Katalog Muzealiów Ze Zbiorów Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
KATALOG MUZEALIÓW ZE ZBIORÓW FUNDACJI GENERAŁ ELŻBIETY ZAWACKIEJ CATALOGUE OF THE COLLECTIONS OF THE FOUNDATION OF GENERAL ELŻBIETA ZAWACKA KOMITET REDAKCYJNY FUNDACJI GENERAŁ ELŻBIETY ZAWACKIEJ THE EDITORIAL BOARD OF THE FOUNDATION OF GENERAL ELŻBIETA ZAWACKA Przewodniczący / Head JAN SZILING Członkowie / Members BOGDAN CHRZANOWSKI, KATARZYNA MINCZYKOWSKA Sekretarz / Secretary SYLWIA GROCHOWINA Publikacja Katalog muzealiów ze zbiorów Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w latach 2012–2017 (umowa nr 0052/NPRH2/H11/81/2012) The publication Catalogue of the collections of the Foundation of General Elzbieta Zawacka. The Pomeranian Archive and Museum of the Home Army and the Military Service of Polish Women Financed as part of the program of the Ministry of Science and Higher Education – the National Program for the Development of the Humanities in the years 2012–2017 (contract no. 0052/NPRH2/H11/81/2012) Anna Mikulska, Joanna Mikulska KATALOG MUZEALIÓW ZE ZBIORÓW FUNDACJI GENERAŁ ELŻBIETY ZAWACKIEJ ARCHIWUM I MUZEUM POMORSKIE ARMII KRAJOWEJ ORAZ WOJSKOWEJ SŁUŻBY POLEK Catalogue of the collections of the Foundation of General Elżbieta Zawacka The Pomeranian Archive and Museum of the Home Army and the Military Service of Polish Women pod redakcją Katarzyny Minczykowskiej / edited by Katarzyna Minczykowska Tłumaczenie / Translation AGNIESZKA CHABROS Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej Foundation of General Elżbieta Zawacka Toruń 2017 Photographs JOANNA MIKULSKA Publikacje Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej recenzują: / The publications of the Foundation of General Elżbieta Zawacka are rewieved by: prof. dr hab. Grzegorz Berendt, prof. dr hab. Józef Borzyszkowski, prof. dr hab. Bogdan Chrzanowski, prof. dr hab. Andrzej Gąsiorowski, prof. dr hab. Mirosław Golon, dr hab. Sylwia Grochowina, prof. dr hab. Jarosław Kłaczkow, prof. dr hab. Waldemar Rezmer, prof. dr hab. Stanisław Salmonowicz i prof. dr hab. Jan Sziling Projekt okładki i opracowanie graficzne / Design of the cover ZUZANNA FILARSKA Redaktor prowadzący / Main editor KATARZYNA MINCZYKOWSKA Adiustacja i korekty / Markup and corrections ANETA DĄBROWSKA-KORZUS KATARZYNA MINCZYKOWSKA Indeksy / Indices BARTOSZ DRZEWIECKI T Printed in Poland © Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek © Foundation of General Elżbieta Zawacka Pomeranian Archive and Museum of the Home Army and the Military Service of Polish Women Toruń 2017 ISBN 978–83–88693–78–6 Druk / Print Wąbrzeskie Zakłady Graficzne www.wzg.com.pl SPIS TREŚCI WYKAZ NAJWAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW 6 WSTĘP 7 PRZYSPOSOBIENIE WOJSKOWE KOBIET 11 ARMIA KRAJOWA 34 POLSKIE SIŁY ZBROJNE NA ZACHODZIE 104 LUDOWE WOJSKO POLSKIE 170 OBOZY I WIĘZIENIA 195 VARIA 224 BIBLIOGRAFIA 257 INDEKS NAZWISK 256 LIST OF CONTENTS LIST OF THE MOST IMPORTANT ABBREVIATIONS 6 INTRODUCTION 9 EXHIBITS MILITARY TRAINING OF WOMEN 11 SERVICE FOR THE VICTORY OF POLAND 35 – THE UNION OF ARMED STRUGGLE - THE HOME ARMY THE POLISH MILITARY FORCES IN THE WEST 105 THE 1ST and 2ND POLISH ARMY (POLISH PEOPLE’S ARMY) 171 CAMPS AND PRISONS 196 VARIA 224 BIBLIOGRAPHY 257 LIST OF NAMES 256 5 WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW LIST OF THE MOST IMPORTANT ABBREVIATIONS AK – Armia Krajowa / the Home Army AL – Armia Ludowa / the Polish People’s Army APW – Armia Polska na Wschodzie / the Polish Army in the East BCH – Bataliony Chłopskie / Peasants’ Battalions b.d. – brak daty / no date provided DiSK – Dywersja i Sabotaż Kobiet / Subversion and Sabotage of Women Kedyw – Kierownictwo Dywersji / the Headquarters of the Subversion KG – Komenda Główna / the Main Headquarters NSZZ – Niezależny Samorządny Związek Zawodowy / The Independent Self-Governing Trade Union Oddz. – Oddział / Branch PKWN – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego / The Polish Committee of National Liberation PLSK – Pomocnicza Lotnicza Służba Kobiet / the Auxiliary Air Service of Women PMSK – Pomocnicza Morska Służba Kobiet / the Auxiliary Sea Service of Women PRL – Polska Rzeczpospolita Ludowa PSK – Pomocnicza Służba Kobiet / the Auxiliary Service of Women PSZ – Polskie Siły Zbrojne / the Polish Military Forces PWK – Przysposobienie Wojskowe Kobiet / the Military Training of Women PWSK – Pomocnicza Wojskowa Służba Kobiet / the Auxiliary Military Service of Women RAF – Royal Air Force RP – Rzeczpospolita Polska / the Republic of Poland SZP – Służba Zwycięstwu Polski / the Service for Poland’s Victory WP – Wojsko Polskie / the Polish Army WSK – Wojskowa Służba Kobiet / the Military Service of Women ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich / the Union of Soviet Socialist Republics ZWZ – Związek Walki Zbrojnej / the Union of Armed Struggle 6 WSTĘP Słowa kluczowe: Przysposobienie Wojskowe Kobiet, druga wojna świa- towa, Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie, Wojsko Polskie, Ludowe Woj- sko Polskie, represje komunistyczne, kobieta, Elżbieta Zawacka, Maria Wittek, muzea społeczne, archiwa społeczne Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej w Toruniu, będąca organizacją pożytku publicz- nego, powołana została pod nazwą Fundacja „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej” i uzy- skała osobowość prawną w 1990 r. Fundacja jako archiwum społeczne gromadzi, opracowuje i udostępnia materia- ły archiwalne, dokumenty i muzealia dotyczące Armii Krajowej na Pomorzu, Wydziału Łączności Zagranicznej Komendy Głównej ZWZ-AK oraz wojskowej służby Polek. Zbiory archiwalne Fundacji są podzielone na trzy działy, dla których podstawę stanowiły mate- riały zebrane przez Elżbietę Zawacką. Są nimi: Archiwum Pomorskie, Archiwum Wojennej Służby Polek i Archiwum Wydziału Łączności Zagranicznej ZWZ-AK „Zagroda”. Fundacja posiada także zbiór dokumentacji nieaktowej, w skład której wchodzą: Zbiory fotogra- ficzne, Mikroformy, Muzealia oraz Zbiory biblioteczne1. Zbiór muzealiów przedstawiamy w niniejszym Katalogu. Dużą ich część przekazała do Fundacji jej twórczyni – gen. prof. dr hab. Elżbieta Zawacka. Z każdym rokiem zbiory powiększają się dzięki darom osób pry- watnych. Początkowo pamiątki swoje przekazywali Fundacji byli żołnierze Armii Krajowej. Najczęściej były to kombatantki współpracujące z Elżbietą Zawacką. Obecnie Fundacja pozyskuje eksponaty dzięki podtrzymywaniu kontaktów z kombatantami oraz ich rodzi- nami, a także z osobami zajmującymi się historią zawodowo lub amatorsko. Darczyńcami są osoby mieszkające w Polsce i poza jej granicami. I tak np. przedmioty użytkowe zwią- zane z Organizacją Przysposobienia Wojskowego Kobiet przekazała do zbiorów Fundacji mieszkająca po drugiej wojnie światowej w USA Aniela Sitko-Harasim, komplet obozowy oficera Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie pochodzi od Eugenii Maresch (Londyn), krew- nej płk. Karola Marescha, a pamiątki dotyczące 316. Kampanii Transportowej m.in. prze- kazała Fundacji Bronisława Sanejko-Kwaśnicka z Australii. Muzealia gromadzone w Fun- dacji nie są wyłącznie związane z Armią Krajową, lecz pochodzą także od kobiet żołnierzy, które służyły w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie oraz w I i II Armii Wojska Polskiego. Elżbieta Zawacka uważała, że należy łączyć środowiska kombatanckie i gromadzić mate- riały dokumentujące wojenną służbę wszystkich Polek. Traktowała działalność Fundacji jako wypełnienie narodowego obowiązku. Obecni pracownicy nadal starają się realizo- wać zadania, jakie postawiła przed nimi twórczyni Fundacji. Muzealia zaprezentowane w Katalogu mają często dużą wartość emocjonalną, ponieważ zwykle wiążą się z silnymi, nieraz dramatycznymi momentami z życia ofiarodawców. Są to przez lata z pietyzmem 1 Szerzej na temat zbiorów Fundacji zob. Informator o zbiorach Fundacji Generał Elżbiety Zawac- kiej, pod red. K. Minczykowskaj, Toruń 2017. 7 przechowywane przez byłych żołnierzy mundury, ordery, odznaczenia i dokumenty. Pa- miątki te ilustrują walkę Polek tak w kraju (AK i inne organizacje konspiracyjne), jak na Wschodzie (I i II Armia WP) oraz na Zachodzie (PSZ). Biało-czerwona opaska z Powstania Warszawskiego, scyzoryk spod Monte Cassino, klucz, który był skrytką na pocztę, zna- czek z literą „P” z obozu w Ravensbrück to przedmioty posiadające swoją historię. Wiele tych obiektów było eksponowanych na wystawach organizowanych lub współorganizo- wanych przez Fundację, część z nich znajduje się na wystawie stałej poświęconej Elżbiecie Zawackiej, wiele też jest w obiegu wypożyczeń międzyinstytucjonalnych na terenie całej Polski. Fundacja wypożycza też swoje zbiory na wystawy zagraniczne. Katalog, który mógł powstać dzięki realizacji projektu „Archiwum i Muzeum Pomor- skie AK oraz Wojskowej Służby Polek on-line” (umowa nr 0052/NPRH2/H11/81/2012), do- finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, składa się z sześciu części podzielonych tematycznie, ale ściśle związanych z chronologią dziejów Polski od lat trzydziestych XX w. po czasy współczesne. Części te kolejno zatytułowano: Przysposo- bienie Wojskowe Kobiet, Armia Krajowa, Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie, Ludowe Wojsko Polskie, Obozy i więzienia, Varia. Podział taki daje klarowny obraz zbiorów muzealnych Fundacji. Prezentujemy 472 obiekty. Opis każdego z nich zawiera: nazwę eksponatu, jego datowanie, materiał, z którego powstał, nazwisko darczyńcy i numer inwentarzowy w zbiorach Fundacji. Najstarsze z nich pochodzą z lat trzydziestych XX w. i dotyczą działal- ności kobiet w organizacji Przysposobienie Wojskowe Kobiet (PWK), działającej w Polsce w latach międzywojennych. Najwięcej