“Ik Wil Alleen Nog Nederlands Zingen” Dave Von Raven Over Nederbeat 84Ste Jaargang Nummer 7/8 Juli/Augustus 2015

MaanDBlaD Van HeT GenOOTSCHaP Onze Taal 7/8 2015

De charmes van de Bijbel in dialect

Wat was er vóór het Nederlands?

Afscheid van Drs. P

“Ik wil alleen nog Nederlands zingen” Dave von Raven over nederbeat 84ste jaargang nummer 7/8 juli/augustus 2015

Beschermvrouwe: H.K.H. Prinses Laurentien der Nederlanden Foto: Ivo van der Bent

Raamweg 1a Directie 2596 HL Den Haag Peter Smulders telefoon: 070 - 356 12 20 fax: 070 - 392 49 08 Administratie e-mail: [email protected] Heleen Bücker Voor adreswijzigingen, Leonie Flipsen aanmeldingen en dergelijke: Dhyana Pagie [email protected] Taaladviesdienst Taaladviesdienst: 0900 - 345 45 85, Roos de Bruyn ma-vr 9.30-12.30 uur (€ 0,80 per Rutger Kiezebrink minuut); e-mail: [email protected] Jaco de Kraker Tamara Mewe Onze Taal op internet: Lydeke Roos www.onzetaal.nl Wouter van Wingerden (webredacteur: Raymond Noë) Twitter: @onzetaal Vaste adviseurs Facebook: www.facebook.nl/onzetaal Lexicografie en woordgeschiedenis: Ton den Boon, Ewoud Sanders; Taalpost en TLPST taalverandering: Joop van der Horst; Zie www.taalpost.nl en www.tlpst.nl; etymologie: Marlies Philippa, Nicoline redactie: Erik Dams en Marc van van der Sijs; woordenboeken en Oostendorp idioom: Riemer Reinsma

Woordpost en Woordspot Bestuur Genootschap Onze Taal Zie www.woordpost.nl en mr. G.C. (Gert) Haverkate, voorzitter www.woordspot.nl; prof. dr. C.J.M. (Carel) Jansen, vice- redactie: Taaladviesdienst voorzitter dr. E.H.C. (Els) Elffers, secretaris Het maandblad Onze Taal (oplage drs. M.A. (Margot) Scheltema, 29.000) is een uitgave van het Genoot- penningmeester schap Onze Taal (opgericht in 1931). lic. M. (Martine) Tanghe Het genootschap stelt zich ten doel drs. L. (Livia) Verstegen op een toegankelijke manier informatie en advies te geven over (de Nederlandse) Ereleden taal, te enthousiasmeren voor taal en Wim de Bie en Kees van Kooten een podium te zijn voor discussie over taalkwesties. Onze Taal verschijnt tienmaal per jaar, De bijdragen in het tijdschrift weer- met een dubbelnummer in februari/ spiegelen niet noodzakelijk de mening maart en juli/augustus. van de redactie. Prijs los nummer € 6,–. Voor het overnemen van artikelen is Lidmaatschap (inclusief abonnement) toestemming van de redactie nodig. voor Nederland, Suriname, Aruba, De redactie regelt overnamerechten Curaçao en Sint-Maarten € 35,– per van illustraties zo zorgvuldig mogelijk. jaar; België € 35,– + € 3,50 porto Wie toch meent aanspraken te kunnen extra; andere landen € 49,50 per jaar. maken, verzoeken wij contact op te Digitale Onze Taal € 35,–; in com- nemen met de redactie. binatie met ‘papieren’ abonnement € 50,–. Redactie Prijs collectief abonnement: op aan- Saskia Aukema vraag. Peter-Arno Coppen Opzegging van het lidmaatschap dient Jaap de Jong te geschieden vóór 1 november; het Peter Smulders eindigt dan op 31 december. Ondergenoemde Kees van der Zwan Prijs voor CJP-houders € 29,– per jaar; opgave voor CJP’ers uitsluitend aan Bureauredactie Stichting CJP, Postbus 3572, 1001 AJ is niet meer in beeld. Saskia Aukema Amsterdam of via www.cjpdeals.nl. Raymond Noë Voor mensen met een leeshandicap ‘‘ Eva van Wijk is Onze Taal ook in elektronische vorm Kees van der Zwan (eindredactie) beschikbaar. Inlichtingen bij Dedicon: 0486 - 486 486. Onze Taal wordt in Vaste medewerkers elektronische vorm voor brailleschrift René Appel, Mariëtte Baarda, Hans beschikbaar gesteld door de CBB. Beelen, Ton den Boon, Aaf Brandt Inlichtingen: 0341 - 56 54 99. Corstius, Ann De Craemer, Frank Dam, Gaston Dorren, Ype Driessen, Matthias Vormgeving: Manifesta, Rotterdam Giesen, Jan Erik Grezel, Joop van der (Karin Nas-Verheijen) Horst, Frank Jansen, Josje van Koppen, Druk: Habo DaCosta, Vianen Hein de Kort, Jan Kuitenbrouwer, Sterre Leufkens, Berthold van Maris, Marten ISSN 0165-7828 van der Meulen, Folkert van der Meulen Bosma, Guus Middag, Marc van Oosten- dorp, Riemer Reinsma, Ewoud Sanders, Nicoline van der Sijs, Matthijs Sluiter, Drs. P (blz. 215) Erik van der Spek ’’ 192 Berthold van Maris ‘Zandweg naar het zielehuis’ Het dubbele genoegen van de Bijbel in dialect

Bestel nu 198 Kees van der Zwan de nieuwe Van Dale “In het Nederlands moet je creatiever zijn” Blz. 220 Gesprek met Dave von Raven van The Kik En verder

195 Congres Onze Taal: ‘Klinkend 206 Gaston Dorren Nederlands’ aankomst 202 Iets met vroeg en veren ±500 vChr Indo-Europese talen 204 Alle dialectwoordenboeken Wat(‘de was daders’) er vóór het verzameld 210 Het zelfbewuste Gele Boekje aankomst 214 Drs. P (1919-2015) ±5000 vChr Nederlands?

Sporen vanSikkeltalen prehistorische talen in de Lage Landen (‘de slachtoffers’) Rubrieken en series Hattisch 195 Reacties 196 Vraag en antwoord: tips, 212 Dr. E.I. Kipping trainingen en test 203 Raarwoord: bladwachter 203 Iktionaire: Globish WiedMinoïsch het woordkruid!Soemerisch 205 Taalpuzzel 208 Woordsprong: Venetiës van de Lage Landen 209 Beeldspraak: onderhuidse veenbrand 209 Proftaal: hun-vrees 211 Vertaald door … Harrie Lemmens 213 De taal van … de achteruitgang 214 Ype 215 Van Aaf tot z: maar echt! 216 Tamtam: actualiteiten en opinie 217 Matthias Giesen 219 Gesignaleerd Ironische verkortingen van spreekwoorden 219 Taalergernissen 219 Trouwe leden 220 Uit de webwinkel “Dit is een gevalletje 221 Lezer 222 Boeken aap-mouw.” 223 Taaltje! 224 Ruggespraak Bladzijde 202 Omslagillustratie: Erik Kriek am D Illustratie: Frank

‘Zandweg naar het zielehuis’ Het dubbele genoegen van de Bijbel in dialect

Al zeker twaalfmaal is de Bijbel in een twintig jaar werd de Bijbel in minstens twaalf verschillende dialecten vertaald. Waarom eigenlijk? De Nederlands dialect vertaald. Hoe pakken vertalers zelf hebben meestal meerdere bedoelingen. vertalers dat aan? En waarom zou je zo’n Ze vinden de Bijbel een belangrijk boek (meestal zijn ze zeer gelovig), maar ze zien hun vertaling ook vertaling eigenlijk gaan lezen? als een eerbetoon aan het eigen dialect. Zo ook Jo Bronneberg, oud-leraar Frans. Hij vertaalde de vier evangeliën in het Limburgs van Berthold van Maris Jabeek, een dorp bij Sittard. “Ik ben praktiserend katholiek”, zegt hij. “Ik ga iedere dag naar de kerk en van tevoren lees ik dan de tekst van die dag in n t begun het God hemel en eerde schoapen. het Grieks.” Grieks lezen is voor hem geen pro- Eerde was onlaand en t duustern lag over bleem. Limburgs schrijven was dat wel. Vooral de oervloud en gaist van God zweefde over t spelling bleek lastig. Het Evangelie van Johannes wotter.” In deze Groningse vertaling klinken begint bij hem zo: “I de bekende openingszinnen van het bijbelboek Genesis toch net even anders dan in de reguliere In ’t begihn woar ’t Woëhrd, en ’t Woëhrd woar Nederlandse versies van het boek der boeken. biej God, en ’t Woëhrd woar God. Dit woar in ’t De Bijbel in dialect lezen is een aardige manier begihn biej God. Alles is doër hèùm óntsjtahnge, om kennis te maken met dialecten die je niet of nau- en boehten hèùm óm is neet eehn dèhnk ónt- 192 welijks kent. En er is keuze genoeg: de afgelopen sjtahnge va wat óntsjtahngen is.

Onze Taal 2015 • 7/8 En als Jezus bij het Meer van Galilea preekt, staat er: laatste sacrament op zich af zag komen en zei “Mót ich noehw al sjtehrve?” zou het veel mooier En wèèr begós hèè óhngerrich te gèèhve biej de en verhevener geklonken hebben als ze gezegd zië. En een hiël groëte massa luej verzahmelde had: “Moet ik nu al sterven?”’) zich óm hèùm hèèhr, zoëdat hèè ee sjiëhp opging en zich doa op góng zètten op de zië, en de gahn- Onbegrijpelijke dialectwoorden se massa sjting langs de zië op de gróhnjd. Het lezen van bijbelteksten in dialect heeft zo zijn (Marcus 4:1) charmes. Bijvoorbeeld dat wie niet vertrouwd is met het Limburgs, wordt gedwongen om wat langzamer De vertaler heeft heel wat accenttekens en dubbele en rustiger te lezen – slow reading dus. Wie wel punten nodig om de klankrijkdom van zijn dialect bekend is met dat dialect, zal misschien moeten goed weer te geven. wennen aan de geschreven vorm ervan, en ook dat Bronneberg zegt dat hij een spelling heeft ontwor- werkt een prettige vorm van langzaam lezen in de pen die iedere klanknuance van het Jabeekse dialect hand. weet te vangen. Vandaar ook al die h’s achter klin- Als je kiest voor een onbekend dialect, kun je dat al lezende verkennen. Het is alleen al leuk om te merken hoe snel je aan zo’n dialect went. Want daar Het is alleen al leuk om te merken hoe zijn onze hersenen ontzettend goed in: ze passen zich heel snel aan nieuwe taalvarianten aan. snel je aan zo’n dialect went. Want daar Soms zou je er een dialectwoordenboek bij willen hebben, maar een Bijbel in Standaardnederlands zijn onze hersenen ontzettend goed in. binnen handbereik werkt net zo goed. Wat betekent deze Twentse zin (Ester 1:12) bijvoorbeeld?

kers: die geven aan dat die lettergrepen worden uit- Too wörden ’n könning slim hellig en hee was gesproken in de voor het Limburgs zo kenmerkende onmeundig vergreld. ‘sleeptoon’, een afwijkende manier van intoneren. De Nieuwe Bijbelvertaling geeft uitsluitsel: “Dit er- Vernèùhke gerde de koning zeer en hij ontstak in woede.” De spelling is maar een van de kwesties waar een Het aantal onbegrijpelijke dialectwoorden blijkt Limburgse bijbelvertaler tegenaan loopt. Een ander overigens erg mee te vallen. En aan de eigenaardig- probleem was dat het Limburgs soms geen woord heden op het gebied van klank en zinsbouw, zoals al heeft voor zaken die in de Bijbel benoemd worden. die accenttekentjes in de Limburgse vertaling, wen Bronneberg: “Wij hebben bijvoorbeeld geen woord je ook snel. voor ‘zondaar’. Maar we kennen wel de uitdrukking Aan het Zeeuws van Walcheren vallen weer ande- ‘Dat is zunj’, oftewel ‘Dat is zonde.’ Uit dat woord re dingen op. Daar zijn de woorden vaak heerlijk zunj heb ik toen maar een woord voor ‘zondaar’ kort. Als de profeet Jona zich probeert te onttrekken gemaakt: zunjèèr.” aan een opdracht van God, zeggen de mensen tegen Het Limburgs heeft ook geen woord voor ‘rots’. hem (Jona 1:10): “Oe ei je noe toch zôies kunne Want er zijn geen rotsen in Limburg. “Daar heb ik doe?” (‘Hoe heb je nou toch zoiets kunnen doen?’). gewoon het Nederlandse woord overgenomen: rots.” Het Twents heeft opvallende verledentijdsuitgan- Bronneberg heeft af en toe een al te plat dialect- gen en ’n kan in dat dialect een bepaald lidwoord woord vermeden. Het gewone Jabeekse woord voor zijn: ‘bedriegen’ is vernèùhke. “Nadat de drie koningen bij Herodes op bezoek zijn geweest, komt Herodes er- Hee proonken dage lang met ’n groten riekdom achter dat ze hem ‘vernèùhk’ hebben. Zo zou je dat van zien könningschop. in Jabeek zeggen. Ik vond het niet passend om dat in (Ester 1:4; ‘Hij pronkte dagenlang met de grote een bijbelvertaling te gebruiken. Ik zie daar te zeer rijkdom van zijn koningschap.’) het woord neuken in. Dus ik heb een ander woord gebruikt, bedroahge, wat geen echt Limburgs is, maar De Bijbel in dialect lezen kan dus een dubbel genoe- meer, hoe zal ik het zeggen, schrijftaal-Limburgs.” gen zijn: je neemt die klassieke teksten op een Er zijn in Limburg katholieken die deze dialect- nieuwe, frisse manier tot je, én je leert een dialect vertaling geen goed idee vinden. Het dialect zou niet kennen. Voor mensen die gelovig zijn, komt daar ‘verheven’ genoeg zijn. Bronneberg kan zich daar- natuurlijk nog een derde dimensie bij: de religieuze over opwinden. Op zijn webpagina schreef hij er dit dimensie. over: Kruiwagen Dus wiej mie moëhder, nog betrèkkelik jóhnk, tot Anne van der Meiden, predikant en gepensioneerd hèùr óntsjtèltenis ene preester mit ’t Sakramehnt hoogleraar communicatiewetenschappen, is de man van de Sjtehrvende noa zich hèèhr zoog kóhmme achter de Biebel in de Twentse sproake. In het voor- en zag: “Mót ich noehw al sjtehrve?” zow het woord vergelijkt hij het Twents met een kruiwagen: vèùl sjóhnder en verhiëhvener geklóhnken hùbbe, es ze gezag hej: “Moet ik nu al sterven?” Biej ’t anbeden van de Biebel in de Grönninger (Vertaling: ‘Dus toen mijn moeder, nog betrekke- sproake (...) heb ik zeg, dat de grote vrachtwa- lijk jong, tot haar ontsteltenis een priester met het gens van de Nederlaandse sproake mangens an 193

Onze Taal 2015 • 7/8 tekens en dubbele puntjes gebruikt, zegt Van der ubantia T Meiden. “Een te ingewikkelde spelling stoort bij het lezen. Je moet het de lezer niet te moeilijk maken. De mensen hebben toch al geen ervaring met het lezen van dialect.” wentsche Courant T e D Veurtieds Ook in het Twents ontbreken er woorden en uitdruk- ingmont / L kingen die je nodig hebt bij het bijbelvertalen. Een

enneke mooi voorbeeld zijn de beroemde openingswoorden L van Genesis (“In den beginne ...”). “Wij hebben daar Foto: in het Twents geen goed woord voor. We hebben toen zelf een woord moeten bedenken. Eertieds (‘vroeger’) kennen we wel. Naar analogie daarvan hebben we veurtieds bedacht: voordat de tijd begon.” Genesis begint nu zo:

Veurtieds begun God met ’t scheppen van de loch Predikant en oud-hoogleraar communicatiewetenschappen Anne van der Meiden: en ’t laand. “Ook in de Bijbel staan gewoon woorden die plat-menselijk zijn.” Platte taal werd in de Twentse Bijbel niet altijd uit de grote stroat mot blieven stoan. Ze könt de de weg gegaan. “In het boek Spreuken staat een lof- zaandweg naor de achterdeur van oons zeelehoes zang op een ijverige vrouw. De Statenvertaling heeft nich aait in, um de bosschop of te leawern. Daor daar een vrij onbegrijpelijke vertaling. Van die he’j ne schoefkoare veur neudig. vrouw wordt gezegd dat zij ‘het brood der luiheid niet eet’. Bedoeld wordt: ‘Die zit nooit stil.’ Nou, Als je de mensen écht wilt bereiken, moet je ze via daar heeft het Twents een standaarduitdrukking de achterdeur van het zielehuis bezoeken, over de voor: ‘Die zit nooit op ’t luie gat.’ Dat is misschien zandweg, met een kruiwagen (“ne schoefkoare”). een beetje plat, maar iedereen begrijpt onmiddellijk Van der Meiden maakte zijn vertaling “met hölp wat het is. Wij kennen geen ander woord voor het van ne begeleidingsgroep”, waar behalve de nodige achterste dan gat. We laten daarmee zien dat ook in protestanten ook twee katholieken in zaten. Het de Bijbel gewoon woorden staan die plat-menselijk boek Prediker begint bij hem zo: zijn.” De bijbelvertaling van Van der Meiden is een ver- Dit bint de weure van ’n Preadiker, David zienen taling in ‘het’ Twents. Maar kan dat wel? Er bestaan zön, könning in Jeruzalem. Weend, aans niks as alleen lokale dialecten van het Twents. Een alge- weend, zeg ’n Preadiker, ’t is almaol weend en dat meen Twents is er niet. Van der Meiden: “In de is ’t. ’n Means kleait der wat of oonder de zun en begeleidingsgroep zaten mensen uit verschillende wat wordt he der better van? delen van Twente. Mijn vertaling was een voorstel waar uitgebreid over ‘gedisseld’ werd. Het idee was De spelling van het Twents is veel rustiger dan die om woorden uit verschillende varianten van het van het Jabeeks. Er zijn zo min mogelijk accent- Twents een plaats te geven in het boek. Daardoor krijg je inderdaad een soort meng-Twents. Bijvoor- beeld het oude Twentse woord voor ‘herder’ is scheper. In Noordwest-Twente wordt dat woord meer Twaalf vertalingen gebruikt dan in mijn geboorteplaats Enschede: daar is het gewoon herder. Maar voor het coloriet hebben Er zijn bijbelvertalingen in (minstens) twaalf dialecten: Gronings, Drents, we dat oude woord toch af en toe gebruikt. En iede- Stellingwerfs, Twents, Achterhoeks, Genemuidens, Urks, Zeeuws, re Twentenaar weet wat een ‘scheper’ is, al gebruikt Venloos, Jabeeks, Bunschotens en Hoeksche Waards. hij het woord niet in zijn eigen dialect.” In drie dialecten (Gronings, Twents en Stellingwerfs – alle drie Neder- Deze Bijbel is ook bedoeld als een eerbetoon aan saksische dialecten) is de Bijbel in zijn geheel vertaald. In alle andere ge- het Twents? “Jazeker”, zegt Van der Meiden. “En vallen gaat het om vertalingen van delen van het Nieuwe Testament, en dan gaat het niet alleen om de woorden en de taal, soms ook van de meer ‘literaire’ boeken van het Oude Testament (Predi- maar ook om de sfeer. In het Twents, waarin men ker, Hooglied, Psalmen). Vaak is er uit de oorspronkelijke talen (Grieks en heel veel dingen niet met name noemt maar tussen Hebreeuws) vertaald. Soms niet: dan is er vertaald vanuit het Standaard- de regels door naar voren brengt, kun je dan heel nederlands. Sommige vertalingen zijn individuele creaties, andere zijn het aardige resultaten bereiken. Als Jezus sterft, zegt hij product van een werkgroep. in de Statenbijbel: ‘Het is volbracht.’ Maar in het Dialectvertalingen worden meestal gemaakt door protestanten. Een Grieks staat er gewoon: ‘Het is klaar.’ Wij hebben uitzondering vormen de twee Limburgse vertalingen van delen van het dat vertaald als: ‘’t Is doan.’ Dat zegt een boer als hij Nieuwe Testament. In (het katholieke) Vlaanderen is tot nu toe (voor van het land komt, als hij alle aardappels eruit heeft zover bekend) geen dialectvertaling van de Bijbel verschenen. Er bestaat gehaald. En als je hier bij een sterfbed komt, hoor je alleen een wat vrijere bewerking van de vier evangeliën in het Limburgse dat ook: ‘Nou dominee, ’t is doan.’ Het is gebeurd. 194 dialect van Genk. Meer staat er niet.” <

Onze Taal 2015 • 7/8 Reacties Reacties naar: [email protected], of Redactie Onze Taal, Raamweg 1a, 2596 HL Den Haag. Griekse spelling Drents (‘De taal van …’, Onze veel minder vaak te horen. Formuleer uw reactie kort en Socrates Taal mei). Ik kende het alleen Erik Harteveld bracht een bondig, bij voorkeur in niet meer Dr. Paul W.A.Th. van der Laan - in de Nederlandse vertaling, deel van zijn jeugd door in dan 250 woorden. Klaaswaal die ik heb bewaard nadat ik Assen, en heeft het Drents die was tegengekomen in de niet van zijn ouders mee- arc van Oostendorp Poëziekalender. Hoewel die ver- gekregen maar ‘op straat’ kak in plaats van shit. Volgens Mschrijft in zijn artikel ‘De taling al indrukwekkend was, geleerd. haar waren Amsterdamse namen van Socrates’ (Onze Taal leek het gedicht toch niet hele- In het gedicht ‘Anzeggen’ acteurs de eerste gebruikers april) over het belang van de maal af. Nu ik het origineel heb gebruikt Harteveld wel klin- van dit woord. Zelf kwam ik de ideeën van Socrates voor de gelezen, heb ik dat gevoel niet kerwisseling in het woord eerste kak-roepers tegen in taalkunde. Een van die ideeën meer. “stiet” (‘staat’), maar de ver- Utrecht. In 2006 kende ik daar is dat een naam slechts een af- voeging van de derde per- een lid van het damescorps spiegeling van de waarheid is. soon van het werkwoord UVSV, dat bij kleine tegensla- Socrates zou zich bevestigd kieken (‘kijken’) is bij hem gen ‘kak’ riep, wat toen nog erg hebben gezien in zijn scepti- “kiekt”. Op z’n Assers dus. origineel klonk. Het zou dus sche houding tegenover naam- kunnen dat de kak-trend is geving wanneer hij had gezien begonnen in ietwat bekakte dat zijn naam op het borst- Feministische namen kring, maar zeker weten doe beeld dat is afgebeeld bij het Christine Saager - Apeldoorn ik het niet. artikel, ook nog eens verkeerd gespeld is. Deze luidt immers af Brandt Corstius schrijft Σωκράτης en niet Σοκράτης. Ain de aprilaflevering van Smous in het Afrikaans haar column ‘Van Aaf tot z’ C. Vollbracht-Muller - arnhem over feministische namen voor Snijkoek op de arm “orkesten, boekhandels en an- iemer Reinsma schrijft in W.E. Boom - Appelscha De Drentse dichter Erik Harteveld. dere collectiefjes”. Als aanvul- Rhet meinummer in zijn arti- ling daarop: een Amerikaanse kel ‘Het klinkt als ‘Joden weg’!’ n Harrie Scholtmeijers artikel vriend vertelde mij dat er jaren over omstreden straatnamen I‘‘Rotterdam’ is een schip dat Drents gedicht [2] geleden een verhuisbedrijf in met de woorden Joden en door de haven vaart’, over de Anton Haverkort - Wageningen Amerika was waar alleen vrou- smousen erin. Ik woonde vroe- herkomst van Nederlandse ge- wen werkten; de naam: The ger in Zuid-Afrika, en het artikel baren (Onze Taal mei), las ik dat uus Middag schrijft in de mothertruckers. deed me eraan denken dat ik het in Noord-Nederland ooit Gmei-aflevering van zijn ru- me daar altijd verbaasde over gebruik is geweest om een jari- briek ‘De taal van …’ over een het woord smous, dat in het ge een koek op de arm te bin- gedicht van Erik Harteveld uit Kak Afrikaans ‘rondreizende hande- den. Daarmee kreeg ik eindelijk, Nijlande. In dit in het Drents Frank Beijen - Haarlem laar’ betekent – een relatief na vele jaren, een bevestiging geschreven gedicht staat de veelvoorkomend beroep in een van het bestaan van dit ge- regel “mien breur kiekt naor af Brandt Corstius schrijft land met grote afstanden. Ook bruik. Want met wie ik er ook beneden”. Maar in de Saksische Ain de mei-aflevering van het woord smousenwinkel over sprak, niemand kende het. dialecten treedt er in de derde haar column ‘Van Aaf tot z’ kwam voor, in de betekenis Ik ben in 1937 in Amsterdam persoon enkelvoud tegenwoor- over het gebruik van het woord ‘rommelwinkel’. < geboren, en ik weet nog dat ik dige tijd vaak klinkerwisseling op mijn verjaardag naar de op. Dus: ‘ikke gaoe, ieje gaot, kleuterschool ging met een (h)ij giet’. Naar mijn idee zou snijkoek op mijn arm. Als ik het de dichtregel dan ook moeten me goed herinner, kwam dit luiden: ‘mien breur kek (of kik) ‘Klinkend Nederlands’ gebruik bij mijn vader vandaan, naor beneden’. maar die was toen nog nooit in Congres Onze Taal het noorden van Nederland Naschrift Abel Darwin- geweest. Meisjes kregen trou- kel, streektaalfunctiona- 7 november 2015 wens een strik in het haar als ze ris voor het Drents jarig waren. Veel Drentse werkwoorden Op zaterdag 7 november vindt in het Chassé Theater in Breda krijgen in de vervoeging van het tweejaarlijkse publiekscongres van Onze Taal plaats. Thema de derde persoon enkelvoud dit jaar: ‘Klinkend Nederlands’. Allerlei aspecten van uitspraak, Drents gedicht [1] inderdaad klinkerwisseling, spreektaal, stem-imitatie, uitspraakadviezen, het ontstaan van Monique Unger - Amersfoort zoals dat ook bij een aantal taal uit muziek, en de zingbaarheid van het Nederlands komen werkwoorden in het Duits aan bod, aangevuld met opmerkelijke optredens. Niet te missen ank je wel, Guus Middag, het geval is. Een uitzonde- voor echte taalliefhebbers. Dvoor het stuk over Erik ring daarop is het Drents dat In het septembernummer van Onze Taal vindt u het volledige Hartevelds gedicht ‘Anzeggen’ in Assen gesproken wordt. programma en alle informatie om u aan te melden voor de dag. in de oorspronkelijke taal, het Daar is de klinkerwisseling Reserveert u de datum 7 november alvast in uw agenda? 195

Onze Taal 2015 • 7/8 Vraag en antwoord

Welke achternaam LETTERLIJK EN FIGUURLIJK in aanhef? In toom houden Als je een brief of de adressering ook mevr. of mail schrijft aan me- mw. worden gebruikt, of he- Waar komt de uitdrukking in toom houden (‘in bedwang ?vrouw Jansen-Hen- lemaal niets: ook ‘A. Jansen- houden, onderdrukken’) vandaan? driks, welke naam gebruik je Hendriks’ is mogelijk. ? dan in de aanhef en de Bij de aanhef is het van adressering? belang om te weten welke Het woord toom heeft oorspronkelijk betrekking op paarden naam de aangeschrevene (of andere rijdieren): de toom is datgene waarmee je een zelf als eerste voert. Als !paard leidt en vasthoudt, met andere woorden de combina- iemand zelf Hendriks heet tie van de teugels, het leidsel en het mondstuk. Als een ruiter en getrouwd is met iemand een paard ‘in toom houdt’, heeft hij het dier in zijn macht en die Jansen heet, kan hij of zij kan hij het goed ‘besturen’. zichzelf ‘Jansen-Hendriks’ In toom houden heeft ook in het algemeen de betekenis ‘in noemen, maar ook ‘Hen- bedwang houden, in zijn macht houden’. Je kunt het ook toe- driks-Jansen’ – beide manie- passen op personen: iemand die ‘zijn kinderen in toom houdt’, ren zijn toegestaan in Neder- heeft ze onder de duim en zorgt ervoor dat ze geen onverwach- land. In het eerste geval te dingen doen. Ook kun je ‘je gevoelens (driften, neigingen) in Illustratie: Matthijs sluiter komt in de aanhef de naam toom houden’; ook dan is in toom houden synoniem met in Jansen, in het tweede geval bedwang houden. de naam Hendriks. Beteugelen betekent hetzelfde als in toom houden; dit werk- Lange tijd was het overi- woord is afgeleid van het woord teugel, en verwijst dus gens gebruikelijk om bij vrou- ook naar het in bedwang houden van een

wen helemaal geen achter- dier. Van toom is het Foto: 123rF Foto: In de aanhef staat in dat naam te vermelden in de werkwoord intomen geval alleen de eerstge- aanhef – er stond dus alleen afgeleid, dat min of !noemde naam: ‘Geachte ‘Geachte mevrouw’ (of zelfs meer een synoniem mevrouw Jansen’ of, wat kortweg ‘Mevrouw’). Maar is van in toom hou- minder formeel, ‘Beste me- die conventie geldt als on- den. ‘Toom je in’, bij- vrouw Jansen’. In de adresse- geëmancipeerd, en is inmid- voorbeeld, betekent ring komt de volledige naam dels sterk verouderd. ‘Hou jezelf in bedwang’. te staan die de persoon gebruikt, bijvoorbeeld ‘Me- vrouw A. Jansen-Hendriks’. In plaats van mevrouw kan in

Vergeten zijn/hebben ten kan in alle betekenissen met Is het ‘Ze is haar paraplu het hulpwerkwoord zijn worden vergeten’ of ‘Ze heeft gecombineerd. In de betekenis Meer aanhefconventies ?haar paraplu vergeten’? ‘niet bij zich hebben’, die in de zin over de paraplu bedoeld is, - Bij Nederlandse achternamen als de Vries en van den Het is beide mogelijk. Wie af- kan daarnaast nog altijd hebben Berg krijgt ook het eerste woord van die naam een gaat op oude naslagwerken, worden gebruikt. hoofdletter in de aanhef: ‘Geachte heer De Vries’, ‘Beste !zal daarin het advies tegen- mevrouw Van den Berg’. In België wordt de achternaam komen om hier heeft te gebrui- altijd zo geschreven als hij in het bevolkingsregister is ken, maar tegenwoordig is zowel Confl igeren/confl icte- vastgelegd: als iemand bijvoorbeeld ‘vanden Castele’ is als heeft geaccepteerd. ren heet, staat in de aanhef ook ‘Geachte heer vanden In oude naslagwerken wordt Ik las laatst in een tekst Castele’. (Overigens is in Belgische achternamen Van het volgende onderscheid ge- over “confl igerende met een hoofdletter een stuk gebruikelijker dan met maakt. Bij vergeten in de beteke- ?visies”. Is dat woord een kleine letter.) nis ‘niet bij zich hebben’ hoort confl igerende juist, of moet - Wie niet zeker weet of de aangeschrevene een man of hebben, bij de betekenis ‘niet het confl icterende zijn? een vrouw is, kan zijn toevlucht nemen tot bijvoorbeeld meer weten’ hoort zijn: dus ‘Ze ‘Geachte heer/mevrouw Jansen’. Een komma of het heeft haar paraplu vergeten’ en Beide vormen zijn juist; de woord of in plaats van de schuine streep is ook mogelijk. ‘Ze is mijn telefoonnummer ver- werkwoorden confl igeren en - Als er twee personen worden aangeschreven, worden ze geten.’ Maar in de hedendaagse !confl icteren staan allebei in bij voorkeur beiden genoemd in de aanhef, bijvoorbeeld: taaladvies- en woordenboeken is hedendaagse woordenboeken. ‘Geachte heer en mevrouw Jansen’, ‘Beste heer Jansen, dat onderscheid niet meer zo Wel is confl icteren een stuk 196 beste mevrouw Hendriks’. zwart-wit: het werkwoord verge- gebruikelijker, waarschijnlijk

Onze Taal 2015 • 7/8 Taaladviesdienst Test omdat dit meer op conflict lijkt. nul punten.’ Het enkelvoud A. Test uw spellingkennis Confligeren sluit het meest wordt onder meer gebruikt bij 1. a. dinkytoyautootje aan bij de vorm van het woord maten en gewichten: ‘Het weegt b. Dinky Toy-autootje in de brontaal, het Latijn. Het nul kilo’, ‘Het is nul meter.’ (Dat c. dinkytoy-auto’tje Latijnse werkwoord confligere is niet zo vreemd, want het is 2. a. frescoschilder betekent onder meer ‘botsen, bijvoorbeeld ook ‘Het weegt b. freskoschilder strijdig zijn’. Het voltooid deel- drie kilo’, ‘Het is vijf meter.’) c. fresquoschilder woord daarvan is conflictus, en Maar het woord fout is een 3. a. rozebottelcompôte daarvan is het woord conflict bijzonder geval. Naast zinnen b. rozenbottelcompote afgeleid. Het Nederlandse als ‘Ze had drie fouten’ komt ‘Opendag’ of ‘open dag’? c. rozenbottelcompòte werkwoord confligeren is recht- namelijk ook vaak ‘Ze had drie streeks uit het Latijn overge- fout’ voor – onder meer in het woord open (dat hier ‘openbaar, B. Vergroot uw nomen, terwijl conflicteren onderwijs, maar ook daarbui- toegankelijk’ betekent) en het woordenschat hoogstwaarschijnlijk een late- ten. Misschien is dit ontstaan zelfstandig naamwoord dag. 1. charitatief re, in het Nederlands gevormde vanuit zinnen als ‘Ze had er drie Zulke combinaties krijgen in a. liefdadig afleiding van conflict is. fout’, maar dat is niet helemaal principe een spatie: open vraag, b. prikkelbaar Iets vergelijkbaars doet zich duidelijk. Ook bij nul bestaan open deur, enz. c. winstgevend voor bij het werkwoord dat bij twee mogelijkheden: ‘Ze had Sommige combinaties van 2. cataract interactie hoort: zowel inter- nul fouten’ en ‘Ze had nul fout.’ een bijvoeglijk en een zelfstan- a. slijmvliesontsteking ageren als interacteren is moge- In verzorgde schrijftaal bestaat dig naamwoord worden na ver- b. waterval lijk. Bij ageren en acteren is er een lichte voorkeur voor drie loop van tijd aaneengeschreven c. zeilboot een duidelijk verschil in beteke- fouten en nul fouten, maar de als ze een specifieke betekenis 3. skaffa nis (‘handelend optreden’ ver- varianten drie fout en nul fout hebben ontwikkeld en door a. Braziliaanse muziekstijl sus ‘toneelspelen’); ageren hoeven zeker niet afgekeurd te veel taalgebruikers als een een- b. ruw katoen komt rechtstreeks van het worden. heid worden aangevoeld; voor- c. stoned Latijnse agere, terwijl acteren Overigens: dat er na nul in beelden zijn hogeschool, jonge- via het Frans is afgeleid van principe een meervoud volgt, lui en witlof. Maar lang niet alle C. Zoek de fouten actor (‘toneelspeler, handelen- komt waarschijnlijk doordat nul vaste combinaties worden aan- 1. Al voor haar 25 jarig-jubile- de persoon’). van oorsprong geen telwoord is. eengeschreven; zo hebben um bij een hypotheekver- Het was een woord dat een on- centraal station en oud papier strekker nijgde zij er toe de bepaalde hoeveelheid aanduid- nog altijd een spatie. Dat geldt leaseauto af te danken en Nul fout/fouten de, net als aantal in een aantal eveneens voor open dag, en een treinabonement eer- Wat is juist: ‘Clara had mensen en groep in een groep ook voor het vergelijkbare open steklas te nemen. nul fout in het dictee’ of cursisten. Zo’n onbepaalde hoe- avond en open huis. 2. Toen haar collegaconsul- ?‘Clara had nul fouten in veelheid werd van oudsher als tant aangaf not-amused te het dictee’? iets meervoudigs gezien. zijn over dit voornemen, switchete zij niet alleen Het is allebei mogelijk. Nul Taaltrainingen van auto naar trein, maar fouten is wat logischer, Opendag/open dag In het najaar geven we weer ook van baan. !maar nul fout is ook heel Is opendag één woord, enkele taaltrainingen. Er staan gebruikelijk. of zijn het er twee? op dit moment trainingen D. Extra Na het telwoord nul volgt ? gepland in Amsterdam op Wat is dit voor verkeers- meestal een meervoudig zelf- De juiste spelling is open dinsdag 10 november (opfris- knooppunt: een schakelplein, standig naamwoord: ‘Ik heb nul dag. Het is een combinatie training), donderdag 19 novem- een superrotonde, een turbo- boeken’, ‘Oostenrijk behaalde !van het bijvoeglijk naam- ber (korte training spelling) rotonde of een weefplein? en zaterdag 21 november (complete training spelling). korte taaltips

Derde Wereld/derde wereld De aanduiding derde Meer taaladvies? wereld wordt met kleine letters geschreven. Direct antwoord op een >> www.onzetaal.nl/derdewereld taalvraag? De Taaladvies- dienst is elke werkdag van Mam(m)a en pap(p)a De schrijfwijzen mama en papa 9.30 tot 12.30 uur bereik- zijn het gewoonst, maar mamma en pappa zijn ook juist. baar op 0900 - 345 45 85 >> www.onzetaal.nl/mama (zie ook het colofon). Op onze website worden Zinde/zon Het werkwoord zinnen is zwak in bijvoorbeeld bovendien ruim 2000 taal- ‘Het zinde me niet’, maar sterk in een zin als ‘Hij zon op wraak.’ kwesties behandeld: www. De antwoorden vindt u op >> www.onzetaal.nl/zinde onzetaal.nl/taaladvies. bladzijde 219 van dit nummer. 197

Onze Taal 2015 • 7/8 “In het Nederlands moet je creatiever zijn”

Gesprek met Dave von Raven van The Kik

De afgelopen vier jaar was The Kik zo orig jaar zomer klonk ’s avonds op de radio het nummer ‘Sunny Afternoon’ van ongeveer overal te zien en te horen The Kinks, uit 1966. Tenminste, zo leek met hun Nederlandstalige nederbeat. het bij de openingsakkoorden. Maar daar- Vna hoorde je iets anders: niet het in licht geaffec- Voorman Dave von Raven over schrijven teerd Engels gezongen “The taxman’s taken all my dough, / And left me in my stately home”, maar: en zingen in je eigen taal. “De fiscus nam m’n laatste cent, / Aan armoe ben ik best gewend” – in onmiskenbaar Rotterdams. Dit was niet Ray Davies van The Kinks, maar Dave von Kees van der Zwan Raven van The Kik, in hun versie van deze jarenzes- tigklassieker. Het programma Met het oog op morgen had de band gevraagd een eigen draai te geven aan een zomerhit naar keuze. De uitvoering van The Kik heette ‘Op een zomer- 198 dag’, en maakte in de studio veel indruk. Nog altijd

Onze Taal 2015 • 7/8 etter V

Foto: Iris had het nummer de bekende lomige cadans en sfeer, en ook als dat een keer niet zo is, lijkt hij zó weg- maar de behendig hertaalde tekst, gezongen met dat gelopen uit 1966. Tijdens het gesprek draagt hij een Rotterdamse accent, gaf er een nieuwe glans aan. paars polkadot-overhemd, en naar het café waar de De dag daarna werd ‘Op een zomerdag’ in Het oog afspraak is, kwam hij met de brommer: een origine- wegens groot succes herhaald. le Puch van vijftig jaar geleden. ‘Sunny Afternoon’ was niet het eerste Engelstalige Von Raven is wat je noemt een vlotte prater. Hij sixtiesbeatnummer dat The Kik had vernederlandst. spreekt enthousiast, geestig en in onversneden Rot- Op Springlevend, hun debuutalbum uit 2012, staan terdams. Heel vaak zegt hij ‘weet je wel’ – de jaren een paar van zulke bewerkingen, zoals ‘Zevenhuizer zestig klinken ook door in zijn taal. Dat je in het Nederlands bent gaan schrijven en zingen was dus niet omdat je wilde dat je teksten “Dat was natuurlijk ook heel sixties, beter verstaan zouden worden? “Nee, daar kregen we pas later mee te maken. En weet je wel: gewoon teksten maken dat kwam eigenlijk door het publiek. Dat ging nu echt naar de teksten luisteren. Een hele rare gewaar- die nergens over gaan.” wording was dat voor mij. Jarenlang, in mijn vorige band The Madd en in het begin van The Kik, heb ik Engels gezongen, en dan kon je maar wat brabbe- zondag’ – gemodelleerd naar ‘Pleasant Valley Sun- len, en er zinnen doorheen gooien die er helemaal day’ van The Monkees. Ook hedendaags werk werd niet in hoorden. Maar nu zeiden mensen opeens: aangepast. Zo zong The Kik vorig najaar in het ‘We konden er niks van verstaan’, als bijvoorbeeld programma van dj Giel Beelen een vertaling van het geluid niet goed was. Dat is voor ons ook heel ‘In Your Arms’ van Chef’Special, een lied over het belangrijk geworden: dat als we live spelen, dat verlies van een vader. Beelen was tot tranen toe alles dan goed te verstaan is. Maar ook de teksten geroerd. moesten nu dus kloppen.” Je bent er toen meer aandacht aan gaan beste- Exotisch den? Behalve de covers zijn ook de eigen nummers van “Ja, zeker nu mensen erop letten, wil ik ook zorgen The Kik Nederlandstalig. Maar in het prille begin, in dat je iets leuks krijgt. Ik vind dat je in het Neder- 2011, deden ze alles nog in het Engels. Vanwaar die lands net ietsje verder moet gaan dan alleen maar ommezwaai? een gewone tekst. Je moet creatiever zijn met taal.” Dave von Raven: “Halverwege de jaren zestig had je overal beatmuziek, op alle continenten, ook in Muzikat allerlei orthodoxe culturen. Dat is heel bijzonder, Waar let je dan op als je schrijft? zeker in een tijd zonder internet. Al die obscure six- “Tegenwoordig zit er in Nederlandse teksten maar tiesdingen duiken tegenwoordig gewoon op, uit de weinig humor. Wij krijgen weleens op ons brood dat raarste uithoeken: Iran, Hongarije, Mexico, Libanon, het bij ons altijd maar om te lachen is, of een gim- noem maar op. Het is erg leuk om te horen dat die mick, maar dat is niet zo. Ik probeer er gewoon als bands allemaal net iets anders klonken, en dat ze het kan een sprankje humor in te krijgen. Op onze vaak in hun eigen taal zongen. Dat gebeurde ook tweede lp staat een nummer over een sprekende kat hier, en in die Nederlandstalige dingen zat veel ab- die in een ver land een beroemde gitarist is. Die surdisme – bijvoorbeeld dat een heel nummer over noem ik dan een ‘muzikat’. Arjan Spies, onze gita- sperziebonen gaat. Dat was natuurlijk ook heel sixties, weet je wel: gewoon teksten maken die nergens over gaan. Ik vond dat erg interessant. Een grote in- spiratiebron voor mij was de verzamelserie Biet-Het, Dave von Raven waarop veel van die Nederlandstalige nederbeat- nummers staan – je hoort dan bijvoorbeeld een ver- Dave von Raven (1981, echte naam David Mellaart) sie van ‘Wild Thing’ van The Troggs die ‘Waaro’ heet. volgde in Rotterdam de Havo voor Muziek en Dans. Dat absurde Nederlands deed ook wel exotisch aan Hij was klassiek pianist en speelde piano in rock-’n- – in Engeland had je dat eigenlijk helemaal niet zo. roll-orkestjes voordat hij in de ban raakte van garage De gekste tekst van The Beatles was ‘I Am the Wal- en beat uit de jaren zestig. Hij richtte The Madd op, rus’, en daarin valt het dan ook nog wel mee. Dat die twee goed ontvangen albums maakte en veel op- exotische Biet-Het-gevoel vond ik supercharmant.” trad, maar in 2010 uiteenviel. Met zijn nieuwe band “Maar er was ook iets anders: ik luisterde toen The Kik schakelde hij al snel over op het Nederlands. veel naar werk van Lennaert Nijgh, die teksten Van het debuutalbum Springlevend (2012) kwam de schreef voor Boudewijn de Groot. Dat vind ik echt single ‘Simone’, een bescheiden zomerhit. The Kik de grootste Nederlandse liedtekstschrijver ooit. Hij werd de huisband van De wereld draait door, en heeft mij heel erg geïnspireerd.” speelde in vrijwel iedere club, op ieder festival en in elke radio- en tv-studio. Deze zomer en herfst treedt Puch de band op met protestzanger Armand, met wie ze Dave von Raven (werkelijke naam: David Mellaart) dit jaar ook een album maakten. is enorm gefascineerd door de jaren zestig, en dan Von Raven woont tegenwoordig in Delft. “Ik ben niet alleen door de muziek uit die tijd. Meestal is hij gaan samenwonen met mijn meisje. Het is gelukkig gestoken in strakke Italiaanse Beatles-maatpakken, dicht bij Rotterdam. Je bent er zó op de brommer.” 199

Onze Taal 2015 • 7/8 The Kik als huisband van De wereld draait door.

rist, zei toen dat ik de regel ‘Geen mens koopt z’n Psychedelisch platen’ beter kon veranderen in ‘Geen hond koopt Hoe gaat het schrijven in zijn werk? z’n platen.’ Geniaal vind ik dat – opeens die hond in “Als ik teksten maak, is de dag voor mijn gevoel bin- een lied waarin alles kat-gerelateerd is.” nen een half uur om. Ik ga zitten, en als ik dan een- “Soms speel ik ook op een andere manier met maal aan de rol ben, dan is het net – het klinkt mis- taal. Dan zorg ik bijvoorbeeld dat een woord naar schien een beetje psychedelisch – alsof ik word over- twee kanten werkt. In ‘Stil op het station’ zing ik: genomen door een soort van hogere macht. Het is ‘Och wist ik maar op welke tijd in welke straat / De alsof wat ik schrijf wórdt geschreven. Ik heb niet een laatste bus naar jou toe / Gaat er een lijn / Een snel- geloof, maar als er iets is wat me het dichtst bij dat dienst lijkt me wel zo fijn.’ Dat woordje gaat hoort gevoel heeft gebracht, dan is het dát wel. Ik heb het bij ‘naar jou toe –’, maar ook bij ‘– er een lijn’.” als ik muziek schrijf niet, maar bij teksten wel. Dat “En ik let erg op de klank, op het muzikale. Ik is wel apart hoor.” vind het fijn als woorden rijmen. Ik vind het ook “Van het resultaat word ik dan vaak ook heel ge- mooi als dingen niet rijmen, maar daar ben ik zelf lukkig. Het nummer ‘Ruimtetuin’ bijvoorbeeld vind niet zo goed in. Lennaert Nijgh schreef regels die ik heel geslaagd. Het was iets wat Arjan nog had ook zonder veel rijm mooi en af zijn. Bijvoorbeeld liggen, met een Engelse tekst. Het heette ‘The Ato- het begin van ‘Prikkebeen’: ‘Hij staat in de sneeuw mics’. Daar heb ik dan het woord ruimtetuin voor aan de poort van de stad / En prikt de dagen van verzonnen, en toen kwam die tekst: over zweven in de ruimte en alles wat daarbij komt kijken. Als ik dat nummer hoor, denk ik: wow, weet je wel, te gek “Ik vind het fijn als woorden rijmen. Ik man, leuk. En dat kán ik dan ook vinden omdat ik het gevoel heb dat ik het niet eens zelf heb gedaan.” vind het ook mooi als dingen niet rijmen, Zijn die Nederlandse teksten eigenlijk wel goed te zingen? Je hoort weleens dat Nederlands geen maar daar ben ik zelf niet zo goed in.” zangtaal is. “Dat heb ik nooit zo ervaren. Mensen zeggen dan dat het Engels van die lekker korte klanken heeft. december op zijn hoed.’ Dat is één zin, die precies Maar in het Nederlands kun je ook verkorten. De goed loopt en klinkt. Geweldig. Dat vind ik ook heel eerste regel van ‘Zevenhuizer zondag’ is ‘’t Lokale knap aan de samenwerking van Boudewijn de Groot bandje oefent hard aan een lp vol eigen werk.’ Dat en Lennaert Nijgh: dat Nijgh eerst zo’n tekst schrijft, het voor lokale bandje kun je makkelijk weglaten en De Groot er daarna muziek bij maakt. Meestal is door er ’t van te maken. Dat is heel prettig. Je kunt het andersom.” woorden verkorten, maar ook verlengen: van melk Bij jullie ook? kun je melluk maken. Op die manier laat je die zin- “Ja. Als Arjan een nummer heeft geschreven, stuurt nen toch kloppen. Ik zou niet anders meer willen hij mij een demo waarop hij ‘Na na na na na’ doet. dan in het Nederlands zingen.” In zo’n neurie hoor je ook de accenten al. En dan ga Je Rotterdamse accent speelt een belangrijke rol. 200 ik de tekst schrijven.” “Ja. Toen we begonnen met The Kik hadden we toch

Onze Taal 2015 • 7/8 nog steeds een beetje het gevoel dat we moesten vond ik dat. Ik las ook graag voor. Misschien was terugslaan – naar Amsterdam, ja. Dat was ook een dat al een soort van performen.” beetje een running gag, waar ik altijd wel van Doen songteksten er eigenlijk wel toe? Je had het gehouden heb. De strijd tussen 010 en 020 vind net over die obscure sixtiesbandjes uit de hele ik charmant. Dat speelde wel mee.” wereld. Die zingen vaak in een taal waar je niks “Als ik optreed of op tv ben, dik ik dat Rotter- van verstaat. dams hier en daar misschien wel wat aan. Dat gaat “En toch vind ik ze te gek. Dat is wel apart, ja. Er vanzelf. Je acteert dan toch wel een beetje – je wilt zijn voor mij ook nog steeds Engelse nummers waar jezelf laten zien. Ik merk ook dat het de spanning de tekst helemaal ondergeschikt is aan de muziek, breekt. Met dat Rotterdams laat ik gewoon zien en die toch prachtig zijn. Sommige oude dingen van wie ik ben, en dat geeft me het gevoel dat ze me The Beatles bijvoorbeeld.” niks kunnen maken. Je wordt er onkwetsbaar “Maar tegelijk doen teksten er voor mij zeker wél door.” toe, nu. Je merkt het ook aan anderen, hoe die rea- geren op onze hertalingen, bijvoorbeeld op wat wij Voorlezen hebben gedaan met dat nummer van Chef’Special. Lees je literatuur, poëzie? Van die reacties stond ik echt te kijken. Volgens Giel “Weinig. Daar heb ik nooit veel tijd voor. Ik heb het Beelen lag het ook aan de taal – dat je het een-op- altijd veel te druk met de muziek. Ik Jan Cremer een kon verstaan. Dat zou kunnen, inderdaad.” heb ik gelezen, en De avonden, maar daar houdt Wat is het beste Nederlandstalige liedje? het wel een beetje mee op. Ik heb er wel wat mee, “Lastig. Misschien wel ‘Omdat ik van je houd’ van maar ik heb er het geduld niet voor. Liever hóór ik Jaap Fischer. Het is heel simpel en juist daardoor het ook – op die manier ken ik bijvoorbeeld het niet ordinair. [Zingt:] ‘Omdat ik van je houd / werk van Jules Deelder. Daar luister ik dan naar. Omdat ik van je houd / Krijg ik het zo ontzettend Als kind las ik wel heel veel: allerlei dingen die je koud / Als jij niet bij mij bent.’ Dat vind ik super- door de school in je mik werden gesplitst. Prachtig mooi.” <

Sunny Afternoon – The Kinks Op een zomerdag – The Kik

The taxman’s taken all my dough, De fiscus nam m’n laatste cent, And left me in my stately home, Aan armoe ben ik best gewend, Lazing on a sunny afternoon. Zittend op een bankje in de zon. And I can’t sail my yacht, Ze namen alles mee, He’s taken everything I’ve got, M’n platen, ja zelfs de tv, All I’ve got’s this sunny afternoon. Zittend op een bankje in de zon.

Save me, save me, save me from this squeeze. Haal me, haal me, haal me hiervandaan. I got a big fat mama trying to break me. ’t Zal vast wel aan iets liggen, maar ’k weet niet waaraan. And I love to live so pleasantly, Dan denk ik nog maar eens terug aan toen, Live this life of luxury, Dat ik stierf van de poen, Lazing on a sunny afternoon. Zittend op een bankje in de zon. In the summertime (3x) Op een zomerdag (3x)

My girlfriend’s run off with my car, Het is niet enkel financieel, And gone back to her ma and pa, M’n meisje werd het ook te veel, Telling tales of drunkenness and cruelty. Nam de benen evenals m’n auto. Now I’m sitting here, En nu zit ik dus hier, Sipping at my ice cold beer, Ik neem nog maar een slokkie bier, Lazing on a sunny afternoon. Zittend op een bankje in de zon.

Help me, help me, help me sail away, Help me, help me, help me weer aan boord, Well give me two good reasons why I oughta stay. Ik moet allang weer thuis zijn voor het donker wordt. ’Cause I love to live so pleasantly, Want ik hou zo van gezelligheid, Live this life of luxury, Maar ik ben nu alles kwijt, Lazing on a sunny afternoon. Zittend op een bankje in de zon. In the summertime (3x) Op een zomerdag (3x)

Ah, save me, save me, save me from this squeeze. Haal me, haal me, haal me hiervandaan. I got a big fat mama trying to break me. ’t Zal vast wel aan iets liggen, maar ’k weet niet waaraan. And I love to live so pleasantly, Dan denk ik nog maar eens terug aan toen, Live this life of luxury, Dat ik stierf van de poen, Lazing on a sunny afternoon. Zittend op een bankje in de zon. In the summertime (5x) Op een zomerdag (5x) 201

Onze Taal 2015 • 7/8 Iets met vroeg en veren

Waarom zeggen we kortweg ‘gevalletje boer-kiespijn’ als we iemand krampachtig zien lachen? Moet het allemaal zo kort vanwege Twitter?

Marc van Oostendorp

it is een gevalletje aap-mouw”, zei een collega onlangs. Hij zei het gekscherend, want dat is “D ein de Kort de toon waarop zo’n zin gezegd H wordt. Ik hoor het in ieder geval de laatste tijd best vaak, samen- Illustratie: vattingen van spreekwoorden in twee zelfstandige woorden, en altijd op een licht ironische toon: allemaal gevalletjes ‘spijker-kop’, ‘zwaluw-lente’, ‘boer-kiespijn’ of ‘spijkers-laag water’. En soms wordt het zelfs nóg korter, zoals in ‘de bekende druppel’.

Piepen Het zijn geloof ik bijna altijd zelfstandige naamwoorden, al bood een onlinemuziekdienst me onlangs een lijst met muziek voor in de ochtend aan met de slogan ting van spreekwoorden komt Nu-komt-de-uit-de “Iets met vroeg en veren”. Het doordat de mensen tegenwoordig Dat het precies zelfstandige (en werkt natuurlijk het best als die sneller praten of doordat ze op bijvoeglijke) naamwoorden zijn naamwoorden buiten het spreek- Twitter zo kort moeten zijn. Maar die we in deze nieuwe spreekwoord niet zo vaak in elkaars in taalzaken is dat altijd al zo ge- woorden gebruiken, zegt mogelijk omgeving verkeren. Wie op een weest: een heleboel taalverande- iets over de manier waarop ons hippe manier ‘Zoals de ouden ringen uit de voorgaande eeuwen geheugen werkt. Zo’n gezegde zit zongen, piepen de jongen’ wil bestaan uit het voortdurend slij- kennelijk niet zomaar als een zeggen, en er ‘ouden-jongen’ of ten van woorden en zinnen. klomp taal in ons hoofd, maar ‘zongen-piepen’ van maakt, zal Ik denk bovendien niet dat het heeft de structuur van een zin. niet meteen begrepen worden. degenen die ‘aap-mouw’ zeggen Zelfstandige naamwoorden zijn nu Het is waar, je kunt het ook te doen is om de fractie van een eenmaal de meest betekenisvolle hebben over ‘iets met klok en kle- seconde tijdwinst die het oplevert woorden in de taal – iedereen kent pel’, terwijl klepel juist heel vaak als ze de rest van het gezegde niet er tienduizenden voor van alles en genoemd wordt in combinatie uitspreken. Ook op Twitter passen nog wat. met klok; tegelijkertijd is klepel die paar extra lettertjes vaak nog Kennelijk kan een ongebruike- (helaas) zó’n zeldzaam woord dat wel, zeker als je gevalletje weg- lijke combinatie in heel korte tijd het als het ware in zijn eentje al laat. Het verklaart ook de speelse een spreekwoord oproepen: nau- het hele spreekwoord tevoorschijn toon niet die mensen meestal ge- welijks meer dan het kost om roept. bruiken als ze zoiets zeggen. Het ‘nu-komt-de-uit-de’ te zeggen. < maakt het gezegde net iets pikan- Pikanter ter omdat de luisteraar een klein Eerder in een iets andere vorm versche- Sommige mensen denken in zo’n beetje meer werk moet doen. Het nen in de reeks dagelijkse blogs die Marc 202 geval automatisch dat die verkor- brengt het cliché tot leven. van Oostendorp schrijft op Neder-L.

Onze Taal 2015 • 7/8 ra arWoord Iktionaire Bladwachter

n A Portrait of the Artist as a Young Man (1916) beschrijft James Joyce hoe zijn jonge alter ego Stephen Dedalus na zijn hardlooptrainingen altijd Imet zijn oom Charles naar huis liep. Onderweg wan- delde zijn oom soms nog een kapel binnen. De kleine Stephen zag hoe hij dan knielde en zachtjes las “uit Globish een zwartbeduimeld gebedenboek waarin onderaan elke bladzijde bladwachters waren gedrukt” (vertaling steemed present people, welcome on Tilbury University for Bindervoet en Henkes, 2014). this international conference on the use of the English lan- Bladwachters? Dat woord kende ik niet. In de Engel- guage on non-Anglophonic universities. Heartely thanks se tekst vond ik hier catchwords. Dat zei me ook niet Eto the speaker from Latvia, for his fascinating story on how the veel. Franken en Knuth gebruikten in hun vertaling uit introduction of English at the university of Riga had lead to the 1977 ook het woord bladwachter. Maar Max Schuchart complete destruction of their science-laboratories because du- koos hier voor enige uitleg: in zijn vertaling, uit 1962, ring a nuclear experiment someone forgot that he was supposed las oom Charles uit “een beduimeld gebedenboek to speak English. This only underlines the enormous importance waarin onder aan iedere pagina het nieuwe woord van of uniform language communication in the academic world. Be- de volgende bladzij was gedrukt” – en toen wist ik wat cause otherwise … kaboom! This was a joke, haha. bladwachters waren. Nooit geweten dat ze zo heetten. We here at Tilbury University stick very much to the use of Illustratie: hein de Kort Het woord staat gewoon in Van Dale. English, as you could have seen by example from the roadsigns De bladwachter sprak erg tot mijn verbeelding. Ik we have in our corridors, that are all in English, so like they zag het meteen voor me: een leger van dappere woord- don’t say ‘verdieping’ but ‘fl oor’ and not ‘gebouw’ but ‘building’, soldaatjes die naar de hun toegewezen plek aan de on- and cetera. And by the way, we made a small fault, the fi rst fl oor derkant van een bladzijde waren gemarcheerd en daar is the second fl oor, the second fl oor is the third fl oor, the third nu kordaat stonden opgesteld. Daar kwam je niet zo- fl oor is the fourth fl oor, the fourth fl oor is the fi fth fl oor, the fi fth maar langs. Alleen als je kon aantonen dat je de blad- fl oor is the sixth fl oor, the sixth fl oor is the seventh fl oor, the zijde helemaal had gelezen kreeg je een doorgangs- seventh fl oor is the eighth fl oor, the eighth fl oor is the ninth bewijs: het eerste woord van de volgende bladzijde. fl oor, the ninth fl oor is the tenth fl oor, andsofoorts andsofoorts. Maar in de praktijk was het niet zo soldatesk. Lange Yes, we here at Tilbury University in Hollandy, Europy, are tijd was de bladwachter gewoon een handig hulpmid- very cosmopolitically orientated to be internationalistically con- del bij het zetten en drukken van boeken. En ook wel nectated to the modern world of science and knowledge and bij het voorlezen: dan hoefde je, terwijl je de bladzijde technology and communication and innovation and research and omsloeg, niet even stil te houden, want je wist het vol- everything of the present today, and of course tomorrow also in gende woord al. Heel erg nodig waren ze ook weer the future! niet; in de loop van de negentiende eeuw zijn ze van- We know that some people put questionmarks by this situa- zelf verdwenen. tion, but let me tell you, they are running after the facts. You In het boekenvak wordt de bladwachter ook wel know why? They think that traditional language is important! ‘custos’ (het Latijnse woord voor ‘bewaker, wachter’) of That language is this holy vehicle that has to be worshipped and ‘custode’ genoemd. Ook wel ‘reclame’ of ‘reclamant’. Of pampered and supported, pruned and fertilised like a rosegar- ‘wachtwoord’. Is dat allemaal belangrijk om te weten? den, because without it we will all go to the ratsmoday! But this De kleine Stephen Dedalus vond van wel: “Woorden makes nonsense! What is the nut of language? To bring informa- die hij niet begreep zei hij keer op keer bij zichzelf tot tion from A to B! Yes? And how do we do that, today the day? hij ze uit z’n hoofd kende: en via die woorden ving hij Our thinkings, how do we bring them over? Mostly through in- glimpen op van de echte wereld om hem heen.” ternet! We don’t write, we don’t speak, we mail, we app, we facebook, we twitter, we instagram. We move little packages of information back and forth over the internet! What is language? Guus MIddaG A protocol. Well, since recently we have a new protocol: the worldwide interweb! So bye-bye native languageculture and all that sort of things, and welcome to the language of the digital jungle! The stonecoal brabbelspeak of the globalwide academic worldcommunity! Until so far for my remarks and spencers, I thank you well. And then I give now please the word to you, the room. Anybody a question? Yes, you there, please go standing. Yes, thank you. Say it but!

jan KuItenBrouwer 203

Onze Taal 2015 • 7/8 Alle dialectwoordenboeken verzameld Half juni is bij het Meertens Insti- tuut de elektronische Woorden- bank van de Nederlandse Dialecten (eWND) gelanceerd. Daarmee kunnen veertig dialectwoordenboeken worden doorzocht. Maar wat kun je daar precies mee?

Nicoline van der Sijs

n 1851 merkte Matthias de Vries, grondlegger van het grote Woordenboek der Neder- landsche taal verheugd op dat erI op dat moment steeds meer gegevens over de Nederlandse dialecten werden verzameld. Met profetische blik voorspelde hij: “Allengs zullen van verschillende dorpen, steden, gewesten, welbe- werkte Idiotica ontstaan; eenmaal tuut ‘samengevloeid’ tot één groot ven alle dialectvarianten van een zullen zij tot een geheel te zamen- geheel. bepaald Standaardnederlands vloeijen.” De opbouw van de eWND woord tegelijkertijd te vinden, Dat woord idiotica dat De Vries bleek toch in één opzicht wel een zonder dat ze hoeven te weten gebruikt, is het meervoud van ‘idiote’ onderneming. Het digitaal hoe die varianten in de verschil- idioticon. Dat is niet iets wat met beschikbaar maken van de ge- lende dialecten luiden. krankzinnigheid te maken heeft, drukte woordenboeken, maar Veel dialectwoorden hebben het is de negentiende-eeuwse vooral het toevoegen van Neder- geen direct equivalent in het naam voor wat we tegenwoordig landse trefwoorden bij de dialect- Standaardnederlands. In zulke een dialectwoordenboek noemen ingangen, is namelijk buitenge- gevallen moet er een list worden – afgeleid van een Grieks woord woon tijdrovend en lastig. bedacht: er wordt dan een Neder- dat ‘alledaags, gewoon’ betekent. landse tegenhanger geconstru- Pas nu, bijna 165 jaar later, komt Staan kletsen eerd. Dat is lang niet altijd een- Als je bijvoorbeeld op het Neder- voudig. Maar het levert wel inte- landse negotie zoekt, vind je dat ressante inzichten op. Zo wordt in De opbouw van de eWND het woord in 1936 in het Deven- het Limburgse Thorn barebinje ge- ters nagósî luidde, in het huidige bruikt voor ‘uren staan kletsen’: bleek toch in één opzicht wel Stellingwerfs negosie is – terwijl ‘Die vrouw stuit weer te barebin- men in het Gelderse Heerde nago- je.’ Wat is de Nederlandse variant een ‘idiote’ onderneming. sie zegt, op de Veluwe agotie, an- van barebinje? Dat blijkt – als je gotie of niegosie, en in Zuid- het letterlijk vertaalt – barenbin- Utrecht goossie. den te zijn, een samenstelling van de voorspelling van De Vries uit: Het aan elkaar koppelen van al baar in de betekenis ‘kruik’ en half juni is een groot aantal dia- die woorden via Nederlandse tref- binden: vroeger werden aarden lectwoordenboeken uit Nederland woorden is gedaan door taalkun- potten die waren gebroken, voorin de elektronische Woordenbank dige stagiairs en vrijwilligers, en zien van een houten hoepel; tij- van de Nederlandse Dialecten het was nodig om gebruikers van dens dat karweitje werd er kenne- 204 (eWND) bij het Meertens Insti- de eWND de mogelijkheid te gelijk veel gekletst.

Onze Taal 2015 • 7/8 Kinderspelen Bij slingerdeslankie speule bewoog kuule˘chien en tikketakketóge, Wat heb je nu aan zo’n eWND? Ik een lange rij kinderen zich slinge- wordt volstaan met de informatie zal dat laten zien aan de hand rend als een slang voort. Hinkelen “een kinderspel” – vooralsnog van een willekeurig voorbeeld: de was britse, hinkeltjes-ket of pot- weten we niet wat de spelen in- namen van kinderspelletjes. Via heenke. houden. Hopelijk komen we daar de eWND kun je deze met één Er werden ook pikante spelle- in de toekomst achter als we nog zoekopdracht tegelijkertijd opzoe- tjes gespeeld. Zo gaven kinderen meer dialectwoordenboeken toeken in tientallen dialectwoorden- in de Zaanstreek elkaar een ‘haze- voegen aan de eWND. Overigens boeken. Bij de treffer ‘kinderspel’ zoen’, in een van de woordenboe- zijn vrijwilligers voor het ver- bijvoorbeeld vind je dat Overijs- ken omschreven als: “twee kinde- nederlandsen daarbij nog steeds selse kinderen hoepelen in 1835 ren nemen elk het uiteinde van welkom. ‘bandelen’ noemden. een lange draad in de mond en Er is ook een Vlaamse tegen- Springspelletjes blijken namen eten die op, zonder daarbij de hanger: www.woordenbank.be. In te hebben of te hebben gehad als handen te gebruiken. Zijn hun de toekomst zullen de Vlaamse en

Illustratie: Matthijs sluiter galchienspringen (letterlijk ‘galgje monden bij elkaar dan geven zij Nederlandse websites aan elkaar springen’), hinke˘paarke˘ (‘hinke- elkander een hazezoen.” In West- worden gekoppeld. Als we dan perken’) en hippen of hoppen. Friesland speelden kinderen gatje- ook nog Friese woordenboeken Tikkertje werd gespeeld onder klap: “geheim kinderspel waarbij toevoegen, zal de wens van namen als boompienverlossen een kind zijn of haar achterste Matthias de Vries eindelijk écht (‘boompjeverlossen’), kriegertien ontblootte en er door een ander worden vervuld. < (‘krijgertje’), litse (van lits, met de vlakke hand op liet slaan”. ‘streep’), sprouw, takkie-de-man de elektronische woordenbank van de speule, tikhonken en tikkien help. Draad door de naald nederlandse dialecten (ewnd) is te Verstoppertje heette bergemüske, Bij sommige intrigerende spelle- vinden op www.meertens.knaw.nl/ hoorntje, ieben, opschuilertje of tjesnamen, zoals botte˘rkaarne˘n, ewnd. wegkroepertien (‘wegkruipertje’). draod deur de˘ naolde˘, eerpe˘l-

Taalpuzzel

SAMENSTELLING: RUTGER KIEZEBRINK 1 eze maand weer een 1. fosfor; 2. voorzetsel; 3. nacht- 2 D‘ruitpuzzel’. Vul per om- hemd; 4. geld; 5. ontsluit; 6. poten- 3 schrijving één woord in (soms tie bezittend; 7. in het vat (fi guur- 4 is het een woordgroep). Bij elk lijk); 8. belangrijk tennismoment; woord in de bovenste helft 9. goederenvervoermiddel; 5 van de puzzel moeten dezelf- 10. seizoensgebonden rustperiode; 6 de letters gebruikt worden als 11. personenvervoermiddel; 7 in het woord erboven, plus 12. onbetekenende fi guur; 8 één extra; de volgorde mag 13. ranglijst; 14. opsparen; 9 veranderen. In de onderste 15. planten (bijv. van aardappels); helft verdwijnt er juist per 16. toegankelijk; 17. niets; 10 woord(groep) een letter. Deze 18. nachtspiegel; 19. onzijdig 11 keer bevatten bovendien de 12 twee tweeletterwoorden de- 13 zelfde letters, net als de twee drieletterwoorden, de twee 14 vierletterwoorden, enzovoort. 15 Wilt u kans maken op de 16 maandprijs, stuur dan voor 15 17 augustus de negentien woorden per e-mail naar puzzel@ 18 onzetaal.nl of per post naar de winnaar krijgt een van de drie versies van het spel woordZoeker, 19 Raamweg 1a, 2596 HL Den beschikbaar gesteld door spellenfabrikant Goliath. de winnaar van Haag (o.v.v. ‘Taalpuzzel’). de puzzel uit het juninummer is Kees Bergman uit amstelveen. de oplossing was: Parisien. 205

Onze Taal 2015 • 7/8 Wat was er vóór het Nederlands? Sporen van prehistorische talen in de Lage Landen

Rond de jaartelling werden er hier

Germaanse talen Illustratie: Manifesta gesproken waaruit uiteindelijk ons Nederlands is voortgekomen. Maar wat klonk

er vóór die tijd, aankomst ±500 vChr Indo-Europese talen duizenden jaren ge- (‘de daders’)

leden? Hoogleraar aankomst Peter Schrijver is ±5000 vChr Sikkeltalen iets op het spoor. (‘de slachtoffers’) Hattisch Gaston Dorren

Minoïsch Soemerisch

Het Soemerisch: bron van oeroude talen in de Lage Landen?

elke prehistorische talen waren hier In dit Indo-Europese clubje moeten we de dader in een grijs verleden elke dag te ho- van de prehistorische taalmoord zoeken. Niet dat de ren? Een lastige vraag, want die ta- sprekers van die talen de sprekers van de vooraf- len zijn morsdood, en hebben geen gaande talen hebben afgeslacht. Zoiets gebeurt wel- Wgeschreven bronnen achtergelaten. Maar talen over- eens, maar talen sterven zelden op die manier uit. lijden nooit vanzelf; ze worden altijd uit de weg Veel gebruikelijker is het dat sprekers van de ene geruimd door een andere taal – de moordenaar. U taal er een tweede bij leren. Is die tweede taal nutti- bent dus in een detectiveverhaal beland. ger dan de eerste, dan is de minder nuttige na een We hebben een paar verdachten: de talen die paar generaties verdwenen. enkele eeuwen voor het begin van de jaartelling in de Lage Landen gesproken werden. Dat zijn het Landbouwers Germaans, vooral in het noordelijke deel, en het Maar het gaat in dit detectiveverhaal dus eigenlijk Keltisch, wat zuidelijker. Beide verdachten zijn aan om een andere vraag: wie waren de slachtoffers? elkaar verwant, want ze behoren allebei tot de grote Met welke lijken hebben we van doen? Peter Schrij- Indo-Europese taalfamilie. Er lijkt nóg een verdachte ver, hoogleraar Keltische talen in Utrecht, heeft zijn te zijn, want taalkundigen vermoeden dat vóór het vermoedens. “Dat zouden de talen van de eerste Germaans en het Keltisch nog een andere Indo-Eu- landbouwers kunnen zijn. De landbouw heeft zich ropese taal (“Belgisch”, fluisteren sommigen) zich tussen 8000 en 3500 v.Chr. vanuit de ‘Vruchtbare 206 in onze contreien had verbreid. Sikkel’ in het Midden-Oosten over Europa verspreid.

Onze Taal 2015 • 7/8 België en Zuid-Nederland werden zo tegen 5000 sche woorden die de deskundigen menen te kennen, v.Chr. bereikt. Onderzoek van prehistorisch DNA lijken er twee ook in het Hattisch voor te komen – te duidt erop dat zich hier daadwerkelijk agrarische toevallig om toeval te kunnen zijn. Daarnaast ver- immigranten van Midden-Oosterse origine hebben toont het Minoïsche werkwoord óók weer overeen- gevestigd. Doordat landbouw veel meer mensen kan komsten met het Hattische werkwoord, zij het min- voeden dan jagen en verzamelen, zullen de boeren der frappante. de autochtone bevolking overvleugeld hebben. Dat geldt dan ook voor hun taal.” Sikkeltalen En welke taal was dat? Welke taal hadden ze Voor het geestesoog van de speurder begint zich nu meegebracht uit de Vruchtbare Sikkel, vanwaar ze een scenario af te tekenen. 8000 v.Chr. spraken boe- rond 8000 v.Chr. immers aan hun lange volksverhui- ren in de Vruchtbare Sikkel talen uit een taalfamilie zing waren begonnen? Dat is niet bekend, want de die we voor het gemak even de ‘Sikkeltalen’ zullen oudste teksten dateren pas van 3350 v.Chr. Die staan noemen, waaronder een oude vorm van Soemerisch. op spijkerschrifttabletten, geschreven in het Soeme- Een deel van de bevolking begon te migreren in risch. Dat Soemerisch werd toen gesproken in het noordwestelijke richting: naar Kreta (Minoïsch!), huidige Irak, het oostelijkste deel van de Vruchtbare naar Turkije (Hattisch!) en van daaruit geleidelijk

Illustratie: Manifesta Sikkel. Het is alleszins mogelijk dat het Soemerisch steeds verder, duizenden jaren lang, tot in de Lage Landen. Hun taal veranderde in de loop der eeuwen, want dat doen talen nu eenmaal, maar het Het is dat later de Indo-Europese talen bleef in de kern een Sikkeltaal. Zeker is dat allemaal nog niet, verre van. Mis- onze kant op zijn gekomen, anders schien blijkt het Minoïsch, mocht het ooit ontcijferd worden, helemaal geen Sikkeltaal te zijn. Of mis- hadden de Lage Landen nu misschien schien namen de boeren met hun Sikkeltaal ergens onderweg een heel andere taal over, die we niet nog steeds zo’n ‘Sikkeltaal’ gesproken. kennen. Bij zo veel onzekerheden zijn extra aanwijzingen natuurlijk van harte welkom. Zijn die er? Zijn er bijvoorbeeld in de moderne Europese talen daar toen al duizenden jaren werd gesproken, dus sporen van de Sikkeltalen te vinden? het kan toch wel een van die oude Midden-Oosterse Schrijver denkt van wel. Zo bevatten de moderne boerentalen zijn die we zoeken. Europese talen woorden die onmogelijk uit het Indo- Een andere kandidaat is het Minoïsch, gesproken Europees kunnen komen. Schrijver heeft er voor- op Kreta en genoemd naar de man die het beroemde lopig acht verzameld die ‘Hattisch gedrag’ vertonen. labyrint voor de Minotaurus liet bouwen: koning Dat betekent concreet: ze krijgen een voorvoegsel Minos. De oudste Minoïsche teksten dateren van a- en in de volgende lettergreep valt een klinker weg. rond 2000 v.Chr., maar het Minoïsche volk had zich De details zijn ingewikkeld, maar in ieder geval heb- al duizenden jaren eerder op Kreta gevestigd. En ben de Nederlandse woorden leeuwerik (Frans: alou- omdat hun oudste wortels in het Midden-Oosten ette), merel (Duits: Amsel) en erts (Oudduits: aruz) liggen, is ook hun taal van belang voor Schrijvers een rolletje in de redenering. Ook maakt Schrijver recherchewerk. aannemelijk dat een Minoïsch woord voor ‘varken’ terug te vinden is in het Grieks, Litouws en Welsh. Familie Het Soemerisch en het Minoïsch staan tot nu toe al- Dezelfde richting lebei bekend als talen zonder aantoonbare familie. Zijn we er dus uit? Kan Schrijver, als een klassieke Een van de belangrijkste elementen in Schrijvers detective, alle betrokkenen in één kamer bijeenbren- naspeuringen is dat hij zowel het Soemerisch als het gen en aan het eind van een briljant betoog dader(s) Minoïsch verbindt met een andere taal, en dan ook én slachtoffer(s) nauwkeurig aanwijzen? Nee, dat nog met precies dezelfde. Dat is er opnieuw een niet. Een rechter zou met het huidige bewijsmateri- waar je zelden over hoort: het Hattisch. Het is dan aal geen genoegen nemen. Toch is Schrijver optimis- ook al 3500 jaar geleden als spreektaal uitgestorven, tisch. “Veel van de aanwijzingen afzonderlijk zijn in Turkije. Als Schrijver gelijk heeft, heeft hij dus niet al te zeker, maar ze wijzen wel onafhankelijk drie oude talen samengebracht in één familie. van elkaar in dezelfde richting. Dat is een methode Het verband tussen het Soemerisch en het Hat- die ook bij het ontcijferen van talen wordt gebruikt: tisch is het stevigst. Schrijver laat gedetailleerd zien je veronderstelt allerlei dingen, en uiteindelijk valt dat de grammatica’s van beide talen meer overeen- alles op zijn plaats – of niet.” komsten vertonen, onder andere in de werkwoords- En als dat inderdaad gebeurt, wat dan? Dan blij- vervoeging, dan redelijkerwijs toeval kan zijn. Dat is ken de prehistorische talen van onze drassige delta een beetje zoals de gelijkenis tussen de Nederlandse de nakomelingen te zijn van de oudste Sikkeltalen vormen winnen - wonnen - gewonnen en de Engelse van het Midden-Oosten, en dus familie van Soeme- vormen win - won - won nauwelijks toeval kan zijn risch en de rest. Het is dat later de Indo-Europese (en ook niet is). talen onze kant op zijn gekomen, anders hadden de De tweede familieband van het Hattisch, die met Lage Landen nu misschien nog steeds zo’n Sikkeltaal het Minoïsch, is voorlopig een stuk minder overtui- gesproken. Of had dan een andere moordenaar zijn gend. Dat komt vooral doordat de Minoïsche teksten kans gegrepen? Op die vraag kan zelfs Schrijver nauwelijks ontcijferd zijn. Maar van de vijf Minoï- geen antwoord geven. < 207

Onze Taal 2015 • 7/8 Hans Beelen en Nicoline van der Sijs Woordsprong

In de rubriek ‘Woordsprong’ maandelijks aan- Venetiës van de Lage Landen dacht voor de oorsprong van at Venetië al in de late Het tegendeel is waar voor Vene- Net als bij Brugge is de bij- allerlei woorden. Middeleeuwen een tot de tië.” Opmerkelijk is dat Tafur met naam Venetië van het Noorden verbeelding sprekende geen woord van de ‘reien’ rept, voor Amsterdam van latere da- Dstad was, blijkt uit diverse Neder- de kanaaltjes van Brugge die zijn tum. De tot dusver oudste Neder- landse aardrijkskundige namen. genoemd naar de rivier de Reie; landstalige vindplaats is een ver- Al in 1381 wordt een buurt in Alk- het is hem alleen te doen om de taling uit het Frans. In de Avond- maar Venidzen genoemd, waarop economische rivaliteit tussen de bode van 12 april 1839 wordt de de naam van de huidige winkel- twee handelsmetropolen. Franse auteur Charles Didier aan- straat Fnidsen teruggaat. In Hoorn Daarmee is Brugge de eerste gehaald: “Ware het geen heilig- heet een in 1420 aangelegd eiland- Nederlandstalige stad die op één schennis Venetië met iets anders je Venidse. Waterrijke steden in de lijn is gesteld met Venetië. De bij- dan met zich zelve te vergelijken, hele wereld vergelijken zichzelf naam Venetië van het Noorden is ik zou zeggen: Amsterdam is het graag met de archetypische kana- echter van latere datum. Pas in Venetië van het Noorden. Even als lenstad in Noord-Italië. In Duits- 1827 vinden we een stadsbena- de koningin der Lagunen, is de ming die er enigszins op lijkt. In koningin der Zuiderzee op eilan- zijn Verkorte geschiedenis der Ne- den getroond en bespoeld door derlanden schrijft Nicolaas van tallooze kanalen.” iotr Iłowiecki P Kampen: “Echter werd de wolsta- pel door de Engelschen (...) naar Sloot Brugge verlegd, zijnde toen [in de “Alles gaat er per punter”, zo Foto: Flickr / veertiende eeuw – HB en NvdS] werd in de Leeuwarder Courant in het Venetië van Nederland.” Even- 1906 het Overijsselse dorp Giet- als Tafur ziet de historicus Van hoorn beschreven, “Hollandsch Kampen de overeenkomst tussen Venetië, en een der meest idylli- de twee steden nog in de handel. sche plekjes van Nederland.” Be- Vanaf de jaren zestig van de ne- gin twintigste eeuw was te Giet- gentiende eeuw raakt de bijnaam hoorn het logement-café Hol- Giethoorn: een land wordt naar Hamburg ver- voor Brugge in de mode in toeris- landsch Venetië geopend. Al is Venetië van de wezen met ‘Venedig des Nordens’, tische reisgidsen. door het nog steeds bestaande Lage Landen. en in Zweden staat Stockholm horecabedrijf de bijnaam in brede bekend als ‘Nordens Venedig’. Bin- Watergrachten kring bekend geworden, toch ligt nen ons taalgebied maken naast In 1500 wordt Amsterdam in een hier niet de oorsprong. Al in 1871 Amsterdam ook Brugge en Giet- anonieme stadsbeschrijving ver- merkte de Groningse predikant hoorn aanspraak op de bijnaam geleken met Venetië vanwege de Rinse Koopmans van Boekeren ‘Venetië van het Noorden’. Welke moerassige ligging, die het nood- op: “Laat me u eerst mogen zeg- van deze drie Nederlandstalige zakelijk maakte beide steden op gen, dat Giethoorn met volkomen steden heeft de oudste papieren, geheide palen te bouwen: “Voorts recht Nederlandsch Venetië wordt en waarop is de vergelijking geba- zoo is de stadt Amsterdam bijnae genoemd, daar dit dorp op ik seerd? Een etymologische gondel- ghelijck Venetiën uut morrasschen weet niet hoeveel eilanden ligt, tocht naar de oorsprong van een met grooten costen opghehalet.” en zijn huizen alleen te water toeristische eretitel. De Florentijnse koopman-geleerde genaakbaar zijn.” Lodovico Guicciardini schreef in Vanaf dat moment werd de Koopwaar zijn beschrijving van de Lage Lan- bijnaam Venetië van het Noorden De oudst bekende vergelijking van den (1567, Nederlandse vertaling voor Nederlandse steden echt Brugge met Venetië is gemaakt 1612) dat wie in Amsterdam onder populair. Bij een onderzoek naar door de Castiliaanse edelman Pero de grond kon kijken, een mooi bos geografische vernoemingsnamen Tafur, die in 1438 Brugge, Sluis en zou zien. Guicciardini noemt als uit 1985 trof de Amsterdamse Antwerpen aandeed. In zijn in het eerste Venetiës grachten als verge- naamkundige Rob Rentenaar de Spaans geschreven reisverslag (in lijkingspunt door te stellen dat toeristische eretitel aan voor “zo- 1874 in druk verschenen) noemt Amsterdam “overmidts [= vanwe- wat alles wat aan een sloot ligt”. Tafur Brugge “een grote stad, heel ge] locht, water, geleghentheydt Anno 2015 is voor getergde in- rijk en met meer koopwaar dan [= ligging], menichte ende be- woners van overspoelde binnen- waar ook ter wereld. (...) Mij lijkt quaemheydt [= geschiktheid] van steden de vergelijking minder het – en allen zeggen dat ook – Watergrachten ende Canalen by- welkom. Op 16 maart jl. kopte Het dat veel grotere koophandel ge- kants in alle straten loopende, Parool in een opiniestuk over toe- beurt in Brugge dan in Venetië. overmits oock meer andere oor- ristendrukte in de grachtengordel: (...) Daar in Brugge komen alle saecken, der stadt van Venegien “Nee, Amsterdam wordt geen 208 naties van de wereld samen. (...) seer ghelijck is.” tweede Venetië.” <

Onze Taal 2015 • 7/8 BeeLdSPraaK Proftaal

Bij actuele gebeurtenissen duikt soms een metafoor op die vaak ook snel weer verdwijnt. Over je eigen schaduw heen springen was er zo een. Erik van der spek buigt zich maandelijks over beeldspraak die de tijdgeest vangt – en soms zelfs ook bepaalt. Onderhuidse veenbrand Hun-vrees et was nota bene de minister van Onderwijs zelf, aar rook is, is vuur. In de politiek kennen we zeg maar de baas van de taal, die in een toe- uitslaande branden, rooksignalen en binnen- spraak op een congres voor leraren in opleiding brandjes. Maar veel problemen hebben een Hzei te hopen dat docenten “fl exibel leren inspelen op wat Wcyclisch karakter: ze lijken opgelost te zijn, maar komen de tijdgeest hen via hun leerlingen laat zien”. steeds weer terug. Zie de economische crisis, het vluchte- Ik zou het zelf geloof ik ook zo zeggen, maar volgens lingenprobleem en de vogelgriep. Daarvoor hebben we de taalnorm klopt het niet. Immers, het gaat hier om aan een metafoor op maat: de veenbrand. iemand iets laten zien, en dan met aan weggelaten. Dat is Sommige woorden zijn geboren om dienst te doen als een duidelijk geval van meewerkend voorwerp zonder metafoor. Veenbrand is er zo eentje. Een echte veenbrand aan, en dat zou dus volgens de taalnorm hun moeten zien we in het verstedelijkte Nederland nog maar zelden, zijn: ‘wat de tijdgeest hun via hun leerlingen laat zien’. een metaforische des te meer. “Veenbrand Griekenland Waarom heeft de minister (of haar tekstschrijver – of kan ieder moment weer opspelen”, staat boven een artikel waarom heb ik voor mijn part) dan toch de neiging om op RTL. Nu hebben ze in Griekenland laag- noch hoog- hen te gebruiken? Daar kunnen verschillende oorzaken veen, maar wel een slepende fi nanciële crisis. Bij elke ver- voor zijn. plichte afl ossing laait het vuur weer op; de veenbrand Allereerst gaat het om een constructie met laten. Dat geeft de situatie goed weer. zijn meestal constructies waarbij je iemand iets láát De veenbrand is een verbijzondering van de conceptue- doen. En die iemand is dan het lijdend voorwerp: ‘Ik laat le metafoor ‘crisis is vuur’. We hebben metaforische hen iets doen.’ In dat geval heb je niet de mogelijkheid schoorsteenbrandjes, maar ook uitslaande branden en om er aan bij te zetten (‘Ik laat aan hen iets doen’), dus smeulende vuurtjes. “Met het sluiten van dit akkoord doof- er is geen reden om het meewerkend voorwerp te noe- den VVD en PvdA een politiek confl ict en een eventuele men. Weliswaar kun je er geen lijdende vorm van maken kabinetscrisis”, zegt NOS-journalist Ron Fresen over de (‘Zij worden door mij iets laten doen’ of ‘Zij worden door bed-bad-en-broodcrisis. “Maar het vuurtje smeult nog mij iets doen gelaten’), dus een echt lijdend voorwerp steeds en de oppositie zal er in het debat maar wat graag met alle eigenschappen die een normaal lijdend voor- de blaasbalg op zetten.” werp heeft, dat is het nou ook weer niet. Maar het is De metaforische veenbrand is alles wat je van een me- daar zeker geen meewerkend voorwerp. tafoor kunt verwachten: een compact en pakkend beeld, Doordat iemand iets laten zien dus lijkt op iemand iets direct duidelijk maar niet al te clichématig. Toch zijn er laten doen zou je de neiging kunnen hebben om iemand schrijvers die aan een veenbrand niet genoeg hebben. Zo als lijdend voorwerp te zien. Dat is dan wel onterecht, omschreef De Groene Amsterdammer onlangs de vogelgriep maar begrijpelijk. als “een onderhuidse veenbrand”. Au! ‘Don’t mix your Een andere oorzaak kan zijn dat er al een ander hun metaphors’, zeggen ze dan in het Engels. Mixen kan goede in de buurt staat (“via hun leerlingen”). In de correcte cocktails opleveren, maar geen goede beeldspraak. En met variant zou je dan twee keer vlak achter elkaar hun krij- een onderhuidse veenbrand kun je alleen terecht bij het gen (‘wat de tijdgeest hun via hun leerlingen laat zien’). Brandwondencentrum in Beverwijk. Dat vinden we niet zo mooi klinken. Er is echter denk ik nog een derde oorzaak: hun-vrees. Door alle commotie rond de constructie hun hebben of erIK van der speK hun zeggen, waarbij hun als onderwerp gebruikt wordt, is het persoonlijk voornaamwoord hun een beetje ‘besmet’ geraakt. Je kunt hun alleen met zekerheid correct gebruiken als bezittelijk voornaamwoord (hun leerlingen), alle andere gevallen zijn gevaarlijk. Dan moet je al een pro- fessioneel zinsontleder zijn om te weten wat voor zins-

Geheugen van nederland deel het is. Dus vermijden mensen, vooral in schrijftaal, het persoonlijk voornaamwoord hun maar liever helemaal. Uit hun-vrees.

Veenbrand in Drenthe, de taalproF 1917. 209

Onze Taal 2015 • 7/8 Het zelfbewuste Gele Boekje

Welke Belgisch-Nederlandse woorden zijn er zoal? En welke reamstime.com D horen tot de standaardtaal? | Typisch Vlaams wil er een beeld Kadmy Foto: © van geven.

Ann De Craemer

Metser (‘metselaar’): goed Belgisch-Nederlands?

ot voor kort hadden alleen king wilde stellen aan het grote januari tot kritiek van Johan De de kleuren groen en wit een publiek. Dat is nu gebeurd: on- Schryver, docent Nederlands aan plek veroverd in de titel van langs verscheen de handelseditie de KU Leuven. Hij vond dat de Teen Nederlandstalige woordenlijst, van het Gele Boekje, dat twee uitgave blijft hangen in het goed/ maar naast het Groene en het Wit- duidelijke veranderingen heeft fout-kader. Zelf ervaar ik het boek te Boekje is er nu ook het Gele ondergaan. Ten eerste is het boek nochtans als veel minder norme- Boekje, van de Vlaamse krant De met vierduizend lemma’s een pak rend dan de lijstjes die ik indertijd Standaard. In januari stak het in dikker. De verklaring daarvoor op school moest leren. Typisch een oplage van 130.000 exempla- staat in de inleiding: het wil “een Vlaams is immers een erkenning ren gratis bij de weekendeditie; het beeld van de Belgisch-Nederland- van maar liefst drievierde van het werd voorgesteld als een leidraad se woordenschat” geven – en niet Belgisch-Nederlands – want dat is voor de redacteuren van De Stan- toevallig zijn in Van Dale onge- het gedeelte van de vierduizend daard, een interne stijlgids die de veer vierduizend woorden als Bel- woorden dat nu een ‘duim om- krant met de lezers wil delen. Die gisch-Nederlands gemarkeerd. hoog’ heeft. Bovendien laat het leidraad kwam er omdat redacteu- Een tweede en opmerkelijker ver- zien dat het zinloos is om een he- ren vaak twijfelden over welk Bel- schil met de gratis versie is de leboel woorden uit die oude lijst- gisch-Nederlands woord ze wel of titel. Het Gele Boekje was namelijk jes te blijven weren uit de Vlaam- niet mochten gebruiken. Het Gele nooit de officiële titel, maar de se woordenschat. Boekje moest helderheid scheppen: benaming waarmee de krant het van duizend ‘Vlaamse’ woorden, boek promootte. De gratis editie Chauffage heet Hoe Vlaams mag uw Neder- Laat mij een aantal voorbeelden lands zijn?, de handelseditie Ty- geven. Zowel op de lagere en Van het Gele Boekje mag pisch Vlaams. Uit die nieuwe titel middelbare school als tijdens mijn spreekt duidelijk een groter zelf- studie Nederlands aan de Univer- confituur wel – en dat voelt, bewustzijn. Het werkwoord mo- siteit Gent leerde ik dat we (de gen in de oorspronkelijke titel riep Vlamingen) niet ‘confituur’ moes- nou ja, als een overwinning wellicht nog te sterk het beeld op ten zeggen, maar ‘jam’. Ik wist van de ‘zeg-niet-zeg-wel’-lijstjes dat mijn landgenoten in de super- op de lijstjes van toen. die ook ik als kind uit het hoofd markt mij niet zouden begrijpen moest leren – en dat terwijl het (of in lachen zouden uitbarsten) Gele Boekje net een uiting wil wanneer ik hun zou vragen waar zinswendingen en uitdrukkingen zijn van een veranderde Vlaamse de jam stond, maar toch moest ik gaf het aan welke de krant voort- taalmentaliteit waarbij men niet het woord als ‘juist’ aanvaarden, aan als standaardtalig Belgisch- langer klakkeloos de Noord-Ne- hoewel ik het nooit zou gebrui- Nederlands zou aanvaarden. derlandse taalnorm volgt. ken. Van het Gele Boekje mag Dat de lijst niettemin woorden confituur wel – en dat voelt, nou Veranderde mentaliteit goed- of afkeurt door er het sym- ja, als een overwinning op de In januari meldde De Standaard al bool ‘duim omhoog’ of ‘duim lijstjes van toen. Idem bij chauffa- 210 dat ze haar gids ook ter beschik- omlaag’ aan te voegen, leidde in ge, waarvan ik altijd moest leren

Onze Taal 2015 • 7/8 dat het centrale verwarming is. noemde taaljournalist Wim Vertaald door ... Alleen vraag ik me af: waarom Daniëls het boekje nog steeds krijgt chauffage in de gratis versie “een aanslag op de Vlaamse iden- van het Gele Boekje een duim titeit, want waarom moet aan Wie vertaalt, loopt onvermijdelijk tegen de grenzen van de taal omlaag, en in de handelseditie Vlamingen opgelegd worden wel- aan. In deze rubriek presenteert elke maand een vertaler zijn een duim omhoog? Hetzelfde ke woorden ze wel en niet mogen of haar weerbarstigste vertaalprobleem – en de uiteindelijke geldt voor allergisch aan en metser gebruiken?” Daniëls hoeft niet te oplossing. (‘metselaar’): fout in de gratis vrezen: Typisch Vlaams zal slechts versie, juist in de handelseditie. een eerste stap in een Vlaamse Komt dat doordat de samenstel- taalkundige evolutie zijn. Ik ge- lers minder streng zijn voor het loof dat het een kwestie van tijd Harrie grote publiek dan voor de redac- is eer de duizend woorden die teuren van De Standaard? een duim omlaag krijgen, ook Precies door het gebruik van zullen worden aanvaard als Bel- Lemmens de duimen hinken de uitgaven gisch-Nederlandse standaardtaal. volgens VRT-taaladviseur Ruud Misschien krijgt de titel Typisch Hendrickx op twee benen. Ze be- Vlaams er dan zelfs een uitroep- Wat is het grootste vertaalprobleem dat u weren niets te willen voorschrij- teken bij. < bent tegengekomen? ven, maar, aldus Hendrickx in ja- Als een brandend huis van de Portugese schrijver nuari, voor het Gele Boekje werd António Lobo Antunes bestaat uit vijfentwintig in- samengewerkt met de Nederland- nerlijke monologen die elk uit één zin van ruim se Taalunie, en “dan ben je als tien bladzijden bestaan. Het grootste probleem bij lezer gauw geneigd om de link te het vertalen van zo’n boek is het vinden van het leggen met het Groene Boekje, juiste ritme en de juiste toon. Ook het Nederlands met de officiële spelling.” De han- moet klinken als een vloeiende en tegelijkertijd delseditie heeft weliswaar geen springerige woorden- en gedachtenstroom. Wat geel omslag, maar wordt in de gebeurt er in ons hoofd? Daar gaat het om, dat marketingcampagne nog steeds probeert de Portugese schrijver-psychiater duidelijk ‘het Gele Boekje’ genoemd. Als De te maken. Het dwingt je heel secuur maar ook ‘vrij’ Standaard als Vlaanderens groot- te zijn – bijna onvermijdelijk wanneer het om ste kwaliteitskrant een taalboek spreektaal en haast ongestructureerd ‘denkwerk’ onder die naam promoot, zullen gaat, vol herinneringen aan liedjes en woordspelle- er beslist mensen zijn die aan het tjes. Een daarvan is het zinnetje “dança o cão dan- werk een officiële status toeken- ça o gato dança o feijão carrapato”; het betekent nen. ‘danst de hond danst de kat dansen de bonen …’ – en op de plaats van de puntjes zat mijn vertaalpro- Advies bleem. De laatste twee woorden uit de zin van Toch geloof ik dat de meerderheid Lobo Antunes verwijzen naar hoe mooi die bonen van de Vlamingen Typisch Vlaams kunnen springen als je ze uit het pak in een vergiet niet zal kopen om te weten wat of op tafel gooit. ze wel of niet mogen zeggen. Ze Hoe hebt u het opgelost? zullen het eerder zien als een Om dat te behouden heb ik gekozen voor een on- statement, namelijk de erkenning zinwoord dat muzikaal klinkt en waarvan het slot van een pak woorden die ze vroe- rijmt op “kat”, en dat zich als derde dier bij de ger van ‘de Nederlanders’ niet eerste twee voegt. De bedoeling is dat het een ter mochten gebruiken. De duimen plekke verzonnen nonsensrijmpje lijkt om een kind zullen ze niet interpreteren als braaf zijn bonensoep te laten opeten, want zo her- een verbod of gebod, maar als innert Lobo Antunes zich dit zinnetje, schrijft hij in een vrijblijvend advies. Niettemin een van zijn prachtige columns. Het werd: “danst de hond danst de kat dansen de bonen van fadde- larat”.

Harrie Lemmens (1953) vertaalde proza en poëzie na Carvalho van onder anderen Pes- A

soa, Saramago en Lobo Foto: Antunes, en schreef Onze Taal zoekt een naast essays en recensies een boek over Brazilië, God is een Braziliaan stafmedewerker (2014). In 2006 kreeg hij de vertaalprijs van het Zie de vacaturetekst op de website van Onze Taal: Nederlands Letteren- fonds. www.onzetaal.nl/vacature. 211

Onze Taal 2015 • 7/8 Wied het woordkruid!

Overbodige woordjes … ze zijn de fameuze dr. E.I. Kipping een doorn Foto: roel Bazen in het oog, maar vooral: een ruis in het oor.

dr. e.I. KIppInG OP- EN NEDERLANDICUS

n 1986 verscheen bij uitgeverij Veen de bundel Klein gebrek geen bezwaar. Dit handzame werkjeI bevat een keuze uit de zes brievenboeken van Gerard Reve. De selectie is van hemzelf. In een epistel aan een zekere Jan H. bekent de schrijver op 20 februari 1968: “Ik ben erg nieuwsgierig naar die Roger, hoe of dat hij verder heet, zijn geboorteplaats, -dag en -tijd.” na de getourmenteerde aanhef ons tot het herlezen van de gehe- Onnozel Nederlands “Ik dacht bij mijn eigen”. In dit le zin. “Hoe of dat hij verder heet” – zo’n tweede geval volgt er gegaran- Het is alsof dat mijn luister- tantebetjestijltje werkt op mijn deerd een potje ‘geouwehoer genot wordt bedorven naarmate lachspieren. Waarom? Omdat ik waar zegen op rust’. doordat er stof zit, op de naald er zeker van ben dat Gerard Reve van de pick-up alvorens. En dit grammaticaal wel beter wist, toen Naald van de pick-up om terwijl ik eerdat namelijk wil hij lucht gaf aan zijn nieuwsgie- Terug naar die Roger en “hoe of genieten van hoe mooi of dat de righeid naar “die Roger”. De be- dat hij verder heet”. In dit zins- muziek is. genadigde stilist schreef in taal- deel staan twee overbodige Waarde lezer: wied het woord- kundig opzicht immers volmaakt. woordjes: of en dat. ‘Hoe hij ver- kruid! < Met trots beriep de volksschrijver der heet’ was voldoende geweest, zich erop dat men in al zijn aan maar de toevoeging van die voeg- de kroontjespen ontsprongen woorden geeft aan de belang- je gaat je afvragen hoel of jij- manuscripten nimmer de vinger stelling van de briefschrijver een zelf behandeld zou worden in heeft kunnen leggen op een door komieke hijgerigheid. hem over het hoofd geziene Nu kunnen wij hier nog van een soortgelijk geval. schrijf- of taalfout, ook al bedien- een bewust gemaakte stelfout de hij zich regelmatig en met spreken, maar in niet-literaire er waren natuurlijk verhalen opzet van onnozel, krom en krantenartikelen komt zulk ge- over rode wijn, tabak, lange archaïsch Nederlands. broddel simpelweg voort uit ge- Een ironische aanhef als “Ik makzucht en onachtzaamheid. nachten, zijn vrouw paula, dacht bij mijn eigen laat ik Ben S. Steeds vaker struikel ik bij het Kouwenaars huis in Frankrijk maar eens schrijven” werd derhal- lezen van journalistieke teksten en zijn ziekenhuisbed, waarin ve door de redacteur der uitgeve- over loze toefjes onkruid, opge- de 91-jarige zei dat hij zijn rij, noch door de corrector, noch schoten tussen de stoeptegels van oeuvre nu toch wel als vol- door de zetter veranderd in een de woorden die er wél toe doen. weliswaar juist maar futloos ‘Ik Het voelt als een steentje in je tooid beschouwde – maar dacht bij mijzelf laat ik Ben S. schoen, zand in de zwembroek, niet dan nadat hij geïnfor- maar eens schrijven.’ een draadje spinazie tussen mijn meerd had naarl hoe uitzon- Alle revianen gevoelen immers tanden. Misplaatste voegwoorden derlijk het nu uiteindelijk was aan hun water dat hun na een in- van causaliteit, graadaanduidend leidend zinnetje als ‘Ik dacht bij gevolg, beperking en vergelijking dat zijn totaal witte kamer nu mijzelf ...’ een minder amusante halen het ritme uit de tekst, ver- al de achtste druk beleefde. 212 overweging te wachten staat dan groten het onbegrip en dwingen (NRC Handelsblad)

Onze Taal 2015 • 7/8 Guus Middag De taal van …

Op tv, op straat, online – overal hoor en lees je weer net iets De achteruitgang andere talen en taaltjes. Guus Middag staat n het voorjaar van 1947 ging werkelijkheid zou worden. Daarin als we even later lezen dat die er maandelijks het niet zo goed met de dich- komen wij niet op de normale koeien in de wei “de boterbloe- bij stil. ter Jan Hanlo. Hij kreeg last manier ter wereld, als baby, in men planten met hun gulle mon- vanI psychische problemen en hij een kraambed, maar omgekeerd: den”, dan wordt ons duidelijk dat begon merkwaardig gedrag te “Wij komen ter wereld, met rouw, ook hier een film achterstevoren vertonen, zoals de dwangmatige uit de graven”. En daarna voltrekt wordt afgedraaid. In de bomen neiging om achteruit te lopen. alles zich ook in omgekeerde zitten vogels te zingen die zojuist Hanlo heeft zelf een verslag van volgorde, als in een film die be- uit de braadpan zijn terugge- zijn psychose geschreven: Zonder gint bij het einde: de lijkwagen keerd; het zijn “ontbraden” vo- geluk valt niemand van het dak rijdt terug, de nabestaanden lo- gels. Even later zien we ze “terug (1972). Daarin vertelt hij dat hij pen achterwaarts weg van het (…) kruipen in een rond en glim- op een dag met een collega op sterfhuis, de dode ontwaakt en mend ei”. Het procedé is even straat liep: Hanlo liep achteruit, geneest van zijn kwalen en begint aanstekelijk als bij Hanlo en het een paar meter voor de ander, en ernstig en wijs aan zijn leven. Het roept vergelijkbare beelden op. Bij bleef hem steeds recht in de ogen is een leven waarin geen steden Pfeijffer worden projectielen door kijken. Daar was de collega niet worden gebouwd, maar gesloopt. kanonnen met hun loop weer zo van gediend. Er ontspon zich Er wordt geschreven “met blank- ingeslikt. En zoals bij Hanlo de een kleine ruzie tussen de twee, makend schrijfstift”. De mijnen scholen zorgen voor het “leren er kwamen wat mensen omheen worden niet leeggehaald, maar vergéten”, zo “groeit” bij Pfeijffer staan, en ook een agent “die mij zorgvuldig weer opgevuld met “de wereld met almaar minder zei mee te komen”. Hanlo ging steenkolen en olie. De kogel weten”. mee, maar ook nu weer op zijn wordt een “helende kogel, ge- Het lange gedicht lijkt een lof- eigen merkwaardige manier: ach- zocht door geweren”. zang te worden op het tegen- teruitlopend, een paar meter voor Het is een aanstekelijk gege- draadse leven. Met veel bravoure de agent, op het trottoir, totdat ven. Je kunt er lang mee door- houdt Pfeijffer ons zijn bevoor- “we rechtstreeks halt hielden voor gaan, en dat doet Hanlo dan ook. rechte leven als omkeerdichter de deur van een psychiater”. In 55 regels draait hij het leven voor, maar dat lukt toch niet hele- om tot één grote, helende, vervol- maal. Voor zo’n dichter is het de Omkeergedicht makende beweging: “Gaandeweg kunst om alle letters van de pagi- Het is moeilijk om in deze scène worden wij steeds meer harmo- na te laten verdwijnen “totdat er niet een vorm van symbolisch nisch, / wanneer wij bereiken de niets meer staat”. Een hele klus! handelen te zien. Dat doet Hanlo tijd die men jeugd noemt.” Daar Naarmate het gedicht vordert, be- zelf ook. In zijn verslag meldt hij zit voor Hanlo de clou van dit gint het steeds meer in zijn eigen dat hij in deze tijd af en toe ook gedicht. In “de tijd van de jeugd” staart te bijten, en beginnen wij woorden achterstevoren begon te zag hij “de tijd van de schoon- ons af te vragen: wat is dat eigen- schrijven. En hij begon te fantase- heid”. En dus zag hij de normale lijk voor raar verlangen om ach- ren dat zijn lange omkeergedicht gang van het leven als een achter- teruit te willen leven? Wat is pre- ‘Wij komen ter wereld’ nog eens uitgang. Daar wilde hij, liefheb- cies de winst? ber van de jeugd in het algemeen, In de slotregels komt de aap uit en van jonge jongens in het bij- de mouw. Ook bij Pfeijffer speelt zonder, zich niet bij neerleggen. de liefde een rol. Er is een gelief- Hij verzette zich: als dichter met de met wie het allemaal is mis- een lang vers waarin de tijd gegaan, en dat spijt de dichter nu hilip Mechanicus P moedwillig wordt omgekeerd, en zeer. Hij zou niets liever willen Foto:

Foto: Gelya Bogatishcheva als mens door soms, in moeilijke dan de tijd weer terugdraaien, tijden, achteruit te gaan lopen. om het allemaal weer goed te maken. Pfeijffer: “Zo wou ik dat ik Ontbraden jou pas morgen had ontmoet / en In zijn dit jaar verschenen bundel alles wat ooit fout ging, ging dan Idyllen schrijft Ilja Leonard Pfeijf- zeker goed.” fer in het begin van een gedicht Cher zong ooit, in vergelijkbare niet dat hij het vlees in plakken omstandigheden: “If I could turn snijdt, maar het vlees weer aan- back time”. Het is de oerkreet van eenplakt tot dieren “die loeiend de spijt. < uit het slachthuis naar de weide Jan Hanlo (links) en Ilja Leonard Pfeijffer. snellen”. Dat klinkt vreemd. Maar 213

Onze Taal 2015 • 7/8 Drs. P (1919-2015) Rutger Kiezebrink

et overlijden van dichter niem van Heinz Polzer) komen Zijn bekendheid heeft Polzer en taalvirtuoos Drs. P op die elementen terug: zorgvuldig vooral te danken aan zijn liedjes, 13 juni maakte veel los in rijm volgens een vast schema, een zoals ‘Dodenrit’, ‘Veerpont’, ‘De Hallerlei media. Maar misschien strak metrum, een mengeling van zusters Karamazov’ en ‘Het trap- wel het opvallendst was zijn over- serieuze inhoud en (niet zelden portaal’ – dankzij de goed in het lijdensadvertentie in NRC Han- macabere) humor, en vaak een gehoor liggende melodieën en de delsblad en de Volkskrant. Die had ongewone invalshoek. Ook zijn geestige teksten. Vooral zijn onge- hij zelf geschreven, met de hand, woordgebruik is opvallend: soms kend rijke gebruik van de Neder- in de vorm van een ollekebolleke ouderwets, soms eigentijds, maar landse woordenschat maakt hem – geheel volgens de regels van altijd origineel. bijzonder. zijn favoriete versvorm (die hij zelf ooit geïntroduceerd had), én met een typerende toon: een ern- stige mededeling met een knip- oog. Het was een heel toepasselijke afscheidsboodschap. In vrijwel alle teksten van Drs. P (pseudo-

Trends, neologismen, jongerentaal – Ype Driessen houdt iedere maand in Onze Taal de vinger aan de pols in zijn fotostrip ‘Ype’. Ype

214

Onze Taal 2015 • 7/8 Van Aaf tot z Foto: pepijn hendriks

Maar echt! ort geleden stuurde een vriendin mij een fascinerend artikel uit The New Yorker over het fenomeen dat Amerikanen tegenwoordig als zij ‘Yes’ zouden moeten zeggen, vaak juist ‘No’ Kzeggen. No is vaak zelfs de overtreffende trap van yes. Een soort super-ja eigenlijk. Ze zeggen bijvoorbeeld als ze iets heel erg willen beamen: ‘No, exactly.’ Of: ‘No, totally.’ De schrijver van het artikel gaf als voorbeeld een gesprek tussen de actrice Lena Dunham en Marc Maron, een comedian, over mensen die niks met moderne kunst hebben. Maron: “They can look at a Rothko and go, ‘Hey, three colors.’ And then you want to hit them.” Dunham: “No, totally.” Dunham wil hier super-ja zeggen, heel-erg-ja, en om dat te doen zet zij no voor totally. Met de no waarmee zij Maron eigenlijk zou tegenspreken, beaamt ze hier zijn mening juist. Heel gek is dat. Ik ging erover nadenken, en in het Nederlands doen we zoiets sinds een tijdje ook. Als iemand iets zegt wat wij nadrukkelijk willen De Volkskrant, 16 juni 2015. beamen, hebben we ons eigen super-ja, en dat is Maar echt! Dus: ‘Deze veganistische burrito is lekker, hè?’ ‘Maar echt!’ In Onze Taal stortte Drs. P zich En dat is eigenlijk net zo gek als ‘no, totally’ zeggen als je juist met Ivo de Wijs begin jaren tach- ‘yes, totally’ bedoelt. Want als iemand een zinnetje begint met maar, tig maandelijks op rijm in al zijn verwacht je dat degene die dat zegt het tegenovergestelde gaat be- facetten. Als ‘Het Rijmschap’ be- weren van wat jij net zei, of in ieder geval een afwijkende mening spraken ze bestaande gedichten, heeft van de jouwe. Zoiets als: namen ze ‘zondagsdichters’ de ‘Deze veganistische burrito is lekker, hè?’ maat, voorzagen ze onberijmbaar ‘Maar wel een beetje droog!’ geachte woorden (zoals tuinder, Daarbij deelt de tweede spreker de mening van de eerste niet, of heup en Weesp) toch van een rijm- in ieder geval niet geheel, en daarom zei hij ‘maar’. woord, enzovoort. In 1981 toonde Maar dat is dus niet het geval bij maar echt. Met maar echt geef je Polzer zijn veelzijdige taalkunsten juist aan dat je de mening van de ander heel erg deelt. in een bijzonder gedicht: een zes- Je zou natuurlijk ook gewoon kunnen zeggen: tienregelig acrostichon (de begin- ‘Deze veganistische burrito is lekker, hè?’ letters vormden de woorden “Ju- ‘Echt!’ bileum Onze Taal”) waarin bijna Of: elke regel een anagram van Onze ‘Deze veganistische burrito is lekker, hè?’ Taal bevatte – bijvoorbeeld regel ‘Ja, echt!’ 12: “En o, al zat het jou niet altijd Maar om de een of andere duistere reden zeggen steeds meer mee”, of regel 16: “Laat zoen en mensen: ‘Maar echt!’ zang ontstaan voor ’t Blad der Ik vermoed dat dat komt doordat ze willen laten zien dat ze de Bladen!” mening van de eerste spreker eigenlijk nog meer doorvoelen dan die In 2009 ontving Drs. P op het eerste spreker hem al doorvoelt. Vertaald staat er dan dus: Onze Taal-congres de Groenman- ‘Deze veganistische burrito is lekker, hè?’ taalprijs. De jury prees hem als ‘Ja, maar ik vind hem eigenlijk nog lekkerder dan jij hem zult vin- “een unieke dichter, die spitsvon- den, echt! Ik deel je mening dus totaal, máár … ik doe er nog een dig gebruikmaakt van alle moge- enthousiast schepje bovenop! Ik vind hem niet gewoon lekker, maar lijkheden die de Nederlandse taal ECHT lekker.’ hem biedt”. < Gelukkig zegt niet iedereen dat er elke keer bij.

aaF Brandt CorstIus 215

Onze Taal 2015 • 7/8 redactie onze taal Tamtam

Taalunie slikt ‘Minder Engels in hoger onderwijs’

bezuinigingen in ind juni hield filosoof Ad

Verbrugge in NRC Handels- Connect E VU amelijk onverwacht draaide de Nederlandse Taalunie half juni blad een vurig pleidooi voor Tde aangekondigde en felbekritiseerde bezuinigingen op lessen meer Nederlands als voertaal Foto: Nederlands in het buitenland gedeeltelijk terug. Dat gebeurde na op universiteiten en hoge- overleg met de Internationale Vereniging voor Neerlandistiek (de scholen. Want het hoger on- IVN, de belangenvereniging voor docenten Nederlands aan univer- derwijs is volgens hem “mas- siteiten en hogescholen over de hele wereld). saal aan het verengelsen”. Het Er zou op verschillende posten worden bezuinigd, zoals de aan- gaat dan ook nog eens om vulling op de salarissen van de docenten Nederlands in het buiten- “Globish – een uitgekleed land (volgens de IVN nodig om al hun kosten te dekken) en de zo- Engels”. Verbrugge erkent dat mercursussen in Nederland en Vlaanderen voor buitenlandse stu- er soms heel goede redenen denten Nederlands in het buitenland. Beide zouden verdwijnen, zijn voor Engelstalige colleges, maar nu blijven ze toch bestaan – zij het in afgeslankte vorm. Ook maar hij keert zich tegen “de Filosoof Ad Verbrugge. het Erasmus Taalcentrum werd in zijn voortbestaan bedreigd: een ondoordachte en soms zelfs instituut in Jakarta waar tienduizenden Indonesiërs sinds 1981 totalitaire manier waarop het schrijvers en geleerden (verza- Nederlands hebben geleerd. De Taalunie heeft het centrum nu Engels momenteel wordt meld in ‘het Taalcollectief’) in teruggegeven aan de Nederlandse overheid, die zal zorgen voor doorgevoerd in ons hoger tien actiepunten oproepen een doorstart. onderwijs, ten koste van de iets te doen aan die verengel- Andere Taalunie-bezuinigingen gaan wél gewoon door, onder onderwijskwaliteit, ten koste sing. Ondertekenaars waren, meer die bij het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL), het van de taalrijkdom van stu- behalve Verbrugge, onder an- instituut dat het materiaal voor het Groene Boekje aanlevert en denten, ten koste van de deren universiteitshoogleraar dat in het verleden het Woordenboek der Nederlandsche Taal betrokkenheid op de samen- Frits van Oostrom, schrijver (WNT) maakte. Voor 13 van de 39 werknemers is inmiddels ont- leving en ten koste van een Abdelkader Benali en dichter, slag aangevraagd. Het woordenboek dat nog in de maak is, het meer diverse oriëntatie op classicus en universitair do- Algemeen Nederlands Woordenboek, wordt volgens een officieel taal en cultuur”. cent Piet Gerbrandy. Deze persbericht versneld afgerond. Op welke manier dat gebeurt, is Een week later stond in laatste hield eind vorig jaar nog niet duidelijk. dezelfde krant ‘Het groot ma- met enkele Amsterdamse col- Nadat het INL is afgeslankt, moet het worden verbreed: tot een nifest der Nederlandse taal’, lega’s een soortgelijke actie ‘Instituut voor Nederlandse Taal’. Hoe dat eruitziet? Ook dat is nog waarin zo’n dertig docenten, (zie ook Onze Taal van januari). onzeker, maar Kevin De Coninck, woordvoerder van de Taalunie, kan zich voorstellen dat op de lange termijn het beheer van de Algemene Nederlandse Spraakkunst (een omvangrijke beschrijving van de Nederlandse grammatica) eronder zou kunnen gaan vallen, Spelling gaat weer of de ontsluiting van de zogeheten TermBeheerder, waarvoor lijs- ten met technisch jargon zijn verzameld. meewegen bij NL centraal examen Foto: I taatssecretaris van Onder- beantwoorden over teksten. Swijs Sander Dekker wil Maakten zij spelfouten in hun de spellingvaardigheid weer antwoorden, dan leidden die laten meewegen bij het niet tot puntenaftrek. centraal examen voor havo Volgens Dekker is dit een en vwo. Dat blijkt uit de ongewenst effect geweest antwoorden die hij gaf op van de veranderingen. Hij Kamervragen van Jasper van heeft daarom besloten om de Dijk (SP) over deze kwestie. spelling volgend jaar wel weer Het centraal examen Ne- te laten meewegen. Overigens derlands bestaat uit de onder- benadrukte hij dat ook de delen leesvaardigheid en ar- eindexamenkandidaten van gumentatieve vaardigheden. dit jaar hebben moeten bewij- De opzet was dit jaar gewij- zen dat ze kunnen spellen; bij zigd: leerlingen hoefden geen het schoolexamen schrijfvaar- samenvatting meer te maken, digheid werden spelfouten 216 Het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL) in Leiden. maar moesten alleen vragen wél bestraft.

Onze Taal 2015 • 7/8 De kwestie Frank Jansen

Stigmatiserende ziekte- Als je met zo’n eenvoudige ingreep ellende kunt voorko- 900 jaar oud namen vermijden? men, zegt de kleine minder- heid, waarom zou je het dan Fries De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft voorgesteld nalaten? Drie keer zoveel om namen voor ziekten voortaan zó te kiezen dat de kans inzenders keren zich echter n een privébibliotheek in België op stigmatisering van bevolkingsgroepen en dieren zo klein in vaak felle bewoordingen Iheeft een Amsterdamse onder- mogelijk is. Met het voorstel wil de WHO bereiken dat in de tegen het plan. zoeker een paar snippers perka- toekomst niet meer alle varkens worden geruimd op grond Zij zien het als typisch ment gevonden met daarop vier van de naam varkensgriep en de Mexicaanse hotels niet meer politiek-correcte symptoom- Friese woorden uit het begin van leeg blijven wegens de ‘Mexicaanse griep’. bestrijding. Alsof de ziektes de twaalfde eeuw. Daarmee zijn Is zo’n maatregel wenselijk? Bijna vierhonderd mensen minder erg worden als ze een ze het oudste Fries dat ooit is aan- gaven hun mening op de website van Onze Taal. beschrijvende of technische getroffen. Het gaat om de woor- naam krijgen. den lesa mi (‘mij verlossen’) en helpe mi (‘mij helpen’), die als ver- Ja 23 % De nieuwe kwestie vindt u op taling geschreven zijn bij een La- www.onzetaal.nl/poll zodra tijns tekstfragment. De snippers zich iets aandient; via Taalpost, Nee 77 zijn afkomstig uit een kapotge- % Facebook en Twitter wordt sneden boek; ze werden gebruikt deze dan aangekondigd. als een soort bladwijzers in een ander middeleeuws boek. Matthias Giesen

217

Onze Taal 2015 • 7/8 (advertentie)

zoek je een opleiding tot tolk/vertaler op hbo-niveau?

of juist een boeiende kortlopende cursus?

kijk op www.itv-hogeschool.nl

218

Onze Taal 2015 • 7/8 Gesignaleerd

Scharrel ring boven de juiste inhoud van gegeten wordt”) en – ongetwij- Jaap Bosman - Middenmeer de mededeling. feld de bekendste – platonische aap Bosman J liefde (“geestelijk, zonder zinne- aatst zag ik de volgende Foto: lijk element”). Laanprijzing bij een slagerij: Boeken luisteren Maar ruim 23 eeuwen na “Al onze grill kip producten zijn Annie Dijksman - Weesp Plato’s overlijden lijkt er een scharrel.” De spaties tussen nieuw ‘platonisch’ begrip te zijn grill, kip en producten zijn merk- p het station viel me een ontstaan: in de radioberichten waardig, maar het zelfstandig Oreclameposter op voor over de recente aardbeving in gebruikte woord scharrel is luisterboeken. Naast een jon- Nepal werden de verwoestin- voor mij nieuw. Ik kende het gen met een koptelefoon op gen wel toegeschreven aan on- hiervoor alleen als deel van een stond de tekst: “Welk boek luis- rust in de “platonische platen”. samenstelling, zoals scharrelkip tert hij nou?” Televisie kijken is Platonische platen? Die kende en scharrelei. volledig ingeburgerd, maar boe- ik nog niet. ken luisteren komt me vreemd Ik keek op internet en daar voor, hoewel luisterboeken zag ik die woordcombinatie ook Plakpoep schoon te kunnen maken. alweer een flink aantal jaren tientallen malen. In een online Kees van Dam - Noordwijk Ik ben het woord plakpoep bestaan. reisverslag bijvoorbeeld: “Het eens gaan opzoeken in Van Het is goed mogelijk dat de uitzicht was echt magnifiek! aatst had ik bezoek van de Dale en andere woordenboe- leverancier zich wel bewust is Door de platonische platen die Lrioolservice, vanwege een ken, maar nergens kom ik het van de bijzondere constructie, tegen elkaar gebotst waren, verstopte afvoer. De man die tegen. Zou het nieuw zijn? want op zijn website staan zin- zag je de lagen schuin liggen.” het euvel kwam verhelpen nen als “Onbeperkt audioboe- En op het discussieplatform lichtte zijn werkzaamheden toe ken luisteren” en “Met Storytel Lexprofs.nl werd het begrip met een woord dat ik niet ken- ‘De brand is meester’ luister je altijd onbeperkt naar zelfs figuurlijk gebruikt, in een de, vaktaal wellicht. De moge- L. van Kampen - Hurdegaryp de beste luisterboeken.” stukje over nivellering in de lijke oorzaak van de verstop- economie: “Rijken [worden] de ping was volgens hem namelijk e laatste tijd heb ik enkele zwakken. Verliezers op beurs de ‘plakpoep’. Dkeren een omroeper horen Platonisch winnaars. Enorme frictie van Het woord zegt het in feite zeggen dat op een bepaald tijd- Sandra Baars - Wateringen platonische platen.” al: er blijven resten ontlasting stip ‘de brand meester was’. Zouden er recentelijk nieu- achter in de afvoer, die vast Letterlijk betekent dit dat de e grote denker Plato heeft we filosofieën van de grote blijven plakken aan de wand brand de baas was, maar uiter- Dzijn naam verbonden aan denker onthuld zijn, of zou het van de buis. Deze ‘plakpoep’ aard wordt bedoeld dat de diverse zaken waarover hij the- hier misschien toch gewoon laat zich niet of nauwelijks ver- brandweer de brand onder con- orieën had. In Van Dale alleen gaan om ‘tektonische platen’, wijderen; de closetpot moet trole had (‘men was de brand al vinden we bijvoorbeeld pla- waarbij het eerste woord ge- losgemaakt worden om de meester’). Kennelijk gaat in dit tonische maaltijd (maaltijd kleurd is door de klank van het afvoerbuis aan de binnenkant geval een beknopte formule- “waarbij meer geredeneerd dan tweede? <

Taalergernissen Antwoorden Taaltest (zie pagina 197) Trouwe leden

A. Spelling Wie lid wordt van een vereniging Letterlijk 1. a. dinkytoyautootje of abonnee van een tijdschrift Jonte van Kleven - Amsterdam 2. a. frescoschilder krijgt vaak een welkomstcadeau. 3. b. rozenbottelcompote Maar zouden ook trouwe leden k kan me figuurlijk groen en geel ergeren aan het B. Woordenschat niet af en toe zo moeten worden Iovervloedige foutieve gebruik van het woord letter- 1. a. liefdadig beloond? Ja, vinden wij. lijk. Zodra iets heel erg is, wordt het opeens ‘letterlijk’. 2. b. waterval Daarom verloot Onze Taal elke Zo zag wielrenner Tom Boonen zijn jaar “letterlijk in 3. c. stoned maand tien taalboeken onder de duigen vallen”, volgens NOS Studio Sport. Ik kon me C. Zoek de fouten vaste leden. Iedereen die meerdere daar nou echt geen voorstelling van maken; een jaar 1. 25-jarig jubileum, neigde, jaren lid is van Onze Taal, loot mee. bestaat immers niet uit duigen. ertoe, treinabonnement Deze maand vielen in de prijzen: Letterlijk wordt in de media steeds vaker gebruikt eerste klas(se) C.M.J. Braat, A.M. Dwarshuis-van in zinnen met beeldspraak, waarvan de betekenis dus 2. collega-consultant, Driel, A.M.J. Gordijn, C.M.F.M. juist figúúrlijk is. < not amused, switchte Kuijpers, A. Mens, A.F.M. van der D. Extra Ploeg, W. Roodnat, T.M. Simon-van Dit is de turborotonde. der Vliet, F. Slits en L.J. Westeneng. 219

Onze Taal 2015 • 7/8 Uit de webwinkel

Een nieuwe grote Van Dale

Teken nu in voor € 149,– NIEUW!

p 6 oktober verschijnt de vijftiende papieren editie van de Ogrote Van Dale. Het woordenboek is ten opzichte van de vorige editie uit 2005 ingrijpend vernieuwd: maar liefst 18.000 nieuwe trefwoorden, plus veel meer betekenissen, uitleg en voorbeeldzinnen – en ook de allernieuwste uitdrukkingen staan erin (zoals een stip aan de horizon zetten). In deze editie worden voor het eerst vijfhonderd ‘lastige’ lemma’s met illustraties ver- duidelijkt, en zijn er kaderteksten met taalweetjes toegevoegd, over onderwerpen als nadruktekens, alliteratie en taalvariatie.

Als extra bij dit papieren woordenboek ontvangt u een jaar lang toegang tot de online versie – ook geschikt voor smartphone en tablet – die vernieuwd is met een zogeheten ‘wikifunctie’, U kunt de nieuwe Van Dale van 18 juli tot en met 18 oktober zodat u zelf woorden, plaatjes en fi lmpjes aan het online-woor- 2015 bestellen met maar liefst € 30,– voorin tekenkorting. De denboek kunt toevoegen. prijs is dan € 149,– in plaats van € 179,–. Ga daarvoor naar de In de online versie vindt u verder veel samenstellingen die webwinkel van Onze Taal: www.onzetaal.nl/vandale. Het woor- niet in het papieren woordenboek staan, en andere extra’s, denboek wordt na verschijnen zonder bijkomende kosten bij u zoals de vervoeging van werkwoorden. thuisbezorgd. NU € 30,– intekenkorting in de webwinkel van Onze Taal

Handboek voor de NIEUW! De hond in de pot NIEUW! Johannes Goropius Becanus redacteur Tosca Lindeboom e.a. Eddy Frederickx en Toon van Hal Heidi Aalbrecht en Pyter Wagenaar Boek voor kinderen over spreekwoor- Defi nitieve biografi e van deze kleurrijke Over alle facetten van het redactievak: den, met telkens een korte zestiende-eeuwse arts- beoordelen, redigeren en uitleg en een leuke foto taalkundige, die liet zien corrigeren van teksten, waarin het spreekwoord dat het Nederlands de omgang met auteurs en op- wordt uitgebeeld. taal van het paradijs was. drachtgevers, tekstsoorten, Zie ook blz. 222. (Verloren, 336 blz.) beeld, auteursrecht en nog (Ploegsma, 120 blz.) € 29,– veel meer. Zie ook blz. 222. € 14,99 (Boom, 291 blz.) € 29,90 Groot retorisch woordenboek Van Adam tot Antwerpen Paul Claes en Eric Hulsens Johannes Goropius Becanus Korterlands Uitputtend overzicht De twee hoofdwerken van Hans Bennis van alle stijlfi guren, met de zestiende-eeuwse arts- Whatsappberichten, kranten- uitleg en voorbeelden. taalkundige. Vertaald en koppen, contactadverten- (Vantilt, 158 blz.) ingeleid door Nico de ties: soms moeten we onze € 22,50 Glas. (Verloren, 447 blz.) taal kort houden. Hoe we € 39,– dat doen, laat dit boek zien. (Prometheus, 220 blz.) € 19,95 Typisch Vlaams BEsTELINFORMATIE Ludo Permentier en Rik Schutz u kunt deze boeken bestellen in de webwinkel Woordenboekspel Vierduizend Belgisch-Nederlandse van onze taal: www.onzetaalwebwinkel.nl. Aldert Walrecht woorden en uitdrukkingen. daar vindt u ook nog veel andere taalboeken en De spelregels van het woor- Waar komen ze vandaan, -uitgaven. de genoemde prijzen gelden voor denboekspel, plus 3500 en kun je ze gebruiken of nederland. levertijd 3 tot 7 dagen. voor bestel- moeilijke woorden waarmee niet? Zie ook blz. 210. lingen van minder dan € 19,– wordt in neder- het spel gespeeld kan wor- (Davidsfonds, 576 blz.) land € 1,50 aan verzendkosten in rekening ge- den. (MoosMedia, 135 blz.) Ledenprijs: van € 35,– bracht. In de webwinkel worden apart de extra 220 € 14,95 voor € 30,– verzendkosten voor het buitenland berekend.

Onze Taal 2015 • 7/8 NIEUW! Intekenprijs tot 1 september Taalagenda 2016 Onze Taal In de Taalagenda van Onze Taal, een han- Kindertaalkalender 2016 Taalkalender 2016 dige bureau-agenda in ringband met taal In september verschijnt de tweede In september verschijnt voor de 23ste als thema, vindt u iedere editie van de succesvolle Kindertaal- keer de onvolprezen scheurkalender maand een taaltest, een kalender van Kidsweek en Onze Taal. van Onze Taal. Zeven dagen, zeven ru- bladzij taalkronkels, en leuke, • Volledig in kleur brieken: taaladvies, nieuwe en vergeten verrassende stukjes over • Vrolijke opmaak woorden, etymologie, gebarentaal, in- taalmythen en valse vrien- • Leuk én leerzaam tensiveringen, stijlfiguren en taalpuz- den. (Becking & Blitz) • Voor kinderen van 8 tot 12 jaar zels. Zie www.onzetaal.nl/taalkalender € 13,99 • Zie www.onzetaal.nl/taalkalender voor een voorproefje. voor een voorproefje • Intekenprijs • Intekenprijs (tot 1 septem- (tot 1 september): Franse valse vrienden ber): € 13,50 (i.p.v. € 14,99); € 13,50 (i.p.v. € 14,99); Siegfried Theissen e.a. de kalender wordt half sep- de kalender wordt half De Nederlandse en Franse woordenschat tember toegezonden. september toegezon- vertonen veel overeenkomsten, maar den. soms bedriegt de schijn en betekenen woorden iets heel anders dan je zou vermoeden. Nederlands-Frans in Laatste kans! Combi-aanbieding € 24,95 contrast bespreekt twee- Bestel de Taalkalender en de Kindertaalkalender met een eenmalige duizend van die talige val- extra korting samen voor € 24,95. Alléén in juli en augustus. kuilen. (Acco, 187 blz.) € 31,50

redactie onze taal Lezer

Naam Helena Aerts. zender). Favoriete Onze Taal-artikel Woonplaats Générargues Radio France Musique (klas- De serie ‘Taal- en spraak- (Frankrijk). sieke zender). stoornissen’ van Gaston Dor- Geboren 4 januari 1946, Boek Die Antiquiertheit des ren. Sint-Niklaas (België). Menschen van Günther An- Aantrekkelijkste taaltrend Beroep Lerares Nederlands ders, een sterk onderschatte Ik ben nog steeds prettig ver- (gepensioneerd). praktische filosoof uit Oos- baasd over de taalcreativiteit Partner, kinderen Ge- tenrijk. van de Nederlandsspreken- trouwd, een zoon. Website Geen. den. Opleiding Licentiaat in de Wat leest u het eerst in Ergerlijkste taaltrend Ik er- letteren en wijsbegeerte, Onze Taal? Vroeger las ik ger me aan het Polderneder- partim Germaanse filologie. altijd eerst de achterkant lands en de keelziekte van Hobby’s/vrije tijd Lezen, (‘Ruggespraak’), nu wat me Nederlanders, maar vooral pastelleren, klassieke mu- opvalt als degelijk, bijvoor- aan het tussentaaltje van Vla- taal, wat zou u dan het ziek beluisteren, zingen, beeld het artikel ‘De tjokvolle mingen, een ware achteruit- eerst doen? Een spelling schrijven, wandelen in de gereedschapskist van de reto- gang. zou zo gemakkelijk moge- vrije natuur. rica’, over het Groot retorisch Verbetert u iemands taal- lijk gemaakt moeten wor- Onze Taal-lid sinds 1963. woordenboek van Paul Claes gebruik weleens? Ja, tegen den, in alle talen. Waarom werd u lid? Ik (aprilnummer). beter weten in. Ik kan het Beste taalgebruiker Ik was geïnteresseerd in het Wat zelden? Ik houd niet lerares Nederlands zijn niet vond Seth Gaaikema een ABN. van de spelletjes, overal vind laten. excellent taalgebruiker. Andere tijdschriften Te je die verkleutering terug (op Welke taalfout maakt u Lelijkste woord Geen. veel om op te sommen. radio, tv). stiekem bewust toch? Ik Mooiste woord Neologis- Krant Le Monde. Welke taalonderwerpen maak zelf zo min mogelijk men van Herman Gorter, Televisie Informatieve pro- boeien u het meest? De oor- fouten. zoals nevellichten en licht- gramma’s, Mezzo (klassieke sprong van taal, taalfamilies. Als u de baas was over de lillende. < 221

Onze Taal 2015 • 7/8 raYMond noË Boeken

‘Boeken’ licht u in over nieuwe uitgaven in taalkundig Nederland Het landschap in ren zelf en aan de voorbereiding Babywoordenboek en België. Vermelding in deze woorden daarop, maar ook aan zaken als Na de succesvolle voorlees- rubriek betekent niet dat de MaartenJan Hoekstra is taal- het contact met de auteur en woordenboeken voor peuters redactie ze aanbeveelt. Voor een kundige én bouwkundige. Die de opdrachtgever, typografi e en heeft woordenboekmaker Van zo volledig mogelijk beeld hebben wat ongebruikelijke combinatie vormgeving, en auteursrecht. Dale nu ook een babyvoorlees- wij ook uw hulp nodig. Weet u iets van deskundigheden leidde al Bovendien zijn er handige boekje uitgebracht – een stof- waarvan u denkt dat het in deze tot het boek Huis, tuin en keu- checklists en veel aanwijzingen rubriek thuishoort, laat het ons ken (2009), over de vele woor- en tips in opgenomen. dan weten. Verschijningsdata en den in het Nederlands die te Handboek voor de redacteur is een prijzen onder voorbehoud. maken hebben met wonen en uitgave van Boom en kost € 29,90 woningen. Onlangs publiceerde (gebonden, 291 blz.). Hoekstra een tweede boek, IsBn 978 90 8953 495 8 > te koop in de taalboeken- webwinkel van onze taal Meertalig opvoeden Meertalig opvoeden werd niet Rotterdams zo lang geleden nog weleens Bij de Rotterdamse uitgeverij fen boekje met acht bladzijden afgeraden omdat het voor het Wist u dat … zijn twee boekjes in vrolijke kleuren waarop voor- kind te verwarrend zou zijn, (op zakformaat) verkrijgbaar leesrijmpjes over boerderij- maar inmiddels wordt er heel over het Rotterdams. Het eerste dieren staan. anders tegenaan gekeken. Het is Rotterdamse bijnamen, waar- Mijn eerste Van Dale babyboekje ene onderzoek na het andere in allerlei bijnamen te vinden van paula Gerritsen e.a. kost toont aan dat er eigenlijk alleen Dorp, stad, land, waarin hij huis zijn die naar goede Rotterdam- € 6,99. maar voordelen aan verbonden en erf verlaat en zijn aandacht se gewoonte aan gebouwen en zijn: behalve dat kinderen richt op de wijde omgeving van locaties gegeven worden – De Spreekwoorden meerdere talen goed leren, de woning: hij behandelt de Kuip, de Koopgoot, de Reus van voor kinderen worden ze er ook slimmer en etymologische en historische Rotterdam (de Euromast) – In De hond in de pot worden achtergronden van de woorden maar ook bijnamen van promi- vijftig spreekwoorden en ge- die we gebruiken voor het orde- nente Rotterdammers (‘Appie’ zegden (zoals een kat in de zak nen, beheersen, bebouwen en voor burgemeester Ahmed kopen en met de gebakken ontsluiten van het landschap. Aboutaleb) en bekende sporters Dorp, stad, land. De Lage Landen in (‘de Kromme’). woorden is een uitgave van atlas Het tweede boekje geeft al- Contact en kost € 24,99 (gelijmd, lerlei woorden die kenmerkend 397 blz.). IsBn 978 90 450 2759 3 > te koop in de taalboeken- webwinkel van onze taal socialer van. De Nederlands- Italiaanse Marinella Orioni Handboek tekst- schreef een boek over hoe dat redactie twee- of meertalig opvoeden in Een redacteur zorgt ervoor dat peren zitten) voor kinderen uit- de praktijk in zijn werk gaat, op teksten goed en prettig lees- gelegd. De betekenis komt aan basis van haar eigen ervaringen baar worden. Hij brengt verbe- de orde, maar ook het gebruik en die van een groot aantal teringen aan op woorden zins- en de herkomst worden verdui- andere ‘meertalige ouders’ die niveau, en zorgt voor een consis- delijkt. Alle spreekwoorden zijn ze voor deze gelegenheid inter- tente structuur. Het Handboek geïllustreerd met een grappige viewde. Het boek is bedoeld voor de redacteur, van de erva- zijn voor het Rotterdamse foto waarin ze vrij letterlijk om ouders en opvoeders een stadsplat, zoals dakduif (‘raar worden uitgebeeld. handje te helpen. De stand van persoon’), kanebraaier (‘fl inke De hond in de pot. 50 spreekwoor- zaken in het wetenschappelijk jongen’), uilezeik (‘thee’) en zul- den en gezegden gefotografeerd onderzoek komt ook aan bod. lie (‘zij’). Veel van die woorden van tosca lindeboom e.a. is ver- Een hoofdstuk uit het boek zijn overigens ook buiten Rot- schenen bij ploegsma en kost is te lezen op www.onzetaal.nl/ terdam wel te horen. De boek- € 14,99 (gebonden, 120 blz.). meertalig. jes zijn te koop op www.scheur- IsBn 978 90 216 7437 7 Meertalig opvoeden. Uw kind zal mailrotterdam.nl. > te koop in de taalboeken- u dankbaar zijn is een uitgave • Rotterdamse bijnamen van herco webwinkel van onze taal < van van Gennep en kost € 19,90 Kruik kost € 4,95 (gelijmd, 64 blz.). (gelijmd, 285 blz.). ren redacteuren Heidi Aalbrecht IsBn 978 90 816816 0 5 IsBn 978 94 6164 359 9 en Pyter Wagenaar, is daarbij • Het Rotterdams aBC van herco > te koop in de taalboeken- een goed hulpmiddel. Het be- Kruik kost € 7,50 (gebonden, 222 webwinkel van onze taal steedt aandacht aan het redige- 124 blz.). IsBn 978 94 92047 02 1

Onze Taal 2015 • 7/8 Deze pagina wordt gemaakt vóór, maar ook dóór jullie. Als jullie tips voor ons hebben of ons gewoon eens willen schrijven: stuur een mailtje naar [email protected]. Taaltje! Post Frederike vindt Engels makkelijker dan Nederlands? Hoe kan dat?

oi ik ben Frederike en ik ben 12 jaar en ik zit in H groep 8 van basisschool Wereldwijs in Houten. Taal is niet mijn beste vak, want ik heb dyslexie en daarom kan ik niet zo goed lezen en taal en spelling regels onthouden. Dat is soms best lastig. Als we taal doen snap ik het bijna nooit in een keer. Bij zo’n situatie zijn bijna alle kinderen al klaar en zij mogen iets leuks doen en dan zit ik nog in de klas te werken.

Illustraties: josje van Koppen josje van Illustraties: Ik hoop dat er op de middelbare school meer tijd is om mijn werk te doen. Het is wel grappig, Engels vind ik makkelijker dan Nederlands want ik kan die woordjes beter onthouden. Vooral de werkwoorden zijn makkelijker. Gewoon Woordweetje enkelvoud en meervoud en geen gedoe met En weet je wat ook grappig is? Met noten lezen heb dt, en zo. Waarom heet ‘ramadan’ eigenlijk ik helemaal geen problemen.

‘ramadan’? Frederike verdient hiermee het Van Dale basiswoor- denboek Nederlands. Wil je zelf ook iets schrijven et is nu het einde van de ramadan, de tijd dat mos- over woorden, zinnen of het Nederlands? stuur dan H lims een paar weken lang overdag niet eten en drin- een e-mail naar [email protected]. stuur je wel je ken. eigenlijk is ramadan een woord als juli of augustus: adres, je leeftijd en een foto mee? Dank je wel! het is de naam van een maand, maar dan op de islamitische kalender. de betekenis van het arabische woord ramadan is ‘brandend’ of ‘hete maand’. die betekenis lijkt logisch: het is ten- slotte zomer en dus warm. Maar toch is er iets raars aan de hand. want ieder jaar verschuift de ramadan ongeveer elf dagen naar voren. In het jaar 2030 is het zelfs ramadan in de winter. dus hoezo ‘hete maand’? dat komt vooral doordat de arabische landen honder- den jaren geleden de tijd anders zijn gaan indelen. als je mop naar de stand van de zon kijkt, dan krijg je een jaar van TAALLES 365 dagen. Maar de moslims gingen aan het begin van de “Welke vier woorden gebruiken leerlingen het islamitische jaartelling kijken naar de maan, en dan bestaat meest?”, vraagt de juf tijdens de taalles. “Ik een jaar opeens uit 354 dagen. Bijna al hun maanden zijn weet het niet”, antwoorden verschillende kinde- dan ook een stuk korter. ramadan valt daardoor steeds iets ren tegelijk. “Goed geantwoord!”, zegt de juf. vroeger in het seizoen. soms dus zelfs in de winter. Mop van nancy

taalnieuws

Praten in emoji’s

een lachende drol, hartjes of rode lippenstift-lippen: emoji’s worden vaak gebruikt in chatgesprekken. volgens Brits onderzoek is het zelfs de snelst groeiende ‘taal’ uit de geschiedenis. “elke dag worden er wel zes miljard emoji’s gestuurd”, vertelt taalprofessor vyv evans die het onderzoek leidde. hij vindt de enorme populariteit goed nieuws. “emoji’s worden gebruikt om de juiste emotie mee te geven aan een tekst en dat is vooruitgang.” Kun je het wel echt een taal noemen? “nee, eigenlijk nog niet. ook al zijn er nu meer dan achthonderd emoji’s, dat zijn er nog steeds veel te weinig om van een echte taal te kunnen spreken. engels heeft meer dan een miljoen woorden! Maar natuurlijk kun je met emoji’s iets vertellen. een australische minister gaf eerder dit jaar een chatinterview helemaal in emoji’s.” evans gebruikt ze ook zelf. “Maar die drol vind ik niks. en dan heeft-ie nog een gezicht ook. wie wil er nou een lachende drol ontvangen?” Kidsweek is een échte, wekelijkse krant, speciaal voor kinderen van 7 tot 12 jaar. Website: www.kidsweek.nl. 223

Onze Taal 2015 • 7/8 Ruggespraak

FC Twente en FC Dordrecht hebben zondag hetzelfde doel Bijensterfte VI.nl actiedoel ASN Bank Naast de welbekende Schumann en Beethoven speelt Ronald Brautigam

Nieuwsbericht op P-plus.nl (onterecht) weinig uitgevoerde pianowerken van de Scandinaviërs Nielsen en Stenhammar. Voortaan verschijnt ons blad in full colour. Wij denken dat het Concertoverzicht van De Doelen blad hiermee aantrekkelijker wordt, u hopelijk ook. Hazannekamp Koenders uit onvrede in Moskou

NOS Teletekst Wet tegen uitbuiting door Eerste Kamer Het Financieele Dagblad

In de pauze is er naast een xel Bruynis drankje ook een hapje ver- A krijgbaar. Er zijn shepherd’s Foto: pies in de variaties vies, vlees en vega te koop.

E-mail Stadsschouwburg Amsterdam

Politie houdt jongen van veertien jaar met balletjespistool onder schot Bord in Utrecht Agenten hielden donderdagavond in Julianadorp een 14-jarige jongen onder schot en dwongen hem op de orige week zaterdag publiceerden grond te gaan liggen, omdat hij een nepwapen had. Vwij fotocollages van foto’s van merendeels onbekende mannen die Nu.nl sinds WOII verborgen zaten in het archief van de Amsterdamse politie.

Haarlems Dagblad Eloise is de vijfde in de lijn van de troon- opvolging. Haar officiële aanspreektitel is Hooggeboren Vrouwe. In tegenstelling tot Je geslacht in je paspoort, haar vader is zij geen prinses, maar gravin. is dat eigenlijk normaal? Wikipedia-pagina over Eloise van Oranje-Nassau van Amsberg de Volkskrant

[email protected]