Tijdschrift België - Belgique Toelating — Gesloten Verpakking P. B. 9000 Gent — 3/430 9000 Gent 1 3/8886

wonder en is gheen wonder

Psychologie Pseudowetenschap in de psychologie Wat is het en wat kunnen we er aan doen?

Gezondheid Kritiekloos vaccineren Niet meer van deze tijd?

Interview Oud-huisarts-epidemioloog Dick Bijl: “Veel mensen slikken medicijnen die niet werken”

Essay Water omhoog scheppen (shovelling water uphill)

Erkenningsnummer P309799 Afzendadres: Kwartaaltijdschrift - 18de jaargang, Herfstnummer 2018 Paul De Belder Afgiftekantoor 9000 Gent 1 Waversebaan 203, 3001 Heverlee wonder en is gheen wonder EDITOGeestelijke gezondheid in de kering tijdschrift voor wetenschap en rede De klinische psychologen kregen (eindelijk, na vele jaren politiek gehakketak) een wettelijke erkenning als uitvoerders van een beroep in de gezondheidszorg. Dat De titel van dit tijdschrift Wonder en is gheen Wonder opent nieuwe perspectieven voor mensen met psychische problemen die proberen heeft betrekking op de toelichting van Simon Stevin om in een versplinterd landschap van geestelijke gezondheidszorg de weg te vinden (Brugs wiskundige, natuurkundige en bouwkundige, naar de zorg of hulp die hen past. 1548-1620) onder zijn klootkransbewijs: ook wat er Huisartsen zijn nauwelijks opgeleid voor het begeleiden van mensen met kleine of vreemd uitziet kan een natuurlijke verklaring hebben. grote psychische moeilijkheden. Psychiaters zijn moeilijk bereikbare specialisten, die ook niet opgeleid zijn om eerste hulp te bieden bij emotionele kneuzingen. Die eerste hulp is nochtans cruciaal, want kleine emotionele verwondingen kunnen etterende chronische psychische problemen worden, al dan niet versterkt door emotioneel ondermijnende situaties zoals armoede, geweld of verslaving. De geestelijke gezondheidszorg is bovendien beladen met stigma en wordt daardoor Wonder en is Gheen Wonder is nog moeilijker bereikbaar. een uitgave van SKEPP vzw en verschijnt per kwartaal voor De markt ligt dus open voor een breed aanbod van al dan niet paranormaal begaafde, de leden van de organisatie. al dan niet opgeleide of zelfgestudeerde, veelal goed bedoelende mensen die medemensen willen helpen hun psychische knopen te ontwarren. Veel van deze www..be ‘hulpverlening’ is in de eerste plaats valsehoop-verlening. Pseudowetenschappelijke theorieën en therapieën floreren in de wereld van pijn, wanhoop en eenzaamheid. Pseudotherapeuten kunnen de problemen nog groter maken en mensen afhankelijk doen worden van zielenknijpers en charlatans, soms met gebruik van nepmiddelen (edelstenen, aftreksels, rorschachvlekken of neptoestellen), vaak met coaching- achtige begeleiding (inclusief neurolinguïstische programmering, handoplegging, chakramanipulatie of klankschaalvibraties).

In Kris Martens’ kritische artikel over de pseudowetenschap in de psychologie in dit nummer wordt haarfijn ontleed wat we wel of niet van professionele psychologische hulp mogen verwachten en hoe dat op dit moment in ons land in formele en werkzame richtlijnen wordt gegoten. Er is nog werk aan de winkel, maar de nieuwe regelgeving laat toe charlatans en beunhazen aan te wijzen en zo nodig te vervolgen. Levensgidsen die borstkanker behandelen of duiveluitdrijvers die psychose willen genezen kunnen nu op het matje geroepen worden.

Met de erkenning van psychotherapie en de discussie over de verdere (re)organisatie van de (geestelijke) gezondheidszorg, komt het recente boek Therapiewinst van COLOFON Richard Layard en David Clark op een goed moment. Zij laten zien dat er wel degelijk

KERNREDACTIE: Cliff Beeckman, Johan Braeckman, Tim Trachet, effectieve psychologische remedies zijn, klinisch onderzocht en kosteneffectief. Pieter Vannuffel, Wietse Wiels Die therapieën resulteren vaak in ingrijpende verbeteringen. Ze leveren REDACTIECOMITé: Wim Betz, Stefaan Blancke, Luc Bonneux, Maxime Darge, Geerdt Machiels, Ronny Martens, Marc Meuleman, Pieter Peyskens, gezondheidswinst op en leiden tot betere lichamelijke gezondheid, besparingen in Griet Vandermassen uitkeringen en beter functionerende burgers. Toch krijgt (in het VK, weinig reden om EINDREDACTIE: Marc Roelands, Gerda Sterk, Marc Van de Walle, aan te nemen dat het hier anders zou zijn) slechts een derde van de volwassenen Jonas Vandroemme Hoofdredactie: Bart Coenen - [email protected] met psychische problemen adequate ondersteuning, bij kinderen en jongeren Grafische Vormgeving: Els Van Hemelryck, www.typolatta.be slechts een kwart. Layard en Clark hielpen een nieuw systeem op te zetten waarmee Distributie: Paul De Belder reacties & artikels: [email protected] per jaar 560.000 Britten met psychische problemen bereikt en geholpen worden, Contact boekbesprekingen: Johan Braeckman - [email protected] waarvan twee derde merkelijk verbetert en de helft herstelt. Verantwoordelijke uitgever: Johan Braeckman Daarbij worden van haast alle patiënten klinische feiten en cijfers verzameld, over wat Druk: Graphius, Gent Oplage: 1000 ex. werkt en waarom, niet alleen over de therapievormen maar ook over de omkadering ervan, noodzakelijk om de kwaliteit te kunnen blijven verbeteren. Dat is de weg die RAAD VAN BESTUUR: Paul De Belder, voorzitter - Tim Trachet, algemeen secretaris - John Vos, penningmeester - Johan Braeckman - Dirk Devroey het hopelijk ook in België kan uitgaan: een empirisch onderbouwd, cliëntgericht - Marleen Finoulst - Laurent Goovaerts - Gerda Sterk - Johan Torfs, systeem dat dicht bij de mensen blijft en niet in pseudowetenschappelijkheid ondervoorzitter - Fred Waumans verdwaalt. Ereleden: Henri Broch - Cornelis de Jager - Paul Kurtz (+) - Jean Meeus - Armand Pien (+) - - Roger Van Geen (+) - - Jacques Van Rillaer - Edzard Ernst - Marie Prins - Geerdt Magiels Michael Heap - Lieven Gheysen (aka Gili) Stuur je reacties op dit nummer naar [email protected]. bestelling tijdschrift: [email protected] ABONNEMENT + Lidmaatschap: 25,00 euro Buitenland: + 5,00 euro Kostendrager SKEPP: BE06 0012 1684 7822 (BNP Paribas Fortis) buitenlandse transacties: IBAN BE06 0012 1684 7822 - Swift/BIC Code: GEBABEBB (BNP Paribas Fortis)

2 | Wonder en is gheen Wonder herfstINHOUD 2018

Psychologie Gezondheid Pseudowetenschap in de psychologie 4 Kritiekloos vaccineren 19 Wat is het en wat kunnen we er aan doen? Niet meer van deze tijd? Kris Martens Emma Verstraete

SKEPP Interview Nieuwe SKEPP-publicatie 11 Oud-huisarts-epidemioloog 200 jaar homeopathie Dick Bijl: 27 Een onverdund kritische bespreking “Veel mensen slikken medicijnen die niet werken” Kort nieuws Marleen Finoulst Kort 16 Samenstelling: Tim Trachet Essay Water omhoog scheppen 31 (shovelling water uphill) Jean Paul Van Bendegem

Pseudowetenschap4 Nieuw11e Kritiekloos19 31Water in de psychologie SKEPP-publicatie vaccineren omhoog scheppen

27 Kort nieuw16s Dick Bijl: “Veel mensen slikken medicijnen die niet werken” Psychologie

Pseudowetenschap in de psychologie Wat is het en wat kunnen we er aan doen?

Kris Martens

et kost je maar een paar minuten dit alles in een goede samenwerking combinatie van bepaalde componenten zoeken online, en je vindt erkende1 onderling (therapeutische relatie), waarbij (bijvoorbeeld gedragsactivatie en cogni- Hklinisch psychologen die de gekste er beslissingen kunnen genomen worden tieve interventies bij ‘cognitieve gedrags- dingen aanbieden. Van het gebruik van over de behandeling (behandelplan). Voor therapie’ bij depressie). Soms kunnen ze ook klankschalen in de veronderstelling dat het die beslissingen baseert de behandelaar gezien worden als een aparte ‘stroming’. lichaam ‘resoneert met de trillingen en dit zich op de ‘best beschikbare kennis’, en past Heel wat psychologen zijn na hun het lichaam en de energie terug in balans deze aan aan de noden en eigenheden van basisopleiding opgeleid in een bepaalde brengt’, tot het tappen op veronderstelde de patiënt. stroming die zich baseert op een bepaald energiekanalen en mediaan-punten om mensbeeld en een bepaalde visie op hoe ‘een gevoel of situatie te ontladen’. Het Wat die ‘best beschikbare informatie’ psychische problemen tot stand komen en zich baseren op pseudowetenschap is inhoudt is, zoals te verwachten, een best behandeld worden. echter maar één positie op een spectrum grote bron van discussie. Een belangrijke van dubieus gedrag. (maar niet exclusieve) bron is wat we Zoals de inleiding al duidelijk maakte, zijn ‘empirical supported treatments’ noemen, niet alle psychologen in België mee met Met dit stuk hoop ik skeptici een goed of ESTs. Dit zijn interventies die voldoende het concept van EBP. Nochtans zou je dat zicht te geven op wat klinisch psychologen werkzaam gebleken zijn na onderzoek. wel kunnen verwachten als je naar twee horen te doen en wat het is dat ze in Wereldwijd houden diverse organen van de belangrijkste richtinggevende realiteit vaak doen. Op die manier worden zich bezig met het beoordelen van het beleidsteksten kijkt: de ‘deontologische aanknopingspunten in de strijd tegen beschikbare bewijs van verschillende code’ en het ‘competentieprofiel’. Artikel pseudowetenschap hopelijk helder. psychologische behandelingen, om zo 32 van de deontologische code luidt: ‘De Daarvoor zijn het namelijk interessante clinici en andere stakeholders te adviseren. psycholoog beoefent het beroep binnen de tijden. Na jarenlange discussie zijn In een ideaal scenario leert de psycholoog grenzen van zijn competenties en doet geen klinisch psychologen eindelijk erkend als over de inhoud van het draaiboek dat in onderzoeken waarvoor hij geen specifieke wettelijke uitvoerder van een (geestelijk) onderzoek gebruikt werd en aangeraden kwalificatie heeft. Hij doet dit binnen het gezondheidszorgberoep2, en is de eerste wordt door die onafhankelijke evaluaties 3 vorm van terugbetaling een feit. via wetenschappelijke artikels, boeken, 1. In België is de titel ‘psycholoog’ bij wet beschermd. De klinische richtlijnen, workshops of psychologencommissie is een onafhankelijke, publieke Wat horen psychologen te doen? opleidingen. Verder maakt de psycholoog instantie op federaal niveau dat bevoegd is voor de titel en weer gebruik van zijn klinische expertise deontologie van alle psychologen. Parallel aan de geneeskunde is Evidence om bijvoorbeeld te weten waarom die ESTs 2. Federale Overheidsdienst Volksgezondheid V van de V en Based Practice (EBP) een belangrijk kader werken (werkingsmechanismen) en hoe L (2016) Wet tot wijziging van de wet van 4 april 2014 voor psychologen4. De definitie van EBP is dit doorheen het therapeutische proces tot regeling van de geestelijke gezondheidszorgberoepen ‘the integration of the best available research geëvalueerd kan worden. en tot wijziging van het koninklijk besluit nr. 78 with clinical expertise in the context of patient De beschikbare richtlijnen voor therapieën van 10 november 1967 betreffende de uitoefening van de gezondheidszorgberoepen en tot wijziging characteristics, culture, and preferences’. variëren sterk van vorm. Van kleine be- van de. http://www.ejustice.just.fgov.be/eli/ In de veronderstelde klinische expertise van perkte trainingen, gericht op één element wet/2016/07/10/2016024159/justel de psycholoog zit het sjabloon van wat een (bijvoorbeeld perfectionisme) tot hele be- 3. Regering F Thematische Ministerraad. Ambitieuze psychologische behandeling hoort te zijn handelpakketten. Die kunnen bijvoorbeeld hervormingen voor jobs, koopkracht en sociale cohesie vervat. Kort gezegd: er wordt geprobeerd om gericht zijn op een patiëntenpopulatie [PowerPoint slides]. In: 2017. http://www.premier.be/sites/ een goed zicht te krijgen op de problemen met een specifieke diagnose (een voor- default/files/articles/PPWT NL_0.pdf van de patiënt (assessment en diagnostiek), beeld is Dialectische Gedragstherapie 4. APA Presidential Task Force on Evidence-Based Practice een samenhang te vinden tussen de bij borderline-persoonlijkheidsstoornis). De (2006) Evidence-based practice in psychology. Am Psychol probleemgebieden (casusconceptualisatie), behandelpakketten zijn soms duidelijk een 61:271–285. doi: 10.1037/0003-066X.61.4.271

4 | Wonder en is gheen Wonder Pseudowetenschap in de psychologie

Wat horen psychologen te doen?

Wonder en is gheen Wonder | 5 Psychologie

sychologie is een jonge doe je bijvoorbeeld met interventies die niet omdat je niet exact kan vastleggen gebaseerd zijn op een theorie die weinig wanneer de dag in de nacht overgaat, dat Pwetenschap, en wanneer steek lijkt te houden, maar waarbij studies je het concept dag en nacht niet goed kan “ we met wetenschappelijke aantonen dat het gebruik ervan toch differentiëren. Datzelfde idee geldt voor tot een goed resultaat leidt ten opzichte dat wat wetenschappelijk (dag) is, en dat rigorositeit kijken naar de van een controlegroep? Eye Movement wat het zeker niet is (pseudowetenschap, werkingsmechanismen Desensitization and Reprocessing (EMDR) nacht). ESTs zijn dus duidelijk dag. En allerlei die we denken te kennen, is daar een recent voorbeeld van. EMDR kenmerken, bekend voor de skeptische is een techniek waarbij door het volgen lezers, helpen ons om de nacht te is er waarschijnlijk geen van een bewegende vinger tijdens het herkennen: immunisatiestrategieën tegen enkele te vinden waarvoor ophalen van pijnlijke herinneringen, de falsificatie, een gebrek aan zelfcorrectie, een er geen concurrerende emotionele lading van de herinnering gebrek aan peer review, een taalgebruik afzwakt. De oorspronkelijke theorie dat onnodig complex is, etc. Maar met wetenschappelijke ideeën was erg controversieel en werd kritisch heel wat psychologische behandelingen over bestaan.” onthaald door wetenschappers.7,8 Clinici afkomstig uit de praktijk, kaderend begonnen zich echter al bij te scholen en binnen brede stromingen met vaak eigen de interventie uit te voeren. De resultaten concepten en een eigen taal – in het kader van de theorieën en de methodes die waren echter verrassend bemoedigend, beste geval onderzocht in de vorm als een erkend worden door de wetenschappelijke en de techniek lijkt een ander ‘pakket’ – zullen anno 2018 nog heel wat gemeenschap der psychologen, en houdt werkingsmechanisme te beïnvloeden veronderstelde werkingsmechanismen zich daarbij rekening met de kritieken op en de dan andere ESTs bij posttraumatische in de avondschemering bevinden. evolutie van deze theorieën en methodes.5’ klachten.9 En dus kan EMDR passen binnen Ook in het advies van de Hoge Gezond- EBP, maar moet er verder onderzocht Wat doen de meeste psychologen heidsraad omtrent het competentieprofiel worden wat het werkingsmechanisme in realiteit? van de klinisch psycholoog lezen we: ‘Kennis precies is en of en hoe dit verschilt van en Toepassing van Evidence-Based Practice: het werkingsmechanisme van andere Psychologen hebben helaas een gecom- Past autonoom kennis toe van op evidentie ondersteunende behandelingen bij PTSD. pliceerde relatie met EBP. Lilienfeld somt gebaseerde praktijk door de empirische alle oorzaken van weerstand tegenover basis voor psychologische evaluatie, Psychologie is een jonge wetenschap, EBP bij clinici op, waaronder de meest screening, preventie, interventie en andere en wanneer we met wetenschappelijke voorkomende misverstanden11. Zo zijn er psychologische toepassingen te integreren rigorositeit gaan kijken naar de heel wat clinici die denken dat EBP niet nodig met klinische expertise, rekening houdend werkingsmechanismen die we denken is omdat alle behandelingen even effectief met de voorkeuren van de patiënt/cliënt.6’ te kennen is er waarschijnlijk geen zijn (het zogenaamde Dodo verdict12), of die In datzelfde advies lezen we bij de cluster enkele te vinden zonder concurrerende denken dat EBP inhoudt dat je blindelings ‘Interventie’: ‘Implementeert empirisch wetenschappelijke ideeën. Een jonge strikt een protocol dient uit te voeren. Kort ondersteunde interventies (evidence- wetenschap wordt gekenmerkt door samengevat: er is een groep psychologen based practice).’ discussie, wat noodzakelijk is om die met allerlei redenen aankomen waarom vooruitgang te boeken. Toch hoeft dat ze dat niet doen wanneer je hen vraagt of ze De grens tussen wetenschap en niet te leiden tot relativisme: er bestaan EBP onderschrijven. pseudowetenschap zeker ook theorieën die te onzinnig zijn om enig wetenschappelijk gewicht aan toe Het bepalen van de bewijskracht per te schrijven. Een veelgebruikte metafoor interventie op basis van de beschikbare hiervoor is die van de dag en nacht sychologen doen niet altijd studies is geen eenvoudige oefening. Wat (toegeschreven aan S.S. Stevens10): het is “Pwat ze zeggen dat ze doen.”

6 | Wonder en is gheen Wonder Pseudowetenschap in de psychologie

Het risico van bovenstaande denkoefening is e job van een psycholoog Lilienfeld lijst in ‘Why ineffective psycho- dat we zouden besluiten dat er bij de andere therapies appear to work: a taxonomy of groep – die dus zegt EBP (min of meer) wel Dis niet eenvoudig door casuses of spurious therapeutic effectiveness’ te onderschrijven – geen probleem is en “ het gebrek aan concrete vier denkfouten op die verklaren waarom zij dus voldoende op de hoogte zijn van feedback. Als bakker weet het zo moeilijk is om als psycholoog wat ESTs inhouden en hun patiënten deze verandering binnen de therapie te dus ontvangen. Dat zou echter uitgaan van je snel als je zout in plaats evalueren: naïef realisme (het geloof dat één aanname die helaas niet opgaat: dat van suiker gebruikt hebt de wereld is zoals we ze zien, bijvoorbeeld psychologen doen wat ze zeggen dat ze de therapeut die denkt dat de interventie doen. Helaas gaapt daar nog een ander groot bij de croissants, want je werkt omdat er verbetering in klachten te gat, ‘the implementation gap’. Een titel van klanten zullen het je vertellen. zien is, terwijl eigenlijk enkel een placebo een artikel vat het probleem gepast samen: Maar bij psychologische effect opgetreden is), confirmatie bias ‘I know what you did last summer (and it was (bijvoorbeeld de therapeut die meer not CBT)’13. Zo vroegen Addis en Krasnow14 behandelingen is het aandacht geeft aan de casussen die goed aan therapeuten in welke mate ze op de moeilijker te ontdekken wat er aflopen met de gebruikte interventie hoogte waren van en vertrouwd waren met dan de casussen die niet verbeteren protocollaire ESTs. De meerderheid van de precies gewerkt heeft.” of verslechteren), illusoire causatie ondervraagde clinici (77 percent) had al eens (bijvoorbeeld de therapeut die denkt dat gehoord over protocollaire ESTs, maar slechts de oorzaak van de verbetering in therapie 63 percent zei een voldoende helder idee te Therapist drift en de therapeutische relatie is omdat dit zo hebben over wat een EST precies is. Slechts pseudowetenschap: (deels) benoemd wordt door de patiënt, terwijl 7 percent maakte vaak of bijna altijd gebruik dezelfde werkingsmechanismen er een andere belangrijkere oorzaak van van ESTs. Dit soort resultaten heeft geleid verandering aanwezig is), en ten slotte tot een belangrijk onderzoeksdomein: het De literatuur die deze vragen probeert illusie van controle (bijvoorbeeld de proberen te overbruggen van de kloof tussen te beantwoorden is erg uitgebreid. In therapeut die denkt dat hij of zij zelf de onderzoekswereld en de praktijk door dit stuk worden er enkele belangrijke de oorzaak van verandering is). Deze disseminatie- en implementatie onderzoek15. mechanismen uitgelicht. Een belangrijk denkfouten, die ook aanwezig zijn bij kenmerk van therapie geeft ons meteen andere beroepsgroepen zoals professoren Zelfs als behandelaars uit deze groep ESTs wél de kans om enige mildheid te tonen. De of artsen, vormen de basis voor het gevaar kennen en zeggen toe te passen, is er vaak job van een psycholoog is niet eenvoudig van zelfoverschatting. sprake van een ander fenomeen, genaamd door het gebrek aan concrete feedback. therapist drift, waarbij de behandelaar niet Als bakker weet je snel als je zout in plaats Parallel zijn de denkfouten die ertoe blijft handelen conform de richtlijn. Waarom van suiker gebruikt hebt bij de croissants, bijdragen dat psychologen denken dat een blijven clinici niet doen wat ze zeggen dat ze want je klanten zullen het je vertellen. niet werkzame therapie lijkt te werken. doen? De antwoorden op deze vraag over- Maar bij psychologische behandelingen is lappen grotendeels op de antwoorden op die het moeilijker te ontdekken wat er precies andere vraag; waarom voeren psychologen gewerkt heeft. Zo staat de valkuil groot pseudowetenschappelijke behandelingen open voor denkfouten bij de behandelaar. 5. Plichtenleer (Koninklijk besluit tot vaststelling van de uit? voorschriften inzake de plichtenleer van de psycholoog, 2014). 6. Superior Health Council, 2015. 7. van den Hout M, Engelhard I (2012) How does EMDR work? J Exp Psychopathol 3:724–738 . doi: 10.5127/jep.028212 8. Leer A (2017) EMDR bij traumabehandeling: (hoe) werkt het? Inquisitive Mind 9. Leer A (2017) EMDR bij traumabehandeling: (hoe) werkt het? Inquisitive Mind 10. Lilienfeld SO, Lynn SJ, Lohr JM (2014) Science and in Clinical Psychology. Guildford Press, New York 11. Lilienfeld SO, Ritschel LA, Lynn SJ, et al (2013) Why many clinical psychologists are resistant to evidence-based practice: Root causes and constructive remedies. Clin Psychol Rev 33:883–900 . doi: 10.1016/j.cpr.2012.09.008 12. Keijsers GPJ, Universiteit V Het Grote Psychotherapiedebat 1 13. Tobin DL, Banker JD, Weisberg L, Bowers W (2007) BRIEF REPORT I Know What You Did Last Summer (and It Was Not CBT): A Factor Analytic Model of International Psychotherapeutic Practice in the Eating Disorders. 754–757. doi: 10.1002/eat 14. Addis ME, Krasnow AD (2000) A National Survey of Practicing Psychologists’ Attitudes Toward Psychotherapy Treatment Manuals. 68:331–339 . doi: 10.1037//0022-006X.68.2.331 15. Shafran R, Clark DM, Fairburn CG, et al (2009) Mind the gap: Improving the dissemination of CBT. Behav Res Ther 47:902–9. doi: 10.1016/j.brat.2009.07.003

Wonder en is gheen Wonder | 7 RPsychologieubriek

Ze zien verandering wanneer er geen dus ter promotie van EBP en ESTs. e beste bestrijding van verandering is, bijvoorbeeld door inzicht • Maak richtlijnen beschikbaar. Het zou pseudowetenschap in in een problematiek te verwarren met D voor psychologen eenvoudiger moeten verandering, verkeerde interpretatie van “ de klinische psychologie is zijn om ‘het best beschikbare bewijs’ te daadwerkelijke verandering die niets te kunnen raadplegen. Een onafhankelijk het promoten van Evidence maken heeft met de therapie (bijvoorbeeld kennisorgaan zou deze denkoefening spontaan herstel of de cyclische aard van een Based Practice en het gebruik kunnen maken en deze beschikbaar aandoening) en verkeerde interpretatie van kunnen stellen. Uiteraard zal ook dit van Empirical Supported daadwerkelijke verandering die afkomstig geen eenvoudige oefening zijn, zeker Treatments.” is van niet-specifieke behandelfactoren, gezien er in psychologisch onderzoek zoals het placebo effect. steeds meer onderzoek gedaan wordt Psychologen kunnen dus beginnen verpleegkundigen, vroedvrouwen en naar transdiagnostische factoren denken dat therapieën werken om de kinesitherapeuten) ten aanzien van (bijvoorbeeld een protocol gericht 19 verkeerde reden, of beginnen te denken het gebruik van richtlijnen in België . op slaap of perfectionisme) in plaats dat niet-werkende therapieën wel werken. Klinisch psychologen ontbreken echter van behandelpakketten gericht op Er zou voldoende kennis moeten zijn in de enquête en het daarop gebaseerde afgelijnde diagnoses (omdat die helaas over deze mechanismen, maar helaas advies. Psychologen moeten zo snel toch niet zo afgelijnd zijn zoals gehoopt). leiden de beschreven denkfouten vaak mogelijk in deze structuren opgenomen En helaas valt weerstand vanuit de tot zelfoverschatting, wat op zijn beurt worden. psychologengroep zelf te verwachten. weer leidt tot het minder onderhouden • Installeer geen identiteitsdenken. In en opzoeken van kennis. Om dit (niet • Niet enkel richtlijnen, maar ook België is er een traditie van denken in exhaustief) lijstje met mildheid te eindigen, wetenschappelijke kennis zou verschillende stromingen (voornamelijk is er ook nog het probleem dat werkzame meer beschikbaar moeten zijn. Veel vier: cognitief-gedragstherapeutisch, componenten veel vragen van een psychologen kunnen helaas niet meer cliëntgericht, systemisch, therapeut. De emoties, persoonlijkheid aan wetenschappelijke artikels zodra ze psychoanalytisch/psychodynamisch). Dit en gedrag van de psycholoog zullen ook afstuderen. werd in 2005 ook overgenomen in het mee bepalen in welke mate de werkzame • Naast het oplijsten en beschikbaar advies van de Hoge Gezondheidsraad 20 componenten vermeden worden in maken van ESTs, kunnen ook over psychotherapie . Psychologen therapie. Exposure is hierbij het best hebben de laatste jaren conflicten 16 interventies die duidelijk gekende en onderzochte mechanisme , pseudowetenschappelijk en vermeden. Om de wettelijke erkenning gezien het een belangrijk onderdeel is van controversieel zijn opgelijst worden, en terugbetaling geregeld te krijgen, veel ESTs. Angstige therapeuten zullen het als een soort zwarte lijst. was het ook van belang om zo veel minder uitvoeren17. In tegenstelling tot mogelijk als één stem te klinken. Toch behandelcomponenten die onaangenaam • Het moment is ideaal voor een is er meer uitwisseling en integratie van voelen voor behandelaar en patiënt, is tuchtorgaan met voldoende ideeën nodig en kritiek, indien gepast. ‘babbelen’ met patiënten een aangename slagkracht. Psychologen hebben Promoot intervisie en supervisie. Het vermijding voor beiden. Wanneer je al zich steeds verbonden aan de • uitvoeren van ESTs is zoals aangegeven die moeilijke emoties in therapie nog kan Psychologencommissie. Dit orgaan zal niet eenvoudig. Intervisie en supervisie vermijden door de patiënt te masseren op echter van ministerie moeten verhuizen; zijn belangrijke elementen om veronderstelde energiekanalen, wordt dat van het ministerie van Middenstand naar psychologen op de rails te houden. Ook in combinatie met een sterk placebo effect, het ministerie van Volksgezondheid. in de financiering van psychologische mogelijk nog aantrekkelijker. Deze verhuis (waarbij er een oplossing zal gevonden moeten worden voor zorg moeten deze activiteiten bekrachtigd worden. Wat kunnen we eraan doen? de arbeidspsychologen) kan gezien worden als een opportuniteit. Een • Controleer actief op De beste bestrijding van pseudowetenschap tuchtorgaan dat stelling durft innemen pseudowetenschap in Provinciale in de klinische psychologie in België en en dat de deontologische code die Geneeskundige Commissies. Vlaanderen, is mijn inziens waarschijnlijk wetenschappelijk werken vermeldt Dankzij de wet op de klinische het promoten van EBP en het gebruik van actief opvolgt en uitvoert, zou een grote psychologie is er theoretisch nu ook de ESTs. Het goede nieuws is dat in zowat meerwaarde zijn. onwettelijke uitoefening van de klinisch alle stromingen initiatieven te vinden zijn • Investeer in disseminatie en waarbij er dichter bij een EST gebleven implementatie-onderzoek. wordt. Dit gaat allemaal gepaard met Disseminatie verwijst naar de actieve en 16. Waller G, Turner H (2018) Het terugdringen van striktere opvolging van implementatie geplande pogingen om de betrokken therapeutische dwaling. Waarom goedwillende clinici er niet via voldoende supervisie, het scoren partijen te informeren over en te in slagen. Tijdschrift Gedragstherapie van geluids- en video opnames door overtuigen van het nut van bepaalde 17. Meyer JM, Farrell NR, Kemp JJ, et al (2014) Why do clinicians therapeuten, etc. innovaties, implementatie duidt op exclude anxious clients from exposure therapy? Behav Res Ther actieve en geplande strategieën die 54:49–53 . doi: 10.1016/j.brat.2014.01.004 Het zijn spannende tijden voor de doelgericht ingezet worden om het 18. Greenhalgh T, Robert G, Macfarlane F, et al (2004) Diffusion uitoefening van de klinische psychologie gebruik van innovaties in specifieke of innovations in service organizations: systematic review in België, gezien de wet op de klinische settings te ondersteunen18. Er is and recommendations. Milbank … 82:581–629 . doi: psychologie en de eerste stappen in recent een enquête uitgevoerd door 10.1111/j.0887-378X.2004.00325.x verband met terugbetaling. Ik wil dit het Federaal Kenniscentrum voor de 19. KCE (2017) Naar een geïntegreerd evidence-based practice artikel afsluiten met een aantal mogelijke Gezondheidszorg over de perceptie, plan in belgië – deel 1: bestuursplan 2017. 1–42 aangrijpingspunten in de strijd tegen zowel behoeften en verwachtingen van vier 20. Gezondheidsraad AVANDEH (2005) Hoge pseudowetenschap als therapist drift, en gezondheidszorgberoepen (artsen, Gezondheidsraad. 1–4

8 | Wonder en is gheen Wonder Pseudowetenschap in de psychologie

ij een goede psychologische “ behandeling wordt er Bgeprobeerd om een goed zicht te krijgen op de problemen van de patiënt en om een samenhang te vinden tussen de probleemgebieden. Dit alles in een goede samenwerking onderling, waarbij er beslissingen kunnen genomen worden over de behandeling. Voor die beslissingen

baseert de behandelaar zich op de ‘best beschikbare kennis’, en“ past deze aan aan de noden en eigenheden van de patiënt.

Wonder en is gheen Wonder | 9 Psychologie

psychologie21. Mensen die, onzinnige Denkfouten • illusie van controle: de therapeut of zinnige, behandelingen aanbieden denkt dat hij of zij zelf de oorzaak van zonder het juiste diploma, kunnen zorgen voor verandering is. hierop worden aangesproken. zelfoverschatting • Controleer streng op de inhoud van Denkfouten die ertoe bijdragen dat psycho- Vier denkfouten die verklaren waarom het opleidingen. logen denken dat een niet werkzame voor een psycholoog is om verandering therapie lijkt te werken: • Kritisch denken en de kennis over binnen de therapie te evalueren en die denkfouten zou aanwezig moeten zijn in de basis vormen voor het gevaar van • verandering zien wanneer er geen ieder curriculum. zelfoverschatting: verandering is, bijvoorbeeld door inzicht • Informeer burgers. Beschikbare in een problematiek te verwarren met richtlijnen kunnen ook helderder maken • naïef realisme: het geloof dat verandering. de wereld is zoals we ze zien, voor burgers wat wel en wat niet werkt • verkeerde interpretatie van en kunnen hun bewust doen kiezen bijvoorbeeld de therapeut die denkt dat de interventie werkt omdat er daadwerkelijke verandering die niets voor bepaalde behandelingen. Kritische, te maken heeft met de therapie, geïnformeerde burgers kunnen een verbetering in klachten te zien is, terwijl eigenlijk enkel een placebo bijvoorbeeld spontaan herstel of de belangrijke invloed hebben op de markt cyclische aard van een aandoening. van psychologische behandelingen. effect opgetreden. Psychologische behandelingen zijn • confirmatie bias: de therapeut geeft • verkeerde interpretatie van vaak even effectief als somatische meer aandacht aan de casussen daadwerkelijke verandering die behandelingen22, maar burgers zijn die goed aflopen met de gebruikte afkomstig is van niet-specifieke hiervan nog onvoldoende op de hoogte. interventie dan de casussen die niet behandelfactoren, zoals het placebo Wanneer werkzame behandelingen verbeteren of verslechteren. effect. beschikbaar en gekend zijn, zal het • illusoire causatie: de therapeut denkt aanbod van pseudowetenschappelijke dat de oorzaak van de verbetering in behandelingen kleiner worden. therapie de therapeutische relatie is omdat dit zo benoemd wordt door Kris Martens de patiënt, terwijl er een andere is klinisch psycholoog belangrijkere oorzaak van verandering aanwezig is.

21. www.standaard.be/cnt/dmf20180527_03532581 22. Clark DM (2018) Realizing the Mass Public Benefit of Evidence- Based Psychological Therapies: The Iapt Program. Ssrn. doi: 10.1146/annurev-clinpsy-050817-084833

10 | Wonder en is gheen Wonder Nieuwe SKEPP-publicatie

Nieuwe

200SKEPP-publicatie jaar homeopathie Een onverdund kritische bespreking

omeopathie is een boeiend so- tussenkomsten van ziekenfondsen, edisch en wettelijk ciaal en psychologisch fenomeen. ondertussen zijn het allemaal omfloerste getouwtrek omtrent HMaar ook ethisch en wettelijk is begrippen. Ook bij de voorstanders M het iets dat nader onderzoek verdient, van de homeopathie is er verwarring “ homeopathie is overal want consumentenbescherming door en conflict. Het lijkt wel of er evenveel ter wereld gemeengoed kwaliteitscontrole is onmogelijk. De soorten homeopathie bestaan als er basiswetten van de homeopathie laten homeopaten zijn. Er is al veel inkt over geworden.” dat niet toe. Het standpunt van de gevloeid, maar het is verwonderlijk hoe wetenschappelijke universitaire wereld weinig voorschrijvers en gebruikers is gebaat bij de irriterende stof die in is duidelijk: er is geen overtuigend kunnen vertellen wat homeopathie is. uien zit, die de ogen bij een gezond bewijs dat een homeopathische Is het schadelijk? Soms niet, maar een mens juist doet tranen en jeuken. Deze behandeling een werking heeft tegen bewezen, levensreddende behandeling substantie krijgt in de homeopathie de eender welke ziekte of klacht. Het of een werkzaam middel vervangen naam ‘oertinctuur’ mee. Ten tweede is er is niet meer dan een placebo of een door een illusie is iets waar niemand de methode van de verdunningen. Het illusie. baat bij heeft en waar desgevallend is logisch dat als men de symptomen moet tegen opgetreden worden. Filip van een ziekte wil opwekken bij een Doorwinterde voorstanders van de Van Beurden schreef een onderhoudend gezond persoon, er al snel giftige stoffen homeopathie aanvaarden dit weten- en verhelderend boek dat een antwoord om de hoek komen kijken. Substanties schappelijk oordeel echter niet. Ze geeft op vele vragen rond homeopathie. als slangengif, kwik, lood of arseen beweren dat er wel harde bewijzen zijn producten die terug te vinden zijn en andere goede redenen bestaan Hoe zou je homeopathie in enkele in de geneesmiddelenmand van de om homeopathie te erkennen als een zinnen omschrijven aan iemand die homeopathie. Om te vermijden dat deze waardevolle therapie. Via de politiek niet weet wat het is? giftige stoffen schade zouden aanrichten kunnen er wettelijk dwingende besluiten zal men die zeer sterk verdunnen met gemaakt worden. Soms moeten feiten Filip Van Beurden: “De homeopathie is water of alcohol. Dat verdunnen gebeurt daarbij wijken voor andere motieven. gebaseerd op vier basisregels. Ten eerste in verschillende stappen. Courante De wetenschap neemt standpunten is er het ‘gelijksoortigheidsprincipe’ of de verdunningen in de homeopathie zijn in na grondig onderzoek en geeft dan ‘similia-regel’, die stelt dat een ziekte moet zo extreem dat er dikwijls geen enkele adviezen. Het is aan te raden om die te behandeld worden met een substantie molecule meer van de oorspronkelijke volgen, maar niemand, zelfs de wetgever die de symptomen van die ziekte stof in het uiteindelijke homeopathische niet, kan daartoe verplicht worden. veroorzaakt bij een gezond persoon. middel zit. Vervolgens gaat men na elke Medisch en wettelijk getouwtrek Wie bijvoorbeeld lijdt aan slapeloosheid verdunningsstap het mengsel schudden omtrent homeopathie is hierdoor overal kan geholpen worden met het innemen door het krachtig tegen een elastische ter wereld gemeengoed geworden. van cafeïne, dat bij een gezond mens er ondergrond te slaan. Men gelooft Aangeboden producten, apothekers- juist voor zorgt dat hij niet kan slapen. dat dit schudden, dat ‘potentiëren’ of en doktersrichtlijnen, wettelijke Wie last heeft van hooikoorts met ‘dynamiseren’ wordt genoemd, op een besluiten, opleidingen en diploma’s, tranende, jeukende ogen tot gevolg, of andere magische manier het mengsel

Wonder en is gheen Wonder | 11 SKEPP

toch werkzaam maakt. Meer nog, men e onwetendheid en het ook geen kleine industrie. Als je het gelooft dat hoe meer er verdund en mysterieuze sfeertje dat jaarrapport van Echamp, de Europese geschud wordt, hoe krachtiger (potenter) D Coalitie voor Homeopathische en het middel wordt. De wetenschappelijke “ er rond homeopathie hangt, Antroposofische Geneesmiddelen, erop visie hierop is heel duidelijk: gezien het inspireerde me om me in deze naslaat, zie je dat de verkoop in Europa feit dat vele homeopathische middelen van homeopathische en antroposofische zuiver water of alcohol zijn, is het enige materie te verdiepen.” middelen richting de 1,5 miljard euro effect dat dit kan hebben het placebo- gaat. Bij zowat alle apothekers is er wel effect. Water uit de bron van Onze-Lieve- Samuel Hahnemann. Daar stonden een apart rek met homeopathische Vrouw te Lourdes doet exact hetzelfde. zeer vreemde zaken in vond ik. Daarna producten van firma’s zoals Boiron, A. Ten slotte is er de individualisatie. In heb ik me door het lezen van andere Vogel, VSM, Heel, DHU of Weleda. Het de homeopathie heeft men de regel boeken en artikels over homeopathie, verwarrende aan de homeopathische dat men niet de ziekte, maar de zieke het bekijken van documentaires, het industrie is evenwel dat de meeste van gaat behandelen omdat elk individu voeren van gesprekken met dokters en die firma’s niet alleen homeopathische verschillend is en dus anders zal reageren apothekers, het volgen van debatten, producten aanbieden, maar ook op een bepaalde oertinctuur.” enzovoort verder verdiept in dit zelfzorg- en kruidengeneesmiddelen in onderwerp. Het was een zeer leerzame het gamma hebben. In het jaarrapport Hoe ben je gefascineerd geraakt en wonderbaarlijke tocht.” van de Franse producent Boiron, een door het onderwerp? van de toppers in de homeopathische Mocht Hahnemann vandaag nog industrie, lees je dat deze firma bijna Filip Van Beurden: “Enkele gesprekken leven, denk je dat hij zijn theorie nog de helft van zijn omzet haalt uit zelf- die ik een aantal jaar geleden voerde zou aanhangen? zorggeneesmiddelen. Hierdoor wordt waren het begin van mijn fascinatie voor kruidengeneeskunde of fytotherapie, de homeopathie. De betrokken personen Filip Van Beurden: “Dat is een heel waarvoor er binnen bepaalde grenzen waren ervan overtuigd dat homeopathie lastige. Het is moeilijk om in het wel wetenschappelijke bewijzen van een werkzame medische behandeling is. hoofd te kijken van iemand anders. werkzaamheid bestaan, dikwijls verward Tijdens die gesprekken merkte ik echter Zeker als die persoon al bijna 180 jaar met homeopathie. Bij de meeste dat niemand uit het gezelschap mij kon geleden overleden is. Het is een feit dat apotheken staan al deze middelen uitleggen wat homeopathie juist is. Hahnemann een zeer controversieel meestal ook samen onder een of andere Desalniettemin geloofden ze er heilig persoon was. Hij ging terecht radicaal noemer van ‘natuurgeneeskunde’ in. Later was ik op een evenement van in tegen de medische wetenschap of een aanverwante term. Maar een privégezondheidsschool, waar ik en gangbare medische praktijken zelden zie je een duidelijke scheiding in gesprek raakte met een dokter die van zijn tijd zoals aderlatingen en tussen homeopathische middelen en onverklaarbare genezingen had gezien darmspoelingen. Wat hij daar evenwel geneesmiddelen op basis van kruiden met homeopathie en er daardoor stellig tegenover zette met de homeopathie was omdat ze meestal gerangschikt staan van overtuigd was dat homeopathie ook niet op bewijzen gebaseerd, maar volgens fabrikant.” echt werkt. De uitleg die hij eraan gaf enkel gebouwd op veronderstellingen. was daarentegen verward en moeilijk De decennia na Hahnemanns dood, te begrijpen. De kritische vragen we spreken dan over het midden van et verwarrende aan die ik stelde werden mij niet in dank de 19e en begin van de 20e eeuw, is er de homeopathische afgenomen. Ik werd al snel weggezet enorme wetenschappelijke vooruitgang H als een dwarsligger. Een paar weken geboekt op het gebied van chemie “ industrie is dat de meeste later, toen ik een zware verkoudheid en geneeskunde. Het atoommodel van die firma’s niet alleen had, ging ik naar de apotheker om een en het begrip molecule werden verzachtend middeltje te halen. De wetenschappelijk onderbouwd en Louis homeopathische producten apotheker stelde mij een conventioneel Pasteur gaf ons het inzicht dat de meeste aanbieden, maar ook zelfzorg- geneesmiddel voor. Toen ik informeerde ziektes veroorzaakt worden door micro- en kruidengeneesmiddelen.” of er ook een homeopathisch alternatief organismen zoals virussen en bacteriën. bestond, veranderde de sfeer van het ene Al deze nieuwe ontwikkelingen hebben op het andere moment. De apotheker het gedachtegoed van de homeopathie Vele aanhangers van homeopathie wist niet goed wat hij met mijn vraag helemaal op losse schroeven gezet. De trekken ook graag van leer tegen aan moest. Het leek alsof hij dacht: heb kans is groot dat Hahnemann daardoor wat zij Big Pharma noemen. Hiermee ik hier een voor- of een tegenstander niet meer achter zijn eigen theorieën zou willen ze het idee wekken dat wij wat voor mij? De onwetendheid van staan. Met honderd percent zekerheid betreft conventionele evidence-based mensen en het mysterieuze sfeertje durf ik dat echter niet zeggen, want medicijnen helemaal in de greep zijn dat er rond homeopathie hangt, trof Hahnemann was een zeer eigenzinnig van enkele industriële, farmaceutische mij en inspireerde me om me in deze persoon. Voor mij is het dan ook niet grootmachten. Het is zeker zo dat materie te verdiepen. Zonder al die zeker of hij dat allemaal zou aannemen.” er met sommige wetenschappelijke gesprekken zou ik de homeopathie onderzoeken in de conventionele nooit zo gedetailleerd zijn gaan Bestaat er een homeopathische geneesmiddelenindustrie wel eens ontrafelen. Ik heb eerst het basisboek industrie? geknoeid kan zijn. De Britse arts en van de homeopathie doorgenomen: het schrijver Ben Goldacre heeft daar met Organon der geneeskunst uit 1810, van Filip Van Beurden: “De homeopathische zijn boek Foute farma (Bad Pharma), de grondlegger van de homeopathie, industrie bestaat vast en zeker. Het is waar hij de farmaceutische industrie

12 | Wonder en is gheen Wonder Nieuwe SKEPP-publicatie

Wonder en is gheen Wonder | 13 SKEPP

doorlicht, meer dan 500 pagina’s over op de markt kan komen, terwijl dat voor genezingsproces. Daarenboven gaat het geschreven. Ik denk nochtans niet dat homeopathische middelen helemaal overgrote deel van de ziektes vanzelf het een goed idee is om de zogenoemde niet hoeft.” voorbij. Vaak is rust het enige medicijn Big Pharma daarom zomaar te vervangen dat een mens nodig heeft. Als we door Big Homeo. Deze branche is ook een Waarom blijven mensen in daar nog aan koppelen dat er dokters, miljardenbusiness, waar daarenboven homeopathie geloven? apothekers en ziekenfondsen meegaan nog eens hogere winstmarges in het homeopathisch gedachtegoed worden gemaakt dan in de gewone Filip Van Beurden:“In mijn boek geef kan een leek al snel gaan geloven farmaceutische industrie. Daarnaast ik in het laatste hoofdstuk tien redenen dat homeopathie een werkzame krijgen homeopathische middelen op waarom mensen in homeopathie behandeling is. Als je mijn boek leest, door hun onschadelijke karakter (er zit blijven geloven. De belangrijkste kom je nochtans snel weten te weten dat geen werkzame stof meer in door de reden is volgens mij onwetendheid. de vork heel anders in de steel zit.” sterke verdunning) van de Europese Bij de enquête die ik heb afgenomen wetgeving een voorkeursbehandeling. was er slechts 17 percent die juist kon Wie zou je boek moeten lezen? Voor een conventioneel, evidence-based aangeven wat homeopathie is. De geneesmiddel kan het, door onder meerderheid vereenzelvigt het met Filip Van Beurden: “Iedereen is in zijn andere de zeer uitgebreide testen ofwel kruidengeneeskunde ofwel leven op een of andere manier wel die met het nieuwe medicijn worden met een of andere sympathieke vorm eens met een homeopathisch middel gedaan, soms jaren duren vooraleer het van geneeskunde met onschadelijke in contact gekomen. Homeopathie is en natuurlijke middelen. Geen van beide blijft nochtans een heel controversieel is echter correct. Dan is er ook nog het onderwerp. Als een radio- of ig Homeo is ook een placebo-effect, een verwachtingseffect televisieprogramma het onderwerp waarmee een verbetering of genezing aansnijdt, loopt de mailbox al gauw Bmiljardenbusiness, wordt bewerkstelligd zonder dat er een vol met commentaren van zowel voor- “ waar daarenboven nog eens actieve stof bij betrokken is. Het is dan als tegenstanders van homeopathie. hogere winstmarges worden niet moeilijk te begrijpen dat mensen Heel dikwijls zijn het echte zwart- tegen beter weten in al snel gaan geloven witdiscussies. Het blijft wel intrigerend gemaakt dan in de gewone dat het gebruikte homeopathische om te constateren hoe weinig mensen in farmaceutische industrie.” middel dé bepalende factor was in hun beide kampen weten wat homeopathie

14 | Wonder en is gheen Wonder Nieuwe SKEPP-publicatie

werkelijk is. Ik heb dan ook niet echt een bepaalde doelgroep voor ogen. Over “200 jaar doorbraken in de geneeskunde helaas Ik heb geprobeerd om de feiten over niet meer mocht meemaken, vandaag homeopathie op een zo onderhoudend homeopathie. niet langer achter zijn eigen theorie mogelijke, doch onderbouwde manier Een onverdund zou staan. Ik wens iedere lezer van dit op papier te zetten. Voor iedereen is kritische boek een aha-erlebnis toe. er wel een invalshoek die het boek bespreking.” (Dr. Marleen Finoulst, hoofdredacteur interessant maakt. Ik heb ook getracht Knack – Bodytalk) om het boek op een narratieve manier Homeopathie is een van de popu- te schrijven. Naast de stap-voor-stap- lairste alternatieve geneeswijzen ISBN: 978 90 5718 798 8 uitleg over wat homeopathie is, beschrijf ooit. Door gebrek aan kennis over de Prijs: € 17,50 ik de geschiedenis van de homeopathie basisprincipes ervan vereenzelvigen en diep ik de redenen uit waarom het veel mensen haar met een sympathieke zo een controversieel onderwerp is. Een vorm van natuurgeneeskunde. De zeer breed publiek zal het boek zeker werkelijkheid is echter anders. Dit goed kunnen smaken.” gedocumenteerd en verhelderend boek verschaft de lezer een beter Over de auteur inzicht in de herkomst, de theorieën en ideeën van de grondlegger van Filip Van Beurden (*1968) is ingenieur de homeopathie, de 18e-eeuwse elektromechanica, maar heeft als di- Duitse arts Samuel Hahnemann. recteur van een bedrijf in de kunst- Deze einzelgänger keerde zich af van stofsector ook een grote interesse in orga- de toen gangbare geneeskundige nische chemie. Hij is reeds jaren actief praktijken zoals aderlatingen en lid van SKEPP en heeft een voorliefde darmspoelingen die menig mens het voor wetenschapsgeschiedenis. Hij leven kostte. Toch is de kans groot geeft geregeld lezingen over diverse dat Hahnemann, die de belangrijke onderwerpen voor een breed publiek.

Wonder en is gheen Wonder | 15 Kort

KortSamenstelling: Tim Trachet

Zin en onzin rond muggenbeten De Morgen (20 juli) heeft de mensheid een dienst bewezen door, na raadpleging van twee Nederlandse experts, het publiek te informeren over zin of onzin rond muggenbeten.

Hoewel niet alle beweringen daaromtrent flauwekul zijn (sommige mensen worden wel degelijk meer gestoken dan anderen omdat hun bloed “aantrekkelijker” is), wemelt het van kwakmiddelen waar potentiële slachtoffers van muggen zich maar al te vaak Nobelprijs- aan vastklampen. winnaar werd Zo halen de meeste middelen om muggen paria weg te houden niets uit, ook geen UV-lampen of apparaatjes die ultrageluiden produceren. Tien jaar nadat hij de Nobelprijs voor Gewoon het licht uitdoen helpt evenmin, geneeskunde kreeg voor zijn ontdekking want muggen richten zich op onze adem en van het HIV-virus is de Franse viroloog zien bovendien in het infrarood. Citronella Luc Motagnier een paria geworden in de op de huid stoot muggen wel degelijk wetenschappelijke wereld. af (citroengeur niet), maar de werking daarvan is beperkt tot zowat een uur. Meer De door de Unesco erkende World Foundation gesofisticeerde chemische middelen als Aids Research And Prevention, die hij mee N,N-di-ethyl-meta-tolueenamide (DEET) zijn hielp oprichten en waar hij voorzitter van efficiënter. was, heeft hem aan de deur gezet. Hij mag zijn bureau niet meer betreden en De lijst van producten om de jeuk van de directeur-generaal van de stichting muggenbeten te verzachten is nog veel wil hem niet eens meer ontmoeten. Zijn groter, maar van de grote meerderheid collega’s mijden hem. Zelfs zijn vroegere is het effect niet bewezen. Van anti- medewerkster en mede-Nobelprijswinnaar allergiemiddelen is een zekere positieve Françoise Barré-Sinoussi doet misprijzend werking aangetoond, maar van eenvoudige over hem. middelen als honing, look of basilicum is geen enkele werkzaamheid bekend, behalve dan Drie van de vier maatschappijen die hij dat vocht op de beet een verkoelende werking bezat heeft hij moeten opdoeken. Er blijft heeft, wat de pijn even verzacht, plus een niet enkel een bedrijf over dat kan werken met te verwaarlozen placebo-effect. een patent van hem over een (omstreden) behandeling van autisme. Met de nagel een kruisje op de muggenbeet maken is gewoon pseudo-christelijk Vorig jaar publiceerden 106 academici een volksgeloof, maar het kan de jeuk doen open brief waarin ze protesteerden tegen verminderen… omdat men daarna van het de manier waarop Montagnier zij Nobelprijs pas gewijde plekje afblijft. Van veel middelen misbruikt “om buiten het veld van zijn tegen muggenbeten is de werking nog bevoegdheden, berichten te verspreiden onvoldoende onderzocht. Maar van twee die gevaarlijk zijn voor de gezondheid, met homeopathische remedies blijkt na tests dat misprijzen voor de ethiek die de wetenschap ze niet werken. Of wat dacht u? en de geneeskunde moet leiden”.

16 | Wonder en is gheen Wonder Kort

Skepsis wint proces Opnieuw heeft een skeptische organisatie een proces gewonnen waarbij de vrijheid van meningsuiting in het gedrang kwam. Ditmaal gaat het om de Nederlandse . We geven hier het persbericht van Skepsis (13 september) integraal weer: Frank Israel had echter niets met Van Erps blog “In 2016 spande de Italiaans-Amerikaanse te maken en Skepsis vond het onacceptabel dat fysicus Ruggero Santilli uit Florida een proces haar voorzitter ook maar enig risico zou lopen aan tegen Frank Israel, voorzitter van de en heeft daarom een Amerikaanse advocaat in Stichting Skepsis. De rechter heeft Israel de arm genomen. De rechter oordeelde na twee inmiddels vrijgesproken, maar intussen had jaar ten slotte dat Santilli niet aannemelijk de stichting, die Israels verdediging betaalde, had kunnen maken dat Frank verantwoordelijk Montagnier raakte in opspraak toen hij zijn zowat al haar reserves, te weten een kwart was voor het gewraakte blog. Bovendien had steun gaf aan de opvattingen van Jacques miljoen euro, moeten opmaken. Een tweede Israel geen relatie tot de staat Florida, dus van Benveniste over het “geheugen van water”. aanklacht, tegen bestuurslid Pepijn van Erp, is jurisdictie was geen sprake. Daarna beweerde hij dat Afrikanen minder met gesloten beurzen geschikt. last van aids zouden hebben als ze een meer De rechter kwam echter maar niet tot een evenwichtige voeding krijgen. Hij stelde ook Van Erp had op zijn persoonlijke blog een uitspraak inzake Van Erp. Mede daardoor voor om paus Johannes Paulus II te genezen ironisch stukje geschreven over een telescoop dreigden de kosten voor Skepsis aanzienlijk met gegiste papaja, meende dat het mogelijk met holle lenzen waarmee Santilli meende verder op te lopen. Hoewel meer dan een kwart is om autisme met antibiotica te genezen en buitenaardse sterrenstelsels van antimaterie te van de lezers van , het tijdschrift van de hield zich met de ziekte van Lyme bezig. De kunnen zien en ook onzichtbare aardse wezens stichting, had gereageerd op een steunoproep bom barstte toen hij zich keerde tegen een die bezig waren Amerika te bespieden. Santilli en samen meer dan 125.000 euro had aantal verplichte vaccinaties. beschouwde het slot van het stukje als laster geschonken, vond Skepsis het niet verantwoord en hield ook Israel, als voorzitter van Skepsis, om nog meer geld uit te geven. Skepsis heeft In een recent interview met Le Monde verantwoordelijk. Sterker, volgens Santilli wel weten te bedingen dat bij nieuwe processen (15 augustus) laat Montagnier zien dat was Israel een pion van een internationale tegen functionarissen van Skepsis, bijvoorbeeld deze kritiek hem paranoïde heeft gemaakt. samenzwering van fanatieke joodse over berichtgeving over deze zaak, de verliezer Hij stond het interview pas toe toen de wetenschappelijke criminelen die als enige doel alle kosten van de winnaar betaalt.” journalist beloofde dat deze niets met heeft de theorieën van Santilli te onderdrukken. de farmaceutische of medische lobby’s te Israel zou opdracht hebben gegeven een Ook leden van SKEPP hebben Skepsis in deze maken heeft. Hij zegt bevreesd de zijn voor lasterlijk blog over Santilli te publiceren. zaak gesteund met giften. die lobby’s, zelfs als zijn Nobelprijs hem beschermt.

Intussen houdt hij vast aan zijn opvattingen: “Ik geloof aan het geheugen van water, want ik zie het. Ik werd overtuigd door mijn eigen experimenten”. Hij vindt dat de mensen niet meer redeneren op basis van feiten, maar van carrière. “De wetenschap voedt zich met zichzelf”. Montagnier zegt wel dat hij zijn eigen woorden niet als evangelie beschouwt en zijn eigen onafhankelijkheid wantrouwt. Hij wil nu het gebruik van herbiciden in de industriële landbouw aanvallen.

Wonder en is gheen Wonder | 17 JournalistieGezondheidk

18 | Wonder en is gheen Wonder Kritiekloos vaccineren

Kritiekloos

Nietvaccineren meer van deze tijd?

Emma Verstraete

accinatie als medische interventie werden door de menselijke pokkenvariant. e antivaccinatielobby is in onze maatschappij niet meer Dit fenomeen werd onderzocht door de bestaat slechts uit een Vweg te denken. We krijgen op jonge arts Edward Jenner, die hierover in 1798 D leeftijd een aantal standaardvaccins om een publicatie uitbracht waarin hij de “ klein deel van de bevolking, verschillende ziekten te voorkomen en we effectiviteit van inoculatie van koepokken maar het is een koppige enten ons in tegen tropische ziektes als we als bescherming tegen echte pokken op een verre reis gaan. aantoonde3. Jenners publicatie kon in groep.” het begin echter niet op een grote bijval Er zijn zelfs onderzoekers bezig met de rekenen. Een grote tegenbeweging ontwikkeling van therapeutische vaccins ontstond die het gebruik van het vaccin vaccinatie waren uitgeroeid, is toegenomen. tegen kanker, vaccins die de bloeddruk probeerde tegen te gaan. Na de invoering Zo meldde het European Centre for Disease onder controle houden of zelfs vaccins van het verplicht gebruik van het vaccin Prevention and Control (ECDC) dat er vorig om de effecten van drugsmisbruik tegen in 1853, is deze tegenstand echter niet jaar opnieuw uitbraken van mazelen waren te gaan. De standaardvaccins om ziekten weggevallen. Zo lang vaccinatie bestaat, in Europa4. Van de 15000 gemelde gevallen zoals polio, rodehond of mazelen te zijn er tegenstanders geweest. waren er 34 met dodelijke afloop. voorkomen zijn volgens het WHO nog steeds een van de meest kosteneffectieve Vandaag is er echter een groeiende scepsis Het aantal mensen dat weigert hun kinderen medische interventies van deze tijd1. Bij tegenover vaccinatie. Het komt steeds vaker te laten vaccineren is een groter probleem in vaccinatie wordt het lichaam gestimuleerd voor dat mensen bewust niet vaccineren. Ze landen zoals de Verenigde Staten5, waar de om antistoffen te maken tegen bepaalde beweren gegronde redenen te hebben om aanbevolen gecombineerde 7-vaccinserie ziekteverwerkers om zo tot actieve aan te nemen dat vaccinatie meer schade slechts een dekking heeft van 72%. Dichter immunisatie te komen. Dit gebeurt veroorzaakt dan ziekten helpt te voorkomen. bij huis - in Frankrijk en Nederland - worden bijvoorbeeld door een verzwakte of dode Deze antivaccinatielobby bestaat slechts uit vorm van een ziekteverwekker in te spuiten, een klein deel van de bevolking, maar het zoals bij de standaardvaccinaties tegen is een koppige groep die probeert zoveel 1. World Health Organization. State of the world ’ s vaccines and de gekende infectieziektes. Wanneer men mogelijk mensen te overtuigen door het immunization. 2009:1-212. doi:10.4161/hv.6.2.11326. gevaccineerd is, is het lichaam al immuun verspreiden van antivaccinatiepropaganda 2. Timeline | History of Vaccines. Historyofvaccines.org. wanneer men effectief in contact komt met via verschillende mediakanalen. Dit heeft https://www.historyofvaccines.org/timeline. Accessed deze ziekteverwekker. ertoe geleid dat de dekkingsgraad gedaald January 17, 2018. De eerste aanwijzingen voor het gebruik is voor standaardvaccins en dat het risico op 3. Jenner E. The Three Original Publications On Vaccination van een vorm van inenting dateren al van het uitbreken van ziekten, die vroeger door Against Smallpox. New York: P.F. Collier & Son; 2001. 1000 v. Chr. In China werden de korsten van 4. ECDC. Surveillance Atlas of Infectious Diseases. met pokken besmette mensen gebruikt om http://atlas.ecdc.europa.eu/public/index.aspx. Accessed 2 de ziekte bij andere mensen te voorkomen . o lang vaccinatie bestaat, January 17, 2018. In Europa merkte men tijdens de 18e eeuw 5. National Center for Health Statistics. Immunization Data U.S. dat mensen die besmet waren met het Zzijn er tegenstanders https://www.cdc.gov/nchs/fastats/immunize.htm. Accessed koeienpokkenvirus niet meer geïnfecteerd “ geweest.” January 17, 2018.

Wonder en is gheen Wonder | 19 JHournalistieGoofdartiezondheidkelk

de vaccinatiedekkingsdoelen van 95% het vaccin)6 in vergelijking met buurlanden van deze essentie.8 Dit buikgevoel wordt meestal niet gehaald4. In Vlaanderen zoals Nederland en Groot-Brittannië. uitgespeeld door de antivaccinatielobby wordt de beoogde dekkingsgraad voor met het argument dat vaccinatie de meeste basisvaccins wel gehaald6. Te moeilijke vaccinatieschema’s of te veel tegennatuurlijk is. Vaccineren zou iemands De groep die weigert te vaccineren blijft opeenvolgende vaccinaties kunnen er “natuurlijke immuniteit” kunnen verstoren. dus klein. De discussie over wel of niet echter voor zorgen dat ouders besluiten om Ze staven dit door te zeggen dat je een inenten mist echter het standpunt van deze injecties uit te stellen.7 In landen waar betere immuniteit tegen latere infecties een groep mensen die niet radicaal tegen er veel injecties worden gegeven op korte verwerft door de ziekte eerst door te maken. vaccinatie zijn, maar sceptisch kijkt naar tijd, merkt men dat ouders het er moeilijk Sommige ziektes zoals waterpokken zijn de noodzaak en de gevolgen ervan. De mee hebben om hun jonge kinderen aan inderdaad minder schadelijk voor een kind term “” is van toepassing zo veel prikken bloot te stellen. In principe dan wanneer een volwassene de ziekte op het spectrum van mensen dat zich zijn de ouders vrij om dit standpunt in ondergaat. Een ziekte eerst doormaken bevindt tussen de twee uitersten: complete te nemen, omdat de meeste vaccins niet geeft inderdaad een betere bescherming weigeraars (o.a. om religieuze redenen) en verplicht zijn door de wet. In België is het tegen latere infectie dan een vaccin. De mensen die vaccineren zonder enig aspect vaccin tegen polio (kinderverlamming) ziektes waartegen men vaccineert zijn vaak ervan in twijfel te trekken. het enige wettelijk verplichte, wat een echter zeer gevaarlijk om door te maken. vaccinatiegraad van 97,5 % garandeert. Dit beleid is controversieel omdat het in Men zegt vaak dat vaccinatie het slachtoffer e discussie over wel of strijd is met iemands individuele vrijheid is van haar eigen succes. Door de hoge Dniet vaccineren mist om medische ingrepen te ondergaan. vaccinatiegraad zijn kinderziekten zoals Vaccinaties worden alleen verplicht polio tegenwoordig bijna uitgeroeid. “ het standpunt van een groep opgelegd als de mogelijkheid bestaat om Mensen worden niet meer geconfronteerd mensen die er niet radicaal de ziekte volledig uit de wereld te helpen. met de ernst van dergelijke ziekten. tegen zijn, maar sceptisch Met polio is dit mogelijk omdat het virus Wanneer de kennis over de risico’s van zich niet onder dieren kan verspreiden en ernstige ziekten minder wordt, begint kijkt naar de noodzaak en de het vaccin voldoende bescherming tegen men te twijfelen aan de noodzaak van de gevolgen ervan.” de ziekte biedt. Door het wijdverspreide vaccinatie. De bijwerkingen van het vaccin gebruik van het vaccin komt deze ziekte in komen daarentegen relatief vaker voor in Europa niet meer voor. de samenleving. Een gekende bijwerking Hoe komt het nu dat een aanzienlijk per- na vaccinatie is een grieperig gevoel, en centage van de samenleving vraagtekens Morele bezwaren soms kan men ook een allergische reactie plaatst bij deze praktijk? Er bestaat geen tegen het vaccin krijgen. De kans op universeel algoritme om te voorspellen Wetenschappelijke ideeën zijn vaak ernstige bijwerkingen is echter nog steeds waarom men al dan niet gekant is tegen contra-intuïtief en daarom moeilijk te veel kleiner dan de kans op sterfte zonder vaccinatie. Dit verschilt van land tot land, en vatten8. Ook bij vaccinatie is dit het geval9, te vaccineren. Dit is een afweging van is onder meer afhankelijk van het specifieke omdat het injecteren van mogelijke risico’s die altijd gemaakt wordt wanneer vaccin en het opleidingsniveau van de ziekteverwekkers in je lichaam op het men besluit om vaccins op grote schaal te ouders. De redenen waarom men twijfelt eerste zicht toch iets lijkt waarover je twee om te vaccineren zijn uiteenlopend en keer moet nadenken. Intuïtieve theorieën complex, maar enkele ervan komen steeds worden eerder geaccepteerd dan contra- accinatie is het slachtoffer terug. intuïtieve theorieën. Op deze manier kan Vvan haar eigen succes. de theorie achter het vaccineren zich sneller “ Mensen worden niet meer Vaccinatiebeleid verspreiden binnen een bevolking als iets dat als gevaarlijk moet worden beschouwd, geconfronteerd met de ernst In elk land zijn er enkele vaccins die sterk aangezien men “het lichaam injecteert met van ziekten als polio.” aangeraden worden voor elk kind dat een afgeleide van iets dat mogelijk kan geboren wordt: die tegen infectieziekten doden”. Zonder experimentele gegevens die men hoopt volledig uit te roeien. die aantonen dat dit eigenlijk een strategie produceren en aan te bieden. Een 100% vaccinatiegraad is echter niet is die helpt om immuniteit tegen de ziekte Een ander moreel obstakel tegen vaccinatie nodig om te voorkomen dat een ziekte te verkrijgen, zijn mensen minder geneigd is een fenomeen dat “omissie bias” wordt niet meer uitbreekt binnen een populatie. om dit te accepteren. Hierdoor kan het genoemd10. Ouders vinden het minder De meeste van deze standaardvaccins buikgevoel dat men tegen inenting heeft erg als hun kind door een ziekte wordt eisen slechts dat 95% van de doelgroep worden verklaard. Wanneer men dan toch getroffen wanneer zij het niet gevaccineerd gevaccineerd is. De overige 5 procent van vaccineert, treedt er cognitieve dissonantie hebben, dan dat hun kind door een de mensen die niet gevaccineerd zijn, zijn op: men handelt tegen het buikgevoel in. ernstige bijwerking van de vaccinatie ook beschermd tegen de ziekte vanwege wordt getroffen. Zij zouden zich namelijk de zogenaamde “herd immunity” oftewel Mensen hebben de neiging om in het veel schuldiger voelen als hun kind door kudde-immuniteit. In een populatie menselijk lichaam een essentie te pro- een actie van henzelf een ernstige ziekte met een hoge vaccinatiegraad kan de jecteren. Vaccinatie verstoort de integriteit oploopt. ziekteverwekker zich namelijk niet onder de bevolking verspreiden en zo wordt een epidemie voorkomen. Ook mensen die niet etenschappelijke ideeën zijn vaak contra-intuïtief en daarom gevaccineerd zijn, profiteren hiervan. Uit een moeilijk te vatten. Ook bij vaccinatie is dit het geval, omdat recente studie blijkt dat de vaccinatiegraad W van de basisvaccins in Vlaanderen nog “ het injecteren van mogelijke ziekteverwekkers in je lichaam op het steeds zeer hoog is (90-95%, afhankelijk van eerste zicht toch iets lijkt waarover je twee keer moet nadenken.”

20 | Wonder en is gheen Wonder Kritiekloos vaccineren

Het internet Persoonlijke factoren samenwerking tussen academische la- bo’s en grote farmaceutische bedrijven Een van de meest voor de hand liggende De feitelijke beslissing om te vaccineren is stelt hij ook de onafhankelijke en onbe- redenen voor het toenemende aantal in hoge mate afhankelijk van persoonlijke vooroordeelde status van wetenschap- mensen die hun twijfels hebben over factoren. Ervaringen uit het verleden met pelijke papers ter discussie. vaccinatie is de opkomst van het internet. zorgprofessionals zijn vaak doorslaggevend Ten onrechte draagt het slecht beoefenen Er wordt namelijk enorm veel verkeerde in de beslissing. Ook de persoonlijke om- van de wetenschappelijke methode informatie op het internet verspreid. Het geving is belangrijk. Mensen met hetzelfde ook bij aan het imago van de volledige internet is een recent medium waarop opleidingsniveau of dezelfde sociale wetenschappelijke gemeenschap. Dat dit iedereen zijn mening kwijt kan. Het is achtergrond (de zogenaamde peer group) ook grote gevolgen kan hebben zag men logisch dat dit medium het meest gebruikt nemen vaak dezelfde beslissing. Dit gaat bijvoorbeeld wanneer het onderzoek wordt door de antivaccinatielobby om hun gepaard met maatschappelijke acceptatie. claims tegen vaccinatie te verspreiden. In sommige omgevingen is vaccineren 12 6. Vandermeulen C, Braeckman T, Roelants M, et al. Studie van Het is ook zo dat deze websites zeer meer de norm dan in andere . de vaccinatiegraad in Vlaanderen 2016. 2017:6-17. https:// gemakkelijk toegankelijk zijn. Studies Men kan vaccinatie volledig verwerpen om www.zorg-en-gezondheid.be/sites/default/files/atoms/ waarbij neutrale termen als ‘vaccinatie’, religieuze redenen. Als dit echter geen files/Vaccinatiegraadstudie 2016.pdf. ‘vaccin’ of ‘immunisatie’ worden gegoogeld, rol speelt, ziet men dat sommige van 7. Larson HJ, Jarrett C, Eckersberger E, Smith DMD, Paterson wijzen uit dat anti-vaccinatie websites hoog deze volledige weigeraars een hoge P. Understanding vaccine hesitancy around vaccines and in de zoeklijst staan, zeker in landen waar aanleg hebben om te geloven in samen- vaccination from a global perspective: A systematic review of de vaccinatiescepsis groot is11. De meeste zweringstheorieën. Hierdoor geraken ze published literature, 2007-2012. Vaccine. 2014;32(19):2150- van deze antivaccinatiewebsites bevatten er ook gemakkelijker van overtuigd dat 2159. doi:10.1016/j.vaccine.2014.01.081. verklaringen die niet gebaseerd zijn op vaccinatie niet deugt. De mate waarin 8. Blancke S, Van Breusegem F, De Jaeger G, Braeckman J, enige wetenschappelijke kennis en soms individuen geloven in samenzwerings- Van Montagu M. Fatal attraction: The intuitive appeal of zelfs op volledig verkeerde informatie. theorieën is naar verluidt genderaf- GMO opposition. Trends Plant Sci. 2015;20(7):414-418. De meeste mensen die weigeren te hankelijk en geassocieerd met persoon- doi:10.1016/j.tplants.2015.03.011. vaccineren hebben er vaak op het internet lijke eigenschappen zoals onzekerheid of 9. Miton H, Mercier H. Cognitive Obstacles to Pro-Vaccination over gelezen. Het is nog niet duidelijk of zij paranoia13. Geloven in samenzwerings- Beliefs. Trends Cogn Sci. 2015;19(11):633-636. doi:10.1016/j. weigeren te vaccineren omdat ze verkeerde theorieën komt voor in verschillende tics.2015.08.007. informatie op het internet hebben gelezen, gradaties. Men kan geloven dat 9/11 10. Wroe AL, Bhan A, Salkovskis P, Bedford H. Feeling bad about of dat mensen die vaccin-kritisch zijn is opgezet door de Amerikaanse immunising our children. Vaccine. 2005;23(12):1428-1433. eerder het internet zullen raadplegen om overheid, of men kan de autoriteit van doi:10.1016/j.vaccine.2004.10.004. hun gedachten te bevestigen. Mensen de wetenschappelijke gemeenschap in 11. Kata A. A postmodern Pandora’s box: Anti-vaccination die echter op zoek zijn naar algemene vraag stellen. Dit laatste gebeurt vaker, misinformation on the Internet. Vaccine. 2010;28(7):1709- informatie, kunnen door zulke websites wel doordat er verhalen de ronde doen over 1716. doi:10.1016/j.vaccine.2009.12.022. beginnen twijfelen. frauduleuze of tegenstrijdige studies, of het 12. Dubé E, Laberge C, Guay M, Bramadat P, Roy R, Bettinger J. slecht toepassen van de wetenschappelijke Vaccine hesitancy: An overview. Hum Vaccines Immunother. 2013;9(8):1763-1773. doi:10.4161/hv.24657. erdere ervaringen met methode. Ben Goldacre bijvoorbeeld wijst er in zijn boek Bad Pharma op dat in de 13. Darwin H, Neave N, Holmes J. Belief in conspiracy Ezorgprofessionals zijn farmaceutische industrie klinische studies theories. The role of belief, paranoid ideation vaak niet-representatieve proefpersonen and schizotypy. Pers Individ Dif. 2011;50(8):1289-1293. “ vaak doorslaggevend in de doi:10.1016/j.paid.2011.02.027. gebruiken en dat negatieve resultaten niet beslissing.” gepubliceerd worden14. Door de nauwe 14. Goldacre B. Bad Pharma. Harper Collins UK; 2012.

Wonder en is gheen Wonder | 21 Gezondheid

van Andrew Wakefield in 1998 werd communicatie op het gebied van gepubliceerd. Daarin werd een vermeend wetenschap: “Goede journalistiek moet verband tussen het MMR-vaccin en autisme daarentegen door de emoties heen kijken, gelegd15. Het bleek te gaan om een geval van de feiten zo objectief mogelijk analyseren”. belangenvermenging, aangezien Wakefield Hij stelt dat de wetenschap de preferentiële zelf betrokken was bij de ontwikkeling van bron van informatie voor degelijke een mazelenvaccin. Men concludeerde journalistiek zou moeten zijn18. dat de resultaten van de paper niet Het blijkt echter moeilijk om mensen te te vertrouwen waren. De paper werd overtuigen van de voordelen van vaccinatie ingetrokken, maar is later zijn eigen leven met zuiver rationele argumenten. Mensen beginnen leiden en werd op grote schaal hebben de neiging om hun buikgevoel gebruikt als antivaccinatiepropaganda. meer te vertrouwen dan het advies van de Door zijn enorme invloed daalde de autoriteit te volgen. Dit, en haar aangetaste vaccinatiegraad in Engeland de jaren erna reputatie, maakt dat de wetenschap zich aanzienlijk. Tegenwoordig zijn er nog meer dan ooit moet inspannen om blijven steeds mensen die gebruik maken van de gezien te worden als een betrouwbare onterecht gelegde link met autisme om informatiebron. In een essay vraagt filosoof vaccinatie in een slecht daglicht te stellen, Andreas De Block aan wetenschappelijke ondanks de terugtrekking van het artikel journalisten om niet langer te bluffen over van Wakefield. wetenschappelijke prestaties. Het is een vaak gezien probleem dat eindredacteurs De publieke perceptie van de graag controversiële koppen op hun wetenschap kwaad als ze supplement. Gevaarlijker krantenartikels plakken om zo meer lezers wordt het echter als mensen stoppen met aan te trekken. De Block roept echter op Sinds de opkomst van het postmoderne hun reguliere gezondheidszorg. tot meer nuancering in hun communicatie: denken, hechten steeds meer mensen Vaccin-kritische stemmen denken vaak dat “Als het gaat om kennisverwerving, is waarde aan de vrijheid om zelf beslissingen het immuunsysteem schade ondervindt wetenschap een feilbaar instrument, te nemen. Door postmodern denken is door het gebruik van zogenaamd maar het is wel het beste instrument dat men niet bereid één enkele ideologie te onnatuurlijke medische interventies. Vaak we hebben. Misschien leidt nuance in accepteren. Dit straalt ook af op de percep- vraagt men zich af wat de gevolgen zijn op de communicatie over wetenschap dan tie van wetenschap, die niet meer wordt lange termijn voor het immuunsysteem, en uiteindelijk ook tot meer nuance in het beschouwd als “de ultieme waarheid”, maar of er enige correlatie zou kunnen bestaan maatschappelijke debat”19. Erken dus dat eerder als één opinie naast vele andere. tussen het hogere aantal vaccinaties en het de zaken complex zijn, en maak duidelijk Terwijl de meeste mensen vroeger meer voorkomen van allergieën en astma dat de wetenschap niet probeert om de blind vertrouwden op de kennis van bij de bevolking. Er zijn studies over17, maar mogelijke bijwerkingen van vaccinatie te gezondheidsprofessionals en doorgaans geen waarbij iets met zekerheid kan worden kritiekloos hun advies opvolgden, willen uitgesloten. Algemeen geldt sowieso dat ouders tegenwoordig zelf de pro’s en het moeilijker is om langetermijneffecten et is moeilijk om mensen contra’s vergelijken. Dit vooral sinds de wetenschappelijk uit te sluiten. Dit wordt te overtuigen van de komst van het internet, wat door veel door de antivaccinatielobby vaak gebruikt H mensen ook wordt gezien als een bron als argument voor wetenschappelijke “ voordelen van vaccinatie met van gezondheidsinformatie. Iedereen kan oplichterij, hoewel dit door de wetenschap zuiver rationele argumenten. echter zijn mening kwijt op het internet, niet opzettelijk wordt stilgezwegen. en de anti-vaccinatie lobby vindt hier ook Het lijkt mij alsof we hier aan de wortels van Mensen hebben de neiging een weg om dubieuze vaccinatiekritiek te het probleem raken. Goede wetenschap, om hun buikgevoel meer te verspreiden . waarbij er plaats is voor innovatie en het vertrouwen.” Tegenwoordig bestaan er ook veel helpen van mensen, zou een manier moeten zogenaamde alternatieven voor de vinden om haar reputatie te herstellen, reguliere geneeskunde, niettegenstaande of zich op z’n minst te distantiëren van ze niet op de wetenschappelijke methode slechte wetenschappelijke praktijken. zijn gebaseerd16. Deze alternatieve Een manier om uitsluitsel te bieden 15. Wakefield A, Murch S, Anthony A, et al. RETRACTED: Ileal-lymphoid-nodular hyperplasia, non-specific colitis, geneesmiddelen zoals homeopathie of over de betrouwbare gezondheidszorg and pervasive developmental disorder in children. kruidenmengsels krijgen veel aanhang. zijn initiatieven zoals het KCE (Federaal Lancet. 1998;351(9103):637-641. doi:10.1016/S0140- Sommige alternatieve geneesmiddelen Kenniscentrum voor Gezondheidszorg), die 6736(97)11096-0. spelen in op de zorgen van vaccin-kritische federaal gefinancierd worden om studies 16. Ernst E. Complementary/: Engulfed stemmen, en bieden de belofte van een meer uit te voeren om onpartijdig advies te by postmodernism, anti-science and regressive thinking. natuurlijke gezondheidszorg. Vaak geeft kunnen geven over gezondheidszorg aan Br J Gen Pract. 2009;59(561):298-301. doi:10.3399/ men gewoon voedingssupplementen die beleidsmakers. bjgp09X420482. essentieel worden geacht voor het lichaam, 17. McKeever T, Lewis S, Smith C, Hubbard R. Vaccination and maar andere zogenaamde medicijnen zijn Communicatie in de media allergic disease: a birth cohort study. Am J Public Health. ronduit gevaarlijk. Ondanks het gebrek 2004;94(6):985-989. aan (voldoende) wetenschappelijk bewijs Het is belangrijk dat wetenschap een 18. Neels L. Waarom blijven journalisten schrijven dat voor de effectiviteit van deze alternatieve meer populariserende rol aanneemt, glyfosaat “mogelijk kankerverwekkend is”? VRT.nws. geneesmiddelen, beweren veel mensen en via de media een zo breed mogelijk November 27, 2017. dat ze erdoor worden geholpen. Zolang publiek kan aanspreken. In een opiniestuk 19. De Block A. Wetenschappers moeten niet bluffen. deze alternatieve medicijnen geen schade schreef professor communicatierecht De Standaard. http://www.standaard.be/cnt/ toebrengen aan het lichaam, doen ze geen aan de KU Leuven Leo Neels over eerlijke dmf20171124_03206625. November 25, 2017.

22 | Wonder en is gheen Wonder Kritiekloos vaccineren

ij vaccinatie wordt het “ lichaam gestimuleerd om Bantistoffen te maken tegen bepaalde ziekteverwerkers om zo tot actieve immunisatie te komen. Dit gebeurt bijvoorbeeld door een verzwakte of dode vorm van een ziekteverwekker in te spuiten, zoals bij de standaardvaccinaties tegen de gekende infectieziektes.

Wanneer men gevaccineerd is, is het lichaam al immuun wanneer“ men effectief in contact komt met deze ziekteverwekker.

Wonder en is gheen Wonder | 23 JournalistieGIezondheidnterview k

accinaties worden alleen “ verplicht opgelegd als de Vmogelijkheid bestaat om de ziekte volledig uit de wereld te helpen. Met polio is dit mogelijk omdat het virus zich niet onder dieren kan verspreiden en het vaccin voldoende bescherming

tegen de ziekte biedt. Door het wijdverspreide gebruik“ van het vaccin komt deze ziekte in Europa niet meer voor.

24 | Wonder en is gheen Wonder Kritiekloos vaccineren

ontkennen, maar juist alles inzet op nieuwe ontdekkingen binnen de gezondheidszorg, in België: veel geblaat van Kind & Gezin. Vaccinatie krijgt over het en dit in het belang van de volksgezondheid. algemeen een dikke 8 op 10 en de meeste Vaak lijkt het zo dat wanneer er in het en weinig wol mensen beseffen ook dat vaccineren niet enkel de eigen kroost beschermt, maar In Vlaanderen is 1% van de bevolking ook de omgeving. Opvallend is wel dat rken dat de zaken gekant tegen ieder vaccin en in Wallonië infectieziekten waartegen gevaccineerd Ecomplex zijn, en maak net geen 2%. Voor Vlaanderen komen wordt door jongere mensen vaker als niet de cijfers overeen met onderzoek van zo ernstig worden ingeschat: zo wordt “ duidelijk dat de wetenschap de Vlaamse Gemeenschap, terwijl de mazelen als een eerder onschuldige niet probeert om de mogelijke Franstalige Gemeenschap onlangs voor het kinderziekte bestempeld, terwijl één op bijwerkingen van vaccinatie te eerst bevraagd werd. 1.000 kinderen eraan overlijdt (niet echt veel, maar wél eenvoudig te vermijden). ontkennen, maar juist alles De cijfers zijn afkomstig van de enquête inzet op nieuwe ontdekkingen.” ‘Vaccin2018’, georganiseerd door Driekwart van de Vlamingen leest soms het gezondheidsmagazine Bodytalk, negatieve informatie over vaccins in de een tweemaandelijkse bijlage van media en op internet. Positieve informatie publieke debat alleen naar de wetenschap de nieuwsmagazines Knack en Le Vif. wordt vooral opgevangen bij de huisarts wordt geluisterd, de antivaccinatiebewe- Meer dan 4400 respondenten, uit of de verpleegkundige van Kind & Gezin. ging zich juist nog harder keert tegen de alle lagen van de bevolking en van De verschillen met de Franstalige Belgen wetenschappelijke autoriteit. Dit leidt uit- alle leeftijdscategorieën, gaven hun zijn beperkt: zij staan iets meer bloot aan eindelijk tot verdere polarisatie tussen de ideeën over vaccins en vaccinatie. De negatieve verhalen over vaccins (mogelijk twee partijen. Hierbij worden de luidste vragenlijst werd ter beschikking gesteld overgewaaid uit Frankrijk, waar de anti- stemmen (de antivaccinatiebeweging ver- van de Wereldgezondheidsorganisatie, vax-beweging groter is), het wantrouwen sus de wetenschappelijke gemeenschap) die landen oproept te peilen naar in de overheid en in de farmaceutische is gehoord, maar de meer stille partijen, zoals kennis en opvattingen over vaccins, in er wat groter en ze staan ook iets kritischer ouders die alleen het beste willen voor hun haar strijd tegen de oprukkende anti- tegenover vaccinatie. Toch laten ook veruit kind, worden vergeten. Het is dus nuttig om vaccinatiebeweging. Die strijd is nodig: de meeste Franstalige respondenten hun het wetenschappelijke standpunt in de me- in de eerste helft van 2018 stierven in kinderen vaccineren met alle aanbevolen dia op te nemen, maar er moet ook ruimte Europa al 40 mensen door mazelen, een vaccins, uitgezonderd het HPV-vaccin zijn om ethische aspecten zoals het nut van infectieziekte die perfect te controleren (tegen baarmoederhalskanker), dat veel de vele vaccins tegenwoordig in vraag te is wanneer 95% van de kinderen twee minder populair is in Wallonië. Het vaccin stellen, en ook te antwoorden op andere spuitjes krijgt (op 1 jaar en op 11 jaar) dat veruit het laagst scoort, zowel in specifieke zorgen die mensen hebben bij tegen mazelen. Vlaanderen maar nog meer in Wallonië, is vaccinatie. Op die manier kan een eerlijk en het griepvaccin voor volwassenen. Meer genuanceerd debat tot stand komen. In België, zeker in Vlaanderen, krijgt de dan de helft (52% van de Vlamingen en antivaccinatiebeweging niet meteen voet 65% van de Franstaligen) liet zich niet Vaccinatiekritiek is tegenwoordig erg aan de grond, maar we mogen niet te vaccineren in de afgelopen 5 jaar). sterk aanwezig in onze samenleving. De vroeg victorie kraaien. Het wantrouwen antivaccinatielobby groeit en lijkt meer groeit bij jonge ouders, zo blijkt uit Marleen Finoulst grip te krijgen op de publieke perceptie de Bodytalk-enquête. Jonge ouders zodat ook het percentage mensen dat aarzelen steeds vaker om hun kind te vraagtekens plaatst bij vaccinatie toeneemt. laten vaccineren, al doen ze dat na zich Zoals eerder gezegd, heeft België nog steeds grondig geïnformeerd te hebben, in een voldoende hoge vaccinatiegraad. meer dan 90% van de gevallen toch Om dat zo te houden, is het belangrijk voor alle aanbevolen vaccins. Jonge om jonge ouders te blijven wijzen op de ouders en ook laaggeschoolden stellen voordelen van vaccinatie en de risico’s van iets minder vertrouwen in vaccinatie, de ziektes waartegen men vaccineert. De ook al kent zo’n 85% niemand die ooit redenen waarom men kritisch is tegenover slechte ervaringen had met vaccinatie. In vaccinatie zijn complex, en men zou Vlaanderen stellen ouders duidelijk veel meer onderzoek moeten voeren naar het vertrouwen in de Vlaamse overheid, die ontstaan van deze scepsis. Bovendien moet het basisvaccinatieprogramma voor jonge men proberen het imago van wetenschap kinderen opzet: veruit de meeste kindjes als betrouwbare informatiebron terug krijgen hun vaccins op de raadplegingen op te bouwen, door zich te distantiëren van slechte wetenschappelijke praktijken. Geloofwaardigheid van de wetenschappelijke gemeenschap is van n België, zeker in cruciaal belang om de publieke perceptie IVlaanderen, krijgt de te overtuigen van de goede wil van de “ antivaccinatiebeweging niet wetenschap, en meer specifiek van de noodzaak van vaccinatie in de samenleving. meteen voet aan de grond, maar we mogen niet te vroeg Emma Verstraete is master biotechnologie (Universiteit Gent) victorie kraaien. Bij jonge De antivax-beweging ouders groeit het wantrouwen.”

Wonder en is gheen Wonder | 25 JournalistieInterviewInterviewk

26 | Wonder en is gheen Wonder “Veel mensen slikken medicijnen die niet werken”

Oud-huisarts-epidemioloog Dick Bijl: “Veel mensen slikken medicijnen dieMarleen Finoulst niet werken”

rankrijk schrapt de terugbetaling e werking van veel medicijnen kan statistisch wel van medicijnen die de ziekte van aangetoond worden in placebogecontroleerd onderzoek, FAlzheimer zouden afremmen, D omdat hun effect zeer twijfelachtig is. “ maar in werkelijkheid is de verbetering soms zo minimaal dat de Veel medicijnen zijn in hetzelfde bedje patiënt er amper iets aan heeft.” ziek. De Nederlandse oud-huisarts en epidemioloog Dick Bijl schreef hierover een boek: ‘Het Pillenprobleem’. hun levensstijl aanpassen of in therapie Ontstekingsremmers veroorzaken echter gaan. Maar dat doen ze meestal niet. maagdarmbloedingen en soms gaan Dick Bijl is oud-huisarts met specialisatie Pilletjes bieden soms tijdelijk soelaas, er mensen aan dood. Vroeger werd dat epidemiologie. In de voorbije 22 jaar spitte al dan niet als gevolg van een placebo- vaak benadrukt, nu hoor je er amper nog hij 20-30.000 geneesmiddelenstudies kri- effect, en dat is makkelijker. Vaak is het ook van. Maagzuurremmers verhogen de tisch uit voor het Nederlands Genees- goedkoper. De werking van veel medicijnen zuurproductie in je maag zodra je ermee middelenbulletin, waarvan hij tot voor kan statistisch wel aangetoond worden in stopt, dus blijven mensen ze innemen.” kort hoofdredacteur was. Het Nederlands placebogecontroleerd onderzoek, maar Geneesmiddelenbulletin verstrekt onaf- in werkelijkheid is de verbetering soms zo Is het een taak voor artsen en hankelijke informatie over geneesmid- minimaal dat de patiënt er amper iets aan apothekers om hun patiënten delen. Nu is Dick Bijl voorzitter van de heeft. Maar erin geloven doet wonderen hiervoor te waarschuwen? International Society of Drug Bulletins en het placebo-effect moet je niet (ISDB), met dezelfde missie: onpartijdig onderschatten.” Dick Bijl: “Ook artsen hebben vaak niet geneesmiddeleninformatie verspreiden. veel zicht op de werkelijke werking en Bijl schreef zijn kennis zopas neer in een In uw boek wijst u met een bijwerkingen van geneesmiddelen. Ik vlot leesbaar toegankelijk boek, met als beschuldigende vinger naar de heb de idee dat artsen niet meer leren titel ‘Het pillenprobleem. Waarom zoveel farmaceutische industrie… hoe ze klinische studies kritisch moeten mensen medicijnen gebruiken die niet interpreteren. Ze gaan er te gemakkelijk werken en niet helpen’, uitgegeven bij Dick Bijl: “Mensen worden blootgesteld vanuit dat geneesmiddelen die op de Amsterdam University Press. Het boek krijgt aan veel reclame en marketing uit de markt komen ook helpen, maar dat is zeker weinig tegenwind, want Bijl weet waarover farmaceutische industrie. Dat wekt op zijn geen garantie. Het hoeft niet te verbazen. hij schrijft. Wonder zocht de auteur op in minst de indruk dat ze hun problemen Studenten geneeskunde doorworstelen Utrecht. kunnen oplossen met pilletjes. Officieel wel een dikke cursus farmacologie: lijsten mogen pillenfabrikanten geen reclame van medicijnen, hun werkingsmechanisme, Waarom slikken zoveel mensen pillen maken voor hun producten, maar via allerlei indicaties en nevenwerkingen, maar ze die niet werken? sluipwegen, zoals de media, komen die vernemen amper iets over het onderzoek boodschappen toch bij de consumenten dat verricht is om de werking van al die Dick Bijl: “Zeer veel mensen slikken terecht. Veel medicijnen zijn verkrijgbaar middelen te onderbouwen. Apothekers zijn medicijnen voor problemen die te zonder voorschrift. Maagzuurremmers in hetzelfde bedje ziek: ze weten wel meer maken hebben met levensstijlfactoren: en ontstekingsremmers die vroeger op over medicijnen dan artsen maar hebben maagzuurremmers, antidepressiva, kal- voorschrift waren, kan je nu gewoon vrij vaak onvoldoende mogelijkheden om de meermiddelen,… Die pillen lossen hun kopen. In Nederlands zelfs in de supermarkt. studies kritisch te lezen. Bovendien zijn problemen niet op, daarvoor moeten ze Het lijkt allemaal geen kwaad te kunnen. medicijnen hun bron van inkomsten.”

Wonder en is gheen Wonder | 27 RecensieInterview

De farmaceutische industrie is toch de fabrikant enkel bewijzen dat het niet strikt gereguleerd, zou je denken. slechter is dan bestaande middelen. Dit is het non-inferioriteitsprincipe. Het wordt Dick Bijl: “De overheden kunnen niet op sinds ruim 10 jaar geaccepteerd door de tegen de macht van de farmaceutische Europese registratie-autoriteiten. Zeer industrie, die namelijk ook veel banen jammer. Vooraleer Noorwegen toetrad tot schept. Er wordt druk gelobbyd achter de de Europese Economische Ruimte stelde schermen. Zo bestaat er een procedure de Noorse overheid dat farmaceutische (adaptive licensing) waarbij medicijnen bedrijven enkel nieuwe middelen op de versneld op de markt kunnen komen, markt mochten brengen wanneer ze beter zogezegd om ze sneller beschikbaar zijn dan bestaande producten uit dezelfde te maken voor patiënten die ze nodig klasse. Een veel gezonder principe, de dus. Als je voldoende patiënten in de studie hebben. Dat klinkt misschien nobel, maar zogenaamde ‘added therapeutic value’. includeert, wordt dat ene punt wel een deze pillen worden geslikt zonder dat Helaas heeft Noorwegen dit moeten statistisch significant effect. Men besluit de nevenwerkingen goed onderzocht stopzetten omwille van het Europese recht, dan dat het antidepressivum werkt. Vanuit werden. Dat is gevaarlijk, denk maar aan dat dit systeem verbiedt. Ik hield recent een statistisch oogpunt klopt dat ook, maar in het Softenonschandaal uit de jaren ’60. pleidooi in het Europees Parlement om dit werkelijkheid voelt de patiënt helemaal Toen veroorzaakte het kalmeermiddel principe hoog op de agenda te plaatsen.” geen verschil bij één punt verbetering op thalidomide (merknaam Softenon) mis- de Hamilton depressieschaal. Met andere vormingen bij baby’s van vrouwen die het Antidepressiva helpen niet, schrijft u. woorden, het middel werkt wel, maar het middel geslikt hadden in de zwangerschap. Veel patiënten spreken dat nochtans helpt niet. Om een klein beetje effect te De affaire zorgde voor een strenger toezicht tegen. ondervinden, moet de verbetering minstens op nieuwe medicijnen, maar met de 3 punten bedragen, vanaf 8 punten procedure ‘adaptive licensing’ wordt de klok Dick Bijl: “Dit is een schoolvoorbeeld van verbetering voelen mensen zich echt een weer teruggedraaid. Ik ben er zeker van dat goochelen met statistiek. De ernst van een stuk beter. Dat mensen zich wel degelijk deze versnelde toelating op de markt in de depressie wordt geëvalueerd aan de hand beter voelen met een antidepressivum komende tijd sterk zal worden uitgebreid van de Hamilton depressieschaal die op heeft met het placebo-effect te maken. voor allerhande medicijnen. En niemand basis van een vragenlijst een score toekent Een pilletje slikken helpt: de score op de protesteert.” (van 0 tot 52) aan de gemoedstoestand. Een Hamilton depressieschaal zakt ook naar 13. lagere score betekent minder depressief en Helaas kunnen antidepressiva hinderlijke tot U hekelt in uw boek ook het een hoge score is ernstiger. Mensen met een zeer ernstige nevenwerkingen veroorzaken, non-inferioriteitsprincipe. depressie halen gemiddeld een score van 20. zoals gewichtstoename, libidoverlies tot Wat is dat precies? Om te weten of een antidepressivum werkt, suïcidale neigingen en agressief gedrag. moet je het vergelijken met een neppil of Bovendien kan je een behandeling met Dick Bijl: “Je zou verwachten dat nieuwe placebo. Een antidepressivum doet de score antidepressiva niet zomaar stopzetten. Je medicijnen beter moeten zijn dan de zakken van 20 naar 12, maar een placebo- moet ze afbouwen, anders ga je je opnieuw bestaande om een kans te maken, maar dat behandeling vermindert de score ook van slechter voelen. Veel mensen kunnen op de is niet zo. Voor een nieuw medicijn moet 20 tot 13 (placebo-effect). Eén punt verschil duur niet meer zonder.”

28 | Wonder en is gheen Wonder “Veel mensen slikken medicijnen die niet werken”

tudenten geneeskunde “ doorworstelen een dikke Scursus farmacologie: lijsten van medicijnen, hun werkingsmechanisme, indicaties en nevenwerkingen, maar ze vernemen amper iets over het onderzoek dat verricht is om de werking van al die middelen te onderbouwen. Apothekers zijn in hetzelfde bedje ziek: ze weten wel meer over medicijnen dan artsen maar hebben vaak onvoldoende

mogelijkheden om de studies kritisch te lezen.“ Bovendien zijn medicijnen hun bron van inkomsten.

Wonder en is gheen Wonder | 29 HoofdartiInterviewkel

ntidepressiva kunnen Ahinderlijke tot zeer “ ernstige nevenwerkingen veroorzaken, zoals gewichtstoename, libidoverlies tot suïcidale neigingen en agressief Zijn er medicijnen die u wel voor diabetici,... Ook middelen voor gedrag. Bovendien kan nuttig vindt? psychiatrische problemen kunnen soms nuttig zijn, antidepressiva voor zeer ernstige je een behandeling met Dick Bijl: “Uiteraard. Veel geneesmiddelen depressies in combinatie met therapie antidepressiva niet zomaar voor acute problemen zijn levensreddend kan soms ook zinvol zijn. Medicijnen zijn stopzetten. Je moet ze of dragen echt bij aan de levenskwaliteit. prachtig als ze op de juiste manier worden Denk maar aan antibiotica, antischim- gebruikt en als arts en patiënt zo mogelijk afbouwen, anders ga je je melproducten, anticonceptie, eenvoudige samen de balans hebben opgemaakt opnieuw slechter voelen. Veel pijnstillers zoals paracetamol, insuline van werking en bijwerking op basis van de beste wetenschappelijke gegevens. mensen kunnen op de duur Maar als het enigszins kan, geniet de niet- niet meer zonder.” edicijnen zijn prachtig medicamenteuze aanpak bij veel klachten als ze op de juiste nog altijd de voorkeur.” M vice-voorzitter van de European Medicines “ manier worden gebruikt en Vreest u niet dat uw boek koren op de Agency (EMA): ‘wij voeren alleen de wetten als arts en patiënt zo mogelijk molen is van alternatieve therapeuten uit’. De man heeft gelijk: de bal ligt in het die allemaal middelen gebruiken die kamp van de politiek. Maar die roert te samen de balans hebben niet werken? weinig, omdat de geneesmiddelenindustrie opgemaakt van werking en economisch te sterk staat en economische bijwerking op basis van de Dick Bijl: “Dat is in eerste instantie mijn motieven de bovenhand hebben. Voorlopig probleem niet. Het is aan de overheden om is dit systeem aanklagen het enige wat we beste wetenschappelijke de ontwikkelingen van medicijnen beter te kunnen doen, naast mensen kritischer gegevens. Maar als het reguleren, om ervoor te zorgen dat enkel leren omgaan met hun gezondheid geïnvesteerd wordt in middelen die echt en medicijnen en artsen opleiden om enigszins kan, geniet de niet- iets nieuws bijbrengen. De politiek gaat er voorzichtiger voor te schrijven en studies te medicamenteuze aanpak bij veel te laks mee om. Toen ik het Europees leren lezen.” veel klachten nog altijd de Parlement voor verandering ging pleiten op een aantal punten, waaronder de Marleen Finoulst voorkeur.” ‘added therapeutic value’, repliceerde de is arts en journalist

Het pillenprobleem Waarom we zoveel medicijnen gebruiken die niet werken en niet helpen

Medicijnen worden in de handel gebracht als keuringsinstanties vinden dat een middel meer werking dan bijwerking heeft. Maar meestal zijn die geneesmiddelen helemaal niet goed onderzocht, of alleen bij een heel kleine patiëntengroep. Eenmaal in de handel worden ze op grote schaal gebruikt door honderdduizenden patiënten. De farmaceutische industrie vaart daar wel bij, maar geldt dat ook voor de gebruikers van deze middelen?

Epidemioloog en voormalig huisarts Dick Bijl stelt in Het pillenprobleem zeer kritische vragen over het gebruik van een aantal zeer veel gebruikte medicijnen. Is het wel nodig en verstandig dat zoveel mensen zoveel medicijnen gebruiken? Wat zijn eigenlijk de bewijzen voor de werkzaamheid van die middelen? En wat is werkelijk bekend over de bijwerkingen? Is minder medicijnen eigenlijk niet veel beter?

Dick Bijl. Het Pillenprobleem. Amsterdam University Press augustus 2018, 212 p., 14,99 euro. ISBN 9789462985322

30 | Wonder en is gheen Wonder Water omhoog scheppen

(shovellingWater wateromhoog uphill) scheppen

Jean Paul Van Bendegem

et mooie en het dramatische van loon, veel preciezer kan het niet zijn. En om uit te voeren. Ligt hier één van de de uitdrukking in de titel is – mijn Weekend Knack blijft zweren bij de Chinese fundamentele oorzaken van het succes Hgeheugen zegt mij dat ik ze heb horoscoop en de lijst kan zonder probleem van het beruchte ‘fake’ news? Of, anders geleerd van James Randi – dat je weet verder aangevuld worden. Lokaal lijkt uitgedrukt, door het verschil in tijd – een dat er nooit een eind aan komt, wat er niet zoveel veranderd en, als ik, naast tweet is quasi onmiddellijk de wereld in- bijvoorbeeld niet geldt voor ‘Dweilen Wonder en is gheen Wonder, Skepter en The en rondgestuurd maar de controle vraagt met de kraan open’ want dat suggereert doorlees, dan lijkt ook in veel meer tijd – ontstaat er een ‘decalage’ een oplossing, namelijk de kraan vinden het buitenland, dichtbij en veraf, alles nog waardoor de kritische stem onvermijdelijk en die dichtdraaien. Bij ‘Water omhoog steeds hetzelfde. Daarentegen lijken de achterop hinkt. Een concreet voorbeeld is scheppen’ denk ik altijd aan een waterval: aliens ons voorlopig wat moe te zijn want natuurlijk Donald Trump: om het andere je staat beneden en met een schopje ben je communicatie via graan- en andere cirkels journaal is er een totaal gekke tweet en een dapper water naar boven aan het gooien. staat op een laag pitje. Ik laat het met maand later lees ik in de New York Review Niets doen is veel erger en dus doe je het genoegen over aan de sociologen om dit of Books een uitstekende, intellectueel maar. Er zijn natuurlijk wel zogenaamd allemaal in kaart te brengen en al of niet vast doordachte evaluatie. Zo bekeken, lijkt dit ‘structurele oplossingen’ te bedenken, te stellen of er ‘modeverschijnselen’ bestaan inderdaad een perfecte omgeving te zijn bijvoorbeeld een dam bouwen, maar dat (wat ik zou durven vermoeden), of er zaken overstijgt de mogelijkheden van een arme definitief verdwijnen (zijn er nog veel bloed- eenling en dus schep je maar opwaarts, en zweettranende Madonnabeelden?) en gedreven door een nobel doel. of globaal gesproken de waterval in kracht Jean Paul Van Bendegem, die dit jaar op toeneemt of eerder wat afzwakt (om in de emeritaat gaat als hoogleraar aan de VUB, Deze openingsparagraaf zal, vermoed beeldspraak te blijven). is een van de bekendste leden van SKEPP ik, niet meteen als nummer een naar en ook een van de eersten. Hij behoorde boven komen op het jaarlijks positief- Wat wel duidelijk een verandering heeft inderdaad tot de dertien (!) stichtende leden denkenfestival. Maar wie vreest dat er een gebracht is de impact van de sociale van de vereniging in 1990. Dertig jaar geleden litanie volgt waarin de oude man klaagt en media. Maar wat ik mij wel afvraag is of was hij al betrokken bij de gesprekken die zaagt, tot het bezoekuur eindelijk voorbij is, dit een fundamentele verandering is. zouden leiden tot de oprichting. Hij bezocht kan ik geruststellen. Over de toch wel lange De opvattingen hierover zijn voldoende ook het eerste Europees Skeptisch Congres periode dat SKEPP een plek in mijn leven bekend. Gaat het alleen maar om een in Bad Tölz (Beieren) in 1989. Hoewel hij later heeft gehad (en nog altijd heeft, zij het op ‘hoor- en zichtbaar maken’ van wat al leeft? minder betrokken was bij de werking van een iets andere manier zoals ik hoop uiteen Net zoals er niet persé een toename van SKEPP, bleef hij steeds interesse voor het onderwerp behouden. te zetten) heb ik een aantal zaken niet én racisme in de maatschappij hoeft te zijn Een goede reden om hem te vragen of hij wel zien veranderen die er vooral voor omdat er nu zo veel racistische tweets de een evolutie ziet in de dertig jaar dat hij erin zorgen dat we ons vandaag in een andere wereld in worden geslingerd. We horen betrokken is. situatie bevinden. Het is dus zeker niet de wat we vroeger niet hoorden maar er wel al eeuwige herhaling van hetzelfde maar was. Of gaat het toch om veel meer? Wie ‘ja’ dat belet niet, denk ik, dat het omhoog denkt, denkt in eerste instantie aan schaal, scheppen onderdeel zal blijven uitmaken volume en snelheid. Een bericht kan in van de bezigheden van de skepticus. principe wereldwijd viraal gaan, dat is een orde van grootte die we nog nooit hebben Wat heb ik niet echt zien veranderen? meegemaakt en dat zorgt er zeker voor dat de impact groter moet zijn. Maar volume en De gratis krant Metro heeft nog altijd zijn snelheid lijken dan eerder een tegengesteld horoscoopje – dat wel akelig precies kan effect te hebben: door het aantal berichten zijn, in de editie van zaterdag 18 augustus en de overvloed ervan verzuipen we, wordt 2018 lees ik: “Op het werk komen een aantal het geheugen korter en korter en vergeten veranderingen die ook jouw financiële we meer en meer. Evenwel heeft snelheid status kunnen beïnvloeden”. Ongelofelijk, ik een pervers neveneffect en dat is dat de ga met emeritaat, een serieuze verandering, tijd nodig om een bericht te controleren en ik krijg een pensioen in plaats van een steeds korter wordt en dus onmogelijker

Wonder en is gheen Wonder | 31 GezondheidEssay

32 | Wonder en is gheen Wonder Water omhoog scheppen

om complottheorieën allerhande te laten Filosofie Onderwijs3 en er is natuurlijk doet. Het komt, om de klassieke uitdrukking gedijen (zie hiervoor het boek Achterdocht het LEF (Levensbeschouwing, Ethiek en te gebruiken, dichter bij huis. Daar komt bij tussen feit en fictie van Brecht Decoene). Filosofie) concept van Vlaams filosoof dat er vandaag een aantal van die thema’s Patrick Loobuyck. Het mag uiteraard nog te vinden zijn: energievoorziening, in het Het moge duidelijk zijn dat ik hier geen veel meer zijn maar een begin lijkt toch bijzonder kernenergie tegenover groene doorwrochte analyse presenteer, dat gemaakt te zijn. Eerlijk, ik droom van de dag energie, voedsel, met de ggo-problematiek vraagt veel meer werk, en is zeker niet uit dat alle leerlingen mogen kennismaken voorop, digitalisering en robotica, met te drukken in tweets of het moeten er een met Quintilianus en zijn boek De opleiding daaraan gekoppeld privacy en real- paar duizend zijn. (Toch even meegeven: tot redenaar en met Cicero en zijn boek De time monitoring, om de voornaamste te een boek telt gemakkelijk 450.000 tekens ideale redenaar, want, echt waar, als het noemen. Nog los van de complexiteit van en een tweet maximum 280 dus een boek op argumenteren en debatteren aankomt die thema’s, is de situatie waarmee een stemt overeen met ongeveer 1600 tweets.) staat alles daar al te lezen. doorsnee burger wordt geconfronteerd Dat alles gezegd zijnde, één ding staat In de tweede plaats zie ik ook in het deze: je hoort of leest de opinie van expert helaas wel als een paal boven water: de academisch onderzoek een groeiende A, vervolgens hoor je of lees je de opinie waterval is zeker niet opgedroogd en stort aandacht voor het kritische denken. Nieuw van expert B en, quasi altijd, spreken de zich nog steeds met graagte in de diepte is dat niet echt want argumentatieleer twee elkaar glansrijk tegen. Wat word je over ons heen. heeft altijd wel deel uitgemaakt van een als mens te midden van andere mensen degelijk universitair filosofiecurriculum. verwacht te doen? De schouders ophalen Wat heb ik wel zien veranderen? Bovendien mag hier wel vermeld worden onder het motto “We zien wel” of zoeken dat, ten eerste, België een belangrijk naar instrumenten om de argumenten Uit het voorgaande zou je kunnen besluiten aandeel heeft gehad in de ontwikkeling van A en B te kunnen evalueren en zo tot dat het effectief alleen maar meer van van de nieuwe argumentatietheorie in een (doorgaans voorlopig maar anders hetzelfde is. Toch heb ik een paar dingen de handen van Chaïm Perelman en Lucy kan het niet) besluit te komen? Om in de zien veranderen die mij hoopvol stemmen. Olbrechts-Tyteca, van wie het eerste boek al argumentatieve sfeer te blijven, die vorige Ik som er drie op, waarbij ik in eerste in 1958 is verschenen, en dat, ten tweede, zin was honderd procent retorisch5! instantie kijk naar Vlaanderen en mij beperk de belangrijkste leerling van Perelman tot die thema’s die voor mij persoonlijk van niemand minder was dan Leo Apostel. Hoe heeft dit alles mijn eigen grote betekenis zijn. De focus zal op het Maar als het op de relatie aankomt met houding veranderd? kritisch denken liggen en de wetenschap in pseudo- en parawetenschappen, kan het het algemeen. Dat betekent dat ik in deze wat tegenvallen. Gelukkig is er nu het Mijn vakgebied is de filosofie van de tekst geen aandacht zal besteden aan één recente werk, samengesteld door Massimo wiskunde. Ik houd mij bezig met filosofische van de belangrijkste bijdragen van SKEPP, Pigliucci en , The Philosophy vragen rond oneindigheid in de wiskunde namelijk de succesvolle strijd tegen de of Pseudo-Science (2013), waaraan ik een en de al of niet noodzakelijkheid van dat alternatieve geneeswijzen, waarin Wim Betz hoofdstuk heb mogen bijdragen precies begrip maar ook over de praktijk van de zo’n cruciale rol heeft gespeeld en speelt. Ik over argumentatie en pseudowetenschap. wiskundige en de zoektocht naar een ben geen expert ter zake en dus heb ikzelf bewijs en de overtuigingskracht van zo’n hiertoe weinig bijgedragen1, reden dat ik dit Wie echter tegen mij ‘academisch bewijs. Op het eerste gezicht lijkt dit mijlen, onderwerp graag aan anderen overlaat. onderzoek’ zegt, zegt meteen ook de zo niet lichtjaren ver af te staan van wat ‘doorvertaling’ van dat wetenschappelijk SKEPP bezig houdt. Op het tweede gezicht In de eerste plaats zie ik een toenemende en/of filosofisch werk naar het bredere is dat niet zo want het wiskundig bewijs interesse voor het argumenteren, dis- publiek toe en dan denk ik in de eerste geldt als het model bij uitstek voor een cuteren en kritisch denken. Op zijn minst plaats aan de volgende basiswerken die wijze van argumenteren die absoluut kan is de discussie gelanceerd om bijvoorbeeld in geen skeptische bibliotheek mogen zijn. Wie een wiskundig bewijs doorneemt in het middelbaar onderwijs hieraan meer ontbreken: het succesvolle hoorcollege van kan, als het correct is, echt niet beweren aandacht te schenken. Ik denk hierbij aan Johan Braeckman voor Home Academy over “Mja, ‘k weet het niet, ’t zit wel goed ineen het Gemeenschapsonderwijs dat in haar kritisch denken4, het welbekende boek van maar ik heb zo mijn twijfels”. De tegenvraag plan voor ‘Actief burgerschap’ kritisch Johan Braeckman en Maarten Boudry De is dan simpelweg waar de fout in het denken expliciet heeft opgenomen2: ongelovige Thomas heeft een punt en Illusies bewijs zit. Daarmee is de band gelegd met “Burgerschapseducatie op school betekent voor gevorderden, opnieuw van Maarten argumentatie waarover ik het had in de dat leerlingen … kritisch denken over hun Boudry. vorige sectie. En, ik moet eerlijk zijn, in mijn eigen rol in de maatschappij”. Het is ook In de derde plaats ten slotte – en dit is misschien wel de belangrijkste verandering 1. Op het leegdrinken na van een flesje homeopathische k droom van de dag dat – is er de verschuiving in de relatie(s) tussen verdunning van belladonna zonder evenwel het verhoopte alle leerlingen kennismaken wetenschap en maatschappij. Er ligt een afrodisische effect. I wereld van verschil tussen in de krant of “ met Quintilianus en zijn boek op de smartphone het bericht lezen dat in 2. http://www.g-o.be/actief-burgerschap/, geraadpleegd op 22 augustus 2018. De opleiding tot redenaar.” Genève het Higgs boson ‘gevonden’ is en via dezelfde kanalen vernemen dat het klimaat 3. Zie https://www.filosofieonderwijs.be/, geraadpleegd op 22 naar een ‘point of no return’ evolueert, augustus 2018. aanwezig in alle initiatieven om filosofie zoals recent werd beweerd. Mag ik het zo 4. Zie https://www.home-academy.nl/products/kritisch- en daarmee samenhangend argumentatie uitdrukken? Bij het eerste bericht zal een denken/. en kritisch denken een plaats te geven doorsnee burger zich afvragen of het geld 5. Voor de geïnteresseerde lezer vermeld ik graag dat ik in in de school. Er zijn alle initiatieven in voor zo’n onderzoek niet beter kan besteed een kort artikel “De bewustwording van de wetenschap”, verband met filosoferen met kinderen, er is worden maar bij het tweede bericht zal de verschenen in 2018, deze problematiek wat verder heb VEFO dat ijvert voor een Vlaams Eigentijds reactie zijn waarom men daar niets aan uitgewerkt.

Wonder en is gheen Wonder | 33 HoofdartiAgendaEssay kel

et wiskundig bewijs hechten? Als we de hypothese dat mensen Over optische, akoestische en cognitieve te dom zijn om te helpen donderen even illusies”, waarvan de ‘oerversie’ dateert van Hgeldt als het model bij opzij mogen schuiven (wegens bijvoorbeeld 1994. Twee elementen wil ik hierover graag “ uitstek voor een wijze van te gemakkelijk) dan wordt de kwestie hoe vermelden. argumenteren die absoluut dit gedrag kan verklaard worden. Wat ik heb mogen meemaken is dat, in de loop Het eerste is dat het heerlijk blijft om kan zijn.” van mijn carrière, meer en meer elementen mensen te zien ‘vechten’ met het Monty Hall werden verzameld die tot een antwoord probleem of de verbazing op de gezichten beginjaren als jeugdig skepticus was ik er zouden leiden, namelijk dat het menselijk wanneer het verjaardagsprobleem weer diep van overtuigd dat je mensen finaal denkvermogen doorheen de evolutie zich eens lukt. Een korte toelichting. Het kon overtuigen. Met andere woorden, een op een curieuze en verrassende manier Monty Hall probleem, ook bekend als het astroloog wijzen op alle inconsequenties heeft gevormd met alle gevolgen vandien. driedeurenprobleem, schetst de volgende en tegenstrijdigheden zou toch moeten Het is toch met enige trots dat ik mag situatie. Je hebt drie dozen A, B en C en volstaan om hem of haar van idee te vermelden dat in mijn logicahandboek je weet dat in één doos een prijs zit, in de laten veranderen. Hoeft het gezegd dat voor de eerstejaars aan de VUB, waarvan andere twee niets. Je mag een eerste keuze ik van een bijzonder koude kermis ben de eerste uitgave in 1991 is verschenen, maken en stel dat je A kiest. Iemand deelt thuisgekomen, zeg maar een vrieskermis? namen als P. C. Wason, Jonathan Evans, mee dat zij weet waar de prijs zit en één Vanaf dat ogenblik heb ik begrepen dat Amos Tversky en Daniel Kahneman van de dozen die je niet hebt gekozen zal het niet zozeer gaat om het overtuigen als voorkwamen. Het zoeken naar bevestiging openen waarin geen prijs zit. Doos C gaat wel om het aanwezige publiek argumenten in plaats van weerlegging, het verkeerd open en, inderdaad, die is leeg. Nu komt aan te reiken. Ik ben er zeker van dat elke inschatten van waarschijnlijkheden, de hamvraag: wil je bij A blijven of zou je skepticus lezingen heeft meegemaakt waar waaronder de drogreden van de gokker liever B hebben? Het ‘spontane’ antwoord iemand uit het publiek de vraag stelt: “Ik (als een muntstuk tien keer kop na elkaar is dat wisselen niets uitmaakt. Beide dozen weet wel dat astrologie ongelofelijke onzin oplevert, moet de volgende worp wel hebben één kans op twee om de prijs te is maar ik heb een nonkel/tante (noot: die is munt zijn), het ankereffect (de eerste bevatten dus waarom zou je wisselen? Het er blijkbaar altijd!) die er wel in gelooft en ik indruk stuurt het verdere denkproces), correcte antwoord is dat je moet wisselen weet niet hoe ik mij moet verdedigen”. Daar enzoverder, kwamen allemaal ter sprake. want daardoor verdubbel je jouw kansen. Ik deed ik het voor maar na een aantal jaren Het doet dan ook oprecht deugd om te zien verwijs graag naar mijn artikel “Meer weten, komt er toch een zekere vermoeidheid die dat Kahneman met zijn boek Ons feilbare minder kansen” uit 2008 in dit tijdschrift zich manifesteert omdat, argumentatief denken een mooi succes heeft gekend: voor een moedige poging tot uitleg. Het gesproken, de herhaling domineert. Je eindelijk is dit materiaal tot een breder verjaardagsprobleem vraagt wat de kans kent al de argumenten die zullen komen publiek doorgedrongen. is dat er in een groep mensen twee op en hoe erop gereageerd zal worden. Dat dezelfde dag en maand geboren zijn. Het heeft er mij toe gebracht een artikeltje te Dat alles heeft in mijn geval geleid tot klinkt ongelofelijk maar als je 23 mensen schrijven “Hoe argumenteren met para’s een breed toegankelijke lezing onder de bij elkaar hebt is de kans al 50% en heb en pseudo’s?”, verschenen in 1988. Jawel, titel “Waarom vergissen wij ons zo vaak? je er 50 of meer dan is de kans groter dan ondertussen al dertig jaar geleden! 99%!. Om een idee te krijgen hoe je dit moet aanpakken, gebruik ik een voorbeeld Geleidelijk aan ben ik geboeid geraakt door n mijn beginjaren als met kleinere getallen. Stel dat je een het volgende thema: als het inderdaad zo Ijeugdig skepticus was ik (eerlijke) dobbelsteen hebt en je gooit die is dat quasi alles wat onder para en pseudo zes keer na elkaar op. Wat is de kans dat je terechtkomt, onzin is, hoe komt het dan dat “ er diep van overtuigd dat je tweemaal eenzelfde uitkomst hebt? Bekijk zo veel mensen er toch geloof blijven aan mensen finaal kan overtuigen.” het negatief: wat is de kans dat ze allemaal

34 | Wonder en is gheen Wonder Water omhoog scheppen

verschillend zijn? Vermits er 6 uitkomsten Besluit Patrick Loobuyck (2014): Meer LEF in het mogelijk zijn en we 6 keer gooien, moeten onderwijs. Brussel: ASP. de 6 mogelijkheden allemaal voorkomen. Als ik mag zou ik zeer beknopt willen Chaïm Perelman en Lucy Olbrechts-Tyteca In totaal krijg je 6! = 6.5.4.3.2.1 = 720 besluiten en terugkeren naar de (1958): Traité de l’argumentation: la nouvelle mogelijkheden. Maar het totaal aantal titelmetafoor. Neen, de waterval zal niet rhétorique. Parijs: PUF. mogelijke uitkomsten is 6 voor de eerste stoppen, misschien verschuift de bedding Massimo Pigliucci en Maarten Boudry (2013): 6 worp, 6 voor de tweede worp, …, dus 6 een beetje naar links of naar rechts, slijt de The Philosophy of Pseudo-Science. Chicago: = 46.656. Dat geeft een verhouding van erosie hier of daar de oever wat uit, maar Chicago University Press. 720/46.656 = 0,015 of 1,5%. De kans dat het het water stort gestadig naar beneden niet zo is dus de kans om op zijn minst twee Quintilianus (2001): De opleiding tot redenaar en ja, we zullen water blijven omhoog (vertaald en ingeleid door Piet Gerbrandy). dezelfde uitkomsten te hebben is dan 100% scheppen, geen andere keuze, maar dan Groningen: Historische Uitgeverij. - 1,5% = 98,5%. Stel je nu een dobbelsteen wel in het volle besef dat de kwaliteit van de voor met 365 kanten en je hebt de link met schop al merkelijk verbeterd is en nog altijd Jean Paul Van Bendegem (1988): “Hoe het verjaardagsprobleem. argumenteren met para’s en pseudo’s?”. kan verbeterd worden. Laat dit de analyse SKEPPtische Nieuwsbrief, 6de jaargang, en het besluit zijn van een wat vermoeide nummer 2, pp. 11-21. Het tweede element is dat het mij opvalt maar niettemin hoopvolle skepticus! dat er bij de optische illusies doorgaans Jean Paul Van Bendegem (1991): Inleiding tot grote eensgezindheid bestaat, maar niet Jean Paul Van Bendegem de moderne logika en wetenschapsfilosofie. Een terreinverkenning. Brussel: VUBPRESS. bij de akoestische illusies. De fameuze is wiskundige en filosoof. Shepard toon is een mooi voorbeeld6. Jean Paul Van Bendegem (2008): “Meer weten, Deze kunstmatige toon is de auditieve minder kansen”. Wonder en is gheen wonder, tegenhanger van een bekende optische jaargang 8, nummer 1, pp. 13-15. illusie. Een cilinder waarop een opwaartse Jean Paul Van Bendegem (2013): spiraal is getekend en die ronddraait, “Argumentation and Pseudo-Science: The Case creëert de illusie dat de spiraal omhoog for an Ethics of Argumentation”. In: Massimo blijft gaan. Op dezelfde wijze doorloopt de Referenties Pigliucci en Maarten Boudry (2013), pp. Shepard toon een octaaf en herhaalt die 287-304. Maarten Boudry (2015): Illusies voor beweging maar de illusie die wordt gewekt Jean Paul Van Bendegem (2016): “Logic and gevorderden. Antwerpen: Polis. is die van een toon die blijft stijgen. Nu is Argumentation in – The Role of Leo het wel zo dat een flink deel van het publiek Johan Braeckman en Maarten Boudry Apostel”. In: Francine Abeles en Mark Fuller weliswaar een stijgende toon hoort maar (2011): De ongelovige Thomas heeft een punt. (eds.), Modern Logic, 1850-1950, East and West. New York: Springer, pp. 99-118. een even flink deel hoort een dalende of Antwerpen: Houtekiet. gelijkblijvende toon! Het moet onderzocht Cicero (2014): De ideale redenaar (vertaald en Jean Paul Van Bendegem (2018): “De worden, maar dit curieuze fenomeen lijkt toegelicht door H.W.A. van Rooijen-Dijkman en bewustwording van de wetenschap”. Het Vrije mij een bevestiging van het feit dat we in A.D. Leeman). Amsterdam: Athenaeum. Woord, jaargang 63, nummer 2, pp. 32-35. eerste instantie in een visuele en niet in een Brecht Decoene (2016): Achterdocht tussen feit auditieve cultuur leven, niettegenstaande en fictie. Kritisch omgaan met complottheorieën. de gigantische hoeveelheid muziek die op Brussel: ASP. ons losgelaten wordt. Om Sherlock Holmes Daniel Kahneman (2011): Ons feilbare denken. te parafraseren: we horen wel maar we Amsterdam/Antwerpen: Contact. Nederlandse luisteren niet, of beter, men heeft ons niet vertaling van Thinking, Fast and Slow. New York: geleerd wat het betekent om te luisteren. Farrar, Straus & Giroux, 2011.

6. Zie https://en.wikipedia.org/wiki/Shepard_tone voor een meer gedetailleerde uitleg (geraadpleegd op 10 september 2018).

Wonder en is gheen Wonder | 35