1 2 Deze digitale versie verschilt niet van het oorspronkelijke boekje uit 2000, zodat de informatie over de auteurs niet meer actueel is. Ook de inhoud is niet bijgewerkt. 3 SKEPTISCHE NOTITIES 13 Randverschijnselen in de wetenschap ‘We weten alles van de dingen die niet bestaan’ Liber amicorum voor Kees de Jager met bijdragen van het minisymposium op 8 mei 1998, belegd door Skepsis en het Studium Generale van de UU, gehouden in het Minnaert Gebouw van de Universiteit Utrecht en met bijdragen van degenen die op 8 mei verhinderd waren aan het symposium deel te nemen. Onder redactie van E.L. Jacobs Stichting SKEPSIS Postbus 2657 3500 GR Utrecht www.skepsis.nl 4 CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Randverschijnselen in de wetenschap – Liber amicorum voor Kees de Jager / onder redactie van E.L. Jacobs. Skeptische Notities 13 Utrecht: Stichting Skepsis ISSN 0925-0883 ; 13 ISBN 90-73517-13-3 Opmaak: Rob Nanninga Druk: Regenboog, Groningen © 2000 SKEPSIS Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, elektronisch of op welke andere wijze ook en even- min in een retrieval system worden opgeslagen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 5 INHOUD Voorwoord 7 Jacob van Noordwijk Kees de Jager: leermeester van genen zijde 11 Rob van den Berg Bidden helpt! 13 Herbert Blankesteijn Zoeken naar ET is nepwetenschap 17 Fred van der Blij Scepsis in wetenschap en wiskunde 21 Piet Borst Intimidatie van onderzoekers 26 Kees Braams Wetenschap bekneld 31 Dirk van Delft Er schuilt een patroon in het uitdoven van telepathie 39 Ton Derksen De eenheid van Bachs Musikalisches Opfer 44 Jaap van Heerden Afkeer van Wetenschap 56 Gerard ’t Hooft De fysica en het wonderbaarlijke 61 6 Marcel Hulspas Een fanclub voor de wetenschap 69 N.G. van Kampen Vragen zonder antwoord 74 Heleen van Lohuizen Denken is moeilijker dan u denkt 79 C.F.G. Lorenz De historicus als bedreigde diersoort 84 G.C. Molewijk Vier millenniumproblemen 89 Jan Willem Nienhuys Amateurastrologie 92 J.F.W. Nuboer Hoe vindt de postduif zijn hok? 99 Cees Renckens Van postnatale depressie naar bekkeninstabiliteit: 102 Modeziekten in de verloskunde als prototype Cor Schuurmans Broeikaseffect en klimaatgevoeligheid 108 Frans W. Sluijter Technische analyse of de astrologie op de beurs 113 Tim Trachet De mythe van de demarcatie 119 Hugo Verbrugh Karma en reïncarnatie: een marginaal verschijnsel? 123 7 VOORWOORD Ter gelegenheid van het afscheid van Skepsisvoorzitter Kees de Jager organi- seerde Skepsis in samenwerking met het Studium Generale van de Universi- teit Utrecht op 8 mei 1998 een middagsymposium met als thema: ‘Rand- verschijnselen in de Wetenschap’. De lezingen van die middag zijn aangevuld met een aantal artikelen van bewonderaars van Kees de Jager en gebundeld tot een liber amicorum, dat hier voorligt. De bundel opent met een lofzang op Kees de Jager door professor Jacob van Noordwijk. De andere artikelen zijn in alfabetische volgorde op naam van de schrijver. Rob van den Berg twijfelt sterk aan de wetenschappelijkheid van een tweetal onderzoeken tussen gezondheid en kerkgang. Tien jaar lang werden 1700 bejaarden onderzocht. De onderzoekers kwamen tot de ontdekking dat degenen die minstens een keer per week naar de kerk gingen minder last hadden van gezondheidsproblemen. Voor de tweede studie werden bejaar- den twaalf jaar lang gevolgd; ook daaruit bleek dat mensen die geregeld kerk- diensten bijwoonden minder gezondheidsproblemen hadden. Hij vraagt zich af of het bijwonen van religieuze diensten een indicator voor betere gezond- heid is. Herbert Blankesteijn ziet gevaar in het uitzenden van radiosignalen met het doel contact op te kunnen nemen met buitenaardse intelligenties. Hij vraagt zich af of er een buitenaardse beschaving kan zijn die een gelijkwaar- dige positie inneemt ten opzichte van onze beschaving. Professor Fred van der Blij analyseert kritisch de tekst op de omslag van Skepter en vraagt zich af hoe sceptici van de stichting Skepsis – als Skepsis toen al zou hebben bestaan – gereageerd zouden hebben op het invoeren van irrationale getallen, hoe er gediscussieerd zou zijn rond de imaginaire getal- len en welke discussie de hyperbolische meetkunde opgeroepen zou hebben. Professor Piet Borst beschrijft de risico’s die goede onderzoekers kun- nen lopen als zij onzorgvuldig opgezet contractresearch doen voor de indus- trie en op welke wijze onderzoekers kunnen worden geïntimideerd als de 8 onderzoekresultaten niet welkom zijn. Professor Kees Braams laat ons zien, dat het zicht op onderzoekresultaten vaak wordt verduisterd door publiciteitscampagnes, die de indruk wekken alsof de resultaten ook op een andere wijze kunnen worden uitgelegd. Als voorbeeld haalt hij de oppositie tegen de resultaten van het IPCC onderzoek aan; deze wordt vooral gevoerd door instellingen die gesteund worden door de belangen van de kolen- en olie-industrie. Dirk van Delft gaat nog eens een aantal experimenten over de ganzfeld- experimenten na en komt tot de conclusie dat de testscores niet beter wor- den: het effect dooft uit. Professor Ton Derksen is ervan overtuigd dat Bachs Musikalisches Opfer een verborgen handtekening bevat en geeft ons daarvoor een overtuigende argumentatie. Het Musikalisches Opfer is een geschenk met een verborgen structuur, dat recht doet aan zijn schepper. Dr. Jaap van Heerden bespreekt de afkeer die veel mensen van weten- schap hebben. Zij vinden de gevestigde wetenschap bekrompen en conserva- tief, een eng clubje van belangenbehartigers die de zon niet in het water kunnen zien schijnen. Voor een deel komt dat omdat zij zich miskend achten terwijl zij een serieuze klacht hebben. Professor Gerard ’t Hooft bespreekt de mogelijkheden van een fysische verklaring voor paranormale verschijnselen, maar stelt dat een fysische ver- klaring onmogelijk is vol te houden omdat men verlangt naar signalen die terug kunnen gaan in de tijd, enorme afstanden kunnen overbruggen en die door onwaarschijnlijke bronnen worden uitgezonden. Essentieel acht hij dat het coderen en decoderen vlekkeloos moet verlopen, waarvoor uitgebreide elektronica onontbeerlijk is. Hij is ervan overtuigd dat ons geheugen niet onfeilbaar is en dat een groot aantal van de vermeende verschijnselen hierop is terug te voeren. Heeft de sceptische beweging enig effect gehad op de teloorgang van paranormale fenomenen, vraagt Marcel Hulspas zich af. Van één ding zijn sceptici overtuigd, namelijk dat wetenschappelijke inzichten meer waard zijn dan een beschrijving, een inval of een in elkaar geknutselde kosmos. Er be- staat een fanclub van de wetenschap, die wetenschappelijke resultaten serieus neemt en iedere vorm van namaak bestrijdt. Prof. dr. N.G. van Kampen, emeritus hoogleraar theoretische natuur- kunde van de Universiteit van Utrecht, betoogt dat de geheimzinnigheid rond de kwantummechanica ontstaat door het stellen van verkeerde, onzin- 9 nige vragen. Hij demonstreert dit aan de hand van de befaamde kat van Schrödinger. Ir. Heleen van Lohuizen heeft tijdens het symposium een aantal vragen voorgelegd aan de aanwezigen, waarbij toepassing van de kansrekening cen- traal stond. Zij doet in dit liber amicorum verslag over deze ‘test van denkfou- ten’. Professor Lorenz uit zijn zorgen over de gevolgen die de postmoderne opvattingen voor de geschiedbeoefening hebben. Het kritisch bronnen- onderzoek werd als onderscheidend kenmerk beschouwd tussen wetenschap- pelijk en niet-wetenschappelijk onderzoek van het verleden. Postmodernisten zijn van mening, dat primaire bronnen niet meer zijn dan een naïeve werkelijkheidsillusie. Gerard Molewijk stelt de millenniumproblemen aan de orde: de ont- vankelijkheid voor ondergangsprofetieën, de problemen met de computer- bestanden en of het nieuwe millennium in 2000 of 2001 begint. Jan Willem Nienhuys analyseert het astrologisch onderzoek van Sachs. Sachs besteedt o.a. aandacht aan partnerkeuze, echtscheiding en zelfmoord. Er blijkt een ‘sterk significante’ afwijking van de verwachte verdeling in de partnerkeuze te zijn. Personen met hetzelfde zonneteken blijken iets vaker met elkaar te trouwen dan je zou verwachten. Nienhuys geeft mogelijke ver- klaringen voor deze afwijking en levert bovendien commentaar op de resul- taten die uit de andere onderzoeken voortkomen. Dr. Nuboer toont met een empirisch onderzoek aan, dat de veronder- stelling van Sheldrake dat duiven ‘letterlijk’ als aan een elastiek naar hun hok getrokken worden, geen hout snijdt. De wetenschap gaat uit van een ‘figuur- lijke’ aantrekkingskracht, dus motivatie. En dat laatste blijkt duidelijk uit de door hem uitgevoerde experimenten. Cees Renckens staat zeer kritisch ten opzichte van modeziekten als bekkeninstabiliteit en postnatale depressie. Hij treft overal hetzelfde patroon aan. Er is geen enkel of slechts een minimaal lichamelijk en oorzakelijk ge- brek te vinden. Na jarenlange ‘miskenning’ staat een ‘wetenschappelijke kroon- getuige’ op, die het ziektebeeld een naam geeft. Bijna gelijkertijd wordt een ‘patiëntenvereniging’ opgericht, die artsen gaat bijscholen en er komt de no- dige belangstelling vanuit de media. Professor Cor Schuurmans bespreekt het broeikaseffect en de klimaat- gevoeligheid. Alternatieve hypothese is onder meer de activiteit van de zon. Maar zo stelt hij ‘een onderzoeksresultaat is pas betrouwbaar als dit theore- 10 tisch goed onderbouwd is en door waarnemingen tijdens gerichte experi- menten bevestigd’. Professor Frans Sluijter bespreekt de manier waarop technische analis- ten menen