Waarom heet De Pijp? Er zijn verschillende verklaringen voor Het zou dan verwijzen naar de de naamgeving van de wijk. Een ervan is Zaagmolensloot, nu de Albert dat de typische lange smalle straten Cuypstraat, die tot 1891 beeldbepalend doen denken aan de laden waarin pijpen was voor de wijk. Op de eerste kaarten worden bewaard: de pijpenla. Een en plannen wordt de nieuwe wijk andere, meer waarschijnlijke, verklaring aangeduid als buurt YY. Mogelijk ligt ligt in de oorspronkelijke betekenis van hierin ook een deel van de verklaring een pijp als lang smal water.

Stadswandeling De Pijp

Uitgave Fotografie Uitgever en producenten hebben Stadsdeel Oud-Zuid Gabriele Merolli bij de samenstelling uiterste zorg- www.oudzuid..nl vuldigheid nagestreefd. Drukwerk Zij aanvaarden echter geen aans- Realisatie Van der Weij prakelijkheid voor onjuistheden. Amsterdam Toerisme & Grafische Bedrijven Voor nadruk of verveelvoudiging Congres Bureau d.m.v. druk, fotokopie of microfilm www.atcb.nl Audiobestanden is voorafgaande toestemming www.amsterdamtourist.nl Walk the Walk Audiotours nodig van Stadsdeel Oud-Zuid. www.walkthewalk.nl Tekst Laurens Mingelen Met speciale dank aan Josephine Moons Vormgeving www.moonwalk.nl Atelier MV levievandermeer Een ontdekkingstocht te voet door het Quartier Latin van Amsterdam

De Zaagmolensloot rond 1860. (Stadsarchief Amsterdam). ●1 Het huis met de kabouters

●2 Polderhuisje Rustenburgerstraat

●3 Voormalig raadhuis Nieuwer-

●4 Voormalige diamantslijperij Asscher

●5 CinéTol

●6 Lage huisjes Diamantstraat 22 ●7 Voormalig gemeentelijk badhuis 21 18 17 Voormalig woonhuis 8 ● 19 16 Gerard van het Reve 1 ●9 Henriëtte Ronnerplein

20 ●10 P. L. Takstraat 14 15 ●11 Monument burgemeester Tellegen 2

●12 Coöperatiehof 3 4 ●13 Van der Helstplein 5 14 Monument Samuel Sarphati 6 Audiobestanden ● Naast te lezen is er ook iets te luisteren op deze 15 Groen Gemaal 13 wandelroute. Via de website van Stadsdeel Oud- ● Zuid (www.oudzuid.amsterdam.nl) en Amsterdam 16 Albert Cuypmarkt Toerisme & Congres Bureau (www.amsterdamtou- ● 7 rist.nl) kunt u gratis een aantal audiobestanden 17 Standbeeld André Hazes 12 downloaden voor mp3 of iPod. Bewoners, ken- ● ners en betrokkenen zijn aan het woord en vertel- 18 De taartpunten 11 len net iets meer over dat ene onderwerp. Deze ● 8

audiobestanden zijn aanvullend op de tekst in dit 10 19 Gerard Douplein 9 boekje. U kunt de wandeling ook zonder de ● audiobestanden lopen. 20 Noord/Zuidlijn De onderwerpen waarvoor een ● audiobestand beschikbaar is, zijn in 21 Voormalig nachtetablissement De Kuil de tekst te herkennen aan dit ● symbool. Het nummer naast het 22 symbool correspondeert met de nummering van ● de audiobestanden. Boerenwetering rond 1894 ter hoogte van de Rustenburgerstraat. Rechts op de 1894 ter hoogte van de Rustenburgerstraat. rond Boerenwetering achtergrond zijn de torens van het Rijksmuseum te zien (Stadsarchief Amsterdam). Amsterdam). van het Rijksmuseum te zien (Stadsarchief zijn de torens achtergrond Welkom in De Pijp! De stadswijk De Pijp werd halverwege de 19e eeuw aangelegd. Doordat er veel studenten, kunstenaars en prostituees in de nieuwe wijk kwamen wonen, werd De Pijp al snel het Quartier Latin van Amsterdam genoemd. Quartier Latin verwijst naar de academische buurt van Parijs waar vroeger door de studenten Latijn werd gesproken. De bewoners, de kleine straatjes, de vele kroegjes en eetgelegenheden en de sfeer in De Pijp, doen denken aan deze beroemde Parijse studentenwijk.

In De Pijp wonen meer dan 144 nationaliteiten en de wijk is één van de meest populaire locaties in Amsterdam om te wonen, te winkelen en te stap- pen. De meeste mensen zullen de buurt kennen van de leuke kroegjes, win- keltjes en natuurlijk van de Albert Cuypmarkt. Maar er is meer. Te zien, te horen, te vertellen en ook te proeven. Nergens vindt u zo’n divers culinair aanbod als hier in De Pijp. Met deze wandelroute maakt u kennis met De Pijp en haar kleurrijke geschiedenis. De beschreven route staat aangege- 3 ven op het kaartje achterin het boekje. U kunt de route uiteraard naar eigen inzicht verkorten of verlengen. De wandeling duurt ongeveer 2,5 uur.

Startpunt van de wandeling anders tram 4 of 25 en uitstappen De wandeling begint op de hoek van bij halte Ceintuurbaan. Vanaf de halte de Ceintuurbaan en de Amsteldijk. loopt u links de Ceintuurbaan af tot U kunt daar gemakkelijk met het aan het startpunt van de wandelroute openbaar vervoer komen. op de Amsteldijk.

Vanaf station Amsterdam Centraal Vanaf het neemt u bij kunt u alle metrolijnen nemen. het Concertgebouw tram 3 richting U stapt uit bij station Wibautstraat en Muiderpoortstation. U stap uit bij loopt in noordelijke richting tot aan halte Amsteldijk. Dit is het startpunt de Ruyschstraat. Hier slaat u linksaf van de wandelroute. en steekt de brug over. Aan de over- De wandelroute eindigt op het Marie kant van de brug op de Amsteldijk Heinekenplein bij de voormalige start de wandelroute. brouwerij. Daarvandaan kunt u ge- Vanuit het centrum van Amsterdam makkelijk met de tram weer naar het kunt u uiteraard de metro nemen of centrum of naar het Centraal Station.

1 Welkom in De Pijp! ● De wandeling start op de hoek van de Rust en ruimte dam over het toppunt van haar economi- ● U loopt door tot aan het voormalig raad- Ceintuurbaan en de Amsteldijk. Op Cein- Het polderhuisje op Rustenburgerstraat 8 sche bloei heen was, verloren de buiten- huis van de gemeente Nieuwer-Amstel op de tuurbaan 251 ter hoogte van de tramhalte staat er nu wat verloren bij tussen alle ove- verblijven en landerijen hun oorspronke- hoek van de Amsteldijk en de Tolstraat. (3) staat een bijzonder gebouw: het huis met rige bebouwing. Het is nog goed te zien dat lijke functie. De gebouwen raakten in de kabouters. (1) Gezien vanaf de Cein- het straatniveau destijds een stuk lager lag verval en werden gesloopt of gebruikt Voormalig Raadhuis Nieuwer-Amstel tuurbaan wandelt u daarna rechtsaf de dan nu. als fabrieksruimte. Wel is het gebied Het raadhuis is door R. Kuipers ontworpen in Amsteldijk op. U passeert onder andere De polder waarin deze huisjes stonden, heet- altijd een plek geweest en gebleven neorenaissancestijl en werd in 1892 opgeleverd. de Van Ostadestraat en staat even stil te de Binnendijksche Buitenveldertsche Pol- voor Amsterdammers om te ontspannen. Boven de deur is het wapen van de voormalige bij het karakteristieke polderhuisje op der. Deze polder liep tot aan wat nu Amstel- Er waren herbergen en ‘lustplaatzen’ en gemeente nog te zien. Neorenaissance is te de hoek van de Rustenburgerstraat en veen is. Met name in de gouden eeuw, met men kon genieten van het wijde uitzicht herkennen aan de klassieke trapgevels gecombi- de Amsteldijk. (2) Amsterdam als het economische middelpunt over het water van de Amstel en de neerd met torentjes en erkers die het geheel van de wereld, bouwden welgestelde koop- groene polder. Een beroemde stadsbe- een historisch karakter geven. Andere bekende lieden hier aan het water van de Amstel en woner die zich in zijn tijd graag door voorbeelden van deze bouwstijl in Amsterdam de Wetering hun buitenplaatsen: grote land- de rust en ruimte liet inspireren was zijn de Stadsschouwburg op het en huizen met tuinen en landerijen. Zo konden Rembrandt. Hij heeft er een aantal etsen het Tropenmuseum aan de Mauritskade. ze ontsnappen aan het drukke en ongezonde gemaakt die de sfeer in de polder goed leven binnen de stadsmuren. Toen Amster- laten zien. Het gebouw heeft uiteindelijk slechts vier jaar als raadhuis gediend. Een stukje terug, ter hoogte van de Van Ostadestraat liep tot 1896 de ge- meentegrens. Vanaf halverwege de 19e eeuw ontwikkelde het noordelijk deel van Nieuwer- 4 Amstel zich in hoog tempo. Steeds meer mensen 3 gingen er wonen en steeds meer bedrijven ves-

Het huis met de kabouters (©www.alphons.net). tigden zich er. Dit kwam door de beschikbare ruimte maar ook omdat er minder belasting Het huis met de kabouters Dit huis uit betaald hoefde te worden dan in Amsterdam. 1884 is ontworpen door A.C. Boersma. Dit was Amsterdam een doorn in het oog en er Bijzonder aan dit huis is de merkwaardige werden pogingen ondernomen om dit deel van combinatie van neo-gotische elementen Nieuwer-Amstel te annexeren. Voor Nieuwer- als spitsbogen en spuwers, met neorenais- Amstel was dit juist reden flink te investeren in de sance elementen als kruiskozijnen en na- bouw van huizen en de aanleg van wegen. Om tuurstenen blokken en het versierde hout- haar verzet tegen annexatie door Amsterdam te werk bij de overstekende kappen. Meest benadrukken werd in 1892 het raadhuis vlakbij de opvallend zijn uiteraard de twee kabouters gemeentegrens geopend. Het mocht uiteindelijk ter hoogte van de daklijst die elkaar de bal niet baten en ondanks verzet en petities tot aan toewerpen. De kabouters zouden de twee de Tweede Kamer toe, werd dit deel van Nieu- betrokken aannemers symboliseren die wer-Amstel in 1896 bij Amsterdam gevoegd. Van elkaar bij de bouw geholpen hebben. Een 1914 tot 2007 huisde in het voormalig raadhuis andere verklaring is dat de opdrachtgever en de omringende nieuwbouw het gemeentear- Van Ballegooijen heette. chief van Amsterdam. De gemeente gaat de locatie nu geschikt maken voor creatieve bedrij- vigheid en culturele activiteiten.

Ets van Rembrandt van Rijn. ‘De ’, 1645. De Omval was oorspronkelijk een schiereiland tussen de Amstel en het later drooggemaakte . Op deze plek 2 De geschiedenis van de Amstel. Jan Portenger staat nu de Rembrandttoren. (Museum Het Rembrandthuis, www.rembrandthuis.nl). van het waterleidingsbedrijf vertelt. Joodse diamantindustrie in Amsterdam gilde bestond, konden joden zich hier vanaf ● U slaat rechtsaf de Tolstraat in. Rechts werd genomen. Sinds 1985 doet het dienst als De diamantslijperij in de Tolstraat herinnert de 17e eeuw vrij in specialiseren. In het ziet u het gebouw van Diamantslijperij openbare bibliotheek. aan de omvangrijke joodse diamantindustrie begin van de 20e eeuw werkte zo’n 30% van Asscher. (4) Tegenover de diamantslijperij in Amsterdam voor de tweede wereldoorlog. de joodse Amsterdamse mannen en 10% staat CinéTol. (5) De bouwstijl van CinéTol is die van het Nieuwe De handel in diamanten werd gedomineerd van de vrouwen in de diamantindustrie. In Bouwen of de Nieuwe Zakelijkheid. De gedach- door de Sefardische joden, afkomstig uit 1894 werd de Algemene Nederlandse Dia- Diamantslijperij Asscher te achter deze architectuurstijl was met moderne Spanje en Portugal, die internationale han- mantbewerkersbond (ANDB) opgericht die Diamantslijperij Asscher bouwde in het begin technieken een zo efficiënt mogelijk ontwerp delscontacten hadden in de gebieden waar zorgde voor een verbetering van de positie van de 20e eeuw een internationale reputatie maken dat het doel van het gebouw optimaal diamant werd gevonden. Naast de handel van diamantbewerkers. Mogelijk heeft dat op door de Asscher-cut, een opvallende diende. Meest bekende stilistische kenmerk van kwam ook de bewerking grotendeels in jood- eraan bijgedragen dat na 1910 het hart van achthoekige slijpvorm die meteen erg in trek deze stijl zijn de grotendeels uit glas bestaande se handen. Joden mochten geen lid worden de diamantindustrie zich verplaatste van was. In 1907 verhuisde de fabriek van de gevels in dunne stalen profielen. De Van Nelle van een gilde en konden daarom geen tradi- Amsterdam naar het Belgische platteland Nieuwe Achtergracht naar de Tolstraat in de fabriek in Rotterdam, van de hand van dezelfde tionele ambachten uitoefenen. Omdat er rond Antwerpen waar in thuisfabriekjes huidige wijk De Pijp. Architect G. van Arkel architecten, is hier een mooi voorbeeld van. voor het beroep van diamantslijper geen tegen veel lagere prijzen geslepen werd. maakte het ontwerp. De diamantslijperij valt Hoewel dit stijlkenmerk bij CinéTol ontbreekt, op door de vele ramen en de kantelen op is het gebouw toch een product van de Nieuwe het dak waardoor het gebouw wel iets heeft Zakelijkheid. Het gesloten karakter is bewust van een kasteel of een middeleeuwse kerk. gekozen omdat een te transparante ruimte de Op het dakterras hadden de arbeiders een aandacht teveel zou afleiden van de sprekers in schitterend uitzicht over de stad. Het middel- de zaal. Om die reden zijn de verticale lichtsple- eeuwse karakter van het ontwerp is mogelijk ten zo geplaatst dat het licht in de richting van een verwijzing naar de middeleeuwse samen- de spreker werd geworpen. Ook van boven leving waarin ambachten een belangrijke kwam licht door een lichtkoker in de nok van 5 plaats hadden. Op het hoogtepunt van de het dak. Dit is geheel in lijn met het theosofische Amsterdamse diamantindustrie waren hier uitgangspunt dat de wijsheid (gesymboliseerd ruim 750 werknemers in dienst. In dit ge- door het licht) van boven werd ontvangen en zo bouw is in 1908 de Cullinan, de grootste kon worden doorgegeven aan de toehoorders ruwe diamant ter wereld gespleten en gesle- die op hun beurt ‘verlicht’ werden. Daarmee pen. Deze is nu verwerkt in de kroonjuwelen werd het doel van het gebouw door het ont- van het Engelse koningshuis. werp optimaal bediend en past het gebouw naadloos in de stijl van de Nieuwe Zakelijkheid. CinéTol Tegenover de diamantslijperij ziet u een totaal ander maar evenzeer bijzonder ge- bouw: CinéTol (1927). Het ontwerp is van de architecten J.A. Brinkman en L.C. van der Vlugt. Het is gebouwd als vergaderzaal van de Theosofische Vereniging: een religieus- (Stadsarchief Amsterdam). (Stadsarchief filosofische beweging die met name rond de Bioscoop CinéTol eind jaren 70 eind jaren Bioscoop CinéTol Diamantbewerkers in hun werkplaats rond 1920 -1930 (Collectie Joods Historisch Museum, Amsterdam). Diamantbewerkers in hun werkplaats rond eeuwwisseling populair was. De schilder Piet Mondriaan die korte tijd woonde en werkte aan het , was lid van deze bewe- ging. De huidige naam kreeg het gebouw toen het in de oorlog als bioscoop in gebruik

3 ‘Diamonds are a girls best friend’, Mike Asscher, adjunct-directeur van Koninklijke Asscher Diamant Maatschappij over vijf generaties diamanthandel en -bewerking. Berlage en Plan Zuid In 1905 maakt ● U loopt een stukje door en slaat ● U loopt verder door de Diamantstraat H.P. Berlage zijn eerste uitbreidingsplan voor linksaf de Diamantstraat in. Het eerste totdat u de Smaragdstraat kruist. dit deel van Amsterdam: Plan Zuid. Het ont- deel van deze straat wordt geken- Het gebouw rechts is een voormalig werp bevatte veel groen, water, woningen in merkt door de lage huisjes. (6) gemeentelijk badhuis. (7) laag- en hoogbouw en gemeenschappelijke voorzieningen. Uiteindelijk is dit plan slechts Het blok met lage huisjes in de Diamant- De voor een deel uitgevoerd. Met name de straat, Robijnstraat en Lutmastraat is in Dit is de Diamantbuurt. Vanwege de dia- sociaal-democratische wethouder van Volks- 1891 gebouwd in opdracht van Gerard mantslijperij zijn de straten vernoemd naar huisvesting Wibaut heeft ervoor gezorgd dat Adrianus Heineken, eigenaar van de edelstenen. Het straatbeeld verandert hier de stadsuitbreiding in De Pijp voornamelijk bierbrouwerij en destijds ook directeur plotseling ingrijpend. De Diamantbuurt is is gaan bestaan uit betaalbare en kwalitatief van de Woningmaatschappij. Het ont- onderdeel van wat de wordt goede huisvesting voor arbeiders en minder werp is van A.L. Gendt die vooral be- genoemd. De buurt is in 1922 gebouwd uit groen en laagbouw. Het tweede Plan Zuid kend is door het Concertgebouw in naar een ontwerp van J.C. van Epen en is (1914) was daarom minder uitgebreid. De Pijp Amsterdam. De Engelse cottage vormde een voorbeeld van de Amsterdamse School. werd een volksbuurt en aan de andere kant van de inspiratie voor het ontwerp van de Bij de bouw in de Nieuwe Pijp heeft het de Boerenwetering kwamen woningen voor de lage huisjes. Heineken kon de grond stadsbestuur zich actief bemoeid met de Het badhuis rijkere Amsterdammers. Berlage heeft met zijn waarop de woningen staan destijds stadsuitbreiding en de kwaliteit van de hui- Op de kruising Diamantstraat en Smaragd- Plan Zuid voornamelijk het stratenplan van goedkoop krijgen omdat het nog deel zen. Typerend voor de Diamantbuurt is de straat staat een voormalig gemeentelijk De Pijp bepaald maar zeker niet de ontwerpen was van de gemeente Nieuwer-Amstel. kleurkeuze van de kozijnen. De combinatie badhuis (1926). Voor mannen en vrouwen van de woningen die er uiteindelijk zijn geko- In de hoogtijdagen van de diamantslij- van geel-groen hoort bij het monumentale waren er aparte afdelingen met elk een men. Die zijn grotendeels in de traditie van perij woonden er veel werknemers van karakter. Veel arbeiders van de diamantslij- eigen ingang. In het hart van het gebouw

Plan Zuid (1914) met rechtsboven De Pijp (Berlage Archief NAi). De Pijp (Berlage Archief Plan Zuid (1914) met rechtsboven de Amsterdamse School gebouwd. de fabriek. perij woonden in deze buurt. bevonden zich wachtruimtes en in de halve 7

Waterbeschaving Waterbeschaving was de term die de Dienst der Wasch- en Schoonmaak-, Bad- en Zweminrichtingen (WSBZ) hanteerde voor de mate waarin de bevolking doordrongen was van de noodzaak regelmatig een bad te nemen. De waterbeschaafdheid van de Amsterdam- mer werd gemeten aan de hand van het badfrequentiecijfer. Het ideaal was een badfrequentiecijfer van 52 wat betekende op jaarbasis gemiddeld een bad per week. De WSBZ hield nauwkeurig het badhuisbe- zoek bij om te zien hoe ver het ideaal nog verwijderd was. Echt vlotten wilde het niet. Kort na 1945 was het badfrequentiecijfer vijf in plaats van de ideale 52 en halverwege de jaren 50 was het pas gestegen tot tien. De WSBZ rekende voor dat in deze tijd ruim een half miljoen Amsterdammers nooit een bad nam!

Het badhuis aan de Diamantstraat rond 1935 en het Interieur in 1985 (Stadsarchief Amsterdam). cirkel aan de achterkant waren de stort- ● U loopt verder door de Diamantstraat. ● U slaat rechtsaf de Jozef Israëlskade ontwerper van onder andere vele bruggen in baden en een kuipbad. Het bouwen en Aan het eind van de straat komt u uit op op. De Van Woustraat steekt u over en Amsterdam samen met Hildo Krop. Het meest beheren van badhuizen was een taak die de Jozef Israëlskade. Op nummer 415 staat u loopt verder langs het water tot de in het oog springende deel van het Henriëtte de gemeente vanaf 1910 op zich nam het voormalig woonhuis van Gerard van Penseelstraat. Deze loopt u in tot aan Ronnerplein is de gevelwand aan de linker- want de meeste huizen hadden in die tijd het Reve. (8) het Henriëtte Ronnerplein. (9) kant van het plein. De gevel is vormgegeven nog geen eigen badvoorziening. Pas in als een rij eengezinswoningen wat het ideaal 1933 werd in de bouwverordening op- Gerard van het Reve woonde hier met zijn Het Henriëtte Ronnerplein van een eigen huis voor elke arbeider uit- genomen dat nieuwbouwwoningen stan- ouders van 1938 tot 1948 en schreef er zijn Het Henriëtte Ronnerplein vormt samen met beeldt. Maar er zijn ook elementen die de daard een eigen douche moesten heb- bekendste boek ‘De Avonden’. Het boek be- het gespiegelde Thérèse Schwartzeplein en verbondenheid tussen de huizen uitdrukken: ben. Overigens was de installatie van een schrijft de laatste tien dagen van 1946 vanuit de P. L. Takstraat het Dageraadcomplex. Het de horizontale lijnen in het gevelontwerp en geiser niet verplicht dus het was wel koud de beleving van de 23-jarige kantoorklerk Frits complex is in 1923 gebouwd in opdracht de kleine balkonnetjes die de huizen aan douchen! De meeste nieuwbouw douche- van Egters. Nummer 415 (toen nog nummer van woningstichting De Dageraad, tegen- elkaar schakelen. Individualiteit en verbon- cellen werden dan ook als extra berging 116) stond model voor het huis waarin ‘De woordig woningcorporatie De Alliantie denheid komen zo terug in het ontwerp. gebruikt. In de jaren 50 van de vorige Avonden’ zich afspeelt en heet in het boek Amsterdam. Het is een van de meest tot de Onder de balkons zijn letters aangebracht die eeuw kende het gebruik van gemeente- Schilderskade 66. Ondanks grote waardering verbeelding sprekende bouwprojecten in samen de woorden ‘de dageraad’ vormen. lijke badhuizen een hoogtepunt, daarna voor het talent van de jonge schrijver noemde de stijl van de Amsterdamse School. Voor de In de noordoostelijke hoek is een borstbeeld begon het bezoek te dalen. Halverwege Godfried Bomans het boek ‘zo naargeestig, bouw van het complex werden twee spraak- van Wibaut geplaatst die als wethouder van de jaren 70 hadden de badhuizen nog zozeer van iedere positiviteit verstoken, zo makende architecten gevraagd: M. de Klerk, Volkshuisvesting van de gemeente Amster- een sociale functie voor met name bejaar- grauw, zo cynisch en volstrekt negatief’. Simon bekend van ‘Het Schip’, en P. L. Kramer, dam de bouw mogelijk maakte. den. Na heftige discussies in de gemeen- Vestdijk en andere critici herkenden in het teraad werden de badhuizen in de loop werk de stem van een generatie die verdoofd 4 ‘Het is gezien,’ mompelde hij, ‘het is niet onopgemerkt gebleven’. 8 van de jaren 80 gesloten. en zonder geloof de oorlog uit was gekomen. En meer Gerard van het Reve…. 9

De Amsterdamse School De Amsterdamse De Amsterdamse School was niet alleen School kende haar hoogtepunt tussen 1910 een nieuwe bouwstijl, de ontwerpen beli- en 1925. Hoewel de bouwstijl geen vastom- chamen ook de gedachte dat arbeiders lijnde uitgangspunten kende, kan het gezien recht hadden op een mooie woonomge- worden als een reactie op de rationele bena- ving. De binnenkant van het woningont- dering van bouwen van Berlage die de Neder- werp bevatte daarnaast verschillende ele- landse architectuur lange tijd had gedomi- menten die als doel hadden de arbeider neerd. In de Amsterdamse Schoolstijl stonden te verheffen. De aandacht moest vooral persoonlijke creativiteit en fantasie van de uitgaan naar huiskamer en gezin, niet meer architect centraal. Dat ging soms zo ver dat naar de straat en het oh zo verderfelijke het gebruiksgemak van een gebouw onder- café. De ramen werden daarom bewust zo geschikt werd gemaakt aan het uiterlijk. De hoog geplaatst dat de bewoners niet meer bouwstijl is te herkennen aan de vreemd ge- uit het raam konden hangen om met de vormde raampartijen, fraaie organische wel- buren te kletsen. Op straat had de arbeider vingen in de gevels en het gebruik van met- na werktijd immers niets meer te zoeken. selwerk in combinatie met natuursteen, be- Ook was de keuken bewust klein gehouden ton, dakpannen en tegels. Ook maakten de zodat wassen en andere onhygiënische ontwerpers veel gebruik van symbolisme en activiteiten zich daar niet meer afspeelden. sculpturen. Ze werden daarbij onder andere beïnvloed door de bootvormige gemeen-

schapshuizen uit Indonesië. School (Gabriele Merolli). Amsterdamse ● Vanaf het Henriëtte Ronnerplein loopt u terug naar de Jozef Israëls- kade en u slaat rechtsaf. U loopt door tot de P. L. Takstraat. (10)

De P. L. Takstraat In de P. L. Takstraat is goed zichtbaar dat de ontwerpers hier een ‘Gesamtkunst- werk’ hebben willen maken. De gevels van de woningen, de brievenbussen, de sculpturen, de daklijsten en zelfs de huisnummering zijn volledig geïnte- greerd tot een golvend geheel. Details laten zien dat de vaklieden met veel aandacht en liefde voor het vak aan dit

bouwproject hebben gewerkt. Kijk eens ‘De geboorte van de daad’, 1924. (Gabriele Merolli). Hildo Krop, naar de onderkant van de balkons. Deze zijn bekleed met baksteen; door de Energie en daad Wie door Amsterdam wandelt verschillende eigenschappen van steen en om zich heen kijkt, zal het zeker zijn opgevallen. en beton heeft dit veel tijd en zorgvul- Heel veel bruggen in de stad zijn versierd met bij- digheid gekost. Er is ook ruimte voor zondere sculpturen. Mooie voorbeelden zijn te zien symboliek. Als u omhoog kijkt, zijn aan op de Lyceumbrug bij de Apollolaan. De meeste van 11 weerszijden op de daklijst in lood gego- deze beeldhouwwerken zijn gemaakt door Hildo ten hanen te zien: het symbool van de Krop, van 1916 tot 1970 stadsbeeldhouwer van woningbouwvereniging en van de soci- Amsterdam. Krop werd geïnspireerd door de indu- aal-democratie. Zij kondigen de nieuwe strialisatie, het geloof in de toekomst en de traditio- dageraad aan, de nieuwe tijd, en verwij- nele gezinswaarden. In zijn werk zijn ook Oud-Egyp- zen naar het ontwaakte bewustzijn van tische stijlelementen terug te vinden. Twee grote de arbeidersklasse. werken van hem zijn aangebracht aan de twee ge- bouwen van de huidige Berlage scholengemeen- schap aan weerszijden van de P. L. Takstraat. In het beeld ‘De geboorte van de daad’ (links van de P. L. Takstraat) zijn een vrouwenhoofd en een pas- geboren baby (de zachtheid), een man steunend op zijn hand (de twijfel), een stoere staande man (de bezonnenheid) en een steigerend paard (de climax) te zien. De man die het paard leidt, symboliseert degene die ‘het geluk van de daad’ kent. Het beeld ‘Menselijke energie’ (rechts van de P. L. Takstraat) is een verwijzing naar de handel. Hierin is een vrouw met druiven verbeeld (de vruchtbaarheid) en enkele figuren die handel, industrie, en landbouw voor- stellen. De figuren aan de voorkant die de verte inkijken, verbeelden de vooruitziende blik die in

Amsterdamse School (Gabriele Merolli). School (Gabriele Merolli). Amsterdamse 5 ‘Het Mekka van de volkshuisvesting’, over de handel nodig is. de architectuur van de Amsterdamse School. ● U loopt de P. L. Takstraat door tot ● Bij het monument voor burgemeester ● Vanaf het Van der Helstplein loopt u door Oude ambachten In De Pijp zijn veel nog aan het monument voor burgemeester Tellegen slaat u schuin rechtsaf en volgt de Tweede van der Helststraat tot aan de echte ambachtelijke bedrijfjes te vinden. De Tellegen. (11) de straat. Vervolgens gaat u meteen links Ceintuurbaan. U steekt de Ceintuurbaan over stoffeerder tegenover de westelijke ingang van de poort onderdoor. U staat nu in de en gaat nog een stukje rechtdoor. U slaat het Sarphatipark is daar een goed voorbeeld Vanaf het monument bekeken vallen de Coöperatiehof. (12) rechtsaf het Sarphatipark in en wandelt door van. Er is ook een glas-in-loodzetterij, een beide torenachtige woonblokken op die de het park naar het monument voor Samuel biljartfabriek, enkele meubelmakers, metaal­ P. L. Takstraat aan deze kant markeren. De De Coöperatiehof Sarphati. (14) bewerkers en antiek- en meubelrestaurateurs. cilindervormen lijken scharnieren waaraan De Coöperatiehof is geen onderdeel van Op de website http://ambachten-depijp.nl vindt de gevels in de P. L. Takstraat zijn opgehan- het Dageraadcomplex maar is wel van de Een oase van rust u een overzicht van bedrijven en adressen. gen. Andere gemaakte vergelijkingen zijn hand van P. L. Kramer. Aan de linkerkant was De Ceintuurbaan dankt zijn naam aan het feit een altaar dat kan worden opengeslagen de openbare leeszaal gevestigd. In de ge- dat het ooit deel zou worden van een ringweg of zelfs een waterval. Rechts is een sculptuur velsteen boven de deur is nog te zien welk rond de stad en kenmerkt zich door de beeld- stander maar het Rijk had toch de voorkeur voor van een adelaar zichtbaar die het rijzende hoger doel de leeszaal diende. De rij boe- schone, hangende monumentale platanen. Het een treinstation aan het IJ. Het park dat ervoor in zelfbewustzijn van de arbeider verbeeldt. ken met eronder de sleutel tot de wijsheid had overigens maar weinig gescheeld of deze de plaats kwam, is door dezelfde Van Niftrik ont- Aan de linkerkant is de arbeider zelf uitge- en een slang die zich rond de boom van de plek was zo ongeveer het centrum van de stad worpen in de 18e eeuwse Engelse landschapsstijl. beeld. Op de hoeken bevonden zich ruimtes kennis slingert, beelden de emancipatie en geweest. Vanaf halverwege de 19e eeuw werden Deze stijl verwijst naar het spannende en onver- voor de winkels waar de arbeiders hun verlichting van de arbeidersbevolking uit. er diverse plannen gemaakt voor de stadsuitbrei- wachte van de vrije natuur en is een tegenhanger boodschappen konden doen. Nu zijn de De hoge klok op het dak van de leeszaal ding van Amsterdam. In één van die plannen, van de traditionele Franse parken met hun geo- ruimtes in gebruik als woonruimte of atelier. symboliseert de intellectuele verheffing dat van stadsingenieur J.G. van Niftrik uit 1867, metrische en symmetrische vormen. Door de Als u zich omdraait dan ziet u het monument van de arbeider. zouden in het noordelijk deel van De Pijp woon- zichtlijnen in het park moesten bezoekers van voor Jan Willem Cornelis Tellegen. Hij was blokken komen terwijl het zuidelijk deel, toen de ene naar de andere plek worden getrokken. 12 van 1915 tot 1921 burgemeester van Am- ● U verlaat de Coöperatiehof via de nog Nieuwer-Amstel, bestemd was voor een Het park werd in 1886 officieel voor het publiek 13 sterdam en samen met wethouder Wibaut andere poort en gaat rechtsaf de Burge- luxe villawijk. Ertussenin, waar nu het Sarphati- opengesteld. Nu is het park voor de bewoners de drijvende kracht achter dit grootschalige meester Tellegenstraat in. U loopt recht- park ligt, was het Centraal Station van Amster- van De Pijp een oase van rust waar veel mensen volkshuisvestingsproject. door en passeert het Henrick de Keijser- dam gepland. Het stadsbestuur was een voor- bij mooi weer hun ontspanning zoeken. plein. Op de hoek van het plein gaat u linksaf de Karel du Jardinstraat in. ‘In ’t Blauw’ Onder de monumentale Aan het einde komt u uit op het Van bomen op het Van der Helstplein is een der Helstplein. (13) bijzonder kunstwerk te zien. Het werk heet ‘In ’t Blauw’ en is gemaakt door Annelies U komt nu in de . Op het Van der Dijkman. Het bestaat uit een ellips van Helstplein is de grens tussen oud en nieuw blauwgekleurde betonstenen waarbinnen goed zichtbaar. Gekeken vanuit de Karel du lichtspots op een willekeurige wijze zijn Jardinstraat is de gevelwand rechts een mooi Sarphatipark (Gabriele Merolli). verspreid. De ellips contrasteert met de voorbeeld van de nieuwe bouw terwijl het rechte vormen van het plein. De kunstenares stuk Tweede van der Helststraat ten noorden wil met dit kunstwerk de lucht en de sterren van het plein gekenmerkt wordt door klein- naar beneden halen en zo het plein van zijn schalige bouwprojecten met verschillende zwaarte ontdoen. Overdag is de blauwe bouwhoogten en geveldetaillering. ellips prominent aanwezig en werkt het als een oriëntatiepunt waar mensen met elkaar afspreken. ‘s Avonds ontstaat op de grond 6 Op stap door het Sarphatipark, een flonkerende sterrenhemel. ‘de tuin van De Pijp’. Groen gemaal (15) In het kleine huisje bij ● U verlaat het Sarphatipark via de Samuel Sarphati Sarphati had in Leiden de ingang aan de westkant van het park waar noordelijke uitgang en slaat linksaf. geneeskunde gestudeerd en vestigde zich in u bent binnengekomen, staat het gemaal 1839 als arts in Amsterdam. Hij was een visio- dat het water van de meertjes en het water- Het fluwelen randje nair die zich de leefomstandigheden van de valletje afvoert naar de Boerenwetering. De straten langs het Sarphatipark heten Amsterdamse bevolking erg aantrok. Verbete- Het is ook een plek waar bewoners van sinds 1892 ook Sarphatipark. De bewo- ring van de handel en nijverheid zag Sarphati De Pijp planten, stekken en zaden uit hun ners vonden de nieuwe naam destijds als oplossing voor de armoede in de stad. tuin of geveltuin kunnen ruilen of weggeven. meer op stand klinken. De huizen die in Talloze ideeën en initiatieven kwamen van zijn de jaren 1887 en 1888 eromheen werden hand om Amsterdam groot en welvarend te gebouwd, zijn voorzien van deftige ge- maken. Zijn grootste werk was het Paleis voor Het monument vels en speelse toppen in verschillende de Volksvlijt. Door middel van tentoonstellin- In 1886 werd samen met de officiële openstel- kleuren baksteen. Deze bebouwing rond gen en manifestaties moest de ondernemings- ling van het park het monument voor Samuel het park wordt daarom ook wel het fluwe- geest in de stad worden gestimuleerd. Het Sarphati onthuld. Boven het borstbeeld staat len randje genoemd. Dat was een groot monumentale gebouw op het Frederiksplein over de vier zijden de tekst ‘Sarphati: stichter verschil met de goedkope woningen die brandde in 1929 geheel af. Nu staat er het lijk bleek het plan financieel niet haalbaar en van het Nieuw Amsterdam’. De wapens daarbo- elders in De Pijp werden neergezet! hoofdkantoor van de Nederlandse bank. In is de grond grotendeels verkocht aan particu- ven symboliseren zijn goede werken: Amster- 1862 liet Sarphati het eerste uitbreidingsplan liere bouwers. Om het leven voor de armen dam, Onderwijs, Volksvlijt en Handel. Het borst- voor de stad ontwerpen. Voor het gebied van te verbeteren, liet hij broodfabrieken bouwen beeld is zo geplaatst dat het in de richting de latere wijk De Pijp voorzag dit plan in luxe waar goed brood werd gebakken voor een

kijkt van waar eens zijn Paleis voor de Volksvlijt villaparken met brede lanen zoals die in an- redelijke prijs. Ook richtte hij een particuliere 1860 (Collectie Joods Historisch Museum, Amsterdam). Samuel Sarphati rond Portretfoto stond. Vanwege zijn joodse afkomst is het borst- dere wereldsteden al te zien waren. Uiteinde- maatschappij op voor het ophalen van vuilnis. 14 beeld in de tweede wereldoorlog tijdelijk weg- 15 gehaald en kreeg het park een andere naam. In juni 1945 is het monument opnieuw feestelijk Prostitutie in De Pijp Rond 1900 ging het haar broodheer in luxe woonde, vaak in onthuld en kreeg het park zijn oude naam terug. er hier een stuk wilder aan toe dan nu. De Pijp De Pijp. Aan het Sarphatipark zat een aantal stond in die tijd bekend om de alom aanwe- luxere bordelen en waren er zogenaamde zige prostitutie. Ook hielden veel mannen uit ‘rendez-vous’ huizen waar dames met een de opkomende middenklasse er een mainte- klant korte tijd een kamer konden huren. nee op na; een maîtresse die op kosten van Zo zat op Sarphatipark 1, op de hoek met de Eerste van der Helststraat, het huis van Vlaam- se Jet. Tot grote ergernis van de buren werden hier tot laat feestjes gehouden met luide pia- nomuziek. Elders in de Oude Pijp, onder an- dere in de Albert Cuypstraat, de Govert Flinck- straat en de Eerste Jan Steenstraat zaten lou- chere clubs en woonden dames die er naast hun werk overdag als huishoudster of strijkster ’s nachts een tweede leven op nahielden. Het laatste overblijfsel van deze roerige tijden is te vinden aan de Ruysdaelkade. Hier zit nog een Prostituee rond 1900 (Collectie Ton Heijdra). 1900 (Collectie Ton rond Prostituee klein rijtje peeskamers. Deze zijn in het ont- werp voor de nieuwbouw midden jaren 80 van enkele huizenblokken speciaal opgenomen. Hoek Sarphatipark en Eerste Van der Helststraat rond 1900 (Collectie Ton Heijdra). 1900 (Collectie Ton der Helststraat rond Hoek Sarphatipark en Eerste Van ● Op de hoek van het park gaat u De grafkrans Om te wonen is De Pijp rechtsaf de Eerste van der Helststraat in. nu één van de meest populaire plekken U kruist de Govert Flinckstraat en loopt in Amsterdam maar niet altijd was men zo door tot aan de Albert Cuypmarkt. (16) positief. De wijk was rond 1900 in de ogen van velen een synoniem voor naargeestige Het Quartier Latin van Amsterdam stedenbouw en huisjesmelkerij. Spottend U bent nu in het gezellige hart van wijk; noemde men de wijken die rond deze tijd de Oude Pijp. Dit deel werd als eerste ge­ om het oude centrum van de stad werden bouwd. In de kleine straatjes zijn veel leu­- gebouwd de grafkrans van Amsterdam. ke en aparte winkels, cafés en restaurants Deels was dit ook terecht. Om de kosten zo met eten uit alle delen van de wereld. Hier laag mogelijk te houden, werd flink bezui- is ook de bekendste markt van Nederland: nigd op de kwaliteit van de bouwmateria- de Albert Cuyp. Hoewel men rond 1900 len. Men gebruikte vaak nat hout, slechte de wijk zag als het voorbeeld van slechte mortel, niet goed doorbakken stenen en de woningbouw (zie kader) was De Pijp des- fundering liet te wensen over. Soms stort- tijds niet de goedkoopste plek om te le- ten huizen al tijdens de bouw in. Mede ven. Huiseigenaren verhuurden daarom door deze dubieuze bouwpraktijken werd meestal per kamer wat de buurt aantrek­ in 1901 de Woningwet aangenomen waarin kelijk maakte voor studenten, kunstenaars, de overheid eisen ging stellen aan de kwali- schrijvers en de al eerder genoemde pros- teit van huizen. De schrijver Frederik van tituees. Veel mensen leefden ook van Eeden woonde in De Pijp en verwoordde studenten door voor ze te koken of te het gevoel uit die tijd op treffende wijze. 17 wassen. In de volksmond kwam daarom al Hij miste vooral de schilderachtigheid in gauw de naam Quartier Latin van Amster- de nieuwe wijk die hij dan ook een ‘onhol- dam in zwang. Er was een druk nachtleven landse omgeving’ noemde. met veel cafés en nachtclubs. Een beken­- de uitdrukking in die tijd is ‘pierewaaien in ‘Men ziet het die huizen aan dat zij De Pijp’. Dat betekent zoveel als slenteren nog slechts weinig jaren staan. Inder- en slempen. Nu zijn er veel exotische win- daad, het zijn er nauwelijks vier. Toch keltjes en creatieve en ambachtelijke be- zien zij er enigszins vervallen en vuil drijfjes. De buurt heeft de grootste horeca- uit en dat treft even onaangenaam als dichtheid van Amsterdam en misschien het aanschouwen van een afgeleefd zelfs wel van Nederland. jong mens. Die huizen zijn op een voordeeltje gebouwd, de hedendaagse beschaving laat zich zeer goed tot zulke praktij- ken te misbruiken. Hoog worden de dunne muren opge- trokken, zo zuinig mogelijk wordt het houtwerk besteed, en door goedkope versierseltjes tracht men te vergeefs 7 Bedrijvigheid in De Pijp, portretten die innerlijke zwakte goed te maken.’ van etnische ondernemers. Albert Cuypmarkt rond 1935 (Collectie Ton Heijdra). 1935 (Collectie Ton Albert Cuypmarkt rond

● U gaat rechtsaf de Albert Cuypstraat in. karren verzamelden. De eerste lichting Albert Cuyp kooplieden was geboren. In 1905 werd 19 De Albert Cuypmarkt de Albert Cuyp officieel een markt. De markt op de Albert Cuypstraat is de be- kendste markt van Nederland en misschien Eigenlijk is een dagje Amsterdam niet compleet wel de grootste dagmarkt van Europa. Er zonder een bezoek aan de Albert Cuyp. Op een staan meer dan 260 kramen en de markt is drukke zaterdag komen hier meer dan 40.000 behalve op zondag elke dag geopend van mensen. De grote keuze van producten uit bin- ’s ochtends vroeg tot zes uur in de middag. nen- en buitenland is een verklaring voor de In de tijd van de Binnendijksche Buitenveld- populariteit van de markt. Exotische producten ertsche Polder lag hier de Zaagmolensloot. zijn hier vaak als eerste te vinden door de aanwe- Deze sloot liep vanaf de Amstel tot aan een zigheid van de vele nationaliteiten in De Pijp. In klein haventje ter hoogte van wat nu de Frans 2005 vierde de markt haar honderdjarig bestaan Halsstraat is. Al vanaf de 17e eeuw stonden waar ook Koningin Beatrix bij aanwezig was. hier houtzaagmolens, een beeldbepalend onderdeel van de polder. Tegen het einde van de 19e eeuw moesten de molens wijken Een afspiegeling van de maatschappij voor de nieuwbouwplannen en werd de Vraagt u zich wel eens af waar de journaals sloot gedempt. Rond 1900 telde De Pijp hun straatinterviews houden? Als je erop gaat zo’n 50.000 inwoners en werd het voor letten, komt heel vaak de Albert Cuypmarkt straatventers een aantrekkelijke afzetmarkt. in beeld. De mensen vormen er blijkbaar een Door de breedte van de Albert Cuypstraat goede afspiegeling van de maatschappij. was dat de plek waar ze zich met hun houten De markt is in verkiezingstijd om die reden waarschijnlijk ook erg populair bij politici. 8 De geheimen van de Albert Cuyp onthuld. Een be- 9 ‘Paint a future’, over kunst en woner vertelt over de beroemdste markt van Nederland. kinderdromen. ● U wandelt over de markt tot de Eerste ● U slaat linksaf de Eerste Sweelinckstraat Lichtroute De Pijp De toekomst van Amsterdam Sweelinckstraat. Rechts staat op de hoek in. Daarna slaat u meteen weer linksaf de De cafés en vele restaurantjes in de straatjes Amsterdam breidt zich steeds verder uit. De het standbeeld van André Hazes. (17) Gerard Doustraat in. Opvallend zijn de rond het Gerard Douplein zijn drukbezocht. is een aantrekkelijke vestigingsplaats Links van u ziet u De Badcuyp. Dit voor- scherpe hoeken waarin de straten aansluiten De Pilsvogel op de hoek van het plein vin- voor grote bedrijven en Amsterdam-Noord malig gemeentelijk badhuis is nu in ge- op de Gerard Doustraat. (18) U wandelt den we terug in het bekende boek ‘Komt ontwikkelt zich als nieuw creatief centrum. bruik als cultureel centrum. Ook is er een de Gerard Doustraat door en passeert het een vrouw bij de dokter’ van Kluun. De Een groeiende stad vraagt om goede ver- eetcafé met een gezonde wereldkeuken. Gerard Douplein. (19) hoofdpersoon komt er graag en noemt het bindingen. De Noord/Zuidlijn moet de ‘een als bruin café vermomde flirttent waar steeds toenemende autodruk in het cen- André Hazes De ‘taartpunten’ de meisjes uit De Pijp komen’. Het kunstwerk trum van de stad verminderen en de ver- André Hazes werd op 30 juni 1951 geboren De straten in dit deel van De Pijp vormen het op het plein is ontworpen door Henk Duijn. schillende delen van Amsterdam goed met in de Gerard Doustraat op nummer 67, mid- oudste deel van de wijk. Dit was de oorspron- Hij wilde een juweel neerzetten waarin de elkaar verbinden. Dit past ook in de ambitie den in De Pijp. Bekend is het verhaal dat hij kelijke buurt YY. Wat meteen opvalt is hoe de verschillende culturen in de wijk zich zouden van het stadsbestuur om Amsterdam tot als klein jongetje gevraagd werd in de kroeg Tweede Jacob van Campenstraat in een schui- kunnen herkennen. De ingelegde rozetten een echte metropool te ontwikkelen. In tegenover zijn ouderlijk huis liedjes te komen ne lijn aansluit op de Gerard Doustraat. Dit van messing en glas reflecteren overdag in 2013 is het mogelijk met de Noord/Zuidlijn zingen. Op die plek is nu de Eddy Bar ge- komt omdat het eerste stratenplan voor De Pijp de zon. ’s Avonds ontstaat er een tekening binnen een kwartier van noord naar zuid vestigd. Hazes werd in 1959 door Johnny uit 1870 letterlijk dwars stond op het bestaande van licht door de lichtbronnen die in de te reizen. In De Pijp loopt de lijn onder de Kraaijkamp ontdekt toen hij op de Albert patroon van paden en sloten in de Binnendijk- opengewerkte bronzen kronen verwerkt zijn. Ferdinand Bolstraat met een halte ter hoog- Cuyp stond te zingen. Later had hij verschil- sche Buitenveldertsche Polder. De natuurlijke Samen met het kunstwerk op het Van der te van de Ceintuurbaan. Bij de Albert Cuyp- lende baantjes waaronder dat van kelner en grens van dit gebied vormde de (schuine) Zaag- Helstplein en het lichtornament aan het dak markt komt straks ook een uitgang. Uitein- stond bekend als de zingende barkeeper. molensloot, de huidige Albert Cuypstraat. Uit- van het Okurahotel vormt dit de aanzet tot delijk is de verwachting dat dagelijks Zijn doorbraak kwam in 1976 met het num- eindelijk heeft de bebouwing in het overige een lichtroute door De Pijp. 200.000 mensen gebruik gaan maken van 20 mer ‘Eenzame kerst’. In totaal bracht hij deel van De Pijp wel de bestaande structuur de nieuwe metrolijn. De Pijp wordt daar- 21

meer dan 300 nummers uit op 36 verschil- van paden en sloten gevolgd met als gevolg 10 ‘Hazes is de basis’, de legende door vanuit het centrum zeer goed bereik- lende albums. De zanger verkreeg in Neder- dat de huizen op de hoeken noodgedwongen leeft voort. baar, iets waar de kooplieden op de Albert land een cult-achtige status door de film in een puntvorm zijn gebouwd. In de volks- 11 De Noord/Zuidlijn en de toekomst Cuyp niet rouwig om zullen zijn. ‘Zij gelooft in mij’ uit 2000. mond worden ze de ‘taartpunten’ genoemd. van Amsterdam. Onthulling standbeeld André Hazes in 2005 (Stadsdeel Oud-Zuid). Gezelligheid op het Gerard Douplein (Amsterdam Toerisme & Congres Bureau). Bureau). & Congres Toerisme Douplein (Amsterdam Gezelligheid op het Gerard ● U loopt verder door de Gerard Doustraat sarcastische teksten en was razend populair. Hij ● Bij de Eerste Jacob van Campenstraat van een nabijgelegen kaarsenfabriek. In 1988 tot de Ferdinand Bolstraat en steekt deze schreef liedjes met titels als ‘Gestrafte huwelijks- gaat u rechtsaf. U steekt de Ferdinand verhuisde de brouwerij naar Zoeterwoude en over. Links zijn de bouwwerkzaamheden van trouw’, ‘De Loreleij van Buurt YY’ en ‘In buurt Bolstraat weer over en staat op het Marie Den Bosch. Het oudste deel van de brouwerij de Noord/Zuidlijn goed te zien. (20) Bij de YY’. Mede door zijn liedjes en omdat hij veel Heinekenplein. (22) om de hoek op de Stadhouderskade is nu inge- Frans Halsstraat slaat u rechtsaf. U passeert mensen daarin bij naam noemde, weten we richt als bedrijfsmuseum (Heineken Experience) de Quellijnstraat. Hier op nummer 64 zat nu iets meer over wat er zich achter sommige De Heinekenbrouwerij waar de geschiedenis van het bedrijf en van het vroeger het nachtetablissement De Kuil. (21) gevels in De Pijp allemaal heeft afgespeeld. We eindigen de wandeltocht bij één van bier wordt laten zien. Marie Heineken was een de meest toonaangevende bedrijven die nicht van de oprichter van de brouwerij en in Cabaret in De Pijp De Pijp heeft gekend: de Heinekenbrouwerij. haar tijd een beroemd schilderes van stillevens. In en rond de Frans Halsstraat zitten veel leuke Op het huidige Marie Heinekenplein werd op In de zomer is het plein gevuld met terrassen eettentjes en kleine veelal creatieve bedrijfjes. 22 januari 1868 het eerste Heinekenbiertje en worden er evenementen georganiseerd. Vroeger waren hier voornamelijk de nachtclubs. gebrouwen. De eigenaar Gerard Adrianus De Kuil in de Quellijnstraat was destijds een Heineken kocht in 1864 bierbrouwerij ‘De zeer druk bezochte zaak. Vanaf 1895 zong Hooiberg’ en verhuisde deze naar het pol- En verder….? De wandeling is afgelopen Eduard Jacobs in De Kuil liedjes die de louche dergebied ten zuiden van het centrum. De maar dat is zeker geen reden De Pijp te verla- praktijken in de nieuwe buurt aan de kaak stel- brouwerij breidde in de loop der jaren steeds ten! U kunt naar hartelust de markt verkennen den. Met name de prostitutie moest het ontgel- meer uit en in 1930 moest zelfs het midden- of gezellig ergens een hapje gaan eten. De den. Jacobs wordt daarmee wel gezien als de stuk van de Jacob van Campenstraat wijken. grootste variëteit aan buitenlandse restaurant- eerste Nederlandse cabaretier. Hij had in Parijs Daarom heeft De Pijp nu een Eerste en een jes vindt u op en rond het deel van de Albert

Eduard Jacobs, 1910 (Collectie Theater Instituut Nederland). Eduard Aristide Bruant horen zingen in Le Chat Noir en Tweede Jacob van Campenstraat. Voor men- Cuypstraat tussen de Ruysdaelkade en het ging hetzelfde doen in Amsterdam. Jacobs, de sen met een gevoelige neus was wonen in begin van de markt. Voor andere restaurantjes, 22 ‘minstreel van de mesthoop’, bracht rauwe en De Pijp in die tijd geen pretje. Afhankelijk leuke winkels en cafés maakt u de grootste 23 van de windrichting hing er een indringende kans in de straatjes die op de markt uitkomen 12 ‘De Lorelei van buurt YY’, originele opnames van Eduard Jacobs, de eerste cabaretier van Neder- moutlucht van de brouwerij of konden de en op en rond de Frans Halsstraat waar u net land. Met toelichting door Maarten Eilander van het Theater Instituut Nederland. bewoners van buurt YY genieten van vetstank doorheen gelopen bent. Veel plezier! 13 ‘Biertje?’ Het ontstaan van een multinational.

De Lorelei van buurt YY

Ik weet niet wat het moet beduiden Daar draagt men de lijkkist naar buiten “Ik heb er een schat mee verloren Dat ik zo ben uit mijn humeur Steeds luider klinkt ‘t snott’rend geween Nu zij uit mijn huis wordt gerukt Ik hoor daar de doodsklokken luiden Madam gluurt bedroefd door de ruiten Had zij niet drie weken tevoren Een lijkkoets staat ginds voor de deur Want daar gaat haar broodwinning heen ‘n Schatrijke vreemdeling geplukt En in de salon daar beneden Eerst wilden de klanten niet komen Wie wist, gelijk zij, te animeren Zit snotterend een droevige rij Wat zij en haar man ook bedacht Als stromen doen vloeien de wijn? Verzonken in vurige gebeden Toen heeft ze de blonde genomen Geen enk’le die voor ouwe heren

Voor de Lorelei van buurt YY En die had haar zegen gebracht Vooral zo aantrekk’lijk kon zijn!” (Gabriele Merolli). De Heineken Expierence

Hoe ijdel is ‘t mens’lijke leven Daar gaat ze nu henen, de blonde Zo klaagde Madam en ze schreide Daar ligt ze dood als ‘n pier De Lorelei van buurt YY Om ‘t blondje, zo innig bemind Zij is op ‘t slachtveld gebleven Madam kijkt bedroefd in het ronde Van wie ze met droefenis scheidde Van liefde, genot en plezier En monstert de snott’rende rij; Als waar’ zij haar bloedeigen kind Voor ‘t eerst, nu acht dagen geleden Graag had zij die allen gegeven Om de hoek ging de lijkkoets aan ‘t draven Had ze in de salon gemankeerd Voor haar, die men grafwaarts daar rijdt! Er waren geen volgkoetsen bij... Toch had ze nog ‘s avonds beneden Ach, waarom verliet zij het leven? Ze werd van armen begraven Voor ‘t open raam gevigeleerd En dat in het drukst van de tijd! De Lorelei van buurt YY! De Albert Cuypmarkt (Gabriele Merolli).