T h e m a : R IS IC O ’ de kritische kijk op paranormale verschijnselen en pseudowetenschap S

Jaargang 31 zomer 2018 nummer 2 ISSN 0921-5085

Losse nummers € 7 Verschijnt driemaandelijks  Stichting voor wetenschappelijk onderzoek van paranormale REDACTIE verschijnselen Hans van Maanen Pepijn van Erp DAGELIJKS BESTUUR ADRES Prof. dr. F. P. Israel — voorzitter Postbus 2657 Dr. J. W. Nienhuys — secretaris 3500 GR Utrecht Dr. W.-J. van Zeist — penningmeester E-mail: [email protected] Telefoon: 040 –2216791 ALGEMEEN BESTUUR Drs. P. J. van Erp ADMINISTRATIE Drs. M. G. A. Koller Mario Tamboer M. Tamboer A. M. Tieben DRUKWERK Drs. B. O. Vos Scholma Druk, Bedum ADVIESCOMMISSIE OMSLAG Prof. dr. P. Borst — klinisch biochemicus © The Estate of Roy Lichtenstein, Prof. dr. A. A. Derksen — wetenschapsfilosoof Explosion, 1967 Prof. dr. P. J. D. Drenth — psycholoog c/o Pictoright Amsterdam 2018 Prof. dr. ir. H. Duifhuis — biofysicus en oud-bestuurslid van Skepsis Prof. dr. E. P. J. van den Heuvel — astronoom STICHTING SKEPSIS Prof. dr. G. ’t Hooft — theoretisch natuurkundige en winnaar Nobelprijs 1999 Postbus 2657 Prof. dr. V. Icke — astronoom 3500 GR Utrecht Prof. dr. C. de Jager — astronoom en oud-voorzitter van Skepsis Telefoon: 040 –2216791 Prof. dr. H. L. G. J. Merckelbach — psycholoog Website: www.skepsis.nl Prof. dr. J. A. Michon — psycholoog Weblog: www.skepsis.nl/blog Prof. dr. ir. I. Smeets — wiskundige Facebook: www.facebook.com/ StichtingSkepsis Website skeptische werkgroepen: www.kloptdatwel.nl Twitter: @skepsisnl Belgische zusterorganisatie Skepp: www..be

ABONNEES EN DONATEURS De Stichting Skepsis is erkend als ANBI, een algemeen nut beogende instelling. Dat Een abonnement op Skepter kost betekent dat donateurs giften boven onze minimumdonatie kunnen aftrekken van hun €25 (bij incasso € 23) per jaar. De belastbare inkomen, en dat Skepsis geen belasting hoeft te betalen over erfenissen minimumbijdrage voor donateurs is en schenkingen. Het financiële jaarverslag van de stichting staat ter inzage op de website. € 42 (bij incasso € 40). Een dona - teurschap voor het leven kost € 400. DOELSTELLINGEN VAN SKEPP EN SKEPSIS Donateurs ontvangen het tijdschrift Het verrichten van kritisch onderzoek naar beweringen die op basis van de huidige stand van en krijgen korting op de toegangs - de wetenschappelijke kennis hetzij uiterst onwaarschijnlijk zijn, hetzij met deze kennis in te - prijs van het Skepsiscongres. genspraak zijn. In het bijzonder richten de organisaties zich op als pseudowetenschappelijk te Donaties en abonnementsgelden kwalificeren verklaringen en als paranormaal geduide verschijnselen. kunnen worden overgemaakt naar Hierbij claims, verklaringen of theorieën niet a priori af te wijzen. Hun waarde wordt slechts rekening NL 55 iNGb 0000 568 808 bepaald na kritisch onderzoek en objectieve evaluatie van alle argumenten. Beide zijn vrij van (bic: iNGb NL2a ) ten name van Skep - filosofische, levensbeschouwelijke en politieke opvattingen. sis. Het verzamelen en ontsluiten van literatuur, documenten en ander materiaal dat op boven - staande beweringen betrekking heeft. AUTEURSRECHT Het onder een groot publiek bekendmaken van de resultaten van haar eigen en ander kritisch IEDErE VErMENIGVULDIGING IS onderzoek door het uitgeven van een periodiek, het organiseren van lezingen en congressen en VErBODEN, BEHOUDENS MET het geven van voorlichting via de media, scholen etcetera. SCHrIFTELIJKE TOESTEMMING Het onderhouden van contacten met organisaties die haar doelstellingen geheel of gedeeltelijk VAN DE rEDACTIE. onderschrijven.

2 | SKEPTER | Jaargang 31 n

Autobanden a 4 Over risico’s en m t

l risicocommunicatie A op grasvelden d door Daniëlle Timmermans r e G

: o t

o 7 ‘Het kan niet worden F uitgesloten’ 12 door Daniëlle Timmermans 14 Waarom we risico’s zo verschillend beoordelen door Liesbeth Claassen en Tom Jansen i k c Meidenprik 18 Alles onder controle y z c door Frenk van Harreveld en Bastiaan rutjens n e i B e b 23 Hoe onze zoekopdracht a G

: 26 onze mening sterkt o t o door Tom Jansen F

28 Het risico van het genetisch risico door Pepijn van Erp

36 ‘De overheid behandelt burgers als egoïstische domoren’ k j i door Aliëtte Jonkers

De pil — w r e t U altijd de pil s 41 Als de dokter het ook niet a B

: meer weet o t

o door Olga Damman en Dirk Ubbink F 34 45 ‘Risico’s ken je niet, die voel je’ door Pepijn van Erp

50 Mediahypes en twitterstormen door Peter Vasterman e r

e 56 Samen de risico’s overwegen h Intensieve x P veehouderij door Jeroen Devilee 59 Alles over pseudowetenschap 48 door Pepijn van Erp 60 Het toeval is een rode draad door Jan Willem Nienhuys

63 Kloptdatwel?

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 3 Over risico’s en risicocommunicatie

EVArEN voor gezondheid en Epidemiologen bestuderen het risico Dit zomernummer veiligheid zijn altijd onder - op ziekte, zoals hart- en vaatziekten of van Skepter is gewijd Gdeel geweest van het leven kanker. Toxicologen en milieukundi - van mensen, maar risico’s niet. Het gen houden zich bezig met omge - aan risico’s en concept ‘risico’ heeft pas in de zeven - vingsrisico’s van bijvoorbeeld giftige risicocommunicatie. tiende eeuw zijn huidige betekenis stoffen in de bodem of in gebruiks - Een korte inleiding en gekregen. risico is immers niet het - voorwerpen. Bij deze disciplines over - zelfde als gevaar. risico staat ook niet heerst de technische opvatting van ri - schets van hetgeen u gelijk aan onzekerheid, want onzeker - sico: de kans dat iemand of iets ergens te wachten staat. heid betekent een gebrek aan kennis. schade van ondervindt en de ernst van Een risico is een gemeten of gekwan - die schade. risicocommunicatie wordt tificeerde onzekerheid. Door deze hierbij vooral gezien als het in leken - DOOR DANIËLLE TIMMERMANS kwantificering leren we iets over een taal samenvatten van de resultaten mogelijke negatieve gebeurtenis en van onderzoek, waarbij ervan wordt kunnen we desgewenst ons gedrag uitgegaan dat deze informatie vol - aanpassen. Angst en onzekerheid zijn doende is voor burgers om tot afgewo - onmiskenbaar een deel van ons leven, gen oordelen en keuzes te komen. maar door iets een risico te noemen, De psychologie is meer geïnteres - kunnen we het beheersen. seerd in de perceptie van risico’s door

4 | SKEPTER | Jaargang 31 Protest tegen kernenergie in Duitsland nabij Gorleben, november 2008. Foto: Paula Schramm burgers en experts, de cognitieve en sico’s niet vrijwillig en zijn deze risi - een risico en de aanvaardbaarheid van affectieve processen die daarbij een co’s niet controleerbaar. risicocom - zo’n risico kunnen aankijken: wat als rol spelen, en wat die betekenen voor municatie vanuit een psychologisch risico gezien wordt, is mede afhanke - de communicatie, het gedrag van perspectief houdt rekening met de lijk van maatschappelijke en culturele mensen en hun keuzes. Hoewel bij - percepties van het risico en heeft als waarden binnen de groep waarin voorbeeld technologische gezond - doel mensen te helpen de risico’s te mensen het meest verkeren. heidsrisico’s statistisch gezien veel begrijpen en keuzes te maken. kleiner zijn dan de gezondheidsrisi - risico is echter ook een sociaal-cul - Dynamisch co’s van gedrag, maken mensen zich tureel begrip, in de zin dat de manier Het idee dat het publiek onwetend is om de eerste categorie veel meer zor - waarop mensen met gevaren omgaan en dat het vooral misvattingen huldigt gen — er is meer onrust rond kooldi - ook maatschappelijk bepaald is. En de over risico’s, heeft in deze opvatting oxideopslag in lege gasvelden onder huidige maatschappij is wat de be - dan ook geen plaats. Het gaat er juist de grond en elektromagnetische vel - roemde Duitse socioloog Ulrich Beck om een dialoog tot stand te brengen den van zendmasten erboven dan een ‘risicomaatschappij’ noemde. Ons tussen de partijen met verschillende rond overgewicht en roken. Het ver - denken over gezondheid is veelal ge - visies zoals experts, publiek, overheid schil is dat technologische risico’s organiseerd rond het begrip ‘risico’. en professionele organisaties. De in - voor de meeste mensen onbekender Becks opvatting van risico als sociaal- teractie tussen verschillende groepen zijn zowel in omvang als gevolgen. cultureel concept impliceert ook dat in de samenleving kan ervoor zorgen Daarnaast is blootstelling aan deze ri - sociale groepen verschillend tegen dat de perceptie van een risico binnen

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 5 die groepen verandert — niet alleen risicocommunicatie. Veiligheid van van het publiek, maar ook van experts De manier vaccins is bijvoorbeeld een onderwerp of overheid. Wat als een groot risico dat steeds in de media terugkeert. wordt beschouwd, is een dynamisch waarop mensen Hoewel vaccinatie vanuit volksge - gebeuren. zondheidsoogpunt een groot succes is, In dit nummer van Skepter willen met gevaren is dat niet altijd de beleving van bur - wij een aantal aspecten van risico’s en omgaan is ook gers. Kunnen de media een risico zo risicocommunicatie bespreken. ver uitvergroten dat het een maat - maatschappelijk schappelijk probleem wordt? Willen Percepties ze dat, of spelen hier toch grotendeels Hoewel we steeds gezonder worden bepaald. autonome processen? en de omgeving steeds veiliger is ge - Zeker risico’s uit de leefomgeving worden, lijkt het erop dat de toename kunnen voor veel onrust en boosheid in kennis over en beheersing van risi - onder burgers zorgen. Meestal zijn er co’s eerder bijdraagt aan een gevoel meerdere groepen bij betrokken, bij - van onveiligheid dan aan een gevoel voorbeeld naast burgers en experts van veiligheid. Mensen blijken zich ook producenten, met hun eigen per - vaak zorgen te maken over risico’s die spectief op het risico en hun eigen be - — in ieder geval volgens experts — te langen. Het is belangrijk begrip te verwaarlozen zijn. Wat kan dit ver - krijgen voor elkaars standpunten: risi - schil in perceptie verklaren? cocommunicatie is een dialoog, en Informatie over risico’s is vaak com - niet zozeer het informeren van bur - plex en abstract. Veel mensen hebben gers. Hoe kan zo’n dialoog op een moeite om cijfers over risico’s te be - niet kan geven. Hoe werkt risicocom - goede manier worden gevoerd? Welke grijpen. Andere manieren om risico- municatie in de spreekkamer en wel - aanpak leidt tot meer wederzijds be - informatie weer te geven, bijvoor - ke problemen doen zich daarbij voor? grip en tot beter beleid? beeld in woorden zoals ‘een grote Naarmate mensen meer het gevoel kans’, kan tot misverstanden leiden. hebben geen controle over hun omge - Lang niet alle aspecten van risico’s en Wat is de beste manier? ving te hebben, worden ze angstiger risicocommunicatie konden we aan Voor artsen is het een uitdaging om en onzekerder. Hoe gaan mensen de orde laten komen. Het is wel dui - de voor- en nadelen en de risico’s van daarmee om? Zoeken ze zekerheid delijk dat het begrip ‘risico’ vele bete - bijvoorbeeld verschillende behande - door te proberen hun omgeving te kenissen heeft en dat de manier waar - lingen van kanker zo uit te leggen aan veranderen, of compenseren ze hun op we met risico’s omgaan, niet alleen patiënten dat die een weloverwogen onzekerheid door vastigheid op een van mens tot mens en van groep tot keuze kunnen maken. In dergelijke heel ander terrein te zoeken? En hoe groep verschilt, maar ook van situatie situaties hebben patiënten vaak be - zoeken ze die dan? tot situatie. Het maakt het communi - hoefte aan zekerheid die de arts ook Ook de media spelen een rol in de ceren over risico’s niet eenvoudiger.

Daniëlle Timmermans is gast-hoofdredacteur van deze Skepter . Zij is hoogleraar Risicocommunicatie en Volksgezondheid bij het Amsterdam Public Health research institute van VUmc en hoofd van de RISC re - search group Amsterdam (www.riscmsterdm.com ). Daarnaast is zij Chief Science Officer Risicocommunicatie bij het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu en begeleidt daar het onderzoek naar risico - communicatie (strtegischprogrmmrivm.nl/risicocommunictie ). In 2017 was zij een van de sprekers op het Skepsiscongres in Amsterdam.

Foto: Tjitske Sluis

6 | SKEPTER | Jaargang 31 Bijwerkingen van slechte risicocommunicatie ‘Het kan niet worden uitgesloten’

Het communiceren van risico’s voor de gezondheid is een hachelijke zaak. Het kan onbedoelde effecten tot gevolg hebben en zelfs tot economische schade of gezondheidsschade leiden.

DOOR DANIËLLE TIMMERMANS

ET de aankondiging van huidige wetenschappelijke kennis een schappen in het jaar erna. Het was het 5G-netwerk voor mo - risico voor de consument niet uit te niet duidelijk dat het ging om 30 ver - Mbiele communicatie wordt sluiten is.’ Hoewel alle experts het er - sus 15 per 100 000 gebruiksters per een eerdere discussie weer opgerakeld. over eens waren dat de dosis fipronil jaar, nog steeds een heel klein risico. De krant meldt dat er, hoewel er wei - te laag was om een risico voor de ge - Van de 8 vrouwen krijgt er 1 borst - nig bekend is over gezondheidseffec - zondheid te vormen, werden de ei - kanker. Screenen zorgt er volgens de ten op de lange termijn zoals kanker, eren in de zomer van 2017 in groten berekeningen voor dat per jaar 775 geen problemen worden verwacht getale uit de winkels gehaald. minder vrouwen overlijden aan borst - omdat de straling gering is. ‘Voor ge - In 1995 ontstond in Engeland grote kanker. Dat klinkt mooi, maar de Ge - vaar is geen overtuigend bewijs,’ zeg - onrust onder gebruiksters van de der - zondheidsraad wees er in zijn laatste gen de experts. Toch wordt er gedacht degeneratiepil nadat onderzoek had rapport nog eens op dat de screening aan strengere limieten en veel men - uitgewezen dat zij een twee keer zo voor vrouwen ook nadelen heeft — sen maken zich zorgen. hoog risico liepen op een trombose als angst, overbehandeling en overdi - Of neem de discussie over gifstoffen gebruiksters van de tweedegeneratie - agnose. Of screenen een goede keuze in voedsel. ‘Een overschrijding van de pil. Het gevolg was een stijging van is voor een individuele vrouw is op maximaal toegestane dosis fipronil in negen procent van het aantal abortus - basis van de informatie niet evident. eieren betekent dat op basis van de sen en veel ongeplande zwanger - In bovenstaande voorbeelden gaat

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 7 het voor de experts over wetenschap - gekend. Een omschrijving van een ri - pelijk vastgestelde risico’s. De techni - sico in woorden is veeleer een inter - sche definitie van een risico is de kans pretatie van een risico dan een feite - op een negatieve gebeurtenis of de lijke weergave. kans dat een gebeurtenis tot schade Mensen verschillen in de wijze leidt. Deze kansen zijn veelal bepaald waarop ze die informatie interprete - op basis van epidemiologisch of toxi - ren en welke term ze het best vinden cologisch onderzoek. Wetenschappers passen bij deze interpretatie. Ook willen deze kennis graag kwantifice - speelt verschil in kennis een rol. Art - ren en in getallen of grafieken weer - sen verstaan waarschijnlijk iets anders geven. De burger heeft daar meer onder ‘een klein risico op kanker’ dan moeite mee. Veel mensen vinden het patiënten. En de interpretatie hangt af lastig getallen — en zeker heel grote van de situatie. Bij de uitspraak ‘de en heel kleine getallen, percentages kans is groot dat de hoofdpijn komt en breuken — goed te vatten en in door stress’ zal deze kans als hoger hun overwegingen te betrekken. Een worden gezien dan in ‘de kans is groot cijfer op basis van epidemiologische dat de hoofdpijn komt door een tu - populatiegegevens zegt de meeste mor’. Wie risico-informatie geeft in mensen weinig, en geconfronteerd verbale termen, kan er dus iets heel met onbegrijpelijke getallen voelen anders mee bedoelen dan de ontvan - mensen zich niet geholpen. Waarom ger begrijpt. gaat er zo veel mis bij het communi - ceren van risico’s en hoe kan het be - Afspraken ter? Wat zijn de voordelen en nadelen Om het gemak van het gebruik van van verschillende manieren om risi - verbale termen te combineren met de co-informatie te geven? exactheid van getallen, is wel voorge - steld daar afspraken over te maken. Spreektaal Zo zijn de termen die in bijsluiters Kansen kunnen worden uitgedrukt in van medicijnen worden gehanteerd woorden, in getallen, in figuren en nader gedefinieerd in navolging van grafieken. Vaak worden gezondheids - Europese richtlijnen. Zo is ‘vaak’ om - risico’s beschreven in verbale termen, schreven als ‘de kans dat de bijwer - zoals ‘er is een grote kans’, ‘het is erg Pxhere king optreedt is 1–10%; d.w.z. dat die onwaarschijnlijk’ en ook ‘het kan niet bijwerking optreedt bij 1–10 van de worden uitgesloten’. Het is spreektaal ook voor andere verbale omschrijvin - 100 gebruikers van dat medicijn’. en gemakkelijk te gebruiken en de be - gen van risico. Maar dan nog overschatten mensen tekenis lijkt duidelijk. Ook worden Wij hebben daarnaar eens een on - de kans op bijwerkingen en laten zich verbale termen vaak gebruikt als er derzoek gedaan onder internisten en bij hun inschatting eerder leiden door onvoldoende empirische data zijn om chirurgen, en bij hen liep de interpre - de ernst van de bijwerkingen dan door een kwantitatieve uitspraak te doen. tatie van de term ‘erg waarschijnlijk’ de voorgeschreven betekenis van de Onderzoek wijst echter uit dat de be - van 40 tot zelfs 99 procent. Ook de termen. De standaardisering lijkt dus tekenis die mensen aan dergelijke term ‘erg onwaarschijnlijk’ werd zeer eerder verwarrend te werken dan dat woorden geven, sterk uiteen kan lo - verschillend geïnterpreteerd, soms als die tot meer duidelijkheid in de com - pen — niet alleen van individu tot in - 0,01 procent, soms als 10 procent en municatie leidt. Een overschatting van dividu, maar ook van situatie tot situ - alles wat ertussen ligt. Bij uitdrukkin - de kans op bijwerkingen kan ertoe atie. Het is bijvoorbeeld niet duidelijk gen als ‘het kan niet worden uitgeslo - leiden dat patiënten hun medicatie waar de numerieke grens ligt tussen ten’ is de betekenis helemaal ondui - niet meer willen nemen. Anders ge - een groot en een klein risico op bij - delijk, want hieraan werd vrijwel elke zegd, woorden zijn nuttig om iemand werkingen van medicatie. Dat geldt waarde tussen 0 en 100 procent toe - gerust te stellen of juist te waarschu -

8 | SKEPTER | Jaargang 31 wen, hun informatieve waarde is be - perkt en ambigu. Het gebruik van getallen om een ri - sico te beschrijven ligt voor onderzoe - kers voor de hand. Getallen zijn exact, het is duidelijk wat er bedoeld wordt en ze volgen direct uit onderzoek. Als uit dat onderzoek blijkt dat een nieuwe generatie anticonceptiepillen een twee keer zo hoog risico op trom - bose geeft als een eerdere generatie, dan is de boodschap voor het publiek in de ogen van de onderzoekers dui - delijk. Zij weten dat het nog steeds om een klein risico gaat. Maar voor het publiek had de omschrijving ‘twee keer zo hoog’ een alarmerend effect met alle gevolgen van dien. Een der - gelijk gebruik van ‘relatief risico’ zoals epidemiologen gewoon zijn te gebrui - ken, sluit niet aan bij de beleving van het publiek. Maar ook de herformulering in een ‘absoluut risico’, dus van 15 op 100 000 gebruiksters naar 30 op 100 000 zegt veel mensen weinig. De getallen zijn te groot en te abstract, en de neiging Advertentie van de Amerikaanse Kankervereniging, 1988. is om te denken dat bij grote getallen grote risico’s horen. Tegenwoordig Borstkanker komt vaak voor. On - vallen van borstkanker worden worden vaak zogenaamde natuurlijke geveer 1 op 8 vrouwen in Neder - door screening gedetecteerd, dus frequenties (bijvoorbeeld 10 van de land zal op enig moment in hun niet alle gevallen … Van de 1000 100 mensen) gebruikt om een risico te leven borstkanker krijgen. … gescreende vrouwen krijgen er 15 beschrijven en niet de nog abstractere Screening betekent dat borstkan - dit resultaat … Na verder onder - kans (er is een kans van 10 procent of ker eerder kan worden opgespoord. zoek zullen 5 van deze 15 vrouwen de kans is 0,1). Zolang de getallen niet Borstkankerscreening redt het le - worden gediagnosticeerd met te groot zijn, blijkt dit goed te werken. ven van ongeveer 775 vrouwen per borstkanker. jaar. Elk jaar bezoeken 900 000 Brochure vrouwen een screeningonderzoek Zowat alle problemen bij het geven Het wordt pas echt ingewikkeld als er … [Maar] bij ongeveer 1 op de 10 van kwantitatieve informatie komen meerdere risico’s zijn die afgewogen vrouwen groeit het [de tumor] zo hier samen. Er worden door elkaar moeten worden. Een keuze maken op langzaam dat het nooit een pro - verbale en numerieke risico’s gehan - basis van de numerieke risico-infor - bleem zou veroorzaken in het le - teerd, de ene keer gaat het over alle matie over bijvoorbeeld deelname aan ven van de vrouw … Van de 1000 Nederlandse vrouwen, de andere keer kankerscreening is buitengewoon in - gescreende vrouwen krijgen 985 over 1000 gescreende vrouwen, een gewikkeld. dit resultaat … Dit resultaat geeft derde keer over 15 vrouwen die nader Wat te denken van de informatie geen 100% zekerheid dat u geen onderzocht moeten worden. Verder is over het bevolkingsonderzoek naar borstkanker heeft. Niet alle afwij - het niet duidelijk dat het risico 1 op de borstkanker uit de rIVM-brochure kingen kunnen door röntgenstra - 8 een cumulatief risico is voor het van 2016: ling worden gezien. 2 op de 3 ge - hele leven. Het tienjaarsrisico, zoals

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 9 Het Britse ministerie van gezondheid spendeerde in 2009 een half miljoen pond aan twee advertentiecampagnes tegen over - gewicht. De reacties liepen uiteen van ‘bespottelijke angstzaaierij’ tot ‘contraproductief en gevaarlijk’. DHSC

dat bijvoorbeeld ook bij hart- en vaat - risico is om zich wel of niet zorgen ‘Een risico van zieken wordt gegeven, is voor een vijf - over te maken. Dit is een manier om tigjarige vrouw ongeveer 3 op de 100. aan abstracte getallen betekenis te ge - 1 op de 100 Dat klinkt heel anders dan 1 op de 8. ven. Omdat numerieke informatie Uit dit veel gehanteerde risico van ‘1 over risico’s vaak verspreid staat, is betekent niets op 8’ is niet duidelijk dat borstkanker, het gestructureerd aanbieden van in - voor mij: je krijgt zoals de meeste vormen van kanker, formatie over de werking en bijwer - een ziekte is die vooral ouderen treft. kingen van een medicijn of de voor- wel of geen Ook maakt de formulering uit: ‘van en nadelen van screening in zoge - alle vijftigjarige vrouwen krijgen 97 naamde fact boxes al een verbetering. hartaanval.’ van de 100 geen borstkanker in de ko - Maar ook daarvoor moet de gebruiker mende tien jaar’, klinkt anders dan ‘3 wel enige numerieke vaardigheid op de 100 krijgen borstkanker’. Door hebben. de nadruk te leggen op het aantal mensen dat zal overlijden en niet het IJ het gebruik van getallen is het aantal dat blijft leven, wordt de nei - Bvan belang absolute risico’s en ging versterkt iets te doen om het geen relatieve risico’s te gebruiken, aantal doden te voorkomen, in dit ge - steeds dezelfde formulering te hante - val screenen. ren en bij frequenties de noemer ge - Inmiddels heeft het rIVM in de lijk te houden. Dus niet: 1 op de 10 ge - nieuwe folder voor borstkankerscree - bruikers krijgt last van uitslag en 1 op ning veel getallen weggelaten. Er is de 50 van lichte hoofdpijn, maar 10 op voor gekozen de informatie eenvoudi - de 100 en 2 op de 100. Ook is het be - ger te maken — met als gevolg dat die ter om kleine getallen te gebruiken niet meer volledig is. Maar aan onbe - omdat die beter begrepen worden dan grijpelijke informatie over risico’s grote getallen. Bij screeningsinforma - heeft ook niemand iets. tie is dat lastiger, omdat het daar per definitie over kleine risico’s gaat, en Labels dus over grote getallen. De kans op In de loop der jaren zijn veel manie - een kind met het syndroom van Down ren bedacht om risico-informatie be - is bijvoorbeeld voor een 26-jarige grijpelijker te maken. Zo is voorge - vrouw slechts 1 op 1000. Naarmate steld om bij getallen een verbaal label een aangeboren afwijking zeldzamer te geven om aan te geven of iets een is, worden de getallen groter.

10 | SKEPTER | Jaargang 31 Een andere benadering is het visua - liseren van risico’s. Veel gebruikt worden zogenaamde populatiedia - grammen. Nu is dit bij enkelvoudi - ge risico’s nog wel te doen en on - derzoek laat zien dat mensen dit het best begrijpen. Maar het werkt min - der goed als er veel risico’s gecom - municeerd moeten worden met veel populatiediagrammen en als het gaat om heel kleine risico’s. Er zijn ook andere vormen van vi - suele weergave van risico’s, zoals staafdiagrammen, thermometer - schalen en ladders. Maar alweer noopt het onderzoek dat we hier - naar gedaan hebben tot bescheiden - heid: een eenvoudig staafdiagram dat een tienjaarsrisico van dertig Populatiediagrammen. Van 100 vijftigjarige vrouwen die roken, een hoge procent op hart- en vaatziekten bloeddruk en een hoog chole sterol hebben, komen er 11 binnen tien jaar in het moet verbeelden, wordt door een ziekenhuis wegens hart- en vaatziekten of overlijden eraan. Van 100 vrouwen derde van de respondenten uit het zonder die risicofactoren zal er 1 binnen tien jaar met hart- en vaatziekten algemene publiek niet begrepen. worden opgenomen of eraan overlijden. Bron: Hartstichting

Dichotomieën begrepen in het licht van het mentale venal moeten wetenschappers inzien Omdat getallen weinig betekenis model. dat hun manier om over risico’s te be - hebben voor mensen, vertalen ze resultaten van onderzoek over de ri - richten afwijkt van de gewone spreek - die vaak in dichotomieën — ‘een ri - sico’s voor onze gezondheid of veilig - taal en niet aansluit bij de manier sico van 1 op de 100 betekent niets heid komen vaak in de media terecht waarop burgers met risico’s omgaan. voor mij: je krijgt wel of geen hart - en worden bijna net zo vaak verkeerd Bij wetenschappers ligt dan ook de aanval.’ Mensen denken niet in epi - begrepen. Meer begrip van risico’s bij grootste opdracht voor betere risico - demiologische risico’s maar hebben het publiek zou nuttig zijn, maar bo - communicatie. ideeën over oorzaken en gevolgen van hun ziekte en over de effectivi - Damman OC, Bogaerts NMM, Haak MJ, Timmermans D, Oudhoff J. Different teit en bijwerkingen van de behan - Timmermans DrM. How lay people formats for the communication of deling, samengevat in een ‘mentaal understand and make sense of perso - risks: verbal, numerical, and graphical model’. De kennis en ideeën die nalized disease risk information. formats. Wiley encyclopedia of opera - mensen hebben over hun ziekte of Health Expectations 2017;20:973, PMID tions research and management science. medicatiegebruik bepalen hoe ze ri - 28097734. New York: Wiley; 2010. sico-informatie interpreteren. Ie - Timmermans D. The roles of experience Trevena LJ, Zikmund-Fisher BJ, Edwards mand die meent dat weinig bewe - and domain of expertise in using nu - A, Gaissmaier W, Galesic M, Han PK, gen de kans op hart- en vaatziekten merical and verbal probability terms in King J, Lawson ML, Linder SK, Lipkus I, niet verhoogt, zal geneigd zijn een medical decisions. Medical Decision Ozanne E, Peters E, Timmermans D, hoog risico voor zichzelf naar bene - Making 1994;14:146, PMID 8028467. Woloshin S. Presenting quantitative den bij te stellen. Nieuwe informa - Schwartz LM, Woloshin S, Welch HG. information about decision outcomes: tie, dus ook kwantitatieve informa - The drug facts box: providing consu - a risk communication primer for pa - tie over het risico op kanker of het mers with simple tabular data on drug tient decision aid developers. BMC risico voor de gezondheid van bij - benefit and harm. Medical Decision Medical Informatics and Decision Mak - voorbeeld fipronil in eieren, wordt Making 2007;27:655, PMID 17873258. ing 2013;13 Suppl 2:S7, PMID 24625237.

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 11 Hangijzer Autobanden op gras

Een uitzending van een blog bij waarop te zien is welke DOOR MARION DE VRIES EN sportclubs met kunstgrasvelden in Zembla over rubber MARLEEN KRAAIJ-DIRKZWAGER Nederland alvast maatregelen nemen, op kunstgrasvelden en bundelen bezorgde ouders hun N het najaar van 2016 werd voetbal - krachten in de Facebookgroep ‘Kom leidde tot hevige lend Nederland opgeschrikt door van dat gras af’. beroering. Nadat de Iberichten over gezondheidsrisico’s In de dagen voor de verwachte publi - storm was gaan van rubbergranulaat op kunstgrasvel - catie van het rIVM-rapport neemt de den. Het televisieprogramma Zembla media-aandacht toe. Er verschijnen liggen, viel een bracht in de uitzending ‘Gevaarlijk nieuwskoppen als ‘Voetballen op tweede poging van spel’ een voor velen nieuw risico on - kunstgras is experimenteren met ge - het programma om der de aandacht: in 35 minuten werd zonde mensen’ (NOS, 27 november) een geloofwaardig verband geschetst en ‘125 clubs nemen maatregelen om de gemoederen in tussen rubberkorrels op sportvelden rubberkorrels’ ( Algemeen Dagblad, 15 beweging te en jonge voetballers met leukemie en december). brengen, op dorre lymfeklierkanker. De uitzending toont afwisselend wetenschappers die zich Emoties aarde. bezorgd uiten over de samenstelling Al enige jaren voor de uitzending van en het gebruik van rubbergranulaat Zembla werd er in Nederland en daar - op voetbalvelden, een vader van een buiten gediscussieerd over de toepas - voetballende zoon die net hersteld is sing van rubbergranulaat op kunst - van leukemie, een keeperstrainster in grasvelden. Een publieke discussie de Verenigde Staten die een lijst bij - bleef echter uit. De uitzending van houdt van jonge keepers met leuke - Zembla bleek een zeer effectieve cock - mie of lymfklierkanker en een recon - tail voor een brede maatschappelijke structie van de lobby van de banden - discussie. Het beeld van een tot dus - industrie. ver onbekend risico, potentieel fataal Verder wordt het rijksinstituut voor voor kinderen, waarover wetenschap - Volksgezondheid en Milieu ervan be - pelijk nog weinig bekend is en waar - ticht slecht onderzoek te hebben ge - aan voetballers zonder het te weten daan naar de veiligheid van sporten zijn blootgesteld, was voor veel men - op kunstgras met rubbergranulaat. sen verontrustend. Het zijn dan ook allemaal elementen waarvan bekend Trending is dat ze een sterk effect hebben op de In de dagen na de uitzending is rub - ervaring van risico’s en die veel emo - bergranulaat trending topic — het is ties kunnen oproepen. duidelijk dat de traditionele media Eind december 2016 stelt het rIVM nog altijd een rol kunnen spelen in de opnieuw: ‘Sporten op rubbergranulaat agendering van risico’s. Naar aanlei - is verantwoord’. De schadelijke stoffen ding van de ontstane onrust vraagt de in rubbergranulaat komen slechts in minister het rIVM op korte termijn zeer kleine hoeveelheden uit de kor - een nieuw onderzoek te doen. rels vrij, waardoor het risico voor de Gedurende het onderzoek onderne - gezondheid ‘praktisch verwaarloos - men media en publiek hun eigen ac - baar’ is. Daarnaast wordt er op basis ties. Zo houdt de NOS in deze periode van de wetenschappelijke literatuur

12 | SKEPTER | Jaargang 31 Beeld uit de animatie die Zembla maakte bij de eerste aflevering van ‘Gevaarlijk spel’. Youtube geen verband verwacht tussen sporten leefomgeving gaat echter door. Mo - op kunstgras met rubbergranulaat en menteel onderzoekt het rIVM de ef - De uitzending leukemie of lymfklierkanker en zitten fecten van rubbergranulaat op kunst - andersom de stoffen waarvan bekend grasvelden voor het milieu, wordt op bleek een zeer is dat zij leukemie of lymfklierkanker Europees niveau gekeken naar nieu - kunnen veroorzaken niet of in zeer we normen voor rubbergranulaat op effectieve cocktail kleine hoeveelheden in de rubberkor - sportvelden en worstelen verschillen - rels. de sportclubs nog steeds met vragen voor een brede De conclusie van het rIVM wordt over het wel of niet spelen op velden maatschappelijke door het merendeel van de media met rubbergranulaat. overgenomen, en in de weken na pu - discussie. blicatie van het rapport keert de rust Marion de Vries doet onderzoek naar langzaam weer terug. Een tweede uit - risicoperceptie en risicocommunica - zending van Zembla , in februari 2017, tie bij crises. Marleen Kraaij-Dirk - over mogelijke andere gezondheidsef - zwager is arts Maatschappij en fecten van rubbergranulaat — ADHD, Gezondheid. Beiden zijn werkzaam autisme en epilepsie — leidt niet tot bij het RIVM. een hernieuwde publieke belangstel - ling. We kunnen alleen speculeren https://zembla.bnnvara.nl/nieuws/gevaar - over de vraag waarom deze tweede lijk-spel. uitzending van Zembla tot minder pu - rIVM: Beoordeling gezondheidsrisico's blieke onrust leidde. door sporten op kunstgrasvelden met rubbergranulaat. Bilthoven: rIVM; Worstelen 2016. Het wetenschappelijke debat over het https://rivm.nl/onderwerpen/r/ gebruik van rubbergranulaat in de rubbergranulaat/actueel.

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 13 Het ware risico

DOOR LIESBETH CLAASSEN EN TOM JANSEN

ISICO is, in ieder geval volgens gelijk kankerverwekkend’ door bur - Een van de de omschrijving op de Neder - gers op een andere manier geïnter - opvallendste Rlandse Wikipedia, ‘de kans dat preteerd. Ook het begrip van wat er een potentieel gevaar resulteert in een nodig is voordat een klein risico een kenmerken van daadwerkelijk incident en de ernst grote ramp kan worden, is vaak be - discussies over van het letsel of de schade die dit tot perkt. Bestaat er een ongevaarlijke gevolg heeft’. Er is kennelijk sprake dosis alcohol of radioactiviteit, of is risico’s is dat er altijd van een gevaar (dus iets dat voor scha - elke hoeveelheid schadelijk? Is er al discussies over zijn. delijke effecten kan zorgen), van een een risico bij een enkele korte bloot - Het lijkt wel alsof kans dat die schadelijke effecten op - stelling, of moet de blootstelling chro - treden, en de ernst daarvan (wat dus nisch zijn? Maakt het uit welk orgaan elke situatie door het risico al dan niet waard is). In we - wordt blootgesteld, en kunnen ver - verschillende tenschappelijke discussies worden, schillende, amper schadelijke bloot - deelnemers op soms ongemerkt, verschillende defi - stellingen tezamen leiden tot extra nities van risico en ook verschillende grote schade? verschillende soorten gegevens gebruikt voor de ri - momenten sicobeoordeling. Het maakt het er, Publieksreacties voor degenen die het publiek wegwijs Toch zijn het niet zozeer dergelijke verschillend wordt moeten maken in kansen en risico’s, kwantitatieve overwegingen en objec - geïnterpreteerd. in afwegingen en verzekeringen, niet tieve berekeningen die de grootste rol eenvoudiger op. spelen bij risico-afwegingen. Naar Maar zelfs als de boodschap aan de deze andere determinanten van ‘risi - ‘productiekant’ eenduidig is, kan het coperceptie’ is sinds de jaren zeventig aan de ‘gebruikerskant’ nog alle kan - veel wetenschappelijk onderzoek ver - ten op gaan. Er zijn nu eenmaal grote richt. sociale en individuele verschillen in De eerste studies waren gericht op de manier waarop mensen risico’s be - het duiden, verklaren en voorspellen oordelen. Deze verschillen worden van publieksreacties op nieuwe risi - voor een deel bepaald door verschillen co’s op grond van de eigenschappen in kennis: de doorsneeburger heeft van deze risico's. We zullen een aantal minder technische en inhoudelijke van de bevindingen bespreken. kennis over de risico’s van bepaalde • Wanneer we een risico leren ken - situaties of technologieën dan een nen en er vaker mee in contact komen wetenschapper die zich hier al vijftien raken we eraan gewend. We zien het jaar in heeft verdiept. Bovendien wor - dan als een minder groot risico, ter - den sommige wetenschappelijke ter - wijl er volgens de technisch-weten - men als ‘kankerverwekkend’ of ‘mo - schappelijke risicobeoordeling niets

14 | SKEPTER | Jaargang 31 bestaat niet

verandert. Ook worden risico’s afkom - oordeeld dan andere, zoals het risico sen hechten bovendien waarde aan stig van natuurlijke bronnen waarmee op griep. Ook zijn we meer bezorgd keuzes. risico’s wordt groter ingeschat we vertrouwd zijn, zoals straling van over een risico voor onze kinderen, als deze niet vrijwillig kunnen worden de zon, kleiner geschat dan risico’s zoals erfelijke aandoeningen, of risi - genomen. Aan de andere kant worden van door de mens gecreëerde bronnen, co’s die in één keer veel slachtoffers risico’s als hoger ingeschat wanneer zoals straling van zendmasten. kunnen veroorzaken dan een risico inspraak ontnomen wordt en het risi - • In de risicoperceptie telt de moge - voor jezelf of een risico dat over een co wordt opgelegd. Dit komt bijvoor - lijkheid van een negatieve uitkomst lange periode veel slachtoffers maakt. beeld tot uiting in de protesten bij het meestal zwaarder dan de kans dat • Doorgaans beoordelen we een ris - plaatsen van een zendmast in een deze zich voordoet. Sommige risico’s, kante situatie waarover we controle wijk. zoals het risico op kanker, zijn angst - hebben als minder ernstig dan wan - • risico’s die we als oneerlijk be - aanjagender en worden als groter be - neer we geen controle ervaren. Men - schouwen, beoordelen we eveneens

De Gunung Agung op Bali in november 2017 — voor de omwonenden een vertrouwd tafereel. Foto: Yosh Ginsu

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 15 als ernstiger en bedreigender dan risi - raadplegen we ons mentale model om co’s die we rechtvaardig vinden. Om - Risico-informatie te bepalen hoe we op deze informatie dat vooral zij de dupe zijn van een reageren. oneerlijke verdeling van lasten en ba - moet helder Het ligt voor de hand dat weten - ten, zullen de risico’s van een aardbe - schappers, beleidsmakers, belangen - ving door gaswinning door Gronin - antwoord geven groepen en burgers verschillende gers waarschijnlijk hoger worden in - op praktische mentale modellen hebben van een geschat dan door niet-Groningers. zelfde risico. Zij hebben niet alleen • Er blijkt een omgekeerde relatie vragen van andere ervaringen en kennis maar tussen positieve gevoelens en risico - ook andere belangen. Het mentale perceptie. Deze relatie is ook gekop - mensen: wat model van niet-deskundigen is meest - peld aan de ervaren voordelen die met al eenvoudiger, onvollediger en inco - een gevaar gepaard gaan. Bij medi - betekent een herenter dan dat van wetenschappers sche technologie denken we vooral — al kunnen mensen die zich ergens aan de voordelen en minder aan de risico voor hen, erg veel zorgen over maken, zich nadelen. We vinden de risico’s dan welke maat- soms hevig in een onderwerp verdie - minder groot dan van technologieën pen en informatie bijeengaren waar die vooral negatieve gevoelens opwek - regelen kunnen deskundigen nog nooit van gehoord ken zoals kernenergie en pesticiden. hebben. • Als er een gebrek aan vertrouwen zij nemen? is in de autoriteit die de informatie Neutrale partij over risico’s geeft of verantwoordelijk Informatie over een risico wordt in is voor de beheersing van de risico’s, het beste geval gegeven door een neu - worden risico’s als groter ervaren. Er trale partij, bijvoorbeeld een allerwe - is dan twijfel over de deskundigheid gen betrouwbaar geacht onderzoeks - of er is een vermoeden van verstren - instituut. Maar dan nog sluit het men - geling van belangen. Zo wordt er in de tale model van de experts die vandaar - discussie over de risico’s van vaccins uit informatie over risico’s geven, niet vaak het argument genoemd dat de altijd aan bij alle mogelijke mentale industrie belang heeft bij vaccinatie modellen van het publiek. Informatie van grote groepen. Informatie over die experts over het risico geven, bijwerkingen afkomstig van diezelfde wordt daarom — het zal vaker in dit industrie wordt dus met enig wan - nummer terugkeren — niet geloofd, trouwen bekeken. Indien de overheid coperceptie van gewone mensen. Pas niet goed begrepen, of om wat voor niet duidelijk en open is over de ver - rond 1990 begon het te dagen dat in - reden dan ook diep gewantrouwd. schillende belangen, worden risico’s formatie beter wordt begrepen als die Als wetenschappelijke experts niet als groter ervaren. aansluit bij de opvattingen en voor - direct kunnen of willen communice - keuren van het publiek. ren met het publiek, laten ze die taak Eenrichtingsverkeer Het beeld dat wij over een concept graag over aan communicatiemede - Al deze factoren konden wel verklaren (bijvoorbeeld ‘asbest’) vormen, bestaat werkers, beleidsmakers, media en be - waarom mensen een gegeven risico uit een ingewikkeld web van kennis langengroepen. Maar ieder tussensta - als groter of kleiner ervaren, maar ze en ideeën, opgebouwd door persoon - tion heeft zijn eigen interpretatie van bieden nog weinig houvast bij het lijke ervaring en informatie: het is ons de informatie, past het in in zijn eigen communiceren van risico’s. Ook met ‘mentale model’ van het concept. Het ‘mentale model’, en weegt de eigen be - deze nieuwe inzichten was risicocom - dient als houvast en filter om nieuwe langen mee in de communicatie. Dan municatie nog voornamelijk eenrich - ervaringen en informatie te begrijpen wordt de boodschap bijgekleurd, of tingsverkeer. Experts bepaalden de in - zodat we die een logische plek kun - gaan andere motieven meespelen. houd van de risicoboodschap zonder nen geven. Wanneer we in aanraking Technisch-wetenschappelijke infor - veel rekening te houden met de risi - komen met informatie over asbest, matie kan dan bijvoorbeeld wat al te

16 | SKEPTER | Jaargang 31 sterk worden benadrukt, of worden beeld via interviews, eerst te achter - van hun risico-inschatting en van an - ingezet ter bevordering van een be - halen wat het publiek denkt. Door het dere, soms voor experts onverwachte, paalde opvatting over het risico. In het mentale model van het publiek te ver - overwegingen. Er is geen objectief of huidige klimaat, waarin burgers ge - gelijken met het mentale model van ‘waar’ risico — goede risicocommuni - makkelijk toegang hebben tot infor - experts worden verschillen en mis - catie neemt dit als uitgangspunt. matie, werkt deze strategie overigens concepties — bij alle partijen — duide - vaak averechts. lijk. Het is dan gemakkelijker om risi - Liesbeth Claassen is senior onder - co-informatie te ontwikkelen die door zoeker bij het Amsterdam Public Perspectief het publiek begrepen en geloofd Health research institute van VUmc Effectieve risicocommunicatie gaat wordt. Daarnaast moet risico-infor - en senior onderzoeker en adviseur dus uit van het mentale model of het matie helder antwoord geven op prak - crisis en risicocommunicatie bij het perspectief van de betrokkenen. Bij tische vragen van mensen: wat bete - RIVM. Tom Jansen is promovendus het ontwikkelen van risico-informatie kent een risico voor hen, welke maat - bij het Amsterdam Public Health re - is het daarom van belang om, bijvoor - regelen kunnen zij nemen afhankelijk search institute en het RIVM.

Een E-One Titan-crashtender bij de brand in Moerdijk. Ministerie van Defensie

IJ de brand in januari 2011 bij ramen en deuren te sluiten. zulke rook last kunnen krijgen van irrita - BChemie-Pack in moerdijk maak - boodschappen zien veel mensen als tie van ogen en luchtwegen. ook ten omwonenden zich zorgen over tegenstrijdig en niet erg geloofwaar - wordt uitgelegd dat de kans dat je de kankerverwekkende stoffen in de dig. een ernstige ziekte zoals kanker rook. In de communicatie met om - uit ons onderzoek blijkt dat een heel erg klein is vergelijkbaar met wonenden werd er bij dergelijke meer op het publiek afgestemde het inademen van de rook van enke - branden tot voor kort gezegd dat ‘er boodschap en het expliciet noemen le sigaretten. geen gevaar is voor de volksgezond - van het risico op kanker als geloof - heid’. ook werd er niets gezegd over waardiger en vertrouwenwekkender greven Fe, Claassen L, Woudenberg F, kankerverwekkende stoffen in de wordt beoordeeld. In een dergelijke Duijm F, Timmermans D. Where rook, omdat experts dit een ver - boodschap krijgen omwonenden het there’s smoke, there’s fire: focal waarloosbaar risico vinden. omwo - advies uit de rook te blijven omdat points for risk communication. In - nenden kregen echter tegelijkertijd rook altijd schadelijke stoffen bevat ternational journal of environmental het advies uit de rook te blijven en en mensen door het inhaleren van de health research 2018; online 18 april.

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 17 Alles onder controle

Het gevoel de controle te verliezen is voor de meeste mensen ondraaglijk. Ze willen ervan af, op welke manier dan ook.

DOOR FRENK VAN HARREVELD EN BASTIAAN RUTJENS

N maart van dit jaar stak de 49-jari - Het aantal zelfrijdende auto’s op de ga’s eens via internet een paar hon - ge Elaine Herzberg in de Ameri - weg zal, in ieder geval volgens fabri - derd mensen het volgende dilemma Ikaanse staat Arizona de straat over kanten van zelfrijdende auto’s, de ko - voor: een zelfrijdende auto ziet onver - en werd daarbij geschept door een mende jaren sterk toenemen, ook al is wachts tien voetgangers oversteken. taxi. Het ongeval haalde wereldwijd niet iedereen daar even gerust op. Het Hij kan de voetgangers ontwijken, de kranten. Niet omdat Herzberg het idee dat een auto beslissingen neemt maar rijdt dan onvermijdelijk iemand ongeval niet overleefde — in de Ver - zonder enige menselijke betrokken - op de stoep dood. Welke software enigde Staten vallen elke dag zo’n heid, spreekt niet iedereen direct aan, moet in de auto geprogrammeerd honderd verkeersdoden — maar om - en het noopt tot allerlei, oude en worden? Drie kwart van de onder - dat het een ongeluk met een zoge - nieuwe, ethische afwegingen. Zo leg - vraagden kiest voor het ‘utilitaristi - naamde zelfrijdende auto betrof. den Jean-François Bonnefon en colle - sche’ principe: beter één dode dan

De software in de zelfrijdende auto moet steeds een keus maken. Wat te doen als hij (A) tien overstekende voetgangers kan ontwijken maar een voorbijganger op de stoep moet doodrijden; (B) een voetganger kan ontwijken maar zijn inzittende moet laten omkomen; (C) tien over - stekende voetgangers kan ontwij - ken en daardoor zijn inzittende moet laten omkomen? Science

18 | SKEPTER | Jaargang 31 tien. Maar wat als het autonome voer - tuig slechts één voetganger hoeft te ontwijken, en de inzittende omkomt? En tien voetgangers? Moet de auto ten koste van alles zijn passagier bescher - men? En om het nog wat lastiger te ma - ken: welke software zou u in uw eigen auto laten installeren? En welke soft - ware moet er in auto’s van anderen komen? ‘Mensen prijzen utilitaristi - sche, zelfopofferende autonome voer - tuigen en zien ze graag op de weg, maar ze zouden er geen voor zichzelf aanschaffen,’ vatten de onderzoekers hun bevindingen samen. Een van de redenen voor de afkeer van zelfrijdende auto’s is de ervaren onbeheersbaarheid: risico’s waarop Protest tegen CO₂-opslag bij Sebaldeburen (Groningen), 2010. Wikimedia we geen greep hebben, vinden we problematischer dan risico’s waarop gepaard gaat met een toename in ver - kertijd is er wel sprake van geloof in we wel greep hebben — ook al is die trouwen in deskundigen en over - allerlei complottheorieën, wat juist ervaren controle slechts schijn. Dit heidsinstanties. Het tegendeel blijkt weer gekenmerkt wordt door het wan - leidt er bijvoorbeeld toe dat de meeste echter het geval. In het in 2012 ver - trouwen van autoriteiten. In de con - mensen zich veiliger voelen als ze in schenen rapport van de Wetenschap - text van risico’s zouden complottheo - een auto achter het stuur zitten dan pelijk raad voor het regeringsbeleid rieën bijvoorbeeld een directe bedrei - wanneer ze passagier zijn, terwijl het Vertrouwen in burgers valt bijvoor - ging kunnen vormen van de bereid - statistisch toch onwaarschijnlijk is dat beeld te lezen: heid van ouders hun kinderen te laten ze altijd beter rijden dan degene die vaccineren. het stuur in handen heeft. We constateren dat grote groepen burgers het vertrouwen in de over - Paradox Terrorisme heid en in hun eigen vermogen Er lijkt hier dus sprake van een para - Gebrek aan controle, of onze percep - daar invloed op uit te kunnen oe - dox. Enerzijds is er meer onzekerheid tie daarvan, speelt niet alleen bij zelf - fenen — dreigen te — verliezen. over allerlei risico’s en daarmee meer rijdende auto’s een rol, maar ook bij behoefte aan vertrouwen in autoritei - uiteenlopende maatschappelijke risi - Daarbij concludeert het rapport een ten om deze risico’s te beheersen. Te - co’s rond bijvoorbeeld terrorisme, kli - matig tot slecht vertrouwen in over - gelijkertijd is er juist minder vertrou - maatverandering, gezondheid en heid en politiek bij ongeveer de helft wen in overheid en andere autoritei - nieuwe technologieën. Daar komt bij van de bevolking. Ook het vertrouwen ten dat zij deze risico’s ook werkelijk dat veel van dergelijke risico’s com - in andere ‘klassieke’ autoriteiten zoals beheersen. plex en moeilijk te doorgronden zijn, de wetenschap lijkt te eroderen, of in Om deze paradox te begrijpen is het wat nog een extra ‘laag’ van onzeker - ieder geval gepolariseerd te raken. belangrijk te weten wat vertrouwen in heid toevoegt. Dit verschijnsel is in heel West-Eu - organisaties precies is. Eén manier waarop mensen kunnen ropa zichtbaar, zoals wordt geïllus - In een veelgeciteerd artikel uit 1995 omgaan met dergelijke onzekerheid is treerd door de afname van publieke onderscheidden roger Mayer, James door vertrouwen te stellen in experts acceptatie van kernenergie in Duits - Davis en David Schoorman drie com - en autoriteiten. In dat licht zou men land, ondergrondse CO₂-opslag in Ne - ponenten: vermogen, welgezindheid verwachten dat de huidige onzeker - derland en genetisch gemodificeerde en integriteit. Kunnen ze ons bescher - heid over maatschappelijke risico’s organismen in heel Europa. Tegelij - men, willen ze ons beschermen, en

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 19 hebben ze het beste met ons voor? kunnen zijn voor de waargenomen Mensen die In de risicocommunicatie lijkt de competentie, maar kan ook de waar - nadruk de laatste jaren steeds meer te genomen integriteit schaden als het opzettelijk liggen op de laatste component van publiek zich niet serieus genomen vertrouwen: integriteit. De boodschap voelt. onzeker worden lijkt te moeten zijn: ‘Het is ingewik - keld, maar wij zijn hier eerlijk over Palliatieve compensatie gemaakt, omdat we u serieus nemen.’ Dit soort Een uitweg zou de sociale psychologie krijgen de ‘transparante risicocommunicatie’ kunnen bieden, en dan met name de zien we bijvoorbeeld terug in de ge - theorie over onzekerheid. Er bestaan neiging patronen neeskunde, waar de arts niet meer au - verschillende vormen en gradaties tonoom beslissingen neemt maar de van onzekerheid — van gebrek aan te zien in patiënt er in toenemende mate bij be - controle en ambivalentie tot angst trekt. Deze nadruk op integriteit en voor de dood — maar ze hebben met afbeeldingen, transparantie is onder meer een reac - elkaar gemeen dat ze onprettig zijn tie op voor de overheid mislukte ge - omdat onze verwachtingen geschon - ook als die vallen van risicocommunicatie, zoals den worden. Dat leidt, in de woorden patronen er niet bij de in 2009 voorgenomen onder - van de Britse onderzoeker Travis grondse CO₂-opslag in Barendrecht. Proulx, tot ‘palliatieve compensatie’, zijn. Hierbij werd bezorgde bewoners voor - tot het zoeken van extra zekerheid el - al verteld zich niet druk te maken. De ders. Zo zijn we, als we het gevoel bewoners voelden zich door deze be - hebben de controle kwijt te raken, nadering niet serieus genomen, waar - meer gemotiveerd om te vertrouwen door het verzet toenam en het hele in iets of iemand die de situatie wel de project uiteindelijk in het water viel. baas is, zoals een machtige interve - niërende god, een sterke, capabele Klem overheid — of een van zelfvertrouwen Het probleem is natuurlijk, dat de drie blakende kwakzalver. componenten van vertrouwen ook Dat betekent dat we niet alleen meer met elkaar kunnen botsen. Als een ex - gaan vertrouwen in anderen die wél pert onzekerheid erkent over een risi - lijken te weten hoe het zit, maar dat co (bijvoorbeeld als een arts aangeeft we die zekerheid ook zoeken in aller - dat er niet precies te zeggen valt hoe lei andere waarnemingen van orde en groot de kans op complicaties is) kan structuur. In een aardige reeks experi - dit ertoe leiden dat de expert wel als menten lieten Jennifer Whitson en integer wordt gezien, maar tegelijker - Adam Galinsky in 2008 zien dat men - tijd ook als minder competent. Daar - sen die opzettelijk onzeker worden mee lijken experts bij het communi - gemaakt, de neiging krijgen patronen ceren over risico’s dus klem te zitten. te zien in afbeeldingen, ook als die Enerzijds moeten ze om als integer te patronen er niet zijn. ‘Het waarnemen worden waargenomen open commu - van een patroon, zelfs een niet be - niceren over onzekerheden, maar staand patroon, kan genoeg zijn om daarmee beschadigen ze de mate het gevoelde ongemak weg te nemen.’ waarin ze gezien worden en als capa - Interessant is, dat mensen die onze - bele experts die adequaat in staat zijn ker worden gemaakt ook meer gaan het risico te beheersen. Omgekeerd geloven in complotten. Het idee hier - zou het stelliger communiceren, zon - achter is dat complotten verschillende, der veel aandacht te besteden aan in feite ongerelateerde gebeurtenissen eventuele onzekerheden, wel goed tot één gebeurtenis samensmeden. Als

20 | SKEPTER | Jaargang 31 David Bailly: Vanitas-stilleven met zelfportret van de schilder (1651). Het schilderij toont alle klassieke voorwerpen die met sterfelijkheid en vergankelijkheid in verband worden gebracht. Museum De Lakenhal, Leiden je je afvraagt waarom allerlei uiteen - wat op dat moment het best voorziet er dus bij het ervaren van een gebrek lopende zaken gebeuren en je conclu - in de psychologische behoefte. aan controle behoefte aan een compe - deert dat de Wereldregering erachter tente expert, terwijl er bij het ervaren zit, dan wordt je wereldbeeld er mis - Sterfelijkheid van een existentiële dreiging behoefte schien niet vrolijker op, maar het is in Een andere vorm van onzekerheid, is aan een integere expert. ieder geval overzichtelijk. We zien dat waarnaar wijzelf onderzoek hebben Meer onderzoek naar de wijze waar - ook terug bij tegenstanders van vacci - gedaan, betreft gedachten over de ei - op verschillende soorten risico-onze - natie die uit de toename van het aan - gen sterfelijkheid, doodsgedachten. kerheid van invloed zijn op vertrou - tal vaccinaties en de toename van het Wij vonden dat dergelijke doodsge - wen is zeker nodig, maar het lijkt er aantal autismediagnoses concluderen dachten niet zozeer leiden tot de be - anderzijds op dat experts en autoritei - dat die vaccinaties leiden tot autisme: hoefte de wereld als een ordelijke plek ten baat zouden kunnen hebben van ze zien twee onafhankelijke gebeurte - te zien, maar vooral tot een behoefte wat meer inzicht in de psychologische nissen als één gebeurtenis. aan moraliteit en eerlijkheid. Met processen die een rol spelen bij het Als we controlegebrek ervaren, name dat laatste is belangrijk, omdat beoordelen van risico’s. neemt de behoefte aan het zien van de het doet vermoeden dat als mensen wereld als een ordelijke plek toe; die bij een risico vooral denken aan even - Genuanceerd orde kan worden gevonden in het ver - tuele dodelijke gevolgen voor henzelf, Er valt, al met al, bij de effectieve trouwen in een sterke overheid die de ze wél meer ontvankelijk zijn voor een communicatie door experts nog wel boel in de hand houdt, maar ook in open en eerlijke boodschap. Ze willen een wereld te winnen. Hiervoor is het geloof in complotten. Controlege - in dat geval graag informatie van een reeds genoemd dat experts die zich brek kan dus leiden tot vertrouwen of expert horen die past bij hun eigen voorzichtig uiten, als minder compe - juist tot wantrouwen, afhankelijk van ideeën over wat moreel juist is. Dan is tent worden gezien. Die voorzichtig -

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 21 het biedt ook de mogelijkheid om ef - fectiever over risico’s te communice - ren. Met andere woorden, iemand die een zelfrijdende auto vooral oncon - troleerbaar vindt, zal met name vat - baar zijn voor informatie die de com - petentie van de fabrikant benadrukt. Iemand die daarentegen letterlijk doodsbang is voor de zelfrijdende auto laat zich waarschijnlijk eerder over - tuigen door een integere fabrikant die transparante communicatie over de veiligheidsaspecten biedt.

Door Frankema en Flory Gout zetten op 17 november 2016 bij Pauw hun theorieën Frenk van Harreveld en Bastiaan over vaccinatie tegen kinderziekten uiteen. De volgende dag kwam Jeroen Pauw, Rutjens zijn universitair hoofddocent na een storm van kritiek, erop terug. ‘Soms gaat er wel eens echt mis,’ zei hij (zo). respectievelijk universitair docent bij het Uncertainty Lab van de Afdeling heid zien we echter wel heel vaak te - stroom van informatie open tegemoet Sociale Psychologie van de Universi - rug in de manier waarop experts zich treden, leidt dat onherroepelijk tot teit van Amsterdam. profileren in de media. ambivalentie, omdat we bij meer in - Bij het televisieprogramma Pauw za - formatie normaal gesproken ook Bonnefon JF, Shariff A, rahwan I. The ten in 2016 enkele tegenstanders van meer tegenstrijdige informatie zullen social dilemma of autonomous vehi - vaccinaties tegenover een kinderarts. ontvangen. Bovendien krijgen men - cles . Science 2016;352:1573, PMID De stelligheid waarmee de antivaxers sen ook als gevolg van ambivalentie 27339987. hun punten naar voren brachten, was de behoefte de wereld als een ordelij - Jolley D, Douglas, KM. The effects of aanzienlijk groter dan die van de arts, ke plek te zien. Dit leidt er bijvoor - anti-vaccine conspiracy theories on die veel voorzichtiger was en in de beeld toe dat mensen zich als gevolg vaccination intentions. PLoS ONE ogen van veel mensen minder goed van ambivalentie vaak richten op één 2014;9:e89177, PMID 24586574. uit de verf kwam. In het publieke de - enkele kant van het verhaal om zo de Mayer rC, Davis JH, Schoorman FD. An bat rondom risico’s zijn de experts ambivalentie te verminderen. Deze integrative model of organizational veelal voorzichtig en genuanceerd eenzijdigheid wordt voor veel mensen trust. The Academy of Management Re - omdat ze de feiten geen geweld willen geboden door de inmiddels fameuze view 1995;20:709. aandoen en de werkelijkheid nu een - ‘informatiebubbel’. Voor de risicocom - Proulx T, Inzlicht M, Harmon-Jones E. maal complex is. Hun tegenstanders municatie betekent het, dat mensen Understanding all inconsistency com - in het debat zijn vaak minder gebon - die zich ongenuanceerd uiten over pensation as a palliative response to den aan regels en hebben hun eigen complexe maatschappelijke risico’s violated expectations. Trends in Cogni - werkelijkheid. Het succes van de laat - een doelgroep aanspreken die op zoek tive Sciences 2012;16:285, PMID ste groep is onder meer gelegen in het is naar een heldere boodschap, terwijl 22516239. feit dat het publiek duidelijkheid wil de tekortkomingen van die boodschap rutjens BT, van der Pligt J, van Harre - en geen boodschap die benadrukt dat minder snel gehoord worden. veld F. Things will get better: the anxi - het ingewikkeld is. ety-buffering qualities of progressive Hiermee raakt het gebrek aan ver - Overtuigen hope. Personality and Social Psycholo - trouwen in autoriteiten ook aan maat - Onzekerheid in relatie tot risico’s is gy Bulletin 2009;35:535, PMID schappelijke ontwikkelingen rondom onvermijdelijk, maar die onzekerheid 19234297. ‘alternative facts ’ en ‘post-truth ’. We is er in vele soorten en smaken. In - Whitson JA, Galinksy AD. Lacking con - worden voortdurend blootgesteld aan zicht in de aard van de onzekerheid is trol increases illusory pattern percepti - groeiende hoeveelheden informatie niet alleen belangrijk om te begrijpen on. Science 2008;322:115, PMID uit allerlei bronnen. Als we deze waar mensen precies bang voor zijn, 18832647.

22 | SKEPTER | Jaargang 31 Hoe onze zoekopdracht onze mening sterkt

ISFENOL A, BPA, is een ‘week - ze van de zoektermen al voor een deel Het lijkt zo simpel en maker’ die in de kunststoffen - bepaalt welke sites komen bovendrij - objectief: wie meer Bindustrie op grote schaal wordt ven, en naar welke informatiebron - toegepast om plastic buigzamer te nen iemand dus wordt geleid. over een onderwerp maken. Maar, zoals u zich waarschijn - Een zoekopdracht met de termen ‘ri - wil weten, tikt een lijk wel zult herinneren, er was ook sico’s BPA’ bijvoorbeeld levert als eer - paar zoektermen in iets met de giftigheid van de stof. ste vijf resultaten: De kans is groot dat u, als u nu meer • ‘BPA (Bisfenol A)’: voedingscentrum. op Google. Zo doet wilt weten, Google gaat raadplegen. nl ; iedereen het. Maar Tenminste, dat vonden wij in ons on - • ‘rIVM maakt overzicht mogelijke derzoek naar de percepties en infor - risico’s bisphenol A’: rivm.nl ; de zoektermen, en matiebehoefte van mensen over • ‘Bisfenol A (BPA)’ — rIVM: rivm.nl; de combinaties van kwesties waarover wetenschappelijke • ‘BPA-vrij: wat is dat? Info en tips!’: zoektermen, bepalen onzekerheid bestaat. Wij vroegen promovendum.nl ; mensen hoe ze te werk zouden gaan • ‘BPA, andere slechte oestrogenen deels al de resultaten als zij meer wilden weten over BPA en en kanker — Jesse van der Velde’: die Google ophoest. vervolgens welke zoektermen zij zou - jessevandervelde.com . den gebruiken. U kunt ze zelf beden - Zoeken met de termen ‘gevaren BPA’ ken, maar ‘risico’s BPA’, ‘gezondheid levert op de eerste pagina: BPA’ en ‘gevaren BPA’ werden gere - • ‘BPA (Bisfenol A)’: voedingscentrum. geld genoemd. nl ; DOOR TOM JANSEN Vervolgens gaven wij al deze combi - • ‘BPA/Bisfenol A is een gevaar voor naties zelf op aan Google — steeds in - de gezondheid’: mens-en-gezondheid. cognito, met een blanco zoekgeschie - infonu.nl ; denis. Hieruit blijkt dat enkel de keu - • BPA, andere slechte oestrogenen

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 23 Op het bedrijfsterrein van Google. Wikimedia en kanker — Jesse van der Velde’: Het rijksinstituut voor Volksgezond - Gevaren jessevandervelde.com ; heid en Milieu meldt: Wie naar ‘gevaren BPA’ zoekt, krijgt • ‘Dag 15: Wat is BPA, waar zit het in Het RIVM heeft een overzicht ge - andere resultaten. De sleutelzinnen en is het schadelijk?’: krnwtr.nl ; maakt van de mogelijke risico’s hebben we weer vet gezet. • ‘rIVM geeft toe: BPA gevaarlijk van bisphenol A (BPA) voor mens ‘KrNWTr maakt kraanwater drin - voor zwangere vrouwen en kinderen’: en milieu. BPA zit in veel verschil - ken aantrekkelijker met unieke water - duurzaamnieuws.nl . lende producten en heeft effect op koelers, mooie flessen & een goed het hormoonsysteem. Op basis van verhaal’, aldus de website. Over BPA is Risico’s wetenschappelijke studies is niet het verhaal: Wie doorklikt naar de pagina’s van het duidelijk of BPA bij de huidige Hoewel niet iedereen het eens is Voedingscentrum, krijgt te lezen: blootstellingsniveaus schadelijk is over de risico’s en gevaren van BPA, Als je te veel BPA binnenkrijgt, is voor mens en milieu. lijkt het verstandiger om ze te ver - het schadelijk voor de vruchtbaar - mijden. Voor één keer wil ik de heid en kan het effect op het hor - Promovendum biedt ‘verzekeringen Fransen best volgen: beter safe dan moonsysteem hebben. Er zijn voor hoger opgeleiden’. De firma zegt sorry. Ik drink liever geen water strenge Europese regels voor het zich op het rIVM te beroepen: meer uit een water cooler op kan - gebruik van bisfenol A in verpak - Geen paniek. De doorsnee hoe - toor of uit een plastic waterflesje kingen voor voedsel. BPA is verbo - veelheid Bisfenol A in producten dat in de zon heeft gelegen. Geluk - den in babyflesjes en verpakkin - is volgens onderzoek niet direct kig heb ik zowel thuis als op kan - gen met voedsel bestemd voor schadelijk. Er is wel genoeg reden toor gratis toegang tot een water - peuters tot 3 jaar. Uit onderzoek om op te letten. Vooral voor zwan - kraan en een glas. blijkt dat het gezondheidsrisico gere vrouwen, baby’s en jonge kin - van bisfenol A via voedsel ver - deren kan de stof schadelijk zijn Info.nu is een tak van het Zweedse be - waarloosbaar is. (bron: RIVM). drijf Interate. ‘De kracht van InfoNu,’

24 | SKEPTER | Jaargang 31 vindt de firma zelf, ‘is niet alleen het stemden, de nieuws-feed van mensen gevarieerde aanbod, maar vooral dat wordt gevuld met berichten en infor - iedereen artikelen mag schrijven en matie die aansluiten bij de eigen ge - publiceren. Ook jij kunt infoteur wor - dachten en ideeën, en voor andere ge - den!’ Over bisfenol A schrijft infoteur dachten en perspectieven is geen ‘Yoan’: plaats. Psychologische mechanismen Ja, want na deze informatie wil je zoals confirmation bias (de neiging om natuurlijk weten ‘wat kun je er dan vooral informatie op te nemen die tegen doen om vergiftiging van past in ons eigen wereldbeeld) en cog - BPA te voorkomen?’ Het is geen We hoeven op Google uiteraard niet nitieve dissonantie (het onprettige ge - ingrediënt dus het staat ook niet op tekst te zoeken, we kunnen ook voel dat ontstaat bij confrontatie met op de verpakking zodat je het zou op plaatjes zoeken. Dan valt, na de informatie die niet strookt met onze kunnen herkennen. Het zit juist ‘in’ gebruikelijke structuurformules, al bestaande ideeën) worden dan vaak de verpakking en het lekt door snel dit fraaie logo op, op de website aangedragen als drijvende krachten naar het voedsel of drinken dat er www.isitbadforyou.com/questions/is achter deze bubbel. in zit. Én wat het dan nog erger -bpa-bad-for-you met een helder Wat we uit onze zoektocht leren is maakt is als je het verwarmt. Of, ‘kort antwoord’: dat de keuze van zoektermen een be - als het bijvoorbeeld in de auto ligt Yes, Bisphenol A (BPA) is bad for langrijke factor kan zijn in de be - en verwarmd wordt door de zon. you. BPA is a vital part of world krachtiging van denkbeelden over ge - Zoals een flesje frisdrank. Of, een commerce, as it has served a zondheidsrisico’s. Denken in termen babyflesje dat in de magnetron multitude of manufacturing ap - van ‘gevaar’ of ‘risico’ sorteert de in - wordt verwarmd. plications since 1957. BPA has un - formatie die we te zien krijgen als het dergone relentless scrutiny for ware voor, waardoor we andere infor - Jesse van der Velde ten slotte ‘bege - the last twenty years concerning matie niet vinden — en als gevolg leidt succesvolle mensen naar deel 2 use for commercial food produc - hiervan niet tot ons nemen. Het zijn van hun leven: optimale gezondheid tion. in deze zin dus niet onze confirmation en spirituele verbinding’. Hij heeft bias en cognitieve dissonantie die be- blijkens de voorpagina van zijn websi - mogelijk anders, om een maxima - invloeden welke informatie we tot ons te drie belangrijke motto’s: ‘we luiste - le gezondheid te krijgen en/of be - nemen, maar de manier waarop we a ren niet naar het Voedingscentrum’, houden. priori over een onderwerp denken. ‘we geloven niet in ziekte en veroude - Hoewel de problemen die dit ople - ring’ en ‘we kiezen voor volle gezond - Mensen die zoeken op ‘risico’s BPA’ vert duidelijk zijn, biedt deze bevin - heid’. lopen het risico een andere boodschap ding wellicht een handvat om door de Nogmaals, dit artikel is zeker niet over bisfenol A voorgeschoteld te krij - informatiebubbel van groepen men - bedoeld om je de stuipen op het lijf gen dan mensen die zoeken op ‘geva - sen heen te prikken. Websites kunnen te jagen. Ons advies is om BPA zo - ren BPA’. Althans, zo lijkt het op basis aansluiten bij de associaties en het veel mogelijk vermijden door gla - van onze pilotstudie — er is uitgebrei - taalgebruik van doelgroepen — ‘ge - zen flessen, bakjes en bekers in der onderzoek nodig om goed uit te vaar’, ‘vergif’ — om ervoor te zorgen plaats van plastic. En voeding zoeken of dit ook in andere gevallen dat zij in de zoek resultaten van deze nooit op te warmen in plastic bak - een rol speelt en in hoeverre bestaan - mensen terugkomen. Met hetzelfde jes. Daarnaast adviseren wij ge - de percepties en daarbij behorende doel kan een website op de achter - zonde voeding met zoveel mogelijk terminologie beïnvloedt wat we te grond ook geïndexeerd worden op ba - verse producten, waardoor je eigen zien krijgen in zoekmachines. sis van de juiste terminologie. weerbaarheid vergroot en je min - En voor de gebruiker van een zoek - der producten uit blik of plastic Informatiebubbel machine zou het advies kunnen zijn: consumeert. Over de BPA die je tot Er wordt nogal eens beweerd dat bedenk dat uw percepties invloed nu toe hebt binnengekregen hoef mensen in hun eigen digitale ‘infor - hebben op uw zoektermen, en dat uw je niet wakker te liggen, doe het matiebubbel’ leven: op sociale media zoektermen invloed hebben op uw gewoon in de toekomst zo veel omringen mensen zich met gelijkge - zoekresultaten.

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 25 Hangijzer Vaccinatie tegen HPV

Zorgen over de kingen bleken te hebben. De ‘india - DOOR DANIËLLE TIMMERMANS nenverhalen’, die zich via internet ver - veiligheid van de spreidden, hadden een sterk emotio - 'meidenprik' leidden OOrJAAr 2009 ontstond nele lading en hadden meer invloed bij de introductie commotie in de media en on - dan de feitelijke informatie uit de Vrust onder ouders naar aanlei - voorlichtingsfolders. Het rijksinsti - ervan tot grote ding van de campagne voor HPV-vac - tuut voor Volksgezondheid en Milieu commotie. Experts cinatie. De Gezondheidsraad had een erkende later dat het de snelle ver - jaar eerder een rapport uitgebracht spreiding van de verhalen via internet waren verbaasd en met het advies vaccinatie tegen HPV, had onderschat. Maar waar kwamen ontsteld door de het virus dat baarmoederhalskanker deze negatieve verhalen vandaan? heftige reacties, en kan veroorzaken, in het rijksvaccina - Waren ze te voorzien en misschien tieprogramma op te nemen. De rege - zelfs te voorkomen geweest? zagen in dat hun ring had besloten dat advies op te vol - ideeën over gen: voortaan zouden meisjes op hun Gevoelig twaalfde worden ingeënt tegen HPV. Veiligheid van vaccins is altijd al een risicocommunicatie Voor meisjes van dertien tot en met gevoelig onderwerp. Het rijksvaccina - op de schop zestien jaar werd een inhaalprogram - tieprogramma is vanuit het oogpunt moesten. ma opgezet. Omdat nog veel kennis van de volksgezondheid een groot rond de vaccinatie ontbrak en het nog succes. De spectaculaire daling in lange tijd zou duren voordat er aan sterfte aan infectieziekten bij kinde - die onduidelijkheid een eind komt, ren onder de vijf jaar in de vorige adviseerde de raad daarnaast een pro - eeuw is er voor een groot deel aan te gramma te starten voor de monitoring danken. Kindersterfte door infectie - van de effectiviteit van de vaccinatie, ziekten is in de Westerse wereld am - duur van de bescherming, eventuele per nog onderdeel van het publieke bijwerkingen, maar ook acceptatie bewustzijn — waardoor de perceptie door het publiek en relevante ge - van de risico’s van vaccins evenredig dragsfactoren. groter lijkt te zijn geworden. Bij de HPV-vaccinatie speelde ook Verzet mee dat het om onzekere risico’s ging. De invoering van het HPV-vaccin was De effectiviteit en de veiligheid van immers, niet alleen in Nederland, op het vaccin op langere termijn waren groot maatschappelijk verzet gestuit, nog niet duidelijk en het beschermt tot verbazing en ontsteltenis van de niet tegen alle virussen die baarmoe - betrokken experts. Verontruste ouders derhalskanker veroorzaken. Voor de beschouwden het vaccin vooral als experts van de Gezondheidsraad was een ‘gif’ dat in gezonde tienermeisjes dit geen reden om vaccineren af te ra - wordt ingespoten met kans op on - den, omdat de berekende voordelen vruchtbaarheid, verlamming, anafy - volgens hen opwogen tegen de onze - lactische shock en zelfs overlijden. In kerheden en de nadelen. de media en met name de sociale me - De onzekerheid bij het publiek werd dia werden de affaires rond Softenon versterkt door meningsverschillen en DES gretig aangehaald — medicij - tussen experts, uitgevochten in de tijd nen die na toelating ernstige bijwer - die verstreek tussen het positieve ad -

26 | SKEPTER | Jaargang 31 Spotprent van James Gillray over de onrust rond inoculatie tegen koepokken (1802). Wellcome vies van de Gezondheidsraad en de De veiligheid van het HPV-vaccin rondes was dan ook beduidend lager definitieve invoering van het pro - werd door een deel van het publiek dan de Gezondheidsraad had ver - gramma in september 2009. In het heel anders beleefd dan door de ex - wacht: 45 procent in plaats van 85 Nederlands Tijdschrift voor Genees - perts. Terwijl experts het in de krant procent. Na de invoering werd het in - kund e uitte een vijftal epidemiologen en in nieuwsrubrieken op televisie formatiemateriaal aangepast en nam ‘grote bezwaren’ tegen de overhaaste over statistiek en het belang voor de de opkomst toe — in 2015 was die 63 invoering van het programma — be - volksgezondheid hadden, praatten procent — maar de laatste twee jaren zwaren die vervolgens breed in de meisjes en moeders in discussiefo - laten weer een daling zien van 6 à 7 kranten werden uitgemeten en koren rums op internet over de risico’s en procentpunt per jaar. op de molen van vocale tegenstanders gevaren, over wantrouwen en de Twijfels over de veiligheid van het waren. De argwaan van het publiek angst voor het onbekende. Ook wie de vaccin zijn er onder experts amper werd nog vergroot door onthullingen ‘indianenverhalen’ niet geloofde, zag meer, onder burgers echter wel. in de media rond het lobbywerk dat de wel dat de veiligheid en het nut van twee fabrikanten van het vaccin had - het vaccin nog geen uitgemaakte zaak Gezondheidsraad: Vaccinatie tegen baar - den verricht voor invoering van hun was. Vanuit het perspectief van de ou - moederhalskanker. Den Haag: Gezond - vaccin. ders is het dan logisch om hun doch - heidsraad, 2008. ters niet te laten vaccineren voor een De Kok IM, Habbema JD, Mourits MJ, Vertrouwenscrisis ziekte die niet veel voorkomt. Vertrou - Coebergh JW, van Leeuwen FE. Onvol - Het publiek geloofde niet meer dat het wen dat de overheid, het rIVM en de doende gronden voor opname van vac - belang van de volksgezondheid voor - wetenschap de voor de burgers beste cinatie tegen Humaan papillomavirus opstond. Er ontstond een vertrou - afweging maakten, was er onvoldoen - in het rijksvaccinatieprogramma. Ne - wenscrisis tussen de burger enerzijds de. derlands Tijdschrift voor Geneeskun - en wetenschap en overheid anderzijds. De opkomst bij de eerste vaccinatie - de ;2008;152:2001, PMID 18825885.

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 27 Het risico van het genetisch risico

Onderzoekers en ANUIT de genetica wordt ons ondernemers Maar wat je nu ziet in de genetica is regelmatig het beeld geschetst beloven gouden dat ze voor veel voorkomende aandoe - Vdat we op basis van DNA ningen als diabetes en astma het ene steeds preciezer kunnen voorspellen bergen: dankzij ons na het andere gen ontdekken. En ei - welke ziektes voor ons jaren later op ‘genetisch profiel’ genlijk niet eens ontdekken, maar een de loer liggen, zodat we daar nu al iets statistische relatie vinden tussen dat aan kunnen doen, en dat we medicij - zullen ze ziekten gen en de ziekte. Van sommige genen nen kunnen ontwikkelen die precies kunnen voorspellen, hebben we wel een idee in welk biolo - op de persoon zijn afgestemd. In voorkomen en wie gisch proces ze een rol spelen en nieuwsberichten en opiniestukken snappen we wel waarom zo’n statis - over ontwikkelingen op dit gebied weet ook genezen. tisch verband opduikt, maar voor een komt het schaarse kritische geluid op - Alle onderzoekers? heel groot deel van die genetische hits vallend vaak van Cecile Janssens, hebben we geen flauw idee wat ze be - hoogleraar translational epidemiology tekenen. aan de rollins School of Public Health DOOR PEPIJN VAN ERP van de Emory University in Atlanta. Die zijn dus gevonden louter en al - leen op grond van zo’n statistisch Laten we meteen wat dieper ingaan verband. Hoe gaat dat dan in zijn op die genetische risico’s, wat ver - werk? staan we daar nu eigenlijk precies In z’n simpelste vorm heb je aan de onder? ene kant een groep patiënten met een Dat is een hele goede vraag. We moe - bepaalde ziekte, en aan de andere ten wel direct onderscheid maken tus - kant een groep mensen zonder die sen common diseases zoals hart- en ziekte, de controles. Dan ga je in hun vaatziekten, en zeldzame ziekten genoom, dus in hun erfelijk materiaal, waarvan de oorzaak duidelijk in het kijken of dat op een bepaalde plek an - DNA is gelegen, zoals de ziekte van ders is dan bij de controles, en als dat Huntington: die ziekte kun je alleen opmerkelijk vaak voorkomt, spreken krijgen als je een mutatie hebt — heb we van een associatie, een link . Vijf - je die mutatie niet, dan krijg je de tien jaar geleden moest dat echt loca - ziekte ook niet. tie voor locatie, maar tegenwoordig

28 | SKEPTER | Jaargang 31 Het is goed te bedenken dat je dan eigenlijk nog steeds niks weet: je hebt alleen maar een statistisch verband, geen oorzaak.

Janssens: ‘Met elk nieuw gen dat onderzoekers ontdekken, verandert je genetisch risico. Dat ligt dus helemaal niet vast.’ Foto: Adrienne Janssens-Metsaars kunnen we met genoombrede associa - je hopen dat de gevonden associaties tiestudies naar miljoenen plekken te - ook nog met elkaar verband houden. gelijk kijken. Het nadeel daarvan is Maar je weet nog steeds niet welke natuurlijk dat je ook veel toevallige DNA-variant het risico op de ziekte verschillen vindt, die weinig of niets verhoogt, als je al van oorzakelijke met de ziekte te maken hebben. Van - verbanden kan spreken bij dit soort daar dat je eigenlijk meteen al moet ziekten. Je hebt dan eerder een regio kijken of het verband dat je hebt ge - van het DNA waarvan je kunt stellen vonden repliceerbaar is in andere stu - dat daar ergens een variant ligt die dies — als dat zo is, dan heb je een hit . blijkbaar geassocieerd is met een be - paalde ziekte. Verband En vaak vinden we dat soort associa - Maar het is goed te bedenken dat je ties ook nog eens in stukken DNA dan eigenlijk nog steeds niks weet: je waarvan we geen idee hebben waar - hebt alleen maar een statistisch ver - voor ze dienen, en of ze wel een rol band, geen oorzaak. Als je hits dicht spelen bij de aanmaak van eiwitten in bij elkaar op het genoom liggen, mag de cellen. Dat maakt het aan de ene

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 29 Het Amerikaanse bedrijf 23andMe werd in 2006 opgericht om particulieren DNA-tests aan te bieden. Het ligt geregeld over - hoop met de regelgevende instanties. Foto: John Murphy kant heel interessant, maar ik vraag gen heel precies kunnen uitzoeken, dellen, en dat doen we hier eigenlijk me aan de andere kant ook wel eens maar dat kunnen we helemaal niet. ook. Die score is wat mensen vaak af waar we eigenlijk mee bezig zijn. En het idee dat als je zulke grote stu - omschrijven als een genetisch risico. Wat mij voortdurend verbaast, is dat dies en zoveel data hebt, dat het dan die studies steeds groter worden en niet meer zoveel uitmaakt hoe je de Model dat je daarmee dus steeds kleinere ef - dingen gemeten hebt, dat klopt na - Maar die score is enorm afhankelijk fecten kunt vinden, maar dat de con - tuurlijk ook niet. Daar maak ik me van wat onderzoekers op een bepaald clusies niet navenant bescheidener heel erg veel zorgen over. moment weten over je genen, dus wat worden. Als je een verband vindt dat ze in het model kunnen stoppen. We het risico twee keer verhoogt, dan kun In al dat onderzoek vinden we dus denken bij genetisch risico eigenlijk je wel stellen dat het een rol speelt bij statistische verbanden, en dat is dan toch aan iets dat in je genen vastligt de ziekte. Maar nu zijn de studies zo ons ‘genetische risico’? en onveranderlijk is. groot dat we verbanden vinden die het Je kunt dan met een algoritme al de Maar zo kun je het genetisch risico risico met vijf procent verhogen. En associaties die je hebt gevonden sa - voor de common diseases niet inter - daar trekken we dan net zo gemakke - menvoegen tot een score, tot een preteren. Heel veel genetische onder - lijk eenzelfde conclusie uit. ziekterisico. En dat algoritme is op zoekers zijn bio-informatici, die veel Je corrigeert al wel het een en ander zich niet zo gek: het is hetzelfde wat weten van statistiek, maar weinig van hier en daar, maar op een gegeven we doen als we je risico op hart- en wat het nu allemaal betekent. Zij zeg - moment ga je toch binnen de marges vaatziekten berekenen op grond van gen: ‘De genen heb je nu eenmaal al zitten van wat je nog kan meten. je bloeddruk, je cholesterol, je hart - bij je geboorte, dus dit is je genetisch Doordat die studies zo groot zijn, slag, hoeveel je drinkt. Dan bepalen risico, dat ligt vast.’ Maar zo werkt het wordt de suggestie gewekt dat we din - we een soort score, met regressiemo - dus niet. Het gaat voorbij aan het feit

30 | SKEPTER | Jaargang 31 dat de wetenschap vooruitschuift, dat uit een gewone leefstijlvragenlijst er nieuwe genen worden gevonden kwam dat ik een sterk verláágd risico Wat je ook hier voor de ziekte en andere misschien heb. En dan zeggen ze, ja maar waar - wel afvallen — en dat verandert je ge - schijnlijk heb je een verlaagd risico ziet, is dat er netisch risico. En daarom kun je ook omdat je je genetische risico compen - wel zeggen dat het genetisch risico seert met je leefstijl. Maar zo werkt ontzettend veel niet echt bestaat. het niet. optimisme heerst Mijn genetische risico was verhoogd Er zijn nu een aantal bedrijven waar doordat er destijds maar een paar ge - uitsluitend iedereen zijn eigen DNA-profiel kan nen in die test zaten. Inmiddels ken - laten bepalen en op grond waarvan nen we misschien wel honderd genen, gebaseerd op de dan allerlei leefstijladviezen worden en kan mijn genetische risico op basis geven. Is dat enigszins betrouwbaar? daarvan best een stuk lager liggen, eerste successen. We weten ongeveer hoe die testen omdat ik op die andere genen niet zo werken, en we gaan ervan uit dat die extreem scoor. Dus hoe hoog mijn ge - bedrijven doen wat wij ook doen: ze netische risico is, hangt heel erg af nemen je DNA, en op bepaalde loca - van hoeveel genen, en welke, er in die ties die zij verwerken in hun score test zitten. En dat is iets dat mensen gaan ze kijken welke variant je hebt, zich te weinig realiseren. en of die je risico verhoogt. Maar we hebben in feite geen idee of ze dat zo Slechte voorspeller doen, laat staan welke locaties ze ge - Een risicomodel is gebaseerd op de bruiken. Dat is allemaal fabrieksge - informatie die er in zit. En als die in - heim. Daardoor weet je niet wat ze formatie maar een klein deel kan ver - echt doen — en sommige bedrijven klaren van wie er ziek wordt en wie verdenk ik ervan dat ze eigenlijk niet, dan is dat per definitie een slech - niets echt doen. Er verschijnen met te voorspeller. Er zal wel een punt zijn enige regelmaat artikelen waarin waarbij je zoveel informatie hebt dat van medicijnen, dat is wel duidelijk, mensen tests hebben laten uitvoeren je redelijkerwijs kunt aannemen dat en daar kun je wel wat mee. Maar wat bij een paar verschillende bedrijven het model het echte risico benadert, je ook hier ziet, is dat er ontzettend en dan blijken er ongelofelijke ver - maar daar zitten we nog erg ver van - veel optimisme heerst uitsluitend ge - schillen te zitten in de resultaten. Het daan. En ik ben er heel sceptisch over baseerd op de eerste successen. Er zijn heeft op dit moment echt nog te wei - of we daar ooit gaan komen. een paar voorbeelden waarin het heel nig om het lijf om er iets mee te kun - De meeste ziekten zijn nu eenmaal erg goed heeft gewerkt, maar het rijtje nen doen. heel complex. Zo complex dat het heel met genen die een rol spelen, wordt waarschijnlijk is dat elke patiënt zijn maar langzaam aangevuld. Stel dat je zo’n risicoprofiel hebt be - eigen combinatie van risicofactoren En dat zag je ook bij de genoombre - paald op een wel betrouwbare ma - heeft, die leidde tot die ziekte. Dan de associatiestudies. De eerste studies nier, heb je daar dan als patiënt con - kun je het gewoon heel erg slecht waren spectaculair. Al heel snel von - creet iets aan? Waarschijnlijk ben je voorspellen, per definitie. den ze een relatief sterke risicofactor trouwens nog niet eens patiënt, je voor diabetes en genen die betrokken hebt alleen een verhoogd risico op Je hoort tegenwoordig ook veel over waren bij maculadegeneratie. En dat een ziekte. Wat kun je met die infor - gepersonaliseerde medicijnen, waar - gaf iedereen het idee: dit is het, zo matie? mee je op basis van je DNA-profiel moeten we het gaan doen. Maar het Bij die common diseases in mijn ogen het ene of juist het andere medicijn meeste wat daarna gevonden is, had niks, echt niks. Ikzelf heb een tijd ge - voorgeschreven krijgt. Is dat dan ook veel minder grote invloed. leden een genetische test gedaan zo slecht gefundeerd? waaruit kwam dat ik een verhoogd ri - Er zijn wel bepaalde genen die een rol En dat ligt er dan aan dat het hoofd - sico heb op hart- en vaatziekten. Maar spelen bij het afbreken en opnemen zakelijk statistiek is? Als je beter zou

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 31 begrijpen hoe bepaalde stukken van co’ heel erg voorspellend is — als je het DNA werken, zou je ook gerich - het analyseert op hun manier. Maar ter kunnen zoeken. die manier is verkeerd, en zij gaan Ja, dat is een mogelijkheid. Maar je weer helemaal voorbij aan de vraag of moet ook aan het klinisch nut denken. het enig praktisch nut heeft. Ze zitten Je vindt misschien wel een verschil, weer vooral op die statistische signifi - maar je kunt van tevoren bedenken cantie en de rest komt in hun vocabu - dat zo’n verschil in de praktijk weinig laire nauwelijks voor. uitmaakt. Bij statines kun je bijvoorbeeld op Tegengas basis van iemands DNA soms beter Het is frustrerend. Ik vraag me voort - een startdosis bepalen. Je slikt statines durend af of ik er nog eens tegenin zal om je cholesterol te verlagen, maar de gaan of niet. Af en toe publiceer ik er goede dosis moet meestal proefonder - nog wel eens een opinieartikel over, vindelijk worden vastgesteld. Op basis en op Twitter geef ik wat tegengas. van die genen zou je dan eerder op Maar om er wetenschappelijk over te het goede niveau zitten, maar de gaan publiceren is weinig motiverend. winst is heel beperkt. Misschien dat je Alles wat ze nodig hebben om de data met die kennis binnen vijf weken in wél goed te interpreteren is al be - plaats van twee maanden uitkomt op schreven, maar daar trekken ze zich de ideale dosis, maar omdat je die me - weinig van aan. Of het komt ze niet dicijnen de rest van je leven slikt, uit, dat kan ook. maakt dat allemaal niet zoveel uit. Er zijn bij de farmacogenetica heel Als het er niet in zit, zit het er ge - veel van dat soort praktische proble - woon niet in. Die conclusie zou je men. dan helaas moeten trekken, tenzij iemand alsnog een heel nieuwe in - Het lijkt er toch op dat het hele vak - geving krijgt die het vakgebied weer gebied — ondanks al die juichberich - vooruithelpt? ten — een beetje in het slop zit, dat er Dat is altijd wat ik aan het einde van niet heel veel echte progressie meer een verhaal ook zeg. Ik sluit niet hele - geboekt wordt. maal uit dat er nog grote verrassingen Voor mezelf, en je spreekt met ie - komen, maar het is echt al op zoveel mand die nu vijftien jaar van haar car - manieren onderzocht. Nu weten we rière hieraan gewerkt heeft, heb ik me dat hart- en vaatziekten complex zijn, inderdaad zitten afvragen wat ik zal met heel veel genen en heel veel niet- doen de resterende vijftien, twintig medische factoren. Alleen als we er - jaar. Ga ik hier nog mijn tijd aan be - achter komen dat het toch niet komt steden of ga ik wat anders doen? door roken, drinken en stress maar De laatste tijd is er weer een enorme dat er een enorme genetische risico - opmars op het gebied van polygenic factor is die we tot nu toe over het risk , zoals het tegenwoordig heet, hoofd hebben gezien, dan had ik het waarbij je dus meerdere genen in een verkeerd. Maar dan krijg ik ook gelijk, test stopt. Er is een prominente groep want wij en anderen hebben jaren ge - onderzoekers aan Harvard en Stan - leden al beschreven dat áls je zo'n gro - ford die dit aan het propageren zijn. te risicofactor hebt, dat je daarmee Zij zeggen dat dit ‘polygenetische risi - wel goed kunt voorspellen.

Pxhere

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 33 Hangijzer De pil — altijd de pil

handeling van ernstige acne. De pil Weinig medicijnen DOOR LORRAINE LANDAIS EN heeft daarnaast echter een anticon - kunnen in zo korte NIDA GIZEM YILMAZ ceptieve werking, en omdat de pil — tijd de gemoederen in tegenstelling tot veel andere anti - IJF jaar geleden, in het voor - conceptiemiddelen — werd vergoed verhitten als de jaar van 2013, raakte de Dia - vanuit het basispakket en veel gepro - anticonceptiepil. Vne-35-pil in opspraak. Aanlei - moot werd in vrouwenbladen, kozen We strompelen van ding voor de commotie was het be - veel jonge vrouwen ervoor. richt dat in Frankrijk vier jonge vrou - affaire naar affaire: wen waren overleden aan trombose Niet van de markt alle voorgaande ten gevolge van het slikken van het Na de berichten in de pers besloten de middel. Niet veel later werden ook Franse autoriteiten begin 2013 Diane- ophef lijkt onze sterfgevallen in de Nederlandse media 35 uit de handel te halen. In Neder - weerstand amper te gemeld. Zo kopte NRC Handelsblad in land bleef de pil echter op de markt. verbeteren. maart 2013: ‘Mogelijk elf doden door Bert Leufkens, directeur van het Col - Diane-35-pil, maar pil hoeft niet van lege ter Beoordeling van Geneesmid - de markt’, en Nu.nl in oktober: ‘Zeker delen, legde in maart 2013 uit dat het 27 doden na gebruik Diane-35’. Op te - college de pil niet wilde verbieden levisie wijdde Zembla er een uitzen - omdat vrouwen die de pil al een tijd ding aan met de titel ‘Fatale pil’, en het gebruiken geen verhoogd risico lopen, NOS-journaal gebruikte de Diane-35 en omdat stoppen met de pil nadelige als voorbeeld bij een bericht dat pa - effecten kan hebben — zoals onge - tiënten vaak onveilige medicijnen wenste zwangerschap. De pil werd krijgen voorgeschreven. echter wel uit het basispakket gehaald en daarnaast werden de waarschu - Trombose wingen voor bijwerkingen aange - Elke anticonceptiepil verhoogt het ri - scherpt en kwam er extra voorlich - sico op veneuze trombo-embolie (de tingsmateriaal. afsluiting van een ader door een Overigens maakten onderzoekers als bloedstolsel), maar de ene pil meer de Leidse klinisch epidemioloog Frits dan de andere. Jaarlijks krijgen onge - rosendaal zich al veel langer boos veer 2 op de 10 000 vrouwen die geen over de marketing van Diane en ver - anticonceptiemiddel gebruiken en gelijkbare derdegeneratiepillen. ‘De niet zwanger zijn, trombose. Bij farmaceutische industrie en corrupte gebruik sters van de tweedegeneratie - dokters roepen nog altijd dat de ver - pillen (met levonorgestrel of norethi - hoogde risico’s niet bestaan,’ foeterde steron), zo werd in de jaren negentig hij in januari 2013 in de Volkskrant . duidelijk, is dat risico verdrievoudigd In 2007 slikten ongeveer 160 000 tot 6 op 10 000, bij Diane-35 en derde- Nederlandse vrouwen Diane-35, na en vierdegeneratiepillen (drospirenon, alle commotie was dat aantal gehal - gestodeen of desogestrel) is het risico veerd. Het gebruik van tweedegenera - nog eens ongeveer verdubbeld tot tus - tiepillen, die relatief veiliger zijn, nam sen de 6 en 12 op 10 000 vrouwen. fors toe. Diane-35 is sinds 1987 op de markt Waardoor ontstond de ophef om - en was primair bedoeld voor de be - trent Diane-35 in 2013? Een verkla -

34 | SKEPTER | Jaargang 31 Foto: Bas Uterwijk

ring hiervoor ligt in de verwarrende gelicht, zoals van ouders die hun sicocommunicatie, dezelfde commo - berichten: enerzijds werden mensen dochter waren verloren aan een trom - tie. Zou de geschiedenis zich herha - geïnformeerd over het mogelijke ge - bose, terwijl positieve ervaringen met len? vaar van het gebruik van Diane-35 en Diane-35, zoals het verhelpen van anderzijds was besloten dat het mid - acne, niet werden belicht. Lorraine Landais is promovenda, del, ondanks de bekende risico's en Daarnaast werden sterfgevallen vaak Nida Gizem Yılmaz is junior onder - gemelde sterfgevallen, in Nederland direct en uitsluitend in verband ge - zoeker bij het Amsterdam Public niet van de markt zou worden gehaald. bracht met het gebruik van Diane- 35, Health research institute van VUmc. Die tegenstrijdigheid leidde bij men - terwijl ook veel andere factoren, zoals sen tot wantrouwen en onzekerheid: roken en overgewicht, het risico op European Medicines Agency: Benefits of ‘Waarom wordt deze pil niet verbo - trombose verhogen. Bovendien werd combined hormonal contraceptives den?’ ‘Is Diane-35 te gevaarlijk om te het tijdsbestek waarin de sterfgevallen (CHCs) continue to outweigh risks. EMA, slikken?’ hadden plaatsgevonden niet in alle Londen: 2014. media vermeld en werden er voorna - Vandenbroucke JP, rosendaal Fr. End of Media melijk relatieve risico’s (‘verdubbe - the line for ‘third-generation-pill’ con - Dat het risico van het slikken van Dia - ling’) gepresenteerd in plaats van ab - troversy? Lancet 1997;349:1113, PMID ne-35 door de bevolking veel groter solute risico’s (‘12 op 10 000’). 9113005. werd gepercipieerd dan het in werke - De affaire rond de Diane-pil in 2013 Barnett J. Breakwell GM. The social am - lijkheid was, heeft ook te maken met doet erg denken aan de Britse pill plification of risk and the hazard se - de manier waarop de informatie in de scare uit 1995 en de zorgen rond de - quence: the October 1995 oral contra - media werd gepresenteerd. Negatieve pressie en pilgebruik in 2016: dezelfde ceptive pill scare. Health, risk & society persoonlijke ervaringen werden uit - angsten, dezelfde tekortschietende ri - 2003;5:301.

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 35 ‘De overheid behandelt burgers als egoïstische domoren’

Risicocommunicatie NZE hoge levensverwachting is een vak apart — Als de burger zelf mocht kiezen, zou bewijst dat Nederland allang en overheid en hij totaal andere — veel verstandigere Oeen heel veilig land is. Ira — beslissingen nemen dan de over - Helsloot, hoogleraar besturen van vei - wetenschap zijn er heid, daarvan is Helsloot overtuigd. ligheid aan de radbouduniversiteit in notoir slecht in. ‘Ik was anderhalve week geleden in Nijmegen, mag zich dan ook graag ‘Wij verprutsen het Goor, waar de gemeente voor tiental - verbazen over het extreme veilig - len miljoenen euro’s asbest saneert. Er heidsbeleid in ons land — het kost vertrouwen van waren tweehonderd burgers bij die miljarden en levert amper extra vei - burgers door bijeenkomst, die mij aanklampten: ligheid op. Als voorbeeld noemt hij ‘Professor, kunt u niet uitleggen aan het besluit van de rijksoverheid om stelselmatig voor de gemeente dat we helemaal niet alle asbestdaken voor 2024 te saneren. hen te denken, bang voor zijn voor dat asbest? En dat Die investering, zo berekende de Ge - niet eerlijk te wij er helemaal niet op zitten te wach - zondheidsraad in 2010, voorkomt de ten dat hier bomen voor gekapt wor - komende dertig tot veertig jaar onge - communiceren en den?’ veer tien longkankergevallen, waarbij door te weinig aan Maar dat is nu net iets waar de over - de slachtoffers enkele jaren eerder de burgers zelf over heden en wetenschappers in Neder - dan anders zullen komen te overlijden. land niet mee kunnen omgaan, met Voor de betrokkenen natuurlijk zeer te laten.’ burgers die helemaal niet zo bang zijn. tragisch, erkent Helsloot, ‘maar min - De bange burger bestaat helemaal niet. stens zo tragisch is het voor de dui - Toch is dat frame van die bange, irra - zenden mensen die nu zullen overlij - DOOR ALIËTTE JONKERS tionele burger heel hardnekkig,’ zegt den omdat het geld niet in verstandi - Helsloot. Het is juist andersom, denkt ger veiligheidsbeleid wordt geïnves - hij. ‘Niet de gewone Nederlander, teerd’. maar de elite is bang.’

36 | SKEPTER | Jaargang 31 Helsloot: ‘Wetenschappers staan niet meer boven het debat, zij zijn er onderdeel van geworden.’ Foto: Bas Uterwijk

Heeft de burger nog wel een beetje door de fraudegevallen in de weten - kun je eigenlijk alleen zeggen: ik zie vertrouwen in officiële instanties en schap? niets overtuigends. En als je niets experts, zoals wetenschappers? Nee, het aantal fraudeurs in de weten - overtuigends ziet, is de enige weten - We weten uit onderzoek dat mensen schap is maar heel klein, daar maak ik schappelijke conclusie volgens mij: minder vertrouwen hebben in politici me niet zoveel zorgen over. Natuurlijk geen beleid voeren. Dat dit niet ge - en in wetenschappers — niet in de is het wel zo dat je afhankelijk van je beurt, komt door angst voor de sa - overheid en de wetenschap overigens, kernovertuigingen al automatisch menleving. dat is een belangrijk verschil. dingen anders interpreteert, dat we - En dat wantrouwen is terecht, omdat ten we allemaal. Bias is ook wat an - Is het een zoethoudertje? de overheid niet eerlijk communiceert ders dan fraude, natuurlijk. Maar wat Voor de Gezondheidsraad is het geen en wetenschappers zich volledig on - heel erg is, is dat wetenschappers van zoethoudertje. Het is een oprechte wetenschappelijk gedragen. de Gezondheidsraad onlangs een ad - angst om aansprakelijk te worden ge - Wetenschappers worden steeds meer vies hebben uitgebracht over hoog - houden voor het geval er toch een ef - activisten, kijk maar naar het aantal spanningsleidingen, waarin ze zeg - fect is. Het bijzondere van de Gezond - petities en ingezonden brieven van gen: wetenschappelijk zien wij geen heidsraad is dat ze zelf normen heb - wetenschappers in de krant waarin ze enkel risico, maar laten we toch maar ben bedacht voor de maximale inves - weer pleiten voor een of andere maat - het voorzorgbeleid voortzetten en een tering in een gezond levensjaar en regel. beetje uitbreiden. een mooi rapport, Voorzorg met rede , Het collectieve klimaatactivisme is hebben geschreven. Daarin zeggen ze: daar een goed voorbeeld van. Het ge - Er was toch wel een klein risico op als de uitkomst onzeker is, moet je volg is dat wetenschappers niet meer leukemie bij kinderen? kosten en baten afwegen. En in zo’n boven het debat staan, maar er een Nou, mógelijk een héél klein risico. rapport over hoogspanningsleidingen onderdeel van zijn geworden. Als die effecten — en dat is wat ik on - lappen ze weer hun eigen normen aan wetenschappelijk noem — epidemio - hun laars. Hetzelfde zie je gebeuren in Is het vertrouwen niet ook gedaald logisch kleiner zijn dan een factor 2, een conceptrapport over blootstelling

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 37 aan PAK’s. We weten dat die stoffen dodelijk zijn als je er heel veel van binnenkrijgt, maar dat geldt ook voor zout. En beneden een bepaalde grens weten we het niet. Laten we tóch maar aannemen dat het wél gevaarlijk is, dat is een beetje de basishouding.

Waarom stoort u dat zo? Van een wetenschapper verwacht ik een afweging, niet een vlucht naar de veiligheid. Daarmee creëer je eigenlijk juist een onveilige samenleving. Het gevolg is dat de overheid miljoenen euro’s stopt in honderd procent zekerheid, ter - wijl je met dat geld ook kunt investeren in bijvoorbeeld preventie van ziekte. De grap is dat de samenleving zich helemaal niet zo bang laat maken, maar dat de overheid en wetenschappers bang zijn dat de burger bang wordt. Bij de fipronil-affaire zag je precies hetzelfde. ‘Ik zou als het even kan tot zondag geen eieren eten,’ zei Van Zoeren van de NVWA in het NOS Journaal. Dat is slecht, als je zo commu - niceert.

Wat had hij wel moeten zeggen? Hij had als vertegenwoordiger van de overheid zich puur bij de feiten moeten houden: in een aantal eieren hebben we deze concentratie gevonden. Deze concentratie is drie - maal hoger dan de norm. Ga ervan uit dat als je levenslang twintig eieren per dag eet, dat het gevaarlijk kan zijn. En dan kan iedereen zijn eigen afweging maken.

Maar is het echt zo dat de burger niet zo bang is? Er zijn steeds meer mensen die hun kinderen niet meer vacci - neren, er is weinig animo voor het HPV-vaccin tegen baarmoederhalskanker, uit angst voor bijwerkingen. De bange burger bestaat niet. Negentig procent is niet bang. Maar de communicatie nú is alleen maar geruststel - lend. Bedóéld geruststellend. Je moet het vaccin vooral ne - men, dan is er niks aan de hand. Waar ik voor pleit is: wees transparant over mogelijke bijwerkingen en leg de samen - leving uit dat het niet alleen in het belang is van de eigen kinderen maar ook voor de rest van de samenleving. Een beroep doen op het algemeen belang, dat durft de overheid bijna niet. De overheid heeft zó weinig vertrouwen in ons, dat ze denken dat wij alleen maar egocentrische, egoïsti - sche domoren zijn. En zo worden we ook behandeld. Dat roept juist weerstand op.

Hoe had het RIVM beter kunnen communiceren over het vaccin? Ze zeggen zelf — en in dit geval ben ik het met hun analyse Pexels eens — dat ze niet eerlijk over de risico’s hebben gecom -

38 | SKEPTER | Jaargang 31 municeerd. Het is een fiasco gewor - ressant. Maar dat betekent niet dat ge - den omdat ze alleen maar defensief Bij de grote wone mensen vinden dat er direct iets communiceerden en aan het voorlich - aan gedaan moet worden. Daarnaast ten waren. Voorlichten. . . het is al een meerderheid is er een kloof tussen wat mensen als ontzettend fout woord, hè? Dat bete - privépersoon vinden en wat ze zou - kent dat jij weet hoe het zit en dat ga hangen nog den doen als ze zelf bestuurder waren. je de ander uitleggen. Geef dan ook steeds van die oprechte informatie, vertel wat er mis Kunt u een voorbeeld geven? kan gaan. En dán leg je het neer bij de leuke tegeltjes: Denk aan de roep om ‘meer blauw op samenleving. Er is altíjd een risico, straat’ — daar hebben we veel onder - hoe klein ook. Maar het begint en het ‘Van het concert zoek naar gedaan. Het idee vormt al eindigt met totale transparantie.’ decennialang de mantra van bijna alle des levens krijgt politieke partijen in Nederland, dus Crisisregelreflex wordt er fors geïnvesteerd: in het laat - Met zijn Crisislab onderzoekt Helsloot niemand een ste regeerakkoord weer 275 miljoen. ook het verloop van grootschalige in - program’. Natuurlijk helpt dat gesurveilleer niet cidenten en crises. Bij elk incident en om de objectieve veiligheid te verho - na elke crisis zie je hetzelfde feno - gen, dat is ondertussen vele malen meen, zegt Helsloot: bestuurders krij - wetenschappelijk vastgesteld. Het is gen de ‘crisisregelreflex’. Ze vinden dus in elk geval deels een investering dat ze snel, en ogenschijnlijk daad - in het zinloos laten rondrijden van krachtig, ‘iets moeten regelen’. Vaak agenten. komt zo’n reflex na een onverwachte Maar als je de burger vraagt wat hij gebeurtenis die leidt tot maatschappe - als bestuurder zou doen — en dat heb - lijke commotie. Van een schietinci - ben we bij Crisislab gedaan — dan zou dent in een winkelcentrum en een hij helemaal niet investeren in meer moord door een tbs’er tot spoorweg - politie. Dat fenomeen noem ik ‘de rampen en schandalen in de vleesin - narrige burger’. Dat wil zeggen: als je dustrie, het ligt bestuurders in de burgers bevraagt als consument, krijg mond bestorven: ‘Dit mag nooit meer je een antwoord gebaseerd op hun ei - gebeuren’. Waarna ze onderzoekscom - gen belang. Zet ze in de rol van be - missies instellen die maatregelen stuurder en je krijgt een ander ant - voorstellen die geëvalueerd worden in woord. Mensen zijn niet zo gauw ver - andere commissies. ontwaardigd als er een ongeluk ge - beurt of iets faliekant misgaat. Het is Maar als die bestuurders nu weten, alleen de toplaag, de elitelaag — wij — ook uit uw onderzoek, dat ze het be - die niet meer zo goed weet wat pech is. ter anders kunnen doen, waarom Als de wasmachine stuk is, dan kopen blijven ze dan toch in die reflex han - we een nieuwe. Bij de grote meerder - gen? heid van Nederland hangen nog Dat probeer ik al tien jaar uit te zoe - steeds van die leuke tegeltjes: ‘Van het ken. Ik denk dat de overheid denkt dat concert des levens krijgt niemand een wat in de krant staat en wat er op de program’. sociale media gebeurt, ook is wat mensen denken. Bestuurders zijn ge - Elk huisje heeft zijn kruisje? conditioneerd om te kijken naar de Precies! Die tegeltjes heeft de elite media. De krant staat natuurlijk vol niet in huis, maar de gewone Neder - met rampen en ellende, want alles lander wel. En dat laat precies zien dat wat van het gewone afwijkt, is inte - het beeld van politici en wetenschap -

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 39 pers van een risicomijdende cultuur niet klopt. En áls men - sen kwaad zijn, dan zijn ze niet zozeer kwaad om het inci - dent zelf. Ze zijn boos omdat de bestuurders vooraf zeiden: er is geen risico, en na een incident: ja maar absolute vei - ligheid bestaat niet. In plaats van dat de overheid direct helder is, moeten mensen achteraf maar begrijpen hoe het echt zit. Ik zou er ook chagrijnig van worden.

Is het dan niet zo dat mensen over assertief zijn geworden en de samenleving is verhard? Nee. Integendeel, de trend is juist omgekeerd. Of het nu moord en doodslag is of schelden op straat: alles neemt ge - staag af. Begrijp me goed, ik juich dat toe. We krijgen er een betere samenleving van. Maar de gedachte is steeds: het gaat de verkeerde kant op, terwijl het feitelijk steeds beter gaat.

Nog even die levensverwachting — onderzoek laat zien dat die nog steeds stijgt: elke tien jaar komen er twee tot drie jaar bij. Zijn we niet gewoon verwend? Ik zeg altijd: de beste maat voor veiligheid is toch de ge - middelde levensverwachting. Die is hier hoger dan in de meeste andere landen, dus ja, het is hier veel veiliger. Maar is dat per se beter? Met die vraag begin ik steeds meer te worstelen. Wat ik ook een steeds lastiger onderwerp vind: roken. rokers gaan gemiddeld vier jaar eerder dood — je kunt uitrekenen dat ze de samenleving uiteindelijk minder kosten dan niet-rokers. Economisch gezien is roken dus best gunstig. Toch doen we met z’n allen erg ons best om mensen te ontmoedigen te gaan roken en om mensen die roken aan te moedigen te stoppen. Daarmee gaan ze langer leven — maar we weten helemaal niet of ze dan gelukkiger leven. Wij vinden dat we voor een ander mogen bepalen dat die langer moet leven. Maar de vraag of dat een positieve ont - wikkeling ten koste van alles is, is een vraag die slecht on - derzocht is. Eigenlijk zouden we dat eens moeten onderzoeken: het geluk van rokers versus niet-rokers. Maar dat vind ik dus het ingewikkelde van mijn eigen onderzoek: veiligheid is niet hetzelfde als geluk. Moeten we ten koste van alles stre - ven naar meer veiligheid?

Aliëtte Jonkers is wetenschaps journalist.

Actievoerders van de Milieudefensie bezetten in april 1983 een van de 180 meter hoge schoorstenen van de Amercentra - le uit protest tegen de uitstoot van zwavel en stikstof. Nationaal Archief/CollectieSpaarnestad/Anefo/Rob Bogaerts

40 | SKEPTER | Jaargang 31 Als de dokter het ook niet weet

Niet alleen elk voordeel, maar ook elk medisch doen en laten heeft zijn nadeel. Hoe wegen artsen die voor- en nadelen af, en hoe goed zijn ze in het bespreken ervan met hun patiënten?

DOOR OLGA DAMMAN EN DIRK UBBINK

rTSEN worden geacht hun maar altijd blijven het inzicht van de Wat doen artsen in zo’n geval? Hoe klinisch oordeel vooral te ba - arts en de voorkeur van de patiënt van wegen zij de beschikbare informatie? Aseren op de stand van de we - belang voor behandelingskeuzes. Het En in hoeverre informeren zij hun pa - tenschap en te werken volgens de re - kan zowel de arts als de patiënt onze - tiënten en laten ze die meebeslissen? gels van de evidence-based medicine . ker maken, en het maakt in ieder ge - Wij hebben in 2015 een onderzoek ge - Dat betekent bepaald niet dat de we - val het informeren van patiënten over daan waarin 126 artsen — chirurgen, tenschap altijd het laatste woord heeft. de behandelingen en de mogelijke bij - radiotherapeuten en longartsen — Expertise en intuïtie van de arts, maar werkingen extra moeilijk. moesten kiezen tussen opereren en ook de waarden en voorkeuren van de bestralen bij hypothetische patiënten. patiënt spelen een rol bij de keuze Hoe gaat de dokter te werk? Het bleek dat het specialisme van de voor een behandeling. Bij een vroeg stadium van longkanker arts, en diens mening over de gelijk - Niet elke therapie is wetenschappe - zijn er twee behandelopties: opereren waardigheid van de twee behandelop - lijk door de mangel gehaald. In het en bestralen. Beide behandelingen ties, in sterke mate het advies bepalen. beste geval zijn er grote, goed opge - bieden een redelijke overlevingskans, De voorkeur van de patiënt blijkt veel zette onderzoeken waarin een genees - maar goede vergelijkende studies zijn minder belangrijk. Uit een ander on - middel of behandeling is vergeleken er niet. De voorkeur van artsen lijkt derzoek van ons bleek dat bijna drie met een niet-werkend middel of uit te gaan naar chirurgie, maar zij kwart van de longkankerpatiënten in waarin twee of meer middelen zijn vinden radiotherapie in het algemeen de praktijk de twee opties in het ge - vergeleken. Er is misschien wel wat gelijkwaardig, zeker bij oudere pa - heel niet kreeg voorgelegd: de arts gaf minder hard bewijs, of misschien tiënten en bij patiënten die niet ge - slechts één behandeladvies. Het lijkt zelfs alleen maar een paar anekdotes, opereerd willen worden. er dus op dat patiënten niet volledig

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 41 worden geïnformeerd over de kansen sche expertise te gebruiken om na te Omdat artsen en risico’s van beide behandelopties. gaan of de resultaten uit trials ook op Dat is op zijn minst verwonderlijk, een individuele patiënt van toepassing weinig tijd aangezien de richtlijn toch duidelijk zijn. Ook dat is evidence-based werken. stelt dat de mening van de patiënt van In sommige situaties kan het nodig hebben, zullen belang is: er moet een ‘gezamenlijke zijn om niet de aanbevolen behande - ze er algauw beslissing’ worden genomen. ling aan te bieden, maar juist af te De risico-informatie die artsen in dit wijken van de richtlijn, omdat het ri - voor kiezen kader moeten verstrekken, is vrij sico voor een bepaalde patiënt groter complex, en omdat artsen weinig tijd of juist kleiner is dan in de richtlijn patiënten er niet hebben, zullen ze er algauw voor kie - beschreven staat. Maar soms is risico- zen patiënten er niet al te uitgebreid informatie voor die patiëntengroep in al te uitgebreid over te vertellen. Het is ook bekend het geheel niet beschikbaar door on - dat artsen onderling verschillen in dervertegenwoordiging in gerandomi - over te vertellen. hun vaardigheden om dit soort infor - seerde trials. De sterkte en de toepas - matie goed te begrijpen. baarheid van het beschikbare bewijs - materiaal bepaalt dus of de arts een Beperkingen patiënt advies kan geven over de opti - Een ander belangrijk aandachtspunt is male behandeling. het omgaan met onzekerheid als er geen beslissende studies voorhanden Wat zegt de wet? zijn over wat de beste behandeling is. Zijn artsen eigenlijk verplicht om pa - In ons voorbeeld was er in het geheel tiënten altijd te informeren over de geen gerandomiseerd opgezette trial kansen en risico’s van alle therapeuti - (waarin dus een groep patiënten wil - sche opties? Een belangrijke wet die lekeurig in tweeën wordt gedeeld en hier in Nederland iets over zegt, is de de ene helft de ene behandeling krijgt Wet op de geneeskundige behandel - en de andere een andere), maar soms overeenkomst. Die stelt dat patiënten zijn die trials er wel maar zijn de re - het recht hebben om volledig te wor - sultaten niet eenduidig of zelfs tegen - den geïnformeerd over hun behande - strijdig. Soms laat de kwaliteit van een ling, maar specificeert niet wat een trial om de een of andere reden te dergelijke volledige informatievoor - wensen over, en soms zijn verschil - ziening inhoudt. Artikel 448 zegt dat lende beroepsgroepen het niet met el - artsen hun informatie moeten base - kaar eens over de interpretatie van het ren op hun inschatting van wat een wetenschappelijk bewijs. patiënt redelijkerwijs dient te weten Bovendien is er de laatste jaren meer ten aanzien van de te verwachten ge - aandacht voor de beperkingen van de volgen en risico’s van een behande - gerandomiseerde trial. Zo is er bij - ling. Er is geen richtlijn die aangeeft voorbeeld kritiek op het feit dat be - over welk soort risico’s artsen het wel paalde groepen patiënten, zoals oude - of niet zouden moeten hebben, noch ren en vrouwen, nogal eens zijn on - is er een richtlijn die aangeeft hoe dat dervertegenwoordigd in trials of zelfs zou moeten. Wel geeft de wet zoge - niet mogen meedoen. Eigenlijk is een noemde ‘redelijkheidscriteria’ die die - trial vaak niet meer dan een kunstma - nen te worden afgewogen, zoals de tig experiment dat niet aansluit bij de aard van het risico (kleine of grote verscheidenheid van de dagelijkse schade), de grootte van dat risico (fre - praktijk. quent optredende bijwerkingen moe - Artsen horen dus altijd hun klini - ten dus verteld worden), de gevolgen

42 | SKEPTER | Jaargang 31 Jim Borgman © Cincinnati Enquirer. Herdrukt met toestemming van Andrews McMeel Syndication. Alle rechten voorbehouden voor de patiënt (schade aan de vingers veel artsen deze plicht ervaren, is gaan die beter scoorden. is erger voor een concertpianist dan maar zeer de vraag, omdat de nadruk Andere onderzoeken die hiernaar voor een voetballer), de aard van de in hun opleiding nog altijd ligt op ge - zijn gedaan laten al evenmin een opti - ingreep (levensreddend versus cosme - nezing en behandelen en niet op niet- mistisch beeld zien. Zoals Odette tisch), en de informatiebehoefte van behandelen. Wegwarth en Gerd Gigerenzer on - de patiënt. langs in een overzichtsartikel lieten Interessant is dat de wet niet expli - Vaardigheden zien, rapporteerde meer dan 90 pro - ciet ingaat op het bespreken van risicocommunicatie, oftewel een cent van de ondervraagde Amerika - meerdere behandelopties — indien open uitwisseling van informatie en nen die regelmatig meedoen aan kan - die er zijn — of de optie van niet-be - meningen over risico’s leidend tot be - kerscreening dat hun nooit iets is ver - handelen. De wet gaat vooral over het ter begrip en betere beslissingen, teld over het grootste nadeel van verkrijgen van weloverwogen instem - wordt gezien als een kerncompetentie screening, namelijk overdiagnose en ming (informed consent) van de pa - in de klinische praktijk. risicocom - overbehandeling. Artsen bleken zelf tiënt, en niet op het gezamenlijk ne - municatie is geslaagd wanneer de pa - ook veel van de risico-informatie over men van een beslissing. tiënt relevante kennis krijgt over de kankerscreening niet goed te begrij - Je zou dus kunnen stellen dat artsen voor- en nadelen van verschillende pen. Zo wist bijvoorbeeld 80 procent wettelijk niet verplicht zijn om alle ri - behandelopties. De praktijk is echter van de ondervraagde gynaecologen sico’s van alle beschikbare opties te weerbarstig.. niet wat de positief voorspellende melden. Er is echter nationale en in - Een onderzoek van Dafina Petrovna waarde van een positief mammogram ternationale jurisprudentie waaruit onder Britse huisartsen liet zien dat betekent. (Het is het percentage vrou - kan worden afgeleid dat artsen wel slechts de helft van de artsen hun pa - wen met een positieve uitslag van het degelijk de plicht hebben om volledig tiënten adequaat (dus volledig en be - mammogram dat ook werkelijk borst - over risico’s te informeren, en daarbij grijpelijk) kon voorlichten over de kanker blijkt te hebben.) zowel de mogelijke gevolgen van be - voor- en nadelen van kankerscreening Uit trainingen over ‘gezamenlijk be - handelen als van afwachten of niet — waarbij het vooral de artsen waren slissen’ blijkt ook keer op keer dat ri - behandelen expliciet te maken. Of die zelf goed met cijfers konden om - sicocommunicatie geen eenvoudige

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 43 zaak is voor artsen. Ze zijn vaak on - voldoende bekwaam in het goed over - brengen van risico-informatie.

Wat horen patiënten? De belangrijkste vraag in dit verband is hoe patiënten reageren als ze risi - co’s krijgen uitgelegd, en wat ervan beklijft. In een klassiek Canadees onderzoek legde Heather Sutherland patiënten eens de volgende zin voor: ‘Een be - paalde vorm van kanker reageert in 10 En wat betekent een ‘kans op neerslag van 40 procent’? procent van de gevallen op bestraling.’ Vervolgens moesten de deelnemers den heeft een Nederlandse achter - Olga Damman is senior onderzoeker kiezen uit vier herformuleringen: de grond. Ongeveer 3 op de 10 volwassen op de afdeling Sociale Geneeskunde bestraling is 10 procent effectief in Nederlanders hebben lage gezond - van het Amsterdam Public Health re - een individuele patiënt; bij 10 op 100 heidsvaardigheden. Artsen krijgen dus search institute van VUmc. patiënten zal de tumor kleiner wor - iedere dag met dit probleem te maken. Dirk Ubbink is hoogleraar evidence- den; er is 10 procent kans op overle - Bij oudere patiënten gaat het geheu - based medicine and shared decision- ving; of 10 procent van de patiënten gen en het vermogen informatie te making aan het AMC. geneest. Minder dan de helft van de verwerken achteruit, waardoor het patiënten koos de juiste — de tweede voor hen lastiger wordt informatie Hopmans W, Damman OC, Senan S, Har - — omschrijving. Ook uit ander onder - adequaat te begrijpen en te gebruiken. temink KJ, Smit EF, Timmermans Dr. A zoek blijkt telkens dat patiënten veel Vooralsnog worden artsen weinig ge - patient perspective on shared decision moeite hebben met het begrijpen van traind in het afstemmen van hun making in stage I non-small cell lung risicocijfers. communicatie met deze groep. cancer: a mixed methods study. BMC De vraag is hoe dit komt. Nog los Cancer 2015;15:959, PMID 26673216. van het feit dat de spreekkamer niet Balans D. T. Ubbink en D. A. Legemate: Het be - altijd een goede plek is voor koele, ra - Kortom, het is voor artsen soms erg spreken van medische kansen en risico’s. tionele afwegingen — daarop gaat Yvo moeilijk om gebalanceerd de voor- en Dilemma’s in de spreekkamer. Houten: Smulders hierna in — hebben we te nadelen, inclusief de risico’s, van be - Bohn Stafleu van Loghum; 2012. maken met ingewikkelde informatie handelingen uit te leggen — en te blij - Petrova D, Kostopoulou O, Delaney BC, die, niet helemaal verrassend, door ven uitleggen. Ook al wordt dit, in het Cokely ET, Garcia-retamero r. verschillende patiënten verschillend kader van gezamenlijk beslissen, Strengths and gaps in physicians’ risk uitgelegd kan worden. Daarnaast spe - steeds wenselijker geacht, de behoefte communication: a scenario study of the len ‘gezondheidsvaardigheden’ een rol. aan zekerheid en aan een arts die ver - influence of numeracy on cancer scree - Mensen met geringe gezondheids - telt wat hij of zij zelf zou doen, blijft ning communication. Medical Decision vaardigheden hebben moeite met het zowel onder artsen als onder patiën - Making 2018;38:355. PMID 28884617. verkrijgen, verwerken en begrijpen ten bestaan. Gezien de aard van de in - Wegwarth O, Gigerenzer G. The barrier to van informatie die nodig is om beslis - formatie waarop artsen hun klinisch informed choice in cancer screening: singen rond de eigen gezondheid te oordeel en advies baseren, zullen ook statistical illiteracy in physicians and nemen. Numerieke vaardigheden ma - patiënten bij hun beslissing enige patients. Recent Results in Cancer Re - ken hier ook deel van uit. vorm van onzekerheid op de koop toe search 2018;210:207, PMID 28924688. Het begrip ‘gezondheidsvaardighe - moeten nemen. Dit dilemma van be - Sutherland HJ, Lockwood GA, Till JE. Are den’ wordt nog wel eens verward met slissen in onzekerheid en de voorlich - we getting informed consent from pa - taalbarrières en cultuurverschillen, ting daarover aan patiënten verdienen tients with cancer? Journal of the Royal maar de grootste groep in Nederland meer aandacht in het medisch curri - Society of Medicine 1990;83:439, PMID met geringe gezondheidsvaardighe - culum. 2395147.

44 | SKEPTER | Jaargang 31 ‘Risico’s ken je niet, die voel je’

Nadenken en OOr een inkijkje hoe er in de debatteren over arts komt, of met een middenooront - spreekkamer tussen arts en risico’s en steking bij de KNO-arts, dan kun je Vpatiënt over kansen en risico's natuurlijk die hele exercitie doorlopen, wordt gesproken, nam Skepter contact risicocommunicatie maar je kunt ook gewoon zeggen: op met Yvo Smulders, specialist op het is belangrijk en ‘Nou, we starten een antibioticakuur - gebied van de vasculaire geneeskunde tje, dat lijkt me een goed idee.’ Achter en hoofdopleider bij interne genees - nuttig, maar hebben al dat soort alledaagse beslissingen, al kunde aan het VU Medisch Centrum. patiënten er ook is het een paracetamolletje voor Daarnaast is hij onder meer adjunct- wat aan hoofdpijn versus een diclofenacje, zit hoofdredacteur van het Nederlands een soort kansafweging. Die kent de Tijdschrift voor Geneeskunde . In 2014 in de spreekkamer dokter vaak wel redelijk, maar ook was Smulders een van de sprekers op van de dokter? Kun niet altijd heel precies, wat ook een het Skepsiscongres, waar hij het pu - reden kan zijn om ze niet te bespre - bliek trakteerde op een kritische be - je over risico’s ken. Maar het aantal keren dat er ex - schouwing van de bijkans heilig ver - nadenken met het pliciet over kansen wordt gesproken klaarde evidence-based medicine . Hij hart in de keel? in de spreekkamer is toch een stuk is niet te beroerd is om kritisch te kij - kleiner, zelfs bij kanker, denk ik eer - ken naar wat in de reguliere genees - lijk gezegd. Ook daar zal het vaak kunde als best practice doorgaat. voorkomen dat de oncoloog zegt: ‘Ik DOOR PEPIJN VAN ERP stel voor om deze behandeling te star - Hoe vaak komt het in de praktijk nu ten.’ Dan kun je natuurlijk twee din - eigenlijk voor dat je verschillende gen doen. Je kunt zeggen dat de kans behandelopties aan een patiënt kunt dat het voor u goed afloopt zo-en-zo voorleggen met verschillende over - groot is, maar wat volgens mij heel levingskansen en risico’s, die dus vaak gebeurt, is dat ze zeggen dat wat een rol kunnen spelen bij het maken de toekomst brengt heel erg afhangt van een keuze? van hoe u op die eerste behandeling Bij ongelooflijk veel handelingen in reageert. de geneeskunde gaat het in essentie om kansen. Bijvoorbeeld om kansen Dus eerder dat er gaandeweg wordt op genezing bij de ene versus de an - gekeken hoe het gaat? dere behandeling. Dat betekent na - Ik denk dat dit een plezieriger en psy - tuurlijk niet dat in al die situaties die chologisch verstandiger manier is om kans ook zo wordt voorgelegd. Kijk, met de ziekte om te gaan, dan het als je met een bronchitis bij de huis - schetsen van dat soort uiteindelijke

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 45 uitkomstkansen of overlevingstermij - nen — die immers ook heel erg afhan - gen of mensen de behandelingen ver - dragen. In mijn vak, preventie van hart- en vaatziekten, ligt het weer anders, want daar draait het om de kans op ziekte. Je hebt iemand die niet ziek is, maar met medicijnen kun je die kans ver - kleinen. En ik denk dat daar die kans - explicitering het vaakst voorkomt. Bij preventieve interventies dus.

Met wat voor vragen komen patiën - ten als je ze over zo’n kans vertelt? Heel wisselend natuurlijk. Het hangt er ook een beetje vanaf waar het over gaat. Er is veel onderzoek gedaan naar de communicatie over kansen en de beleving daarvan. Naarmate er min - der lading op zit, kun je het makkelij - Smulders: ‘Ga je roken? Dan leef je vier jaar korter.’ Foto: Bas Uterwijk ker over die kansen hebben zoals ze zijn. Dan is de kansbeleving aan de daarmee het zijn van een goede dok - Nou ja, kijk, de wet wordt niet ge - andere aan kant van de lijn ongeveer ter, dat je je realiseert dat er toch be - maakt door mensen die op dat mo - zoals de kansen zijn. Maar als de emo - perkingen zitten aan hoe je die kan - ment zelf ernstig ziek zijn of bang om tionele lading groter is, en dat geldt in sen kunt overbrengen. Ik zit meer op dood te gaan. Vanachter die politieke de geneeskunde natuurlijk vooral die toer, ik ben dan ook best wel een of psychologische tekentafel is het voor heel droevige uitkomsten, dan beetje een paternalistische dokter. Ik heel anders dan wanneer je met een kan die kansbeleving een hele eigen zie soms die scenario’s met verschil - zieke patiënt in de spreekkamer zit. koers leiden die maar heel moeilijk in lende kansen en emotionele lading, En ik pleit er echt niet voor om infor - overeenstemming is te brengen met waarvan de wiskundige verschillen matie te onthouden hoor: ik pleit er - hoe groot die kansen werkelijk zijn. mogelijk uitgelegd kunnen worden voor dat dokters zich ervan bewust Lisa rosenbaum merkt daarover tref - met tabelletjes en grafieken, maar ik zijn dat patiënten kansen vooral voe - fend op: ‘Patients don’t think risk, they zie daar vooral een angstige mevrouw len en geen kansen weten, en dat je feel risk.’ Uit onderzoek blijkt bijvoor - voor me en bedenk dat het werkelijk daar rekening mee moet houden. beeld ook dat doemscenario’s die een niets uitmaakt wat ik zeg. En daarom factor 100 in kans verschillen in de - is mijn stijl eerder om te informeren Is daar in de opleiding aandacht zelfde mate stress en angst veroorza - zo ver het kan, maar vooral om ie - voor? ken bij patiënten, en dus dezelfde re - mand bij de hand te nemen en te be - Beperkt. Dat dogma van volledige in - acties oproepen. geleiden. Dat is een beetje tegen de formatieverstrekking heerst natuur - moderne geest in, waarbij die kansen lijk ook bij de mensen die de oplei - Heb je daar als arts trucs of scena - enorm belangrijk worden veronder - ding verzorgen. En dat gaat zelfs zo rio’s voor? Om ervoor te zorgen dat steld en de patiënt daarvan precies op ver dat we in het onderwijs, bijvoor - die risicobeleving beter in overeen - de hoogte moet worden gesteld. beeld in colleges aan studenten, bijna stemming komt met hoe je zou wil - hypercorrect worden. Als je vervol - len dat patiënten de risico’s zien? De wet lijkt die gedetailleerde infor - gens die docenten volgt naar het De vraag is of dit niet heel, heel erg matieverstrekking wel te vereisen, spreekuur, zie je dat ze daar veel meer menselijk is. En of het niet gewoon en dat botst dus met hoe het in de de traditionele dokter zijn dan ze een intrinsiek is aan de geneeskunde, en spreekkamer gaat? uur tevoren in de collegezaal zaten te

46 | SKEPTER | Jaargang 31 De belangenverenigingen van pa - En je kunt, nog anders, zeggen dat de Ik zie daar vooral tiënten, zoals de Patiëntenfederatie kans om géén hartaanval te krijgen Nederland, bestaan toch ook vooral toeneemt van 97 naar 98 procent — een angstige uit mensen die nooit gezond zijn ge - dan gaat bijna niemand meer die pil mevrouw voor weest of een keer een gebroken been slikken. hebben gehad en zich vervolgens aan - Allemaal uitspraken die even waar me en bedenk sluiten. Maar de patiënt die bijvoor - zijn en even goed begrepen worden, beeld met een knobbel in de borst in laten we daar even van uitgaan, maar dat het werkelijk paniek in de spreekkamer zit, ja, die die tot totaal andere beslissingen lei - zit niet op hetzelfde moment achter den. Dus ook de framing is heel be - niets uitmaakt het bureau van een belangenorganisa - langrijk. En ik dring erop aan om het tie om daar te vertellen aan dokters nog iets anders te framen . Je kan er - wat ik zeg. hoe ze vindt dat het zou moeten. gens een lijn trekken, zeg na tien jaar, om te zeggen hoe groot de kans is. Kan moderne technologie mensen Maar ik denk — nog wel een beetje in - niet helpen bij het beter beoordelen tuïtief hoor, wel iets gesteund door van risico’s? onderzoek — dat mensen het veel in - In Utrecht zijn de vasculaire artsen teressanter vinden hoeveel langer zij erg bezig met het ontwikkelen van gemiddeld leven in een redelijk goede apps en andere middelen om patiën - gezondheid. Wat win ik aan maanden, ten te helpen de keuze te maken of ze of jaren misschien wel, gezond leven bijvoorbeeld een cholesterolverlager als ik vanaf nu levenslang cholesterol - betogen. Ik probeer in de opleiding moeten gaan slikken, of een bloed - verlagers ga slikken? Die perspectie - toch ook die andere kant te laten zien, drukverlager. Dat zijn nu typisch ven die je kunt schetsen zijn ook een in de hoop dat de studenten, specialis - voorbeelden waarbij je het liefst zou interessant onderdeel van de kansen - ten in wording, ergens in het midden hebben dat patiënten enig besef heb - communicatie. uitkomen. ben van waarom ze dat doen. Ze zijn immers niet ziek en ze voelen niets Eigenlijk vertaal je al die uitkomsten Is er ook wetenschappelijk onder - van die cholesterol, van die bloeddruk van modellen naar iets wat redelijk zoek naar gedaan naar welke com - meestal ook niet, en ze gaan middelen begrijpelijk is. municatiestijl uiteindelijk voor de met bijwerkingen slikken om iets te Zo is het. Als iemand bijvoorbeeld een patiënt het beste of het prettigste is? voorkomen wat ze misschien toch bewuste afweging zou maken om te We hebben met het Nederlands Tijd - nooit zou zijn overkomen. gaan roken of niet, dan kun je hem schrift voor Geneeskunde een thema - We kunnen redelijk schatten hoe vertellen dat hij zoveel meer kans nummer gemaakt over shared deci - voor een groep gelijksoortige mensen loopt op voortijdige sterfte. Maar dat sion making — de dokter en de patiënt dat risico dan afneemt, om bijvoor - blijft het gevoel geven van dat je pech beslissen samen over de beste behan - beeld in de komende tien jaar een kunt hebben of niet. Als je daarente - deling, erg in de mode de laatste tijd hartinfarct te krijgen. We kunnen bij - gen zegt: ‘Als jij vanaf nu elke dag een — en daar ging het onder andere ook voorbeeld berekenen dat een pil de half pakje sigaretten rookt, dan leef je over kanscommunicatie. En het was kans op een hartaanval laat dalen met vier jaar korter,’ dan geldt dat voor ie - voor ons niet moeilijk verhalen te ver - dertig procent, ik noem waar wat. Dan dereen. Dan is het niet meer of je wel zamelen van patiënten bij wie dat heel gaat bijna iedereen slikken, want ie - of niet de pineut bent: het krijgt een erg fout was gegaan, die veel te veel dereen denkt: ‘Zo, dertig procent, dat heel andere betekenis. Terwijl het in informatie kregen die ze niet konden is nogal wat.’ Je kunt ook zeggen dat wezen precies hetzelfde is als het verstouwen, of dat ze veel liever meer de kans op een hartaanval binnen tien doortrekken van een lijn in de grafiek bij de hand genomen hadden willen jaar afneemt van drie procent naar en te berekenen hoeveel van de rokers zijn. Maar eigenlijk is dat alleen maar twee procent, dat is ook ongeveer der - er over tien jaar zullen zijn overleden anekdotisch, systematisch onderzoek tig procent afname, en dan gaan al en hoeveel van de niet-rokers. Alle - is er amper. veel minder mensen die pil slikken. maal framing dus.

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 47 Hangijzer Veel vee, weinig plek

(met name stankoverlast). De nadruk In het debat over de DOOR VALÉRIE EIJROND EN zou daarom meer op nieuwe vormen intensieve LOTTE VAN BURGSTEDEN van bedrijfsvoering en bedrijfshygiëne veehouderij in kunnen liggen, met meer aandacht N Nederland wonen, op een opper - voor dierenwelzijn en duurzaamheid. Nederland spelen vlakte van ongeveer 34 000 vier - In een groot onderzoek onder leiding zeldzaam veel Ikante kilometer, zeventien miljoen van het rIVM, Veehouderij en gezond - belangen, emoties mensen, ruim honderd miljoen kip - heid omwonenden , werd in 2016 ge - pen, twaalf miljoen varkens, vier mil - constateerd dat er een verband lijkt te en onzekerheden. joen runderen en anderhalf miljoen zijn tussen veehouderij en gezondheid Hoe weeg je al die geiten en schapen. De schaalvergro - — zo komen longontstekingen iets ting van de veehouderij, die sinds de vaker voor bij bewoners rond pluim - factoren, en hoe jaren vijftig gaande is, leidt tot toene - vee- en geitenhouderijen — maar kun je daarop een mende maatschappelijke zorg over de omdat vooral naar verbanden is geke - consistent en mogelijke risico’s voor de volksge - ken, blijft nog veel onduidelijk over zondheid, maar ook over dierenwel - oorzaken en precieze risico's. voor iedereen zijn, milieudruk en economie. Naar aanleiding van dit onderzoek aanvaardbaar beleid De veehouderij is wat kenners noe - heeft de Gezondheidsraad onlangs ontwikkelen? men een wicked problem , net zoals een vervolgadvies over de kwestie uit - klimaatverandering en immigratie — gebracht. De raad stelt nu dat het, on - problemen waarbij kennis afwezig, danks alle onzekerheden, in ieder ge - beperkt of tegenstrijdig is, en waarbij val van belang is de uitstoot van fijn - veel mensen zijn betrokken — alle - stof en ammoniak te reduceren, maar maal met hun eigen ideeën, waarden, hamert opnieuw op het terugdringen belangen en zorgen. Zulke problemen van stankoverlast, bedrijfsvoering en hebben geen eenduidige oplossing en verduurzaming. vragen om een collectieve benadering, een maatschappelijke dialoog. Niet gemakkeliijk Na de uitbraak van Q-koorts in 2007 In de praktijk blijkt het niet zo een - kwam het mogelijke verband tussen voudig de adviezen van de Gezond - intensieve veehouderij en de volksge - heidsraad op te volgen. zondheid hoog op de agenda te staan. In bijeenkomsten met boeren, om - In opdracht van de regering bracht de wonenden, belangenorganisaties, Gezondheidsraad in 2012 hierover een huisartsen, wetenschappers, beleids - rapport uit, met als belangrijkste con - medewerkers en politici worden dis - clusie dat het in feite onduidelijk is tot cussies gevoerd over de toekomst van welke afstand gezondheidsrisico’s de veehouderij, onderzoeksresultaten, kunnen optreden bij omwonenden: er vergunningen en beleidsvoorstellen. is niet zoiets als een landelijk geldige Dat zijn geen gemakkelijke gesprek - veilige minimumafstand. Tegelijker - ken. De wetenschap levert geen con - tijd beklemtoonde de Gezondheids - sensus over de gezondheidseffecten, raad dat het in deze kwestie niet al - en er spelen tegenstrijdige belangen leen om gezondheidsrisico’s gaat, en percepties. maar ook om de percepties van men - Een veelgenoemd gezondheidsthe - sen over leefbaarheid en welbevinden ma voor omwonenden is geurhinder,

48 | SKEPTER | Jaargang 31 maar is dat ook een probleem in de percepties van beleidsmedewerkers en wetenschappers, of maken die zich meer zorgen om fijnstof? De ene zorg — gezondheid — kan bovendien inter - fereren met andere thema's, zoals die - renwelzijn, milieudruk en economie.

Spanningen Een grootschalige veehouderij met een gesloten systeem op een indus - trieterrein bijvoorbeeld beperkt de ri - sico’s voor de volksgezondheid maar kan leiden tot extra zorgen rondom het dierenwelzijn. Een minder inten - sieve veehouderij kan het natuurlijke gedrag van dieren stimuleren maar geeft een groter risico op de versprei - ding van ziekteverwekkers. Al deze verschillende percepties, belangen en zorgen leiden tot spanningen en be - lemmeren een constructieve dialoog. In onderzoek dat wij momenteel doen, proberen wij al deze percepties, belangen en zorgen in kaart te bren - gen. Veel van deze waarden en zorgen blijven namelijk vaak ‘verborgen’, maar komen aan de oppervlakte door mensen te interviewen en hun om - gang met elkaar te analyseren. Het bewustmaken van professionals van deze problematiek zal hopelijk een meer inclusieve dialoog bevorde - ren en meer onderling begrip voor de verschillende standpunten..

Valérie Eijrond is promovenda aan het Amsterdam Public Health re - search institute van VUmc, Lotte van Burgsteden aan Wageningen Univer - sity and Research.

Gezondheidsraad: Gezondheidsrisico’s rond veehouderijen. Den Haag: 2012. Gezondheidsraad: Gezondheidsrisico’s rond veehouderijen: vervolgadvies. Den Haag: 2018. rIVM: Veehouderij en gezondheid omwo - nenden. Bilthoven: 2016. Wikimedia

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 49

Mediahypes en twitterstormen

N de samenleving ontstaat op ge - Als relatief kleine risico’s kunnen Waarom leidt de ene zette tijden onrust over een of an - uitgroeien tot grote maatschappelijke kwestie tot een Idere bedreiging voor de volksge - kwesties, rijst de vraag waarom som - zondheid. Over rondzwevende asbest - mige risico’s wel in die dynamiek te - enorm media- deeltjes, opspattende rubberkorrels in rechtkomen en andere niet. Er zijn tal spektakel en groot kunstgras, de onzichtbare straling van van bedreigingen voor de volksge - zendmasten, de opmars van nieuwe zondheid die veel ernstiger zijn dan maatschappelijk virussen of over verontreinigd voedsel. rondzwevende asbestdeeltjes en op - rumoer, en blijven Als zo’n kwestie zich voordoet, heb - spattende rubberkorrels. andere, soms veel ben de media iedere dag wel nieuwe Het is ook een belangrijke vraag, ontwikkelingen te melden: er komen omdat in de meeste gevallen de feite - ernstiger kwesties steeds meer gevallen bij, de burgers lijke risico’s — de wetenschappelijke onderbelicht? laten hun verontrusting blijken op so - risico-inschatting in termen van aan - Welke rol spelen ciale media, er vallen lijken uit de kast tallen overlijdens- en ziektegevallen (het gevaar was al bekend, maar stil - of materiële schade — een veel kleine - oude en nieuwe gehouden), de Tweede Kamer reageert re rol spelen in de perceptie van me - media in het geschokt, het kabinet staat onder druk dia, politiek en burgers dan we den - aanzwengelen, om meteen drastische maatregelen te ken. We gaan er allemaal min of meer treffen — kortom, het proces krijgt van uit dat als de media wekenlang onderhouden en een eigen dynamiek waardoor het ge - uitvoerig berichten over ‘gifkippen’, versterken van ophef vaar voor de volksgezondheid steeds dat er dan wel iets ernstigs aan de groter lijkt te worden. ‘Anders zou het hand moet zijn. Kijk je naar de wer - en hypes? toch niet iedere dag zo’n groot nieuws king van de media, dan valt dat ern - zijn?’ stig te betwijfelen. DOOR PETER VASTERMAN Na verloop van tijd neemt de hoe - Media ‘construeren’ een risico op veelheid berichten weer af en ebt ook een geheel andere manier dan weten - de verontrusting langzaam weg, tot schappers. En dat is relevant, want de uiteindelijk het gevoel ontstaat dat het media spelen een cruciale rol in dat veel gedoe om niks was. Inmiddels proces van actie en reactie, waardoor dienen zich weer andere risico’s aan het nieuwe risico kan uitgroeien tot Pxhere die om aandacht vragen. een groot maatschappelijk probleem.

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 51 2009 dagenlang groot nieuws. De ver - klaring ligt in de criteria voor nieuws - waarde die de media hanteren.

Criteria Wie op een willekeurige dag naar het nieuws kijkt in verschillende media, ziet dat er grote overeenstemming be - staat over het belangrijkste nieuws van die dag. Het is alsof alle media te - zamen iedere dag in een redactiever - gadering de nieuwsagenda vaststellen. Alle media hanteren kennelijk dezelf - de criteria waarmee zij vrij snel, op een routinematige manier, al die nieuwsgebeurtenissen kunnen beoor - delen en selecteren. Deze journalistie - ke gewoonten, die ervoor zorgen dat grote hoeveelheden nieuws snel kun - nen worden verwerkt, vormen de on - geschreven regels van de journalistiek. Het betekent overigens niet dat er in de loop der jaren geen verschuivingen De redactieruimte van Die Welt in het Axel-Springer-Hochhaus in Berlijn. optreden in die criteria. In een recent Wikimedia artikel in het vakblad Journalism Stud - ies laten Tony Harcup en Deirdre Bij het bestuderen van de rol van de extreem klein is dat je ergens aan O’Neill — die zich al jaren bezighou - media bij de constructie en de percep - doodgaat, des te beter voldoe je aan de den met de vraag ‘What is news?’ — tie van risico’s zijn de volgende facto - criteria die journalisten hanteren bij zien dat de beschikbaarheid van beeld ren van de belang: de selectiecriteria de selectie van nieuws. belangrijker wordt in de keuze van re - voor nieuws, de gekozen frames , de Een goed voorbeeld zijn infectieziek - dacties. Daarnaast zijn er criteria bij - werking van mediahypes en schanda - ten: daar overlijden in het Westen re - gekomen als celebrity en shareability len, en de daaruit voortkomende latief zeer weinig mensen aan, maar (kan het worden gedeeld). maatschappelijke versterking van het ze kunnen altijd rekenen op veel me - Om in de krant te komen, moet een risico in kwestie. dia-aandacht. Eind negentiende eeuw gebeurtenis scoren op nieuwswaarde. waren infectieziekten verantwoorde - Belangrijke nieuwswaardecriteria zijn Omgekeerd evenredig lijk voor bijna de helft van de totale volgens mediaonderzoekers van ouds - Er bestaat een grote kloof tussen de sterfte in Nederland, tegenwoordig is her: nieuws moet relevant voor de le - hoeveelheid media-aandacht voor een dat volgens het CBS nog maar twee zer zijn, onverwachts zijn, negatief bepaald risico en de feitelijke ernst procent: 3054 mensen in 2016. Daar - zijn, gaan over belangrijke landen of van dat risico. In hun boek uit 1993, bij gaat het vooral om ouderen: 88 belangrijke personen. Gebeurtenissen Reporting on risk , tonen de gedrags - procent is ouder dan vijfenzestig jaar, moeten ook passen in het ritme van wetenschappers Eleanor Singer en 95 procent is ouder dan vijfenvijftig de media: een ramp die zich plots vol - Phyllis Endreny aan dat de hoeveel - jaar. De kans dat iemand jonger dan trekt, scoort hoger dan een sluipende heid media-aandacht in feite omge - vijfenvijftig overlijdt aan een infectie - hongersnood. En als een onderwerp keerd evenredig is aan de sterftecij - ziekte is dus extreem klein. Toch, of eenmaal in het nieuws is, dan blijft fers — hoe meer mensen ergens aan misschien wel daarom, was het over - dat een tijd zo, omdat de drempels overlijden, hoe minder de media er lijden van een gezonde tiener aan de voor vergelijkbaar nieuws lager wor - aandacht aan besteden. Als de kans Mexicaanse griep in het najaar van den.

52 | SKEPTER | Jaargang 31 Als een gebeurtenis laag scoort op het ene criterium, moet die hoog sco - ren op een ander — daardoor komen bijvoorbeeld Afrikaanse landen meestal alleen in het nieuws bij oor - logsgeweld, natuurrampen en epide - mieën.

Risicoperceptie De factoren die de risicoperceptie van mensen beïnvloeden, sluiten naadloos aan bij de journalistieke nieuwscrite - ria. Bij het inschatten en beoordelen van risico’s spelen vier overwegingen een rol: onbekendheid, oncontroleer - baarheid, onvrijwilligheid en onrecht - vaardigheid. Mensen hebben de nei - ging een risico te overschatten als er sprake is van een onbekend risico waaraan men onvrijwillig wordt blootgesteld en dat als onrechtvaardig wordt ervaren. Alledaagse risico’s die mensen zelf nemen, worden door - gaans juist onderschat. Een Mexicaanse militair deelt maskers uit tegen ‘varkensgriep’, april 2008. De media bieden in dit opzicht de Foto: Randall Sheppard informatie die mensen vanuit hun da - gelijkse risicoperceptie nodig hebben, voor de goddelozen (zo werd ook nog men of metaforen een hele manier en dat is vooral nieuws over nieuwe vaak over aids gedacht in de beginja - van denken over. risico’s en bedreigingen, niet over de ren). Een epidemie is dus, zo betoogt In het nieuws over epidemieën zijn alledaagse risico’s waar we aan ge - de kritische Amerikaanse epidemio - die metaforen meestal ontleend aan wend zijn geraakt. Media vormen een loog Philip Alcabes in zijn fraaie boek oorlogvoering. Het virus is een ge - soort alarmsysteem dat alleen afgaat Dread , niet alleen een crisis voor de duchte vijand die ons onverhoeds als zich nieuwe bedreigingen voor - volksgezondheid of een plotselinge overvalt waarna er wordt gestreden, doen. toename van het aantal ziektegevallen, aangevallen, onschadelijk gemaakt, het is ook een verhaal, een cultureel veroverd, overwonnen enzovoort. Epidemieeën referentiekader. Dergelijke framing heeft grote invloed Nieuwe epidemieën zijn in dit ver - Zo’n epidemie is een goed voorbeeld op de perceptie van het probleem. band bedreigingen bij uitstek. Niet al - van wat tegenwoordig vooral bekend Ook bij kanker is ‘strijd’ al heel lang leen voldoet een epidemie aan de cri - staat als framing , maar wat gewoon het dominante kader: in menig over - teria van onbekendheid, oncontro - hetzelfde is als betekenisgeving: we lijdensadvertentie staat dat de overle - leerbaarheid, onvrijwilligheid en on - plaatsen de gebeurtenissen in een re - dene de strijd tegen kanker heeft ver - rechtvaardigheid, het idee van een ferentiekader waardoor we alles een loren, iets wat je bij andere aandoe - epidemie activeert daarnaast — be - zinvolle plek kunnen geven. Frames ningen niet tegenkomt. wust of onbewust — de schrikbeelden definiëren een probleem, stellen de van de pest in de middeleeuwen of de oorzaken vast, vellen morele oordelen Turbo Spaanse griep na de Eerste Wereld - en suggereren mogelijke oplossingen. Naast framing en nieuwswaardecrite - oorlog. Epidemieën horen cultuurhis - Ze activeren kennis, pakketjes cultu - ria is het van belang om de nieuws - torisch gezien bij het ‘einde-der-tij - rele normen en waarden, creëren productie als collectief proces te zien den-denken’: een epidemie als straf context en dragen met een paar ter - waarin media elkaar volgen en elkaars

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 53 nieuws versterken. Dat levert zelfver - schandaal neer te zetten, waarin de sterkende processen op: het is belang - farmaceutische industrie onder een Het is online niet rijk nieuws omdat andere media het hoedje zou spelen met experts en de ook groot brengen, met als gevolg dat Wereldgezondheidsorganisatie (zie de vraag of het het steeds groter nieuws wordt. De het boek van onderzoeksjournalist mediahype is de turbostand van de Daan de Wit, Dossier Mexicaanse nieuws klopt of media: een manier van gezamenlijk griep ). Het feit dat de WHO op een ge - relevant is, maar nieuws maken, waarbij de output ook geven moment de definitie van ‘pan - weer het systeem voedt, met een ex - demie’ wijzigde, werd direct gezien als of het leuk, plosieve nieuwsgolf als resultaat. een teken van belangenverstrengeling De hype begint met een zogenaamd — die wijziging zou immers in het spannend of key event , bijvoorbeeld de ontdekking voordeel van de vaccin industrie zijn. van fipronil in eieren in de zomer van Ook de fipronilbesmetting werd een stuitend genoeg 2017. Het levert een centraal nieuws - schandaal: niet alleen was er contro - is om te bekijken thema op waarmee iedere redactie verse over de oproep van plaatsver - aan de slag kan. Er is grote druk om vangend inspecteur-generaal Freek en door te sturen. zelf nieuws over dit onderwerp te van Zoeren van de Nederlandse Voed - gaan maken. Daardoor dalen de sel- en Warenautoriteit in Nieuwsuur nieuwsdrempels voor al het nieuws om even geen eieren meer te eten, er dat met het nieuwsthema te maken ontstond ook verontwaardiging over heeft: elk detail wordt breed uitgeme - het feit dat zijn instelling in een vroeg ten en becommentarieerd. De golf van stadium meldingen van fipronilbe - nieuws maakt reacties los in de sa - smettingen niet had onderzocht. Het menleving die zelf ook weer nieuws is evident dat de feitelijke risico’s in worden. Door al dat vervolgnieuws de ontwikkeling van het schandaal stijgt het onderwerp verder op de geen enkele rol meer spelen, het gaat nieuwsagenda en gaan media er nóg alleen nog maar om de schuldvraag. meer nieuws over brengen. Sociale media Schandaal De invloed van de sociale media bij dit Een belangrijke escalerende factor soort affaires is de laatste jaren sterk daarbij is het schandaal. De term toegenomen. Sociale media kennen ‘schandaal’ verwijst niet alleen naar een geheel eigen logica voor de selec - iets ‘schandaligs’, maar ook naar het tie en verspreiding van nieuws en in - maatschappelijk proces waarin men - formatie, en dat heeft grote gevolgen sen of instituties publiekelijk aan de voor de risicoperceptie. Anders dan bij schandpaal worden genageld. De me - de ‘oude media’ is iedereen met ieder - dia spelen daarin een belangrijke rol: een verbonden, kan alles worden ge - ze doen er niet alleen verslag van, ze deeld, aangepast en opnieuw ver - spelen er zelf een aanjagende rol in spreid, en alles is snel doorzoekbaar. door met onthullingen te komen, Informatiestromen worden gestuurd mensen aan te klagen of hun aftreden en bijgestuurd door algoritmes die in - te eisen. Qua nieuwswaarde scoren spelen op individuele voorkeuren. schandalen hoog — vooral als er poli - Journalistieke regels voor betrouw - tici of bestuurders bij betrokken zijn baarheid van informatie en ethische die informatie hebben achtergehou - regels rond bijvoorbeeld privacy be - den. staan niet meer online. Het is online Bij de Mexicaanse griep is gepro - niet de vraag of het nieuws klopt of beerd om het vaccinatiebeleid als relevant is, maar of het leuk, span -

54 | SKEPTER | Jaargang 31 nend of stuitend genoeg is om te be - proberen te bestrijden met argumen - kijken en door te sturen. ten uit wetenschappelijk onderzoek. Omgekeerd is het, zoals gezegd, voor Het is moeilijk om met feiten op te nieuwsmedia steeds belangrijker dat boksen tegen dramatische Youtube-vi - nieuws gedeeld kan worden op sociale deo’s van vaccinatieslachtoffers. In media en dat nieuws aansluit bij het - veel landen zijn nu speciale online geen op sociale media speelt. Ken - campagnes opgezet om jongeren aan merkend voor sociale media is dat ze te spreken. heel snel mensen kunnen mobiliseren — bijvoorbeeld door het gebruik van Peter Vasterman is mediasocioloog. hashtags — waardoor groepen ont - staan die zich tijdelijk sterk maken E. Singer en P. M. Endreny: Reporting on voor een bepaalde zaak. Op sociale risk: how the media portray accidents, media kunnen mensen zien wat ande - diseases, disasters, and other hazards. ren denken en beslissen, en omdat het Omslag van Science, 9 maart 2018. New York: russell Sage Foundation; hun vrienden zijn op Facebook of de Beeld: Peter Beshai. Data: Soroush 1993. mensen die ze volgen op Twitter, is de Vosoughi, Deb Roy en Sinan Aral T. Harcup en D. O’Neill: What is news? kans groot dat ze die ideeën overne - News values revisited (again). Journa - men en vervolgens liken en verder de zoekmachine en hun status ontle - lism Studies 2016;18(12):1470–1488. verspreiden. nen aan de hoeveelheid volgers die ze P. Alcabes: Dread: how fear and fantasy hebben verzameld. Ze kunnen vervol - have fueled epidemics from the black Twitterstormen gens ook doorbreken naar de nieuws - death to the avian flu. New York: Public Door de noodzaak beknopt te formu - media, bijvoorbeeld in uitzendingen Affairs Books; 2009. leren en snel te reageren stimuleren waarin ze als gelijke in discussie gaan D. de Wit: Dossier Mexicaanse griep. Een sociale media de verspreiding van met academische deskundigen. kleine griep met grote gevolgen. rotter - harde, ongenuanceerde en soms Kern van veel online strategieën is dam: Lemniscaat; 2010. grensoverschrijdende berichten. Zo het zaaien van twijfel en het verdacht - SWNS TV: 12-yo left paralyzed after suf - ontstaat een twitterstorm, de online maken van mensen of instellingen — fering a reaction to #HPV #vaccine. variant van de mediahype bij de het verschil met complottheorieën is www.youtu.be/ qb7YEm4YCMs . nieuwsmedia: een golf van vaak nega - vaak klein. Vosoughi S, roy D, Aral S. The spread of tieve en verontwaardigde berichten true and false news online. Science over een persoon, instelling of onder - Nepnieuws 2018;359:1146, PMID 29590045. werp. Tot slot is er nog het veelbesproken P. L. M. Vasterman, N. ruigrok en O. In de groeiende controverse over nepnieuws door de opkomst van w eb - Scholten: Mexicaanse griep in Neder - vaccinaties, zoals de HPV-campagne, sites die het verspreiden van onjuiste land: berichtgeving, verontrusting en speelden de sociale media een belang - maar spannende berichten als ver - publieksreacties. Amsterdam: De Ne - rijke rol: op Twitter, Facebook en You - dienmodel hanteren. Mensen ver - derlandse nieuwsmonitor; 2011. tube komen nog steeds berichten en spreiden nepnieuws (leugens) veel P. L. M. Vasterman: Mediahype: de turbo aangrijpende video’s over gezonde sneller dan ware berichten, zo bleek van de nieuwsvoorziening. Kenmerken kinderen die na de HPV-prik totaal onlangs uit een groot onderzoek in van zelfversterkende processen in het verlamd zijn geraakt. Science . nieuws. In: J. Bardoel en H. Wijfjes Daarnaast is het online mogelijk om Het is duidelijk dat al deze verande - (red): Journalistieke cultuur in Neder - als google-expert grote invloed en ringen in het medialandschap van in - land . Amsterdam: Amsterdam Univer - aanhang te verwerven door middel vloed zijn op de manier waarop risi - sity Press; 2015 van blogs, video’s en eindeloze stro - co’s worden vormgegeven en vervol - P. L. M. Vasterman: From media hype to men van twitterberichten — bijvoor - gens uitvergroot tot grote maatschap - twitter storm: news explosions and their beeld tegen vaccinaties. Google-ex - pelijke kwesties. Dat is vooral een impact on issues, crises and public opi - perts zijn zelfverklaarde deskundigen probleem voor instanties zoals het nion. Amsterdam: Amsterdam Univer - die hun kennis hebben opgedaan op rIVM die de online waan van de dag sity Press; 2018.

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 55 Vincent van Gogh: Tulpenland (1883). National Gallery of Art, Washington

Samen de risico’s overwegen

Door vanaf het allereerste begin alle belanghebbenden te betrekken bij het formuleren van vragen, zorgen en belangen, kan het draagvlak voor riskante maatregelen en technologieën wellicht worden verbreed.

56 | SKEPTER | Jaargang 31 opdrachtgevers kunnen een belem - met het betrekken van de verschillen - DOOR JEROEN DEVILEE mering vormen — waarbij overheden de belanghebbenden bij het proces niet alleen opdrachtgever kunnen zijn, van risicobeoordeling. Veelal worden E gebruikelijke manier van de maar ook belanghebbende. eerst een maatschappelijke en een overheid om met risico’s om Maar media-aandacht, waarin ver - wetenschappelijke klankbordgroep Dte gaan, is het uitvoeren van ontwaardiging en boosheid tot uiting opgericht. In het geval van chroom - een risicoberekening op basis van komt, en de bijbehorende politieke verf had de maatschappelijke klank - blootstelling en effect, om vervolgens druk zijn over het algemeen een goe - bordgroep de vorm van een commis - het volk daarvan deelgenoot te maken. de aanleiding om van de gebaande pa - sie waarin werkgevers en werknemers Inmiddels is duidelijk dat deze werk - den af te wijken. Bij een aantal kwes - waren vertegenwoordigd. Ook is veel wijze op zijn ergst niet altijd het ge - ties in Nederland is inmiddels ge - aandacht besteed aan het inventarise - wenste resultaat heeft, en op zijn bruikgemaakt van participatieve risi - ren van de vragen van alle belangheb - minst geen recht doet aan maatschap - cobeoordeling, zoals bij de geluidshin - benden. pelijke bezorgdheid en de mate waar - der in Onderbanken door AWACS-toe - Een andere werkwijze is de inrich - in groepen in de maatschappij bereid stellen van vliegbasis Geilenkirchen, ting van een kennisplatform, waarop zijn om risico’s te accepteren. gewasbeschermingsmiddelen in de kennis bijeengebracht en geduid Vandaar dat de meest gezaghebben - bollenteelt, het gebruik van chroom - wordt. Kennisplatformen bestaan in - de instituten rond risicobeoordeling, verf bij Defensie en het gebruik van middels onder meer voor elektromag - zoals de National research Council in rubbergranulaat op kunstgrasvelden. netische velden, houtrook, intensieve de Verenigde Staten en de Internatio - veehouderij en nachtwerk. Bij het de - nal risk Governance Council in Zwit - Paradoxen bat over rubbergranulaat is er, aanvul - serland, ervoor pleiten om deze pro - Kenmerkend voor deze situaties is dat lend op de instelling van maatschap - cessen participatief in te richten. Bij er sprake is van een tweetal para - pelijke en wetenschappelijke klank - de beoordeling van risico’s moeten, zo doxen. De eerste is de zogenaamde bordgroepen, ook onderzoek gedaan zeggen zij, van meet af aan alle be - autoriteitsparadox. Hoewel burgers naar de percepties van burgers. Dit langhebbenden worden betrokken. tegenwoordig steeds minder onvoor - had de vorm van focusgroepen, een Het idee daarbij is niet alleen dat er waardelijk informatie van kennisinsti - uitgebreide media-analyse en een op deze wijze gebruikgemaakt kan tuten accepteren, is er wel grote be - snelle enquête. De mogelijkheid om worden van een ‘maatschappelijk sen - hoefte aan instituten die betrouwbare bij het proces van risicobeoordeling sorsysteem’, maar ook dat het onver - informatie leveren. Kennisinstituten betrokken te zijn, wordt door belang - standig is om te denken dat je alle ri - denken daarom na over mogelijkhe - hebbenden meestal zeer gewaardeerd. sico’s binnen de ivoren torens van den om te werken aan hun autoriteit. kennisinstituten kunt overzien en Participatie kan hierbij een middel Beperkingen voorspellen. Na de fase van identifice - zijn. Participatie kan behoorlijk positief ren volgen uiteraard allerlei andere Daarnaast geldt de onzekerheidspa - uitpakken qua legitimiteit, vertrou - stappen, zoals een beoordeling van radox: kennisinstituten van de over - wen, empowerment en het verbeteren het risico en de bezorgdheid hierover heid wordt gevraagd om op basis van van de kwaliteit van de risicobeoorde - plus het bijeennemen van deze infor - onzekere wetenschap eenduidige ant - ling. Toch heeft participatie ook aan - matie en beslissen over de omgang woorden op praktische vragen te ge - zienlijke beperkingen. Dat komt voor - met het risico. Alle partijen worden op ven. De vraag is bijvoorbeeld: ‘Kan al tot uiting als de kern van het pro - de hoogte gehouden van de vorderin - mijn kind veilig voetballen op een bleem niet de kennis is, maar de in - gen, en alle partijen kunnen steeds kunstgrasveld met rubbergranulaat of terpretatie ervan. Inzichten kunnen voorstellen tot bijsturing blijven doen. niet?’ Het gevolg is dat wetenschap - verschillend worden beoordeeld, af - In de praktijk blijkt dat er wel wat pers bij kennisinstituten van de over - hankelijk van verschillende waarde - pressie nodig is om geen reguliere ri - heid onder druk kunnen komen te systemen, en dat leidt meestal tot ver - sicobeoordeling uit te voeren en over staan om met meer zekerheid een uit - schillende opvattingen over voorzorg. te gaan tot de inrichting van een par - spraak te doen dan de achterliggende Moeizamer wordt het ook als bijvoor - ticipatief proces. Budgetten en voor - wetenschap toestaat. beeld deelnemers aan het besluitvor - keuren van zowel wetenschappers als Inmiddels is veel ervaring opgedaan mingsproces zeker weten dat zij ziek

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 57 worden van een factor in de omgeving, perkende factor: de overheid, en an - dom komt. Het is echter geen wonder - terwijl de wetenschap daar geen aan - dere betrokkenen, willen niet alleen middel: participatie bij risicobeoorde - wijzing voor vindt. Dan leidt ook par - een oplossing, ze willen ook op korte ling beschermt je niet tegen mensen ticipatie niet tot consensus, en dan termijn een oplossing. Dat speelde die bevindingen van onderzoek bijna kan het gebeuren dat een deel van de bijvoorbeeld met het onderzoek naar a priori afwijzen. We oefenen stevig betrokkenen het oneens blijft met de rubbergranulaat, waarbij er eigenlijk door ten behoeve van een integrale gekozen voorzorg en aandacht blijft te weinig tijd was om de percepties aanpak. vragen voor het eigen standpunt. van de bevolking goed te combineren Ook andere factoren kunnen partici - met de andere onderzoeksresultaten. Jeroen Devilee is onderzoeker en ad - patie aan risicobeoordeling beïnvloe - Maar het lijkt erop dat participatieve viseur risicoperceptie en -communi - den. Niet zelden is tijdsdruk een be - risicobeoordeling langzaam tot was - catie bij het RIVM.

Een medewerker in beschermende kleding verft een F-16. Ministerie van Defensie

eT ‘gezondheidsonderzoek ge - en via e-mail. Dit resulteerde in meer deelonderzoeken en daarmee on - Hbruik gevaarlijke stoffen bij De - dan 1400 vragen. derzoeksplannen bijkomen. fensie: PomS-locaties, chroom-6 en • Het rIVm heeft deze 1400 vragen • Bij stap vier in het onderzoek CarC’ is een voorbeeld van partici - gebundeld tot enkele tientallen on - gaat het om het onderzoeken en be - patieve risicobeoordeling. Het is in derzoeksvragen. Dat was de tweede antwoorden van de onderzoeksvra - volle gang, de coördinatie is in han - stap. Bij dat proces is geen vraag ver - gen. Het boven tafel halen van alle den van het rIVm. loren gegaan. De commissie van feiten en het uitvoeren van het we - • De eerste stap is een inventarisa - werkgevers en werknemers besloot tenschappelijke onderzoek kost tijd. tie van alle vragen die leven en on - vervolgens welke vragen onderzocht Deze stap duurt dan ook het langst. derzocht moeten worden. Hiertoe moesten worden, en in welke volgor - • zodra resultaten beschikbaar zijn vragen verzameld bij alle be - de. zijn, worden deze openbaar ge - langhebbenden via groepsgesprek - • Die onderzoeksvragen zijn uitge - maakt . Deze stap loopt dus groten - ken, interviews en een online vra - werkt tot onderzoeksplannen. Inmid - deels gelijk met stap vier; op deze genlijst. ook zijn vragen meegeno - dels zijn elf onderzoeksplannen vast - manier hoeven mensen niet te men die zijn gesteld tijdens voort - gesteld door de commissie. Hiermee wachten tot het volledige onderzoek gangsbijeenkomsten van Defensie is stap drie afgerond, tenzij er nieuwe is afgerond.

58 | SKEPTER | Jaargang 31 Alles over pseudowetenschap

UIM twintig schap en pseudowetenschap omgaan skepticus , die er niet van uitgaat dat Ruitgebreide met het onderuitgaan van resultaten. skeptici altijd rationeel zijn en ‘de te - essays van meer Dit doet hij aan de hand van de neu - genpartij’ irrationeel. Ook is hij in - dan dertig au - trino’s die in 2012 sneller dan het licht middels geneigd om de parapsycholo - teurs treffen we leken te gaan maar het resultaat ble - gie als serieuze wetenschap te zien. In aan in de kloeke ken van een meetfout, en de hydrino’s mijn ogen slaat hij daarin iets door. bundel Pseudo - die nog steeds worden gepropageerd Hij constateert weliswaar terecht dat science: the con - door fringe scientist randell Mills. de methoden van parapsychologen spiracy against science. Veel interes - David Gorski (‘Orac’) mag in het deel vaak niet onderdoen voor die van ech - sants zit ertussen, te veel om hier alle - ‘ in mainstream’ waar - te wetenschap, maar laat onbelicht dat maal zelfs maar kort aan te stippen. schuwen tegen het binnensluipen van het wat theorievorming in dat vakge - Het eerste deel, ‘The basics of pseu - alternatieve behandelingen in regu - bied niet bepaald opschiet. doscience’, is tamelijk abstract en aca - liere ziekenhuizen onder het mom Allengs begon het mij wel een beetje demisch. Het demarcatieprobleem van integratieve geneeskunde. Wie te storen dat er heel erg van buitenaf komt natuurlijk aan de orde, en denk - zijn weblog, respectful Insolence, tegen pseudowetenschappers en hun fouten als het verwarren van correla - volgt, zal hier echter weinig nieuws aanhangers wordt aangekeken. Zelfs tie met een oorzakelijk verband. Wie aantreffen. Interessanter vond ik een in de meer persoonlijke verhalen van dat wel uit andere literatuur kent, volgend artikel over IQ-testen: hoe die Hermes en French komt niet zo goed raad ik aan meteen naar het tweede ontstaan zijn en waarvoor ze gebruikt naar voren wat die ‘andersdenkenden’ deel te springen waar het gaat over de en misbruikt worden. dan drijft en hoe zij zichzelf zien ten impact van pseudowetenschappen op opzichte van de reguliere wetenschap. de samenleving. Type I en II Maar in het essay van Seth Kalich - Ken Folta schrijft over genetisch ge - In deze bundel vertelt de in skeptische man over de hiv/aids-ontkenners vind modificeerde gewassen en de tegen - kringen ook bepaald niet onbekende je dat aspect gelukkig wel. Kalichman standers daarvan die zich vaak schul - over zijn persoonlijke ging undercover in die wereld en be - dig maken aan, op zijn minst, dubieu - ontwikkeling. Hoe hij eerst geloofde schrijft dat die ‘gekkies’ in persoonlijk ze wetenschap. Britt Marie Hermes in paranormale verschijnselen en contact bijvoorbeeld heel erg normaal vertelt als voormalig naturopaat over toen vrij plotseling omsloeg in een en vriendelijk zijn. die haast sekte-achtige beweging type I-skepticus , waaronder French ie - waarmee zij gebroken heeft. Beiden mand verstaat die a priori negatief Pepijn van Erp kunnen ervan getuigen dat hun kri - staat tegenover paranormale claims tiek hun bepaald niet in dank afgeno - en eigenlijk denkt dat er een steekje Allison B. Kaufman en James C. Kauf - men werd door de tegenpartij. los zit bij mensen die erin geloven. man (red.): Pseudoscience: the conspir - In het volgende deel lezen we hoe Inmiddels is hij milder geworden. acy against science. Cambridge: The pseudowetenschap regelmatig de seri - French ziet zich nu als een type II- MIT Press; 2018, 536 pagina’s, € 34,99. euze weten - schappelijke platforms weet binnen te drin - gen. Leuk om te lezen vond ik het artikel van Chad Orzel, die tegen - over elkaar zet hoe verschillend serieuze weten - https://imgs.xkcd.com/comics/neutrinos.png

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 59 Het toeval is een rode draad

EN ‘theorie oorzaken — die zelf ook weer oorza - sproken zonder enig idee hoe het toe - Evan alles’ is er ken hebben — en tegelijk brengt elke val (als het dat was) dan gewerkt zou nog niet, maar gebeurtenis een zich snel vertakkende hebben. Zo is het ook met die fijnaf - nogal wat weten - boom van gevolgen teweeg. Vrijwel al stemming: gelovigen zoeken er een schappers probe - die onmetelijk onwaarschijnlijke ge - hogere macht achter (daar moet wel ren voor het gro - beurtenissen schijnen ons doodnor - een god achter zitten) en wetenschap - te publiek iets maal toe. Heel soms pikt onze pa - pers zien een puzzel. zichtbaar te ma - troonhongerige geest er eentje uit, en Bij de evolutie komt de genetica en ken van het mag - komt dan in de verleiding daar iets of de rol van DNA en rNA uitvoerig aan nifieke weefsel van kennis over onze nog liever iemand achter te zoeken. bod, en de discussie concentreert zich wereld dat we al bezitten. Zulke boe - En soms zit er ook iets achter. op het probleem van het ontstaan van ken bespreken kosmologie, relativi - Achtereenvolgens komen bij Lands - het leven. teitstheorie, sterrenkunde, atomen en man kosmologie, warmteleer, kwan - moleculen, kwantummechanica, de tumtheorie en evolutie aan de beurt. Religie en vrije wil ontwikkeling van het leven, de wer - Wonderlijke samenlopen van omstan - Twee korte hoofdstukken aan het king van de hersenen en religie. Elke digheden in de kosmologie zijn bij - eind van het boek gaan over de vrije auteur probeert met een eigen insteek voorbeeld dat de diverse constanten in wil en (christelijke) religie. In het be - een of liefst meer van deze onderwer - de theorie van elementaire deeltjes zo gin van het boek is al duidelijk dat de pen uit te diepen. Ik heb diverse van zijn dat zowel sterren als atomen kon - auteur eigenlijk in dialoog is met het dit soort boeken vertaald, maar Naar den ontstaan, maar er is meer. Zo katholicisme van zijn jeugd — een alle onwaarschijnlijkheid: Toeval in de moeten diverse constanten onwaar - deel van het boek gaat dan ook over wetenschap en filosofie van de mathe - schijnlijk kleine of grote waarden het ontstaan van het universum en matisch fysicus Klaas Landsman is hebben. het ontstaan van het leven, allebei za - een product van eigen bodem. Het is Het probleem is dat al deze fijnaf - ken waar creationisten van allerlei een buitengewoon inspirerend boek. stemming niet vergeleken kan wor - slag zich aan vastklampen. Voor rode draad is het toeval, iets precie - den met een loterij, want we hebben Landsman lijkt religie voornamelijk zer: ogenschijnlijk onverbonden ge - geen flauw idee wat het eventuele de boodschap te brengen dat het be - beurtenissen die zo onwaarschijnlijk kansmechanisme is. We verkeren in staan een doel heeft dat van buitenaf lijken dat ze misschien toch geen toe - dezelfde omstandigheden als Kepler, is opgelegd. Hij kiest voor on-zin, die val zijn, maar het resultaat van de een Arbuthnot en Bernoulli. De eerste for - hij in de epiloog, op pagina 228, defi - of andere verborgen wetmatigheid of muleerde als wet in 1619 dat kwadra - nieert als de ontkenning van een van opzet, wonderlijke samenlopen van ten van omloopstijden en derdemach - buiten komende ‘zin’ van het leven. omstandigheden oftewel coïnciden - ten van baandiameters van planeten Het christendom past in Landsmans ties. (uitgedrukt in aarde-eenheden) voor verhaal omdat het ontstaan van deze alle planeten nagenoeg paarsgewijs succesvolle religie eveneens van toe - Coïncidentie gelijk waren; John Arbuthnot merkte valligheden aan elkaar hangt: een ob - Landsman begint met het begrip coïn - in 1710 op dat er in 82 achtereenvol - scure eindtijdprediker, ten minste één cidentie, dat een sterk subjectief as - gende jaren meer jongens dan meisjes energieke volgeling (Paulus) die de pect heeft. Dat een loterij een winnaar in Londen waren geboren, en Daniel boodschap optuigde met vele toen - heeft mag voor de directeur van de or - Bernoulli achtte het in 1734 toch wel maals populaire religieuze ideeën en ganisatie weinig verrassend zijn, maar heel bijzonder dat alle bekende pla - een politieke opportunist (Constan - voor de winnaar zelf voelt het heel an - neetbanen in vrijwel hetzelfde vlak la - tijn) die de club politieke macht gaf. ders. Elke gebeurtenis in ons dagelijks gen. In al die gevallen werd het oor - Dit zijn overigens geen noodzakelijke leven, te beginnen met onze geboorte, deel ‘dat kan toch geen toeval zijn, ingrediënten, want met de eveneens is het resultaat van ondenkbaar veel daar moet iets achter zitten’ uitge - succesvolle islam ging het heel anders.

60 | SKEPTER | Jaargang 31 Naar alle onwaarschijnlijkheid is inte - ressant maar bij wijlen lastig te volgen. Kwantummechanica, bijvoorbeeld, is moeilijk omdat onze intuïtie het laat afweten. Zo volgt één deeltje soms te - gelijk twee paden. Als je in elk pad de - tectors plaatst, lijkt het alsof ofwel het ene ofwel het andere pad gevolgd wordt. Maar als je de detectors zet op plaatsen waar mogelijke paden bij el - kaar kunnen komen, blijkt zo’n deel - tje beide paden gevolgd te hebben. Deeltjes kunnen in twee verschillende toestanden tegelijk zijn, en pas bij de - tectie een van die twee kiezen. Het is allemaal nog een stuk vreem - der dan de theologie van de Drie-een - heid, maar de rekenschema’s van de kwantummechanica vertellen nauw - Beeld in de tuin van Huttenstrasse 9 in Zürich, het huis waar Schrödinger gewoond keurig wat we kunnen verwachten bij heeft. Afhankelijk van de lichtval lijkt de kat dood of levend. Wikipedia het doen van waarnemingen. Ik kan Landsmans uitleg echter niet altijd is, dat de kat helemaal geen deeltje tief en negatief, en het zijn er zoveel volgen. zoals een foton of een elektron is, dat ze uitmiddelen tot praktisch nul. maar dat die — net als elk meetappa - Ook in de kwantummechanische be - Schrödingers kat raat — uit heel veel deeltjes bestaat. schrijving van de kat voorafgaande Neem de befaamde kat van Schrödin - Voor een klein deeltje dat maar twee aan de waarneming is de kat gewoon ger. De bespreking van Landsman is toestanden, zeg A en B, kan hebben, levend of dood, en de bijdrage van de meer dan half zo lang als het hele zou zijn toestand kunnen worden be - superpositietermen is dichter bij nul hoofdstuk over religie. Die kat zou, schreven als a + b, waar a het aandeel dan elke denkbare fysische grootheid. volgens een gedachte-experiment dat van A voorstelt, en b het aandeel van B. Althans, zo herinner ik me de uitleg de kwantumfysicus Erwin Schrödin - De totale waarschijnlijkheid dat het van Van Kampen. ger in 1935 voorstelde, tegelijk in twee deeltje er is, is ( a + b)², dus a² + 2ab + Landsman zegt wel dat de kat, of al - toestanden, namelijk dood en levend, b². Je zou de term 2ab kunnen opvat - gemener een meetinstrument, een kunnen zijn. Althans zolang de kat ten als de bijdrage tot het totaal ten macroscopisch object is, maar verwijst niet waargenomen wordt (de moge - gevolge van het feit dat het om een voor de details naar zijn — voor de ab - lijkheid van net de laatste adem uit - combinatie van A en B gaat. Dit is een solute experts geschreven — Founda - blazen doet niet mee). uitspraak over de toestand zolang er tions of quantum theory van 900 pagi - Die kat spreekt erg tot de verbeel - nog niet is waargenomen. Bij waarne - na’s. Dat schiet niet op. ding, en er zijn veel verschillende ver - ming zie je namelijk óf A óf B. Bij de klaringen voor bedacht. Maar er is wat kat zijn er echter onvoorstelbaar veel Verstrengeling voor te zeggen dat het eigenlijk een toestanden ‘levend’ en ook onvoor - Ook bij de uitleg van de ongelijkheden non-probleem is. Ik denk dat ik kort stelbaar veel toestanden ‘dood’. Een van Bell raakte ik de draad kwijt. Dat na de geboorte van Landsman hoorde kat is nu eenmaal een macroscopisch betreft verstrengeling. Landsman hoe het zat met die kat, en wel in het object. Alle kwadraattermen zijn posi - noemt die ongelijkheden wel, maar college van Nico van Kampen. De clou tief, maar de mengtermen zijn posi - nergens wordt duidelijk wat er dan

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 61 ongelijk is. Op pagina 151 spreekt hij zovoorts. Daarin betekent jnj dus: dit Bell bedacht zijn ongelijkheden in zelfs over ‘bovenstaande ongelijkheid’ paar zou antwoord j leveren bij de 1964, met het expliciete doel om ‘defi - maar er staat helemaal geen ongelijk - eerste meting, n bij de tweede meting nitief af te rekenen met die onzin van heid boven! Vergun mij het uit te leg - en j bij de derde meting. We kunnen verborgen variabelen’, zoals Martinus gen. per paar maar twee metingen doen, Veldman het noemt in zijn Feiten en Verstrengelde deeltjes zijn en blijven namelijk één meting aan de ene helft, mysteries in de deeltjesfysica . Pas ver gekoppeld in de zin dat ze bij dezelfde en één meting aan de andere helft van na 1964 werd experimenteel vastge - soort meting altijd exact tegenoverge - het paar. Laten we met N het aantal steld dat de ongelijkheid van Bell in - stelde resultaten opleveren. Laten we paren van een bepaald type aangeven. derdaad geschonden wordt, en dat de even aannemen dat het ene deeltje We kunnen dus N(jjx ) bepalen, waar - kwantummechanica het gewoon bij naar het noorden vliegt, het andere bij de x staat voor ‘het is onbekend wat het rechte eind had — iets waar eigen - naar het zuiden, en dat het gaat om daar uitgekomen zou zijn’. lijk geen kwantumfysicus aan twijfel - deeltjes die om een as tollen, met an - Het is duidelijk dat N(jjx ) = N(jjj ) + de. dere woorden die een ‘spin’ hebben. N(jjn ). Andere combinaties met jj zijn Meet je bij beide de spin in verticale er immers niet. De twee termen Nadenken richting, en er komt bij het ene deeltje rechts kunnen we niet bepalen, maar Zo is er, eerlijk gezegd, wel meer in op uit, dan levert de meting aan het N(jjj ) kan nooit groter zijn dan N(jxj ), het boek waar de uitleg wel wat duide - andere deeltje neer . Had je daarente - en N(jjn ) kan nooit groter zijn dan lijker had gekund. Landsman vertelt gen de meting zo ingericht dat je de N(xjn ): beide x’en kunnen immers zo - uitvoerig wat entropie is, maar ieder - spin horizontaal meet, en de een le - wel j als n zijn. Met andere woorden, een die op school geleerd heeft dat vert oost , dan zul je zien dat de andere een verandering in entropie gelijk is N(jjx ) ≤ N(jxj ) + N(xjn ). geheid west levert. Als de deeltjes fo - aan hoeveelheid onttrokken of toege - tonen zijn, geldt iets dergelijks voor Uit de standaard kwantumtheorie voerde warmte gedeeld door tempera - de polarisatierichting. Nu zou je kun - kunnen we elk der termen berekenen, tuur, zal na Landsmans verhaal over nen denken dat de deeltjes de een of en ook experimenteel bepalen. Dat is vlooien die tussen honden heen en andere eigenschap (een verborgen va - de ongelijkheid van Bell. Het is, zei weer springen niet snappen wat deze riabele) met zich meedragen die ze Bell, van tweeën een: vlooienmetafoor van doen heeft met vertelt wat ze moeten doen bij aan - • elk deeltje weet van tevoren wat de entropie uit de eenvoudige warm - komst in een willekeurig meetappa - voor antwoord ze op een meting zul - teleer. raat. Maar zo is het niet. Als dat zo zou len geven; er zijn dus verborgen varia - Ik ben hier dieper ingegaan op de zijn, zouden ze aan de zogeheten on - belen. Dan moet aan deze ongelijk - kat van Schrödinger en de ongelijk - gelijkheden van Bell moeten voldoen. heid voldaan zijn, of heid van Bell omdat ik het boek van Dat zal ik voor een eenvoudig geval • de kwantummechanica zegt dat bij Landsman weliswaar hoogst interes - uitleggen. handig gekozen metingen deze onge - sant vind, maar vrees dat de meeste We gaan uit van drie types metingen. lijkheid niet klopt, ‘gevioleerd’ in het lezers, ondanks alle goede voorne - De antwoorden op die metingen note - jargon van de Nederlandse fysici. mens, bij die onderwerpen de rode ren we als j en n, voor ‘ja’ en ‘nee’. De j Laat ik hier ook naar een boek ver - draad kwijtraken. Dat zou toch jam - staat dan bijvoorbeeld voor ‘het deeltje wijzen, maar dan naar een dat juist mer zijn — hopelijk worden zij door van een verstrengeld paar dat in noor - voor absolute leken geschreven is: het het boek gestimuleerd om van de di - delijke richting wegvloog, heeft rich - alleraardigste Teleportatie en andere verse onderwerpen meer te weten te ting op als het een verticaal meetap - mysteries in de kwantummechanica komen. Landsman zet in ieder geval paraat ontmoet’ of, wat op hetzelfde van Anton Zeilinger. Dat legt uitvoerig iedereen aan tot nadenken. neerkomt, ‘het deeltje dat in zuidelij - en geduldig uit hoe de ongelijkheid ke richting ging, heeft richting neer in van Bell kan uitkomen op Jan Willem Nienhuys een verticaal meetapparaat’. 75 % ≤ 25 % + 25 % Stel dat elk deeltje bij ontstaan al Klaas Landsman: Naar alle onwaar - weet wat het moet doen bij elk van de wat inderdaad niet klopt. Ook het Wi - schijnlijkheid: toeval in de wetenschap drie metingen. Dan zijn er acht soor - kipedia-artikel over de stelling van en filosofie . Amsterdam: Prometheus, ten verstrengelde paren: jjj , jjn , jnj en - Bell legt het prima uit. 2018. 300 pagina’s, € 24,99.

62 | SKEPTER | Jaargang 31 Kloptdatwel ontmaskerd ‘Waarom niet in debat met complotdenkers?’ ADIO-DJ Hans Schiffers aarTen Boudry Rmaakte met zus Irma voor Mging, ondanks AVrOTrOS een reeks podcasts. tegenwerpingen, in Irma brak in 2017 door met gent in debat over de haar interviews met ronald aanslagen van 11 sep - Bernard, initiatiefnemer van tember met Coen Ver - een coöperatieve bank, die bi - meeren, voormalig hoofd van Studium generale Tu zarre uitspraken deed over kinderoffers door een gehei - Delft. ‘als je weigert in debat te gaan met mensen die in me wereldelite en reclame maakte voor antisemitische onzin geloven, dan vergeet je op den duur waarom het literatuur. Daarover schreven Pepijn van Erp en Frank precies onzin is.’ ook speelde mee dat organisator Peter Verhoft nogal kritisch, en in een vijfde podcast zei Schif - Vereecke had beloofd 500 euro aan een goed doel naar fers dat die kritiek wel begrijpelijk was omdat beide he - keuze van de discussianten te schenken. Boudry koos ren joods zouden zijn en samengespannen hadden met voor de against malaria Foundation, Vermeeren voor de hoofdredacteur van de Volkskrant om Bernard zwart Studium generale Breda, een pas opgerichte stichting te maken. Later werden de podcasts stil verwijderd. waarvan hijzelf voorzitter blijkt te zijn.

George van Houts kon weer bij Pauw komen PSV lekker in balans Ok bij ons OPSPOrTErS proberen de Ohernieuwde Tgekste dingen om nog net aandacht voor de dat beetje beter te kunnen pres - complottheorieën teren. Hun professionele bege - rond 9/11: theater - leiding blijkt niet altijd in staat ze te behoeden voor maker George van kwakzalverij en geldverspilling, en is vaak zelfs verant - Houts mocht bij Jeroen Pauw aanschuiven om zijn show woordelijk voor het binnenhalen van onzin. Voetbalclub kom Plot te promoten. Aangename verrassing bleek dat PSV is met Daniel Zavrel in zee gegaan, die met zijn de redactie van Pauw waarschijnlijk op kloptdatwel de wonderapparaat, ‘ontwikkeld voor elitetroepen’, de voet - bespreking van kom Plot van vorig jaar had gelezen en ballers in korte tijd kan ‘scannen op 90 miljard punten’. misschien ook wel de weerleggingen van de stellingen ‘De basis van de Oberon Pathfinder is kwantumfysisch, op van de stichting van Van Houts, die we net een week basis van biofotonen volgens de Duitse Professor Fritz- eerder hadden gepubliceerd, zodat de cabaretier er niet Albert Popp.’ Een mirakel dat de goedgelovige Eindhove - best vanaf kwam. naren dit seizoen toch weer kampioen zijn geworden.

Redactie Kloptdatwel.nl: Het bezoek aan de website zit nog steeds in de lift, vorig jaar bezochten ruim 300 000 Maarten Koller mensen Kloptdatwel. Wat kortere berichtjes worden wat vaker alleen via de Facebook- Gert Jan van ’t Land pagina verspreid, en daarnaast brengen we in het weekend de ‘Linke Weekendbijlage’ Pepijn van Erp met links naar een selectie van interessante (internationale) artikelen. Björn Vos De redactie van Kloptdatwel kan uw tips nog steeds goed gebruiken. Komt u opvallende zaken tegen die een kritische beschouwing verdienen, laat het ons weten. zelf een arti- keltje bijdragen is natuurlijk nog leuker. Voor de rubriek ‘Kort nieuws’ hoeft dat ook niet veel tijd te kosten en uiteraard wil de redactie daar best een handje bij helpen.

2018 Nummer 2 | SKEPTER | 63 SKEPTER ALLE 30 VOORGAANDE JAARGANGEN COMPLEET OP EEN USB –KAART

gratis voor nieuwe donateurs € 12,00 voor donateurs € 17,50 voor abonnees

• ruim 4000 pagina’s in PDF-formaat met mooie illustraties • 99 edities: 1988 –2017 • gemakkelijk zoeken met bladwijzers, index en keuzemenu • Inclusief handleiding • geschikt voor iPad en andere tablets

Kijk voor meer informatie op www.skepsis.nl of bel 040 –2216791