4 English Pilipino Sama

N. •

BASIC VOCABULAFtY

BATAYANG TALASALITAAN

BISSALA MAKA MAANAHAN-NA

I

Over 1,900 Entries

*e• English Pilipino Sama Sibutu I

BASIC VOCABULARY BATAYANG TALASALITAAN BISSALA MAKA MAANAHAN-NA

Compiled by K.J . Allison

Over 1,900 Entries

SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS-, Inc. TRANSLATORS 1979 PUBLISHERS PUBLISHED in cooperation with Bureau of Elementary Education and Institute of National Language of the Ministry of Education and Culture Manila, Philippines

Additional copies of this publication may be obtained from:

FilLit Box 22'70 Manila 2801 or FilLit Nasuli, Malaybalay Bukidnon 8201

Southern SAMA Vocabulary Book - 3 Languages

60.2-779-1.7C 82.20PT - 796053-NCC Printed in the Philippines SIL Press FOREVVORD

Some of the glory of the Philippines lies in the beautiful variety of people and languages within its coasts. I t is to the great credit of the national leadership over the years that no attempt has been made to destroy this national heritage. The goal has been instead to preserve its integrity and dignity while building on this strong foundation a lasting superstructure of national language and culture.

The present book is one of many designed for this purpose. It recognizes the pedagogical importance of dividing literacy and second-language learning into two steps--literacy being the first. When a student has learned to read the language he understands best, the resulting satisfaction in his accomplishment gives the drive and confidence he needs to learn the national language. His ability to read, furthermore, is the indispensable tool for the study this program will require .

The Ministry of Education and Culture of the Philippines is proud to present this latest volume in a nationwide series designed to teach the national language through literacy in the vernaculars. It will strengthen both the parts of the nation and the whole.

JUAN L . MANUEL Minister of Education and Culture (English)

PREFACE

The Sibutu herein is as spoken on Sibutu Island, Tawi-Tawi. The municipality of Sibutu is the southern- most municipality of Tawi-Tawi Province, which is the southern- most province in the Republic of the Philippines. We wish to thank our friend, Datu Young Baguinda, of Sibutu, for his help and interest in this project. He helped my husband and me with the Sama language in our first months on the island, and he supplied many of the Sama words found in this book. The Sama was checked by Ms. Wihelmina Mandaling, also of Sibutu. Most of the Pilipino was surifIried by Ms. Neri Zamora of Manila. This book was produced under the auspices of the Summer Institute of Linguistics.

In Sama, almost all words are stressed ok the secohnd-to-last syllable. For example, balanja' (food supplies) is read ba-LAN-ja'; likewise, padpad (while) is read PAD-pad. However, when the acute accent C) is used over a , the vowel is lengthened; and therefore it sounds stressed. For example, padpad (instead of) is read pad-PAD, the last syllable being lengthened and sounding stressed. Compare also paha)) (to repair) which is read pa-HAP. The apostrophe (') marks the glottal stop of a word. Note the difference: lamma' (soft) and lamma (weak, mildly depressed); badju' (clothes), and badju (typhoon). The (') of Sama and the grave (') of Pilipino are tho same, and the sama "Ex" has the same sound as the Pilipino "fi". The mark "0" indicates that I was not yet able to find the Piiipino equivalent. Where the Sama roots are not apparent, they are given in parenthesis: nganak (anak).

It should also be noted that the Pilipino (^) is used when both the acute accent (-) and the grave accent (') (for glottal) occur together on the last syllable. Compare Pilipino and Sama diacritics: , . Pilipino Sara . glottal bata_ luma' , stress/length talaga magkila . glottal and stress/ length sirl dahow', b-61 The Sama diacrtics were chosen because most standard typewriters lack the grave (`) and circumflex (^) keys. However, if a typewriter has these symbols, the Pilipino diacritics may be used where diacritics are required for Sama. Other publications in Sibutu Sama by the Summer Institute of Linguistics are: Small Talk and Phrases. The Gospel of John is planned for publication in 1980. K.J. Allison 1979

For information on published technical papers in this language, write to: Summer Institute of Linguistics Box 2270 Manila, R.P. 2801 att: Chairman of the Linguistics Dept.

iv (Pi lipino)

PAUNANG-SALITA

Sibutu Sama ang wikang ginagamit sa Pulo ng Sibutu sa Tawi-Tawi. Ang Sibutu.ay ang bayan na nasa pinakatimog na bahagi ng Lalawigan ng Tawi-Tawi na siya namang pinakadulong lalawigan sa Timog ng Republika ng Pilipinas. Nais naming pasalamatan si Datu Young Baguinda ng Sibutu, dahil sa kaniyang tulong at malasakit sa proyektong ito. Siya ang tumulong sa aming mag-asawa sa pag-aaral namin ng Sama noong maa unang buwan namin sa pulo. Siya ang nagtustos ng karamihan sa mga salitang nakapaloob sa aklat na ito. Si Bb. Wilhelmina Mandaling na katutubong taga- Sibutu ang sumuri ng mga salita sa Sama. Si Bb. Neri Zamora naman ang nagsalin ng karamihan mga ito sa Pilipino. Ang aklat na ito ay inilimbag sa tangkilik ng Pangtag-araw na Surian ng Wika. Sa Sama, mahabang patinig ang isinasaad ng tuldik na pahilis (') na laging binibigkas na animo'y dalawang pantig. Sa Pilipino, diin ang kahulugan ng tuldik na pahilis datapuwa't laging ganito ang isinasaad ng ganito ng pananda sa Sama. Sa pagbigkas naman ng karamihan sa mga salita, ilagay lamang ang diin sa sinusundan ng huling pantig ng salita. Halimbawa, ba-LAN-ja ang bigkas ng salitang balanja (pagkaing panustos); PAD-pad ang bigkas ng salitang padpad (habang); pad-PAD naman ang bigkas ng salitang padpgd (sa halip na), binibigkas itong mahaba nang kaunti ang huling "a" kaysa karaniwan; pa-HAP ang bigkas ng salitang pahgp (magkumpuni, magsaayos) at-r-Ace-Algpti-nalsaFFL-aexi-lalizikar=----lag==sa-Li-tang-- kah&part-ku--(-kapekinabangan ko). Kudlit (') ang panandang ginamit sa impit na matatagpuan sa hulihan ng salita. Paghambingin: lamma' (malambot) at lamma (mahina); badju' (mga damit), at badju (bagyo). Iisa ang isinasaad ng kudlit (') sa Sama at tuldik na paiwa sa Pilipino. Gayundin ang tunog na "ny" sa Sama at "n" sa Pilipino. "0" ang panandang ginamit ko sa mga salitang walang katumbas na kahulugan sa Pilipino. Ang mga salitang nasa loob ng panaklong ay mga salitang-ugat sa Sama: nganak (anak). Dapat ding maunawa na ang tuldik na pakupya ( ) sa Pilipino ay ginagamit kung ang tuldik na pahilis (') at ang tuldik na paiwa (') (sa impit sa hulihan) ay kapuwa matatagpuan sa huling pantig ng salita. Paghambingin ang mga bantas-bigkas na makikita sa Pilipino at Sama:

Pilipino ama impit bata luma' diin/haba talagg magkilg impit at diin/haba sira dah6w', be' , Ang mga bantas-bigkas na paiwa (') at pakupya (^) ay piniling gamitin sa dahilang ang karamihan sa mga pangkaraniwang ginagamit na makinilya ay walang mga ganito ng pananda. Gayunman, kung may ganitong pananda ang makinilya, maaari nang gamiting ang bantas-bigkas na ginagamit sa Pilipino para sa kinakailangang bantas-bigkas sa Sama. Iba pang mga babasahing nailimbag na ng Pangtag-araw na Surian ng Wika tungkol sa Sibutu Sama: Mga Pag-uusap at Mga Parirala. Ang Ebanghelyo Ayon kay Juan ay nakatakdang ilimbag sa taong 1980.

K.J. Allison -1979-

Sa ikababatid ng ukol sa mga nalathala nang babasahing teknikal tungkol sa wikang ito, sumulat sa: Summer Institute of Linguistics Box 2270 Manila, R.P. 2801 ATT: Chairman of the Linguistics Dept.

vi (Sama Sibutufl

PAHATI

Bissala Sama Sibutul tutu ya na nipakey ma put Sibutut, Tawi-Tawi. Ya lahat Sibutu' ya na southern-most municipality ma Tawi-Tawi, maka Tawi-Tawi ya na southern-most province ma lahat Pilipinas.

Magsukul toongan kami tag dikayu' bagey-kami min Sibutut, ya na si Datil' Young Baguinda. Bey patakka-ku maka halla-ku ma Sibutut, iya ya bey nabangan kami nganaran bahasa Sama. Heka kabtangan bey pamuwan-na tatummu ma jalom bilk tutu. Maka siga kabtangan Sama tutu e' matowwa' e' si Wilhelmina Mandaling, aa nabangan kami min Sibutut missala bahasa Sama. Kahekaan-na ma bahasa Pilipino et ngamaana e' si Neri Zamora min Manila.

Bang ma Sama, agon kamemon kabtangan kakesogan na ma karuwa bahagi' ma kabtangan min katapusan. Sowpama bete' na balanjat ya e' massa iya ba-LAN-jat; ya ru sab padpad, ya e' massa iya PAD-pad. Saguwa' bang niya' sinyal bete' tutu ('), hati-na patahaun etnu massa iya. Sowpama bete' na padpgd, ya et massa iya pad-PAD, ya katahaan-na ma katapusan ma "a". Bete' ru sab pahgp, ya e' massa iya pa-HAP.

Ma bahasa Sama, sinyal bete' tutu (') hati-na paharok (atawa glottal bang bahasa Inglis) mingga-mingga patannaan-na. Ndaun pagsilangan-na: lamma' maka lamma, hati, badju' maka badju. Ma bahasa Pilipino, sinyal bete' tutu (.1 dasali' maka (1) ma bahasa Sama. Maka hilling "ay" ma Sama dasali' maka "h" ma bahasa Pilipino.

Ma jalom bilk tutu, bang niya' sinyal bete' tutu "0" ma Pilipino. hati-na mbal git bey tatummu-ku bang kabtangan iyan ma Pilipino. Maka bang e' ngonnop na poon kabtangan, ele poon kabtangan ma jalom parentisis ( ) bete' tutu: nganak (anak).

Ma Pilipino, bang tandatbi sinyal bete' tutu (-), hati-na ley na magdikayu' sinyal bete' tutu (') maka ('), maka patannaan-na ma katapusan kabtangan. Ndaun pagbiddaan-na: Pilipino Sama paharok (glottal) bata luma' kakesogan/katahaan talagel magkil6 paharok maka kakesogan/katahaan sird daheiwi, 136

Ma Sama, hangkan-na e' mene' sinyal bete' tutu (') basa kahekaan typewriter mbal niya' sinyal bete' tutu (') maka (-). Saguwa', bang niya' typewriter tiga (') maka (-), makajari nipakey sinyal siga Pilipino tutu ma kabtangan ingga-ingga kagunahan ma Sama.

Niya° gi' duwa bilk bey e' ngahinang ma bahasa Sama Sibutu° e Summer Institute of Linguistics, siddi min bilk tutu, ya na: Magbissala, maka Bissala Pondok-Pondok. Maka Ya Habal Hap kalu katis ma 1980.

K.J. Allison 1979

Bang niya' nitilow e'bi ma pas61 e' ngahinang iya, nulat kami ni: Summer Institute of Linguistics Box 2270 Manila, R. P. 2801 att: Chairman of the Linguistics Dept.

vitt (English) (Pilipino) (Sama Sibutu')

TABLE OF CONTENTS MGA NILALAMAN HATULAN MA JALOM

Foreword i Preface Paunang Salitg Pahati v, vii * *

Nature V-asan Tumbu'tumbuan 1. Sky Kalarlg. Langit 1 2. Land Kalupaan Tana' 1 3. Water Tubig Bohe' 2 4. Weather Panahon 4 Paglahat 3 5. Fire Apoy Api 4 6. Vegetation Halaman Tinanom maka Kayu 5 7. Animals Mga Hayop Siga Sittuwa 8 8. Aquatic Creatures and Plants Mga Hayop, Halaman at Isd/ sa Tubig Tumbu!tumbuan ma Bohe'..9 9. Insects Mga Kulisap Siga Manuk-Manuk 10 10. Birds Mga Ibon Siga Manuk-Manuk 11

Mankind Sangkatauhan Mandusiya 1. Age and Sex Edad at Kasarian Umul, Lalla atawa Danda.13 2. Family Relations Kaugnayang Pampamilya Magtowtey' Anak, Magdanakan, Magkampung.13 3. Body Parts Bahagi ng Katawan Anggowta' Baran 16 4. Hair Buhitik Bil 19 5. Body Structure Balangkas ng Katawan Buwatan Baran 19 6. Skin Conditions...Kundisyon ng Balgt....Pasgl Kulit 19 7. Body Functions....Gawain ng Katawan Kaguhanan Baran 20 8. Health Kalusugan Kesog Baran 22 9. Sickness Karamdaman Baran Sakki 22 10. Treatment of Illness. . Panggagamot Magtambal 24 11. Hygiene Pangangalaga sa Kalusugan Maghinang Sutsi 24 Eating Kumain Pagkakan 1. Food Pagkain Kinakan 27 2. Drink Inumin Inuman 28 3. Cooking Pagluluto Magballa 29 4. Utensils Mga Kagamitan Pamanganan 30 ix

Clothing Pananamit Pamakey-makey 1. Clothing Items and Other Items Kasuutan Baanan 6n Badju' 31 2. Care of Clothing Pangangalaga Magayaran Badju' 32 3. Accessories Ang mga Dagdag na Gamit Pamakey-makey... 33

Buildings Mga Gusali at Pagluma' Furnishings Kasangkapan 1. House Bahay Luma' 35 2. Tools Mga Kagamitan sa Pagaanluwagi Kalangkapan Paghinang ..36 3. Furniture Kasangkapan sa Bahay, Muwebles Kapanyapan Luma' ...37 4. Home Articles Mga Kagamitang Pambahay Kaginis-ginishan ma LumaP-37

Occupations Hanap Buhay Usaha 1. Farming Pagsasaka Paghuma 39 2. Fishing Pangingisdl Pagdeyng 40 3. Teaching Pagtuttirb Pagpandu 41 4. Carving and Carpentry Pagliliok at Pag-aaluwagi Pag-ukil 42 5.. Weaving and Basketry Paglala .. Pag-anom 42 6. Shopkeeping Pagtitinda Pagtinda 44 7. Processing Copra Pagkokopras Paglugit 44 8. Hunting Pamamaril, Pangangaso Pagbil 45 Motion Kilos at Galaw Kidjut Kahibal 47 Actions Gawa Hinang 1. Carrying Pagdadala Pagbowa 51 2. Hitting Pagtama Pagbono' 51 3. Giving, Taking Pagbibigay at Pagtanggap Pagbuwan, Pagtalima' ...52 4. Tying Pagtatali Pag-engkot 53 Transportation and TransportasOn Pagbeyaan maka Travel Paglalakbay Pagtulak 55 Economics Ekonomiya Ikonamiks 1. Possessions Ari-arian Siga Alta' 59 2. Commerce Pangangalakal Pagdagang 59 Nation and Government Bansg at Pamahalaan Bangsa maka Parinta 1. Geographical Sangoy Panteritoryo .Pagparintahan 63 2. Administrators Mga Pulitiko Siga Amagparinta.. 63 3. Law Batas Sara' 64 4. War and Military Digma at Panghukbo .Bono' maka Sundalu 64

Space and Time Lugar, Dako, at Paglahat maka Waktu Panahon 1. Location Lugar Pasal Batta 67 2. Form/Shape Hugis Lowa 68 3. Size Laki Heya 68 4. Direction., Panig Tudju 69 5. Time Panahon Waktu 69 6. Days Mga Araw Siga Llow 72 7. Months Mga Buwan Siga Bulan 73 Quantity and Number..Dami at Bilang Heka maka Numbul 75 Sense Perception Pandama Kissa 1. Sight Paningin Panganda' 77 2. Smell Pangamoy Panglik 78 3. Taste Panlasa Pamakissa. 78 4. Hearing Pandinig Pamakale 78 5. Touch Padama Pangoot 79

Mental Processes Pag-iisip Pagpikil maka Takissa and States ma Atey 1. Thinking, Thought..Kaisipan Magpikil 81 2. Emotions Damdamin Kissa ma Atey. 82 3. Evaluations Tatasahan Bistahan 84

Condition Kalagayan . Bete' Ingga 87

Social Interaction Pakikisalamuha Hinang Bang Magtipun- sa Lipunan tipun 1. Communication....Pakikipag-usap Magbissala 89 2. Traditional Values.Mahalagahin Addat 91 3. Ethnic Terms Pang-Etnikong Katawagan Bangsa 91 4. Forms of Entertainment....Uri ng Libangan Ginisan Pangahulmat ....92 5. Music Tugtugin Ongka'Ongka' 93 INportant MELIq_ALI_IAnS. Llow Heya Occasions Okasyon 1. Religious Mga Pista Siga Jamu. 95 2. Death Kamatayan Kamateyhan. 95 3. Wedding Pagkakasal Pagkawin . 96 Religion Relihiyon Agama 1. Islam Islam Islam 99 2. Animism Pagkapagano Agama Masa. 101 Grammatical Functors Katawagang Kabtangan Gramatikal Pambalarila 1. Set I Pronouns (focus,) Pangkat I Panghalip...Siga Pronawn I...... 103 2. Set II Pronouns (non-focus) Pangkat II Panghalip..Siga Pronawn II...... 103 3. Set III Pronouns (neutral) Pangkat III Panghalip.Siga Pronawn III...... 104 4. Articles Pantukoy Artikles .104 5. Demonstratives...Demonstratibo Demonstratib .105 6. Prepositions Pang-ukol Preposisun . .105 7. Conjunctions Pangatnig Kabtangan Panunggu....106 8. Particles, Exclamations Kataga Kabtangan Diki'...... 107 9. Qualifiers Pantakda Kwalifayers .109

xii (English) (Pilipino) (Sama Sibutu')

NATURE KALIKSAN TUMBU'TUMBUAN

1. Sky 1. Kalangitan 1. Langit sky langit cloud alapdap tey' landung, inak rainbow bahagharl gantal star bituin mamahi shooting star bulalakaw mamahi pinda morning star sa umaga maga moon buwan bulan moonlight liwanag ng buwan sinag bulan, tallak bulan sun graw llow sunlight liwanag ng gram sinag llow day graw llow night gabi sangom full moon, bright moon kabilugan ng buwan....tallak bulan, damlag bulan

2. Land 2. Kalupaan 2. Tana' land ldpa tana' earth, dirt, soil ldpa tana' hole in ground....hdkay pollong sand buhangin ungus clay luad tana' keyat

1 2. Land (Continued) mud p6tik pisak dust gab6k gabumbun rock, stone bat6 batu gold ginto bulawan silver pilak pilak copper, brass tansZ tumbaga iron, steel bdkal bissi metal metil mital peak of moun- tain ituktok, taluktOk punsak bullud mountain bundok bullud cliff talampds klip, pampang cave kuw6ba kehe hill bur61 bullud diki'diki',

slope dalisdis, libis lorosgn bullud valley lambdk, labak labbak plain pdtag daleya forest, jungle....0bat talun, gampung desert disy 6rto pantey, lahat agon mbal tapaglahatan

3. Water 3. Tubig 3. Bohet water taig bohet river ilog sowang waterfall tal6n boheokuppa, bohes nasa brook, creek, stream sdpa, batis bohenasa

2 3. Water (Continued) lake lgwa tahik ocean, sea karagatgn, dggat sallang, tahik seashore baybgyin, tabing- dggat dalampasigan....bihing ungus wave glon balumbang high tide laki ng tdbig, tgog...lalom tahik low tide kati tabba incoming tide 0 sein flood bahg latap overflow boundary umapaw latap tidal wave, big wave daltiyong alun panjang subsiding, receding tide kumati s6ng tabba swamp, marsh lgti, latian gasob well balon bohe' kali, bohe' poon, bohe'nubud

4. Weather 4. Panahon 4. Paglahat cloudy madagim ngadom (andom) drizzling rain ambon mittik-mittik (pittik-pittik) rain ulan ulan wind hgngin baliyu windy mahangin pamaliyu, kesog baliyu gail (association of wind and ocean)...habagat lowd calm (absence of wind on ocean) paygpa toddo'

3 4. Weather (Continued) typhoon bagy6 badju whirlwind ipu-ipo waterspout buhawi siyapu-siyapu thunder kulog guntul lightning kidlat lalat good weather (sunny) magandang panahon hap paglahat hot weather mainit, mabanas waktu panas cold weather maginaw waktu dingin bad weather masamang panahon laat paglahat rainy season tag-ulan waktu pangulan

5. Fire 5. Ap6y 5. Api to light or build a fire magparikit, sunugin...matukun (tukun) to burn sungo tunu' smoke usok, as6, asap humbu strike a match....magkiskis nantik (santik) match posporo bagid glow pamumuld, pagbabaga...keyat charcoal uling along firewood kahoy na panggatong...kayu pamalla kindling wood pamarikit pulut to extinguish pumatay padda to start a motor magpaadar makullum

4 6. Vegetation 6. Halaman 6 Tinanom maka kayu tree pUno kayu trunk katawan ng piinb batang kayu branch sangg penga twig maliliit na sangg engas tree top, tips of branches 0 pusuk leaf dghon down luxuriant foliage ygbong labung bark . bangkal, balgt ng kgkoy kulit kayu root uggt ulagat sap dagta gatta' stump tuod punggul, tilas plant halaman tinanom stem tangkgy batang kayu, batang tinanom seed (for planting) binhl binhi' sprout sib61, tumtibb muttik growing (getting big) lumalaki sulig, tomo' matured (big) malaki ng, magulang na toa fruit pr6tas buwa'buwa' seed (any) but6 bigi vegetable Olay sayul unripe hilaw mata' nearly ripe manibalgng lag ripe hinag tahak

5 6. Vegetation (Continued) outer skin balgt kulit inner skin bangkal kulit jalom grass dam6 parang thorn ... tinik iting kayu, iting tinanom budding mamuko, mag-usbOng....tumbue orange limow vegetable gglay sayul eggplant tal6ng talum beans kibal batung string beans sitaw batung sutla' sayote say6te sayoti balsam apple, bitter melon ampalayg paliya' gourd dpo labu squash kalabasa kalang mongo bean balgtong munggu, batang hijow pepper sili lara, malisa rice (unhusked)...pglay paley rice (husked) biggs buwas rice (cooked) kgnin kinakan rice (moun- tain) 0 paley sticky or glutinous rice....malagkit putan roasted green rice pinipig pepan rice stalk allay batang paley rice husk ipa ata'

6 6. Vegetation (Continued) rice bran dargk dimmit corn mais gandum sweet potato kam6teng baging panggi' bahan cassava kam6teng kghoy panggi' kayu tuber ggbi ubi /.• peanuts man]. batung mahogany kamagOng ata'ata' pine payn malabuhuk hard, redwood tree wood used for furniture ngra nara hardwood tree used for house building ipil ipil a fig-type tree...baliti nunuk medicinal trees (some) banaba bangkuru', halu'halu' sappang betelnut bdnga mama' sugar cane tub6 tubbu fern pak8 pako'pako' flower bulaklak bunga-bunga bamboo kawgyan b6' rattan uwgy buwey pineapple pinya pitukal, pisang mango manggd mpallam papaya papaya naras coconut (tree) niyog soka' coconut (matured nut) niyog lahing 6. Vegetation (Continued) banana (general) saging saging pomelo lukban limow gadja guava bayabas biyabas jackfruit langkg, nangkg nangka' Philippine lemon kalamansi kalamunding, limow

7. Animals 7. Mga Hayop 7. Siga Sittuwa domestic animal...maaamong hayop sittuwa ipatan wild animal hayop ma gubat sittuwa ma talun dog aso ero' PuPPY tdta anak ero' cat pusa meyong, kuting kitty kuting meyong-meyong pig bgboy kusa' mouse bulilit tikus-tikus rat daga babow carabao kalabaw kalbow deer usa payow wild cat mdsang kubing cow (cattle) baka sapi' baby cow, calf....guya anak sapi' goat kambing kambing monkey matsing, ungg6y, ts6nggo kuya' horse kabayo kura' elephant elephante gadja'

8 7. Aniirals (Continued) chicken manok manuk camel kamelyo unta' duck bibi, bibe, itik, pato itik, itik kusta' goose gansg angsa' comb of a chicken 'Along hape' house lizard ssossok crocodile buwaya buwaya python sawa sowa pangaan snake . . alias sowa venom kamandag latsun sowa cobra kobra kobra

WOrM Clod, . kalog, ndol-ndol

8. Aquatic 8. Mga Hayop, 8. Tumbu'tumbuan Creatures Halaman, at ma Bohe and Sea Isdg sa Tubig Plants fish isdg deyng scales kaliskis sisik deyng fin palikpik sek bone tinik iting mudfish dalag kutsung frog palakg appak snail susS siput crab katang kagang hermit crab . 0 omang. shrimp hipon ullang, opang

9 8. Aquatic Creatures and Sea Plants (Continued) eel igat ndong milkfish (Nat'l fish) bangus bangullus shark pating kalitan squid (cuttlefish) pusit kalabutan mermaid serina duyung octopus pugit kuhita crayfish ulang keyot sea plant unas coral 0 langat-langat sea cucumber 0 bat sea urchin 0 dandang seaweed dameing-dagat agal-agal whale balyena, dambuhala....kahumbu dolphin 0 bbung lapu-lapu lapu-lapu kuhapu' seashells (generic) kabibi kulit tabba-tabbahan

9. Insects 9. Mga Kulisap 9. Siga Manuk-Manuk grasshopper tipaklong tompang centipede aluplhan, aluhipan....leypan

WOrM dod, ilud kalog, ndol-ndol large, red, stingy ant hantik cummut kangga' black ant langgam summut ettom spider (large)....gagamba kangkang body/head louse...kilt° kutu

10 9. Insects (Continued) young hair louse kuyumad kulimad louse's egg kulisa' termite gnay boke' scorpion alakdgn kajalangking, putikg' leech limantak woodborer bukbok bukbuk spider (small)....anlalgwa, lalgwa lawa'lawa' spider's web bghay ng lalawa sgpot luma' lawa'lawa' cockroach ipis kook, kamahung mozquito lamok hama' butterfly parupar6 kaba'kaba' bee bubtlyog buwani cricket kerwe, kriket pilik-pilik caterpillar higad, uod ullat wasp putakti tabuwan firefly alitaptap lembetong

10. Birds 10. Mga Ibon 10. Siga Manuk-Manuk bird ibon manuk-manuk beak tukg tuka' wing pakpak kapet nest pugad sang crow uwak owak hawk lgwin belle' sea eagle ggilg belle' kingfisher piskador bukakka

1 1 10. Birds (Continued) bat kabag kabilow big bat (fruit bat) paniki kabog parrot 16ro kangag rice bird, sparrow . mdya pipit, maya-maya wild pigeon batu-bat6 assang tana' swallow layang-layang sod-s6d, layang-layang dove kalapati assang chicken man6k manuk egg itl6g intollo eggshell balat ng itlog kulit intollo wild chicken . labuyo libuyu' frigate 0 linggisan

12 (En;;lish) (Pilipino) (Sama Sibutu')

MANAND SANGKATAUHAN MANDUSIYA

1. Age and Sex 1. Edat at Kasarian 1. Umul, Lalla atawa Danda person tdo aa, mandusiya man laldki lalla woman babde danda child (generic)...bdta anak-anak old person matanda' aa toa eldest child pangdnay anak siyaka teenage boy binatilyo subul-subul, akil balig teenage girl dalagita budjang-budjang, ningkanda youngest child....buns6 anak siyali newborn baby,....sangg61 anak-anak bahau toddler bey nianakan, anak-anak adult may sapdt na gulang, nasa gulang toa

2. Family 2. Kaugnayang 2. Magtowtey' Anak, Relations Pampamilya Magdadakan, Magkampuftg unmarried man bindt'a subul young unmarried woman dalAga budjang spinster (female) soltera launan engaged nakipagkdsundS na tiga tunang married kasdl maghalla-maghanda, maglakibini, magdikayu husband asdwang laldki halla

13 2. Family (Continued) wife asgwang babde may bghay* nda/ handa to engage in sexual act (intercourse) magtglik maglalu, magdanda adultery apid maglalla-lalla, magdanda-danda concubine, mistress kerida, babae, kalagyb nda-nda, kirida other wife (woman's view) 0 maru' first wife unang asawa nda poon last wife 0 nda pusuk father amd, tatay, itay mma'/appa' mother ing, ingy, nanay nggo'imbu' step-father amain, tiy6 mma' tili' step-mother tiya' nggo' tili' parents mga magulang mattoa parents-in-law....biyengn matoa child-in-law mandgang ayuwan son angk lalaki anak lalla daughter angk babae anak danda older brother/ cousin IWya kaka'/attu' older sister/ cousin ate kaka'/ayang sibling (brother/ sister) kapatid danakan parents of child-in-law 0 bai

14 2. Family (Continued) spouse's sibling..hipag ipal spouse's sib- ling's spouse bilas bilas brother-in-law....bayaw ipal lalla sister-in-law hipag ipal danda uncle tiyo urang/bapa' aunt tiya bollo'/mbu' (name) cousin pinsan kaki nephew or niece...pamangkin kamanakan first cousin pinsang kaki mintadda second cousin pinsang-pangalawa kaki min duwa great-grand- parents nunO/161o/161a sa mbol/nni-tul grandfather 161o, mamay mbo'/nni' lalla grandmother . 161a, nanay mbo'/nni' danda great, great grandchild ap6 sa talampakan mpu kengkeng great grand- child ap6 sa tilhod mpu tuut grandchild ap6 . mpu ancestor ninunO ka'mbo'mboan semi-close relatives malapit na kamag-anak kampung tapit distant relatives malayo nang kamag-anak kampung ta father's side parte ng ama usba mother's side parte ng ing wali descendant inap6 tubu' orphan ulila ilu', yatim 15 3. Body Parts 3. Bahagi ng Katawan 3. Anggowta' Baran head dlo kok face mukha muha' cheek pisngi papa dimples biloy kandiis forehead nu6, no6 lendo' eyes matg mata white of the eye 0 asok mata iris and pupil....balintatgw ettom mata nose ilong ling mouth bibig bowa' upper lip ngdsb kabel bowa' jata' lower lip labi kabel bowa' reyo' palate nga1angala paggad tongue dila della' tooth ngipin empdh saliva , lgway, lura, bohe' bowa', ludja' throat lalamunan batang kollong, tagonggongan brain utak utak ear tainga, taynga teynga neck le6g, liig kollong shoulders balikat baha clavicle balggat sabbang, gusuk nape of the neck bgtok bull' kollong back likod bukut back bone, spine..gulug6d toolang bukut

16 3 . Body Parts (Continued) body katawan baran, puhu' ribs tadygng toolang ussuk chest dibdib dakan. breast suso susu, duru' heart pusi5 jantung lungs baga daga' navel pilsod ponsot waist baywang kompang stomach (organ)...sikmura babat abdomen tiyan bottong liver atay atey intestine bituka tinai gall bladder panteig puddu lower part of the abdomen pusOn tundun hips pigT buli' buttocks, rump....puwit buli' vagina 'Ake, pipl, pekpek....puki clitoris tinggil, marii, tilen telle' penis titi, ibon boto', buyung testes bayag, itlog bigi buyung anus butas sa puwit tombong genitals kiki', titi' harapan, mundaan scrotum supot ng bayag bigi buyung vein ugat huwat blood du0 laha' flesh laman isi

17 3. Body Parts (Continued) fat tabg lammok armpit kilikili kapet upper arm, forearm brdso longngon elbow siko siku wrist galdnggalangdn buku-buku hand kamdy tangan palm pdlad pit tangan palm lines ng palad huwat tangan fist kama6 komkom finger daliri, galamdy anak tangan fingernails kuk6 kukku thumb hinlalaki nggo' tangan index finger hintutdre timb6' middle finger or toe hinlaldto anak datu' ring finger palasingsingan dalimanis last finger (little finger)...hinliliit kengkeng thigh hitg paa knee tdhod tuut hock (back of the knee) aldk-alakdn lootan shin balira leg, calf binti bittis foot pad rey' ankle bukungbdkong buku-buku ney' heel sakong bull' ney' sole talampdkan pat ney'

18 3. Body Parts (Continued) toe dalirl anak ney' toenails kuk6 kukku ney' skin balat kulit

4. Hair 4. Buhok 4. Bu hair (head) buh6k buh6k eyebrow kilay kiley hairs (skin) balahibo balahibu eyelash bu mata mustache bigote pongot beard (long, on chin) balbas janggut sideburns patilya busey-busey pubic hair bulb61 ulalang underarm hair 0 bU kapet

S. Body S. Balangkas ng S. Buwatan Baran Structure Katawan tall matangkad lanjang, langkow short pandak pandak, deyo'deyo' stout, fat matabt lommok thin payat ussuk slim balingkinitan panjanbassal, ussuk-ussuk

6. Skin 6. Kundisyon ng 6. Pasal Kulit ZOTaitions Balat skin balat kulit scratch (v.) gdlos, kalm6t kikkayo, kamas, kaskas

19 6. Skin Conditions (Continued) scraped (slight cut) gasggs, kamot keke, bakat rub kuskos susut pinch kur6t, kiirit kobet contusion past busul itchy makatl katol scabies galls katol boil pigsg butut, baha' blister lint6g, paltOs buwa'buwa', taddak wound, cut, sugat (swollen) pagt palP, bakat burned pasO tunu' scar peklat, pllat kabang pimple tagihawat samuwa' mole tgling tey' langow wart kulug6 kutil diaper rash singaw abas callus kalyo, lipgk kubal freckle pekas bow-bow peeled mamalikaskasan kupas welt latay lahod raised bumps 0 kuttup

7. Body 7. Gawain ng Katawan 7. Kagunahan Baran Functions dream panaginip uppi wake up gumising bati' hiccough sinok sokko'sokko'

20 7. Body Functions ( Continued) burp dighgy, dighgl ggak sniff singh6t fik bowel movement....tumge sungi' yawn hikgb ngowap (owap) sleep tul6g tuli snore hilik pahang, manggahang sneeze bahin baan tears laba bohe' mata sweat pawls hongot body odor am6y ng katawgn angit urine mange' feces . tge tey' saliva Away, lurg ludja' vomit sdka utta' sperm punlay manni', bohe' boto' will give birth soon manggnganak na mura na nganak, (last days of bulan-na na pregnancy or has started labour) to give birth, to bear a child...manganak nganak (anak) to give birth for the first time manggnay taindal

to be born ipangangk rianakan (anak) conception naglilihi ngerom (erom) pregnant buntis, nagdgdalang- tgo bottong miscarriage agas, pagkalaglgg kalabuan menstruation regla nilaha'

21 7. Body Functions (Continued) alive buhgy llum die patgy matey (patey), bakkat napas dying (on the verge/point of death) naghlhingalo mowa napas, song matey

8. Health 8. Kalusugan 8. Kesog Baran healthy, well malus6g lommok healed, re- covered magaling bau, uli' well, feeling better mabdti ang paki- ramdam gam-gam strong malakgs kesog energetic masiglang-masigla keya

9. Sickness 9. Karamdaman 9. Baran Sakki sick maysakft sakki, ngummun sick, painful masakit kasakkihan, kapiddian weak mahina lamma sickly masasaktin kasakkihan tired pag6d lamma, lumu', paya faint mawalan ng malay, himatayin pinonong(ponong), lipat headache sakit ng filo Fiddi' k6k dizzy hilo uling mata shiver kaligkig, mangaligkig midpid (pidpid) mumps baiki, biki bongol-bongol

22 9. Sichness (Continued) measles tigdds erel malaria malaria tandog cough ub6 kohol cold siptin suppun fever lagnat panas puhu' flu (influenza) trangkgso tenne-tenne chest pain sakit or kir6t ng dibdib piddi' dakan gas pain kgbag bakag stomach ache sakit ng tiygn piddi' bottong diarrhea pagtatae sungi'sungi' constipation pagtitibi kellet waist pain. sakit sa baywgng piddi' kompang deaf bingi bisu

dumb PiP1 umow blind bulgg buta, bulag eye infection 0 belad lame pilay pengka' smallpox bultitong pangkot tooth abcess 0 ikkat epilepsy epilepsi bawitbawit paralysis parglisis koleng, matey baran ear infection 0 tolek

23

10. Treatment 10. Paggam6t 10. Magtambal of Illness medicine gamot tambal to treat/ medicine gumamot nambal (tambal) bandage, dress....benda semmek pamokkas pali', pokkos shot iniksiy6n nitugsuk (tugsuk) to set a fracture humilot ngahilut (hilut) to rub medicine into skin ipahid, pahiran muusan tambal ni baran

11. Hygiene 11. Panganga laga sa 11. Maghinang Sutsi Kalusugan to douche 0 puppu' to wet mabasg magbase' to soap magsab6n nabun (sabun) to bleach magkuld ngokola' to wash head mageigO ngaskasan kok(kaskas) to wash face after waking maghilamos kulaup to sterilize magban1T manas (panas) to rinse magbanlaw ngahugow (hugow) to wash hands or feet or other parts of the body maghtigas magtarapu gargle magmumog gumgum shave mag-ahit magong.(bagong) to. take a bath....maligO mandi (pandi) to give sponge bath magpunas pandi-pandi

24 11. Hygiene (Continued) to comb hair magsuklal nudley (sudley) brush teeth sipilyo, sepilyo nguskusan empon (kuskus) to cut nails 0 ngottob kukku to cut hair gupit nganggunting (gunting) to Eoak anything in water magbabad makambang (kambang)

25 (English) (Pilipino) (Sama Sibutu')

EATING KUMAIN PAGKAKAN

1. Food 1. Pagkain 1. Kinakan meat (beef) karne' ng baka sumbalian, sapi' soft cooked rice lugaw mistang wheat flour trigo tarigu rice flour galapong tapung soy sauce toy8 toiyu food pagkain kinakan light food eaten with coffee tinapay tupas snack merienda inumin to eat kumain mangan, kakan fast, abstain mag-ay5no puwasa to feed magpakain makan (pakan) to nurse baby magpas5so ng bath masusu (susu) vegetable g5lay sayul rice (cooked) kanin kinakan bread tinapay tulta, tinapey left-over tird kapin crumb m5mo mimis food kept overnight bghaw bahi viand (food served with rice) 51am 16wk dried fish tuye deyng toho' salty maglat pakka'

27 Food (Continued) sugar asdkal sokal sweet matamis longngot honey pul6t-pukytitan gula' buwani sour magsim kesom hot (spicy) maanghang nga-nga salt asin timus, asin bitter mapait pait delicious masardp hgp ssa-na, lanab bite kagat keket, kokot chew nguyg papa' swallow lun6k tollon full bus6g losso hungry gut6m ngilantu breakfast almusgl nginum

2. Drink 2. Inumin 2. Inuman to drink umin6m nginum (inum) thirsty uhaw langgang coffee kape kahawa

tea tsg. ti orange drink, lemonade limongda bohe' limow broth sabgw loho' mother's milk ggtas ng ind bohe' susu cow's milk ggtas ng baka gatas wine (and strong drink) glak alak

28 2. Drink (Continued) coconut or sasa or nipa wine tubg tuba' to be drunk lasing lango young coconut milk 0 bohe' soka' suck supsop sossop sip sipsip, higop hiyup

3. Cooking 3. Pagluluto 3. Magballa to stir maghglb nguwal (kuwal) to cook magltitO magballa, mag-adjal to cook rice magsaing malla (balla) to boil maglaga ngalaga' (laga') to fry magprito ngalandang-landang nangjuwalan (juwalan) to fry (rice) magsangag nanga' (sanga'), huwal to saute maggisa ngangguling (guling) to broil mag-ihaw, magbangl....napa (tapa) to roast maglitson napa (tapa) to fry in deep fat magprito buwang fry cassava 0 taberak overcooked lab6g ampud to serve maghain ngahatul (hatul) to fry eggs 0 daral

29 Utensils 4. Mga Kagamitan a. Pamanganan sa Kusina stove kalan lapohan pot, rice palayok paliyuk kettle kaldero sili' sauce pan kasir6la banga', kenteng frying pan kawgll kawali', kaha' plate plato, pinggan laley sauce,- platito suwit drinking glass....bgso sawan water crock 0 poga, bingki', kibut water pitcher pits61 pitsel silverware kubyertos pamanagan knife kutsilyo bari' fork tinid6r tugsuk spoon kutsgra suru' teaspoon kutsarita suru' diki' ladle sandok sanduk tray bandeha tallam bowl mangkOk, tagayan pinggan large or serving bowl sulyaw pinggan heya platter bandehado bandiha cup tasa basu, sawan food cover panakip turung

30

(English) (Pilipino) (Sama Sibutu')

CLOTHING PANANAMIT PAMAKEY-MAKEY

1. Clothing 1. Pangalan ng 1. Baanan On Badju' Items and Kasuutan Other Terms traditional women's blouses 0 sambra, subley, badju' diki' traditional trousers salawal sowwal sarong tapis siyag robe, religious 0 gammis, juba material, cloth...tela kakana' clothes damlt, bestido, bari5 badju' blouse, upper garment (women's) pang-itais, bgro badju' shirt (men's) kamisadentro badju' skirt 'Aida saya pants, trousers...pantalon, salawal pantalun slippers tsinelas sinilas shoes sapatos tompa' pocket bulsa bulsa underwear damit na pang- ilalim sinyawa chemise, slip kamison kamisun hat sumbrero, sambalilo...saruk, kuppiya belt sinturon kambot socks medyas midjas to wear sutit makey (pakey)

31 1. Clothing Items and Other Terms (Continued) to put on clothes, to dress mag- + item to be worn magbadju' to take off (clothes) maghubad, mag-alis or mag- + item to be taken off ngurus (urus) diaper lampin lampin tear, rip punit, sira beret

2. Care of 2. Pangangalaga 2. Mag-ayaran Badju'. Clothing sa Damit to shine shoes....magbiton, bitunin nguskusan tompa' to hang up clothes ihanger ngagantung (gantung) to fold clothes magtiklop ngaloppot (loppot) to sew manaht ngosso' (osso') needle kardyom jalum thread panahi salban scissors gunting gunting to crochet maggantsilyo ngahuk (htik) safety pin perdible keyt button but6nes timbuku tape measure medida sukuran (sukud) to wash (clothes) maglaba mopo' (popo') to iron (clothes) plantsa malinsa (palinsa) to starch mag-almir61 ngamirul to wring magpi6' miyut to hang to dry....magpatuyb‘ mahayang 32 3. Accessories 3. Ang mga Dagdag 3. Pamakey-makey na Gamit brooch alpiler, brotse dublun earring arilyos, hikaw sumbang, aritis, sumping ring singsing simsim bracelet pulseras gallang watch re16, rel6s jam, lilus necklace kuwintas engkot kollong umbrella payong payung walking stick tungkod tukkud jewelry mga alahas pamulawan (bulawan)

33 (English) (Pilipino) (Sama Sibutu')

BUILDINGS AND NGA GUSALI AT PAGLUMA' FURNISHINGS KASANGKAPAN

1. House 1. Bahay 1. Luma' room, bedroom kuwarto, silid- tulugan bilik patulihan, huwang living room salas salas room (general)....silid, kuwarto bilik kitchen kusinsa kusina toilet kasilyas jamban house in the field kfibo balung-balung thatch pawid, kugon nipa', sulirap roof bubong, atip bubungan, sapow cross support, rafter of the roof kilo kasow ceiling kisam6 siling wall dingding dinding post, pillar haligi tunggul post tukod ipul-ipul floor sahig lantey floor joist suliras pangollot (kollot) door pin.tB lawang closed sard, sarado tampol open bukas ungkad key susl kunsi' window bintan tandawan ladder, stairway hagdan, hagddnan haron

35 1. House (Continued) inside corners....sulok look porch, veranda....balk6n sowrung fence bakod pake front yard harapgn haman back platform plataporma pantan surrounding paligid bihing luma' upstairs itads jata' downstairs ibabl deyo' stories, levels...palapag pangkat

2. Tools 2. Mga Kagamitan 2. Kalangkapan sa Pagaanluwagi Paghinang plane katgm katam hammer martilyo tukul saw lagarl gulgari' file kikil kikkil to sharpen hgsl ngasa' (asa') d;-ill barena barina chisel palt sangkap axe palakol kapa adze daras, aswela patuk hatchet palataw, puthgw patuk pen knife laseta bari'bari' blade talim mata bari' sheath kaltiban tiguban pliers bokay-pato plays

36 3. Furniture 3. Kasangkapan sa 3. Kapanyapan Luma' Bahay, Muwebles furniture kasangkapan sa bahay, muwebles kapanyapan luma' table mesa lamisahan desk mesang sulatan panulatan (sulat) bench bangkb bangku' chair silya siya stool bankitb bangku' sofa, couch sopa sopa trunk ba61 1)6141 chest of drawers kabinet na may mga kah6n ungsud-ungsud cabinet kabinet paradul shelf istante, salansanan...paha-paha bed kama, higaan kantil

4. Home 4. Mga Kagamitang 4. Kaginis-ginishan Articles Pambahay ma Luma' mat banig tepo mattress kuts6n tilam sheet, blanket....kumot seob blanket (article of clothing) blangket siyag pillow 5nan uwan pillow case punda punda uwan to make bed magligpit ng hinigan ahannop (hannop) towel tuwalya jimpow rag basahan pamahiran tarapu

37 4. Home Articles (Continued) bolo itak bari', pira chopping board....tadtaran sangkalan wash tub banyera sanggan sink lababo lababu bucket timba: timba' dipper tabb s6wk flat iron plantsa palinsahan coconut husk buneit banut to skate (shine the floor) magbuntit nguskus (kuskus) broom walls sasapu ( -_/*>-,-.e

38

(English) (Pilipino) (Sama Sibutu')

OCCUPATIONS HANAP BUHAY USAHA

1. Farming 1. Pagsasaka 1. Paghuma farmer magsasaka aa maghuma clear a field (esp. trees) magkaingin nabbas a clearing, field, farm kaingin, sakahan tabbasan plantation . asyenda kabbun to let land for hire for culti- vation purposes...magpaarenda, magpaaryendo mag-indam tana' pahumaan plow ardro araru gardening hardin, hglamanan maghuma garden maghalaman patanoman (tanom) weed dam6 sompotan to pull out weeds magbunot ng damo, maggamas, maggah6k....ngalumput (lumput) to plant magtanim nanom (tanom) seaweed farm 0 pag-agal-agalan to tie seaweed 0 ngengkotan agal-agal to harvest rice and some vegetables mag-ani nguttu' (kuttu') to harvest cassava 0 minsahali (pinsahali) to harvest fruit from trees magsungkit nongket (songket) to harvest seaweed 0 ngaharbest to pound rice magbay6 ng palay tappa paley

39 1. Farming (Continued) pestle halo, pambay6 hallu mortar lusong lansungan to winnow magtahip nahap (tahap) winnowing basket tahipan tapan

2. Fishing 2. Pangingisda 2. Pagdeyng fisherman mangingisdg aa magdeyng fish isdg deyng fishy smell . malansa langsi fish bone tinfk ng isdg iting, toolang to scoop up fish sumalok ng isdg nowk deyng (sowk) a kind of fish trap made of split bamboo salakab lambunan to trap fish manalakdb, manghuli ng isdg naggow deyng fish hook (a big, long hook)...kawil kawil, pissi fishing tackle (line, hook, sinker, etc ) bingwit, pamingwit....kalangkapan pamissi fish net lambat linggi' fish bait pain umpan to fish with a light 0 nu' (su') to drive fish into a net 0 mag-ambit to fish with a net 0 ngalinggi' (linggi')

40

2. Fishing (Continued) to fish with hook and line 0 missi (pissi) to fish with a spear gun 0 mana' (pana') to fish with dynamite 0 nimbak deyng to preserve by salting magbilro nimus to dry matuy6‘ matoho' (toho') to smoke magtapd napa (tapa)

3. Teaching 3. Pagtuttiro 3. Pagpandu' teacher maestro mastal to teach magt5rb mandu' (pandu') to learn mat5to nganad (anad) to study mag-dral ugadji' (adji') lesson liksiy6n, aralin anu niadjian/adji' to read bumdsa massa (bassa) to write sumGlat nulat (sulat) to count bumilang ngitung (itung) letter letra, titik batang sulat paper papel katas

pencil lapis pinsil book librO, akldt b5k blackboard pisdra blakbord chalk tis'a tsok eraser pambura anu pamapas

41 • 4. Carving and 4. Paglililok at 4. Pag-ukil Carpentry Pag-aalwagi carpenter, carver alwagi, anluwagi tukang wood kahoy kayu stone bato batu carving knife lansetang pang-ait (panlilok) pisow pangukil to make car- vings on wood, stone, etc ) mag-tlkit, ngukil (ukil) carving (n.) larawang (istgtuwang) inukit/lilok ukil nails pakb lansang saw lagarl gulgari' hammer martilyo tukul

5. Weaving and 5. Paglala 5. Pag-anom Basketry weaver ang manghahabi aa mag-anom coconut leaves....dahon niyeig d6wn soka' pandanus pandan pandan rattan uway buwey weaving mats paglala nganom mat banig tepo to repair a woven mat 0 nisip (sisip) scrape pandanus 0 ngambuhut begin weaving magsimula matul (batul) dye tina walna' strips of pandanus 0 jangatan

42 5. Weaving and Basketry (Continued)

rim of a basket 0 buka' food cover panakip turung mat backing 0 lapis fine weaving 0 linik-linik basket b6sket, busl'a baskit, tambusa' back basket (may also be carried on the hips) takilyan ambung, balika', baka' a round shallow basket generally carried on the head bgkol bakul a deep wide- mouthed basket....tiklis, kaing tiklis a small basket used by fiher- men or to hold fruit or flowers pgngnan baka'baka', ambung-ambung a large, deep basket for vege- tables used es- pecially in mar- keting busfo tiklis, ambung basket for shaking and cleaning rice bilgo tapan

to carry (basket) on back or shoulders magdald maba' (baba') fruit bag (shop- - ping bag) 0 japang, tambusa' salingkat

43

6. Shopkeeping 6. Pagtinda 6. Pagtinda small restaurant karinderiya naytmarket market palengke tabu', pasal store tindahan tinda small store sari-sari sari-sari owner of the store may-dri ng tindghan...arapu tinda shopkeeper tindero/tindera aa nungguan tinda

7. Processing 7. Pagkokopras 7. Paglugit Copra coconut pro- cesser 0 aa maglugit to stack on a rack magsalansan nusun (susun) to dry, roast magtap napa (tapa) to dehusk a coconut magtapas manggul (banggul) roasting plat- form tapahan packing sack kostal, sako karut coconuts for planting 0 pangtusan long pole with arc blade 0 songgot to harvest lumawis, tipon nongket (songket) to scoop out the flesh...... plias nisi (sisi) to cut up 0 nottok (tottok) coconut plan- tation niyugan kabbun soka' copra kalibkib lahing

44 8. Hunting 8. Pamamaril, 8. Pagb5 Pangangaso hunter mangangas6, mamamaril aa magbU trap bitag, sin litag decoy pain katihan

arrow palas'a, timod anak pana' bow nggo' pana' spear pari pana' large spear 0 budjak to pierce maglag6s, tumusok ngalatus, ngalagpas to shoot (by means of a gun)...mamaril nimbak (timbak) gun barn sinapang to hunt with explosives 0 pimpong to shoot with an arrow mamana mana' (pana')

45 (English) (Pilipino) (Sama Sibutu')

MOTION KILOS AT GALAW KIDJUT KAHIBAL

motion kilos, galaw usik, pinda stand up tumaye mantow (pantow) stretch oneself...umiinat . ngannat (annat) to lie down humigg paguling (guling) to lie on one's back tumihaya parahaya' to lie on one's side tumagilid pakiring to lie on stomach dumapa‘ pahakkom (hakkom), pakopal to kneel down lumuhod ningkuud (tingkuud) to jump (in place) lumuks6 palaksu (laksu) to jump (from a high place), or dive tumal6n pakuppa (kuppa) to squat tumuwad tingko" henggel to turn around....umikot palibut to turn part way pumihit palingi' to go pumunta. luman, pee to swim lumang6y lumangi to.wave the hand kumaway kambey to raise the eyebrow kindat ngirat (kirat) to wink kumurap kiddow to nod (yes) tumana handuk to shake the head (no) umiling keleng-keleng

47 MOTION (Continued) to point, show....itdrb t6' to come here hall piitu to come, arrive...dumating takka to return home....umusi mole' ni luma' (pole') to walk, to set out lumakad lumdn to step on tumapak, yapakan ladja' to step over 0 lingka' to step aside tumabi, humabi papinda (pinda) to step back umurong pasuhut (suhut) to step in pumasok pasod to step out, get out lumabas paluwa' (luwa') to lose balance ...matisod, matapil6k....palintuwaad fall over madapda habba' to fall mahulog labu' toward patungo tudju to approach lumapit patapit, pasOng to meet (some- one on the way)...saldbong pasampang (sampang) to meet (at an appointed place(.. place) magkita magnda' (nda') to visit dumalaw patibow (tibow) to enter, go in...pumasok pasod (sod) go out lumabas paluwa' (luwa') to drive out animals magtaboy, itaboy niggal (tiggal) to drive out a person palayisin pamalahi (lahi)

48 MOTION (Continued)

to return bumalik, magbalik pabalik (balik) to lead mangana ngambit (ambit) go first magpaund, um:Ina padah6widahow' go last magpahuli parambuli leave umalis palaan (laan) to run -tumakb6 paragan (dagan) to chase bum-6.1)01, habdlin ngapas (apas) race karera, takbuhan, patulinan maglomba fast; quickly mabilis, madalT likkas

slow mabagal lambat stop tumigil paharok (harok), patokko' (tokko') to play maglart ngongka' (ongka') to climb umakyat maneyk (paneyk) go up pumanhik pasakat, pajata' go down bumabl pareyo' (deyo') to move, transfer lumipat pinda to by-pass lumigoy parabey to lean against...humilig sandig to raise up bumangon pabungkal to lower s t ibaba ngalobbos (lobbos) to bend over, stoop yumuka patondok (tondok)

49 Motion (Continued) to straighten up ituwid patungas (tungas) to smoke paninigarily6 nigup (sigup)

50 (English) (Pilipino) (Sama Sibutu')

ACTIONS GAWA HINANG

1. Carrying 1. Pggdadalg 1. Pagbowa hold hgwak ngintan ( intan) carry with hand...bitbit, dalg benten carry on shoulder • balikgtin baba' carry on back babahin baba' carry (water) with pole balagwit tanggung carry under arm...kilikin, kipkipin kippit carry child on shoulders pasan balung carry child on hip kilik hambin carry in arms pangkuhin tayak embrace yakapin kopkop, gapus to lead (someone) by the hand akgyin ambit drag kaladkarin guyud draw, pull kabigin, hatakin hambow, dagtu' push itulak duddul

2. Hitting 2. Pagtama 2. Pagbono' punish parusghan nipalagga (lagga) punch suntft, sapok suntuk whip pal5in daplos, dakdak pound with stick haplit, hampgs poppok slap on the face sampgl sampak

51

2. Hitting (Continued) slap (else- where) tampgl tappak hit. with the side of the fist 0 tibu'

3. Giving, 3. Pagbibigay at 3. Pagbuwan, Taking Pagtanggap Pagtalima' to give magbigay muwan (buwan) to give thanks....magpasalamat magsukul to share tumulong, magpabalato mahowp (h6wp) to divide magbahigi, maghgti....magbahagi lend magpahirgm maindam (indam) borrow humirgm, manghirgm....ngindam (indam) take to dalhin (dalg) mowa (bowa), ngandere' (dere') take from kunin (k6ha) ngoddo' (koddo') seize, grab aggwin, sunggabgn ngagow (agow) look for humgnap meyga' (peyga') miha (piha) lose mawall lungey (lungey) put, place maglagay, ilagay patanna' (tanna') keep tag) nagu' (tagul) receive, accept...tanggap nalima' (talima') to throw maghggis ngahiyak (hiyak) to throw away magtgpon niman (timan)

52

4. Tying 4. Pagtatali 4. Pag-engkot to tie, fasten or bind with , a rope magtali, gaplasin, gumapos ngengkot (engkot) string, cord tall lubid-lubid untie magkalls pakkal rope laid lubid break a tie/ rope nalagot bakkat untie magkalag, kalagin ngalakka (lakka), mullus (pullus), muklas (puklas)

53

(English) (Pilipino) (Sama Sibutu')

TRANSPORTATION TRANSPORTASYoN PAGBEYAAN AND TRAVEL AT PAGLALAKBAY MAKA PAGTUTAK vehicle sasakyan, behiku16 pameyaan (beya') bicycle bisekleta bi'yk tricycle trdysikel traysikel motorcycle motorsiklo motol car k6tse awtu push cart, cart drawn by a cara- bao oy cow karit6n karita' airplane eropldno kappal paleyang jeepney dyip jir) truck trak tr6k to board sumakdy, lumulan paruwa'(duwa') to get off ibis, babli', lapdg paruwai (duwai) gas gasolina gasolin oil langis insallan road, trail, path daan lan lighthouse parola parola wharf, dock piyer, pantalan, daungan jambatan motor mdkina malkina bridge tuldy taytayan fare fipa (ukey, bayad canoe bangka boggo', bangka' outrigger katig =;ahat sail layag 'amak rudder timon, ugit bansdn launch (boat) lantsa kumpit

55 TRANSPORTATION (Continued) outrigger canoe 0 pambciwt, dapang, lepa prop of the motor elise kapey

wheel tim6n s bansan current agos sollog ship bapor, bark° kappal ocean dagat sallang stern popa, ang hull (hulihan, likuran) ng bap6r buli' kappal prow 0 munda' anchor gngkla labu oar ggod, panggdod dayung paddle 0 busey, kelle row, paddle gumgod ngandayung, musey to bring ship to a dock dumgong parunggo' (dunggu'), patundug (tundug) to pole a boat....tikin noha' (soha') cleared to proceed permit tarang propeller of an airplane elise jaga-jaga the place where a side road branches off a main road or path krosing, pinagkurusan, sangandaan segpangan to turn around....lumi0 paseklo' to travel maglakbay, biyahe tulak

56 Trvasportation (Continued) unload cargo magbaba, magdiskargi maghawas horn busina tiyup-tiyup to blow the horn or whistle bumusina niyup (tiyup)

57 (English) (Pilipino) (Sama Sibutu')

ECONOMICS EKONOMIYA IKONAMIKS

1. Possessions 1. Ari-arian 1. Siga Alta' property pag-agri alta' house bghay luma' lot lapa tana' jewelry alghas pamulawan farm land, plantation sakahan, hayupan tana' paghumahan, kabbun business neg6syo usaha appliance, tools kasangkgpan kansangkapan, kapanyapan inheritance pagmamana, pagkamana pusaka' dowry dote, biggy kaya s6ng, sokat

2. Commerce 2. Pangangalgkal 2. Pagdagang to buy bumili milli (billi) to shop mamili milli-milli (billi) to sell magbill mabilli (billi) to trade, vend....pakikipagkglakalan magdagang retail tingi,. pagtitingt, tingian litu wholesale pakygw, pakygwan padjak money . p6ra sin peso pis() pilak centavo sentim6 sin market parengke pasal, tabu'

59 2. Commerce (Continued)

fixed price tapgt na halga' na toongan bargain tawad kulang, tawad price presyo halga' expensive mahgl halgaan cheap mura luhey, mura debt utang utang to pawn isan01. nanda' (sanda') to ask for payment singil ninga (singa), nukut (sukut) to redeem tumubos lakkat to defraud magdaya ngaligow (ligow) exchange ipalit magsambi borrow humirgm ngindam (indam) repay pagbayaran maggantian

, payment bayad, kabayaran bayad interest taO anak sin forfeit 0 16b business loss pagkalugi lugi' deposit dep6sito, pgunang- bayad tanda' rent Upa sukey to steal magngkaw nangkow (tangkow) out of stock 0 payu taxes buwis cukey-manukey 2. Commerce (Continued)

counterfeit palsipikado, huwad....paltik capital in- vestment puhunan poon sin

61

(English) (Pilipino) (Sama Sibutu')

NATION AND BANS AT BANGSA MAKA GOVERNMENT PAMAHALAAN PARINTA

1. Geographic 1. Sangey 1. Pagparintahan Panteritoryo barrio bgryo, k6wm town bgyan lungsod city siyudgd, lunsod siti island Isla, pule) 1311' province lalawigan lahat district purok, distrito puruk country, nation...bans'a bangsa capital kapitolyo kapital

2. Admin- 2. Mga Pulitiko 2. Siga Amagparinta istrators president, head...pangillo panghu' king hart sultan to govern maghgrl, pgmahalaan, pamuntian marinta governor gubernadOr gubnul barrio captain....kapitgn ng baryo, kapitan del bgryo panglima leader pintinb anakkura' datu datb datu' government worker or admin- istrator gdministrad6r, tagapamahgla aa marinta important person mahalaggng tao aa heya

63 3. Law 3. Batas 3. Sara' judge huk6m angahukum court k6rte, hukuman luma' paghukuman suit sakdgl, usapin tuntut to file a com- plaint against someone magsakdgl . nuntut (tuntut) charge sakdgl, habla tuntut try lumitis, litisin sulut, hatul, hukum sentence hgtol, kahatulan, sentensiy timpu fine multg tuntut, multa . jail, prison bilanggdan, pirisuhgn jil, kalabusu bail piygnsa, lggak piyansa sponsor, guardian 0 nganjammin (jammin) pardoned pagpapawalgng-sala....ampun

4. War and 4. Digmg at 4. Pagbono' maka Military Panghukb6 Sundalu fight labanan, away magbono' soldier sundglo sundalu gun baril sinapang to shoot, fire....magpaputOk nimbak (timbak) army hukb6 sundalu

64 4. War & Military (Continued)

peace kapayapagn kasannangan to be defeated....maldpig, lupigin hala to win mandlo, magtagumpiy...ngahala (hala)

65 (English) (Pilipino) (Sama Sibutu')

SPACE AND LUGAR, DAKO, AT PAGLAHAT TIME PANAHON MAKA WAKTU

1. Location 1. Lugar 1. Pasal Batta' distance lgyO lawak far malgyb tg' near malgpit tapit above itaas ma jata' below ibab'a ma deyo' before, ahead of Cala, nguung, bggo dah6w' in front of harapgn ma mundaan si Anu behind, rear lik6d, hull dambulihan, bukutan across tapgt ma mundaan between gitda, ginigitra ma sallangan side of something tabi, tagiliran, gilid ma bihing beside piling, tabi ma bihing middle, center....gitda ma tangnga' edge, margin, border gilid bihingan in, inside lo6b ma jalom outside labas ma kaluwaan (luwa') top ibgbaw ma jata' underside (bottom)) underneath ilalim ma deyo' everywhere sa lahat ng dako mingga-mingga lagat end, extreme d5lo tOng aniwhere kahit sain mingga-mingga 2. Form/Shape 2. Hugis 2. Lowa square parisukat, kuwadrado pasagi' round, circle bileig tibuuk, tibulung rectangle parihabg, rektanggulo mpat pidju triangle tatsulok, trayanggul6 tallu pidju

3. Size 3. Laki 3. Heya to measure stikat nukud (sukud) meter metro mitlu kilometer kilometro batu inch pulgada insi' yard yarda ila kilo kilo kilu one hundred kilos 0 sapikul (pikul) thick ma kapal kapal thin (of rope, hair) manipis nipis fingerspan (from the tip of the index finger to the tip of the thumb) dangkal hakka arm's breadth dipa dappa big malaki heya small, little maliit diki'diki' high, tall (thing) matads langkow low (thing) mabab'a deyo'deyo'

68 3. Size (Continued) tall (person) matangkgd langkow, lanjang short (person)....pandgk pandak, deyo'deyo' (thing) maikli pondok wide maldwang luhas narrow, close makipot kiput deep malglim lalom shallow mabgbaw tabbahan

4. Direction 4. Panig 4. Tud'u east wind 0 timul west wind habagat habagat

north wind 0 hilaga' south wind 0 saiatan west kanluran soddopan east silangan subangan downward pababa tudju pareyo' upward patags tudju pajata' upstream, uphill sal5nga nukad downhill palusong, pababa paloros left kaliw2 gibang right kgnan kanan up to 0 ktin

5. Time 5. Panahon 5. Waktu day, sun panahon, araw 'low, mata llow sun (is in the east), sunrise....pagsikat ng graw paluwa', palissit mata llow 69 5. Time (Continued)

dawn madaling-draw, bukang-liwaywgy dali' llow early morning umggang-umgga subu-subu morning umaga subu mid-morning tanghalis_ tanga neyk sun (in its zenith) noon katanghallang tapgt, tanghaling tapgt luttu llow sun (in the west) sunset paglubog ng graw pasoddop llow dusk takipsilim, dgpit-hapon maglib afternoon hapon kohap night gabi sangom midnight hgtinggabi tonga' bahangi hour oras jaman minute min6to, saglit minit clock, watch re16, orasan jgm, lilus today ngay6n llow tutu tomorrow bakas pahalu day after tomorrow sa makalawa samulai yesterday kahapon diilow day before yesterday kamakalawg llow minaan everyday argw-draw llow-llow each day bgwat graw sowmul llow all day magi-14°n, bu6ng draw timpus dangollow week lingg6 ahad

70 5. Time (Continued)

first day anang graw, a-primero llow panagnaan, llow dah6w'dah6w'

second day ikalawgng graw llow kaduwa month, moon buwgn bulan

this month buwgng kasalukuyan, it6ng buwang it6 bulan tutu

end of the month (sa) katapusan tapus bulan

next month sa isang buwdn bulan dikayu' new moon 4ggong buwgn anak bulan first quarter of the moon palaki ang buwgn paluwa' bulan last quarter of the moon paliit/papatgy ang buwan matey bulan full moon kabilOgan ng buwgn....damlag, suppu ka lima hali bulan

year ta6n tahun this year tating kasalukOyan, it6ng taOng it6 tahun tutu last year no6ng isgng ta6n tahun palabey

next year sa isgng ta6n tahun pasunu'

when kailgn sumilan, pag long ago no6ng graw, no6ng Onang panahon, noting mataggl na toggol na

first dna dahow' formerly dati, noting Ona, dgti-rati bey dahow'

now. ngay6n te' ili just now ngaytin lang, ngaytin ngay6n lang, nggngay6n ilu si', boho'

71 5. Time (Continued)

in a moment sa isang sandalll iglap sikadjap always lagi kansang, sidja after (the passing of time, event)...pagkaragn puwas afterwards pagkatapos bo' pee, mbal toggol immediately agad, kaagad, agad-agad saruun-duun often malimit kansang seldom bihfea jalang early madga mura, dah6w'dah6w' later hull gana-gana, dambuli quickly madall, mabilis likkas, mura hurry magmadari, mag-apurg. likkas, dali'dali' the begin- ning of 0 tagna' niya' earlier (on the same day) 0 insini' since mul*, noon, sap61 noOn somo while panahon, sandali sinabu' (sabu') padpad

6. Days 6. Mga Araw 6. Siga Llow Sunday Lingg6 Ahad Monday Lanes Isnin Tuesday Martes Salasa Wednesday Miyerkoles Albaa Thursday Huw6bes Bammis Friday Biyernes Jumaat Saturday Sgbad6 Sabtu' 72 7. Months 7. Mga Buwan 7. Siga Bulan January (1st) Eller° Muharram February (2nd)....Pebrero Sappal March (3rd) Mars6 Babbil Awwal April (4th) Abril Rabbil Ahil May (4,th) Mayo Jumadil Awwal June (6th) Hanyo Jumadil Ahil July (7th) Htilyo Rajab August (8th) Ag6sto Sa'ban September (9th) Septiyembre Ramadan October (10th)....Okt5bre Sowwal November (iIth)...Nobiyembre Jul Kaida December (12th)...Disyembre Jul Hadji'

73 (English) (Pilipino) (Sama Sibutu')

QUANTITY AND DAMI AT BILANG HEKA MAKA NUMBUL NUMBER how much (price) magkgno, gaan6 dangey halga'na how many ilgn dangey heka na all lahgt kamemon part, fraction....bahigi sabahagi'/dabahagi' section seksiyon sap group grdpo, pangkat baanan (baan) every bawa't dik6Wdikeiw' more than higit sa, mas labihan, kalap gi' most pinakg- kahekaan (heka) dozen dosena lusin diminished 0 babas less, lack kdlang kulang much, many margmi heka how many times....iling beses min dangey few, little kauntlA dikkiit number bilang numbul to count bumilang ngitung (itung) half kalahgti . tonga' one isg issa, dikayu' two dalawg duwa three tat16 tallu four gpat mpAA five limg lima six anim nnom

75 QUANTITY AND NUMBER (Continued) seven pit6 pitu' eight wal6 walu' nine siyam siyam ten sampt suppu eleven labing-isa suppu ka issa' hundred dadn -hatus thousand libo ibu ten thousand suppu ngibuilaksai million mily6n, dngaw ngindey add magdagddg, pagsamdhin magganap, magkonnop subtract magbawas magkulang multiply magmultiplikd maglupit divide (in two)...hti magbahagi' duwa, magbila' divide (among many) bandgi magbahagi' sum, total kabuudn, total, stima kamemon once minsan mintadda approximately humigit-kumulang kira-kira

76 (English) (Pilipino) (Sama Sibutu')

SENSE PERCEP- PANDAMA KISSA TION

1. Siiiht 1. Paningin 1. Panganda' see, perceive makakfta, mgmulgt nda' look at tumingin, tingngn nganda' (nda') look around tumingin sa palfgid...ngaliling (liling) look up tumingal'a' pahangad (hangad) look for humgnap, maghangp miha (piha), meyga' (peyga') open eyes mulgt pakallat (kallat) close eyes pikft pakoddom (koddom) see clearly nakakakita nang malfnaw tallak panganda cross-eyed duling libat blurred malgbb gabul blirid bulgg bulag, buta look out a window dumungaw palondo' (londo') transparent aninag tilag color kulay, kolor walna' white puti pote black itim ettom grey kalay-ab6 abu brown kdlay-kape, kayumanggf sukulati red pulg keyat yellow dilaw baning green berde, luntfan gaddung blue asdl, bughgw bilu

77 2. Smell 2. Pangamoy 2. Panguk smell, odor amby bow fragrant mabango bow bingngi smelly nangingam6y bowhan, laat bow stink, stench mabgho bowhan old or fermen- ting food 0 bahi rancid antg kahang fishy odor 0 bow langsi

3. Taste 3. Panlasa 3. Pamakissa taste lgsa ssa tasteless waling lgsa, matabgng dingin bad taste . . masamdng lgsa laat ssa-na delicious masargp hap ssa-na salty maglat . pakka' sweet matamis longngot

. hot (peppery) maanghdng nga-nga bitter mapait pait sour magsim kesom

4. Hearing 4. Pandinig 4. Pamakale deaf bingi bisu, palpal hear mgrinig (non-deliberate) takale (kale)

78 4. Hearing (Continued)

listen makinig (deliberate) pakale (kale) obey sumun6d meya' (beya') believe maniwg1h, mangmpalatgya, manglig magkahagad (kahagad)

5. Touch 5. Pandama 5. Pangoot touch hipo ngoot (koot) numb manhid, walgng pakiramdgm bonnod rough magaspgng, maligasggs kasap soft, tender malambOt lama', dokdok silky malasutlda' ssa sutla' tough, hard, stiff matiggs kallas smooth makinis lanu', dokdok slimy madulgs, malandgs ngaluud (luud)

79 (English) (Filipino) (Sama Sibutu')

MENTAL PROC- PAG-IISIP PAGPIKIL MAKA ESSES AND STATES TAKISSA MA ATEY

1. Thinking, 1. Kaisipan 1. Magpikil Thought to think mag-isip mikil to be able to understand pang-unawa, pagkaundwa makahati (hati) to know alam katoonan (tau) don't know hindi alam . mbal katoonan clever, smart.....matalino alistu a clear or sound state of mind bait pikilan hap bright, intel- ligent talino, isip, bait....akkalan, tallang atey common sense sentido kumon, bait. ..pikilan, akkal meaning kahulugan, diwl hatulan, hati general opinion...panlahat na palagay (paniwala), °pinyon ng karamihan pikilan aa ma heka opinion kuru-kurb bistahan, kulinahan to estimate tumaya mista-mista (bista), ngangganta' to guess mangiMa nokkod (tokkod) to be able to recognize makilala makakila (kila) to discern umaninaw .mistu (bistu) wise marnong, pantas akkalan, pandikal dumb b6bo dupang, bubun, babbal, asmak, laip

81 1. Thinking (Continued)

crazy luku-luko/luka-luka, sirg ang 61o, nasisirdan ng bait....bilow, dupang to daydream, wish mangarap nang gising ngimba-ngimba to forget makalimot takalipat (kalipat) to remember maaladla taentom (entom) to suppose akalain, ipalagay kannal

2. Emotions 2. Damdamin 2. Kissa ma Atey good mabdti, mandsay, magaling hap very good napakabdti hap toongan content, pleased masiyahan katowwaan, sara, sukul not good, bad hindi mabdti, masamg mbal hap, laat want, like gust6, ibig mahelo.-(helo) not want hindi gust6/ibig, ayaw .. mbal hungan happy, gay masaya, maligaya, natdtuwg, naldlug6d...sigak, lasig, lami to be resigned to circum- stances tumalaga, pumayag sabal jealous naninibughS ngimbd (imbd) envious mainggitin esap spiteful, vengeful galit pabiyal, juru', ;:ukas, sugga' irritable magagalitin bingngis

82 2. Emotions (Continued) feeling (phySical) pakiramdgm palasahan feeling (mental) damdamin pikilan appreciation pggpapahalaga sanglit to feel; understand dumamg, madamd, mgramdamgn kissa, hati , without feeling...walgng pakiramdgm mbal niya ase'

smile (grin) kinum-kinum laugh tgwa tittowa

sad mglungk6t susa cry, weep (may or may not have tears) umiygk, tumdngis nangis (tangis), ngollom (ollom) cry (with tears)..lumdha nangis astonished, surprised nabiglg, nagalat takuddat (kuddat), heylan marvel humanga heylan, inu-inu love umibig, magmahgl, umirog, gumiliw kasi, lasa to miss someone, lonely hinahangp-hgnap nipiha-piha (piha) hate, loathe poot, kasuklamgn sumil help, assist tumulong nabang (tabang) save, rescue magligtas ngalimpas, nabang, nalamat (salamat) pity madia, Awl, habgg maase' (ase') anger gallt ngandole' (dole') fear, general tgkot, sindak talow

83 2. Emotions (Continued) fear with worry...pangamba kabba' susa fear with phys- ical sensations (terrified) sindgk leya'leyaan (leya') worry kabalisahgn susa dare nangahgs nowakkal (towwakal) nag, complain manising bissa wail manangis, managh6y....sindil tantrum (of a child) alboroto mallad, ngasang unwilling compliance mabigat sa lo6b huskow irritated yamot ngaligi' atey bold matapang, malakas ang lo6b, walang bashful mahiyain paiya' (iya') lazy tamad lisuwan embarrass nahihiya‘ iya', muhinga' hostile..., ...... nap6po6t piddi' atey

3. Evaluations 3. Tatasahan 3. Bistahan moral, good mabrati hap immoral, bad masama, mahglay, malaswg, salatila laat fortunate mapglad, masuwerte....sukuran by chance nagkgta6n lang sukud right, correct....tama, tumpgk towwa' not right hindi tama/tumpgk, mall mbal towwa' true toto6, tunay bannal

84 3. Evaluations (Continued) ^ false mall, sala, hindi toto6/tama mbal bannal, sarul defect, problem...sira salla' two-faced deble-kgra, traid6r...tipuhanan (tipu) faulty madepekto paltik choose pumill, mamill menet (pene') error mall sg' easy magain, maluwgg, luhey madaling hard, difficult...mahirap hunit

85 (English) (Filipino) (Sama Sibutu')

CONDITION KALAGAYAN BETE' INGGA pretty, nice maganda janti' ugly pangit diri dry tuyli toho' wet bas base', petak damp besg-bas, malagihay,.gommo', kassang maumid6 firm, stable . matatag hogot, kollot coarse malaki gabal durable matibay gaga fine pino dokdok, nipis rough textured....maligasggs kasap smooth 0 lanui clean malinis lanu' dirty marumi limmi' same pareho sali' same, as katulad, tlad bete' different ibg, kaibg siddi • weak (of things) marup6k, mahinl toppo' like this ganit6 bate' tutu like that ganiyan bate' naan solid bu8 ponod thick liquid malapot pekot thin liquid malabngw sawil liquid likid6, tungw, lusaw bohe'

87 Condition (Continued) old (things) ldmi ndang new bdgo bahau lumpy 0 kompol

88 (English) (Filipino) (Sama Sibutu')

SOCIAL PAKIKISALAMUHA HINANG BANG INTERACTION SA LIPUNAN MAGTIPUN-TIPUN

1. Communi- 1. Pakikipag-usap 1. Magbissa cation talk magsalita missala (bissala) converse makipgg-usap magbatuk-batuk discuss pag-usgpan mag-isun, magmiting tell sabihin, magsabi ngahaka' (haka) call tumgwag ngalingan (dingan) command mag-utos noho' (soho') announce ipahayag, ipabatid, ipaalgm pahati (hati), muhanyag repeat ulitin nibalikan (balik) to defend/s.peak for a person ipagtangg61 ngandapit (dapit) betray magkgnul6 nipu (tipu) scold magmura, murghin numpalak (tumpalak) whisper bumulong ngahigung-higung ngahagas-hagas, ngiyap-ngiyap (kiyap) ask magtanong nilow (tilow) request makidsap noho' (soho') request per- mission pahintillot mamuhun (pamuhun) answer saat nambung (sambung), nambag (sambag) decide magpasiyg mag-atas pikil permit permiso, kapahintulutgn nugut (tugut) refuse tumanggl, tanggihgn...mbal hungun

89 1. Communication (Continued) thank mggpasalgmat magsukul teach, lecture....magtfiro mandu', pandu' warn balaan, bantain pahgp, ngadil (adil) example halimbgwa supama tell the truth....magsgbi ng toto6 magsabannal lie magsinungaling, magyabgng ngadusta' accuse magpargtang, mag-akusg nuna' (tuna') deny magtatwa, itatwg ngalimbu (limbu) complain magreklgmo, magsumb6ng, dumaing...bissa-'bissa suspect maghinala kulina ignore huwgg, waling- bahala mabiyal (pabiyal) exaggerate palakihin, palabisin ngalabi (labi) tease magbirS, manloko ngalata (lata) curse sumpain nukna' (sukna') blaspheme lapastanggnin kupul vulgar bast6s, magaspang ang ugali sabul, tamparasa be quiet manahimik mbal hengol noise (general)...ingay hengol, hibuk loud speech malakgs baska, pakesog (kesog) shout humiygw, sumigaw ngahallang (hallang) scream tumill. ngowek (owek) commotion magkagul6, mag-inggy hiluhalal stammer mautgl, magpautgl-tital tanga'

90 1. Communication (Continued) ...... sipol tiyup-tiyup hissing sound, calling one's attention suts6t, pasuwit ngissit (ssit) to blow a whistle pumito tiyup to ask for help magpagibik maku tabang (paku)

2. Traditional 2. Mahalagahin 2. Addat Values shame hi)4 iya' cooperation bayanihan tohow', bowa puhu' deference magalang loman respected (person) Iginggglang nipagaddatan good public relations pakikisgma meya' sidja go-between tagapamagitan, tulgy suluhan hospitable magiliw (may magandgng kaloobgn) sa mga panadhin, bukas ang tahgnan sa mga panatihin pahilala, paintul, mag-asip, magsagina gift regal° pamuwan (buwan), pamasampang

3. Ethnic Terms 5. Pang,Etnikong 3. Bangsa Katawagan Badjaw (sea gypsies) Samal, Badjaw Sama Land Samal Samal Samal

91 3. Ethnic Terms (Continued) race, nationality lahi bangsa Filipino (north of Zamboanga) Filipino Bisaya' tribe tribu bangsa Tausug Tausug, Tausog Japanese Hap6n Jipun Arab Arab Arab human race ng sangkataahan mandusiya American Amerikano Milikan Chinese Insfk Sina' Westerner tagakanluran aa pote'

4. Forms of 4. Uri ng Libangan 4. Ginisan Pangahulmat Entertainment gambling sugal, huwego magsugal, mag-ongka' playing cards bardha balasa, sugal dice days legot cockfighting sabong tadji' drinking wine/ strong drink maglasing nginum alak telling

stories pagkukuwentaan magkata-kata, magbatuk-batuk picnic piknik piknik food taken on a picnic baon balun party, banquet piging, magblow-out...maglami-lami ball bola bola ballgame magbola magbola

92 4. Forms of Entertainment (Continued) boxing b6ksing magsuntuk races pgtulingn, takbilhan...maglomba horse races karera (ng mga kabayo) magpasu wrestling bun6 magsilaga fencing eskrimahgn magsilat kicking a rattan ball sip'a magsipa'

5. Music 5. Tugtugin 5. Ongka' Ongka' musician musikero, mgnunugt6g aa ngongka' play music tumugtog magongka'ongka' sing umawit ngongka' voice bOses, tinig suwala song awit ongka'ongka' dancer's fingernails 0 janggey/saling kukku dance sayaw magbeyla traditional women's dance katutilbong saygw ngigal (igal) gong gong, batinggw agung graduated gongs...kalintong kalintangan bamboo xylophone sil6pono gabung bamboo flute bansi, plauta pilow drum tamb61 tambul guitar gitara gitar

93 5. Music (Continued) beat, tap or strike kalatukin, katugin....nitik (titik) violin biyolin biyula striker, beater.. .welgista titik

94

(English) (Filipino) (Sama Sibutu')

IMPORTANT MGA NATATANGING LLOW HEYA OCCASIONS OKASYON 1. Religious 1. Mga Pistg 1. Siga Jamu (Islamic) Mul,lammad's Kumpaleanyo ni birthday Propetang Mohammed....Mowlud thanksgiving 0 mowlud baby's haircut- ting (baptism)....Magbinyag nganggunting (gunting) decorative ceiling canopy 0 luhul Last day of Ramadan 0 Hariraya Puwasa Pilgrimage Celebration 0 Hariraya Hadji' Hijra 0 Mi'radj Pilgrimage to Mecca 0 Haj title of woman pilgrim Hadja Hadja title of male pilgrim Hadji Hadji'

2. Death 2. Kamatayan 2. Kamateyhan deceased ang yumgo, an& pumgnaw/nasira mulla, nalindung corpse bangkgy bangkey, mayat lie in state nakaburol masi ma luma' bereaved . naulila kaujulan (ujul) mourning nakaluksg, magluksg...magsusa wake lgmay, lamaygn magbahangi contribution abilloy tulungan

95 2. Death (Continued) prayers for the dead 0 duwaa aluwa funeral libing, (kubul) cemetery libingan, kampusanto, sementeryo pangubulan (kubul) nine baths for the deceased 0 bohe' siyam grave puntod kubul gravestone lapidd sunduk candle kandila lansuk day of death 0 llow kamatey 3rd day wake 0 bahangi tallu 7th day wake 0 bahangi pitu' 20th day wake 0 bahangi duwampu' 40th day wake 0 bahangi mpatpu' 100th day wake 0 bahangi dahatus first year death anniversary magbabang luksi kamattiyan

gift to pre- siding priest 0 paruwai (duwai)

grave cloths 0 saput, kuku ghost mult6 pangguwa' soul kgluluwg aluwa

3. Wedding 3. Pagkakasal 3. Pagkawin invitation paanyaya intauhan preparation, provision hand'a tagama guest, visitor bisita luruk ritual bath 0 mag-eyl

96 3. Wedding (Continued) wedding reception 0 magsandang dowry (bride price) bigay-kaya sokat, song culmination of wedding ceremony 0 magbatal newlyweds 0 pangantin giving wedding gifts 0 pagbeleng wedding gift regalo belengan

97

(English) (Pilipino) (Sama Sibutu')

RELIGION RELIHIYON AGAMA

1. Islam 1. Islam 1. Islam Muhammad Muhammad Muhammad Muslim Moro Muslimin God Diytis Tuhan Jesus Christ Jesucristo (Hesucristo) Isa Almasi word for God Allah Allah angel anghel malaikat Day of Judgement Huling Araw Llow Kiyamat men's hat 0 kuppiya women's prayer shawl 0 luku' heaven langit sulga' hell impiyerno nalka' prayer beads rosaryo tasbi' sin kasalanan dusa sinner makasalanan baldusa repent magsisi magsusun

ask for . forgiveness humingi ng tawad maku ampun forgive magpatawad ngampun Word of God Salitg ng Diytis Palman Tuhan Scripture Banal na Kasulatan....Kitab Koran Koran Kuraan chapter kapitulti jfid verse talata ayat

99 1. Islam (Continued) Satan Satanas Ibilis demons dembnyo, diyablo seytan believer mananampalataya aa magkahagad, aa magparatsaya prayer (ritual, at ' at set times) panalangin sumbahayang prayer magdasal duwaa prayer times panahon ng pagdasal...subu, luhul, asal, magrib, eysa

prayer call 0 bang religious prohibition pagbabawal haram worship service...pananambahan pagsumbahayang ritual washings 0 eyl ' to worship sumamba numba (sumba) to go to church...sumimba nilanggal mosque simbahan masjid, langgal drum in the mosque 0 jabu-jabu, tabu' long robe 0 juba, gammis priest part imam infidel Taong hindi naniniwala sa relihiy6n kapil blessing biyaya balakat power of God karapatan, kaya, kapangyarihan kawasa will of God Ipasiya kahandak Tuhan offering alay, hand-6g sarakka

100 1. ISLAM (Continued) spirit of person espiritu inyawa soul kaluluwa aluwa fasting pag-aaytino puwasa

2. Animism 2. Pagkapagano 2. Agama Masa customs ugali, kaugalian addat superstition pamahiln pali-pali omen pangitain, babalT haka, alamat evil spirits demonyo siga seytan, jin

spirit offering...pag-adlay, sakripisyo, handft magkaja, buwan offer sacrifices magsakripisyo ngahakika (hakika) to divine, forecast hulaan nganda' saat (saat) ngaalamat (alamat) untrained doctor albularyo hilut magic, sorcery salamangka, mahiya....anting-anting spiritist espiritista aa magjin to be demon possessed pagharian, alihan, alipinin kasOran knowledge of the occult 0 ilmu' charms said over one 0 tawal

101 Animism (Continued) charms worn on person anting-anting anting-anting written charm agimat jimat fortune teller, psychic manghuhul aa nganda' (nda')

102 (English) (Pilipino) (Sama Sibutu')

GRAMMATICAL KATAWAGANG PAM KABTANGAN FUNCTORS BALARILA GRAMATIKAL

1. Set I 1. Pangkat I 1. Siga Pronouns Panghalip Pronawn I (focused) I (1st, singular) ak6 aku we (1st plural, exclusive) karal kami you (2nd, singular) ka, ikaw kow you (2nd, plural) kay6 kam we (1st and 2nd, dual) kita or kata kita we (1st and 2nd, inclusive) tayo kita bi he/she/it (3rd, singular) siya ya they (3rd, plural) silg sigeya

2. Set II 2. Pangkat II 2. Siga Pronouns Panghalip Pronawn II (non-focused) I, me (1st, singular) ko -ku we, us (1st, plural, exclusive) ngmin -kami you (2nd, singular) mo -nu you (2nd, plural) niny6 -bi we, us (1st and 2nd, dual)....nitg (not common) -ta

103 Set II Pronouns (non-focused) (Continued) we, us (1st and 2nd, inclusive) natin -ta bi he/she/it, him/her/it, his/hers/its/ (3rd, singular)...niyg -na they, them, theirs (3rd, plural) nilg -sigeya

3. Set III 3. Pankat III 3. Siga Pronouns Panghalip Pronawn III (neutral) me (1st, singular) Akin aku us (1st, plural, exclusive) gmin kami you (2nd, singular) iy6 kau you (2nd, plural) iny6 kaam us (1st and 2nd, dual) ' kanitg (not common) kita us (1st and 2nd, inclusive) a-tin kita bi him/her/it (3rd, singular) kaniyg iya them (3rd, plural) kanilg sigeya

4. Articles 4. Pantukoy 4. Artikles the ang sa- (topic) si + name of person si (non-topic) ni + name of person si

104 5. Demon- 5. Demonstratibo 5. Demonstratib stratives this (near) it6 tutu that (near by speaker and listener) iyan naan that (far from the speaker but near to listener) iyin that (far from both speaker and listener) iy5n ele

here, to this dito mitu there, on that, in that, to that (far from addressee) do6n mele there, on that, in that, to that (near addres- see) diyan mili of this, like this nit6 tutu, bete' tutu of that, nice that niyan naan, bete' naan,

that over there, yonder noon ele mele

6. Prepositions 6 Pang-ukol 6. Preposisun from (indicating place of origin) mula sa, buhat sa, galing sa min from (a person).. .(mula) sa/kay min at sa, nasa ma

105 6. Prepositions (Continued)

to (in the direc- tion of) sa ni, tag, ma as far as hangggng sa sumpey ni about tungk61 sa pasgl

7. Conjunctions 7. Pangatnig, 7. Kabtangan Panunggu and at maka but, however pero, datapuwatt saguya' yet, neverthe- less, however gayunmgn, won pa man, subalit maleyngkan well buweno na now, next ngayon toho', hati from that happening pagkatapos minjari plus, including...pati maka because dahilgn sa, dghil sa, kasi, sapagkg't basa, sabab so that, in order to pgra/5pang supaya since, whereas, inasmuch as ygmang, yaygmang pagga', apa before bggo ma hiya' gi', boho' for this/that reason palibhgsa hangkan instead, in place of imbes, sa halip na....siddi min, padpgd when, if, in case that kung, kapgg, pagkg....bang if not kung di, kung hindl...bang mbal while nang, no6ng sinabu

106 7. Conjunctions (Continued) then noon boho' after that pagkatapos niyan/ no6n pag anu, puwas lest/in the hope that bak/a'/bala sakall sittau, gana-gana while in fact habang, samantala pagga' therefore, so kay'as, kaniyS/ samakatuwid hati-na although, even though bagaman, bagamatt, kahiman, kahima't, kahit maleyngkan, minsan as long as basta basta with sa, kasama, kalakip...maka each, every time tuwing sowmul

OT 0, o kaya'y atawa straight away kaagad magtuwi (tuwi) just because dahil hat when in fact kung sa bagay parahal since that time...mul2 noOn, buhat no6n, sap61 noon somo concerning tungkol sa, ukol sa...pasal, arapun fortunately mapalad dipara in as much as yamang sabab

8. Particles, 8. Kataga 8. Kabtangan diki' Exclamations yet, still, in addition to pa gi' again, once more mulT/ulT du, sab

107

8. Particles, Exclamations (Continued) already, now na nq whether (used in alternatives) man ka please (indi- cates emphasis and politeness)...nga, po gi', kono' okay, all right, go ahead sige ya na huh? ano? ha? no ayoko and, also, too....din/rin, pati sab yes oo aha' only, just, merely lang/limang du, sidja, pot, kon is that so' ganoon ba' he' it was said daw/raw kono' wow! (indicates surprise) palai all6w1 oy! baloney, nuts (indicates disapproval) ano ka ba wey

"are you kidding?" (indicates dis- agreement) 0 ho na this (indicates that the thought of the sentence is related to a previous thought) naman si'

hey' hoy' hEiy Aw, too bad. (wistfulness) kawaw'a andu rang

108 8. Particles, Exclamation (Continued) (continuing action) patuloy pin (emphasis) 0 ba ouch' oray' aroyi neat' naku' tg! also, too naman sab

9. Qualifiers 9. Pontakda 9. Kwalifayers -s, -es, -ies (pluralizer) mga baanan about (estimate) mga siga lest, might baka iyey maybe, pernaps....sig6ro dali, kalu somewhat, seems...medyo/tila, mukh2/pgra lowa purely, entirely, all puro, pangy pulna' don't,(prohibi- tive command) huwgg daa must, ought/got/ have to dgpat subey like, want gusto', ibig mehelo, kehelo (helo) hungan hope, wish ngis suhud, niyat dislike, not want gyaw mbal hungan most karamihan itungan

need, necessary...kailangan kagunahan (guna) become maging jari (panjari) can, could, may...puwede makajari (panjari)

109 9. Qualifiers (Continuea) seldom, rarely....bihira jalang certainly, surely sigurado tantu, du almost, nearly....halos arak, taabut, mehelo suddenly, unexpectedly biglg sittau sidja again, once more mulI/uli mintadda gi' really, true talagg toongan, bannal very, quite, extremely masyado . toongan, kalandu' (landu') greatly lubhg boho' gi' sab, kabisa (btsa) except kundi luwal most karamihan itungan no hindI mbal, sikeya

110