Het Kerketijk Teven Door De Eeuwen Heen
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Het kerketijk teven door de eeuwen heen Vande late middeleeuwentot de Reformatie Aan de Latijnseschool te Groningen,waar veel aanstaandepriesters werden opgeleid,heerste een open houding ten aanzienvan de samenleving.Een In de middeleeuwenwaren de Groninger0mmelanden zowel wereldlijk ats rector als de in Winsumgeboren Regnerus Praedinius (1510-1559) had al kerkelijk opvallendzelfstandig, zeker in vergelijkingmet de anderegewes- vroegbeiangstelling voor het gedachtegoedvan de Reformatie.Zijn invloed ten. Dezeonafhankelijke positie was voornamelijk te dankenaan de afstand zou er medede oorzaakvan kunnen zijn datjuist in het noordenzoveel pas- tot de bestuurscentra.Wereldlijk was dat Brusselen kerkelijk viel het deel toorstot de Hervormingzijn overgegaan.Hoe in Adorp,Sauwerd en Wetsinge van de Ommelandenwaarin ïIbbega lag onderde bisschopvan Miinster. de overgangvan de bevolking naar de "nije leer" verlopenis, weten we niet Vrijwel vanaf de kersteningwaren de bestuurlijke en rechterlijkeambten precies.Als er al beeldenstormenzijn geweest,dan is dat niet noemens- in handenvan de zogenaamdedekens, van wie sommigenaartsdiaken en waard,in tegensteliingtot het naburigeWinsum. anderenpriester waren. Later vielen dezefuncties steedsmeer toe aan de hoofdelingen,de invloedrijkefamilies die op de borgenwoonden. Zij gingen rechtsprekenover zakenals ketterij, tovenarij,verstoring van de zondags- rust, seksuelezonden en doodslag.Ook bezaten zij meestalhet zogenaamde collatierecht,het recht om de pastoor(later predikant)en de schoolmeester te benoemen,waardoor hun invloed op het geestelijkleven in de parochie aanzienlijkwas. In wat later de gemeenteAdorp zou wordenwoonden die invtoedrijke hoof- delingenop de borg te Harssensen op de beide0nstaborgen in Sauwerden Wetsinge.Het spreekt welhaast vanzelf dat de door hen benoemdepredi- kanten en schoolmeestersallereerst de belangen van de adetlijke families behartigden. Het kerkelijk leven was vanaf de middeleeuwenzeer verweven met het openbareleven. Zo werd het ritme van de dag bepaalddoor het luiden van de kerkklok, dezelfdektok die ook meldingmaakte van het overlijdenvan iemand uit de dorpsgemeenschap.Vele eeuwenwas het gebruikelijk dat 's zondagsde afkondigingenvan de overheidvanaf de kanselwerden voor- gelezen,evenals aankondigingen van boeldagen,huwelijken en anderevoor de gemeenschapbelangrijke zaken. Omdat de afstandtot de kerkelijkeheer, de bisschopvan Miinster,groot was en de hoofdelingenzich onafhankelijk opstelden,was de invloed van het centralekerkgezag niet zo sterk. pries- terhuwelijkenbijvoorbeeld waren hier niet verbodenen men had nauwelijks ontzagvoor de pausvan Rome.vandaar dat ketterseen afwijkendegedach- ten in vruchtbareaarde vielen. AÍb. 9 Tekeningvan de kerk te Adorp, gezienvanaf de westzijde. Vande Reformatietot de 19deeeuw Na de Reductievan Groningenin 1.594verschijnen al heel snel de eerste "gereformeerde"predikanten in Adorp, Sauwerd,Wetsinge en Wierum.De eersteis een zekereHenricus Bokelman, die op 5 juli 1595beroepen wordt te Sauwerd.Een jaar later betreedtds. HenricusZuidlaraeus de kanselvan de kerk te Adorpen btijft daarpredikant tot aan zijn doodín 1'622.De eer- ste "gereformeerde"dominee die de weemvan Wetsingebewoont is Bernar- dus Danielis(Eitshemius). Hij wordt beroepenin het jaar L600 en vertrekt twee jaar later naar Appingedam.Harssens heeft na de Reformatienooit een eigen predikant gehad,omdat er te weinig lidmaten waren. Het werd uiteindelijk samengevoegdmet Adorp met de afspraakdat er elke derde zondagin Harssensgepreekt zou wotden.In 1786is het kerkje te Harssens afgebroken,waarbij de tuidktok uit 1618 overgebrachtwerd naar de toren van Adorp.In die tijd stond er aan de noordwest-zijdevan de Adorperkerk een vrijstaandetoren, die na de sloopin 1794vervangen werd door de hui- dige dakruiter, waarin nu de klok van Harssenshangt. ïot de voormaligegemeente Adorp behoordeook het kerkdorp Wierum. Afb. 11 Voormaligepastorie te Wierum. Yan 1,594tot l60L deeldenWierum en 0ostum een predikant. Daarnaver- bond Wierum zich met Dorkwerd,waarbij Wierum kerketijk het hoofd- dorp van de combinatiewerd, want hier stond de pastorie en woondede afgebrokenen de pastorie verkocht. De in 1682 gegoten kerkklok die predikant. De eerstepredikant na de Reformatiewas MichaëtToxites, die in de eenvoudige,vrijstaande klokkenstoel van Wierum hing, werd naar eerderpreceptor geweest was, dat wil zeggenleermeester aan de Latijnse Dorkwerdovergebracht. Daar was inmiddels de kerk gerestaureerden een schoolte Groningen.Hij werd beroepenín 1,597.Waarschijnlijk op gezag nieuwe pastorie gebouwd.Sinds die tijd woonde de gezamenlijkepredi- van de collator, een telg uit de familie Gayckingavan de gelijknamige kant in Dorkwerd. Tegelijk werd van hogerhandbesloten het oostelijk borg ten noordwestenvan Dorkwerd,werd vanaf 1650 de gecombineerde deel van Wierum (het deel ten oostenvan het Reitdiep)bij de hervormde gemeenteWierum-Dorkwerd officieel "hervormde gemeente Dorkwerd" ge- gemeente van Adorp te voegen. De minister belast met de generale noemd,hoewel de domineenog steedsin Wierumwoonde. In 1828kwam directie voor de zakender Hervormdekerk stuitte daarbij echter op weer- er veranderingin de situatie. De bouwvalligekerk van Wierum werd toen stand van de hervormdegemeente te Adorp, aangezienmen vreesdedat de diaconieop extrahoge kosten zou komen, waar geen inkomsten tegenover stonden.Via bemiddelingvan het Provinciaalcollege van Toezichtis toen alles zo ongeveerbij het oude gebleven.De meesteWierumers bezochten vanaf 1828 de kerk van Dorkwerden slechtseen enkeling ging in Adorp naar de kerk. AÍb. 10 Tekeningvan de kerk te Wierumdie in L828ís In L595werd tijdens de Synodevan Staden Landede "Kerkordevoor de 0m- afgebroken.Zie ook afb. 24. melanden"aanvaard. In dezekerkorde werd ook het collatierechtgeregeld. 26 ril Men sprak af dat de collator en de vertegenwoordigersvan de kerkenraad De classicalevergadering kreeg bestuurlijk veel invloed op het reilen en samende predikant en de schoolmeesterzouden benoemen. Helaas waren zeilen van de plaatselijkegemeenten. Het toezicht op de financiën en de de borgheren,inmiddels "jonkers" genaamd,niet bereid het collatierecht kerkelijke bezittingen hietd het provinciebestuurbij voorkeur aan zich, te delen en ook de financiêle administratie en het beheervan de kerkelijke waardoorde jonkers steeds meer macht moesten afstaan. Dit werd nog eens goederengaven zij niet zomaaruit handen. extra benadrukt toen in 1773 het toezicht werd geïntensiveerden Gede- Het gevolgwas dat de beroepenpredikant vaak zelf maar moestvoorzien puteerdeStaten nog meer invloed kreeg door het nieuwe "Reglementop in een aanvulling op zijn karige satarisdoor bijvoorbeeldschrijfwerk te de administratieder kerk-, pastorie-,kosterie-, vicariegoederen, en andere verrichten voor de niet-geletterdenin het dorp. 0f door een kieinschalig prebendaiegoederen in de Ommelanden".Maar ook in theologischekwesties landbouw-of veeteeltbedrijfop poten te zetten. Dat laatste was volgens liet het provinciaalbestuur, soms indirect via bijvoorbeeldde universiteit, de Kerkordeweliswaar niet toegestaan,maar bleef in de Ommelandentoch zíjn gezaggelden. Alles was erop gericht om de rust en stabiliteit in dorp nog zeerlang in gebruik.We kunnen wel stellendat door de invloed van de en provincie te bewaren. Ommelanderlandadel de organisatievan de kerk, zoalsdie de stadhouder en het nieuw gevormdeprovinciebestuur voor ogen stond, veel oponthoud Toenaan het begin van de Lgdeeeuw de kerk organisatorischen ook theo- heeft opgelopen. logischvorm had gekregen,waren er mensendie de ontwikkelingente ver vonden gaan. Zij meendendat de kerk zich steedsverder van de leerstel- Vanafhet midden van de 18de eeuw ontstond er een situatie waarin ook lingen van de Synodevan Dordrechtuit 1618 had verwijderd.Volgens hen de voornameboeren meer macht kregen, bijvoorbeelddoor landerijen te kwam er te veel ruimte voor een verkondigingdie geen recht meer deed kopen met daaraangekoppelde rechten. Zij verwiervendaarmee een groter aan de gereformeerdebelijdenis. Met anderewoorden: de zuivereleer werd aandeelin het collatierechten kregenzodoende steeds meer invloed op de geweldaangedaan en de tolerantie met betrekking tot de gereformeerde benoemingvan predikanten schoolmeester.Deze boeren hadden vaak ook kerkleer ging veel te ver. Dezemensen kwamen bijeen in particuiiere huizen zitting in de kerkenraaden zo werd de benoemingsproceduresteeds meer en vormden de zogenaamdeconventikels, groepen mensen die samende een aangelegenheidvoor kerkenraaden kerkvoogdij.Toch duurde het nog "vrije godsdienstleer"beoefenden. tot 1857 (Wetsinge-Sauwerd), respectievelijk 1889 (Adorp-Harssens)voor- Al voor de Afscheidingvan 1834(Hendrik de Cock)was er in Adorp,Sauwerd dat het collatierechtgeheel in handenkwam van de kerkvoogdij. en Wetsingesprake van zulkebijeenkomsten of oefeningen.Het bestuurvan de classisMiddelstum kreeg in L823 te horen dat er in Wetsingeen Sau- Dekerkenraad waakte over de goedezeden van de bevolking.De armenzorg werd meermalenoefeningen waren gehoudendoor ene Hendrik Folkersuit berusttebij de diaconie.De inkomsten hiervoor betrok zij uit de collectesin Garnwerd.Maar ook uit de dorpenzelf kwamende voorgangers,mannen die de eredienstop zondagen de inzamelingentijdens de huwelijks-,doop- en geentheologische opteiding hadden genoten, maar die zich opwierpenals begrafenisdiensten.Verdere vaste inkomstenkwamen van de 0mmelander warekenners des geloofs. kas en uit de verhuurvan landerijen,van renten en legaten. In Sauwerdwas dat Kornelis Willems Brands