS 103 RYSZARD SZOPA Działalność Śląskiego Krajowego Zakładu Ubezpieczeniowego (Landesversicherungsanstalt Schlesien) podczas II wojny światowej 125 MIROSŁAW WĘCKI Ludzie tworzący historię Oddziału ZUS w Chorzowie 139 ZOFIA MUCZKO, ANNA SOBAŃSKA-WAĆKO Noty biograficzne 163 WPROWADZENIE Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Chorzowie obchodził w 2017 r. po- dwójny jubileusz: 95-lecie istnienia oraz 90-lecie siedziby – budynku, który został wzniesiony na potrzeby Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Królewskiej Hucie (dzisiaj Chorzów) przy ul. Henryka Dąbrowskiego 45. Chorzowski oddział został powołany do życia z dniem 28 czerwca 1922 r. roz- porządzeniem ówczesnego Wojewody Śląskiego i Tymczasowej Rady Wojewódzkiej o utworzeniu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Województwa Śląskiego. Rozpo- rządzenie to stało się podstawą utworzenia pierwszej po odzyskaniu niepodległości instytucji ubezpieczeń społecznych – Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z siedzibą w Królewskiej Hucie – „dla przeprowadzenia ubezpieczeń społecznych w części gór- nośląskiej Województwa Śląskiego od wypadków, starości, niezdolności do pracy i dla pozostałych po nich członkach rodziny”. Początkowo instytucja ubezpieczenio- wa w Królewskiej Hucie mieściła się w gmachu obecnej Szkoły Podstawowej nr 1. Było to rozwiązanie tymczasowe, gdyż zarząd niezwłocznie podjął starania zmierza- jące do wzniesienia budynku odpowiadającego potrzebom Zakładu. Gmach, w któ- rym obecnie mieści się chorzowski oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, po- wstał w latach 1925–1927. Dnia 14 lipca 1927 r. uroczyście oddano go do użytku. Ramy jubileuszu nie obejmują początków ubezpieczeń na Górnym Śląsku (ubezpieczenia brackie sięgają korzeniami XVI w.). Obchody dotyczą okresu po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, otwierającego nowy rozdział w ochronie ubezpieczonych. Powołanie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Królewskiej Hu- cie miało istotne znaczenie dla rozwoju ubezpieczeń w Polsce i pozwoliło unormo- wać trudną sytuację ubezpieczonych w regionie podzielonym po I wojnie światowej między Polskę i Niemcy. Przez dziesięciolecia zmieniał się system ubezpieczeń społecznych, struktura organizacyjna instytucji ubezpieczeniowej i jej zadania, jednakże idea ubezpieczeń społecznych, ciągłość instytucji, potrzeba bezpieczeństwa socjalnego, zabezpiecze- nia ryzyka starości, skutków choroby i wypadków pozostała niezmienna. Od począt- ku działalności, czyli od 1922 r., oddział w Chorzowie gromadził składki na ubez- pieczenia społeczne, wypłacał miliony zasiłków, rent i emerytur. Dziś robi to nadal z taką samą starannością. Tak długi okres funkcjonowania stał się powodem do zorganizowana jubileuszu 95 lat istnienia. Ważny punkt obchodów stanowiło semi- narium naukowe poświęcone historii ubezpieczeń społecznych na Górnym Śląsku oraz historii budynku chorzowskiego ZUS. Odbyło się ono 15 grudnia 2017 r. w sie- dzibie oddziału. UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE W CHORZOWIE 1922–2017 5 Podczas seminarium odczytany został list Członka Zarządu Nadzorującego Pion Administracji i Zamówień Publicznych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Mariusza Jedynaka. Czytamy w nim: Dzisiaj oddaję hołd pracownikom, którzy na przestrzeni dziewięćdziesię- ciopięcioletniej historii górnośląskich ubezpieczeń społecznych poświęcili swoje życie w obronie tożsamości narodowej. Marmurowa tablica inskrypcyjna umiesz- czona na I piętrze budynku, niemego świadka wielu, nierzadko tragicznych, ludz- kich losów, przywołuje w pamięci datę 14 lipca 1927 r., kiedy uroczyście oddano ten okazały budynek do użytku. Na tablicy widnieją nazwiska osób, które w dużej mierze przyczyniły się do tego tak ważnego faktu. Wśród nich ówczesny Prezy- dent RP Ignacy Mościcki, wielki orędownik ubezpieczeń społecznych w Polsce. W tym samym roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych Województwa Śląskiego przekształcił się w Zakład Ubezpieczeń Społecznych od Wypadków z siedzibą w Królewskiej Hucie, dzisiejszym Chorzowie. Pozwólcie Państwo, że przytoczę w tym miejscu słowa Jana Pawła II: »Nie zgubcie pamięci, bo człowiek bez pa- mięci jest osobą pozbawioną przyszłości«. Nie wolno nam zapominać o pracow- nikach, którzy tworzyli, mimo różnych sytuacji dziejowych, historię górnośląskich ubezpieczeń społecznych. Pozostaną na zawsze w naszej pamięci zbiorowej. Ubezpieczenia społeczne są jednym z najstarszych i najbardziej istotnych działów pracowniczych zabezpieczeń socjalnych. Zapewniały i zapewniają mi- nimum bezpieczeństwa socjalnego i zdrowotnego oraz dają poczucie względnej pewności jutra wszystkim pracownikom najemnym. Zakład Ubezpieczeń Spo- łecznych w Królewskiej Hucie był największą – obok Spółki Brackiej w Tarnow- skich Górach – instytucją ubezpieczeniową w autonomicznym Województwie Ślą- skim w okresie międzywojennym. Dla upamiętnienia wskazanych wyżej jubileuszy przygotowano niniejszą pub- likację zbiorową, zawierającą opracowania poświęcone tak problematyce ubezpie- czeń społecznych na Górnym Śląsku, jak i historii Oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Chorzowie (dawna Królewska Huta) jako ich wykonawcy. Przedmio- towe artykuły opracował interdyscyplinarny zespół badaczy problematyki ubezpie- czeń społecznych z Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Uniwersytetu Ślą- skiego oraz z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. W niniejszej publikacji w pierwszej kolejności dokonano prezentacji i oceny roz- wiązań normatywnych polskiego powszechnego ubezpieczenia społecznego w latach 1919–1939 (Radosław Pacud). Następnie przedstawiono ubezpieczenia społeczne na Górnym Śląsku w świetle postanowień górnośląskiej konwencji genewskiej oraz usta- wodawstwa Sejmu Śląskiego (Wiesław Koczur). Ważne uzupełnienie tej części sta- nowi opracowanie poświęcone dobrowolnym ubezpieczeniom brackim na Górnym Śląsku w latach 1922–1939 (Marcela Gruszczyk). Ubezpieczenia te stanowiły w owym czasie istotny element systemu wsparcia socjalnego górników i ich rodzin. 6 Wprowadzenie W kolejnym opracowaniu, przygotowanym przez Sylwestra Fertacza, poddano analizie organizację i zakres działania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Cho- rzowie w latach 1922–1939. Z kolei historię siedziby obchodzącego jubileusz oddzia- łu przedstawiono w artykule Ryszarda Szopy. Kontynuację rozważań odnajdziemy w opracowaniu Mirosława Węckiego przedstawiającym losy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w Chorzowie po 1939 r. Jubileuszowy charakter przedmiotowej pub- likacji podkreśla ostatnie z zawartych w niej opracowań, autorstwa Zofii Muczko i Anny Sobańskiej-Waćko, prezentujące sylwetki wybitnych osobowości tworzących historię Oddziału ZUS w Chorzowie. Mamy nadzieję, iż poznanie skomplikowanych losów chorzowskiego oddziału ZUS zaowocuje refleksją nad ciekawymi, aczkolwiek nader skomplikowanymi losa- mi ubezpieczeń społecznych w naszym regionie. Zrecenzowania opracowań zawartych w niniejszym tomie podjęła się Pani Profesor Alina Wypych-Żywicka z Uniwersytetu Gdańskiego, której tą drogą skła- damy gorące podziękowania za sporządzenie wnikliwej recenzji, mającej duży wpływ na jakość tej publikacji. dr hab. Wiesław Koczur prof. nadzw. Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach Zofia Muczko przewodnicząca Oddziału Śląsko-Dąbrowskiego PSUS RADOSŁAW PACUD Powszechne ubezpieczenia społeczne w okresie międzywojennym. Analiza przemian UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KATOWICACH 1. WSTĘP Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie zarysu powszechnych ubezpieczeń społecznych w latach 1919–1939, ze szczególnym uwzględnieniem aspektu przemian, które są charakterystyczne dla dwudziestolecia międzywojennego. Ze względu na bardzo szeroki zakres badań oraz zróżnicowanie regulacji prawnych, a także wie- lość praktyk funkcjonowania ubezpieczeń społecznych, uwaga w sposób szczególny będzie zwrócona na problemy najbardziej kluczowe dla ówczesnych ubezpieczeń społecznych, czyli aspekty organizacji finansowania, ich zakres przedmiotowy, oraz główne zmiany w zakresie podmiotowym ubezpieczeń społecznych. Dodatkowym celem jest ustalenie kontekstu historycznego, czyli wskazanie, w jakim stopniu roz- wiązania z zakresu ubezpieczeń społecznych nawiązywały do poprzednio obowią- zujących regulacji, a w jakim stopniu