DE VIJFHBERENLAIT..DEN

Een economisch sociografisch onderzoek van de landbouw

door

HetLandbouw-Eoonomisc hInstituu t

en

HetRijkslandbouwconsulentscha pt eDordrech t

2 BIBUOTOEEE %

October195 2

RapportN o16 7 v.W'."1,

Ditrappor t isgetoets t aanhe toordee lva nee nCommissi eva n Adviesa dhoc .D everantwoordelijkhei dvoo rd einhou dva nhe trappor t berustevenwe lbi jd esamenstellers . Decommissi ebeston dui t deheren : Prof.DrE,W.Hofstee ,hoogleraa r teWageningen ,voorzitter ; Prof.DrSj.Groenman ,hoogleraa r teUtrecht ! W.K.Haafkens,hoof dde r schoolme td eBijbe lt eLexmond j K.Hartman,landarbeide r teLexmond ; J.denHartog ,kassie rva nd eBoerenleenban k teGorinchem,wonend e teHoog-Blokland ; IrF.P.Mesu , directeurva n deCultuurtechnisch e Dienstt eUtrecht ; G.B.Pellikaan,burgemeeste rva nLexmon de nViane nt eVianen ; A.C.Vermeulen,landbouwe rt eKedichem .

Hetrappor ti sverkrijgbaar ,zolan gd evoorraa d strekt,bi j hetLandbouw-Economisc hInstituut ,Va nStolkwe g29 ,'s-Gravenhage . Prijsf.5,- .

519 INHOUDSOPGAVE Biz. Woord vooraf HoofdstukI SCHETSVA ND EECONOMISCH E ONTWIKKELING 1 " II DEDEMOGRAFISCH E ONTWIKKELING 7 » III ENKELE JURIDISCHEE NFINANCIËL EASPECTE NVA N HETGRONDGEBRUI K 14 §1 »D ©groepe nva n grondgebruikers 14 § 2t Eigendome npaoh t 15 §3 «D efinanciël e positie derbedrijve n 17

IV DEAGRARISCH E BEVOLKING 22 1,D eagrarisch e.gezinne n 22 2,Arbeidsaanbo de narbeidsvoorzienin g 2$ 3. Onderwijs 34 4.Enkel e aspectenva nd esocial e structuur enhe t organisâtieleven 30 DEBEDRIJFSVOERIN G 42 1,He tgrondgebrui k 42 2,D eveestape l .51 3,Bedrijfsgebouwen ,b edrij fsinrich tin g enwerktuige n 57 §4 .He tarbeidseffeo t 60 Samenvatting derresultate n 64

M VI CONCLUSIESE NèlCHTLLJNE N 68 BIJLAGEN I Statene ngrafieke n 76 .II Berekeningva nd ekosten ,verbonde n aanver ­ beteringva nd ebemestingstoestan d $2 III Standaarduren 97

519 Woordvoora f Inverban dme t denoodzakelijkhei d omi nd eVijfheerenlande n cultuurtechnischeverbeteringe naa nt e"brengen ,na m IrP.P.Mesu , directeurva nd eCultuurtechnisch e Diensthe t initiatiefto the t doeninstelle nva n eenbree d opgezet onderzoeknaa r delandbouw ­ kundige toestand indi tgebied .He tma gimmer sbeken dworde nveronder ­ steld,da the t effectva ncultuurtechnisch everbeteringe ngrote rwordt , naarmate ookander e ongunstigeproductie-omstandighede n wordengesaneerd . Verschillende1instantie s hebben aandi t onderzoekmeegewerk t en doorhe t schrijvenva n eendeelrappor t 1) he tinzich t ind emoeilijkhede n enmogelijkhede nva nhe tagrarisc hproductieproce si n deVijfheerenlande n verdiept. HetLandbouw-Economisc hInstituu t enhe tRijkslandbouwconsulent - schapt e Dordrechtkrege nto ttaa kee neconomisch-sooiografisc honder ­ zoek int estelle nnaa r delandbou wi nd eVijfheerenlanden .D eresul ­ tatenhierva nvind tU indi trappor t neergelegd.O mvanui t economisch ensociaa l standpunt tot eenverantwoord ebeoordelin gva nd elandbou w tekome n en juisterichtlijne nt ekunne naangeven ,ware nvanzelfspre ­ kend degenoemd e deelrapportenva n grotebetekenis . Insamenwerkin gme t deProvincial eVoedselxrommissari svoo r Zuidholland end ebetreffend e PlaatselijkBureauhoude r isoo k ind e Vijfheerenlandenwee ree nenquêt e gehoudenonde r de grondgebruikers metmee r dan1 h acultuurgrond .Dan kzi jdez e samenwerking end emede ­ werkingva n deboere n isdez e enquêtevolledi ggeslaagd . Het ligt ind ebedoelin gva n de Cultuurtechnisch« Dienst omui t deverschillend e deelrapportenno gee nsamenvatten drappor t samen te stellen endi ti naantrekkelijk evor m opruim e schaalt everspreiden .

1 ) 1,Versla gove ree nvégetatiekarterixi gva nhe t graslandi nhe t Hoogheemraadschap "DeVijfheerenlanden "dôo rhe t Centraal Instituutvoo rLandbouwkundi g Onderzoekt eWageningen . 2. "DeWatersçhapslasten "doo rd eCultuurtechnisch e Dienst teUtrecht , 3. "Deontwateringstoestan d van depolder si nhe t Hoogheemraad­ schap "DeVijfheerenlanden "doo r deRijkscultuurconsulen tvoo r ,Zuidholland . 4» "Gegevens overhe t grondgebruik end eeigendo m ind eVijfheeren ­ landen"doo rd eRijksconsulen tvoo rGrond -e nPachtzake nvoo r Zuidholland, 5, "Deteel tva n griendhout ind eVijfheerenlanden "doo rd eRijks ­ consulentvoo rGrißnd -e nRietaangelegenhede nt eUtrecht , 6, "Detuinbou wi nd eVijfheerenlanden "doo rd eRijkstuinbouw - consuïent teGeldermalsen , 7, "Debodemgesteldhei dva n deVijfheerenlanden "doo rd eStichtin g voorBodemkarterin gt eWageningen .

519

HOOFDSTUK I

SCHETSVA ND EECONOMISCH E ONTWIKKELING

•D eVijfh.eerenland.e n(Vhl. )worde ni nhe tNoorde n"begrens ddoo r de Lek.e ni nhe t Oosten doord eDiefdijk ,welk e tevensd egren s vormt tussen Gelderland enZuidholland ,I nhe t Zuiden loopt degren s langsd eLing eto td eArkelsohe nDam ,terwij l inhe tWeste n deVhl . vand eAlblas.serwaar dworde ngescheide ndoo rhe tZederikkanaa l tot Meerkerke nverde rdoo r de oudeZederi kto tAmeide .Aa ndri eziede n zijnd eVhl « dus"begrens ddoo rwate re naa nd eOostzijd edoo rd e Diefdijk,welk e echteree nzeke r zoscherp e grensvorm t alshe t water. DeVhl .moete nal see nmiddeleeuw s cultuurgebiedworde n"be ­ schouwd.D e stichtingva n de stedene ndorpe nhoud tnau wverban d met deontginnin ge nontsluitin gva nhe tgebied ,welk e ind e jaren 1000to tI3O O tot standkwam .Ui t oudeakte nblijkt ,da td e gehele waterafvoerbinne nd eVhl .reed si n131 2wa sgeregeld .D e Zuidelijke polders.,welk ehe t laagst gelegenware n en,zijn ,waterde nregelrech t afo pd eLinge jd eNoordelijk e polders,welk e allenhoge rlage n of liggen,hadde nhu nafwaterin gvi ad eZederi ko pd eLe k"bi jAmeid e , en/of op.deLing ebi jArkel .Opvallen d ishe t grote,rechthoeki g ver-kaveldeblok ,hetwel k deker nva nd eVhl .vormt .D egehel e opzet wijst erop ,da td eontginnin gvolgen see n zorgvuldigvoorberei d plan geschiedde.Waarschijnlij kstaa td ei ncultuurbrengin gva nhe t com­ plexi nverban dmé t de zeergrot e ontginningsactiviteitva nhe t . geestelijke centrumUtrech t ind e 12eeeu w (zgn.koopontginning) . Omhe tgebie d te.bescherme ntege nhe twater ,afkomsti gva n de hoger gelegenOostelijk e gronden,wer d eenlag ekad eaangelegd ,welke , van Schaikove rSchoonrewoer d enZijderval dnaa rEverdinge n liep. Wat laterwerd ,voora l ompolitiek e redenenee nnieuw ewaterkerin g iets.te nOoste nva n dezekad eaangelegd * ni. deDiefdij,k .D e aanleg van deDiefdijk-lini e isvoo rd everder e ontwikkelingva nd eVhl . enhe tgebie daa nd eander e kant.va ndez e linieva ngrot ebetekeni s geweest.He tvan.bove nkomend ewate rverzameld e zichaa nd eOost ­ zijdeva nd eDiefdij k en aangezienhe tonvoldoend euitwe gha dnaa r. hetWeste n (alleen langsd e Linge), veroorzaakte hetgeregel d grote overstromingeni nhe tOostelij kgeiie d (o.a.Kuilenburgs e Veld). Datonde r deze omstandigheden het contactme t Gelderland zeer gering was, isbegrijpelijk . Ind e 16eeeu wwerde n ookd eAlblasserwaar d enArke lbenede nd eZouw ebetrokke nbi jhe tonderhou d endijkbewakin g van deDiefdijk ,welk ei nd eloo pd,e reeuwe ngeregel dwer dopgehoogd . Daard eLing edoo rdez emaatregele n zeer.vee lwate r teverwerke n kreeg,wer dhe tnoodzakelij kpi ni naansluitin g opd eDiefdij k pokd e NoorderLingedij k totGprinche mt everzwaren . Hethuidig e Hoogheemraadschap "DeVijfheerenlanden" ,da t zowelBoezem -al sDijkcolleg e is,heef tvoornamelij k tottaa kd e zorgvoo rwaterkering ,voo rd eZederikboeze me nsind skort e tijd vooree ngroo t aantalwegen .I nd eprovinci e Zuidholland binnen de.hoofdwaterkerin gomva the tee n,18-ta lwaterschappe nme t een

519 -.2

totale oppervlakteva n11.722.ha .I ndi tgebie dbestaa n3 water ­ schappenme tee nbijzonder e doelstelling,nl . 2bemalingswater - schappene néé nwegwaterschap .Buitendijk s liggenlang sd eLe ke n Linge een6-ta lpolders ,welk e onderhe tHoogheemraadscha p vallen (totale oppervlakte 643ha) . Daarnaastheef t netno ghe t toezioht op3 binnenpolder s (totale oppervlakte 2734ha )e néé nbuitenpol ­ der (112ha) ,welk e gedeeltelijk inZuidhollan de ngedeeltelij ki n Gelderland liggen.I ngrote rverban dbezie ni she t Hoogheemraadschap eenbelangrijk e deelgenoot onderd ewaterschappen ,welk egebrui k makenva nd eLinge-boezem ,I nd eVerenigd eVergaderin gva nhe tWater - sohapva nd eBeneden-Ling ebreng the tHoogheemraadscha p 6va nhe t totale aantal,va n2 0stemme nuit ,terwij ld eDijkgraa f oféé nde r hoogheemraden geregeld wordtbenoem dal séé nva nd e5 lede nva nd e Lingestoel,D everbeteringen ,welk e inverban dme td eslecht ewa ­ terstaatkundige toestandva nde ,o pd eLing e lozende,waterschappe n wordenberaamd ,zulle n ookvoo r deVhl .va ngroo tbelan gkunne n zijn. Thans zalee nbeknop t overzichtworde ngegeve nva nd eontwikke ­ lingde rbestaansbronne ni nd eVhl .D eveeteel te nbereidin gva nd e zuivelproductenhebbe ni ndi tweidegebie d steedsee ncentral eplaat s ingenomen.D everbou wva nakkerbouwproducte n isaltij dva nonder ­ geschiktebetekeni sgeweest ,üitgezohder di nd e 17eé nÏ8 eeeuw , toene ri nverban dme td ezeilscheepvaar tee ngrot evraa gnaa r hennepwas .I ndez ebehoeft ewer dte ndel evoorzie ndoo rd eKrimpe - nerwaard,d eAlblasserwaar de nd eVhl .D everbou wva nhenne pwa s zeerwinstgeven d enhoewe ldez e cultuuri nd e loopva nd e19 eeeu w verdween,leef td e roepe rva nno g steedsvoort .Ee n overblijfsel vand ehennepcultuu r zijnno gd e typisch langee nsmall ehennep ­ akkers.He t landwa snl « te laagvoo rd everbou wva nhenne pe nwer d daarom opgehoogd doorhe tgrave nva n sloteni nd elengt eva nhe t perceel, Zoalsreed sgezegd ,blee fechte r devoortbrengin gva nzuivel ­ productenhoofdzaak .D e periodeva nongevee r 1J75*P' tongevee r3.88 0 wasi nhe t algemeenee nzee rvoorspoedi gtijdsbeste kvoo rd eboere n vand eZuidhollands eweidegebieden ,eers t doord einvoerin gva nhe t Continentale stelseli nd eNapoleontisch e tijd,terwij llate rd e veehouderijster kprofiteerd eva nd etoenemend e industrialisatie vanWest-Europa ,me tnam eEngeland .D e landbouwcrisis'va n188 0 evenweleist eoo kto lva nhe tveehouderijbedrijf .Doorda tme nhe t lange tijd tegemakkelij kha dgehad ,wa sd e stimulanso md euiterst e zorgaa nd eproducte n tebestede nnie t sterk.Daardoo rwer donz e zuivelo pd ebuitenlands e markt doorbuitenlands e concurrentenver ­ drongen.We ltra dn a189 5wee ree nherste l in,maa rd ecrisisjare n hebben tochnie tnagelate nhu nspore nachte rt elaten .D eboterbe - reidingha dzic hva nhe tboerenbedrij fnaa rd efabrie kverplaatst . Ookte naanzie nva nd ekaasmakeri jdee dzic hwa t lateree nver ­ schuivingi ndezelfd erichtin gvoor .D ekaasmakeri jheef tzic hi n deVhl .evenwe lno ggedeeltelij k opd ebedrijve nwete nt ehandhaven ? in195 °wa sno gongevee rl/ 3 deelva nd e+ 600bedrijve n indi tge ­ biedzelfkazend . ~" De grienden,welk e inenkel e gedeeltenva n deVhl .voorkomen , (vooral ind epolder sBiezen ,Autena ,Bolgerije n enAchthoven )

519 - 3-

hebbenhu nontstaa noo kte ndel e tedanke naa nd e crisisva n1880 » Doordez e orisise nd egelijktijdi g stijgendevraa gnaa r hoephout werdhe tareaa laa ngriende n belangrijkuitgebrei d ento t aand e eerstewereldoorlo g zijne ro pgrot eschaa lhakgriende naangepoot . Nadieni se rva nnieuw e aanleg geen. sprakemee rgeweest ,integen ­ deel,n ad e orisisva n dedertige r jarenzij ne rwee rhakgriende n gerooid.D e totale oppervlaktebedraag t thansongevee r4T Pha .D e griendcultuur staatgehee l losva nhe tboerenbedrijf .To tvoo rkor t warenvrijwe l alle griendeni nhe tbezi tva nuitwonend e eigenaren, die dezedoo r opziohters lietenbeheren .D e laatste jarenheef t zichechte r eenverschuivin gvoorgedaan . Eenande raspec tva nd e landbouwi sno gd efruitteelt .D e fruitteeltwer d ind eVijfheerenlande na lva noud sbedreve nal s onderdeelva nhe tboerenbedrij f ind evor mva nbeweid ehoogstam - boomgaarden.Sind senig e tientallen jarenbegin td eboomgaardexploi ­ tatie zichevenwe li nee nmee rintensiev e richting teontwikkelen . Vand e108 8bedrijve ngrote rda n 1h ai ndi tgebie d hebbene r68 5 eenfruitaanplanting .He t totalefruitareaa lbedraag t ongeveer 1100ha . Watd egroott e der landbouwbedrijven betreft,ui t tabel1 blijkt,da t degemiddeld ebedrijfsgroott ei nd eVhl .belangrij k lageri sda n ind enaburig eweidegebieden .

Tabel1 HETAANTA LBEDRIJVE NNAA R GROOTTEKLASSEN

Aantal bedrijven van Gem. Gebied 1-5 5-10 10-20 20-50 5O-IOO >100 To­ bedr. ha ha ha ha ha ha taal grootte in procenten van het totaal in ha Priese weidestreken 20 18 23 38 1 _ 100 18,25 Krimpenerwaard 23 18 37 22 - - . 100 14,05 Lopikerwaard 21 16 44 19 - - 100 H,57 Alblasserwaard 23 20 38 19 - - 100 15,52 Vijfheerenlanden 34 24 31 11 - - 100 10,18 Ongeveer58 $va n debedrijve n ind eVhl * iskleine rda n1 0h a tegenoverresp .43, '3 7e n41 $i nd eAlblasserwaard ,Lopikerwaar d en Krimpenerwaard,He ti sva nbelan go mn at e gaano fe rzic ht.a.v . debedrijfsgroott ei nd e laatste eeuwno gveranderinge n hebben vol­ trokkeni nd eVhl .(tabe l2) . Tabel2 omuucun «0 ÜT/usfTM. BEDRIJVEN tentai bedrijven Opp. Gen. Jaar 1-5 ha 5-1Oh a 10-20 ha 20-5Oh a > 50 ha Totaal c.gr. b.or. abs. i abs. t abs. % aba. i abs. t. ais. >• . >lbe 1895 343 38 185 20 252 28 130 34 - - 910 100 • * 1910 353 38 200 21 236 25 150 16 1 m 950 100 • • 1921 320 33 212 22 283 30 139 15 2 - 956 100 30010 10,47 1930 333 33 257 25 293 29 127 13 2 m 1012 100 9643 9,53 1947 351 33 271 26 321 30 118 11 3 *» 1054 100 10909 10,16

519 - 4 -

Het aantal "bedrijven is sinds 1895 niet ongeveer 17$ toegenomen. Deze vermeerdering heeft "betrekking op de bedrijven in de grootte­ klassen van 5-10 ha en 10-20 ha. Opvallend is, dat het aantal "be­ drijven va.n 1-5 ha in deze periode vrijwel constant is gehleven . Als één van de oorzaken voor de vermeerdering kan de splitsing worden genoemd. Uit de enquête bleek, dat ongeveer 10$ van de be­ drijven bij splitsing betrokken is geweest (zandgronden ongeveer 22$), Het is de vraag, hoe de tendens tot splitsing zich in de toekomst zal ontwikkelen, gezien het tekort aan arbeidskrachten op de grote bedrijven, waarop in de volgende hoofdstukken nog uitvoerig zal worden ingegaan. Voorts is gebleken, dat een aantal (kleinere) bedrijven zijn ontstaan door het pachten van los land. De bedrijfs­ gebouwen zijn in deze gevallen meestal verbouwde woningen. Van de ontwikkeling van grondgebruik en veestapel sedert 1910 geeft tabel 3 een overzicht.

Tabel3 ONTWIKKELING W HET GROCGEBRUIK END E VEESTAPEL IN DEVUFHEERENLANDE N (C8.S.)1) Grondgebruik Veestapel Grasl. Hak-< | Ove-igo Bouw­ Jaar ku'Üs'fe- Granen vrucb* 1 g«as- Melk- en kalfkoeien Varkens Kippen land weide ten san In $ van de Ahso- Per Pr Abso­ Per ^ Abso­ ftr« cultuurgrond ui f> v/u UUUWJ.ÖI IU luut TOO ha 100 ha luut 100 ha bedrijf luut bedrijf cult. grasl.+ cult. grond kunst». grond 1910 12 84 11 87 2 6477 \* 71 5154 - 5,4 21809 23 1921 10 86 11 88 1 7687 Tl 83 10653 306 11,1 19252 20 1930 9 87 8 91 1 8262 77 88 12681 118 12,5 51693 51 1939 7 93 19 80 * 9238 86 92 8014 74 7,7 36849 35 19% 8 91 35 65 - 8240 75 83 4733 43 4,4 5796 5 1949 7 86 30 66 4 8898 82 94 6084 56 5,7 17329 16 1950 3 * 3jL tt 5. : sm Zl ,10J J0908 . .94 , U- 18T730 „A

Het grondgebruik blijkt sedert 1910 weinig te zijn veranderd. De Vhl. zijn van ouds een typisch weidegebied. Het lage percentage bouwland is in hoofdzaak een gevolg van physische omstandigheden, welke maken, dat een groot deel van het land ongeschikt is voor

ÏJ De getallen hebben betrekking op de totale cultuurgrond en de totale veestapel. 2) Alle bedrijven> 1 ha.

519 - 5-

gebruik als bouwland of althans net meer voordeel als grasland kan worden geëxploiteerd. Wat de veestapel betreft, bet aantal melk­ en kalfkoeien is absoluut gezien belangrijk toegenomen, hoewel de veebezetting per 100 ha cultuurgrond weinig is veranderd, Dè varkensstapel is in de vooroorlogse jaren sterk aan conjuncturele invloeden onderhevig geweest. De afneming van het aantal zelfka- zende bedrijven, voor welke de varkensmeeterij een belangrijk onder­ deel vormt van het bedrijf, zal vooral in de na-oorlogse jaren in­ vloed hebben uitgeoefend op de omvang van de varkensstapel« De kippenhouderij is als bedrijfsonderdeel in de Vhl. nooit van enige practisohe betekenis geweest. Haast de landbouw in ruime zin zijn er in de eigenlijke Vhl. - te weten de gemeenten Everdingen, Hagestein, Lexmond, Schoonre- woerd, Hei- en Boeioop, Leerbroek, Nieuwland en Kedichem - vrijwel geen,ander e middelen van bestaan van grote betekenis geworden. Uit de onderstaande tabel, waarin de beroepsstructuur van de mannelijke beroepsbevolking in 1930 en 1947 is weergegeven, blijkt duidelijk, dat de ontwikkeling van de industrie vrijwel geheel buiten de 8 genoemde gemeenten is omgegaan. Tabel4 DE MAMEUJNE GERSPSBEVOLKM IK 1930 EN 1947 In absolute aantallen In procenten • Bsdrijfeklassen/ Leerdaa Wanen Tot8gem. Leerdaa Vianen Tot. 8 gei, beroepsgroep«! 1930 1947 1930 1947 1930 1947 1930 1947 1930 1947 1930 1947 Aardeirerkindustris Uil 1228 104 43 174 130 40,7 37,5 9*2 3,4 6,6 V Bouwnijverheid 160 222 330 163 205 242 5,9 6,8 11,5 12,8 7,8 8,7 Houtbewerking 157 206 139 95 107 57 5,8 6,4 12,2 2,0 Metaalbewerking 72 283 86 201 82 125 2,6 8,6 7,5 15,7 3,1 4,5 vbedinga» en genot* «iddelen ia 131 70 66 109 112 5,5 4,0 V 5,2 4,0 Overige niiverheid go' 128 54 101 38 43 3,3 3,9 4,8 8,0 1,5 Totaal nijverheid 1741 2200 582 669 715 709 63,8 67,2 51,5 52,6 W 25,4 landbouw 253 323 256 243 1555 1516 9,3 9,9 22,7 19,1 59,3 5t*2 Handel en verkeer 585 m 224 227 251 290 21,4 14,4 19,9 17,9 9,6 10,4 Overigen 151 278 65 131 101 278 5,5 8,5 5,8 10,3 3,9 10,0 Totale «armelijke beroepebevolking 2730 3274 1127 1270 2622 2793 100 1» 100 100 100 100

In Leerdam is de industrie wel van betekenis; door de ontwik*- keling van de glasindustrie (omstreeks 1880) is de gemeente uitge­ groeid tot een industriestadje. Opmerkelijk is, dat het grootste deel van de werkkrachten oorspronkelijk niet uit de Vhl. zelf af­ komstig is, doch hoofdzakelijk uit Gelderland. Ook nu nog is een niet onbelangrijk deel der inkomende forensen uit Gelderland af-

519 - 6-

komstig,terwij lLeerda m ookwerkgelegenhei dbied taa nee ngroo t aantalpersone nui t degemeente nAspere n (150)e nHeukelu m(59) • Deze laatsteplaatse n zijnoorspronkelij k Geldersgewees te noo k nuno gmee rGelder sgeoriënteerd ,I nd eVhl .blijke nhe tvnl .per ­ sonenui tKediche m (76)e nSchoonrewoer d (25)t ezijn ,di ei n Leerdamwerken . Vianeni snooi tee nbelangrijk e industrieplaatsgewees t en heeft pasi nd elaatst e jarenindustri eva nbetekeni saangetrokken . Typerendvoo rd egering ewerkgelegenhei d inViane ni she tfeit , dathe taanta luitgaand e forensen (367)he taanta linkomend ebelang ­ rijkovertref t (I05). Wat deoriëntati eva nd eVhl .betreft ,zi jtenslott eno gopge ­ merkt,da tGorinchem ,Viane ne nlate roo kLeerda mva noud see nver ­ zorgendefuncti et.o.v .di tgebie dhebbe nvervuld .Doo rd eontwikke ­ lingva nhe tverkee r- eers td estoomvaar to pd erivieren ,daarn a doord eaanle gva nspoorwege ne ni nd e laatstedecenni avoora l doorh« t sterkopkomend emotorisc hwegverkee r- i she t isolement vand eVijfbeeronlande ni n steedstoenemend emat everbroken .Hier ­ doorzij nd egroter e steden (o.a.Dordrecht ,Utrecht ,'s-Hertogen - bosch)ee nbelangrijke rro lgaa nspele nbi jd evoorzienin gi nd e behoeftende rbevolking .D ehande li ngebruiksve e isvoora lge ­ concentreerd op •s-Hertogenbosch,daarnaas too ko pRotterda m en Utrecht.Voort szij nd e2 najaarsmarkte nt eGorinche mi ndi topzich t nogva nbelang .

-0-0-0-0-0-

519 -7 -

HOOFDSTUK II

DEDEMOGRAFISCH EONTWIKKELIN G

De loopva nee n"bevolkin gi nee nstree kkaï nto to pweker e hoogteworde nbeschouw d alsee ngraadmete rva nd e ontwikkelingva n heteconomisc hleven ,omda td égroe iva nd ebevolkin gi nhe talge ­ meenword tbepaal d doord e toenameva nd ebestaansmogelijkheden . Dit istemee rbegrijpelijk ,indie nme nbedenkt ,da td eloo pva nd e bevolkingd eresultant e isva ntwe e componenten,nl .he tgeboorte ­ overschot enhe tmigratiesaldo .Me the teerst ebegri pwi laange ­ duid zijnhe tverschi l tussengeboort e ensterfte ,me the t tweede hetverschi l tussenvestigin g envertre ki nee nbepaald eperiode . Inhe tbijzonde rhe tmigratiesald o geeftinzich ti nd e ontwikkeling vanhe teconomisc hleven .

Debevolkingsgroei . Bijd ebesprekin gva nd ebevolkingsontwikkelin g ind e Vhl. moete ronderschei dworde ngemaak t tussenhe tplattelan d end e stedelijkekernen .Me tuitzonderin gva nViane ne nLeerda mhebbe n wijhie rt edoe nme tzuive ragrarisch egemeenten .Beid eeerstge ­ noemde plaatsenhebbe nechte ree ngehee lverschillend e ontwikke­ lingdoorgemaakt ,Viane nheef teigenlij k pasi nd e laatste jaren primaire industrie aangetrokken,terwij ld ebestaand e primaire industrieën geenontwikkelingsmogelijkhede n boden.D e"bevolkin g blijft dan ooki nd eperiod eva n 1880to t 1939behouden sklein e schommelingenvrijwe l oonstant.Aangezie ndu sd e loopva nd ebe ­ volkingi ngrot e trekkenhetzelfd ebeel dvertoon t alsva n dezui ­ veragrarisch e gemeenten ind eVhl, ,kom the ton svoor ,da te r geen bezwaarbestaa t omViane nnie t afzonderlijk,maa rsame nme t dezegemeente nt ebehandelen . Anders ishe tgestel dme tLeerdam .Vergelijk tme the t aantal inwonersva nViane n enLeerda mva n 1800to t 1880,da nvind tme n hierinee nmerkwaardig egelijkenis .I nbeid eplaatse nneem td e bevolking toeva nongevee r 2000to t350 0zielen ,N a188 0vind td e ontwikkelingva nd eLeerdams eindustri e plaats,welk ezic hweerspie « geiti nee novereenkomstig e groeiva nd ebevolking ,I nd e jaren 1880to t191 0verdubbel the taanta linwoner s (tabel l). Na191 0 wordt het tempo derbevolkingstoenam e geleidelijkminde ro mi n . hetbegi nde rtwintige r jarenvrijwe l totstaa nt ekomen ,I nd e oorlogs-e nna-oorlogs ejare nka nme nda nopnieu wee ntoenam eva n het inwonertalwaarnemen .Di t isechte r opandere ,mee ralgemen e oorzakenteru g te.voeren .D e groteremoeilijkhede n omzic helder s tevestige n end ehoger egeboortecijfer si nd ejare nn ad e oorlog spelenhie fee nrol .

519 - 8 -

Tebell DE LOOP DER BEVOLKING VAN DEVUFHEERBUKE N IN DE PERIODE VAN 13S3-1950 Aa n ta 1 inwoners Viifheererilandsn zonder leerdan Leerdam Uitslui­ Uitslui­ Uitslui­ Uitslui­ Op 31 December tend door tend door Feitelijk aantal tend docr tend door Feitelijk aantal van not jaö" geboorte­ niigraÜ&< geboorte­ migratie- overschot overschot overschot overschot ' Absoluut Absoluut Indexcijfers {1880-100) Indexcijfers {1890 - 100) aantal aantal 1795 49 5226 • 57 2015 1830 69 7373 68 2387 im 75 8020 75 2655 1849 81 8672 74 259? 1860 88 9387 80 2825 1869 92 9873 85 2999 1880 100 100 MO 10677 100 MO KO 3529 1890 116 86 102 10820 118 98 116 4104 1900 131 72 103 10971 144 99 143 5050 1910 145 59 104 11093 186 106 192 6778 1920 158. 47 105 11139 227 118 245 8665 1930 172 34 106 11328 274 80 254 8956 1935 178 31 109 11579 290 67 257 9052 1940 183 24 107 U453 305 57 . 262 9226 1945 189 23 112 11953 320 56 276 9760 1950 198 19 ,.U7 12423 345 49 294 10382,

Uit tabGl 1blijkt } dat de bevolkingsgroei in de eigenlijke Vhl. geheel anders is gelopen. In grote lijnen geschetst ziet men hoe de "bevolking van 1800 tot 1880 regelmatig toeneemt. Omstreeks 1880i s dit gebied als het ware met inwoners verzadigd^ vanaf dat jaar neemt debevolkin g althans in eenvee l minder snel tempo toe.J Dit bevolkingsverloop wordt ten dele ookverklaar d door de crisis4 van de tachtiger jaren,welk e een voor de boeren van deze streek zeer voorspoedige eeuw afsloot. Pas in de jaren tijdens en na de jongste wereldoorlog is er weer een markante toeneming te constateren. Dezelfde algemene oor­ zaken,welk e reeds bij Leerdam zijnvermeld , liggen hieraan ten grondslag. De 8 agrarische gemeenten vertonen onderlingweini g op- merkalijkeverschillen . Uit deze tabel 1ka n men zich tevens een duidelijk beeld vor­ men van de invloed van resp, geboorte-e n migratie-overschot op de loop derbevolking . Het aantal inwoners der eigenlijke Vhl,e n van Leerdam in 1880 is op 100 gesteldj enerzijds is vervolgens de be­ volking in de volgende jaren in procenten van 1880uitgedrukt , zoalB zij zou zijn geweest, indien geenvestigin g en vertrek zou hebben plaats gevonden, anderzijds indien men de geboorte en sterfte buiten beschouwing laat.Me n ziet dan in het eerste geval van 1880'- 1950 de

519 -9 - Grafiek1 , Geboorte Sterfte Geboorte-oversohot •—•Migratie-overscho t •— Aanwaspe r 1000va nd ebevolkin g

Vijfheerenlandenzonde rLeerda m

in Ô in m O in in a SN oT- m co o\ o o r* <\1 OJ o m 00 CO CO ON ON ON ON ON ON ON ON ON ON ON

in o m O in O m O in O co ON ON o (M rn /*•> «* -sj- in 00 CO CO ON ON ON ON ON OcvN» ON ON ON ON ON 1/66 - 10-

bevolkingster ktoenemen ,i nhe tander e geval afnemen.I nd eeigen ­ lijkeVhl .i si ngenoemd eperiod evrijwe lhe tgehel egeboorte-over ­ schotdoo rvertre kgeabsorbeerd .I nLeerda m zoud ebevolking ,uit ­ sluitenddoo rgeboorte-overschot ,i nno gsterker emat e zijntoege ­ nomenda ni nd eeigenlijk e Vhl.,terwij li nverban dme the tindus ­ trieelkarakte rva ndez e stadhe tvertre kminde ringrijpen d isge ­ weest. Geboorte-overschot Ingrafie k 1word tva n deperiod e 1880-1950ee n overzicht gegevenva n degeboorte -e nsterftecijfers ,welk eresultere n inhe t geboorte-overschot-^.Typisc his ,da td egeboortecijfer s eenparal ­ lelverloo phebbe nme tdi eva nhe tEijk ,d.w.z .da td e cijfersge ­ leidelijkafneme nva n ongeveer35 0/00 in 1880"to t+ 30°/oo in191 0 en+ 20°/o oi n1940 .Oo kd e stijgingva nhe tgeboortecijfer ,welk e ind e jarenn ad eoorlo g optrad,i sgehee lgelij kaa ndi eva nhe t Eijk.Leerda mvorm t eenuitzonderin gme tvee lhoger e geboortecijfers tot193 0e niet slager edaarna . De sterftecijfers gevenweini gaanleidin g totopmerkingen .Zi j volgendezelfd e trendal sdi eva nhe tRijk ,maa rligge nove rhe t geheeliet shoger .He t sterftecijfervoo rLeerda m ligtto tI9I Ö w&ervri jvee lhoge rda nda tva nd eeigenlijk eVhl. ,maa rlig tn a die tijdwee rvoortduren d lagere noo kno g lagerda nda tva nhe t Eijk. Tengevolg eva nhe tiet shoger e sterftecijfer ligthe tgeboor ­ te-overschotvoo rd eVhl .iet slage rda nvoo rhe tRijk ,Va n I50/00 in190 0daal the t geleidelijkto tbenede nd e 10i n194 0o mi nd e na-oorlogseperiod ewee rbove nd e1 5t estijgen .Behalv e tussen191 0 en I93O,wannee r erbetrekkelij kweini gverschi lbestaa t tussenhe t geboorte-overschot inLeerda me ni nd eVhl. ,i she tgeboorte-over ­ schotva nLeerda m lagerda nd eres tva nd eVhl .e nwe lv66 r191 0 tengevolg eva nhe thoger e sterfteoijfere nn a 1930te ngevolg eva n het lageregeboortecijfer .

Migratiesaldo De cijfersva nvestigin ge nvertrek ,resulteren d inhe tmigra ­ tiesaldo,zij ni nhe ttijdva kI88O-I95 Ope r5-\Ja arlijkseperiod ei n grafiek 1aangegeven .Wa td emigrati ebetreft,'ka ndirec tworde n opgemerkt,da ti nd eeigenlijk eVhl .steed see nyertrekoverscho ti s geweest,hetwel kzic hongevee rron d de1 0pe rduizen dva nd ebevol k kingbeweegt .Pe rgemeent e treden'va n jaarto t jaarno gvri jgrót e verschillenop ,maa rove rd egehel eVhl .gereken d ishe tbeel dvri j constant;Hoewe loo kd ena-oorlogs e periodeee nvertrekoverscho t vertoont,i sdi tno gnie tvoldoend e omhe trelatie fhog egeboorte -- overschot tecompenseren ,zodat, ,zoal sreed seerde ri svermeld , uiteindelijkno gee ntoenam eva nd ebevolkin gresulteert .

'Geboorte,sterft e engeboorte-oversoho tworden ,evenal svestiging , vertreke nmigratiesaldo ,uitgedruk t inpromille sva nd ebevolking .

519 '-1 1 -

Het zou te bewerkelijk zijn het verloop van vestiging en vertrek voor de Vhl. als één gebied vast te stellen. Daarom is zulks nage­ laten. Wel is het mogelijk een chronologisch overzicht van het ver­ schil tussen vestiging en vertrek, het migratiesaldo, samen te stel­ len (tabel2) . Tabel 2 MIGRATIESALDO IND E PERIODE 1881 - 1950 1)

Migratiesaldo in /oo Periode van de gemiddelde bevolking 1881 - 1885 - 6,0 1886 - 1890 - 21,7 1391 - 1895 - 7,4 I896 - 1900 - 19,5 1901 - 1905 - 15,1 1906 - 1910 - 9,6 1911 - 1915 --12, 0 1916 - 1920 - 12,0 1921 - 1925 - 10,2 1926 - 1930 -13,0 1931 - 1935 - 7,0 1936- 1940 - 11,8 1941 - 1945 - 1,9 1946 - 1950 - 8,1 1) 1zonde r Leerdam 'V ijhf ee re nlan de r In de jaren voor 1930 kenmerkten de Vhl. zich door een hoog vertrekovez-schot,wedero m een bewijs van afnemende welvaart. Vooral in de jaren rond 1900 zijn veel bewoners naar elders vertrokken. In de jaren tijdens de algemene economische crisiB van 1930-1935 zijn de vertrekmogelijkheden blijkbaar sterk beperkt geweest, in de daaropvolgende jaren tot het uitbreken van de tweede wereldoorlog nam het vertrek opnieuw toe. Geheel normaal voor een oorlogstijd­ perk, was het vertrekoverschot van 1941-1945 zeer gering (2°/oo), Na de oorlog schijnt het vertrek wederom toe te nemen. Na hetgeen in het voorgaande reeds over Leerdam is gezegd, is het begrijpelijk, dat deze gemeente zich tot 1920 door een vesti­ gingsoverschot kenmerkt. Na 1920blijf t de bevolking vrij stabiel en wordt het geboorte-overschot voor een groot deel gecompenseerd door een vertrekoverschot. Tijdens en na de tweede wereldoorlog is dit veel minder het geval en neemt de bevolking dus weer toe. Enkele bijzondere afwijkingen willen wij hier nog vermelden. •Vianen geeft in de periode 1886 tot I89O een gemiddeld vertrekover­ schot van 40°/oo.Di t is ten dele te verklaren, doordat in die periode de werkzaamheden voor de aanleg van het Zederikkanaal werden beëin­ digd en de arbeiders, die zich in de daaraan voorafgaande periode in Vianen vestigden, weer naar elders vertrokken. Dan heeft ook Hagestein in de periode 1921-1925 een belangrijk vertrekoverschot.

519 - 12-

Di'ti everoorzaakt ,doorda t indi eperiod eee nsteenfabrie k aldaar werd stopgezet.D e arbeidersva n dezefabrie kverhuisde n naar plaatsen langsd eRij ne nd eWaal ,waa rzi jo pander esteenfabrie ­ kenwer kvonden . Nuka nme nzic htenslott eafvrage n inhoeverr e de landbouwende bevolkingbi jdez emigrati e isbetrokken .He ti see nalgemee nbe ­ kende nzeke roo kvoo r deVhl .gelden dfeit ,da teen

Leeftijdsopbouw Wanneerwi jd e samenstellingva nd e"bevolkin gnaa rleeftij d - zoalsdez eblijk tui t tabel3 - in194 7vergelijke nme tdi eva n I93O,da nka nal sbelangrijkst everschijnse lworde n geconstateerd, datee nzeker everouderin gi sopgetreden .D e leeftijdsklasse 0 t/m 14jaa ri si n1947 -minde rster kbeze tda ni n1930 ,terwij l deproductiev e leeftijdgroep (15t/ m 64jaar )e nvoora ld eleef ­ tijdsklasse 65jaa re noude ri n194 7sterke rvertegenwoordig d zijn dani n1930 . Tabel 3 PROCENTUELELEEFTIJDSOPBOU WI N193 0E N194 7

Gebied Jaar Peroentage fowoners O-I4 jaar 15-64 jaar 65 jaar e.o. Vijfheerenlanden "Ï9l0~ 31,5 "SÔ3 7,7 zonderLeerda m 1947 27,5 62,9 9,5 1930 60,0 Leerdam 34,5 5,6 1947 27,8 65,2 7,0 1930 30,6 Nederland 63,1 6,2 1947 28,5 63,8 7,7

519 - 13-

Samenvatting Debevolkingsontwikkelin g ind eeigenlijk e Vhl. (overwegend agrarische gemeenten inclusiefVianen )vertoon t «enande rbeel d dandi eva nLeerdam . Ind eeigenlijk eVhl .i sd ebevolkin gi nd e periode I88O-194Ovrijwe l constant gebleven.He t geboorte-overschot, dati ndéz eperiod e daaldeva n17°/o o tot 10°/oower dgeoompen - seerddoo ree nvertrekoversohot ,da tgemiddel d 10°/oope r jaarbe ­ droeg.Dez e ontwikkelingdien tvoo réé nagrarisc h gebied,waa rva n een toen&rneva n debestaansmogelijkhede n ind e landbouwgee n sprake isjal sgezon d teworde nbeschouwd ,I nd eperiod e 1940-1950wer d betvertre kenigermat e geremd doord eoorlogsomstandighede n (zgn. opstuwingde rbevolking) ,terwij li nd ena-oorlogs ejare n dege ­ boortecijfersbelangrij k zijngestegen .Hierdoo r isd ebevolkin g weer inaanta l toegenomen.D e ontwikkelingva n debevolkin gi n Leerdam staat zeer sterkonde rinvloe dva nd einduetrievestiging j ind eperiod e 1880-1910i she taanta linwoner sverdubbeld ,welk e groeii nd etwintige r jarenevenwe lwee rto t staankwam . Ind e oorlogs-e nna-oorlogs e jarentreedt ,evenal si nd eeigenlijk eVhl. , weer eentoenemin gva nhe tinwonerta lop .

-0-0-0-0-

519 - 14-

HOOFDSTUK III

ENKELEJURIDISCH EM FINANCIËLEASPECTE NVA NHE TGRONDGEBRUI K

§ 1;D e gr o epe n van grondgebruikers

Het groteaanta lklein ebedrijve n ind eVhl . (ziehoofdstu kI ) houdtno gnie t in,da tdi too kall ezuiver elandbouwbedrijve n zijn. Ominzich t te-krijge ni nd eaar dva nd ebedrijven ,zij nd egeënquê ­ teerdegrondgebruiker sme t eengrondgebrui kva nmee rda n1 h a cultuurgrond ingedeeld in7 groepen :zuiver e landbouwers (groepA) , landbouwersmé tee nnevenberoe p (groepB),niet-landbouwer sme t rondgebruik (groep .C),rustend eboere n (groepD) ,fruitteler s fgroepF) ,tuinder s (groepT )e nbedrijve ngeëxploiteer ddoo ruit ­ wonendeeigenaar s (groepZ) . Tabsl1

GROEPEN VAN GRONDGEBRUIKERS Aantal bedrijven Aantal bedri ven van Geaidd. Opp.ou tuurgrond Groepen bedrijfs- abso­ ing 1-5 5-10 10-15 15-20 20-30 >30 Inj grootte inh a per groep luut per groep ha ha ha ha ha ha inh a A 596 64 48 202 155 103 65 23 13,2 7846 83. B 61 7 17 15 10 12 4 3 11,4 696 7 C 122 13 104 17 1 - - - 2,9 350 4 D 8Q 9 74 6 - - - - 2,6 205 2 F 15 1 7 5 - 1 1 1 13,5 203 2 T 13 1 13 - * - - - 1.7 23 - Z 46 5 37 6 2 - - 1 3,8 173 2

Totaal 933 100 300 251 168 116 70 28 10,2 9496 100

Debelangrijkst e groepword t gevormddoo rd ezuiver eboeren j deze groepmaak t 64$va nhe ttotaa laanta l grondgebruikersui te n heeft83 $va nd eoppervlakt e cultuurgrond inexploitatie .Va nd e 300bedrijve nva n 1-5 habehore ne r slechts4 8to tgroe pA .I n groepB blijk the tnevenberoe po pd ekleinst ebedrijve nhe tdirect e gevolgt ezij nva nd egering ebedrijfsgrootte .O pd egroter ebedrij ­ venhoud t hetnevenberoe p insommig egevalle nverban dme the tgrot e aantalgezinsarbeidskraohten ,terwij ld eaar dva nhe tnevenberoe p tevensoo kverschillend ewerktuige nrendabe lheef t gemaakt (sproei- werktuigen,tractoren ,maaimachines ,e.d.) . Inander egevalle ni s meersprak eva n liefhebberij,bijv .veehandelaars .I ngroe pC tref ­ fenwi jhoofdzakelij k grondgebruikers aanme tee nhoofdberoep ,da t nauwi nbetrekkin g staatme td e landbouw,bijv .slepers ,veehande -

519 - 15

laars,landarbeider s engroente -e nfruithandelaars .D e rustende boerenhadde noorspronkelij kee ngrote rbedrijf ,maa rhebbe ndi t grondgebruikgrotendeel s afgestaan,vaa kte nbehoev eva nkinderen . Somsmelke nzi jno gee npaa rkoeien ,i nvel e gevallenbestaa thu n bedrijfuitsluiten dui tboomgaard .I nvergelijkin g met dezand ­ grondeni nhe taanta lrustend eboere nopvallen d groot.He taanta l fruittelers entuinder si sgering .Ee n opmerkelijkverschijnse l in deze streekis ,da t ernoga lwa t landword t geëxploiteerddoo ruit ­ wonende eigenaren.Di t sijnhoofdzakelij k grienden enenkel eboom ­ gaarden,i nhe tNoorde nva nhe t gebied gelegen.D e praotischeex ­ ploitatie isi nhande nva n enkele opzichters,di e arbeidershure n voor denoodzakelijk e werkzaamheden. Ind evolgend e paragrafen zalvoornamelij k aandacht wordenge ­ schonkenaa nd ebelangrijkst e groepva ngrondgebruikers ;d egroe p van dezuiver eboere n(A) .

Conclusies

1.Va nd e93 3geënquêteerde.bedrijve nbehore ne r59 6 (64$)to td e groepde rzuiver eboeren ,terwij ld eboere nme t eenneven- ,resp . hoofdberoepbuite nhe tagrarisch ebedrij freap ,7 e n13 $va nhe t totaalaanta luitmaken .Opvallen d grooti she tpercentag e rus­ tendeboeren ,nl . $fo,

2.Va nd e 300bedrijve nva n.1- 5h akunne ne rslecht s 48to tgroe pA wordengerekend .Voora l ind egroepe nC e nD ishe t aantal 1-5 habedrijven ,zowe labsoluu t alsrelatie f opvallend groot.

§2. Eigendom en pacht

Deverhoudinge n vaneigendo m enpach t sijni nhe tverlede n veelalva ngrot einvloe dgewees to pd ewelvaar t ineen .gebied .Me t name isdi the t gevalgewees ti nd eVhl ,He tma gi nhe talgemee n bekendworde nverondersteld ,da ti nd erivierklei -e nweidegebiede n eengeringe rpercentag eva nd egron di neigendo mword t geëxploiteerd; dangemiddel dJL nNede rla,nd „He t landbouwgebiedAl blasserwaar de n Vijfheerenlandenvorm t indi topzich t geen uitzondering. Indi tS 6*" biedwa si nI94 8ongevee r35 $d- 6*"grondgebruiker s (>1 ha)teven s eigenaar,welk e groep30 $va nd e cultuurgrond exploiteerde. De overeenkomstige Rijkscijferszij nresp .46, 4e n43 $*' . Uit deenquêt e zijnmee rgedetailleerd e cijfersverkrege n t.a.v.d eeigendons -e npachtverhoudinge n ind eVhl. ,welk eveela l vrijgecompliceer d zijn.Doo rhe tpachte nva n loslan do pgrot e schaalzij ne rnl. ,wa t derechtsvor mva nhe tgrondgebrui kbetreft ,

'C.B.S.:Statistie kva nd ebedrijfsgroott ee nd eeigendomsverhou ­ dingeni nd elandbouw ,I ndez e statistiekword t alseigenaar ,be ­ schouwd de grondgebruiker,di emee rda n50 $va nd e cultuurgrond ineigendo mheeft .

519 -16

allerlei overgangsvormen ontstaan tussenhe t zuivereeigendoms - bedrijfme td egehouwe n encultuurgron d geheeli neigendo m enhe t zuiverepachtbedrijf « Hierbijzi jaangetekend ,da the tvoo r194 0 heersende pachtsysteem- me tnam e de jaarlijksterugkerend epu ­ blieksverpachtinge n -i nd eVhl .ee nfunest e invloed heeftuit ­ geoefend opgehrui ke nhemestin gva nd egrond . Eeneerst e overzichtva nd eeigendomsverhoudinge n ind eVhl . geeft staat 3«1,waari nd ebedrijve n zijningedeel dnaa rhe t$ va n de cultuurgrond,da t ineigendo m is.Va nd e59 6zuiver elandbouw ­ bedrijven isva n10 $d egron d geheel ineigendom ,va n 26$tenmin ­ sted ehelft ,terwij l35 $& egron dgehee lheef tgepacht .Onde rd e kleinerebedrijve n ishe teigendomselemen t ietssterke rda nonde r de grotere,I ngee nva n de 10gemeente nzij nd ezuiver eeigendoms - bedrijvenrelatie fva nvee lbelang }d egehee lgepacht ebedrijve n komenrelatie fhe tmees tvoo ri nViane ne nHei -e nBoeioop ,Va n detotal e oppervlakte cultuurgrond,welk e bovengenoemde bedrijven ingebrui khebben ,i s36 $eigendom ,36 $word tal slo slan de n27 $ alsbehuis d landgepacht . Inverban d methe tvoorgaand e vragen tweeverschijnsele nna ­ dereaandacht ,nl . hetgrot eaanta lbedrijve nme tee ngemengd e exploitatievorm (55$va n ûe-t totale aantal)e nd erelatie f grote oppervlakte grond,welk e alslo slan dword t gepacht.Wa td ebe ­ drijvenme t eengemengd e exploitatievormbetreft ,ka nme ni nstaa t 3.2mee ruitgebreid egegeven svinden .D ebedrijve n zijni ndez e staat ingedeeldnaa rd erechtsvor mva nhe tgebrui kva nd ebedrijfs ­ gebouwene nd egrond .Hierui tblijk t o.a.,da tva nvrijwe la ld e bedoeldebedrijve n debedrijfsgebouwe ni neigendo m zijnva n deboer . Merkwaardig is,da t8 $va n deboere n alleen debedrijfsgebouwe n ineigendo mbezi te nall egron dal slo slan d pacht}di tzij nvnl . kleinerebedrijven .Hieri n ligtd ebevestigin gva nhe treed sge ­ signaleerdeverschijnsel ,da tnieuw ebedrijve n ind eVhl .zij nont ­ staandoo rhe tpachte nva n losland . Wat hetpachte nva n loslan dbetreft ,di tgeschiedt ,zowe l doorboeren ,di ed egron den/o fbedrijfsgebouwe n ineigendo mhebbe n (316),al sdoo rboeren ,di e eenpachtbedrij f exploiteren (154). Vand eeerst e groepgeef t staat3» 3ee noverzicht .He tblijkt ,da t gemiddeldmee rda nd ehelf tva nd e totalebedrijfsoppervlakt eal s loslan dword tgepacht }gemiddel d 6,6 hape rbedrijf .Voo rd e kleinerebedrijven.i sd e losgepacht e oppervlakterelatie fva n meerbelan gda nd egrotere .He taanta l verpachters bedraagtge ­ middeld-2, 3 perbedrijf }38 $va ndez ebedrijve nheef t 3o fmee r pachtheren.Zee rwaarschijnlij kheef thet 'bestaand e systeemva n los- landverpachtingen -gezie nbovenstaand e cijfers- eenongunstig e invloedo pd everkavelingstoestan d uitgeoefend. Vand epachtbedrijve n zijni nstaa t 3.4 enkelegegeven sop ­ genomen» Vand e21 9bedrijve nme tbehuis d gepacht landpachte ne r 154teven s loslan dbij }oo khie rtref tme nt.a.v .he tlo sgepacht e landvaa kmeerder e pachtherenaan . Van.de losverpacht e oppervlaktebehoor tmee rda nd ehelf t aanparticulieren ,woonachti gbuite nd egemeent e (staat3»5) >

519 - 17-

Verderzij nd eparticuliere n ind egemeent e end eKer ke.a .in ­ stellingenno gva nbelan gal sverpachter sva n losland .D epacht ­ bedrijven zijnvoo rhe tgrootst e deeli neigendo mva nparticulie ­ reni ne nbuite n de gemeente,terwij lee nvri jbelangrij k aantal aanboere nbehoort . Degemiddeld e pachtprijs perh abedraag tvoo rbehuis d land ongeveerf.101, -e nvoo r loslan d ongeveerf.93,- .E rblijk t dus merkwaardigweini gverschi l tebestaa ntusse nd e pachtprijzenvoo r behuisd en losgepach t land.Dez e toestand moet opzichzel fal s ongezondworde n"beschouwd .Ui t eenonderzoe kva nd eRijkslandbouw - voorlichtingsdiensti ndi tgebie dbleek ,da td ekwalitei t vand e grond slechtsva ngering e invloed iso pd epachtprij svoo r losge ­ pachtegrond jd evernchille ni npachtprijze ntusse ngoe d enslech t landbleke n zeerklei n te zijn.He tbovenstaand e werd doord e enquêtebevestigd » Ookdez e toestandmoe t alsongewens tworde n beschouwd. Tenslotte isgebleken ,da tt.a.v .d e losgepacht e grondvoo r ongeveer 75$cLe roppervlakt e een schriftelijkpachtcontrac tbe ­ staat.Va nd epachtbedrijve n isi n 77%de rgevalle n eenschrifte ­ lijke overeenkomst opgesteld.

Conclusies

1.Va nd e cultuurgrond ingebrui kbi jd eA-bedrijve n is36 $eigen ­ dom,36 %word t als.lo slan d en27 $al sbehuis d landgepacht . Vand eA-bedrijve n heeft 10%d egron d geheeli neigendom ,55 $ heeft eengemengd e exploitatievorm, terwijl 35$de rbedrijve n degron dgehee lpacht .

2.He t systeemva nloslandverpachtinge n (enwe l speciaal dejaar ­ lijkse publieke)-heef twaarschijnlij k eenongunstig einvloe d opd everkavelingstoestan d vand ebetrokke nbedrijve n gehad, waardoor direct enindirec twee rnadelig e invloeden zijnuit ­ gegaan opgebrui k enbemestingstoestan d vandea egronden .

3.E rbestaa ngee nnoemenswaardig e verschillen tussend epacht ­ prijzenva nbehuis d lande n loslan de ntusse ndi eva n loslan d vangoed ee nslecht ekwaliteit .Di t isi nweze nee nongezond e toestand,welk e echtervoo rhe tgehel elan d geldte nverban d houdtme t depachtprijspolitiek .

§3. De financiëlepositieder bedrijven

Deaanpassin gva n de"bedrijfsvoerin gaa nd egewijzigd e om­ standigheden enaa nd enieuwer e inzichteno p landbouwtechnisch en bedrijfseconomisch gebied zalonvermijdelij k gepaard dienent egaa n metvri jaanzienlijk e kapitaalsinvesteringen. Inverban d hiermede ishe tva nbelan gt eweten ,i nhoeverr e deboere ni nstaa t zullen zijndez einvesteringe n uiteige nmiddele nt efourneren .

519 •18 -

De statistiek vand ebelastingaanslage nva ninkome n enver ­ mogen levert geen .jongere cijfers opda nvo n1941/42 . Hetblijkt , dat ind eperiod e 1930-1940ke t vermogen peraangeslagen e ind e Vhl, (exol. Leerdam enVianen ) geleidelijk isgedaald , nl. van f.40.000,-to tf,34.000,- . Belangrijker echter isno gd e achter­ uitgang vanhe taanta l aangeslagenen.Va nongevee r 400i n193 0 bereikt heti n1936.ee n dieptepunt van25 0o mdaarn a geleidelijk aanwee r testijge n tot28 5i n1940 .Di tbetekent ,da the t totaal aangeslagen vermogen indez e periode van1 6millioe n totno g geen 10millioe n gulden isgedaald . Deze achteruitgang houdt tennauwst e verband metd ecrisi sde rdertige r jaren,Me nma gaannemen ,dat , hoewel demogelijkhei d totkapitaalsvormin g ind e laatste 10jare n door degevolgd e overheidspolitiek sterk isbemoeilijkt , zich toch een zeker herstel t.a»v.d etoestan d ind edertige r jaren heeft voor­ gedaan. Bij deenquêt e zijn, gezien deintiem e aardva nhe t onderwerp en uitgaande vand egedachte ,da td ebedrijve n metschul d inhe t algemeen over weinig eigen middelen zullen beschikken, alleen vragen gesteld over aard enomvan gva nd ebelasting . Tabel2 Groep A HET AANTAL BELASTE ©RIJVEN

Percen­ fteHjven- waarvand ecuituursran d tage gafieel in oO? en maar in siaerda n 0> Gebied geheel gepachti s schuld* ..•tóöaidijs is eigendomi s oaoacht is vrije in jfv/h % schuïé- in % v/h % schuld in %v/ h j& schuld* in t v/h %. schuld- bedrijven totaal vrijeDG - totaal vilj abe ­ totaal irije be­ totaal aantal drijvan asnïal drijven aantal irijven aantal drijven badrijvan per groep bedrijven pergroe p badrijvet p.groâp bedrijven per groep

Vijfheaptsn- landan 77 10 65 26 '68 29 74 35 89 Randgebied N.O.P. 71 H. 57 15 »'.; 22 67 52 81

Vand e54 8financiee l geënquêteerde bedrijven -di ti s9296 ' van het totale aantal - is77 $ schuldvrij, Inhe tBandgebie d N.O.P. bedroeg ditcijfe r 71$, terwijl bijhe tonderzoe k in1 1gemeente n opd e zandgronden slechts 60$va nd ebedrijve n onbelast bleekt e zijn. Indi topzich t kandu sd etoestan d ind eVhl .nie t ongunstig worden genoemd.Ui td etabe lblijk t voorts,da td ebedrijve nme t de cultuurgrond geheel ofgedeeltelij k ineigendom , inmeerder e mate belast zijn dand epachtbedrijven .Di thang t samenme td e moeilijkheden bij.boedelscheiding. Indi tverban d zijoo kvermeld , dat deboere n opd ebelast e bedrijven inbijn a alle gevallen geld hebben opgenomen omd eaankoo pva nbedrij f oflan d tekunne nfi ­ nancieren' inslecht s enkele gevallenwa she toredie t bestemd voor een uitbreiding vand e inventaris. Inovereenstemmin g hiermeei s

519 19-

ookd eaar dva nhe t opgenomen credietjmerendeel sbetref t hethypp - theoaircrediet .Tenslott e isui td e enquêteno gnaa rvore ngekomen , datd ekleiner ebedrijve nverhoudingsgewij smee r zijnbelas t dand e grotere. Uiteraard kanme nzic hafvrage ni nhoeverr e debedrijven ,welk e ge&n financiële gegevenshebbe nverstrekt ,belas t zijn*Bi jee n steekproef,genome no phe tHypotheekkantoo rt eGorinche mbleek f dat de gecontroleerdebedrijve nui t dezegroe p inhe tgehee lnie tware n belast.Di tresultaa t isgehee li ntegenstellin gme thetgee nme ni n eerste instantievoo rdez ebedrijve ngeneig d zouzij naa nt enemen . Voortsblee kui td e steekproef,da t deverstrekt e financiëlegege ­ venszee rbetrouwbaa rwaren , Naastd egegeven s overd e omvangva nhe tvoorkome nva n schuld zijnuiteraar d ookd egegeven s over dezwaart ede rbelastin gva n belang.Bi jd e2 2belast epachtbedrijve n isd eachuldbezwarin gnie t van dienaard ,da t definanciël ebasi sva nhe tbedrij fhierdoo ri n gevaarword tgebracht .Bi jd e 103belast ebedrijven ,welk ehe t land geheel ofgedeeltelij k ineigendo m hebben,i si nhe t algemeen slechts eengedeelt eva nhe tbedrij f belast.Slecht si nongevee r 15gevalle n blijkthe tbezi tgehee lbelast ,som szelf soverbelas tme thypotheek . Watd eoredietbronnë nbetreft ,i sgebleken ,da tbi jd ehypo ­ thecaireoredietverleninge n deBoerenleenbanke n- i n tegenstelling totvél eander e landbouwgebieden inon slan d- ee n secundaire rol spelenj %va nd ehypotheke nwer d verstrektdoo r particulieren of familie,I nd eVijfheerenlande nzij nvij fboerenleenbanken ,waarva n 4 zijnaangeslote nbi jd eCoöperatiev eCentral eBaiffeisenban kt e Utrecht (Schoonrewoerd,Hagestein ,Leerbroe ke nLexmond )e néé nbi j deCentral eBoerenleenban k teEindhove n (Vianen).D emeest eboere n zijnli dva nd eboerenleenbank .Daarnaas t zijnoo kvel eniet-boere n aangesloten,zoda tme nka nzeggen ,da td eboerenleenban khie rd e functievervul tva ndorpsbank .I nd e jarenvoo rd eoorlo gwerde n vele kleine credieten onderborgstellin gverstrekt .Dez e dienden meestalvoo r deaankoo pva nvoedèrmiddele ne nmeststoffen .N ad e oorlogzij ndez e credieten op'borgstellin gpractisO hverdwenen , enerzijdsmisschie n doord epolitie kva nd eban ko mi ndez ewa t voorzichtiger te zijn,maa rmissohie ntoc hwe li nhoofdzaa kdoorda t de.behoeft ee raa ndoo rd ebeter e liquidepositi eva nd eboere nwa s verminderd.D emeest edoo rd eboerenleenbanke nverstrekt e credieten wordenn ugegeve n ind evor mva nhypotheoair e credieten.Me t dit laatstepun tzij nwi jteven sgekome nto td einstellin gva nd eboe ­ rent.a.v .financiele.vraagstukken ,welk e zichbi jd ebedrijfsvoerin g voordoen. Uithe tvoorgaand e isgebleken ,da td efinanciël epositi e der bedrijven inhe talgemee n gezond ist enoeme ne nda td eboere nd e investeringen,welk evoo ree naanpassin gaa nd egewijzigd everhou ­ dingennoodzakelij k zijn,o fkunne nputte nui t eigenmiddele n of hieroverkunne nbeschikke ndoo rhe t opnemenva ncrediet .D evraa g isn uo fd eboere nhierto e zullen overgaan;I nd eeerst e plaats zij opgemerkt,da tme nzic hbi jelk einvesterin gnauwkeuri grekenschap ' zalmoete ngeve nva nd etechnisch e eneconomisch egevolgen ,I nhe t technischevla kza lme nzic honde rmee rmoete nafvragen ,welk e nieuwemogelijkhede n doord eaanscha fva nee nbepaal d productiemid­ del ontstaan,terwij lme nzic hgelijktijdi gza lmoete nbezighoude n

519 - 20-

metd evraa go fdez eaanscha fonde rd ehuidig eproduotie-omstandig - hedeno phe tbedrij fwe lrendabe l is.He ttechnisch e eneoonomisch e aspectva nee ninvesterin gka ndu snie t onafhankelijkva nelkaa r inoverwegin gworde n genomen.Ee n sprekendvoorbeel d indi topzich t vormthe tvraagstu kva nd emechaniserin gva ngrót ee nklein e"be ­ drijveni nverban dme t debenuttin gva nd ewerktuige ne nd eaan ­ wezige arbeidskrachten opbeid egroepe nbedrijven .I nhe talgemee n hébbend eboere nmee rinzich t enbelangstellin g ind etechnisch e mogelijkhedenva nee nnieu wwerktui gda ni nd ebedrijfseconomische . Typerend hiervoor is,da tme nd eaanschaffingskoste nveela lvoel t alsee ndirec tverlies ,da tte nlast ekom tva nhe t lopendejaar , duszonde rrekenin g tehoude nme tjaarlijks e afschrijvingen.Zij n dezekoste ngrote rda nd einkomste ni nda t jaar,da nleef tme ni n deovertuigin gme t "verlies"t ehebbe ngewerkt .Elk e investeringza l dusvoo riede rbedrij fafzonderlij k ind ebovenvermeld e aspecten dienent eworde nbezien .He tval t o.i,t ebetwijfele n ofieder eboe r hiertoe ookzonde rhul pva nbuitena fi nstaa t is.Hieri nschuil tda n ooko.i .éé nde roorzake nva nd egering e geneigdheidonde rd eboere n omto tnieuw ekapitaalsinvesteringe n over tegaan . Eentweed e oorzaak,welk ei ndezelfd e richtingwerkt ,is ,da t menva nnatur e reedsvoorzichti ge nterughouden d is,waa rhe tnieuw e investeringenbetreft .Me nwi lhe tbedrij fzovee lmogelij k onbelast aand eopvolge roverdragen .D e slechteervaringe nva nd edertige r jarenwerke n indi topzich tno g steedsna .Me ni sbevreesd ,da tbi j wisselend economischgeti jd egedan einvesteringe n eent ezwar ebe ­ lastingvoo rhe tbedrij f zullenbetekenen .He tbehoef tda noo kgee n verwondering tewekken ,da t investeringen,waa rme nwe lhe tvoordee l vaninziet ,doc hwaarvoo rme ngee neige nmiddele nbeschikbaa rheeft , ind emeest e gevallenachterweg eblijven .E rbestaa ti nhe talgemee n eengrot etegenzi ntege nhe tmake nva n "schulden".He t opnemenva n credietach tme nda noo kmeesta lallee nverantwoord ,indie nhe ti s bestemdvoo r deaankoo pva nhe tbedrij f en/of land,zoal shiervoo r reedsi sgebleken . Bovengenoemde weerstanden tegenhe tinvestere nva nmi no fmeer ­ derebelangrijk ekapitaalsbedrage n zulleno.i .to tgevol ghebben , datd eaanpassin gva nd ebedrijfsvoerin g aand everanderd e inzichten enomstandighede n ind eVhl ,minde rsne lza lplaat svinde nda nwel - liohtgewens tware .

Conclusies

1,Va nd efinanciee lgeënquêteerd ebedrijve nwa s77 $sohuldyri j (RandgebiedN.O.P .71$ » 11gemeente no pd e zandgronden 60$). Vand ebedrijven ,welk ehe t landgehee l ofgedeeltelij ki n eigendomhebben ,i srelatie fee ngrote rdee lbelas tda nva nd e pachtbedrijven.Hetzelfd e geldtvoo r dekleiner ebedrijve nt.o.v , degrotere .

519 -2 1—

2.D ebelastin gva nd ebedrijve nme t schuld gaati nd emeerderhei d dergevalle nee nal stoelaatbaa r testelle ngren snie t teboven . Definanciël e positie derbedrijve nka ni nbe t algemeen gezond wordengenoemd .

3.D e aanpassingva nd ebedrijfsvoerin g aand everanderd e inzichten enomstandighede nza lmi n ofmee rbelangrijk ekapitaalsinveste ­ ringenme tzic hmeebrengen .I nhe talgemee nka nme n stellen,da t deboere ndez einvesteringe n bfkunne nputte nui t eigenmiddele n bfhierove rkunne n beschikken doorhe topneme nva ncrediet .

4»E rbestaa nbi jd eboere nnie t téonderschatte nweerstande ntege n het doenva nnieuw e investeringen,welk s tendel eberuste n ophe t gebrek aanvoldoend e inzicht infinanciël evraagstukke n eni nd e rentabiliteitva ndez einvesteringe ne nte ndel ehu noorzaa k vindeni nd eva nnatur e zeervoorzichtig e engereserveerd ehou ­ dingt.a.v ,investeringen .

5.He t iso pgron dva nd ebestaand eweerstande n tegennieuw einves ­ teringen teverwachten ,da t de aanpassingaa nd egewijzigd e om­ standigheden eninzichte nminde r snelza lplaat svinde nda nwel ­ lichtgewens tware . -o-o-o-o-

519 - 22-

HOOFDSTUKI V

;D EAGRARISCH EBEVOLKIN G

§1 .D e agrarische gezinnen

Eenverantwoor deconomisch-'-sociografisc honderzoe ki snie t denkbaar,zonde rda tuitvoeri gaandaoh tword tgeschonke naa nd e agrarischebevolking .Ee nonderzoek ,da tzic huitsluiten d richto p detechnisch e of"bedrijfseconomisch easpecte nva nd elandbou wi n een"bepaald estreek ,loop the tgevaa rd ezee rsterk erelaties , welkee rtusse nd emen s (ofgroe pva nmensen )e nhe tproductie ­ proces"bestaan ,t emiskennen .O pbasi sva nee ndergelij konder ­ zoeki so.i o eenverantwoord ewijz eva nplannin gnie tmogelijk . Hieronderzulle nenkel edeniografischee nsocial everschijnsele n wordenweergegeven ,welk e inhe tkade rva ndi tonderzoe kva n"belan g kunnenworde ngeacht .

Gezinsstructuur Eenzee rbelangrij k gegevenva nd eagrarisch ebevolkin gi n eenstreek ,waa rhe tmerendee lde rbedrijve nbestaa tui tgezins ­ bedrijven,i sd ewijze ,waaro pd egezinne nzij nsamengesteld .

Tabel1 GroepA DE GEZINSSTRUCTUUR

Aantalbedrijve n Kenmerkenva n de gezinsstructuur in va nhe t absoluut io totaal 1,Ongehuwd e'bedrijfshoofde ne nkinder ­ lozegezinne n 151 25 2.Gezinne nme tallee nkindere n jonger dan1 5jaa r 146 24 3.Gezinne nme tkindere n jongere n ouderda n1 5jaa r 92 16 a.zondermeewerkend e (schoon)zoons 34 6 b.met 1meewerkend e (schoon)zoon 31 5 c.met2 o fmee rmeew.(schoon)zoon s 27 5 4» Gezinnenme tallee nkindere noude r dan1 5jaa r 207 35 a.zondermeewerkend e (schoon)zoons 67 11 b.met 1meewerkend e (schoon)zoo n 94 16 c.met2 o fmee rmeew.(schoon)zoon s 46 8 Totaal $96 100 Totaal groep 3+4 a,zondermeewerkend e (schoon)zoons 101 34 b.met 1meewerkend e (schoon)zoon 125 42 c.met2 o fmee rmeew . (schoon)zoons 73 24

519 - 23

Opvallend iei nd eVhl .he tbetrekkelij kgrot e aantal"bedrijve n ingroe p 1;di tword tvnl .beïnvloe d doorhe thog e percentageonge ­ huwdebedrijfshoofden .Daarentege ni she taanta lgezinne nme tkin ­ deren jongere noude rda n1 5jaa raa nd e lagekant .Va nbijzonde r belangi she tgegeve nove rd eaanwezighei dva nee nmeewerkend e (schoon)zoon .Immer shierui tkrijg tme nreed si nord eva n grootte eenindru kva nhe t jonge-boerenprobleemi nd eVhl .O p42 $de rbe ­ drijven ingroe p3 e n4 werk t 1 (schoon)zoonmee ,o p24 $ 2 ofmee r (schoon)zoons .Pi tlaatst e cijfer isi nvergelijkin gme tenkel e gemeenten opd ezandgronde nhoo gt enoemen ji n§ 2va ndi thoofdstu k wordthiero pno gnade rteruggekomen ,Aangezie nvoo r debedrijve n ingroe p 3ka nworde nverwacht ,da tee naanta lzoons ,di e thans nogjonge r zijnda n 15jaa ri nd e toekomst ophe t ouderlijkbedry f zullengaa nwerken ,moete n degenoemd epercentage s (42e n24$ )al s eenminimu mworde nbeschouwd .

Bedrijfshoofden Van.de59 6bedrijfshoofde n ingroe pA zijne r5^ 9mannen ,waar - Van49 Ogehuw d ofweduwnaa r en7 9 ongehuwd,terwij l 27vrouwelijk e bedrijfshoofden (weduwen)zij ngeregistreerd . Watd e gehuwd ofgehuw dgewees t zijndemannelijk ebedrijfs ­ hoofdenbetref t allereerst enkele gegevens overd e leeftijdsopbouw vandez egroep .He t isee nbeken dverschijnse l ind eNederlands e landbouw,da t onder deboere n eengroo taanta loudere nvoorkomt . ï>eVhl .vorme nhiero pgee nuitzondering .Integendeel ,d everouderin g ishie rzelf sverde rvoortgeschreden. -D egemiddeld e leeftijdbe ­ draagtongevee r5 2jaar ,terwij l28 $va nd eboere n ouderi sda n 60jaar .Dezelfd e cijfers zijnvoo r1 1gemeente n opd ezandgronde n reep* 49jaa re n22$ ,voo rhe tRandgebie d N.O.P.resp .47> 5jaa re n 25$.Dez everouderin gheef tuiteraar d consequenties t.a.v.d ewijz e end emate ,waari nnieuw e opvattingeno plandbouwtechniso hgebie d hunintred edoen .Ee nande r cijfer,da ti ndi tverban dnie t zonder belangis ,i sd ehuwelijksleeftij d end eleeftijd ,waaro pme nbe - drijfshoôfdwordt .Gemiddel d huwtme ni nd eVhl * opd e leeftijdva n ongeveer3 1jaar ,terwij lme ngemiddel do prui m32-jarig eleeftij d bedrijfshoofdwordt .I nvrijwe lall eminde rwelvarend e gebieden treftme nee nhog ehuwelijksleeftij d aan,terwij loo kd eleeftijd , waarophe tbedrijfshoof dzij nfuncti eneerleg thoo gis .I nmee r welvarende gebiedenzie tme nhe tomgekeerde .Di tbetekent ,da tee n vrijgroo t aantalboere npa sn ahu nhuwelij kzelfstandi gwordt . 56$va nd ebedrijfshoofde n heeftgelijktijdi gme the thuwelij khe t zelfstandigbehee rove ree nbedrij fgekregen ,terwij l32 $pa senig e tijdn ahe thuwelij khierto e in staatwer dgesteld . Ookdi tver ­ schijnselwerk tee nmee r conservatiefkarakte rva n de streeki nd e hand. Deongehuwd ebedrijfshoofde nmake ni nd eVhl..13 $va nhe t totaalaanta luit ,hetgee ni nvergelijkin gme tander e gebiedenee n zeerhoo gpercentag e is.He tmerendee lva n dezebedrijfshoofde ni s devijfti g reedsgepasseerd ,hetgee nbetekent ,da thu nhuwelijks - kansenvri jgerin gmoete nworde ngeacht .D emoeilijkhede nbi j toe-r delscheiding zijnveela loorzaa k geweestva nhe t ongehuwdblijven .

519 -•2 4-

Ind eVhl, ,ka nme nspreke nva nee noude ,gezete nboerenbevol ­ king.Va nd ehuidig ebedrijfsnoofde ni s80 $gebore nbinne nd eVhl. , terwijl18 $afkomsti gi sui t gemeentenbinne nee nstraa lva n2 0k m rondomd eVhl ,Di t zijni nd eeerst e plaats gemeenten ind eAlblas ­ serwaard envoort saangrenzend e gemeenten ind eprovinci eUtrecht . Het contactme tGelderlan d isi ndi topzich tzee rgering .I nd e meeste gevallenbetref the thie rhe tverschijnse lva n "introuwen".

Kinderen derbedrijfshoofde n Uittabe l1 i sreed see nindru kgekrege nva nhe t aantalbe ­ drijveni ad eonderscheiden e fasenva nd egezinscyclus .Evenwe l isnie tvermel dhe taanta lkindere ne nhe tgemiddel dkindertal . Tabel2 Groep A HET GEMIDDELD KINDERTAL

Aantal gezinsbedrijven Gefldddeld Totaal aantal met aantal (rootte* 6 en kinderen 0 1 2 | 3 4 5 klassen in abso­ meer per gezin % ha luut kinderen in % van het totaal aantal bedrijven 1-5 40 100 20 5 12 10 25 13 15 3,3 5-10 152 100 15 19 IS 15 B 9 14 2,9 13? IOC 13 19 13 2S lï 7 14 2,8 15-20 91 100 11 10 19 17 14 15 14 3,3 20-30 60 100 8 13 15 27 12 8' 17 3,4 >30 21 Î00 4 19 10 24 10 1\ 19 3,7 Totaal 516 100 13 16 17 17 12 10 15 3,0

Eetgemiddel dkinderta l (350)i nd eVhl .i si nvergelijkin g metander egebiede ni non slan d (ilgemeente no pd ezandgronde n4,3 ) vrijlaa gt enoemen .Tusse nd egemeente nonderlin gbestaa nechte r welverschillen ^ deNoordelijk e gemeentenVianen ,Hagestei ne n Everdingengeve nee nhoge rkinderta lt ezien ,hetgee nverban dhoud t methe tgrot e aantalgereformeerde n enkatholieke naldaar .Oo ki n Lexmond ligthe tkinderta lbove nhe tgemiddelde ,doc hdi ti snie t uit dezelfdeoorzaa kt everklaren . Terwijlbi jall evoorgaand e onderzoekingenee nster kverban d tussenbedrijfsgroott ee nkinderta lblee kt ebestaan ,i ndi ezin , dathe tgemiddeld.aanta lkindere ngrote rwa snaarmat e degemiddeld e bedrijfsgroottetoenam ,i sd emat eva ndi tverban dvoo rhe tgebie d derVhl .minde r sterk.Voeg tme nechte rd egezinne nva nall ebe ­ drijven<1 5h atezame n- dez evorme ntweederd e deelva nhe ttotaa l aantalgezinne n- da ni she tgemiddel dkinderta lvoo r diegroe p2,9 ? methe tgrote rworde nva nd ebedrijve nneem tda nhe tkinderta lge ­ leidelijkto e tot3, 7o pd egezinsbedrijve nme tmee rda n3 0h a cultuurgrond. Naastd egegeven s overhe tkinderta li she ti nverban dme t eventuelemoeilijkhede nbi jd eopvolgin gva nbelan go mgeïnfor ­ meerdt ezij nove rd ebezighede nva nd ekinderen .Hierui tverkrijg t

519 - 25-

menni . eenindru k overd eafvloeiing , d.w. z. overhe taanta lzoons , datzich ,gezie nhu ngering ekanse n om"bedrijfshoof dt eworde n ofo m andereredenen,ee nbestaa nbuite n delandbou wheef t gezocht (tabel3) . Tabel3 A DEBEZIGHEDE NVA ND EZOON SVA N 15JAA RE NOUDE R Inwonende zoons van 15 jaar er i ouder (rootte* Totaal in de landbouw werkzaam buiten de landbouw werkzaan klassen aantal totaal thuis gedeelte­ knecht overi­ totaal nijverheM hendel overige Niet in ha lijk gen en beroepen werkend thuis verkeer 1) 1-5 29 18 ; 7 7 . 9 4 2 3 2 5-10 85 67 46 12 6 3 14 9 3 2 3 10-15 69 58 46 7 2 1 6 1 3 2 3 15-20 90 79 68 9 m- 2 7 4 3 - 4 20-30 65 61 56 5 i* * 2 - 1 1 2 >30 20 17 15 2 • - 1 - - 1 2 358 300 237 42 15 6 39 18 12 8 18 >**W 100 84 66 12 4 2 U 5 3 3 5 Uitwonende zoons van 15 jaar en ouder Grootte­ Totaal in del andbouw werkzaam buiten de landbouw werkzaam klassen aantal totaal zelfstan­ knecht overigen totaal nijver­ landel werige niet­ in ha dig boer heid en »roepen werkend irerkeer 1) 1-5 12 6 3 3 *• 4 3 1 2 5-10 57 16 10 5 1 35 9 17 9 5 KW5 28 14 8 5 1 9 2 3 4 3 15-20 330 3 3 2 1

Totaak^j 145 i& 43 23 3 59" 14 24 a 13 100 "48 30 16 2 41 10 17 14 - 9 1 1)Hieronde rzij nbegrepen :schoolgaanden ,invaliden ,zieke ne ntijdelijk emilitairen .

Van deinwonend e zoons werkt 84% in delandbou w (waarvanhe t overgrotedee lo phe t ouderlijkbedrijf )e nslecht s11 $i nniet - agrarisoheberoepen .Va nd euitwonend e zoonsi s 48%i nd e landbouw werkzaam (waarvanhe tmerendee l alszelfstandi gboer )e n 41%buite n de landbouw.Uiteraar dvorme ndez ecijfer see nmomentopname .No g niet alle zoonshebbe nee ndefinitie fberoe pgekoze n enhe t ist e verwachten,da tee ndee lva nhe nmettertij d nogui t delandbou wza l afvloeien.E rbestaa nda nook ,wa t deafvloeiingspercentage sbetreft , groteverschille n tussend einwonend e zoons (naarleeftij d gezien de jongste groep)e nd euitwonend e zoons.Opvallen d isvoorts ,da t deafvloeiin gva nbeid e categorieën zoonso pd ekleiner ebedrijve n groteri sda no pd egroter ebedrijven «

519 - 26 »

Tabel3 Grcop A DE AFVLŒIING Ulf DE UVDBQUW VAN DE BOERENZOONS

Aantal (in- an uitniononda) zoons yan 15 jaar en ouder Leaf- To­ in da landbouw warkzaan uiten de landbouw tijds» taal te- zelf­ ove­ ge­ to­ leeftijd »aarop buiten de landbouw geraakt ge­ kîassor thids tel standig rigen huwd taal huwd 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 >45 boer

äbs. i in p:"Ofcâr;°bh vsn bet totaal 15*19 112 100 81 Cl *> 30 - 19 19 . •m . - » „ » 20-2A 126 100 75 62 - 13 2 24 18 6 - - - » - 1 25-29 93 lüO S3 52 14 17 19 17 10 3 4 «. - » ** 2 30-34 77 100 69 40 16 13 25 31 15 3 10 3 - - - 14 >35 95 100 68 35 a 12 27 32 13 8 6 2 2 1 - 28 . Totaal 503 100 76 50 9 17 13 24 15 4 4 1 0 0 - 8 Behalvenaa rd ebedrijfsgrootte ,i she tva n"belang ;d eafvloei ­ ingva nboerenzoon s "bebezie nnaa r leeftijdsklassen.Ui ttabe l3 a blijkt,da tva nhet.totaa laanta l zoonso phe tmomen tva nonz e enquête slechtsongevee r25 $ niet ind elandbou wwerkzaa mwas , ITaard e leeftijdsklassenbezien ,varieert'di t percentageva nonge ­ veer 20$de r jongste totrui m30 $de roudste'zoons .Di tbetekent , datd eboere ni nd eYhl .mee rzoon sn ad e leerplichtige leeftijd inhe tlandbouwbedrij f latengaa nda nuiteindelij kverantwoor dis . Immers,va n dezoons ,di e thans3 5jaa ro foude rzij ne nbuite nd e landbouwwerken ,i smee rda nd ehelf teers to plater eleeftij dbui - •tend elandbou w geraakt,Precies.d e helftva nhe t totaalaanta lzoon s werkt ophe touderlij kbedrijf 5va n dezoon ebenede n 30jaa rmee rda n dehelft ,va n deoudere nno grui meenderd e deel.He ti snutti ge r opt ewijzen ,da the tbovenstaand e geldtvoo rd eVijfheerenlande n alsgeheel jtusse nd eafzonderlijk egemeente ndoe nzic hgrot ever ­ schillenvoor ,welk enie tall ekunne nworde nvermeld. .I nLexmon d bijv,,waa rwi ji nhe tvoorgaand e eenhoo gkinderta l signaleerden, isd eafvloeiin gzee rgerin g (l4$)s 58$de rzoon swsrk te ro phe t ouderlijkbedrijf .I nBverdinge ndaarentegen ,waa rhe tkinderta l eveneens groot is,bedraag t deafvloeiin g 33$;daa rwerk t42 $de r zoonso phe touderlij kbedrijf .Tenslott ekunne nui ttabe l3 ano g enkele opmerkingenworde ngemaak tbetreffend e deburgerlijk e staat ' derboerenzoons, ,Ongevee r20 $i sgehuwd ;di tpercentag emoe t laag wordengenoemd ,al sme nbedenkt ,da tbijn a35 $de rzoon soude ri s dan3 0jaar .He tbeteken t nl.,da tbijn a dehelf tva ndez e oudere boerenzoonsnie t totee nhuwelij ki sgekomen . Devraa gdoe tzic hvoo ro fd eafvloeiin gva nboerenzoon si.v.m , het jonge"boeren-probleemgroo tgenoe gis ,Se nindru khierva nver ­ krijgtme n doord eopvolgingedru kt ebepale nva nd evolgroeid ege ­ zinnen (groep4 va ntabe l l). Onder deopvolgingedru kword tverstaa n deverhoudin g tussenhe taanta lpotentiël eopvolger s- di tzij nd e ind elandbou wwerksam e zoons'+ schoonzoons,exclusie fd ezelfstan ­ digeboere n- enhe taanta lbedrijven. ,da tvoo rhe ni nd etoekoms t

519 - 27-

vrijkomt.Be nopvolgingsdru kva n1 "betekent ,da the t aantalopvol ­ gerseve ngroo ti sal she taanta lvrijkomend ebedrijven .

Tabel 4 GroepA DEOPVOLOINGSDRU KBI JD EVOLGROEID EGEZINNE N Grootteklassen Aantal gezinnen Aantalopvol ­ Opvolgingsdruk inh a metkinderen , gersui t deze die allen1 5 gezinnen jaare noude r zijn 1-5 16 12 0,8 5-10 66 53 0,8 10-15 45 43 1,0 15-20 46 64 1,4 • >20 35 58 IJ Totaal 208 230 1,1

Eengemiddeld e opvolgingsdrukva n1, 1 moetvoo rdez ebedrij ­ vengezamenlij k alsee ngunsti g cijferworde nbesohouwd .Tusse nd e bedrijven ind everschillend e grootteklassenbestaa nevenwe laan ­ zienlijkeversohillen .O pd ebedrijve n >1 5h ai she t aantal can- didatenbelangrij kgrote rda nhe taanta lplaatsen .Ui t tabel1 i s reedsgebleken ,da the tmeewerke nva nmee rda n1 (schoon)zoo no p eenbedrij fbetrekkelij kveelvuldi gvoorkomt *Overigen sbedenk e men,da tbi jdez egezinne nd eafvloeiin greed sgehee l ofgedeelte ­ lijki svoltooid .Ee ndee lde rzoon sva ndez ebedrijve ni sdu sreed s buiten de landbouwwerkzaam . Inhe talgemee nka nme n stellen,da td eafvloeiin gva nboeren ­ zoonso pd ebedrijve nkleine rda n1 5h avoldoend e ise ne rzic ho p dezebedrijve n geep. opvolgingsmoeilijkheden zullenvoordoen .O pd e bedrijven groterda n 15h azijn ,gezie nhe taanta l opvolgers,we l moeilijkheden teverwachten. . Watd edochter sbetreft ,werk tva nd e inwonendedochter s 60$ mee ophe tbedrijf » Buim 25Jbi sthui si nd e huishouding,zonde rme e tewerke ni nhe tbedrijf .D e overigen,di e dusslecht see nklei n aantalvormen ,zij nove rd eoverig e groepenregelmati gverdeeld . Ongeveer$0 $ya nd euitwonend e dochtersi sgehuwd ,terwij lrui m 7$ huiselijke dienstenverricht .Hierui tblijk tdu swel ,da td edoch ­ tersove rhe talgemee n sterkgebonde nzij naa nhe tbedrij f enhe t gezin.Va nhe t totaalaanta longehuwd edochter si snie tmee rda n 10$elder swerkzaam .

Inwonendefamilieleden . Tenslotteno genkel egegeven s overd einwonend efamilieleden , die ookto td egezinsarbeidskraohte nkunne nworde ngerekend .Hu n aantali si nd eVhl .i nvergelijkin gbijv .me td ezandgronde nnie t hoog.Va nd e59 6bedrijve nzij ne r141 ,d.i .24$ ,me t inwonende familieleden.He tfeit ,da td e ouderso f schoonouderszio hveela l

519 - 28-

terugtrekken opee nklei nbedrijfj e ofgaa nrenteniere n zonder eniggrondgebruik ,geef thiervoo rd everklaring » Onderd e12 4man ­ nelijke familieledenvorme n debroer se nzwager s- di e merendeels volproductieve arbeidskrachten zijn- da noo kd egrootst e groep.I n hetbijzonde r opd egroter ebedrijve ntreed tdez egroe pnaa rvoren .

Conclusies

1. Vand ebedrijve nme tkindere n jongere noude rda n1 5jaa re n metallee nkindere noude rda n1 5jaa r (51$va nhe ttotal eaan ­ tal)werke no p34 $geen ,o p42 $1 e no p24 $2 o fmee r (schoon) zoonsmee ,

2,a.Degemiddeld e leeftijd dergehuw d ofgehuw dgewees t zijndeman ­ nelijkebedrijfshoofde ni s5 2jaar j28 $de rboere ni soude rda n 60jaar , b.Degemiddeld e huwelijksleeftijd is3 1jaar $ 32$dè rbedrijfs - hoofden ispa senige -tij dn ahe thuwelij kbedrijfshoof dgeworden . c.Genoemdeverschijnselen ,werke nee nmee rconservatie fkarakte r van destree ki nd ehand .

3. Hetgemiddel dkinderta lbedraag t 3j13 $de r gezinsbedrijven heeft geen,33 $1 o f2 e n54 $3 o fmee rkinderen .

4.a,Vand einwonend e zoonsva n1 5jaa re noude rwerk t84 $i »d e landbouw (waarvand emeeste ngehee lo fgedeeltelij ko phe t ouderlijkbedrijf )e n11 $werk tbuite n delandbou w (nijverheid, handele nverkeer , etc). b.Vand euitwonend e zoonsva n1 5jaa re noude ri s48 $i nd eland ­ bouwwerkzaa m (waarvand emeeste nal szelfstandi gboer )e n werkt 41$buite nd e landbouw.D e afvloeiingbi jd e (oudere) uitwonende zoonsi sdu saanzienlij kgrote rda nbi jd einwonen ­ dezoons . c.Vanall ezoon sva n 15jaa re noude ri sslecht s25 $nie t ind e landbouwwerkzaam .Di tpercentag evarieer tva n 20$de rjongoar e tot30 $de rouder e zoons.35 $^ er zoonsi soude rda n3 0jaar } bijnad ehelf tva nhen'i snie t gehuwd.

5»a.Deopvolgingsdru k opd ebedrijve nme tallee nkindere n ouderda n 15jaa ri sgemiddel d 1,1. b.Tussend ebedrijve ni nd eonderscheiden e grootteklassenbestaa n evenwelaanzienlijk everschillen ;o pd ebedrijve nbenede n 15b a isd eopvolgingsdru kkleine r ofgelij kaa n1 .O pd ebedrijve n >15h avarieer td eopvolgingsdru kevenwe ltusse n 1,4e n1,7 . Ditbetekent ,da to pdez ebedrijve nmoeilijkhede nzulle nrijze n bijd eopvolging .

519 - 29-

§2. Arbeidsaanbod en arbeidsvoorzie­ ning

Deonderscheide n soortengezins -e nvreemd earbeidskrachten , welke opd ebedrijve nvoorkomen ,vorme n tezamenhe t totalear ­ beidsaanbod,da ti nhe t agrarische productieprocesword t aangewend. Omhe tarbeidsaanbo d ind egroepe nva nbedrijve nme telkaa rt e kunnenvergelijke n eno mhe taandee lva nelk e categorie ind e totale werkzaamheden tekunne nvaststellen ,i she techte rnoodzakelijk , datd everschillend e soortenarbeidskrachte n totdezelfd e eenheid wordenherleid .Hierto eword thet.begri pvolwaardig e arbeidskracht gebruikt,Di tkom t overeenme t eenmannelijk e arbeidskrachti nd e volproductieve leeftijd (20-59 jaar),di e hetgehel e jaari nhe t landbouwbedrijfwerkzaa m is.D earbeidskrachten ,di enie t onderhe t begrip "volwaardige arbeidskracht"vallen ,zij nme tbehul pva n normen,welk e zonauwkeuri gmogelij kzij nbepaal d opdez eeenhei d omgerekend. Dezenorme nzij n Lvoor : Mannen- jonge n van15-1 7 jaar - 0,7 volwaardige arbeidskracht »! » 18-19 1! -0,9 » ii man » 20-59 II - 1,0 II n it » 60-69 lï - 0,7 II H 1! " 70 "o f ouder -0, 1 II H Behalveme tdez ereducti evoo r deleeftijd ,word tvoo rd emanne ­ lijke arbeidskrachtenno grekenin ggehoude nme t deduu rva nhe t meewerken.Di t isvoora lva nbelan gbi jd eB -e nC~bedrijfshoofden , dieee naanzienlij k deelva nhu ntij daa nhe tneven -resp .hoofd ­ beroepbestede ne nbi jd e lossearbeiders ,di egedurend e enkele maandenpe rjaa ro phe tbedrij fwerken .

VrouwenÏ Voorel kuu rpe rda ggedurend ehe tgehel e jaar,da tvrou ­ wene nmeisje so phe tbedrij fmeewerken ,worde n zijgöstel d op 0,1 volwaardige arbeidskracht.Ee nmeisj e ofvrou wbijv .3 ure npe rda g inhe tbedrij fmeewerken dword t gerekendo p0, 3volwaardig earbeids ­ kracht.O pdezelfde -wijz e levertee n jongenva n1 6 jaar,'di e5 uu r perda g'o phe tbedrij fwerk t0, 7x 0, 5 »0,3 5volwaardig earbeids ­ kracht'op,etc .Wérk to phetzelfd ebedrij f ookno gee nbedrijfshoof d vanbijv .5 °jaa rmee ,da ni she t totalearbeidsaanbo dva nhe tbe ­ drijf0, 3 +0,3 5 +'1,0 '• 1,6 5Volwaardig earbeidskracht . Opdez ewijz eka npe rbedrij fe npe rgrootteklass e hettotaa l aantalvolwaardig e arbeidskrachtenworde nbepaald .Stel tme nhe t totalearbeidsaanbod ,uitgedruk t involwaardig e arbeidskrachten op 100,da nka noo khe tprocentuee l aandeeli nd etotal ewerkzaamhede n vanieder e categorieworde nbepaald .D egegeven s overhe taanta l volwaardigearbeidskrachte nworde ngebruik t terberekenin gva nhe t arbeidseffeot (ziehoofdstu k V). Daarnaastvorme nzi jwaardevo l materiaalvoo r eenverder e analyseva nd eagrarisch eberoepsbe* - voIkingo pd ebedrijven .

Allereerstword tee noverzich tgegeve nva nhe t aantalvolwaar ­ dig© arbeidskrachten perbedrij f enpe r10 0h acultuurgrond .

519 - 30 -

Tabel5 6roepA AANTAL VOLWAARDIGE ARBEIDSKRACHTEN PER BEDRIJF EN PER 100H ACULTUURGRON D Alle bedril ven Zelfkazendo bedrijven Nîet-zelf kazend e bedrijven Grootte­ Aantal Aantal volwaard. Aantal Aantal volwaard. Aantal Aantal volwaard. klassen bedrijven arbeidskrachten bedrijven arbeidskraohten bedrij­ arbeidskrachten In ha par per 100 ha per per lOOha yen per per 100 ha

„ bedrijf cult«grond bedrijf cult.gr. bedrijf cult.grond 1-5 48 U 28,8 4 1,8 41,8 44 ui 27,5 5-19 262 1,5 19,2 28 1,8 21,6 174 M 18,8 1Q-15 155 1,9 15,1 65 2.1 17,2 90 1,7 13,7 15-20 103 2,5 14,8 44 3,0 17,0 59 2,2 13,1 20-30 65 3,3 13,9 39 3,5 . U.8 26 3,0 12,7 >30 23 M 10,9 10 •.8 11,9 13 3,9 10,1 Totaal 596 2,0 15,5 190 2,7 16«2 406 1.7 14,9

Het aantal volwaardige arbeidskraohten per bedrijf neemt met net kleiner worden der bedrijven af,maa r komt niet..beneden .1-1,3 . Dit houdt verband met het gezinsminimum van het aantal arbeids-' krachten,bestaand e uit een man en een vrouw.Bi jvergelijkin g van de bedrijven in de verschillende grootteklassen blijkt duidelijk, dat er geen evenredig verband bestaat tussen de bedrijfsgrootte en het aantal volwaardige arbeidskrachten. Op de grote bedrijven is het aantal volwassen arbeidskrachten per ÏOO ha cultuurgrond nog niet de helft van dat op de bedrijven van 1-5ha ,ï>i ttyperend e verschil tussen grote en kleine bedrijven is van groot belang, zoals uit de volgende hoofdstukken nog zal blijken. Vergelijkt men het arbeidsaanbod op de zelfkazende en niet- kazende bedrijven, danblijk t dit op de zelfkazende bedrijven aan­ merkelijk groter te zijn. Dit wordtvil . veroorzaakt doordat op deze bedrijven de arbeid van de boerin en de dochters van meer betekenis iB en ook,doorda t méér zoons op het bedrijf blijven. Gemiddeld werkt in de Vhl. 66$de r boerinnen en 62$va n de inwonende dochters op hetbedrij f meejvoo r de zelfkazende'bedrijyen zijn deze percen­ tages hoger. T.a.v. de niet-kazende bedrijven moet op de zelfk&aende bedrijven een extra hoeveelheid arbeid worden verrioht. Van het aandeel van de versohillende categorieën arbeidskrach­ ten in de totale werkzaamheden geeft tabel 6 een overzioht.

519 - '31-

Tabel5 GroepA PROCENTUEEL AANDEEL IND E TOTALEÜERKZAAHHEÖE NDE R CATEGORIEËN ARBEIDSKRACHTEN

' 3ezïnsarbeid Vroomdo arbeid Totaal Mannelij­ Vrouwe­ Zoons Dochters Inwonende Totaal Inwonend Uitwonende (rootte- ke be- lijke be- familie­ personeel arbeids­ klassen drijfs- drijfs*. leden krachten inh a ' hoofden hoofdo n en meew.ecbt- qsnoten Zeif kazen d 1-5 100 55 22 12 10 - -- - • 5-10 95 50 21 20 4 - 5 2 3 10-15 89 42 18 14 9 6 11 2 9 15-20 90 28 16 31 10 5 10 1 9- 20-30 77 24 12 28 6 7 23 5 18 .>30 53 20 9 14 7 3 47 6 41 Totaal 84 33 Ï5 23 8 5 16 3 13 Niet-kazen d ; 1-5 99 72 5 14 3 5 1 - 1 5-10 95 60 10 15 4 6 5 1 4 10-15 89 49 11 20 4 5 11 1 10 15-20 77 36 6 23 2 10 23 4 19 20-30 73 29 8 22 5 9 27 1 26 >30 49 22 2 18 2 5 51 2 49 Totaal 84 . 48 . 8 18 . 3 7 16 2 . 14

Menziet ,da t opd ekleiner ebedrijve nnagenoe gall ewerkzaam ­ heden doord egezinsleden ,worde nverricht .O pd egroter e"bedrijve n daarentegenneme n devreemd earbeidskrachte nee nzee rbelangrij k deelva n dewerkzaamhede n voor hunrekening .He taandee lva nd e gezinsarbeid ind e landbpu'wwerkzaamhedeni svoo r de zelfkazende en niet-kazende bedrijvenvrijwe l gelijk.We l ise rtusse ndeze .groepe n vanbedrijve nonderschei d in.deafzonderlijk e categorieënarbeids ­ krachten,me tnam e inhe t aandeelva nd evrouwenarbeid .He tkaas - makeni sgewoonlij k detaa kva n deboerin ,terwij ldaarnaas t dik­ wijlsno gee ndochte ro fdienstbod e inhe tbedrij fmedehelpt . Devreemd e arbeidskraohtenvorme ndu si nhe tbijzonde rvoo rd e groterebedrijve nee nbelangrij kelemen ti nd e arbeidsvoorziening. Deuitwonend e arbeiderszij n in'di topzich tno gva nmee rbetekeni s danhe tinwonen d personeel.I ntabe l7 zij nenkel e gegevensove r deuitwonend e arbeidersverzameld .

519 - 32 -

Tabel 7 Groep A DE UITWONENDE HAMELIJKE ARBEIDSKRACHTEN Grootte­ Gemidd» A a n t al bfldri 1v en Aantal uitwonende nann. klassen bedr.- To­ zon­ net met - • , arbeiders inh a grootto taal der 1 2 3 4 >5 To- <20 20-44 Vast inh a ttt* «eken «eken . t Jitwonende mannelijke arbeiders P/ir p.Jaar 1-5 3,96 48 45' 3 3 - - M - 3 3 - - 5-19 7,61 202 166 36 33 2 1 - - 40 27 7 6 10-15 12,36 155 83 72 64 8 - - - 80 52 13 15 15-20 17,24 103 57 46 29 15 1 1 66 31 6 29 20-30 23,60 65 29 36 20 12 2 2 - 59 14 9 36 >30 39,07 23 2 21 6 7 3 2 3 58 13 12 33 Totaal 13,16 596 382 214 155 H, 7 5 3 306 140 47 119

Intotaa l 65$ van.datodri.jve ndoe the twer kzonde rvreemd e arbeidskrachten.Onde rd eresterend e 35$de rbedrijve ni see ngroo t aantal,da tallee ngebrui kmaak tva n seizoenarbeiders.Dez e arbeid isee naanvullin g opd egezinsarbeid ,indie ndez ei nd eperiod e vand etopdrukt e tekort schiet.I nhe tbijzonde ro pd ebedrijve n vanIO-I 5h ai sdez e categorie arbeidskrachtenva nbelang .O pd e groterebedrijve n isee n structureelarbeidstekort ,da tnie tme t gezinsarbeidka nworde nopgevuld .He tmerendee lva ndez ebedrijve n heeftda noo k1 o fmee rvast earbeider si ndienst .Uiteraar dzij n eroo kkleiner ebedrijven ,waaro pvast e arbeidersaanwezi gzijn . Indez egevalle n zijne rveela lgee nmeewerkend e zoonso phe t bedrijfaanwezig . De conclusieui tvoorgaand e cijfersis ,da thoewe li nd eVhl . degezinsarbei d degrootst e rolspeel tbi jd earbeidsvoorziening , deaanvullin gme tvreemd e arbeidskrachten onmisbaaris .O pd emid ­ delgrotebedrijve n (IO-I5ha )draag tdez eaanvullin gee nseizoen ­ matigkarakter ,o pd egroter ebedrijve ni szi jveela lpermanen tva n aard,D evraa gi sthans ,ho e zald earbeidsvoorzienin g ind etoe ­ komstverlopen ,gezie nhe talo mvernome ngebre kaa narbeidskrachte n ind eVhl . (eni nd eweidegebiede ni nhe talgemeen) ?I she t huidige tekort'ee nstructuree lo ftijdelij kverschijnsel ? Erhebbe nzic hi ndi topzich t ind ena-oorlogs ejare ngrot e veranderingenvoorgedaan .D etijden sd eoorlo gdoo r onderdrukking envrijheidsbeperkin gveroorzaakt e spanningkwa mto tontladin gi n dealgemen e zuchtnaa rvernieuwin ge nverbeterin gva nd esooial e positie.Voora lhe tlandarbeidersvak ,da timmer si nwijd ekrin g alsee nminderwaardi gberoe pwer d en'word tbeschouwd ,ondergin g' hiervaninvloed .Vel e landarbeiderskeerde nd elandbou wd eru g toee nzochte nee nbestaa n ind eindustrie .Andere ngave ne r4 e voorkeuraa no mal slo sarbeide rwerkzaa m tezijn ,de swinter si n accoordloon ind egrienden ,de szomer si nd efruitteelt .Zi jkun ­ neno pdi emanie rmee rverdiene nda nal svast eknech t enhebbe n bovendiend eZonda gvrij , Inhe tbovenstaand e ligtechte r slechts éénoorzaa kvoo rd everminderin gva nhe taanta lvast earbeiders .

519 - 33-

Evenzeerva n invloed zijngewees t de loonsverhogingen end ehog e sociale lasten,welk e deboere nerva ndoe nterugschrikke n arbei-. dersi ndiens t tenemen ,indie nzulk snie t striktnoodzakelij kis . Dezehog ekoste n leidene ri nsteed s sterkeremat e toe,da teige n zoonsthui s ophe t ouderlijkbedrij fworde ngehouden ,te neind e het dure,vreemd e personeel tevervangen .Ondank sdez evervangin g klaagtme n tochove ree ntekor taa npersonee lvoo rhe tmelken . Dit tekortword tno gversterk t doorhe tverdwijne n derdienstboden . De taakva n deboeri ni ste ngevolg ehierva n zeerverzwaard .He t melkersprobleem schijntoverigen senigszin sa ft enemen ,doorda t thansdikwijl sfabrieksarbeider s kunnenworde n aangetrokken voor hetmelke n opZaterdagmidda g enZondag . Bet laat zichaanzien ,da td elandarbeidersstan d inderdaad aanhe tverdwijne n is.Ondank she tfeit ,da td e jeugdlonen ind e landbouwgunstige r zijnda n ind eindustrie ,i she tvoo rd eboere n de laatste jarenuiters tmoeilij k jongeknechte n tekrijgen .D e meeste landarbeidersverkieze nvoo rhu nzoon see nande rberoe pbo ­ venhe thunn e enlate nhe ni nvel e gevallen deambachtsschoo lbe ­ zoeken ofander sal slo sarbeide ri nd egriende ne nhe tfrui twer ­ ken.He tgevaa rbestaa tbovendien ,da td emees t intelligentenhe t eersthu nwe gnaa rander eberoepe nvinde no fda tme neers tdà n landarbeiderwordt ,wannee rme ni nander eberoepe nnie tka nslagen . Dit isbedenkelijk ,omda tbi jd e toenemendemechanisati e aand e landarbeiderhoger eeise nworde ngestel dda nvroeger . Wijzage nreeds ,da tvel egroter ebedrijven ,welk e vooree ndee l vanhu narbeidsbehoeft eva nvreemd e arbeidskrachten afhankelijk zijn,dez emoeilijkhei d oplossendoo rall e zoonsthui s ophe tbe ­ drijft ehouden .Gezie nhe tfeit ,da t debevolkin g ind eVhl ,va n 1880to taa nd etweed ewereldoorlo gvrijwe l constant isgebleve n enoo khe t aantal splitsingen vanbedrijve nnie tva ngrot ebeteke ­ nisi sgeweest,hebbe nwi jd e indrukhie rme tee nvri jrecen tVer ­ schijnselt edoe nt ehebben .D e funeste gevolgenva ndez ekortzich ­ tigepolitie k openbarenzic hi nhe tgrot e aantal ongehuwde,ouder e boerenzoons.Dez e zullenimmer svolgen soud etraditi eme t geen an­ derepositi e ind e landbouw genoegen nemenda ndi eva nzelfstandi g bedrijfshoofd.Voo r steedsmee rva nhe nza ldi t ind etoekoms tee n onmogelijkheid blijken.Anderzijd swerk the tvoo r sommige zoons ind ehand ,da tzi jpa so plater e leeftijdui t delandbou wafvloeie n enda nal songeschoold e arbeider,du so pee n lagere trapva nd emaat ­ schappelijke ladder,i nhe tproductieproce s terechtkomen.He t zal derhalvealleszin s gewenstzijn ,da td eaanpassin gaa nhe t tekort aanvreemd e arbeidskrachten,da t o.i,i nd eVhl .ee n structureel verschijnsel is,o pd egroter ebedrijve n inee nander e riohting wordt gezochtda nthan she tgeva lis .Hiero pza li nhe thoofdstu k overd ebedrijfsvoerin gno gworde n ingegaan.

519 - 34-

Conclusies

l.a.Hetaanta lvolw .arbeidskrachte n per 100h acultuurgron d iso p debedrijve nva n1- 5 kaongevee r 28tegenove rbijn a1 1o pd e bedrijvenj>30 ha. b.Het aantal volw. arbeidskrachten per bedrijf daalt in verband methe tgezinsminimu mnie tbenede n1-1,3 » c.Op dezelfkazend ebedrijve n ishe taanta lvolw .arbeidskrachte n groter dano pd eniet-kazend ebedrijve nva novereenkomend e grootte.

2.a.Vand etotal ewerkzaamhede nword t 80>verrich t doord e tothe t gezinbehorend e en16 $doo rvreemd earbeidskrachten . b,0p dekleiner e bedrijven (<1 0 ha)worde nnagenoe gall ewerk ­ zaamhedenverrich t door degezinsleden ;o pd egrootst e bedrij­ ven (>30 ha)kom t ongeveerd ehelf tde rwerkzaamhede nnee ro p devreemd e arbeidskrachten. c.Op dezelfkazend ebedrijve ni she taandee lva nd evrouwelijk e gezinsleden (boerine ndochters )grote rda no pd eniet-kazend e bedrijven.

3.a.0p65 $de rbedrijve nworde nall ewerkzaamhede n door degezins ­ ledenverricht . b.Inhe tbijzonde r debedrijve nva n 10-15h amake ngebrui kva n seizoenarbeiders.,- c.De grotebedrijve nhebbe nveela l 1o fmee rvast e arbeidersi n dienst»' d.Hetvoorkome nva nvast e arbeidskrachten houdt,behalv eme td e bedrijfsgrootte,oo kverban dme the taanwezi gzij nva nmeewer ­ kende zoons,

4»a.Deafnemin gva nhe t aantalmelker si nd eVhl .moe tal see n structureelverschijnse lworde ngezien .Eensdeel saij nee naan ­ tallandarbeider snaa rd eindustri egetrokken ,anderdeel s geven zije rd evoorkeu raa no mal s losarbeide rt ewerke ni nd e griende nhe tfruit . b.Deafnemin gva nd elandarbeidersstan d houdtenerzijd sverban d- metd egering e aantrekkingskrachtva nhe tberoep ,anderzijd s metd enaa rhe t oordeelde rwerkgever shog e lonene nsocial e lasten. c.De indrukbestaat ,.da td eboere nzic haa nd egewijzigd e om­ standighedentrachte naa nt epasse ndoo rhe tvasthoude nva n meerda néé nzoo no phe tbedrijf .Voo rd e "overtollige"zoon s isdez epolitie kfunest .

§3. Onderwij s

Zoalsi nd evorig ehoofdstukke nreed si saangetoond ,za ld e rationalisering,mechaniserin g enintensiverin gva nd ebedrijfs ­ voeringzwar e eisen stellenaa nd e capaciteitene nkenni sva nd e boeren.Hoewe ld epractisch e ervaringva nd eboe ri ndi tverban d vangroo tbelan gmoe tworde ngeach te noo kd evoorlichtin gva nd e

519 -3. 5

zijdeva n deR„L.V„D .hierbi jva ngrot ebetekeni sis ,za lhe tnood ­ zakelijk zijn,da td eboe rove ree nbehoorlijk e theoretische vak­ bekwaamheid beschikt.He ti sdaaro m gewenstn at egaan ,i nhoeverr e het landbouwonderwijsingan gheef tgevonde n ind eVhl ,Onde r land­ bouwonderwijsword thie rverstaa nLandbouwwinterschoo l (L.W.S.), LagoreLandbouwschoo l (L.L.S.)e nAlgemen eLandbouwcursus . Vanci. öbedrijfshoofde n- die dus,het .huidig enivea uva nd e bedrijfsvoeringaangeve n- -heef t 26$landbouwonderwij s gevolgd. Ditbetref tbijn a zonderuitzonderin g eenalgemen e landbouwcursus (staat 4-l). Van dei nd elandbou wwerkzam e zoo:;sheef t 41$land - bouwondorvvijEgenoten .He tgrootst e deelva nhe nheef td e landbouw­ cursusbezocht ,maa rhe t aantal,da t deL.L.S .volgde ,i si nver ­ gelijkingme t debedrijfshoofde ntoegenomen .O pbijn a 6J$va nd e bedrijven heeftnoo hhe t bedrijfshoofd,noc hdien seventuee lmede ­ werkende zoonlandbouwonderwij sgevolgd . Ofschoonhe taanta ltheoretisc h geschoolden ind eVhl .than s nogve rbenede npei l isy zijne rui the tonderzoe kenkel etenden ­ tiesnaa rvore n gekomen,welk e eenveranderin gte ngunst elate n• sien,I nd e eerste plaatsneem t debelangstellin gvoo r landbouw­ onderwijs gaandeweg toe.Di tblijk tnie tallee nui tvergelijkin g van dehierbove n genoemde percentagesvoo r debedrijfshoofde ne nd e boerenzoons.Z oheef tbijv .mee r dand ehelf tva n debedrijfshoofde n jonger dan4 0jaa r landbouwonderwijsgevolgd ;di t cijfer isvoo r debedrijfshoofde nva n6 0jaa re noude rno g slechts 10$,Voort s heeft gemiddeld 41$de rboerenzoon s landbouwonderwijsgevolgd ,ter ­ wijldi tpercentag evoo rd ezoon sva n 15-20jaa rreed s55 $is « Behalve deverbreding ,ka noo kee nzeker everdiepin gva nhet-land ­ bouwonderwijsworde ngeconstateerd » Vielbi jd ebedrijfshoofde n hetaccen tmee r op do landbouwcursus,bi jd eboerenzoon si she t aantal,da td sL.L.S.heef tbezocht ,verhoudingsgewijz ester ktoe ­ genomen.He t landbouwwinterpnderwijsneem t ind eVhl .evenwe lno g eenzee rbescheide n plaatsin . Tenslotte isno gui thet^onderzoe kgebleken ,da to pd eklei ­ nerebedrijve n.- .zowe ldoo rd ebedrijfshoofde nal shu nzoon s- minder landbouwonderwijsword t gevolgdda no pd egroter ebedrijven . Diti see nvri jongunstig e factorvoo r deklein e bedrijven,omda t uit devorig ehoofdstukken -i sgebleken ,da t juistdez ebedrijve n bijhe t strevennaa rverhogin gva nd erentabilitei t opd emeest e moeilijkheden zullenstuiten .

.. D evraa gdoe tzic hvoo r.o fd e capaciteitva nhe tonderwijs - apparaat thansvoldoend e is,i nhe tbijzonde rwa tbetref the t middelbaar enhe t lagerlandbouwonderwijs ,welk ebeide.onderwijsvorme n voor de toekomstbi juitste kva nbelan gzijn . Landbouwwintersoholen.Stel tme nd e invloedssfeerva nee nL.W.S , globaal opongevee r 15km ,da nvalle nd eVhl .bijn a geheelonde r hetwerkterrei nva n deAlgemen e L.W.S.i nUtrech te nde.Christel!jk e L*W.S.i nGorinchem .D e eerste school,welk e theoretischd ege ­ meentenViane ne nHagestei ngehee le nd egemeente nEverdinge n en Lexmond gedeeltelijkbestrijkt ,i sva nweini gpractisch e betekenis

519 - 36-

voord eVhl .I nd eeerst e plaatsdoe t zichvoo rd ebevolkin g ind e Vhl. hetbeswaa rvoor ,da the tee n "algemene"schoo li se nm de tweedeplaat si sd erivie rd eLe kno gsteed see nstevig ebarrièr e tussend eagrarisch eVhl .e nd e stedelijke sfeeri nUtrecht . Resteertdu sd eChristelijk eschoo li nGorinohem ,welk e in194 7i s opgericht.Hoewe ld eafstan dva ndez e stad tothe tmerendee lva nd e gemeenteni nd eVhl .gee nbezwaa rvoo ree nregelmati g schoolbezoek behoeft opt elevere ne nvoort soo kno gander efactore n aanwezig zijn,welk ehe tbezoe kaa ndez e schoolgunsti gkunne nbeïnvloeden , ishe taanta l leerlingenui t deVhl. .toc hzee rgering .D emeest e l&erlingenkome nui td eAl blasserwaar d enhe t Landva nHeusde ne n Altena.Kennelij k isdez evor mva n onderwijsno gonvoldoend einge ­ burgerd ind eVhl ,He tza lvoo rd eontwikkelin gva hdez estree kva n zeervee lbelan g zijn,da tee nvoldoen d aantalzoon sd elandbouw - winterschoolbezoekt , Lagere Landbouwschool.He t aantalL.L.S .heef ti ndez e streeki n de laatste jarenee naanzienlijk euitbreidin gondergaan .Voorhee n moestend evooruitstrevend eboere nhu nzoon s steeds scholeno p groteafstan dva nd eVhl .late nbezoeke n (o.a.Ottoland ,Gelder - malsen),N ad eoorlo gzij ni ne nrondo md eVhl .d evolgend e scholen opgericht:Gorinohe m (1945),Houte n (1945),IJsselstei n(1947 )e n Schoonrewoerd (1947)- De schooli ndez e laatste plaats,welk evri j centraali nd eVhl .i sgelegen ,voorza gi nee ndringend ebehoeft e entrek tnagenoe gall e leerlingenui t deVhl .aan ,welk evoornemen s zijnee nL.L.S ,t ebezoeken .D eander eL.L.S .zij nthan svoo rd e Vhl. slechtsincidentee lva nbelang . Erka nworde n geconcludeerd,da twa td eL.L.S .betref t ind e toekomst aand ebehoeft e ind eVhl .ka nworde nvoorzien .Voo rhe t landbouwwinteronderwijsgeld ti ngrot e lijnenhetzelfde ,allee ni s de situatievoo rd eNoordelijk e gemeentenwa tongunstiger .Dez e vormva nonderwij sverdien t evenwelno gee ngroter e belangstelling danthans . -Zijnvoo r deagrarisch e jongeren thansvoldoend e mogelijkheden aanwezigto the tvolge nva nonderwijs ,oo kvoo rd eouder e zoonse n debedrijfshoofden* .di egee nvakonderwij shebbe ngenote nza lhe t o.i. gewenst zijn.o mhe ni nd egelegenhei d te stellenhu ntheore ­ tischevakbekwaamhei d teverhogen .I ndi tverban dka nworde ngedaoh t |aand ezgn ,cursusse nvoo rvolwassenen ,welk ei nander edele nva n |hetlan dzee rvee lbelangstellin g trekken.Hoewe ltege ndez evor m vanonderwij saa nvolwassene nongetwijfel dweerstande nzulle nbe ­ staanza le rvoo rdez e cursussen,mit si naantrekkelijk evor mgege ­ vene nafgestem do pd egeestelijk e instellingva nd eboeren ,oo k ind eVhl ,voldoend ebelangstellin gzijn , Indi tverban dka nno gworde ngeweze no pd ewenselijkheid ,da t de landarbeidersee nzeker evakscholin ggenieten .Oo ki nd eVhl .i s zulksgewenst ,me ndenk eaa nd emechanisati ewelk ei nd etoekoms t ongetwijfeld vanvee lbelan gza lworden .

Naasthe tvakonderwij svoo r deboerenzoons ,i soo khe tvoort ­ gezet,onderwij svoo rd edochtersva nbelang .Ui td eenquêt ebleek , dat38 $va nd e dochtersn ad eLager e schoolno gverde ronderwij s hadgevolgd ,waarva nhe tmerendee l eennaaicursus .Evenal sbi jd e zoonsbleek jda t onderd e jongerenhe taantal ,da to pee no fander e

519 -3 7-

wijze aanbe tvoortgeze t onderwijs haddeelgenome ni nverhoudin g groterwa sda nda tonde rd egroe pde rouder e dochters.He t behoeft wel geen "betoog,da tbi jee nverder euitbou wva nhe tvoortgeze t onderwijsvoo rmeisje s- e ni nhe t"bijzonde rhe tlandbouwhuis - houdonderwijs -voo r deVhl * grotebelange ni nhe t gedingzijn . De enigehuishoudschool ,welk e deVhl .momentee ltelt ,i s gevestigd teLeerda m (Huishoud-e nIndustrieschool) ;voo rd eop ­ leidingva nmeisje sui t agrarischekringe ni sdez e tothede nech ­ terva nbetrekkelij kweini gbetekenis .D e openingva nee nland - "bouwhuishoudschoolt eViane nka nbinnenkor t tegemoetworde ngezien , terwijl deplanne nvoo r deoprichtin gva nee ndergelijk e school teMeerker ki nee nvergevorder d stadiumverkeren .Voo rzove rbe ­ kend,werde ndoo rd e standsorganisaties geenambulant e huishoud- cursusseni nd eVhl .georganiseerd ,We lheef td e "Stichtingvoo r MaatschappelijkWer kte nPlattelande "na'194 5naaicursusse n gege­ vent eViane ne nHagestei n envoort s eenkookcursu s teLeerdam . Tenslottevind tme nno gee naanwijzin gove rhë tontwikkelings ­ niveauva nd e streeki nhe tleze nva nlandbouwbladen .He tregel ­ matigleze nva nvakbladen ,waardoo rme no pd ehoogt eblijf tva n denieuw e inzichten oplandbouwkundi ggebied ,i sva nee nnie tt e onderschattenbelang .O p28 $de rbedrijve nworde ngee nlandbouw - bladen gelezen,o p41 $1 landbouwbla d eno p30 $2 o fmeer .D eBoer ­ deriji sverui the tmees tgeleze nblad ;daarnaas t zijnd eblade n der Etandsorganisatiesno gva nbetekeni s (44$de rboere ni sgeor ­ ganiseerd).D e specialevakblade no phe tgebie dva nd ezelfkazerij , derundvee -e nvarkensfokkeri jvinde nrelatie fgezie nbetrekkelij k weinigaftrek .N ahetgee nhiervoo ri sgezeg d overhe tlandbouwon ­ derwijs,zulle n deze cijfersove rhe t lezenva nvakblade n geen verwonderingwekker .

Conclusies

1«,I nd eVijfheerenlande nheef t eenbetrekkelij k geringgedeelt e vand ehuidig eagrarisch eberoepsbevolkin g landbouwonderwijs gevolgd:va nd ebedrijfshoofden.26 $e nva nd eboerenzoon s41$ »

2. Ind e laatste jareni se ree ntenden s totverbredin ge nver- - diepingva nhe tonderwij s teconstateren .

3.D ebehoeft e aanlage rlandbouwonderwij ska ndoo rd ethan saan ­ wezige scholenvoldoend eworde ngedekt .D e schoolt eSchoonre - woerd trektnagenoe gall eleerlinge nui t deVhl .aan .

4* Het aantal leerlingenui t deVhl* ,da t de Landbouwwinterschool (teGorinchem )bezoekt ,i sno gonvoldoend e tenoemen .Voo rd e verdere 'ontwikkelingva nd eVhl. ,za lhe tva ngroo tbelan gzijn , dat ookd ebelangstellin gvoo r ditsoor tonderwij sgrote rwordt .

519 - 38 -

5.Oo kaa nd evakscholin gva nd e oudere zoonse nd ebedrijfshoof - denza l ind etoekoms t aandachtmoete nworde n geschonken (cur­ sussenvoor.volwassenen) .

6.He tvoortgeze t onderwijsvoo rmeisje s- me tnam ehe tlandbouw - huishoudonderwijs- moe tva ngroo t"belan gworde ngeacht .Momen ­ teelheef t slechte38 $de rdochter sn ad e lagere schoolno g verder onderwijsgevolgd .He tbezce kaa nd e opt erichte n(o.q, , opgerichte)landbouwhuishoudschole n teViane ne nMeerker kdien t daaromkrachti g teworde ngepropageerd ,

§4» Enkele aspecten van de sociale structuur en het organisatieleven

De specifieke levensstijl,he t cultuurpatroonva nee nstreek , isd esyuthes eva nee ngroo taantal ,nau wme telkaa rsamenhangend e en elkaaronderlin g"beïnvloedend efactoren ,zoal sd ephysische , economischee nsocial e omstandigheden^ dehistorisc h gegroeidee n door traditie"bepaald everhoudingen ,d esamenstellin gva nd ebe ­ volkingi nverschillend e groepen,et c Inhe tbijzonde rme tbe ­ trekkingto the tberame nva nmaatregelen ,welk e eenmi no fmee r grote structurele veranderingi nd egemeenscha pbeoge ntewee gt e brengen,i she tnoodzakelijk ,da tme nee ngoe d"begri pheef tva nd e gemeenschap inhaa r leven en.werke ne nva n defactoren ,welk ehaa r levensuitingen enhe t gedragva nd eindividue nbinne n degemeen ­ schapbepalen . Achtereenvolgens zullenworde nbehandel d demees tfundamen ­ telegroe p ind egemeenschap ,he tgezin ,vervolgen sd egodsdien ­ stige enpolitiek e groeperingene nhieraa naansluiten d deverhou ­ dingeno phe tgebie dva nhe twaterschapsbeheer .Tenslott evolg t dand egroe pva nd emee rvrijwillig e organisaties,zoal s coöpera­ tiese nstandsorganisaties .

Hetgezi ne nhe tagrarisc hbedrij f Ophe tboerenbedrij f zijnleve ne nwerke nzee rnau wme telkaa r vervlochten.E ri see n sterkewisselwerkin g tussenhe tgezi nme t alzij nlevensuitinge ne nd ebedrijfsvoering .Immer she tgezin , inclusiefd einwonend e familieleden,neem the t grootste deelva n dewerkzaamhede nvoo rhaa r.rekenin ge nhe tbedrijfskapitaa li s tevensfamiliekapitaal .Di tlaatst evorm tee nbelangrijk ever - £laringvoo rd ezee rvoorzichtig e financiële politiek,wéïk ed e boeren inhe talgemee nvoeren .I ndi tverban d dientoo kt eworde n vermeld,da td eboedelscheidin g ind epractij kvel emoeilijkhede n metzic hbrengt .Wannee rd eerve ngee nkan szie nme tbehou dva n hetouderlijk.bedrij ffinanciee l tot eenoplossin gt egeraken ,da n blijft.deboede lonverdeel d enblijve nd ekindere nveela l ongehuwd metelkaa ro phe tbedrij fwonen .Vandaa rda t ongeveer13 $va nhe t aantalbedrijfshoofde nongehuw dis . Wat degezinsarbei dbetreft ,zo ume nd ebedrijve ni nd eVhl , in3 groepe nkunne nindelen « dezuiver e gezinsbedrijven (63$),d e gezinsbedrijvenme t aanvullendevreemd e arbeid ind eperiod eva n detopdrukt e (15$)e nd ebedrijven ,waa rme ngedurend e hetgehel e

519 -3 9

jaargebrui kmaak t vanvreemd e arbeidskrachten (23$).Hoewe ld e bedrijven ind e laatste groepmeesta lto td egroter ebehoren ,i s derede nvoo rbe t aantrekkenva nvast evreemd e arbeidvaa khe t ont­ brekenva nmeewerkend e zoonso phe tbedrijf .Zoal sreed sgezegd , hebben?,ic ht.a. v.he tvreemd e personeeli nd e laatste decennia veranderingenvoorgedaan .O pd everminderin gva n delandarbeiders ­ standi sreed s gewezen.Oo kd everhoudin gboer-inwonend eknech ti s veranderd» Vroeger zatd einwonend e knechtbi jd eboe raa n tafel enhadde nbeide n eengelijk e zeer sobere leefwijze.D e levensstijl vand eboe r iei ndi t opzicht evenwelveranderd .Hi ji slieve rvri j ineige nhui se ngeef t daarom devoorkeu raa nee nvast euitwonend e arbeider- voo r zoverdez e tekrijge ni s- 1-ove nee ninwonend e knecht.Daarenbove nmake nd erelatie fster kgestege n landarbei- derslcnen,da thi jzovee lmogelij k opvreemd e arbeidskrachtenbe - zuinigto Ookd einwonend edienstboden ,di evroege r eenbelangrijk e funetieo pd ebedrijve n ind eVhl ,veroilden ,kome n thansno g slechtssporadisc h voer« De algemene conclusie t.a.v.d eproductie ­ factorarbei d isduc ,dat ,hoewe lvoo ree naanta lbedrijve nd e vreemd.earbeidskrachte nno gva ngrot ebetekeni s zijn,he taccen t tochmee r iskome n teligge no pd egezinsarbeid .Uiteraar d zald e bedrijfsvoering zichaa nd everanderd eomstandighede nmoete naan ­ passen.

Godsdienstige enpolitiek e verhoudingen DeVhl ,zij noverwegen d protestant.Allee nViane n enHagestei n hebben eenbelangrijk e katholiekeminderheid ,hetgee n teverklare n isui td ehistorisch e ontwikkeling.Te ntijd eva nhervormin gheef t zichee nklein eker nva nkatholieke nwete n téhandhave n inEver - dingen,Viane n enKuilenburg ,Ove rhe tgehee l is J%folidmaa tva nd e N.H.kerk« Daarnaast isno grui m 18^gereformeerd .Hierbi jmoe t menevenwe lbedenken ,da tvoora l debinnengemeente n eengroo taan ­ tallede nva n degereformeerd ebon dbinne nd eN.H.ker ktellen .D e binnengemeenten zijn danoo kbelangrij korthodoxe rda nd erand ­ gemeenten,Kediche m onderscheidt zichi ndi topzich twe li nhe t bijzonder alsee nvrijzinni g eiland temiddenva nd eorthodoxie . Debijzonder e geestelijkeinstellin gva nhe tzwaa rorthodox ege ­ deelteva nd ebevolkin gwerk te rzeke rnie t toemed eo mtechnisch e verbeteringen ennieuw evorme nva nbedrijfsvoerin gingan gt edoe n vinden.D e zgn,lijdelijk e instellingkom t totuitin gi nd eterug ­ houdendheid t.o.v.kunstmatig e inseminatie,d et.b.o.-bestrijdin g end everzekering . Watpolitiek e verhoudingenbetreft ,he tmees torthodox e deel vand ebevolkin gvinde nwi jvertegenwoordig d ind e Staatkundig Gereformeerde Partij. Ind ebinnengemeente n isme nvrijwe l geheel rechtsgeoriënteer d enhebbe nd eJLB . end eS.G.P ,d egrootst e aanhang.D e P„v.d.A.heef tno gee nbelangrijk e aanhangi nLeerda m enKedichem ,Nieuwland ,Viane ne nLexmond .Di t zijnjuis td ege ­ meenten,waa rnoga l eenaanta l industrie-arbeiderswonen .

519 - 40-

Organisatie darwaterschappe n enpolder s De grondslagvoo rd ehuidig ewaterstaatkundig e toestand ind e Vhl.i sreed si nd e 14eeeu wgelegd .He tfeit ,da tme nzic haltij d - enme t succes- heef tmoete nverdedige n tegenhe tva nbove nko ­ mendewater ,heef te rto egeleid ,da tme n ind eVhl .va n oudsee n superioriteitsgevoel t.o.v.Gelderlan dheef tgehad ,Hollan d is altijdmachtige r geweest endaardoo ri sme ne ri ngeslaag dhe t waterva nbove no pandere na ft ewentelen » Mede daardoorheef tme n danoo kord ekunne n stelleno peige nhuis .Tege nhe teind eva nd e vorigeeeu wwa sd ebemalin g goedi norde ç verschillendebemalinge n daterenui t die tijd.D e lange tijdva nvoorspoe d end edaarme e samenhangende goedefinanciël e positiemaakt e ditmogelijk . Zoalsreed sgezeg dberus t deorganisati e van depolder si nd e Vhl.o phistorisch egrondslag .E ne rzij nweini gdingen ,waari nz o moeilijkveranderin gval t tebrenge nal si nhistorisc hgegroeid e verhoudingen.Kenmerken dvoo rd ewaterschappe ne npolder si sal ­ tijdgewees the twindbemalingswerktuig ,wa tbetref td ebemalin g enhe t transportme t paarde nwagen ,wa tbetref t dewegen .D eaan ­ passingaa nd enieuw emogelijkhede n -machinal ebemalin ge nvracht ­ autoverkeer- islangzaa mgekome ne ni swa tbetref td ebemalin g nognie tvoldoend e tenoemen .Bi jd evervangin gva nd ewindbemalin g doord emachinal eblee fme nno gt evee l indezelfd e eenhedendenke n enpaste 'me nzic hslecht ste ndel e aand enieuw everhoudinge naan . Wathe twegenne tbetreft ,i sd e situatie thansgunstiger ,hoewe l hetoverneme nva nbrugge ne nwege nva nd ebeherend epolder sdoo rhe t Hoogheemraadschap aanvankelijknoga lwa tvoete ni nd eaard eheef t gehad.Me n ishierto e pasovergegaan ,toe nd etoestand ,waari n wegen enbrugge nverkeerden ,onmiddellij k en allernoodzakelijkst herstelvereisten .Daa rkwa mbij , datme therste lzonde rmee rnie t konworde nvolstaan .D ebrugge nmoeste ngehee lworde nvervange n doorijzerconstructies ,welk ei nd eplaat skwame nva nhe toor ­ spronkelijkmetsel -e nhoutwerk .D ewege nmoeste nworde nverbree d enva nee ngehee lnieu wasfalt -o fklinkerwegde kworde nvoorzien . Debestuursfunctie s inpolders ,waterschappe ne nhe tHoogheem ­ raadschapworde ni nsterk emat ebepaal d doortraditie .Hierdoo r zijnd everruimd e wettelijkenorme nt.a.v .d e samenstellingva nd e bestuurscolleges ind eVhl ,va ngenerle i invloedgeweest .He ti s vrijweluitgesloten ,da tee ngroi epachte ro fzelf soo kee nklein e eigengeërfdeboe r inee nbestuu rza lworde nverkozen .He tbestuu r isi nhande nva nee ngroe pgroter e eigengeërfdeboere nva nee n bepaalde politieke kleur.Wan too kdez e laatstefacto r speelthie r eenbelangrijk e rol.Wa tbetref td everdelin gva nd efuncties ,i s heti nhe talgemee n zo,da tme nall e rangenmoe t doorlopen.D e anoienniteit weegt zeerzwaar .O pee nbepaal dogenbli ki sme nvoo r eenbepaald e functie aand ebeur te nhierva nword tmaa rzelde naf ­ geweken.Di tmaakt ,da tbijn aallee noudere n invloedhebbe n ind e besturen,waardoo r hettoc hreed svri jconservatiev ekarakte rva n dezeoollege sno gwee rword tversterkt .

519 - 41-

Standsorganisaties,coöperaties ,etc . Deeerde rvermeld evri jster kindividualistisch e instelling vand eboe ri nd eVhl .i soorzaak ,da the torganisatieleve ne r niet totzee rgrot e ontwikkelingi sgekomen .Voo rd e standsorgani­ satiesi sd ebelangstellin g nogmaa rhee lmati ge ngemiddel d is slechts44 $va nd eboere naangesloten }i nd ebinnengemeente n Leer­ broeke nNieuwlan dnie tmee rda n 26$,terwij lHagestei nhe thoogst e percentage heeft,nl . 65$.Voo rd eVijfheerenlande nal sgehee li s 18$va nd eboere naangeslote nbi jd eH.M.v.L, ,4 $bi jd eK.B.T.B . en22 $bi jd eC,B.T.B . Eengunstig e ontwikkeling is,da ti nsamenwerkin gme td e R.L.ViD.twe evereniginge nvoo rbedrijfsvoorlichtin g zijnopgericht , welke ind e toekomst eenker nkunne nvorme nvoo rgroter eactiviteit . Ookd e coöperaties zijni nd eVhl .maar ,weini g totontwikke ­ linggekomen .D emeest eboere nzij nwe lli dva nd eboerenleenbanken , maardez eworde ndoo rhe tmerendee lnauwelijk s als coöperatiesge ­ voeld.He t lidmaatschap isi nhe t algemeen zuivero putiliteits ­ redenengegrond . De ooöperatieve zuivelindustrie isallee nva nbelan gvoo r Kedichem,waa rmee r dand ehelf tva nd eboere ni saangeslote nbi j de coöperatieve zuivelfabriek "DeLinge "t eArkel ,D emeest emel k wordtgelever d aand eparticulier e fabriek "DeVijfheerenlanden " teSchoonrewoerd .Va nd ezelfkazend eboere ni srui m 30$li dva n "DeProducent" ,welk e deafze tva nkaa sverzorgt .D eoverige nver ­ kopenhu nkaa s aanee nvast ehandelaa ro fgaa nzel fme thu nkaa s naar demarkt .

_0-0-0-0 -

519 42 -

HOOFDSTUK V DE BEDRIJFSVOERING Iff DE VIJFEEÄRMLiffDEN (Opgesteld in samenwerking met het Kijkslandbouwconsu- lent^chap te Barendrecht)

De"bedrijfsvoerin gir .d eVhl . isopvallen duniform ,zoda tme n kanspreke nva neenzelfd ebedrijfsstijl .We l zijn ermodificâtiës f enplaatselijk e afwijkingen,maa r ingrot elijne ni she tbedrijfs - typehetzelfde .Toc hzij ne rbodsmkundi gvri jgrot everschille n 1). Doordivers e oorzakenechte rkome ndez ebodemkundig é verschillen slechtsi ngering emat eto tuitdrukkin gi nd ebedrijfsvoering . Eenva nd ebelangr:' ;jkst eoorzake n iswel ,da td ehoogteverschillen , welkethan sal sgevol gva nd einklinkin gva nhe tvee nnaa rvofè n zijngekomen ,te ntijd eva nd eontginnin gnie t aanwezigwaren . "'*• .D e..historisch eontwikkelin gi soorzaa k geweest,da td e bedrijvennie tzij ngestioh t opéé nbepaal d bodemtype,doc hda t veeleexd everschillend e bodemtypenponds-pondsgewijz eove r alle bedrijvenzij nverdeel do Gezie nd eoppervlakteverhoudinge n der verschillendebodemtype ni nhe tbotreffend e gebied,i she tgevol g hiervan,da t demeest ebedrijve nnaas t eenklein e oppervlakte grondme tmeerder e landbouwkundigemogelijkhede nbeschikke nover ' eennaa rverhoudin ggrot eoppervlakt e grondme tzee rbeperkt e mogelijkheden» Met grondme tmeerder emogelijkhede nworde nd e stroomgrondene n sotdmigeoverslaggronde nbedoeld ,waaro pbehalv e veeteelt ookakkerbou w entuinbou wmogelij k is.Me nzie t danoo k dato pd ebedrijven ,welk egemiddel d slechts+ 10h agroo t zijn, een'klei ngedeelt eva nd egron d alsbouwlan d en/ofboomgaar dword t geëxplrr'.teerde nee nvee l grotere oppervlakte alsgrasland » * 2) S 1,H e i grondgebruik' a.Bouwlan d Hetbouwlan d isi nhe talgemee nva nondergeschikt ebetekenis . Slechtsi ndri egemeente nmaak the tbouwlan d 1C$afmee rui tva n detotal e oppervlakte cultuurgrond,nl . inHagestein ,Everdinge n enKediohem ,I ndez egemeente nworde no phe tbouwlan d ongeveereven ­ veelgrane nal shakvruchte nverbouwd ,terwij l ind eoverig e gemeenten,me t eenkleine rpercentag ebouwlan d dus,d ehakvruchte n sterkoverwege n (zie staat 5»"O*^ everbouwd e gewassenzijn s consumptie-aardappelen,voederbieten ,haver s gerst,tarw ee nsom s rogge.Erwte n en suikerbietenworde nslecht ssporadisc hverbouwd , evenalspaardebone ne nkoolzaad .D everbou wva nvlas ,karwi je n zaadgewassenkom t nietvoor .

1JZi ehe trappor t over "Debodemgesteldhei dva nd eVijfheerenlanden 1' uitgebracht door deStichtin gvoo rBodemkartering , 2)Ee ndee lva nd e cijfersi snie t intabelle ntusse nd e tekstver ­ werkt,maa ri sverzamel d instate ni nd ebijlagen .Waa rnodi gza l naardez e statenworde nverwezen .

1/66 -4 3

Zoalsreed svermeld ,i sd eoppervlakt ebouwlan d opel k"bedrij f gering;oo kzij nd epercele nklei ne nligge nster kverspreid .Hier ­ doorzij nd emogelijkhede nvoo r moderniseringe nmechanisati e van deakkerbou wuiters tbeperkt .Waarschijnlij k isoo kmed e als gevolg hiervanhe t strevennaa rmee r landbouwkundige kennisachtergeble ­ venbi jd egebieden ,waa rd eperspectieve n gunstiger zijn.He t aantallandbouwer si nd eVhl .me t eenlandbouwkundig e opleiding vanbreder e opzetda nee n2-jarig e cursus,i sno g zeerklei n (ziehoofdstu kIV) « Deakkerbou w inzij ngehee lbezie n isda noo kvri jprimitief . Menheef t zichnimme rkunne n specialiseren,zoal s diti nvel eakker ­ bouwgebieden hetgeval vis« ,Oo ki shet ,gezie nd egering e oppervlakte moeilijkee ncombinati e tevorme nme t andereboere n omdoo rgezamen ­ lijkekrachtsontploaUn gee nbeter e exploitatie mogelijk temaken . Inprincip e zouoo kvoo rhe tbouwland ,evenal sdi t reeds opgrot e sohaalvoo rd efruitteel t ind eVhl ,toepassin gvindt ,mee rhe t systeemva n loonwörkkunne nworde ningevoerd« ,D e ervaringheef t evenwelgeleerd ,da tzulk svee lminde reenvoudi gis .We lvind the t opwintervoo r ploegendoo rloonwerker smee re nmee ringang ,doc h hetbiete ndunnen ,opeenzetten ,schoffelen ,egge ne nhakke nblijf t inhe t algemeenvoo r deboe rzel fbewaard .He t systeemva naangeno ­ menwer kkoa ti nd eakkerbou w ind eVhl .oo kpractisc hnie tvoor , omdat ergee nbekwam emense nbeschikbaa rzijn . Debeperkt emogelijkhede nt.a.v ,d eakkerbou w zijnoo k door depractij kwe laangevoeld -e nbegrijpelij k isdus ,da tander ewege n worden gezocht.Me n ziet danook ,da ti nd e loopde r jarenreed s belangrijkmee r dan dehelf tva nd etotal evoo r akkerbouwgeschikt e grondi singeplan tme t fruitbomen,speciaa lme tappel se npere ne n opbeperkt e schaaloo kme tkerse n l). ifgezienva nd eeventuel e mogelijkheden,welk e er schuileni nhe tgebrui kva nhe tbouwlan d voorfruitteelt ,ka nworde n opgemerkt,da tui tee n oogpuntva n harmonischeveevoedin gd e combinatiebouwland-graslan d inbeginse l gunstigis .Gezie nevenwe ld ebeperkt emogelijkheden ,welk e degron d biedtvoo r akkerbouwe nd ei nverban d hiermede onvoldoende outillage, dientme nzic ha ft évrage no fd eboere ni nd eVijfheerenlande n er nietbete raa ndoe nzic hno gmee r toet elegge n opd eveehouderi je n deminde rgoe dvoo rbouwlan d geschiktegron dmaa ri nt ezaaie nto t grasland. Debodemkarterin gi ndi tgebie dheef t immersuitgeweze n dat slechts ongeveer10 $va nd egron dgeschik t isvoo rbouwland .Aange ­ ziendu sd eoppervlakt ebouwlan d altijdklei nmoe tblijve ne nhe t dientengevolgenie tmogelij k isove r te schakeleno pd e typisch *r„-~ gemengdebedrijfsvorm ,blijf the taa ngerecht e twijfel onderhevig ofd etoc h alklein ebedrijve ni nd eVijfheerenlande n opee nrendabel e wijzeee nz ogering e oppervlaktebouwlan dkunne nexploiteren .Bepaald e "bedrijven,m.n ,die ,waarva n eenaanzienlij k gedeelteva nd egron d op'de'stroomrugi sgelegen ,zoude ntechnisc h gezienwe l tothe t gemengdebedrijfstyp ekunne novergaan, vmaarvoo rdez eweinig eboere n zalongetwijfel dd eheersend ebedrijfsstij lee nbelangrijk ehinder ­ paalvorme no m totee nande rbedrijfstyp e tegeraken .

1)Voo r deverschillend e aspectenva nd efruitteel tka nworde nver ­ wezennaa rhe t rapport,da td eRijkstuinbouwconsulen tvoo rdi t gebied,I rJ.D.Gerritsen ,heef tuitgebracht , 519 -4 4-

b. Grasland Hoofdzaak isdu si nd eVhl .d eexploitati e vanhe t grasland. Geziend egering e oppervlakte'bouwland ,za lhe tgrasland ,naas the t weidegrasi nd ezomer ,oo kverrewe ghe tgrootst edee lva nhe t•winter ­ voedermoete nleveren .Bi jd ehuidige ,traditionel ebedrijfsvoerin g ind eVhl ,word tongevee r $0%va nd etotal e oppervlakte grasland gemaaidvoo rd ewinnin gva nwintervoer .Di t cijferbedraag t in andereweidegebiede ndikwijl s 100$e nmeer .D eveebezettin g is bovendieni nd eVhl .i nvergelijkin gme tander eweidegebiede nbetrek ­ kelijklaa gt enoemen ,nl . gemiddeld 101melkkoeie npe r 100h a cul­ tuurgrond,tegenove r gem. 121i nall eweidestreke n inNederlan d (zieoo k§ 2 onde r a). Hieruitka nme nreed sconcluderen ,da the t productieniveauva nhe t graslandi nd eVhl .laa gis .Di tkom tnie t zozeerto tuitin g ind etotal ek gopbrengste npe rh agrasland ,welk e nietzovee l lagerzulle nzij nda nelders ,al swe li nd ekwalitei t vanhe tgewonne nwintervoer .Globaa lka nme nzeggen ,da td ebehoeft e aandrog e stofbi jd ehuidig e consërveringemethodenwe longevee r wordt gedekt,maa rda the t eiwitgehaltehierva nt elaa gis . Zoalsreed si sgezegd ,word t slechts50 $va nhe tgraslan d gemaaid.Va ndez eoppervlakt ei she tgrootst e gedeelte- ongevee r 44$va nd etotal e oppervlakte- bestem dvoo rd ewinnin gva nhooi , In.hetalgemee n gebruiktme nel kjaa rdezelfd e percelen alshooiland . Ditlan dblijf tvoo ree ngroo tdee lreed sbi jd einscharin gva nhe t veei nhe tvoorjaa rligge no mi nd emaande nJun io fJul it eworde n gehooid;voo r debeweidin gword the tallee ngebruik t ind ena-zome r (dezgn .na-weide) .Di tgebrui kheef tee nongunsti gresultaa t opd e grasmat.He t gebruikva nee ndee lva nhe t graslanduitsluiten d als hooilandvind t zijnoorzaa ki nd eliggin gva ndez epercele nt.o.v . debedrijfsgebouwe n eni nzeker emat eoo ki nhe tvroeger e pachtsysteem (ziehoofdstu k lil). Intotaa lword t slechts 6$va nhe tgraslan d gemaaid omgra si n tekuilen .He t inkuilengeschied tno goverwegen d volgensd ewarm e methode enzonde r silo.He tdroge nva ngra si sva nno gminde r betekenis.Me nka nzeggen ,da tnoc hhe tinkuilen ,noc hhe t grasdrogen totvas t systeem ind ebedrijfsvoerin gzij nverheven .D e toepassing vandez emethode nva nwinnin gva nwintervoe rword tthan si nfeit e nogbepaal d doord eweers -e ngroei-omstandigheden .Allee nbi j overdadigegrasgroe i- al sme nhe tgra sdu snie tdirec tnodi gheef t voord eweid e -gaa tme nhierto eover . Ookd everplegin gva nhe tgraslan dlaa tt ewense nover ,terwij l watd eweidetechnie kbetref tui the t onderzoek isgebleken ,da t slechtsee ngerin g aantalkoeie nme t eengoed einscharingsdichthei d wordtgeweid . (HepA Tabel 1 DE INSCHARBiSSDKHTHEID Rantsosn- Koeien per ha ingescha î rd Grootte­ Aantal beweidina >2 0 10^•2 0 r10 <5 klassen melk­ * Aantal $ van h. Aantal 1> van h. Aantal % van h. Aantal Stvan h. Aantal % van h. in ha koeien koeien totaal koeien totaal koeien totaal koeien totaal beien totaal V5 • 190 6 3 3 2 18 9 52 27 til L8 5-10 1576 62 4 24 2 227 14 944 60 319 20 10-15 1816 34 2 - •• G':9 :t) 1027 57 206 11 15-20 1668 126 8 122 7 787 47 545 33 88 5 20-30 1445 68 5 305 21 919 64 130 10 17 1 >30 655 82 12 236 36 - 279 43 58 9 .. _ Totaal 7351 378 • 5 690 9 2779 38 2763 38 741 10

1/66 -45-

Uittabe l 1"blijkt ,da tme td erantsoenbeweidin gmeegerekend , 14$va nd ekoeie nword t geweid metee ninscharingsdichthei d van ongeveer 20stuk spe rha ,hetgee nalgemee nal see ngoed einsoharings ­ dichtheid wordtbeschouwd .Voora l dekleiner e bedrijven schieteni n dit opzicht tekort.Daa r inhe talgemee nd egroott e derbeweidings - percelen ingebrui kbi jd ekleiner e engroter e boerenweini go f niet verschilt,blijk thieruit ,da td ekleiner eboere n ernie tgemak ­ kelijk toeovergaa nd epercele nt everkleinen . Menka n zich,gezie nhe tbovenstaand ed evraa gstellen ,welk e mogelijkheden erzij nvoo r eenverhogin gva nd eproductivitei t van het grasland.He t gebruikva nhe t grasland isimmer sd ebasis , waaropd egehel ebedrijfsvoerin g rust.Ove rdez emogelijkhede nza l nuhieronde r het eene nande rworde ngezegd .

Deproducti eva nhe tgraslan dword tbepaal d doord evolgend e factoren:bodemkundig etoestand ,waterstaatkundig e toestand,bemes ­ tingstoestand,verkavelingstoestan d end ewijz eva ngebrui kva n het grasland (ind eruimst ebetekenis) .Verhogin gva nhe tproductie ­ niveauva nhe t grasland zaldu skunne n geschieden doorverbeteringe n aant ebrenge n ingenoemd efactoren .He t isn uva nbelan gt eweten , welke invloed erva nel kde rgenoemd efactore nafzonderlij k eni n combinatieme t elkaaruitgaa t opd eproducti eva nhe tgrasland . Omdi tinzich t teverkrijgen ,wer d tijdenshe t onderzoekee n gras- landkarteringvoo rd eVhl ,wenselij kgeacht .D egenoemd efactore n resulteren immersi nd evegetatie .Voorwaard e bijdez ekarterin g was,da td everkrege nresultate nvergelijkbaa r moesten zijnme t andereweidegebiede n inNederland .O mdi t tekunne nbewerkstelligen , isd ehul p ingeroepenva nd eAfd .Weide -e nVoederbou w vanhe t C.I.L.O. teWageningen .I rTh.A « deBoe rwer d bereid gevondend e nodigerichtlijne nvoo rd ekarterin gt egeve n enzic hme t deleidin g tebelasten .D eresultate nzij ni nee nafzonderlij k rapportneerge ­ legd 1), dochzullen ,wa td erelati e tussend ebotanisch e kwaliteit vanhe t grasland ende-waterstaatkundige ,e nbemestingstoestan d betreft,hieronde r aand e ordeworde ngesteld .

Wat debode mbetreft ,hierove rzij ni nhe trappor tva nd e Stichtingvoo rBodemkarterin gd enodig egegeven sverzameld .Hie r kanworde nvolstaa nme td eopmerking ,da ti ndi tverban d debode m alsd emins t teverandere nfaoto rmoe tworde nbeschouwd ,welk e invloedheef t opkwalitei t enproducti eva nhe tgrasland .

1) Verslagove ree nvegetatiekarterin gva nhe tgraslan d inhe t Hoogheemraadschap derVijfheerenlanden ,

1/66 -46-

Dewaterstaatkundig e toestand Inhe trappor tva nd eBijkscultuuroonsulen tvoo rd eprovinci e Zuidholland zijnhierove rbelangrijk egegeven sverzameld .Wa the t verband tussend eontwateringstoestan d enproducti eva nhe t grasland betreft,worde nd evolgend e cijfersaa nhe trappor tva nhe t C.I.L.O, ontleend.Naa rberekening.kom t ind eVhl .ongevee r 12$na t grasland voor.Daarnaas tbestaa t ongeveer 10$va nd etotal e oppervlakteui t grasland,waarva nd e-waterhuishoudin gzodani g is,da td ejaarproduc ­ tie eri nnormal e jarennie tdirec tdoo rword t geschaad,maa rdi e tochperiodie k— voora li nvoor -e nnajaa r -t ewense noverlaat , inzonderheidbi jgebrui kva nd egron d alsweiland .Naa r berekening kandoo ree nbeter ehoofd -e ndetailontwaterin g enzonde r verandering tebrenge ni nd ebemestin gee nproductieverhogin gworde nverkregen , overeenkomendeme tongevee r 155k agoe dgrasland .Voo rhe tgrasland , datdroogteversohijnsele nvertoon t -10 $van'd eoppervlakt e -zo u doorbeter ewaterbeheersin gd ewins t ongeveer 50h akunne nbedragen . Intotaa lka ndu sdoo rmaatregele n ophe tgebie dva nd ewaterhuis ­ houdingt enemen ,ee nlandwins tva nongevee r 200h aworde nverkregen . Bekeninghouden dme tee nverbeterin gva nhe tgebrui kva nhe tgraslan d kanee nproductieverhogin gworde naangenomen ,overeenkomend eme t 300h agoe dgrasland .

Inhe t algemeen laatd ebemestingstoestan d vand egron d ind e: Vhl.t ewense nover .I nsterk emat ei sdi twe lhe tgeva lbi jhe t grasland,da tal shooilan di ngebrui kis .Doc hoo khe tweilan de n hetbouwlan dverkere nveela l inee ntoestand ,welk elig t beneden eenredelij kniveau .Ui td egrondmonsters ,welk eregelmati go p gras-é nbouwlan d wordengenomen ,ka nee nlaa gP-citr,-cijfer ,ee n laagkaligehalt e enee nonvoldoend ekalktoest.an dworde ngeconcludeerd . Behalveda tme nd enormal e jaarlijksekunstmestgif t zalmoete n verhogen- d eN-gif tbijv .bedraag tmomentee l slechtsongevee r 20k g zuiverpe rh a- ,za lme ni nd ekomend e jarenvoorraadbemestin g moetengaa ntoepassen .Ui td egegeven sva nhe tvegetatie-onderzoe k kann uglobaa ld e landwinst inh agoe dgraslan d wordenberekend , indiend ebemestingstoestan d wordt verbeterd.Hierbi jword taange ­ nomen,da td ebemestin ggeleidelij kword t opgevoerd tothet'normal e peil (zonderintensiev e stikstofbemesting),terwij ld eontwaterings - toestand ongewijzigdword tgelaten .O pkort etermij nza ld etotal e productiévermeerderihg,uitgedruk t inh agoe dgrasland ,ongevee r 1.000h abedragen * Oplang etermij ngezie ne nrekenin ghouden dme t. eenverbeter d gebruikva nhe t graslandka ndez e productieverhoging wordengescha t overeen tekome nme t 1800h agoe dgrasland . Vand ekoste nverbonde naa nhe tverbetere nva nd e bemestingstoestand zijni nBijlag eI Ienkel eberekeninge n gemaakt.Gemiddel d zullen dekoste nvoo rvoorraadbemestin gvoo ree nperiod eva n5 jaa rongevee r f.300, -pe rh agraslan d bedrageno fgemiddel d f. 60,-pe rjaar . Denormal e jaarlijksebemestingskosten ,du szonde rhe tinhale nva n deachterstand ,worde ngescha to pf . 70,-pe rh agrasland . (Zonder intensieveN-bemesting .

1/66 -4 7

Hoewel de invloedva nhe t opvoerenva nd e bemestingstoestand groot is,dien tnie tt eworde nvergeten ,da to ppercelen ,waa rd e waterbeheersing niet inord eis ,he teffec tva nd everbeterin g vand ebemestingstoestan d nietvolledi gka nworde n gerealiseerd. Globaalgesproke nka nme nzegge nda tdoo rdez e oorzaak eenproduc ­ tieverhogingovereenkomen d met 300h agoe d grasland nietka nworde n gerealiseerd, zodathe tresultaa tva nee nverbeterin gva nd ebemes ­ tingstoestand alleen,me t eenhierbi jaansluiten d verbeterd gebruik vanhe tgrasland ,ka nworde ngestel d op 15OOh agoe d grasland.Di t isvijfmaa l zoveelal ska nworde nbereik t doorverbeteringe n alleen ophe t terreinva n dewaterbeheersing .

Hetbepale nva nhe tverban d tussend everkavelingstoestan d en deproducti e vanhe t grasland isminde reenvoudi g danhe ti neerst e instantie lijkt.He t gaathie r immersnie t alleeno md ebepalin g vandi tverban d voord eafzonderlijk epercelen ,maa roo ko mhe t effectva n deverkavelingstoestan d opd ebedrijfsvoerin gva nd e betreffendebedrijve ne no pd ehoogt eva nhe tproductienivea ui nd e Vhl, Uit de eijfersva nhe t onderzoekblijkt ,da tvoora l de ligging vand ekavel si nd eVhl .al songunsti gma gworde ngequalificeerd . Instaa t5* 2zij nhierove r enkelegegeven sopgenomen .Hierui t blijkt dat 33$va nd ekavel sbi jhui sligt ,33 $o pse nafstan d van 200m - 1km , 18$va n 1-2k m en 16$verde rda n2 km .Dez e cijfersverschille nmaa rweini gva nd eresultaten ,welk e verkregen zijnbi jhe t onderzoeknaa rd everkavelingstoestan d opd ezand ­ grondene nwelk e alsvri jslech twerde n beoordeeld. Ind eVijfheerenlande nzij noo kno ggegeven sverzamel d over debereikbaarhei d derkavels :65 $lig taa nee nverhard eweg , 9$ aanee nlandwe ge n26 $heef trech t vanoverpad .Hoewe ld ebezwaren , welkehieraa nvoo rd ebedrijfsvoerin gzij nverbinden ,voo r deover ­ wegendweidebedrijve nnie tz o grootzij nal svoo rd eakkerbouw - engemengd ebedrijven ,dien t tochme tnadru kt eworde ngeweze no p hetongema k datd eboe rbi jverschillend ewerkzaamhede n ondervindt. Vanzelfsprekendworde nd ebezware ngrote ral sd énie taa nee nwe g gelegenpercele ne nd ehieraa n grenzendewegpercele nnie t ingebrui k zijnbi jéé nboer . Hetfeit ,da td eliggin gva nd epercele nva ninvloe d iso p kwaliteit enproducti e vanhe t grasland,ka nworde nvastgestel d door depercelen ,welk ei nhe tkade rva nd egraslandkarterin gzij nonder ­ zocht,t evergelijke nme td e afstand hiervanto td ebedrijfsgebouwen . Dit laatstewa smogelij k doorgebrui kt emake nva nd egebruikers - kaarten,welk e doorhe tRijksconsulentscha p voorGrond -e nPachtzake n ind eprovinci e Zuidholland zijnvervaardigd .Bi jdi tdetailonderzoe k waren ongeveer 350percele nbetrokken .Hierui t bleek,da td ehoogs t geclassificeerde percelen- wa tbetref tproductiecijfer ,hoedanig - heidsgraad envegetatieklass e -i nhe talgemee nhe t dichtst bijd e bedrijfsgebouwenware ngelegen ,Waa r gelangd eafstande ngrote r werden,zowe lwa tbetref t deafstan d overd ezacht ewe g (landweg+ overpad)al sd e afstand over dehard eweg ,verminderd e ookd ekwalitei t enhe tproductievermoge n (ziestaa t5.3) .D evers tafgelege n percelen worden jaarlijksgehooid ,hetgee n landbouwkundignie t demees t gunstige gebruikswijze is (zie hieronder). Voortsi soo kgebleken , datd eafstan d overd eniet-verhard ewe gfeitelij knergen szee rgroo tis .

1/66 -4 8-

Deoplossin gva nhe tproblee m zalda noo knie ti nd eeerst eplaat s moetenworde ngezoch ti nhe taanlegge nva nverhard ewegen . Welke invloedgaa te rn uevenwe lui tva nd everkavelings ­ toestand.o phe tnivea uva nd ebedrijfsvoerin gva nd everschillend e "bedrijven?O mdi t tekunne nvaststelle n zijnee n16-ta lzee rgoe d verkaveldebedrijve n ("al hetlan dbi jhuis" )vergeleke nme t een 14-tal zeer slechtverkaveld ebedrijve n (alhe tlan do pee n afstandva n* 2» 5k mva nd ebedrijfsgebouwen) .He tresultaa t van dezevergelijkin gvind tme ni ntabe l2 .

öroepA Tabel 2 VERKAVELINGSTOESTAND EN BEDRIJFSVOERING Groep Gemiddel­ AanicYcliaai-dige Aantal Aant. Aantal Opp.ge}Aanta l Aantal bedrijven- de be- arbeidskrachten nelkkoelen stand, standaard­ naaid werk- kavels drijfsgr. Per10 0 per ha uren uren per grasl. paarden per Per in ha ha ouH. jrasl. • porli a volwaardige per bedrijf bedrijf in? v. grond voed.ge« . arb.kracht tot.opp bedrijf 16goe d verkavelde bedrijven 13,5 15,8 2,1 1,08 468 3486 49 0,8 1,3 14 slecht verkavelde bedrijven 15,8 17,2 2,7 0,84 429 - 2757 58 1,* 6,3

Opd e zeergoe dverkaveld e bedrijvenis ,blijken sd ecijfer s overd eveebezettin g end earbeidsbehoeft e instandaardure npe rha , het intensiteitsniveau wathoge r dano pd e zeer slechtverkaveld e bedrijven.He taanta larbeidskrachte ni so pd eeerst e groepbedrijve n belangrijklage r dano pd etweed e groep.He tresultaa tva nee ne n anderis ,da the t arbeidseffect 1)o pd ezee r goedverkaveld e bedrijvenaanzienlij kgrote ri sda no pd ezee rslech tverkavelde . Op.grondva ndez e cijfers zoume ngeneig d zijnt econcluderen , .datd everkavelingstoestan d invloedheef t opd ebedrijfsvoerin g vand everschillend e groepenva nbedrijven .Me ndien t evenwel tebedenken ,da t de,bovenvermeld e groepenvan.bedrijve nzee r extremegevalle nbetreffen, .nl . zeergoe de nzee rslech tverkaveld e bedrijven.Dezelfd ebecijferingen *uigevoer dvoo rminde rextrem e groepenva nbedrijve ntone ngee nenke lverban dtusse nd everkavelings ­ toestande nd ei nd etabe lvermeld ekengetallen .Ee nmogelijk ever ­ klaringhiervoo ris ,da tbi jhe thuidige ,toc hno gvri jlag eintensiteits ­ niveaud eboere no pd e slechtverkaveld ebedrijve ni nstaa tzij n dooree nverhoogd ekrachtsinspannin ghetzelfd et ebereike nal sd eboere n opd e.bete rverkaveld ebedrijven .Me nka ndu so.i .i nhe t algemeen hoogstenszeggen ,da te rallee nee nzeker etenden sbestaat « datd e verkavelingstoestandhe tnivea uva nd ebedrijfsvoerin gva nd e verschillendebedrijven.beïnvloedt . Eenande r gevaldoe t zichevenwe lvoor ,indie nme nhe tintensi ­ teitsniveauva nd estree ki nzij ngehee lbeziet .Technisc hgezie n kanhe tintensiteitsnivea u in deVhl .no gbelangrij kworde nopgevoerd . Heti swaarschijnlijk ,da to mdi tt erealisere nd everkavelingstoe ­ standwe lee nhinderpaa l zalvormen .

1)Voo r de juiste interpretatieva nhe tbegri p "arbeidseffect"zi e §4 .

1/66 -4 9-

Inhe t algemeenma gme nne t zostellen ,da td eongunstig everkave ­ lingstoestandmed e eenbelemmerin g vormtvoo rhe tbereike nva nee n aanzienlijkhoge rintensiteitsniveau ,maa rda t"bi jee nlaa ginten ­ siteitsniveau denadele nva nd eongunstig everkavelin go pd eee n ofander emanie rworde nopgeheven ,waarbi jda ni nd eeerst e plaats moetworde n gedacht aanee nverhoogd einspannin gva nd eboe re naa n eenaanpassin gva nd ebedrijfsvoering . Tenslotte isd ewijz eva ngebrui kva nhe t grasland genoemd als faotor,welk emed ebepalen d isvoo rd ehoedanighei dva nhe tgras ­ land. Ind eeerst eplaat ska nworde ngeweze n ophe t afwisselendge - bruikva nhe tgraslan dal shooi -e nweiland .Ee ngedeelt eva nhe t grasland ind eVhl .wordt ,zoal sreed si sopgemerkt ,allee ngehooid , meestal jaarlijkséénmaal .He tgevol gva ndi t gebruikis ,da t snel doorschietende,dikwijl ezee rmatige ,grov egrasse n deoverhan d krijgen enee ngewa sopleveren ,da twe lvri jgemakkelij k droogt,doc h eenvri jgering evoederwaard e bezit.Doo r afwisselend gebruikal s hooi-e nweilan dka nhe tbestan dworde nverbeterd .Da tme nhie r niet opgrot e schaal toeovergaat ,hang tveela l samenme td e verspreide liggingva n depercele nt.o.v .d ebedrijfsgebouwen . Ookee nbeter ebeweidingstechnie kheef tee nverbeterin gva n degrasma t tengevolge .Doo r dekoeie nt e latenweide nme t eençoed e inscharingsdichtheid wordthe t landminde rbossi ge nword t erminde r grasvertrapt .Hiernaas t zalda nvanzel fmee raandach tworde n besteed aand everplegin gva nhe tgrasland :he t tijdiggreppelen , waardoorhe t landi nhe tvoorjaa rminde rna t enkou d is,he t spreidenva nmestflatte ne nhe tmaaie nva nbossen .

Deinvloe dva nd efactoren ,welk ekwalitei t enproducti e van hetgraslan dbepalen ,i sn u inhe tkort .weergegeven . Indiene rto e wordtovergegaa n om,voo rzove rnodig ,verbeteringe naa nt ebrengen , kano pgron dva nd e onderzoekingenva nhe tC.I.L.O .d e totale pro­ ductievermeerdering hiervanworde nberekend .Aa nd e onderzochte percelenzij nhl .productie-cijfer s gegeven,waarbi jhe t cijfer10 0 wordt toegekendaa npercelen ,waarva nall eproductiefactore n zeer gunstigzij ne nderhalv e eengoed ebotanisch e samenstelling,goed e gebruikswijze (steedsweiland) ,ee ngoed eontwaterin ge ngoed e bemestingstoestandhebben .Hierbi jwer duitgegaa nva nd egebruike ­ lijke,zee rmatig eN-beaesting . Het gemiddelde productiecijferva nall e onderzochte percelen bedraagt 79» waaruit zoumoge nworde nafgeleid ,da t alleenreed s doorbeter e ontwatering (voor zovernodig) ,doo r eengoe dgebrui k enhe tbrenge ni nee ngoed ekalk-fosfaat-kalitoestan dee nproductie ­ verhogingva n21 $ka nworde nverkregen .Uitgedruk t inkg-zetmeel - waardebeteken t dit- uitgaand eva nee ngemiddeld eZ.W.-opbrengs t van340 0k go ppercele nme tee nproductiecijfe rva n 100e nee n zeermati gN-gebrui k- ee nverhogin gva n ongeveer 700k gZ.W.pe rha .

519 -90-

Indienmaatregele nworde ngetroffe n omt ekome nto tee nproductie ­ verhogingva nhe tgrasland ,i she t eeneerst evereiste ,da td e "bedrijfsvoering,welk eimmer szee rnau wi sverweve nme the tgrasland ­ gebruik,zic haa nhe t hogereproductie-nivea uaanpast ,Zo udi tnie t gebeuren,du szo ud etraditionele.bedrijfsvoerin gworde ngehandhaafd ^ danzo uhe teffec tva nd ebereikt eproductievermeerderin gva nhe t grasland infeit et egerin g zijn.D eaanpassin gva nd ebedrijfsvoerin g aandi tgroter eproductievermoge nva nd egron d zouto tuitin gmoete n |kome ni nd ewijz eva nwinnin gva nhe twintervoer ,d.w.z .i nd ewijz e (e nmat eva nhooien ,inkuile ne ndroge nva ngras . Hetgras ,bestem dvoo rd ehooiwinnin gword t thansi nee nvri j oudstadiu mgemaai d enis ,doorda td evegetati e zichaa nhe tgebrui k heeftaangepast ,vri j .gro'fatengeiig.Bi jgunsti gwee ri she tgewa s , inenkel edage ngeschik t omt eworde nbinnengehaald .Dez ewijz eva n hooiwinningza lingrijpen dmoete nveranderen .Nie t alleenza lvee l vroegere ndu si nee n jongerstadiu mmoete nworde ngemaaid ,doc h ookhe t afwisselend gebruikva nhe tgraslan d alshooi -e nweilan d zal ondanksd ebezware ni.v.m .d eliggin gmee ringan gmoete nvinden . Hetvroege rmaaie nhoud t in,da t erhe tgra sza lmoete nworde n geruiterd,hetgee nthan sno gweini gvoorkomt . Voorhe tinkuile nword t thansno gslecht s 6$va nd etotal eopper ­ vlaktegraslan d gemaaid.I nd ewinnin gva ngoe dkuilvoe rvolgen smee r modernemethode n liggenno ggrot emogelijkhede n terverbeterin gva nd e veevoederpositie.Me n zalda nechte rnie tallee nmoete ninkuilen ,wannee r degrasgroei j overvloedigi se nd ehooiwinnin gmoeilij ko fonmogelijk , dochme nza ldez emethod eva nconserverin gdiene no pt eneme ni nhe t bedrijfsplan,du sme the tvooropgezett edoe lo mee nbepaal dkwantu m goedkuilvoe rt ewinnen . Hetgrasdroge nheef ttijden sd e oorlogi nd eVhl .toepassin g gevonden,toe nonde rd édru kde romstandighede n tweede rdoo r"D e Producent"opgericht e coöperatievegrasdroger s ind eVhl .werde n gevestigd,nl .t e Schoonrewoerd-e nLeerbroek ,terwij ld edroge ri n Meerkerk ookgra suit -d e.Vhl ,betrekt .He tzij nalle n"enkelvoudig e Hubertdrogers "va neen-beperkt ecapaciteit .D epractij kva nhe t grasdrogeni sthans 'evenwe lno gweini gbevredigend .Be tdroge ni s alleenverantwoord ,indie nhe tgra sva nprim akwalitei ti se ndu s eenhoo geiwit-gehalt e heeft.O mdi t tekunne nbereike nmoe the t ' aangevoerdegra s jong zijne nme t zoweini gmogelij kbijmengin gva n onkruid.D e oude, nogvee ltoegepast ebedrijfsvoerin g ise rnie t opgerich t omregelmati ggra st edroge ne no mee ndergelij kproduc t voortt ebrengen .He ti smeesta lno g zo,da tme nto t grasdrogenovergaat , indienme nee npercee lgraslan d heeft,da tb yd ebeweidin gnie tbehoef t teworde ngebruikt .Mee rda n50 $va nhe tafgeleverd eproduct ,voo r zover daarvanmonster s zijngetrokken ,val tda n ooki nd elaagst ekwaliteits ­ klasse.Di t isoo koorzaak ,da the tgrasdroge nveela lt eduu ruitkomt , omdatme nnie tbetaal t perk gru weiwit ,maa rpe rk ggedroog dproduct . Wilhe tg ras d roge nva abetekeni sworden ,da nza ld ebedrijfsvoerin g zichhiernaa rdoelbewus t dienent erichten .Oo khe t ledentalva nd e coöperatievegrasdrogerije nza lmoete nworde nuitgebrei d 1), waardoor de organisatorische enexploitatie-moeilijkheden ,waa rme n thansno g meeheef tt ekampen ,ui td owe gkunne nworde ngeruimd ,

1)Than ssTjn~"ë rslecht s8 7boere n lidva nd e2 drogerije ni nd eVhl. j dit is15 $va nhe t totaleaanta lboeren .

1/66 - 51-

Deaanpassin gva nd e"bedrijfsvoerin gdoo rmidde lva nd ewijz e enmat eva nhooien ,kuile ne ndroge naa nee neventuel eproductie ­ verhogingva nhe tgrasland ,ka noo kno gal svolg tworde ngekwantifi ­ ceerd.Uitgaand eva nd ehuidig eveestape lva nongevee r 10.000melk ­ koeien,3.80 0pinke ne n3.60 0kalvere nzou ,voo ree nharmonisc h samengesteld voederrantsoen,voo rzove rhe tproducte nva neige n "bedrijf"betreft ,va nd etotal e oppervlakte grasland moetenworde n gemaaidj 59$voo rd ehooiwinnin g (waarvan31 $voo rruiterhoo ie n 19$voo rgewoo nhooi ) 25$voo rd ewinnin gva nkuilvoe r 10$voo rhe tdrcge nva ngra s Intotaa lzo udu s85 $va nhe tgraslan di nde•Vhl ,moete nwor ­ dengemaaid .Pi ti sno galtij dminde rda ni nFriesland ,waa r achter moetworde ngereken do p+ 2 5staldage nmee re nwaa rmomentee ld e wintermelkproductie hogeris .Rekenin ghouden dme tdi t-verschi li n de stalperiode,ka nme nzegge nda tui tee noogpun tva nvoederwinnin g opeige nbedrij f85 $maaie ni nd eVhl .gelij k staatme t 99$i n Friesland,

§2, 33e ve e stapel

a. 33e rundveestapel

Melkveebezetting - Deveebezettin gpe r10 0h acultuurgron d geeftaa nhoevee l stuksmelkve eworde ngecombineer dme td ete rbeschikkin g staande grond.D ekoppelin gva ndez etwe ezee rbelangrijk e productiemiddelen isva ngrot e invloed ophe tinkome nui td elandbouw *

GroepA Tabel3 DEMELKVEEBEZETTIN G

Aantalmelkkoeie n Gebieden per10 0h acul ­ per10 0h a tuurgrond grasland Vijfheerenlanden S3. 101 Alblasserwaard 111 120. Krimpenerwaard 134 157 Lopikerwaard 124 136 KleigebiedenIJse le nOud eRij n 106 126 KleigebiedKromm eRij n 77 111 Noordwestelijkeweidegebie d 127 137 Tielerwaard 53 87 Totaalweidestreke nNederlan d 114 121 De-melkveebezettin g isi nd eVhl .in .vergelijkin gme tander e gebiedenvri jlich te nblijf tbenede nhe tgemiddeld eva nd eweide ­ strekeni nNederland . Ondanksd ezwaarder eveebezettin gi nd eander e weidegebieden slaagtme ner.toc hi nno gmee r graslandt emaaie nda n

"1/66 - 52-'

ind eVh l,Hierui t"blijk ttoc h.we l',d erelatie f; geringeproductivitei t van-he tgra slan d ind eVhl, }vele .factore ndrage nbi jto tdez e geringeproductivitei t (zie§ 1onde r à)',ï nstaa t'5*1 .is'd evee ­ bezettingpe rgemeent e enpe rgroo.tteklasse 'aangegeven .D ekleiner e "bedrijvenhebbe nrelatie f eeniet szwaarder emelkveebezetting , terwijl,e rtusse nd egemeente nonderlin goo kverschille nbestaan . Opvallend ishe tgrot everschi l ind eveebezettin g tussenzelf- , kazende enniet-kazend ebedrijven ,nl 3 ïesp,,10 1e n8 9pe r 100h a cultuurgrond*D e jongveestapel ind eVhl .i svri jgroot .Me n tracht zoveelmogelij kd- 3veestape l door eigenaanfo ki nstan d tehouden •

Kwaliteitva nhe trundve e Daarhe trundve ed evoornaamst ebro nva n inkomstenvormt ,i s dekwalitei t.hierva nva nzee rgrot ebetekenis .D erundveestape li s overwegend zwartbontme t enkeleblaarkoppe n enroodbonten .He t totaal aantalmelkkoeie nbedraag t£ 10.000? met+ _3*80 0pinke ne n 3.600kalveren e Dekwalitei t end eproductivitei tva nd eveestape l is"middel ­ matig",doc hd evariati e isvxi jgroot » Erzij nverschillend e bedrijvenme tee ngoede ,to tzelf szee rgoed eveestapel ,doc he r zijnoo kvel ebedrijve nwaa rno gweini gaa nveeverbeterin gword t gedaan (zie staat 5»4)P Slechts 12$de rbedrijve ni saangeslote n bij' hetI.R.S. ,62 $de rbedrijve n (incl,K»I S)maak t gebruikva nee n stamboekstierjterwij l slechts3J $va nhe t aantalkoeie nword t• geoontroleerd.„opproductie .D egem ,producti e vand e gecontroleerde koeieni s+ _380 0k gmel kme t+ 3>50$vet ,Di tkpm tvri jgoe dover ­ eenme t andereweidegebiede n inZuidholland » Naarberekenin glig t degemiddeld e productie perko e ind eVhl ,o pongevee r 3600kg , Diti sdu swa tlage rde n degern »producti e vand e gecontroleerde dierenme t gefiatteerde lijst,hetgee nbegrijpelij kis . Totvoo rkor t isnimme r uprakegewees t vanee nfokcentru mi n deVhl « enwer dmateriaa l betrokken-va nelder so fui td enaast e omgeving.Daa rdi t echter overwegend geschieddezonde r onderling overlege nvolgen s eigeninzicht ,kwa m ditd éuniformitei tnie tte n goede.Ee nbepaal dfokdoe lwerd te.s. nimme r inonderlin g overleg vastgesteld.Vri jgrot einvloe d isechte ruitgegaa nva nd eHoornaars © fokkerij.Hoornaar ,i nhe tOostelij- kdee lva nd eAlblasserwaard ,i s vanoudshe r eenfokcentrum .Hie rwer d jaarlijksee nfokveeda g gehouden,waa r zeervel eboere n uitd eomgeving ,du soo kui td eVhl . een jongestie rkochten .D ebetekeni sva nstreekfokveedagen ,waarva n ern usind senkel e jarenoo kee nt eSchoonrewoer dword tgehouden , isgroo ten^moe tnie tworde nonderschat . Deverenigin gva n "Kunstmatige Inseminatie Alblasserwaarde n Vijfheerenlanden",gebore ne ngevestig d inhe toud efokcentru m Hoornaar,tel t ooki nd eVhl ,reed svel e leden.Dez evereniging , welkethan sreed swerk tme t 6stieren ,breid tzic hno gsteeds.uit . Erlig t evenwelt.a.v .d eveeverbeterin gno gee nzee rgroo tvel d braak.Me nza lzic h3 rechte rterdeg eo pdiene nt eberaden ,da the t nietallee nd eerfelijk e eigenschappenzijn ,welk eee nbeter ee nmee r productieveveestape lkunne nbewerkstelligen .Oo kd einvloe dva nd e uitwendige omstandigheden isgroo t enword twellich t groternaarmat e

1/66 -5 3-

de aanlegvoo rhoger eproducti e toeneemt«.Wellich t zijnteleurstel ­ lingen inhe tverlede nvoo r eengroo t deelt edanke naa nhe tfeit , datdi tnie tvoldoend e is ingezien.Productiecijfer szij nallee n vergelijkbaar ondergelijk eomstandigheden .Ongetwijfel d ishierme e dikwijlste/weinig ,rekenin ggehouden . Overhetgee nreed sove rd ebedrijfsvoering ,etc .i sgezegd , mogewe lblijken, ,da td eOmstandighede nmomentee lnie tz o gunstig zijnvoo ree nzee rhog emelkproductie .D ekoeie nkalve nvoo rhe t merendeel inMaart/Apri laf .Me n streefthie rmi no fmee re nvoo r zovermogelij knaar ,omda tdi t ind ewinte rhe tvoordeligs tis . Wanneervrijwe lall ekrachtvoede rmoe tworde naangekoch t isdi t wellicht inderdaad devoordeligst eweg ,doc hdi t systeemkom tee n hoge productiezee rzeke rnie t tengoede . Indi t lichtbezie nzij nd eproductieoijfer sva nd egeoontro - leerdekoeie nnie tbepaal d ongunstige ni se rdoo rverbeterin gde r uitwendige invloeden,du svoedin g enverpleging ,zee rvee lt e bereiken. Indienme nhie rnie td enodig eaandach t aanschenkt ,za l hetresultaa tva nveeverbeterin gdoo rmidde lva nd efokkeri jnie t aand everwachtinge nbeantwoorden . Watd egezondheidstoestan d vand eveestape l betreft,zi jver ­ meld,da t41 $va nd ebedrijve nt.b.c.-vri ji se n75 $va nhe t totaal aantalmelkkoeie n (zie staat5»4) >

Het„j26jfkansen Eenaanta lweid^ebedrijve ni nd eVhl « behoort tot'hettyp eva n dezel fkazend ebedrij "ven .

5-oepA Taiwi4 DE ZELFKAZENDE EDRLABI Aantal zolfkacende bedrijven Totaal In $ vanhe t Gemeenten aantal totaalaan­ U ha 5-10 ha 10-15h a 15-20h a 20-30h a >30ha tal badrijven ftanan . 2 4 3 1 « 10 22 Hagestain - 3 3 3 - - 9 16 Everdingcn 1 3 10 2 3 1 20 29 lowond • 2 5 15 10 9 1 42 40 Hei- en Bocicop - 4 5 6 5 1 21 50 Schosiraoerd 1 2 6 3 2 «* 14 26 Leerdam tj 5 6 2 4 1 18 23 Nieusland - «* 7 7 6 2 22 56 Michaa - - 2 1 2 3 8 16 Leerbroek - 4. 7 7 7 1 26 44 Totaal 4 28 65 44 •39 10 190 32 h $ van het to­ ' taal aantal bedrijyen• 8 14 42 43 60 43 32

1/66 -5 4

Het zelfkazen opd e"boerderi j is geleidelij kaa nhe tverminde ­ ren.Terwij lthan sno go pongevee rI/ 3va nhe t aantal"bedrijve n kaasword t gemaakt,geschiedd e diti nd eeerst edecenni ava ndez e eeuwno go pmee rda nd ehelf tva nd e"bedrijven .Dez e achteruitgang isreed s"begonne ni nd etwintige r jaren,maa rdez etenden sheef t zichvoora ln a194 0krachti gvoortgeze t« He t zijnvoora l sociale factoren,welk ehierva n deachtergron dvormen .He tkaasmake n isd e taakva n deboerin .O mzic hhiervoo r vrijt ekunne nmaken ,heef t zij, althans inee njon ggezin ,echte rhul pnodi gi nd ehuishouding . Vroeger hielp dedienstbod e ookme the tmelken .Di t isn uallemaa l veranderd.I nd eeerst eplaat s ishet .reed smoeilij khul pt ekrijge n ind ehuishouding ,va nmelke n is-practisc hgee nsprak emeer . Ookd einstellin gva nd eboe re nd eboeri nzel fi sdoo rd etijdgees t veranderd.He tkaasmake n opd eboerderi jeis tvee le nzwaa rwer k voor deboeri ne ni nvel egevalle nmaak tme nallee n 'smorgen skaas , omdatme nbi jtweemaa lkazen.pe rda goo kno gd egehel e avondi n touwi se ndu sva nd evroeg emorge nto td e lateavon dmoe twerken . Er zouda nnauwelijk s tijd overblijven omvoldoend e aandachtt e schenkenaa ndatgen ewa tme n tegenwoordigi nhe tgezi neist ;aa n voedsel enkledin gword tmee raandach t besteed danvroeger , Natuurlijkwa soo kvroege r dezearbei d lange nzwaar ,doc h. menaanvaardd e dit alsvanzelfsprekend .Doorda t dewerktijde nvoo r hetpersonee lvee lgunstige r zijngeworde ne nhe t contactme the t stedelijkemilieu ,waa rmee rd enadru kword tgeleg d opbeperkt e werktijden,sterke ri sgeworden ,hebbe nvele nhe tversohi l duidelijker ingezien.Wa tme n dusvroege r zagal see ngewon e zaak,i sthan see n opoffering,waartege n hetgeldelijk evoordee lnie tvoldoend eopweegt . Hetfei techter ,da tno go pee nvri jbehoorlij kdee lde rbedrijve n kaasword t gemaakt,bewijs twel ,da tme ne rvoordee li nzie te ni n hetalgemee n ishe tzo ,da twaa rd egezinstoestan d zulkstoelaa t- duswaar.dochter so fsom s ookzoon s ophe tbedrij fmeewerke n- deze takva nhe tbedrij f zoveelmogelij kblijf t gehandhaafd« Moet menzic hhiervoo r echterzee rvee lmoeit e getroosten enka nee n dienstbode absoluutnie tworde ngemist ,da nlaa tme nhe tkaasmake n meere nmee rachterwege . Volgens'bedrijfseconomisch e studiesi sd ewins tva nhe tkaas ­ maken't..o,v ,d e leveringva nd emel kvoo r consumptie delaatst e jarennie t groot.I naanmerkin gmoe tno gworde ngenomen,..da tdaarnaas t hetzelfkaze nno gbepaald evoordele nbiedt ,welk emoeilij ki ngel d zijnui t tedrukken ,nie tallee nprivaa teconomisch ,doc hoo knationaa l economisch.Privaa t economisch indez e zin,da td ewaard eva nd e zuivelafvalproductenvee lhoge ri sda no phe teerst e gezichtwe llijkt . Hetfokke nva njong ekalvere n enbigge n gaatvee lgemakkelijke re nbete r metd eeige nafvalprpducte n danbijv .me tfabriekswei .E nnie tallee n deafvalproducte n voorhe tvee ,doc hoo kd ekaa se nd e (wei)boter voorhe teige ngezi nzij nva nbetekenis .Hoewe lzonde r twijfeloo k welsociologisch e faotoren (kwestiesva ntraditi e ennormbesef )he t kaasmakeno pd eboerderi ji nstan dhouden ,vorm the tfeit ,da tdoo r hetkaasmake nhe tgezinsinkome nword tvergroot ,oo kee nbelangrijk e factor. Denationaal-economisch e betekenisva nhe tzelfkaze ni szonde r

519 fó meerduidelijk « De'boerenkaa si sin .he talgemee nva n eenbeter e kwaliteitsklasseda nd efabrieksk&as .D eoorzake nhierva nzij ni n de eernteplaats ,da to pd e zelfkazend e"bedrijve nvee laandach t wordt geschonken aa.izindelijk e melk,.terwij lafwijkend emel kafzon ­ derlijkword tgehouclen .Helaa sword td emelk ,welke'aa nd efabrie k wordt geleverdveela lme tweini g zorgbehandeld « terwijlhe ttranse - port dekwaliteit ..nia. tte ngoed ekomt ,

Inonderstaand etabe lword t een overzicht gegeven vanhe t aantal,mestvarken spa rbedrijf. .

GroepÀ Tabel5 HEI'AAffTA LMESTVABKEH SPE RBEDRIJ F

Zelfkazende Hiet-kazende Grootteklassen Totaal m ha bedrijven bedrijven 1-5 S5 hl 1,6 5-10 3,4 2,4 2,5 10-15 6,0 3,6 4,6 15-20 8,2 4,7 6,2 20-30 10,1 7,3 9,0 > JU 27,9 8,4 16,9 Totaal 8,0 3Ï4 4,-9 Hoewel tussenbeid egroepe nee nbelangrijk 'verschi lval tt e constateren,heef t inhe t geheel geziend evarkensmesteri j slechts eenbeperkt ebetekenis .Oo kvoo r deoorlo gwa sd e animoo mvee l.. . varkenst emeste n indi t gebied niet groot enme n ise rda n ook. nooit toeovergegaa n hiervoorbelangrijk ekapitale nt einvesteren « Menachtt e demeeterij ,voo r zovergehee lme t aangekochte producten meestworde ngemest ,speculatie f enriskant .He nbeperkt ezic h ' lieverto the thoude nva nenkel e zeugene nhe topfokke nva nbiggen , welke danal smarktbar e biggeno fal szgn , "loperß" werdenverkocht . Deafvalproduote nva n dozuiveibewerkin gkwame nhierdoo rhe tbes t tothu nrech t enhe trisic owa svee lgeringer .Voora l opd ezelf - kazendebedrijve nzij n jongevarkens ,welk eme t betrekkelijk geringekostte nmarktrij pkunne nworde ngemaakt ,zee ro phu nplaats . Erkend moetworden ,da t ind e jarentusse nd ebeid eoorloge n dezeopvattin g vand evarkenshouderi jo pd ebedrijve n inderdaad vrijsteekhoudend-was .He tmeste n opgrot e sohaalwa s speculatief enriskant .Som swer d inee nbepaal d jaarvee lverdiend ,da nwee r veelverloren ,terwij lhe t risicova nziekte nal spest ,vlekziekt e enborstziekt e groot was.D e algemene indruk,welk e t.o.v.d emeste - riji ndez e jarend eboere ni sbijgebleven ,is ,da tgemiddel d genomen hieraannie t isverdien d enda twellich the tenig evoordee l is geweest,da td ebemestingstoestan d vanhe tlan d vooruit isgegaan » Mét dehierbove ngenoemd efokkeri jme ti nhoofdzaa k afvalproducten vande .zuivelberèidin g isno gwe lTwa tverdiend . Tegendeae 'achtergron dmoe td e toestand vanhede nworde n bozien3 De genegenheid om-o pgroter e schaalvarken st emeste ni sdu sklein .

1/66 - 56-

Zelfswannee rme n algemeenva nmenin gzo uzijn ,da tdoo r een"beter e beheersingva nvoeder -e nvleesprijze n dekanse ngunstige rligge n danvoorheen ,da nno gz.a lhe t ophe t ogenblikmoeilij k zijno mto t uitbreidingva nenig ebetekeni sove rt egaan .Di tvoora ldoo rd e hogekapitaalsinvesteringen ,-welk eme td evarkensmesteri jgepaar d gaan,end egering egeneigdhei dva nd eboere no mgrot e investeringen tedoe n (ziehfdst . lil).He tkapitaa lda tbeschikbaa r moetzij n omgeregel dbijv. .50-varkens -• t emesten ,bedraag treed smee rda n f, 10,000,-,i naanmerkin g genomenda td egebouwe naanweai gzijn , Integenstellin g nl. tot degemengd ebedrijve n opd ezandgronden , kunnen,debedrijye nzelf ,wa tbetref the tvoer ,praotiso h geen bijdrage leveren,acda tvrijwe lalle smoe tworde naangekocht « o.Paarden ^ schapene npluimve e Eenoverzich tva nhe t aantalpaarde no pd ebedrijve n ind e verschillende grootteklassen geeft tabel6 .

GroepA Tabel6 HETMETA L PAARDENPE RBEDRIJ F Grootte­ Aantal Aantal paarden Percentage bodrijven met' klassen bedrij- totaal per 0 1 2 3 in ha vexi bedrijf werkpaarden 1-3 4 100 3-5 '44 6 0,1 89 9 2 5-7 74 32 0,4 60 36 4 7-10 128 90 0/7 37 57 5 1 10-15 155 153 1,0 17 70 12 2 15-20 103 135 1,3 5 64 27 4 138 20-30 65 2,2 3 20 52 25 >30 56 4 57 35 23 2?3 4 Totaal . 596 610 1,0 28 49 17 6 Hetgemiddeld e aantalpaarde n"feedraag t1 pe 31 3te; di ti si n vergelijkingme t andere gebiedenlaa gt enoemen .Eer .groo t aantal kleinebedrijve nbeschik tnie t everee npaard ,Voo rd ewerkzaam ­ heden,waarbi jee npaar dnoodzakelij k is,maak tme ngebrui kvan , loonwerkersofwe lme nleen tpaar d enmachin eva nee ngrot eboer , waarvoorme ni nrui lteru jwerkt .D epaarde ni nd eVhl ,zij nvnl . vanhe t Groningse ofGelders e type tuigpaardjhe t Geldersetyp e overweegt evenwel.D efokkeri ji si nd eVhl ,- mi no fmee ri naanslui ­ tingo pd eBetuw e -altij dva nbetekeni sgeweest .He tfokdoe li s eennie tt egroo tchiqu epaar dme t goedegange ne nhard ebenen . . Hetaanta l schapeni nd eVhl . isvri jster kwisselen d enza l waarschijnlijk schommelentusse n 1000e n200 0stuks .D e economische betekenis isdu sslecht sklein ,W evrage non sa fc- fe rgee nterme n aanwezigzij nhieraa nmee r aandacht te schenken,voora lgezie nd e gunstigefinanciël e resultatenva nd elaatst e jaren.E r zijnverschil ­ lendevoordele naa nt ewijze nvoo r de schapenhouderij,bijv ,verbe ­ teringva nd esleohtst e percelen,minde r arbeid en wel speciaal verlichtingi nhe tmelken .A lnaa r gelangd eomstandighede nzoude n

1/66 -57 -

schapen dus vrij goed kunnen -worden ingelast, De pluimveestapel op de bedrijven is gem, zo gering, dat hier­ aan geen bedrijfseconomische betekenis is toe te kennen. De kippen worden hoofdzakelijk voor huishoudelijk gebruik gehouden.

§3, Bedrijfsgebouwen, bedrijfsinri ch - tingen werktuigen

Aangeziend eVhl .ee nzee r oud cultuurgebied is,val the t niet teverbazen ,da t ervele ,zee r oudeboerderije nworde naange ­ troffen.Daarbi jkom t nog,da td evoorwaarde nvoo rvervangin gva n oudeboerderije na lgeruim e tijd zeer ongunstigzij ngeweest .I n deperiode ,kor tn ad e 1ewereldoorlo gware n debouwkoste n zeer hooge nvelen ,di etoe ngenoodzaak tware nt ebouwen ,ondervonde n grotemoeilijkhede nbi jhe tnakome nva nd everplichtingen ,I nd e jarentusse n 1930© n '40wa se roo k geen sprakeva nbouwen .D e bedrijfsuitkomstenware n zodanig,da t zelfsvel e noodzakelijke herstelwerkzaamheden achterwegebleven .Oo k gierkelderse nander e bedrijfsverbeterin^enwerde n zeerweini gaangebracht .E r isi ndi e jarenee nachterstan d ontstaan.

Groep 1 Tabel 7 DEOUDEEDO MDE RBEDEIJFSGEBOUWE N Percentage bedri.ivenme t eenouderdo m• vani Gemeenten 0-25 25-50 50-75 75-125 125-175 >175 onbe­ jaar jaar jaar jaar jaar jaar kend Vianen 13 18 20 29 2 18 — Lazmond 12 14 9 34 4 27 - Hagestein 14 9 16 47 3 9 2 Everdingeii 7 9 23 35 3 19 4 Hei-e nBoèico p 5 26 19 17 2 32 Schoonrewoerd 9 15 28 28 '2 12 6 Leerdam 12 18 22 23' . 5 17 4 Leerbroek - 17 27 34 5 15 2 Nieuwland 18 13 13 38 3 16 - Eedichem 18 10 16 36 4 16 - Totaal 11 14 19 32 4 18 2

Beperkenwi jon svoorlopi gto td egebouwen ,nie t ouderda n. 125jaar ,da nblijk tui t tabel7 » dathe tgeringst epercentag e bedrijvengedurend e delaatst e 25jaa r isgebouwd .He thoogst e per- eenta/revende nw emerkwaardigerwijz e ind eperiod e 1875-1900,waari n juist degret elandbouwcrisi s valt.Misschie noo kmoge nw ehieri n eenweerspiegelin gzio nva nd ei nd evoorafgaand e eeuwverworve n welvaart.Typeren d iszeker ,da tno g 10z zovee lboerderije n stammen uit deperiod eva n 1825-1875da nui td edaaraa nvoorafgaand e 5°jaar . Het aantalboerderije nva n 175jaa re nouder ,waarva nw ekunne n aannemen,da tz evoo rvervangin g inaanmerkin gkomen ,bedraag tonge ­ veer 20$.He t ismoeilij k tezegge no fdez e cijfershoo go flaa gzijn ,

1/66 -5 8-

aangeziengee nvergelijkbar e cijfersui tander e strekenbeken d zijn.Vas t staatwel ,da the thie ree nproblee mbetreft ,da ti nd e naastetoekoms t omee noplossin gvraagt .Beschouw tme nd ebedrijfs ­ gebouwenal see nnoodzakelij k productiemiddel,da nlig the tvoo r dehand ,da td ebouwkoste ni nd evor mva nrent ee n afschrijving doord eopbrengs tva nd eproducte nmoe tkunne nworde ngoedgemaakt . Vast staat,da td everhoudinge nva ngrond -e npachtprijze nt.o.v . dekoste nva nstichtin ge nonderhou dde rgebouwen ,z oradicaa lzij n gewijzigd,da tdi tee nzee rernsti gproblee mvormt .Daa rdez ekwes ­ tienie tallee nbetrekkin gheef to pd eVhl. ,doc halgemee nis ,kun ­ nenwi jdi tgevoegelij klate nrusten .

Wat debedrijfsinriohtin gbetreft ,ka nme nzeggen ,da tzowe l deveestalling ,d emest -e ngierbewaring ,d ebergin gva nhoo ie n eventuele anderegewassen ,alsmed e hetwoongedeelte ,i nzee rvel e gevallen tewense n overlaat.Nie tda ti nall egevalle nd esta lo f bergruimte teklei nis ,doc hdikwijl szee rverouder den-ondoelmatig . Staat5» 5geef t eenoverzich tva nd ebedrijfsinriohting . Tenaanzie nva nd egierkelder sblijk tui tdez e staat,da t derbedrijve n inhe tbezi ti sva nee ngierkelder ,doc hda td e inhoudpe r stukgrootve e 1,4m 3bedraagt .E rva nuitgaande ,da t bijgescheide ngierbewarin g 2,5n ßkelderruimt egewens t is,beteken t ditda te ro pdez ebedrijve nno gee ntekor t isaa n+ _. 1n ßkelder ­ ruimte per stukgrootvee .Slecht s3 $de rbedrijve nheef tkelder s vanvoldoend e grootte.He taanta lbedrijve n dat.inhe tbezi ti sva n eenverhard emestplaa tbedraag t22$ , Practisc-hall ebedrijve nhebbe nelectrisc h licht.O pd ekracht ­ stroomleidingechte ri s slechts20 $de rbedrijve naangesloten .D e Vhl.hebbe nme td eAlblasserwaar dee neige ndrinkwaterleiding , waaropvrijwe lall ebedrijve nzij naangesloten ,• Een zeerbelangrij kargumen tvoo rverbeterin ge nvernieuwing ' vanbedrijfsgebouwe n enbedrijfsinriohtin gi sd earbeidsbesparing , welkehierva nhe tgevol gka nzijn .Juis thiero moo kzij nvel e gebouwen sterkverouderd .Voort si sd ebeveiligin g tegenbrand ­ gevaarbi jd eouder eboerderije nonvoldoende .

Hetwerktuigenpar ko pee nweidebedrij f isuiteraar dbeperkt , Hetgrasmaaie ne nd ehooiwinnin gzij ni nd eVhl ,gehee lgemechani ­ seerd (staat 5»6).Toc hhebbe nvrijwe luitsluiten d degroter ebe ­ drijvenee neige ngrasmaaimachine .B emeest eklein ebedrijve nma ­ kengebrui kva nlooamaaiers ,nl« ,42 $va nhe t totaleaantal .Vel e bedrijvenme tweini gbouwlan dmake npo kgebrui kva nloonploegerB , intotaa l 29$. Ookhe t spuiteni nd eboomgaarde ngebeur t inhe t algemeen doorloonsproeiers .

519 -'59-

Een machine,welk e in de laatste jaren.opgang heeft gemaakt is de mestverspreider. De meeste "bedrijven zijn te klein voor indi­ viduele aankoop van deze machine, zodat ook ditwer k door loonwerkers, in bepaalde gevallen'kleinere landbouwers met voldoende personeel, wordt uitgevoerd. Het melken isno g vrijwel niet gemechaniseerd. Momenteel zijn slechts 5melkmachine s in de Vhl. aanwezig. Dit ondanks het feit, dat algemeen geklaagd wordt over een tekort aan melkers.Me n is in deze zeer voorzichtig, omdat van elders vrij veel teleurstellingen worden gemeld, terwijl de verspreide ligging der percelen hierop ook zeer zfcKerva n invloed is. Het lossen van hooi is ook hier endaa r gemechaniseerd. Dat men hier niet.o p grotere schaal toe overgaat, vindt o.a. zijn oor­ zaak in het.-feitj dat dé inrichting van bedrijfsgebouwen veelal , het gebruikva n transporteurs, hooigrijpers en -blazers niet toelaat. Als transportmiddel wordt in steeds toenemende mate gebruik gemaakt van bandenwagens (+_2 ton),zulk s ter vervanging van de' • hoge vierwielige boerenwagen ende tweewielige stortkar, De sohouw isvoora l plaatselijk nog van vrij grote betekenis, zoals 'uit tabel 8blijkt. , ...;

S-oepA Tabu S - \£ T ŒBRUIK VANEE N SCHOIÄ

Vianen Lsxmani Hagüstoin Everdin- Hei- on Sphoonns- Leerdam Leer- Niet*' Kedicham Tetaal gon Boeiccp woerd bro9k land

i baHjvïn, dat val osn schouw ge­ bruik maakt 3 45 0 17 79 25 33 61 7& 16 36 ..

De schouw wordt speciaal op de zuivere weidebedrijven gebruikt,•• waar het land laag ligt en veel water is,i n c.3 komgronde n met dun kleidek dus,bijv . Lakerveld onder Lexmond, Hei-e n Boeicsp,lieer- ; broek metMiddelkoo p enNieuwland . ïn Everdingen, Vianen, Schoonre- woerd enKediche m wordt dit transportmiddel veel minder gebruikt en.. in Hagestein in het geheel niet, Vooral voorheen"werd met de schouw. de mest en de gier weggebracht, terwijl plaatselijk ook het griend­ hout werd weggevaren naar de harde weg, In de zomer werd de schouw veelvuldig gebruikt om op verderafgelegen percelen te melken. Thans gebeurt dit nog wel, doch de fiets en;d e melkkarretjes (tweewielige lage karretjes op luchtbanden)hebbe n een groot deel van deze taak •overgenomen. Dit varen is een onderdeel van de traditionele bedrijfsvoering. Door veranderde omstandigheden zal echter dit transportmiddel in de toekomst meer enmee r verdwijnen. Velerlei factoren zijn hierop van invloed, In de eerste plaats worden de waterstanden - speciaal in de winter - beter beheerst, zodat men niet meer overal kan varen. Volgens moderne inzichten van de waterhuishouding is het gewenst in de winter een laag peil te handhaven; hóewei dit nog niet algemeen wordt aanvaard, vooral niet door de sterke voorstandersva n varen,

1/66 - 60- \

zietjme ntoc hee nstreve ni ndez eriohting .Voorts'word*'de'mes t meer enmeer .bebaar de ni nd enazome rme t demestvérsprëide rc p• hetlan d gebracht.Oo kword t er',•wéini gmee r gel;agge rd ,wsäöröo'o re r minderbehoeft e iso m ind ewinte rmes t cpd ebagge r te.brengen« -'

§4 ,E et ar ' be i d se f f ec 't 1)'

Metbehul pva nar-beidsnorme nvoo r deverschillend e gewassen endiersoorte nka nd e arbeidsbehoeftë'va n debedrijver :i nee n bepaaldegrootteklass eworde ngemeten .D e indi trappor t gebruikte normenzij n.ontleen daa nd egoe d geleidebedrijve nva n 10-15ha , waarbijde.niet-eóonomiscb'aangewend earbei d zoveelmogelij ki s geëlimineerd 2)} ,doo rdeze 'norme n tot"standaar d teverheffe nka n mendu sd earbeidsbehoeft ë opander ebedrijve nberekenen ,Omda t nietall ebedrijve n onderdezelfd e omstandighedenwerke nax sd e bedrijven,waaraa nde,norme nzij nontleend ,behoef td earbeids ­ behoeftë,gemete ni nstandaarduren ,nie t overeent ekome nme td e reële arbeidsbehoeftë,Alleen 'o pd obedrijven ,waaraa nd estandaar d isontleen dkom t derelatiev e arbeidsbehoeftë overeenme td ereële . Welkebetekeni ska nn uaa nhe tbegri p standaarduurworde ntoegekend ? Een standaarduurka ni nd e eersteplaat sworde n gebezigdi n dezi nva n"productie-eenheid" .Deel tme nnl ,he tarbeidsaanbo d in volw.-arbeidskrachte n(zi ehfdst . il )o pd earbeidsbehoeft ëi n standaarduren,da nkrijg tme nhe t aantal standaardurenpe rvolw . arbeidskracht.Di tword the t arbeidseffeot genoemd.He tarbeids - effeotn ugeef t eenindru kove rd ehoeveelhei d "productiemiddelen", welke eenvolwaardig e arbeidskracht bedient cfconcrete ruitgedruk t hetaanta ldiere ne nd eoppervlakt e gras-e nbouwland ,welk e één manverzergt .I sdu she taanta l standaarduren perwerke r laag,da n wildi tzeggen ,da t éénarbeidskrach t relatief- d.w.z ,i nverge ­ lijkingme t anderebedrijve n inhe tbetreffend e gebied -ee ngering e hoeveelheid productiemiddelenbedient .O pander ewijz eka nme nhe t arbeidseffeotformulere n alshe t aantaluren ,da tee narbeidskrach t opee nbepaal dbedrij f (metgegeve nbouwpla n enveebezetting )zo u moetenwerken ,indie nhe tbedrij fonde rdezelfd eomstandighede n en opdezelfd ewijz e zouproducere n alshe tbedrijf ,waaraa nd e standaard iaontleend .He t accent ligt duso pd evergelijkin gvar . het arbeidseffeot opd ebedrijve n:i nd everschillend e grootteklassen. •Methe t constaterenva nee nhoo go flaa garbeidseffeo t is evenwelno gniet sgezeg d overd eoorzake nhiervan .Dez ediene nafzon- r derlijkt eworde nnagegaan .He t ismogelijk ,da tdoo r eenzee rlaa g: ' arbßidstempo (bijv.te ngevolg eva n eenhoo garbeidsaanbod. )i nee n groepbedrijve n 120arbeidsure nworde n gewerkt omee narbeidseffeo t van 10Östandaardure nt ebereiken.'Anderzijd si she tmogelijk ,da t dooree nvergaand emechaniserin g (melkmachine)o fdoo ree nzee r extensievebedrijfsvoering ,waarbi jsprak e isva nverwaarlozing ,

1)I nvorig eonderzoekinge nwer d„di tbegri paangedui dmet 'he twoor d "arbeidsprestatie",In.verban dme td epsychologisch ebezwaren ,. welke ertege nhe t gebruikva ndi twoer dbleke nt ebestaan^'za l ervoortaa nva n"arbeidseffeot "worde ngesproken . 2)Ee noverzich t vand evoo rd eVhl . gebruiktenorme nvind tme ni n debijlö.g öIII. >

1/66 - te -

slechts8 0arbeidsure nnodi g zijno mee neffec tva n 100standaard ­ urent e"bereiken ,I nhe t eerstegeva l zalme nto t eenlaa gaanta l standaardurenpe rvolwaardig e arbeidskrachtkomen ,i nhe t tweede geval tot eenhoo gaantal , Ind e tweede plaatska nee n standaarduurworde n gebruikt in de"betekeni sva narbeidseenheid .Doo rd earbeidsbehoeft e instandaard ­ urenpe rbedrij fe npe rh at evergelijke nme the t aantalaanwezig e volwaardige arbeidskrachten, isme ni nstaa tee n enande r te zeggen overd eminimum-bedrijfsgrootte ,d eintensiverin g enmeohaniserin g vand ebedrijfsvoerin ge nd eafvloeiin gvan .arbeidskrachten . Ermoe t tenslotte opworde ngewezen ,da the t arbeidseffect ind epractij k eenmaatsta f blijkt tezij nvoo rhe t arbeidsinkomen opd ebedrijve n ind everschillend e grootteklassenva nee ngebied . Ditbehoef t enige toelichting.He t arbeidsinkomen pervolwaardig e arbeidskracht ishe tproduc tva nhe t aantal standaardurenpe r volwaardige arbeidskracht enhe t inkomenpe rstandaarduur .I she t inkomenpe r standaarduur gelijk,da ngeef the t aantal standaarduren pervolwaardig e arbeidskracht dusd ehoogt eva nhe tarbeidsinkome n. aan. Uitd ebeschikbar e gegevensblijk tnu ,da the t inkomenpe r standaarduuro pd ebedrijve n ind everschillend e greotteklassenva n eengebie dweini guiteenloopt .

Voor eenoverzich t vand earbeidsbehoeft e van de zelfkazende enniet-kazend ebedrijve nka nworde nverweze nnaa r de cijfersi n tabel 10,Bi jd ezelfkazend ebedrijve nblijk t de arbeidsbehoefte perh avoo rall egrootteklasse n opee nhoge rnivea ut e liggenda n bijniet-kazend ebedrijven ,terwij l deverschille n inintensitei t tussend eklein e engrot ebedrijve n ind egroe p derzelfkazer s groterblijke nt ezij nda ni nd egroe pde rniet-kazers .Opvallen d isverder ,da the t intensiteitsniveau tussend egrootteklasse nva n 10-30h aweini guitee nloopt ,terwij ld ebedrijve nbenede n 10h a eenaanzienlij khoge r intensiteitsniveau tezie » geren end e bedrijvenbove n3 0h a eenaanzienlij k lager.D egemiddeld e cijfers laten geen hoogihtensiteitsnivea uzien jdi tzo uzeke rno gkunne n wordenverhoogd . Devraa gdoe tzic hn uvoor ,i nhoeverr e ertusse nd ebedrijve n inee nbepaald e grootteklasseoo kverschille n ind e arbeidsbehoefte bestaan.Dit'i sondorzooh tvoo r debedrijve nva n 10-15h a(zi e tabel9) .

Groep A: 10-15 ha Tabel9 AROSŒH0EFTE, VEEEZETTING EN % GEMAAID

Zelfkazende bedrijven Niet-kazende bedrilven Aantal Gemiddelde Melkveebe­ % gemaaid Aantal Genlddelde Melkveebe- £ gemaaid bedrijven arbeidsbehoef zettingpe r van de totale bedrijven arbeidsbehoef­ zettingpe r van de totale te in s.u. 100h a oppervlakte te in s.u. Wha oppervlakte per ha cultuurgrond grasland per ha cultuurgrond grasland 15 425 S8 45 16 305 62 48 20 475 97 46 29 374 82 43 21 540 115 45 28 419 54 47 9 654 130 45 17 503 104 49 65 45 90 46

1/66 62-

Voor deniet-kazer s isd e spreiding ind earbeidsbehoeft e per ha 3OO-5OOe nvoo rd ezelfkazer s425-65 0s.u .D e spreidingi ßdu s voor"beid egroepe nva ndezelfd e ofdé "va ngrootte ,maa rd ezelfkazer s liggeno pee nhoge rniveau .Da tbepaald ebedrijve n intensiever zijn, wordt inhoofdzaa kveroorzaak tdoo r dehoger erundveebezettin g op dezebedrijven ;d evarkenshouderi jheef thiero ppractisc hgee n invloed. Zeeropvallen di sook ,da the t$ gemaaid geenverban d houdtme t dedichthei dva nd eveebezetting .D evor mva ngrasland ­ exploitatievertoon t geenprincipiël everschille ntusse nd ebedrijve n metee nverschillend e graadva nintensiteit » Hieruitka nworde n geconcludeerd,da td ehoger eveebezettin gmogelij kword t gemaakt dooree nhoger e opbrengst perh agrasland .Zoal si n§ 1i saange ­ toond,houd td ekwalitei t enopbrengs tva nhe tgraslan d ineerst e instantieverban dme td ewaterhuishouding ,bemesting ,verkavelin g enwijz eva ngebruik «

Zoalsreed si sgezegd ,word the taanta l standaardurenpe r volwaardige arbeidskrachtverkrege ndoo rd earbeidsbehoeft e te delendoo rhe tarbeidsaanbod .Va nd eresultate n hiervangeef t tabel1 0ee noverzicht . GroepA Tabel 10 ' ARBEIDSBEHOEFTI: . ARBEIDSAANBOD ENARBEIDSEFFEC T

. Zelfkazers Niet-kazers Aan­ Behoefte in Aanbod in Effect Aan­ Behoefte in Aanbod in Effect Grootteklassen tal standaardure n volw.arb.kr in s.u. tal standaardurai vol».arb.kr. in s.u. tn ha be-' per pôr per Povolw, be­ per psr per p.vol«. >er ha per ha drijven bedrijf iedrijf 100 ha arb.kr* drijver bedrijf bedrijf 100 ha arb.kr. 1 - 5 4 3435 802 1,71 40,0 2086 44 1782 466 1,05 27,5 1691 5 -10 28 4699 570 U77 21,5 2655 m 3458 461 1,41 18,8 2456 10 -12 26 5594 518 2,00 18,5 2803 35 4383 399 1,49 13,6 2933 12-15 39 6757 501 2,20 16,3 3070 55 5287 402 1,80 13,7 2932 15- 20 44 8516 490 2,92 16,8 2920 59 6946 406 2,23 13,0 3109 20 - 25 24 10687 492 3,33 15,3 3213 21 9315 415 3,01 13,4 3099 25 - 30 15 12833 474 3,69 13,6 3^80 5 11520 425 2,78 10,2 4150 >30 10 18348 437 M1 11,7 3859 13 12938 338 3,88 10,2 3332. Totaal 190 8218 496 2,66 16,0 3094 406 4817 416 1,73 15,0 2785

Ind eeerst eplaat sblijkt ,da the tarbeidseffec ttoeneem t. methe tgrote rworde nva nd ebedrijven ,zowe lbi jd ezelfkazend e alsbi jd eniet-kazende .D ehoger e arbeidsbehoefte perh ao pd e kleinerebedrijve n tegenoverhe t inverhoudin g totd egroter e bedrijvenzee rhog earbeidsaanbo dblijk tdesondank st eresultere n inee nlage rarbeidseffect .I nd etweed e plaatsblijk the tarbeids ­ effecto pd ezelfkazend ebedrijve no pee naanzienlij khoge rnivea u teligge nda no pd ebedrijve nva novereenkomstig e grootte ind e groep£e rniet-kazers . Devraa gdring tzic hn uop ,welk e oorzakenaa ndi tverschi li n arbeidseffect tussend ebedrijve n ind everschillend e grootteklassen tengrondsla g liggen.D everklarin gva ndez e oorzakeni st emee r

519 -Dj -

belangrijk,daa rhe tarbeidseffec t immers eenmaatsta fvorm tvoo r het arbeidsinkomen perwerker .Te rbeantwoordin gva n dezevraa g zijnee naanta lniet-kazend e bedrijvengegroepeer d inee n6-ta l grootteklassen. Indez egroótteklasse ni sgezoch tnaa r eeneventuee l verbandtusse n effect-aanbode nbehoefte-aanbod .D eresultate nhier ­ van zijnneergeleg d ind egrafieke n 1e n2 (zieBijlag e l)jhe t arbeidseffect instandaardure npe rvolwaardig e arbeidskracht end e arbeidsbehoeftei nstandaardure npe rh azij nhieri nuitgeze t tegen hetarbeidsaanbo d involwaardig e arbeidskrachtenpe r 100h acultuur ­ grond,waarbi jgebrui ki sgemaak tva nee ndubbel-logarithmisch e schaal. Uit degrafieke nka nme naflezen ,da te ri nall e grootteklassen eenverban dbestaa t tussenarbeidseffec t enarbeidsaanbod . Hier dientaa nt eworde ntoegevoegd ,da tbi jander e onderzoekingen 1) ditverban d insterketemat eaanwezi gwa sda nhie rhe t gevalis . In detweed eplaat sblijkt ,da the tverban dtusse naanbo de n behoefteniet,o p dezelfde.wijzenaa rvore ntreed tal s datva naan ­ bod eneffect .Me nka nnl« ,duidelij kwaarnemen , dat ditverban d eerst ind egroe pbedrijve nva n6- 7 haenigermat e zichtbaarwordt , terwijlhe tvoo r debedrijve nva n 10-12e n 12-15h a sterkernaa r voren springt.O pd egroter ebedrijve nword the tverban dwee r zwakker.Hierbi jzi jopgemerkt ,da t erbi jhe tkleine-boerenonderzoe k geen enkelverban dka nworde naangetoon dtusse nbehoeft e enaanbod » Datbehoeft e enaanbo d opd ebedrijve nva n 10r15h ame t elkaar verbandhouden ,word t ookdoo rtabe l 11aangetoond »

Groep Aï 10-15 ha Tabel 11 HET tëRBAND TUSSEN ARBEIDSBEHOEFTE EN MNBOD

Behoefte in Behoefte por Aanbod per Effect in Behoefte in BBhoefta per Aanbod par Effect in standaardurerr bedrijf bedrijf standaarduren standaarduren bedrijf bedrijf standaarduren per ha per volwaar­ per ha per volwaar­ dige arbeids­ dige arbeid»» kracht kracht

400*450 5574 i,86 2996 24&'350 3848 1,29 2963 45O-500 ' 5986 2,37 2526 350-400 4601 1,65 2788 500-500 6466 2,02 3201 400-450 5087 1,71 2975 600-700 7763 2,29 3390 450-550 6278 2,14 2934 Uithe tfeit ,da te ree nzeke rverban dtusse nd earbeids - behoeftee nhe tarbeidsaanbo d optreedt,ka nme n dezee rbelangrijk e conclusie trekken,da te ri nd eVhl . opd egroter ebedrijve n sprake isva n eenverkrapping.va nhe t aanbod?waardoo rme nto t eenzeker e extensivering overgaat« Dezeverkrappin gva nhe t aanbod ishiervoo r (hfdst.TV )oo kreed sgebleken .He ti sduidelijk ,da tindie nhe t tekortaa narbeidskrachte n op degrot ebedrijve n zichoo ki nd etoe -

1)He tkleine-boerenvraagstu ko pd ezandgronden . -6 4

komst zalvoortzetten ,di t- med e inverban dme t eeneventuel ever- . hogingva nhe tintensiteitsnivea u - totgrot eprobleme naanleidin g zalgeven ,I nd eSamenvattin g (hfdst-,VI )word thiero pno gnade r ingegaan» Wat debedrijve nkleine r dan 10h abetreft ,ka nworde ngezegd , dathe tarbeidseffec t hier,i nvergelijkin gme t degroter ebedrijven , onvoldoende is4 Devraa gi snu ? ishe tvoo r dezebedrijve nmogelij k omt ekome nto t eenvoldoen darbeidseffect ?Voo r debedrijve nbove n 6 ha-moe tzulk swe lmogelij kworde ngeach t doorvergrotin gva nd e arbeidsbehoefte eneventuee ü verlagingva nhe tarbeidsaanbod* .Voo r debedrijve nbeneden' 6h amoe t zulksnie tmogelij kworde ngeacht ; enerzijdszij nzi jreed s intensievere nanderzijd s isee nverlagin g vanhe taanbo dnie tmee rmogelij k (socialeminimu mva nhe taanbod) . Deprobleme nva n deklein ebedrijven ,waaro p ind eSamenvattin gword t teruggekomen,zij ndu sgehee lander sda ndi eva nd egrot ebedrijven .

Samenvatting der resultaten

1»Va n detotal e oppervlakte cultuurgrond ind eVhl , isslecht s 6$ alsbouwlan d ingebruik „ Set,bouwlan di sdu sva n zeeronderge ­ schiktebetekenis .D everbouwd e gewassen zijn,behalv e oonsumptie-aardappelen> v0nB bestemdvoo r devoedin gva nhe tvee . Deexploitati eva nhe tbouwlan dlaa t door degering e oppervlakte perbedrij fvee lt ewense n over.E ri see ntenden so mhe t bouwlando mt e zetteni nboomgaard .Afgezie nva n dezemogelijkhei d zalhe t inverban dme t debeperkt emogelijkhede nva nhe tbouwlan d insommig e gevallenaanbevelin gverdienen«he tbouwlan dwee r int e zaaiento ttijdelij k ofblijven dgrasland ,

20 Deexploitati eva nhe tgraslan d ishoofdzaa k ind e vhl.He t graslandmoet ,naas the tweidevçe ri nd e zomer,oo khe tgrootst e deelva nhe twintervoe rleveren ,50 $va nhe tgraslan dword t 'gemaaid,waarva n44 $voo r dehooiwinnin g en6 $voo rkuilvoer , het drogenva ngra si sva nweini gbetekenis .I nhe talgemee ni s hetproductienivea uva nhe t graslandlaag » Devolgend e factoren hebbenhiero p:invloed,. . a» Bodem (minstt everandere nfacto!? } fc».Waterstaatk ^ dooruitsluiten dmaatregele no p ditterrei nka nee nlandwins tva n_ +30 0h agoe dgraslan dworde n verkregen, 0e Bemes_tingstoestand;d elandwins t opkort etermij nverkrege n doorhe tbemestingspei lo pt evoeren ,ka nworde ngescha to p ± 1000ha ,O plang etermij ngezie n- e nrekenin ghouden dme t eenverbeter dgebrui kva nhe tgraslan d- ka n dezeproductie ­ verhoginggescha tworde n overeent ekome nme t 1800h agoe d grasland.O md ehierdoo rverkrege nlandwins t terealiseren , aalme nevenwe lvoo r eengedeelt eva nhe t graslandgelijktijdi g maatregelen ophe tgebie dva n dewaterbeheersin g dienent e treffen,omda tander she tlan dnie t opd emees t effeotieve manierka nworde ngebruikt « ^*?g-gfe.% v.elj-n,gstpestand;dez eka ni nhe talgemee nal svri jslech t worden gekwalificeerd? 33$va nd ekavel slig tbi jhuis ,33 $ opee nafstan dva n20 0m - 1km , 18$va n 1-2k m en16 $verde r dan2 km ,He tgemiddel daanta lkavel spe rbedrij fbedraag t4>4

1/66 -65 -

Dekwalitei t enproducti era nd egraslandpercele nblijke n duidelijksamen-t ehange nme t deliggin gt.o.v .d ebedriifs- , gebouwenjd evers t afgelegenperoele n(he tzgn « hooiland) vertonenhe tlaagst e productieniveau.He tverban d tussend e verkavelingstoestand enhet 'nivea uva nd ebedrijfsvoerin gi s perbedrij f gezienevenwe l geringjallee ntusse nd ezee rgoe d verkaveldebedrijve n end ezee r slechtverkaveld e bedrijven zijnverschille n geoonstateerd watbetref t intensiteitsniveau, arbeidseffect,aantalle narbeidskrachten , etc« Hoewel dusbi j héthuidig e -productieniveauhe t effectva nd eslecht everka ­ velingstoestand opd ebedrijfsvoerin ggerin gis ,ka nworde n aangenomenda t bijeen'opvoerin gva nhe tproductienivea u de ve-rkavelingstoestand eenbelangrijk e remsa lvormen « e.Wijz eva ngebrui kva nhe tgrasland } ookdoo r een juistewijz e vangebrui kza ld eproducti e vanhe t gre.slandkunne nworde n opgevoerd.Me ndenk e aanhe t afwisselend gebruikva nhe t grasland alshooi -e nweiland ,aa nee nbeter e verpleginge n eenbeter eweidetechniek , Door-het -brenge nva nhe t grasland inee ngoed ebemestingstoe - •stand ,doo r eengoed ewaterbeheersin ge ndoo r een goed gebruik kan-d everhogin gva nd egraslandprodueti e ind e Vhl.worde n geschato p^21$ ,Di tkom t overeenme t 3enverhogin gva nd ezetmeel - waarde.-opbrengstme t 700kg „ Afgezienva n alle andereknelpunten , welke zichhierbi jkunne nvoordoen ,za l eenproductievermeerderin g alleenkunne nworde ngerealiseerd , indienû ebedrijfsvoerin gzic h hieraanvolledi gaanpast ,Dez saanpassin gza lto tuitdrukkin g moetenkome n ind ewijz e enmate ,waaro phe t conserverenva ngra s voor de stalperiod e plaatsvindt, .O mt ekome n tot een evenwiohtig samengesteld voederrantsoen vanvoedermiddele nva nhe t eigen bedrijf"za lnaa rberekenin g ongeveer 85$van.he t grasland moeten wordengemaaid ,waarva n 5°$voo r hooiwinning (31$voo rruiterhoo i en 19$voo r gewoon hooi), 25$voo r kuilvcere n 10$voo rhe t .droge nva ngras.. .

Demelkveebezettin gbedraag t gemiddeld 101melkkoeie n per 100h a cultuurgrond5 invergelijkin gme t andereweidegebiede n isdi t laag tenoemen .D eveebezettin gi so pd ezelfkazend ebedrijye nzwaarde r dano pd eniet-kazende .D ekwalitei t enproductivitei t vanhe t rundveei smiddelmatig .D egemiddeld eproducti epe rko e isnaa r berekening+ _360 0kg |va nd egecontroleerd ekoeie nla gd eproduc ­ tiec p+ .38O Ok gme t 3,5$vet ,E r ligtt,a,v ,d eve everb eterin g nógee ngrco tvel d braaki nd eVhl, ,zowe lwat.betref td eerfe ­ lijke eigenschappen, alswa tbetref t eendoelmatige r voeding enverpleging , Ongeveer 1/3va nd ebedrijve nbehoor t totd egroe p derzelf - kazendebedrijven ,He t zelfkazeni sthan sster kgebonde n aanhe t aanbodvan -gezinsarbeidskrachten .D eafvalproducte nva nhe t kaas- makeno pd eboerderi jzij nzee rwaardevo lvoo rhe tfokke nva n kalverene nbiggen .He taanta lmestvarken so pd ezelfkazend e bedrijveni sda noo kgrote rda no pd eniet-kazend ebedrijven ,nl » r-0sp-# 8 en3, 4 Perbedrijf .D evarkenshouderi jJL si nhe tgehee l

1/66 - 66-

genomeni nd eVhl .va n"beperktebetekenis )"uitbreidin ghierva n iszeke r'mogelijk,. ,a lza l'di tbelangr ijk ekapitaalsinvest-eringe n metzich-meebrengen « Hetgemiddeld', ,aanta lgaarde nbedraag t 1.per ;.1 3bä} 'd emeest e kleinebedrijve nbeschikke n niet over eeneige npaard .He t aantal;schapeni sgering ,evenal sd epluimveestapel ,welk e hoofdzakelijkvoo r eigen consumptieword taangehouden« '

4« Ind eVhl ,worde nzeer'vee lwud eboerderij-e naangetroffen ^ 56" 1° isoudß fda n7 5 jaare n 22 fooude rda n 1?5jaar /Uiteraar d is debedrijfsinriohtin go pd eoud eboerderije nveela londoelmatig , 40$de rbedrijve nbeschik t overee ngierkelder ;slecht s3 $de r bedrijvenheef t evenwelkelder sva nvoldoend « grootte,22 $de r bedrijvenbeschik t over eenverhard e mestplaat.Ee nbelangrij k argumentvoo rverbeterin g envernieuwin gva nbedrijfsgebouwe ne n bedrijfsinriohtingi sd earbeidsbesparing ,welk ehierva nhe t gevolgka nzijn , ., • . Wat dewerktuige nbetreft ,he t grasmaaiene nd ehooiwinnin g zijn,ind eVhl . geheel gemechaniseerd« Overigensi she twerk ­ tuigenpark zeerbeperkt .He tmelke n isno gvrijwe lnie tgemechani ­ seerd,evenmi nal she tlosse nva nhooi .He t gebruikva nmest - verspreidersneem t toe.He tvare nme td eschou wi splaatselij k nog.-vanvri jgrot ebetekeni svoo rtranspor tva nmest ^ gier, griendhout envoo rhe tmelken ?he t gebruike rva nneem t echter steedsaf ,

5.He t intensiteitsniveau loopto pd ebedrijve nva n lO-30-haweini g uiteen..D ebedrijve nbenede n 10h azij nevenwe lbelangrij kinten ­ siever.,di e groterda n3 0h abelangrij k extensiever dand e • bedrijvenva n 10-30ha .Voo rd ezelfkazend ebedrijve nva n 10-30 habedraag t dearbeidsbehoeft e ongeveer 500s.u . perh ae nvoo r deniet-kasend ebedrijve n 410s.u .D e zelfkazendebedrijve nzij n dusi nhe t algemeenbelangrij k intensiever dand eniet-zelfkazende . Het isgebleken ,da the t fogemaai d vand etotal e opp,graslan d perbedrij fgse nverban d houdtme td eiritensiteitsyerschillen , welke ertusse nbedrijve nva ndezelfd e groottebestaan .M.a.w .d e hogereveebezettin g opd eintensiever e bedrijvenword tmogelij k- gemaaktdoo r eengroter eproductivitei tva nhe tgraslan do pdeze . bedrijven» Deeltme nd earbeidsbehoeft e ins tfu„doo rhe tarbeidsaanbod - involw .arbeidskrachten ,da nverkrijg tme nhe taanta l s.u.pe r volw.arbeidskracht .Di tword the t arbeidseffect genoemd.O pd e zelfkazendebedrijve n (van 1-5ha )bedraag the t arbeidseffect 2000s,u .o mt e stijgen tot39O Os,u ,o pd ebedrijve n >3Dba . Opd eniet-kazend ebedrijve nzij ndez e cijfersresp , 1700e n 330Os.u .De'oorzaa kva ndez everschille ni narbeidseffec t tussen debedrijve n ind eonderscheiden e grootteklassenmoe t ind eeerst e plaatsworde ngezoch t inhe tverschi li narbeidsaanbod ^ dat.op.de .klein ebedrijye nbelangrij khoger ,i sda ne pd egrotere .O pd e 'bedrijvenva n10—1 5b ai soo kee nzeke rverban daanwezi gtussen - dearbeidsbehoeft e aharbeidsaaX}bod ; ditwijs t opee nzekere ,ver -

1/66 - *T-

"krappingva nhe t aanbod opd egroter ebedrijven .I.v,* » hethog e arbeidsaanbod enhe treed szee rhog e intensiteitsnive&u,moe the t opd ebedrijve n <6h anie tmogelij kworde ngeach t omdoo rintensi ­ veringt ekome nto te« nvoldoen d arbeidseffect.

-"ômm O"^* 0**0""0* i,,0"*

' * ->.v \j ***

« "/- .,/ :

•.-••L

1/66 -6 8~

*•'•••'• '' ' •'"' • ;• ;HOOFDSTUK -V I ' ••'•"";;"'' \ '/"" ..^'iV .

CONCLUSIES--ENBÏCHTLIJUE N '"'

(Opgesteld in samenwerking met het Rijkslandbouwconsulentschap te Barendrecht)

Het instellen van een streekonderzoekheef t tot doel om richtlijnen te kunnen aangeven voor een verhoging van de welvaart in het betreffende gebied. Een eerste indruk van de welvaart van een gebied krijgt men uit gegevens over de productie en het inkomen per werker« Om evenwel te beoordelen of deze welvaart stevig gefundeerd is en in de toekomst zal blijven gehandhaafd is een inzicht in de structuur van de economische activiteit - voor een in hoofdzaak agrarisch gebied dus in de landbouw - onontbeerlijk.Me t dit inzicht gewapend kan men beoordelen of de land­ bouw gezond dan wel ongezond moet worden genoemd en nagaan, welke structuurwijzigingen gewenst zijn om de landbouw gezond te houden, eventueel te maken4 Eet zal duidelijk zijn, dat men voor het verkrijgen van een inzicht in de structuur van de landbouw, naast het productieplan en dewijze , waarop dit wordt gerealiseerd, vooral aandacht dient te besteden aan de productie-omstandigheden. Bij deze omstandigheden wordt in de eerste plaats gedacht aan de.grond- -voorkomen d bodemtype,waterbeheersing ^ ontsluiting en verkaveling, juridische gebruiksvorm, grootte der bedrijven -, de arbeidsvoorziening - demografie agrarische bevolking, het aandeel van de verschillende categorieën arbeidskrachten in de werkzaamheden, de vakbekwaamheid, de sociale verhoudingen en de af­ vloeiing van zoons van boeren en landarbeiders -, de outillage van het bedrijf en de eredietvoorziening* Het productieplan is in dit kader van belang voor de berekening van het arbeidseffect, het nagaan van het intensiteitsniveau per ha en het beoordelen van dewerkgelegenhei d per bedrijf. De kengetallen over dewijze ,waaro p het productieplan wordt gerealiseerd, dus het niveauva n de bedrijfsvoering, (veebezetting, melkproductie, percentage gemaaid grasland,weidetechniek , etc.) zijn onmisbaarvoo r het aangeven van de technische mogelijkheden tot intensivering. Al deze elementen met elkaar geven ons een inzicht in de structuur van de landbouw in een bepaald gebied. Hetj^oduct.le.pXa ne n het niveau van debedrijf'syoerin gzo u men het productiepatroon kunnen noemen. Dit productiepatroon houdt nauw verband met de omstandigheden, is altijd min of meer aan deze omstan­ digheden aangepast. Men kan daarom het productiepatroon.nooit op zichzelf beoordelens maar alleen in samenhang met dé omstandighedenj het ligt als het ware ingebed in de omstandigheden. Bij het nagaan van de mogelijkheden om de welvaart in een gebied te verhogen zal men dus het gehele complex vaw omstandigheden in ogen­ schouw moeten nemen. Het heeft bijv» geen zin om de cultuurtechnische omstandigheden ideaal te maken als de mensen deze mogelijkheden niet weten te gebruiken ofal s de grootte-eenheden, waarin de grond wordt gebruikt te klein zijn of als de boeren het geld niet hebben of durven te lenen om het niveau van debedrijfsvoerin g aan de ideale cultuur«?

519 '69-

technische omstandigheden aant epassen .Uiteindelij k gaathe to m eenhog eproduoti e perh ae npe rwerker .Di tvereis t een"bedrijfs ­ voeringo phoo gniveau ,maa r deze"bedrijfsvoerin gi spa smogelij k alsoo kd eproductie-omstandighede ngunsti gzijn . Indi trappor t zijnd eomstandighede n (exclusief degron d en dewaterbeheersing) ,d e"bedrijfsvoerin ge nhe tproductiepla n nader geanalyseerd, terwijlaa nhe t eindeva niede rhoofdstu k de"belang ­ rijksteresultate n zijnsamengevat .Wi jkunne non sdu shie rva n nogwee r een samenvatting ontslagenachten .Dez eresultate n zijn zoobjectie fmogelij kvastgestel d enstaa ndu smi no fmee rvast . Indi thoofdstu kza lhe t ero mgaa nui t dezeresultate nconclu ­ siest etrGkke ne nrichtlijne naa nt egeve nvolgen swelk e de structuur vand elandbou w o.i,zo umoete nworde ngewijzig d omd e welvaartva nd eVijfheerenlande no pee ngezond e"basi st eplaatse n enz omogelij k teverhogen .Zove rmogelij k zullenwi jon soo k hierbijlate nleide ndoo rfeite n ennie tdoo rwensen .To to pzeker e hoogtezâ levenwe lverschi lva n inzichtmogelij kzijn .

V/ijzagen ,da the tproductienivea u ind eVijfheerenlande nvri j laagligt » deveebezettin g isi nvergelijkin gme t anderegebiede n laag,terwij l deoppervlakt e geiraaidgraslan d gering is.D ekenge ­ tallen over debedrijfsvoerin g gavenevenmi nee ngunsti gbeel dt e zien.He tbehoef twe l geùn betoog,da ti nee nlan dme t eengering e oppervlakte grond perwerke r eenrelatie fhoo gproductienivea u gewenst is* Devraa gis ,welk e omstandighedenhe tbereike nva nee n hogerproductienivea u ind ewe gstaa ne no fhe tmogelij k isdez e omstandighedeni ngunstig ezi nt ewijzigen .Vanzelfspreken d zal menbi jhe t strevennaa r eenhog eproducti epe rh anooi t deproducti e perwerke rui the t oogmoge nverliezen ?voo r dewelvaar tva nd e bevolkingkom the to pdi tlaatst e aan.He t isallee nzo ,da t onderd e productie-omstandigheden,waari nNederlan d thansverkeert ,ee nhog e productie perwerke r gepaard zalmoete ngaa nme t eenhog e productie perha , Indi tverban d zal ind eVijfheerenlande n aandachtmoete n wordengeschonke n aand evolgend epunten . 1.D ewaterbeheersin g 2.D e bemestingstoestand 3.D everkavelin ge nontsluitin g 4.D e arbeidsvoorziening 5.He tonderwij se nd evoorlichtin g 6.D e groottede rbedrijve n 7»D efinancierin g a^L'1 * De .yàterbphe^vâin g Eenoverzich t vand ewaterstaatkundig etoestan d is gegeven in hetrappor t vand eRijkscultuurconsulen tvoo rZuidholland , terwijl verderui the trappor tva nhe t C.I.Lo0c teWageninge n isgebleken , dat doorhe t treffenva nmaatregele n opdi tterrei nee nproductie ­ verhogingka nworde nverkregen ,welk eovereenkom t met eenlandwins t vanongevee r 300h agoe d grasland. Dekosten ,welk e zijnverbonde n

1/66 -•70-

aandez everbeterin gva nd ewaterstaatkundig e toestand -wordendoo r deRijkscultuurconsulen t TOor Zuidholland geschato p1, 2millioe n gulden. a^ 2.J ebemestingstoestan d Door eenlangduri gt egering ekalk- ,kali -e nfosfaatbemestin g isd e"bemes tingst oea tan dva nvel epercelen ,voora lva nverde rafge ­ legenpercele nslecht .Poo rhe t oppei l"brenge nva nd ebemestings - toestanö enhe t gevenva n eenvoldoen d hoge jaarlijkseonderhouds - bemestingka nd eproducti eva nhe tgraslan d aanzienlijktoenemen , Dékosten ,verbonde n aanhe tgeve nva nee nvoorraadbemestin gzij n berekend opf <. 60,-pe r jaar (ziebijlag e II,samengestel d door hetRijkslandbouwcoiisulentscha pt eBarèndrecht) ;dez ebemestin g moet gedurende 5 i^-~ wordenherhaald , zodatd etotal ekoste nvoo r heto ppei lbrenge nva nd ebemestingstoestan d neerkomt opron d f*3OO5 -pe rha .Hie r staatechte r eenbelangrijk e productieverhoging tegenover« Oplang s termijngezie ne nrekenin ghouden dme tee n verbeterd gebruikva nhe t grasland,ka ndez everhogin gworde n geschat overee nt ekome nme t 18OOh agoe dgrasland .I nhoofdstu kV (biz«43' )i suiteengezet ,da thiervan ,al snie t gelijktijdig plaatselijkd ewaterbeheersin gword tverbeterd , 300h anie t.ka n worden gerealiseerd, zodathe tuiteindelij kresultaa tva nee n verbeteringva nbemestin ge ngebrui ko p 1500h amoe tworde ngesteld . Vanzelfsprekend zal eenverbeterin gva nd eliggin gde rkavel s stimulerend werken ophe t streveno md egewenst e bemestingstoestand tebereiken „

Deongunstig e ligging vand ekavelst,cv ,d ebedrijfsgebouwe n heeft ind e"Vijfheerenlande nvoo r deverde rafgelege npercele n eeneenzijdi ggebrui kal shooilan dme t aenonvoldoend ebemestings ­ toestand totgevolg .D ebotanisch ekwalitei tva nhe tgraslan d op dezeparoeie nwa sda nec kslecht » Hiernaast toondehe tonderzoe k aan,da t (perbedrij f gezien), bijhe thuidig eproductienivea u hetverban d tussend everkavelings ­ toestand enhe tnivea uva nd ebedrijfsvoerin ggerin gwas |alleen ' tussend ezee r goed enzee r slechtverkaveld ebedrijve nwerde n verschillen geconstateerd o,a.wa tbetref td eveebezetting ,he t aantalarbeidskrachte ne nhe t arbeidseffect.Di tneem tevenwe l nietweg ,da tbi jee nopvoerin gva nhe tproductienivea u deverkave ­ lingstoestand zeerwaarschijnlij kwe l eenbelangrijk ehinderpaa l zalvormen , "Verderheef t eenonderzoe knaa rd e afgelegde afstandva nee n 3OOta lverde r afgelegen percelenaangetoond , dathe tgrootst e gedeelteva ndez eafstari dove r eenverhard ewe gwer d afgelegd.He t komt onsda noo kvoor ,da t inee ngroo t gedeelteva nd eVijfheeren ­ landenhe twegenne tvoldoend e dichtis jee nbli ko pd ekaar tka n onsi ndez eovertuigin gsterken . Beziet.mend everkavelingstoestan de nd eontsluitin gi nsamen ­ hangme the tnivea uva nd ebedrijfsvoerin gi nd eVijfheerenlanden ,

1/66 - 71-

danwi lhe t onsvoorkome nda t ind eéérk te, plaat s deruimtelijk e structuurva nhe tgrondgebrui kvoor-verbeterin gin -aanmerkin gkomt j voord eopvoerin gva nhe tproductienivea u zaldez e liggingva nd e gebruikspercelen eenbelangrij kknelpun tblijke n tezijn .-Hiernaas t eisthe twegenne t slechtsplaatselij kverbetering, -i ntotaa love r eenafstan dva nron d 15km jd ekoste nhieraan,verbonde nworde ndoo r deEijkscultuurconsulen tvoo r.Zuidhollan dgesoha to p0,7 5 millioen gulden.

Het.bovenstaand eonde ra d1 ,2 e n3 samenvatten dka nworde n geconcludeerd datee nverbeterin gva nd ebemestingstoestand ,ee n verbeteringva nd eliggin gde rpercele n doortoepassin gva nee n gebruiksruil en.eenplaatselijk e verbeteringvan .d ewaterstaatkundig e toestand end e ontsluitingto t eenproductieverhogin gvoert ,welk e overeenkomtme tongevee r210 0h agoe dgrasland .Neem tme nd ekosten , welke terverkrijgin gva ndi tresultaa tmoete nworde nbesteed ,i n aanmerking,da nblijke n dezevoo ree nproductieverhogin g overeen­ komendeme t 1h agoe dgraslan df.2. .500, -e nf.3,000, -t ebedragen . ad4 .D earbeidsvoorzienin g Heti sduidelijk ,da td eproductieverhogin gva nhe tgraslan d alleenka nworde ngerealiseerd ,indie nd ebedrijfsvoerin gzic h hieraanvolledi gaanpas tme t alsuiteindelij k resultaatmee re n betervee .Dez ewijzigin g'i nd ebedrijfsvoerin gvraag t vanzelfsprekend meerarbei d enva nhe tbedrijfshoof dmee rkennis .Ho e ishe tn u gesteldme t dearbeidsvoorzienin g enhe tlandbouwonderwij si nd e Vij fheereiilanden ? 'Wijzage no pd ebedrijve nbove n ongeveer 12h aee nzeker e verkrappingva nhe tarbeidsaanbo d optreden,vnl .veroorzaak t door eenachteruitgan gva nhe taanta l landarbeiders,,Di t is eenalgemee n •verschijnse l ind eweidegebieden ,da to.i .d egrootst e aandacht vraagt.Wi lme n doorhe tneme nva nmaatregele n deze trekongedaa n maken,o fmoe td eboe r zichinstelle nop'ee nzic hlangzaa mvoltrek ­ kende structuurwijzigingi nhe tarbeidsaanbod ?Than sdoé to.i . al tevee l démenin gopgang ,da tme nbeter -extensie fka nboeren , d.w.z .ee npaa rkoeie nminde rm eIkon ,minde raandacht 'schenke naa n het graafwerk aanslote ne ngreppel s etc, danee narbeide ri n dienst tenemen . Als gevolgva n dezeschaarst e aanlandarbeider s ishe t ook verklaarbaar,maa rallermins tgewenst ,da t deboere nmee rda néé n zoono phé tbedrij fvasthoude n (ongeveer-25$va nd ebedrijve nme t kinderenbove n1 5 jaar).He tbedrij fi shierme e tijdelijkgeholpe n maard ebetreffend e zoonallerminst ,He tgevol gva ndeze'kortzichtig e politieki snl» ,da t deze zooni nd enabij e toekomst- al sd e opvolgingmoe tworde ngeregel d- opouder e leeftijdmoe t afvloeien naarander ebedrijfstakke nme tall enadele nva ndien ,o f "oompje" worden op'he t ouderlijkebedrijf .Om 'zee rongezocht e toestandent e voorkomen,ma gdu smaar 'één'zoo no phe tbedrij fblijven .He tgevol g hiervani sechter ,da thé tarbeidsaanbo dno gkrappe rwordt . Het lijdtda noo kgee ntwijfel ,o fd eboere ni nd eVijfheeren - landen zullen- voora lbi jrealiserin gva nd ezozee r gewenste opvoering vanha tproductisnivaa u- all e aandachtmoete nbestede n aand emogelijkhei d totmechanisering .Speciaa lhe t gebruikva n melkmachinese nklein e trekkersza lhie rverlichtin gkunne nbrengen .

519 -? 2-

ad5 »He tonderwij se nd evoorlichtin g ,..,.'-Bi jee nhoo gproductienivea uworde nzwar «eise ngestel d aan .dé'bedrijfsvoering » Wijzagen ,da teen'gerin gpercentage .(-13 ) van , £e"boerenzoon s dagonderwijsheef tgevolg d enee nzee rgerin g ^percentage (3)va nde .bedrijfshoofden .O p60 $va nhe taanta l "bedrijvenha dnoc hd evade rnoc h dezoo n-eni gonderwij sgevolgd . '"Doorhe toprichte nva nee nlager elandbouwschoo l teSchoonrewoer d ise rd elaatst e jarenee nontwikkelin gte ngoed ewaa r tenemen . Het landbouwwinteronderwijsi sechte rno gsteed sweini gi ntrek , ondanksee nlandbouwwinterschoöl ^i nhe tnabije.Gorinchem ,B e capaciteitva nhe t landbouwonderwijsi s sincLs.deoprichtin gva nd e *landbouwschole ni nSchoonrewoer d enGorinehe mvoldoend e -hoogsten s 20zoon spe r jaargangkome ni naanmerkin gvoo rlandbouwonderwij s - maare rmake nno gt eweini gzoon sgebrui kva ndez eonderwijsinrich ­ tingen.Voora l eenverdiepin gva nhe tlandbouwonderwij s enee nzee r intensievevoorlichtin g zalnoodzakelij k zijno md eboere n straks instaa tt estelle nee nvolledi ggebrui k temake nva nd egebode n mogelijkheden}he ti simmer svanzelfsprekend ,da tee nhoge rproduc ­ tieniveauee ningrijpend ewijzigin gva nd ebedrijfsvoerin gvraagt . Speciaal ind eVijfheerenlanden ,waa rd ebevolkin gnoga lbehouden d vanaar d is.end ebedrijfsvoerin gtraditioneel ,za ldi t onderwijs endez evoorlichtin gee nbelangrijk ebijdrag emoete nlevere ni n hetdoorbreke nva ndez e collectievebedrijfsstijl ,o mdaarn ad e boerento tsteu nt ezij nbi jee nmee r individuele bedrijfsvoering. ad6 , Groottede rbedrijye n 'Aangeziend eproducti e plaatsvind t ind ebedrijve nva n sterk uiteenlopende grootte,i see ngroeperin gva ncijfer snaa rgrootte - klassenzee rgewenst » Bijhe tnagaa nva nd emogelijkheden,o mhe t productieniveau opee nredelij kpei lt ebrenge n ishe tda noo kee n eerstevereiste ,o md egroott e derbedrijve ni naanmerkin gt enemen . Dekengetalle nove rd ebedrijfsvoerin gtoonde nduidelij kaan > dat'inverschillend e opzichtend eklein ebedrijve nee nachterstan d hebbent.a.v .d egrotere .D egegeven sove rhe tonderwij s gaven eenzelfdebeel d tezien .Belangrij kware noo kd everschille ni n arbeidseffect opklein eca agrot ebedrijven . Bijee nanalys eva nhe t arbeidseffectbleek » dato pd e bedrijvenva n 1-5b ahe tarbeidsaanbo d nietverde rko ndalen ,aan ­ gezieno pdez ebedrijve nhe tgezinsminimu mwa sbereikt .Ee nopvoerin g vand eproducti e istechnisc hgezie no pdez ebedrijve nno gwe l jnogelijk,maa rnie t opee nzodanig ehoogte ,da thierdoo rhe t arbeidseffect opee naanvaardbaa r peilkom t teliggen .Bovendie n zald everwerkelijkin gva ndez eintensiverin gbi jd eboere n op kleinobedrijve no pgroter emoeilijkhede n stuitenda nbi jdi eo p degroter ebedrijven .Onz emenin gi sda nook ,dat'dez ebedrijve nt e kleinzijn . Totdezelfd e conclusiekom tme nal sd ebedrijve nloute re n alleenworde nbezie nui t eenoogpun tva nwerkgelegenheid .O pee n bedrijfmoe ttoc hminsten séé narbeidskrach t hetgehele'jaa rproduc ­ tiefwer kkunne nverrichten .Aannemende ,da td earbeidsbehoeft epe r

1/66 -7 3-

hao pd eweidebedrijve nniet .hoge rza l; stijge nda n5^ 0à 60 0uu r -kom tme no pee nminimu m"bedrijfsgroctt eva n5 à 6 ha ,Ho e deze bedrijvenkunne nverdwijne n ofworde nvergroo t isee ntweed epunt . Gelukkigi she t aantal boerenbedrijven van 1to t5 b- &i nà e Vijfheerenlande nnie tgroot .Va nhe ttotaa l aantalbedrijven.va n 1tot ,5 ks .va n 300kunne ne r slechts 65to td ewerkelijk elandbouw ­ bedrijvenworde ngerekend .Vergrotin gi sdu smogelij kme tgron d vangrondgebruikers ,di ebuite nd elandbou w staan enbuite nd e landbouwoo k eenbehoorlij k inkomengenieten ,maa roo kkunne n keuterbedrijvenme tkeuterbedrijve nwórde nvergroot .Bi jee nevt . herverkavelingva ndi tgebie d kanaa ndi tpun t denodig e aandacht worden.besteed, • Ovex de.bedrijve ngrote r dan5 à 6 h akunne nwi jn ahe tboven ­ staandekor t zijn,Aa nd ebedrijven ,di ehe t dichtstbi jd ekeuter - bedrijven staan,zuile nvanzelfspreken d dezwaarst e eisenworde n gesteld5 vooral dezebedrijve n zullend evoorlichtin ghar d nodig •hebben .Bi jeen .zee r sterke intensiveringmoe the t evenwel mogelijk worden geacht,da tdez ebedrijve n eenredelij karbeidseffec tbereiken . Vanzelfsprekend zouoo khie r eenvergrotin gva nd eoppervlakt eno g zeerwelko m zijn,maa rd egron d isn ueenmaa l beperkt.D e grote bedrijven zullenvoora lt ekampe nkrijge nme t eentekor t aanarbeids ­ krachten.Speciaa lvoo rdez ebedrijve ngelde nd ebovengemaakt è opmerkingen overd everkrappin gva nhe t arbeidsaanbod. ad7 »D efinanciering . Uithe t onderzoek isduidelij knaa rvore ngekomen ,da td e financiële positie derbedrijve n inhe t algemeengezon dka nworde n genoemd.Di twi l evenwel nognie t zeggen,da t deboere nberei d zullen zijno m de- voo r eenopvoerin gva nhe t intensiteitsniyeau - benodigdek^.pitaalsbedrace noo kwerkelij k teinvesteren .Me nneem t 't.a.'v.nieuw e investeringen een zeervoorzichtig e houdingaan ,welk e tendel eberus t opee nonvoldoen d inzicht ind elahdbouwtechnisch e eneconomisch e mogelijkheden erva n ente ndel ezij noorzaa kvind t inhe tgedragspatroo nva nd eboer .O mdez eweerstande nt e overwinnen kanee n subsidie ophe t teinvestere nbedra gee nbelangrijk e stimu­ lansvormen .He tmees tdoelmati g zoumisschie nzij no md ekoste n verbondenaa nee nverbeterin gva nd eproductie-omstandighede n (voorraadbemesting,verkaveling )ui t desubsidi e tebetale n ende, kostenvoo rverbeterin gva nd ebedrijfsinrichtin ge nd euitbreidin g vand eveestape lvoo rrekenin gva nd eboe rt elate nkomen . Nogee nenkel e opmerkingove rd evolgord ede rt éneme nmaat ­ regelen.Primai rlijk ton st ezij nd emenselijk efaotor .He tzij n deboere n enarbeiders, 'di e straksd egebode nmogelijkhede n moeten kunnene nwille ngebruiken .Gezie nd elag etheoretisch e vakbekwaam­ heidva nd eboere n enhu ngering egeneigdhei d oma ft ewijke nva n de traditionele bedrijfsstijlvrage ni nd eeerst eplaat shet.land ­ bouwonderwijs end evoorlichtin g groteaandacht .Dez ee neventuee l nogander emiddele nzulle no pde nduu rd eagrarische'werkers ,naas t kennise ninzich t ookd edur f envrijhei d verschaffen omd ebedrijfs ­ voeringaa nt epasse n aand egewijzigd e omstandigheden,I nall e economisch onontwikkelde gebiedenzo ume nmoete nbeginne nme t de

1/66 -74-

;.f.-.* .

Bmiddele n opdez e puntent e conoentreren.He tzo uon s etgrootst ebelan g zijn,al smen ,wa tbetref the tland ­ end e landbouwvoorlichting inNederlan daa nd eonont - edenmee raandach t enzor gbesteedde ,da naa nd e den- ingel duitgedruk tbijv .tweemaa lzovee lpe r rker- ;d ewerkelijkhei d geeft eerderhe ttegengesteld e

prekend zalme nbi jee nintensiverin gva nhe tonder - ioriiohtingnie tui the too gmoge nverliezen ,da t Lzoo npe ragrarisc h gezini nd elandbou wma gblijven * .ge" zoons zullen dustijdi gd.i .direc tn ad elager e Lderberoe pmoete nkieze nme td ehierbi jpassend e »orlichtingöbureauxvoo rberoepskeuz e zijnhiervoo r '._•,• •• - c.Oo kop'di tpun t dienthe tvoll e lichtt evallen .: ssingeni nhe t levenva nvrijwe liede rmen szij nz o Lsdie ,welk e menneem tbi jhe tkieze nva nee nberoe p hdez ekeuz edoo r deovergrot emeerderhei d deragrarisch e ian,zonde ro pd ehoogt e tezij nvan'd eberoepen ,welk e agekoze ne nva nd egeschiktheid ,welk eme nvoo rd e 3penbezit , stvrage ni nd eVijfheerenlande nd èbemestingstoestan d end e liggingde rkavel sd evoll ebelangstelling , deregebiede n inNederlan dbijv .d e grootte derbedrijve n erbeheersinge nontsluitin gbelangrijk eknelpunten ,i n / nlanden zijnhe t degenoemd e productie-omstandigheden, / ndverbeterin gbehoeven .He t gevenva n eenvoorraad - eenverbeterin gva nd eruimtelijk e structuurva nhe t metee nplaatselijk everbeterin gva nd ewaterbeheersin g iting,zij no.i .noodzakelij k omhe tvri jlag eproduo - eenhoge rpei lt ebrengen .He ti sva nbelan ge rno g uko pt e leggen,da ti nd eVijfheerenlanden ,maa rwaar - oki nander erivierkleigebieden ,d ebemestingstoestan d aandachtvraag tal sd everkavelingstoestand .He theef t omi ndez egebiede nd everkavelingstoestan d ideaalt e bemestingstoestand,welk e evenzeer eenknelpun tvormt , e latenjallee nee ngecombineerd e aanpakka nhe t ltaatopleveren . ;eheleverbeterin gva nd ewaterbeheersin ge nd eontslui - •oord eVijfheerenlande n niet gewenstjhe tstreve nmoe t , zijno mbepaald e omstandigheden zo geperfectionneerd maken,maa ro mdaa rverbeteringe naa nt ebrengen ,waa r .nu tka nworde nverwaoht .He tonderzoe kheef tuitgewezen , .tatenva nee nalgehel everbeterin gi ngee ngeva l ind ekosten . isanerin gva nbovengenoemd e productie-omstandigheden .jktijdigaandach tkunne nbestede naa nd egroott ede r teleto phe tgering e aantalt eklein ebedrijve n (< 6 ha) •d eVijfheerenlande nal sgehee lgezien ,zeke rnie t «An nijpend kleine-boerenvraagstuk. Voord ebetrokke n renwelblijf t eenvergrotin gva n deoppervlakt ezee r >teaanta lgrondgebruikers ,da tee nhoofdberoe pe n :end e landbouwheeft ,i naanmerkin gnemend ,zij nd e -75-

middelenvoor .dez ebedrij fsgroo t esane rin gstelli gMnne n de grenzenva nd ëVijfheerenlande nt evinden .Bovendie nza ld emogelijk ­ heid zichvoordoen ,o mkeuterbedrijve n metkeuterbedrijve nt e vergroten.O mdez emogelijkhede n terealiseren ,zulle nvanzelfspreken d ookd ewettelijk emaatregele n dezesanerin gmogelij kmoete nmaken . Het sluitstukvorm t definanciering .Hoewe l uithe t onderzoek isgebleken ,da td eboere n inhe t algemeenweini gschulde nhébben , wil ditno gnie tzeggen ,da tzi joo kberei d zullenzij no mhe t benodigde geldvoo r eenverbeterin gva nd eproductieomstandighede n enee nopvoerin gva nhe t productieniveauwerkelij k teinvesteren . Omd eversohillend eweerstanden ,welk e deboere nva nee ndaad ­ werkelijke investeringweerhoude n teoverwinnen ,ka nee n subsidie ophe tt éinvestere nbedra gee nbelangrijk e stimulansvormen .Voo r deze subsidiezo uo,i ,i nd eeerst eplaats-i naanmerkin gkome n deverbeterin gva nd eproductie-omstandighede n (voorraadbemesting engebruiksverkaveling) ,terwij lda nd ekosten ,verbonde naa nee n i verbeteringva nd ebedrijfsinrichtin ge nee nuitbreidin gva nd e S veestapel doord eboe rkunne nworde nbetaald .

—o—o—o—o—o—o—o—o—o—

1/66 -lé -

e ca c •— -f co T-" co — -o •— 7 Ç2 ••—^ CO * r _c CO o co m CM vw CO o CD -l-> evi esi s co CO CVI S CO j C <£) c •r- T3 •— «- •¥> C£> oo o> o> co co- in- in oc . -^ CO • sz Pst co co CM co co co CO. Q. > -£ o. o •* i-u) £ o. o o. co to o O \M H- o a. ca ca . SE OL c OJ T" CVI co CM ce •Ü o. > n-> a o e B o. o o. •— o CD o o **. .*> o co -o c in ON «•" - t. e -c CO co T~ o en. CVI> cn • a. CO te* co CNI co co CJ °CRM co co 3 -o a -f c 9 *o

f—' •r" > H»> •*' 3 a) u cp B ,_co, co co CM e. co co a) -H T— CM co -d- CM S3 p» •o c T** c s C 03 c •— «o i— ^ co CD C3 in co .* CM CO B i< tg » -e T— CO O O. > -r» o. o 9 •o O. O o. co e: O Vv H-» <•- o. ce 03 £Z Ol C - 03 C 1 (O ••- ta i-r. •*- e C*i' co co CS1 i^- 03 CÜ co CD • *•»» co * 03 co in co co m > o. > -t-> a o e -* -* -*: C O- o o. — o I_ •r» o V«. -I-' o a» -o -o co 0) j= 'M ,_ 03 -sr co -a- -* S UJ 09 ** co CNI T— CM CM co co CVI SS E c co o e cp •*- > -*•» r~ CO O in CVI CO co CD cf -* CO co co CM in ce in £ Y— CD CO ce CO C CD C 1 e •f— -o f—• •— c ' csl r~ co r- in CM o • -< CO • ce ^~ co CM T~ CVI CVI -o O. > -»-» a a B -* •i- e co ri »r» O O V«. -H O 0) -ó

•So>- .C, ^CD. in ip cn r~ CM O) O . T-*" ir" ' c "~ •r- c S o •-» > •*« Ou o a> *« r~ t— •r- T— CO a> e Ol 8 • • 03 c -o * •o <*> uo cn CM ao co co ? g ** c £ ë co co co CO co co -4* co •+•> -o CDS oc . •— c ~- > o e< ce 3 «3 C3 O Ol •f" co co r— *— CO co; in CO r- » i «y r-.t_.j5 I a> co co co C9 « JE 1 <_ •%& § co in in o -t» a. co f— 3 o evi T" o> S3 in O) ^D ^o a<- 3 3 c e -* r- t— t— H- O' > O -f o> •— ^^ 15 :£- co -* CO. in COI in £?. co -W L. r~ CM' in o co «vl -* . T- T- I S co S v *—

1 CO - O « JS in r~ 1— ir- CM CO co "ccoê •

e r- CNJ CO o> p- in CO co •4-» -C •a fr*. u C B (0 O O CL f- u . o> en c en CD CO 00 o> co in • OD o CO O) -o CD •X -O T~ T— o c CD d> CO -* ^~ T— «s CI)

v> o f-- i T~ : uo co i in r- 0D •o ** *-• T— + C ES O O o •*•'- o •s CO en c CO co CD • =1 CO c e ÖT .£= c •*• CO i T~ P~ in CO O °0<1 CD CD CD -O T- x~ -^* S _o CO c CD C 0» H->« •»-

O g CD JO C -*• r— CO r» CsJ in O) o CO -l-> t— T- C3 en j= •«"» fr«. CO CO o H- co CL o o •r— CD 1- -o OS f_ en en c: O T3 o> CO« CVI ! m CM T— OJ o CSI LU CD C en ja m^* CD CO "S Q> »!-• CO *— CO CD CD ÜJ en ca 13 CO "O evi i . esi CM T~ . CO 1 CSI S £ s .c o o ** CD f- -o CD cc c co cri C3 CD c: — CD CD CD D C » co -+rf •#— -CoO sc C co a> CO CSI CN4 -c CO ^i -o w. c: e o o -*-t—< £. -o Ô en c CO CD E Q. Ol CXI T-« ' rv O CD CD ~- T~- X** lp« r- CJ •o CK CO CD -«Q -<»• LU c en co CC 0> •»•-I Cï\ JD CO CVI CO CO c "g V* -ar- 3 S co in S -# • -g **— CO o o c en c CD CO o> S o co o 3 c •— O CD CD CO» CÏ CO ö co­ in O) ja cvl CO CO in ^f*» ca CD > (0 rn a S o> •+•» ~- co CO

c •o LO LO o> r- CNI CD o c T-*- r- "8 o X. *~ • *-• CD en **- s CK C3 3*-t! S CD C +> S O 'C O« r— CO r- +- *V4 1"- • r— _E CT tO *— t— -* CO 3 0J — ro *— o en CD

-4 r— •-* cs ra ;:^> «h CO in CO 1 m «*î 'co CO -K x. S ' r— CXI in o co Csl T— T™ : S3 O CO CD CO *- t— CO JO >

c ' ' ''

•»—C ' CD in C3 LT» CO 1 • Y V 1 in o A "i

eklas s m •+-> i— f O. •+•• flj C0 o CS o o £. co en -c .- 18 -

T3 , r«— 0> 1 cd •0 "O OO co O) 1 m to T— 8 OO ^O«» co co cn cn o> t_ E CD CD a. en •0 Ol c c» •*• c VC» OO cn r— PO OJ LO .PO *5 •.o CO 00 co cn 0 cn O) • «•— Y pj «0 0 ••*•* e co *tl . co a. J> •f -<-cn• JZZ O LO CO PJ co co r- «o CD 00 co Cn co co S 05 O. CT> IJ I0 Ä•— » 1— ^ rf 4 - > S -0 0 o> *7I •g -•J 0. a> r*- e» co .d- PO J= J= 0 c«-<*j• CN1 P<4 : £8 -P*J 0 0 1 *~ e co co 0 0 ce CL CD a -D UJ > ctf •*•• C3 s- CD a> > •»•• 0 *p- co CN1 co P~ (O UJ N *•*. t- -SÉ' cn O» r» CD r- I— 5 r— C JZ •<—* cc —•>— » c 0 •— o co •— o s: «- "H ca CO ca M- »*"•» r-" H-> CVl r- PO Po PO LO PO co CD -l . . PJ CvJ CNJ PJ CM pj•»; 3 CD Q. CD J3 s—J >— JE CD ca 0 2; •+•» CO >CD ; $ c3 c_ ra (O "pj (O LO r-- LO £S O) e -*t ai co co 0 CO LO Cvl r- CNÄ ' 1— CD SS v— V- T— T* p— uu > •*-0 > c 1— CD 3: -*~» ; co *3 -=£ O CL. J3 't- CD —> -*p cn CO 'ê 00 0» co S S 5 co co r— H-» s M Mk •1 A H- 1— CD -T3 PJ *» LO CO* co* co UJ CD O 0. S •<*• r~ K =c •*•> CO J3 X) CO CD ca r— CT PO •* PO PO PO OJ • ja cO co T^ g PO r~ LO' >t- "O -c s "• •» c LO O •« 0 0 w> 0 r~» cn •O 0. co c co co LO o. — £ PO S CD 0 s a CM ro •» c ** c- "E CO CD co 1-- PO PO \f* 03 PO "9" LO co 4: S . g O -£! a s : •« CD *o e 0 •4-< e -X CD •*- «*- CO . co 0 co PO co o> 0 LO PO . •*> >• CD •«• r- r-*-• OJ LO 0 cn CO «k M s •; sü (CD. C J= to co* 0 •> C3•* 0 « -d- 0 «» CB O. — po en lO co =2 ^- O cn O. c- PJ PO •o- 3 P»J co .... > O M— T™ L. CD

.JS c c co •¥> CD >• 1— co co °2 •4- cvi •O co co ' S LO 3 .. >o u-o* £. . ~-t> tfS. C«O -* : O -f» £. c 0 • "8 •p- «t-* ar 2 ca r" 1 co CO 0 -w O 00 CM r~ r~ pj co e U> • 3 co **• r>- co ; LO 8 r" T~ CD -*-c< J=>. 3 po CK co ca •— *i— -* m Po •t ^^ *""* PO «a & = CD -I-» CD ca LO C3 0 CS r** -*-• CL -w t/> CO LO r- PJ PO PO ; ca I? re CD O BI £ 1 1 1 1 1 co O • co ca a 1 O CO LO O LO 0 A «_ — c rl r- T— PJ 0 ••"•S LU tO c•*o* 0* - 11 a Je •• 1 T— .'"". " ' -.- •-• •-•1 - 72 -

-o _ —T "O n -cc S co CD o> 5 •—• -c o ••— T— T—' T~ T- V" S i— s. t_ Ct) CL Ci CO -M O. 1. î£^ -* -d- co CNl co -f- C5 o J= i— co C3 co cn co a> . 05 s O co f— Q«u 10 -t-> ' 1 O eb in CD > "8 E* CV T— R 3 S « "8 CO — o — cc > (- E •— 'S c O. ce CD CD NI •+» g" •4- je s in ro O cr> cn LO LO —1 ••- o -O O) r— en S r— LO l in , is C= S r~ CL "«5 •+•o< > 1 CD '*- co •* co­ co > (D -Se ar t_ CO S co co ca S O. R) M CD CL I— co co co 35 M CO -e in en oo m O > o a ar l co C CNJ r— Cvl -4" co CM r- co CO Jt JC •k CL. CO i • o C^l ro LTJ OO CM T— O. «— o co c-^i co C3 co CM S3 • OV CL C*>4 T— •»"" S

/ oo CD CO a CO r~ -h Cu c t— CNI co CVJ S in CB S co. T* »« -O > £_ CO ! a co c r*^- O 05 r— co -* a •—• LD C3.. • <_> aj~ OJ 5 •Ti CD O r\-—* T- T^ ra. v- Ol -o ^—• *~~Ol I c o CO in co LO o ' C3 C-. CM "O Ol T-* •(—t- •Ù c c LO C3 o C_> S Ç3 o ••— CN1 r-*• 1— T T T_ •4-* ~ " - ~ "S «1 E. JD CO o. I -M CS •+* CD 14 CO r^ CVl C3 CO C-J co ca T3 <_3 Cl Oi s CD -se o O i- m T— ir- T— Tr- *T" r- m O LÏ_ co -W m uj 1 ' "> >CD O) ca CD co Ol ••— co -o . co> 03 cn r~ lÓ ->r CM co -* PM •o -se Sc. r- r- r T™ co -=f •fl- oo LO o co T-» Rt _s -O Ol v-t» r~ s «a -c co -+-> c c c <*> co IM 3 1—• o •<- CD co 3 co a »— L. C "~ 0» «D 3= o i _je O •*•• 'S O) co . en JO JZ CO co H- Ä. r~ o> 'P -Q col 2 "~ S in CM CM co u CO 1J2 r— ^— T— a 09 . o.o ta •t—a.» 1 en H-» r** CNJ to LO CNl co Cr c o je ' J= ï- . C-ï in CO CM m S 05 o. co • • o f- -o -- *M "S er- co co co e*i CO CO °O)l > r~ CNI <_§--£ D u. O. jCv •* T—' •"«" • : fe 1 :CD LT» r~ r— rr O) sa T- •t— ££ •+•» -V o CM. . co •dr co o CO JC o CU _ie -C •N s. CM CL CO l ü co to T— «2 CO O» * •4-< CL r— CO co co co CO 3 T> -se. O > Ot CL <^' r>i L-O* -* OJ en «"—« c T— T— co r»- co co CO NI co HS- c co ... - ^ C -se uo 3» • . •»f 0» •c C ,C*9 1 w- C n co u-> «o ; r— in 3 ÏL-g -*•. -*• äCL JS CO CO co co co co **, CM CVI •C-J. r-l Csl CVI CM CNJ -< >. : CL •+* O- JQ -O * «A -* t. C co• • e, CD CD -* ; «33 ^_ •+•» Q. -t-» w C3 . . o LO o CD O C3 > -5 u ^•' .• T-. " - CM • »O- o co •'<> ' co.-. es 1 co o t ca i t -t^ -se "~ T~ r- CM i— - $ô -

H-* i*~ 0 CD •+•» r 1 CO 1 *r- 1 1 1 LO t- ta <2 ~ CD CD » 5 "O ie »'» C CD C CD » 0 c -a •+•> -c CD c t_ § S co co 0 CM v* (O CO T— cp J«3 p- CM T— r~ ••<» '5 S CD ^» -0s ••—S X3 CK r» o CO CO•» O co Q. co •+» CL H-> •*•> C -O S. CD C CO C C ce •0 CD ce LO -«r- CO CO CM r- ta T3 a. CD ^» CM T- •*• r-- CD CD *-• *— '—j a c e •0 — CeDn S 0 CD C co 7Z m •M» •<°D GS zs co co je a> x> en CD c 'm CO CD 0 Ü .0 IE » CD CD t CM co en 0 CM c CL "O CD v" T— -* 'S CD C S CP C CD B > •s- M— Q* co ca "8 1 CD JC c cri <- •*- & te co (O CM C2 CO CO CD ca CXI co *P -«*• co S a. «0 0. CM lO LO CM en 'ÎsM ci^- œ c s. 0 > a>£: c CD

T" LO r— co CO en '-Sf &t. T— T~ co -*• c-*o r«. co CM c co œ CuD -* -O o pj -c ' r» 3; CD -*•> LU je • -4-< JC IO LO LT> CM •s**' CD •••* CL ' ~ "~ CD c CJ> ca m « "O +, C > c c 3 CM CD CD CD CO CO CM r— r~- CM CO co 1 -f C H-* CO co co LD LO > co LO je CO — E CD -* ^ ca 3 CD > *5 x> 0 co CD C_ 0 ^-^T* 01 H-» CO a. "«L>. -S § 0 co T" CO 1*- ' LO CO •+•» £ c» ca co CL 3 - CM CO & co a T r- C» CM LO LO f- r"" co +-> a •*0» co t— co c •s S CD 0 0 -Q 0 •0

CD co C *" > 1 LO co en 1 «C t_ -t-> 0 to LO H*" CM CO •*• (O "E IS 5 3 'T-. "8 u-al 8.* T— CM 3 r- LO -* CO CQ O > CA «- a. "8 ja

r— CD 0O CO LO co 0 co Lf> CO S3 S c e t- .y- s co -o Ctt . -* CD -* -O co co co co ç • "oS ••u>* I CO -«t Q> C CD «H» CD O LT> 0 s 0 ^_ •^ Q. •*-* CO LO r-- T" CM «0 co C0 ni 03 t- 1 **1 - 1 t • CO ca o 0 es LO r— ci LO A •*•> LU CO -H t. t. r- CO t— CM 0 C/Î o U.Ï X «— >—• 'V 81 -

Staat 4.1 Groep A

HET LAIiDBOUffOfDERWIJS VAN DE BEDRIJFSHOOFDEN EN DE IN DE LANDBOUW WERKZAME ZOONS

Totaal ^ Aantal bedrijfshoofden Groctteklas ­ aantal \ zonder landbouw­ met landbouwonderwijs sen in ha bedrijft onderwijs hoofdeni Algemene Lagere Landbouw - Totaal Abso­ z?ons-% landbouw- landbouw­ winter - Abso­ in? in % luut öursus school school luut

1-5 48 ; 8 - h* 8 17 40 83 5-10 196 ; 38 3 - 41 21 155 79

10-15 145 34 4 - 38 26 107 74

15-20 96 ; 30 - 1 31 32 65 68

20-30 61 ; 22 2 - 24 40 37 60 >30 23 4 1 3 8 35 15 65

569 136 10 4 150 „ 413 #* "*

I Aantal zoons

1-5 24 - 1 - 1 4 23 96

5-10 83 12 3 2 1? 20 65 80

10-15 72 21 6 1 28 40 4,4 60 15-20 98 34 9 3 45 47 52 53 20-30 72 28 13 3 44 55 28 45 >30 20 7 3 5 15 75 5 25

369 102 35 14 151 ^ 217 Totaal<^ a 100 28 10 3 - 41 - 5S

lit

Tfû IflO

1/66 - 82 -

en 0 co nOr * 15 CO iDoiwinioix-tt-iomho! co T- Q O> co co co P— CO LO CO •* T— -*-* •• -* LT) »— CO O » ocMCM » A* T~ CO T- CO

en •* m »n 0 of<- + o 0 m N. m a a n 0 N co co os- 00 co oï co a 0) co CO * CO v— " r*LO * COUOCMCO T- •• UOCMCO CO r_ a» r- T- jf

s «— -* to 00 CM to CO r— coincMcoLfîLrj0-«h-*cotoco CM C«-P— CM 1 (0 05 CO CO * CO t"1* 0-* »COCOCMCO •»-S'r-cM CO un je T-H* to T- •»- *- . -c **- LO CM uo to 05 to 1— CM v tn NN CM t— CO O O) co co * co Y— gs* -°» s£ss °. sta CO T—" -

O CM r— to to CO T- •*• o>Nin cior» 0 •*•

en * oNfiArrof-tN 1 1 r- COT- CM ScoS"i 3 5 co tn »T- CM r— •* co en r» co CO •9 j? CO CO •* f

• co •d* (O oû o r*- in COCOinNCM<0-*NlO-*N<0 CO CO OJOO -* O cn c*3 c> «* ro •*•" >r— -* «COtOCMCO »^T-CM CO t— T- CM n— •«•

t g 3 UJ to CO CM * CO iÜ l0 co 1 Si * -0 V 00 CO O) t— CO CM •^oiinoiofmNmNNn o» co coto LU 3 c O en co co * co T- r—-* « T-coco-«»- T— •> •* •r' CM 8 h— co co T- 10 0 ^" -* r— S e co O in co 0 co to co oco-*no)-*Nœfflo 1 r>- T- O> coco CM £ZE 3 0 T— 0 CO CO * LO T- ea<* , • N|>.Nin •• tor-CM CO LU œ c. T— T— CO _1 -D UJ —( CD r mop- r- -# CMmiONOOlO'* •+COWNCO -* CO t— CO CO ûj 4a> •co O Ô> CO CO ,*• CO T— p-r»- CM CO CO CO -* »• •* T- OLO » CM r» CJ ^ «CM*— CM CO •0s *• ° » T- CM CM •<• UJ to -* _J --Ï CL h— 0 UJ 0 C3 O 10 -! O CO CO •• CO T~ 0 ca 0 T— •r— -*• T— r-•• '& « : 2Se§: 3= «a

0 to 00 00 r- LO CM T-tf)in«-t-OP"NCMt-t-* C3 t— CMO 00 en co 00 » »-eg 0-* «i-omcMr) * f--cMco CO t» *— T— CM CO co -a* U>J «--0 ^-

1 c CM to 00 r— to en m OCOCMt— CMcoC9CO-*CMCMCM Mh CO -*0 Ot 0 0 00 co co • Mr CMCO •»•••* M M m COCMCO 3 CO -t-> CO T— CO T- •* 3: w *— 01 10 cor- Nf • epinN-*-«i'rf-i--*'*n co : LO LOÇO SP. u^ 8 oirt n •• •*' t- co* • . » cotocoro »•LOT-CM CM 0 0 T— LO \— CM v- -*r " ' —1 E

n) S CO •*« 1- CO Ml CM ON« 1 r-coNci oiNniv co r>- LOCO CO —- c C5 OJ CO CO » CM *- O-* »COtOCMCO OP—CMCM co =»• T— CM V- CM CM «h

I 'S 'H'B -o . 1 1 S £ 4S ^2 § ••£ J< oi s « 1— m <«B 1\— •ses» •*• Jit-"t333-Ci» -o ca L. 3 03 q> 0 f— Cn O O «- M- 3 033C0J3J3C0O > S _* a» «—1 to 0 e H-> f— 1— ja ca « to JC 0 »- £ i+- 1— * -h> •*•> » . OJ -*J JE JE 1— J« t_ —1 CO -ÇJ t.330303*. O VI 0 je -o 0 — -c c-OSOOJS.coa3Q.3e: O O s •— 5 0 t_ -OC0CO. J3 jQJSr— c O O © XS f— -OO Cr— CO 0 cc «- s. a ••• T~ t*- CD E M 'O O CD i- t- J3 t- 1— CO « 03 a> > > co S 0. — 03 t- u r O 0 q tBi_ca-t--t-» tort-1 ca 0 0 0 0 a. a. t_ t_ cOOlt-CDCO CC O03S- J= a. 0. C. C0>OCCE£-4->^'a> 55 to « a a C3\ "O J3 CO -t-> •— (0 03 B 03 O CO f3 C- Ç c a. t_ c c <— -0«-T3>J=03>0)C»— BJ=JSJ=0 «I 0 co -O CD CD 03 -T3 c C XI "- Oi » C OQ. C0O3 O O. cccL-x-^ccaaS •<-30-ocoe=IQ.COJ>fcCJ3C_S. T—• «3 0 O 03 t_ J_ O C C co -i: 0 0 r— cot_taa>*:S>oStoa3a> LO 0 0 {.CCCOCOILCpC CO 03 J. O » C>-p+J CBI-r—, >-OQ.C».C: 3 cs . uo• «s -SÄ .je: OO 03> > B\ & 03 "OHO^•O>3c0^(:£iOC3\'O ^ ~* •»- CM CM -se: ^0 -se £ OJ C CD OS.Sffl-BOMl.OC20. >e •w a , , 0, ra 00, c:rajac co a» 1» 8 "ëû i1o.£88ig S £ - £- - ^^ "S-eScc .o< « 0 SE f— S •KÜO-SE-v-IJ aivtve.•&*-=: *>«.*<.V*V*V«.V«,V«. a -0 -= 3 ac i<; +•* c £J 10 CD T—« C»M co• -*» no• t*o r—« *c o oioi"N(T*m©N«oi»»*»«•«••«•*B ir•- 5M£«•o J- •Ï& ^— ^— r— T— T"~ ^— T— 1"" "T" V* CM CM CM CM CM — ÖJ».

CD c: i t l - CO in c: CVI A CVI

Ci *>- ' "— > e '- er. !.. l 1 Cvl CO CO CD OJ CD •r—, 1 -c: — •: CVI CO o E -O. 'S .. -•r- CO CD CO CO LO CVI LO -51- i >- 1— CNL CO CO 3 CO CO co 1— -f-* c CO -et- OT CVI o LO eo œ -st- -(-> e -O- "- CO -*• CO- C-J CVI •ff-» CO c s CO ' CT r— CO -sc cv; CD CO CO r— 1— , CO r- 1 -st- Cvl Cvl i— CVI CO CD i«= •+->

• ooog< LO CVI C-J CVI CO -sf CVI CO

C-J o a> CO CO CD CD » ooos-oooz - r—•

OD co. LO Ol CO CD CO • OOOZ-QÜCU *—• r— - •—

CO CO CVI CD Ol m OOOl-OOZ Cvl CNJ CVJ PO S3 CO CVl

si nu, UEA cvl CO LO. LO CD CM CVJ . CÓI LO LO: •LO •tö* LO -*• LO cultuurgron d

i n % Ya d e total c!-nt| [18 CO Li> CD CO co IS' s?' -st- SI MO LO 3 Liggin g de r cultuurgron d

P "'s CD CD CD -=>• CD r- ! HvJßJnn^inQ Cvl Cvl CVI cvl •— r—"

CO COI LO r- CO CVI CVI LO

puoJßjnn^inj CO CT cn CVI CO l~- CT CO « CVI r—

LO LO CO CT CO CD CO S[8AB» Cvl CVI CVI Rech t v . overp.i n CO Cvl CSl cS «VI. -* 4 v.h.to t C O CVI • *— -4-*- puoJßjnn^inQ LO r-- CO -*• LO r- CO e,--* "•= cn -o . ff ' oi ez > S[9AB)j r— CD CD CD r- CO -st- o> •T CO t-— -*- CD puovißjnn^ng -5f CO -sh -o • LO r~ r— 1^— CO ï. JC CO • S[8AB» CO COI LOI -et- co CO -c >. LO CO CO s CO CO CO S -o ^-ii*— o CO CO CT 1— CO CD C3 CO co ecu uoAfupeg CT CD CD CO Ol o CT CT CT o> Ol Ol-r-' *— CD Cvl C-J C-J -cl- Cvl —' 3 « Û0Û9< LO eo CO

• OOOÇ-OOOZ CO -et- CO OJ CO CD CO CO

r— CO OJ LO CD1 LO Cvl CO • OOOZ-OOOl r— CVI CVI C/O Lij CD

CO r~i LO r— CS) r— OJ CO CD = COOL-OOZ S Cvl CO CO CO CO CVI CO is: sinq UB(\ o CO CO CT r— CO CO CO CO LO CO CO CO

CO CT CVI CO '• *r^ H8 CO co CO CO CO CO CO CO Liggin g de r kavel s Aanta l i n % ya h he t totaa CO CO LO OJ C-J *' CO • jedsßujpjsftsg o s •1 s CD

o cvl CD CD -sf cvl CD CD DUE[SBJß-0J6j CVl Cvl: to ff> r- CT -sl- CVI , - .. . ,.. P c-J: LO CO CO CVI -st-l tri CO LO LO CO 3UB[»noq»oJ8tj -=t- m CD CD «* CD CD CD CD CD «J* CVI CS 1JQ COI LO CO S[aAB>| -. S C-J CO -=t- CD OD CD t e i n h a ** ff* CVI Gemiddeld e groot ­ <— CNJ CO LO CO CD CO *» CD lO jedsöuipiawa g CO: VO CO ff* CD! LO CD CO CVI '|v- CO CVl CO -tt- CD JUB^SBJ.ß'O-lSd CVJ ff* LO CO co pUBi/jnoq .—J LO CO "1-1 u-i CO CO ' CO l ' '3J8J • Cvl C-J pe r bedrij f 'r—i CT -* CD öo -cf.

Gemiddel d aanta l SL8AB». M CO CO LO co CO

>S -ef ODi LO fo. LO CO, CO s r— CV LO CD CO CVI' OJ

be - LO Aanta l 3 - .- • • c CO CO > Oi LO CD CD CO r— CO CO CO CO ! i !: I 1 1 CO

klass o LO r—• O Lo­ o A i O Grootte - 1 CVI -8 4-

Staat5* 3

HETVERBAN DTUSSE ND ELIGGIN GDE RPERCELE NT.C,7 .D EBEDRIJFS ­ GEBOUWENE ND EHOEDANIGHEIDSGRAAD , VEGETATIEKLASSE EN PRODUCTIECIJFER

Deafstan dva nd epercele n (ongeveer 350)to td ebedrijfsge ­ bouweni sgemete nvana fhe tmidde nde rpercelen .Zo uvana f devoor ­ zijdeva nhe tpercee lzij ngemeten ,da nzo ud eafstan d zachtewe g +_15 0m korte rzijn , 1»He tverban d tussenproductiecijfe re nafstan d

Aantalperoe - Productie­ Afstandzacht e Afstandhard e Afstandtot , leni n $ cijfer wegi nmeter s wegi nmeter s inmeter s 9 91-100 248 363 611 • 31 81-9 0 393 561 954 35 71-8 0 495 1277 1772 16 61-7 0 618 1287 1905 9 <60 731 2493 3224

2.He tverban d tussenhoedanigheidsgraa d enafstan d

Aantalperce ­ ffg Afstandzacht e Afstandhard e Afstandtot , leni n % •wegi nmeter s wegi nmeter s inmeter s 5 boven8 203 372 575 23 7,1 -8 407 458 865 38 6,1 -7 467 1081 1548 23 5,1-6 430 1453 1883 11 5 enl^ge r 67O 2529 3199 1) 3»He tverban d tussenvegetatieklass e e' nafstan d Aantalperce ­ Vegetatie­ Afstandzacht e Afstandhard e Afstandtot , leni n % klasse wegi nmeter s wegi nmeter s inmeter s 3 I 231 617 848. 12 II 341 400 740 37 III 450 625 IO75 10 V 545 125 67O 1 IX 227 1010 1237 40• XI 530 1455 1985 2 VIII 770 1766 2536 4 VII 715 4755 547O

1) Omschrijvingde rvegetatie-klassen » Klasse I -zee rgoed epercele nweilan dme tmee rda n50 $Engel s r.aaigras . " II -goed epercele nweilan dme t 30-50$Engel sraaigras . " III -vri jgoed epercele nweilan d end ebest e percelen hooilandme t 15-30$Engel sraaigras . 11 V percelenme tvee lAs ,overwegen dweiland . " IX -d egoed ehooilan d percelenme tvee lAp . " XI -d ematig eweid e percelene nvri jgoed ehooipercele n metminde r dan50 $Engel sraaigra a " VTII- vochtig e percelenme tmee r dan25 $vochtminnend e grassoorten. " VII -d earm ehooilandpercele n metvee lA oe nAc . 1/66 85 -

CD cd CD - cd +» &) SO va tn t— m V*l t— -p ö &T CM O ON o m OS $ in o cö © «r- s— m CM r- T— EH cd tS V

1 « CD O .a •P -ri • •od CD CD O. in C\l ON CM 00 mt— 00 C~- mt— pq -ri o> A f- f- sc c*- : M EH > .^ TO rH ç !> CD fc ö . a •£ S Q> CaD rH O -H +» Cfl 00 *>- -* »ü- V 00 c— T— O CD Ö. 4* .

cd cd 1 CD rO 00 so O ^9. in 00 cd -F M -H & C— o i— t— in in +> Ö rH CD •i— Sd- T"* 00 so 5 vo m WH* O Cd CD 'O «r* . T*- T— T— t~- M EH cd S M 5» 8H CO 1. CsD CtiD M O CD t> > v T-3 *? :s» OS 00 <3\ •sf *— O v- ^ pq -H fj rn rn rn rn •3- » fH -ti .5 «*• -* W En f> CD CD fi P H S cd F» •p EH • M «H CD cd 1 1 oa 1 t— m t— rn H •3< °- ^ S cd T— EH pCqD Ö0 D a03 Cf>d H H j- . .M ? M a S.. •p g ^•HTJ (D _g h o :;? 3 g CD -2 CD 4» .so m o T— 00 ö O ON w fH ^ °î _ I •'-1 •* in so VO in SO t~- in CD (D W Cd 7f m CD pq 60 a > » ,3 «i Ö CD rH N-s |> cd !> M -H • t> -* 00 rO m ON CO «j— ** ä T— CM rO so CSl CD ro CD CO © O O 43 pq cd -p ix, o i • ' CD ö c. ü ' ÇD H -o O !> ca -H * M :?? © ,ß co ft CM V in 00 CM CO CSJ CSl CM «SI in *r- •9 Ö fl pej Ö ç cd CD » •H pq cd +» te

rH rH CDa cd cd > cd *> :p? •* cö in rn in rn so 43 S t— CVJ in o vo CSl ON S il T- T— T" tn EoH ccd -CDy r9 1 ou uo[jn>|Uj ^oiu s 8 £ DîS ? S S3S 8jp UOAÎHpOB

O^S J8p •s -t-» NOlONNOUCOr'* in r» t— op rf»- oj en «MCOCMCMlO-**-*-*CO s 1- CM CD •* CO lT> CO 8jp, iioAfiJpoa- o c >co CD I t co CM co co a» • • r— T— r~ }8B uëA&jpag Ç to O lOCO^OCOCO-tr-O)!/) 'A il tooi to «oo CO : jed pnotïii] Nr-i-Wr-Nr-t-T-N CM CM ^t-»

c ui pnoqu) ONQN-tQNlCNCO co I i m •* « •* N £»0)3lPO*01T-OC) 3 •r*

[vyivg w+r-iom^io^CN S t 1 (CflNMN

B UI OOA^.0OJ§_ ot—mt— eocMcooootn -* to œ N co » r" •* te » •* * » « » « •|s*d pnoquf*

gttl ut O CM oi co »s» «2 Br ifl ' eg" «•> •CM CM p~ co r- co v- o pnoi|u] o » « o o 4 tu m * i- Oïl m a> co m ?- co p -o N co«- tn r> o f—* r- t— T- 09

*•> *A # U| »>U0t6 m CO Ms. «* N CO (0 ^o8<,jpoq^^UBy ^c^inco-=h-*cr>-*co-* s N N n n * in fw

peid^sanj r-IDCOCONNMt-MN to o) r« m m fv m 8pJEl)J0ft &

•|djcaeq}]iu j •c 1 N T- 1 1. CM t 'T- CM T- CM co co 1» sja^rwjooH "8 r NONI«.-* ion i to r-~ N m to fi oi •* N T- CM . CD -o C3 e c c re o o 6ulJ0^.SEk'4B a os O *N + Or- » dl O -ap}0»»j^08ia o N r" N M «" T~ T- "8 »— ir r* r*' co 2 -O "+•< !—• O =3 C3 CK œr-N*co*«NcoNN es) 53 ce g in > is. to •ë iO O) o Q ai o> en en o> o> CJ5 n co o en oi oi oi C9 Cl -U3}e«>|Uijg g BS e «a- CD >. -£ c O Biooj^s^oaj)) *—• CM tot»» OS Ifl N o CM *— r" co •«• p».

oOl s > o rj- in T» co er oi*« I - to Ol BooJïS^qo',1 CO Ol O) oi CO CÀ O) Ol o>, o> O

uo)j>|oqsu8>|jeA 3 «— o r- e» -*• co ei •* co co "Ö. V" CM *~ V- *•• T"~ T" *"* s- ^ 2 Ä£ s a " CM „Jr=.- O O SU8>(JBA > *ifiior» + io t 'S § . aeApuru—. Nç3NO)r«--r^eoo)N •o •"•• 0) CP 3 O •f e E. uejaoj) -Ü j«; •>- > CD S? ît PiP : S § ie .£3 *^ N füf5SP:efajes8 6-& • CD C CD o> "CSO •g *— S o o o. -w u c o •r*co ot .© • .a ^3 £ï +< S3 S. . 05 CO CaU CO O? TO O» C O O •C CD 00 * *ü t> «J cd : cet cd ' A> çç( cd fe i.rt te ce (o co £ :c e. e -o 3 s j= Ja ^c J2 J3 J: -e • M-» e c *t-> »~ :a> c ca iC >— J3 **— f>^ OS .O to -p f .O -o XI <£ O Cli. m r— t» in es o o u « ürr t *£ 2 3 S 't? o ._ wc r» •» .5 -a . ;rr to io CD es >— S • otnoA t_ c "S >j— in r*- v-» *— CM T- «M CD «f» — fi7 - V«. c o co co o -«*• co -*• 1»-" V« CM «Ni CNi uo r— to co o) et en o O) en OJ ^-4 ca t

«NI 1 CO CO I m O "O co c CO i< •»i- en -* r- in m o §3 to •+^ T- CO -* tO O) o "«3 JO m H- o •4-4 cc CI) L. tO CD -o c .8 CO 1 ION N O N 10 09 •s ^™ T"" x— co CO % 2 » » co oo »— M COCO T- CO •"*• T" co to ^ ~s sais CO fi PQ r r r a •8 V«. T— O! •+•» 3"S?*T""* • V- *rM co X t t— co - O 09 a: 1 T- CNJ jo LU c •» SE 09 tO C/3 O O. L. 'S c H- CL CD CD *»M r- OJ r- co •*• to r~ LU 0O T- CD 00 CNJ CM CO CO s J= JO 1— CB CNJ N N LU -=i- «ï •E43 « 1 ro i/> •* r- vft CO œ a. CO to to CNI %* O- «t n C CNIO CM INI- O) O •< C0 Y— T- T" T* 1 1 I 1 t to to 8 • CJ 3= CO ,1 c: •< LU -C CD 3 09 V«. * CO J= CO •a: se - • ?ö tf? So r- iC r2 CD g CNI p" LU JO c =3 CO c 09 JZ t— » S- 1— <0 c o A co o est r- -* I to 09 P. CC 'S "S M INJ > o =9 u LU CM T- CM CM LU c -O ce s»; co 09 LU > t ui n o •* r~ •*• T- Lut co o «~ 1— s c CD JO co LU x: CD as •4— s CO Œ 09• ca CD sa -o t 1 1 1 1 co o "8 T—1— OJ P-. r— CM r- o > -c —v ë e. C0 CM T- c 1— co ^ a. CO «a ~— co to V» r N 4>o m fi CT CM -4- uo to r» ta «— o: il in­ c •o uo ca -e to Si o c ca Ö -f CD ^e co• » o 3 as c oc mj c CO co co m T- «ô r— CM o> =3 09 1 D .V O S «9 O JO co in m ç? ce g SE OC 09 LU O -«*• -"•* T— œ m > O H- C LU -x; a î- eo oo to 3- r- co O •— £S c § CD o i O LU 3T 9 CJ CO 4*— > "E 1- * +- » 1 N O -« vs. C• 09 c CNI-4f -*• rt* £39 fN. I m & § -r» O) i-• "ï TK -sl* r— co to co co to be cet CO J= co LU <09- •*-• V* JS a Ü > >• c e «t c >a co «4W a: - ss o1 =LU cfl m r- -tï * c i> n •* T- » M C sa ^=~5 09 - t- CM .«r in to 4* co LU ce 2<£ ta o to -c*o cd o — c o JO ie as > LU s' =9 •O) co co -+•» ce > Lu en s co co TO to i m tor Of"- LU O 1 LU C0 •* «g t- C CD E 09 co c co to -4* in -^ .-**• CNl —1 • LU o LU O. co *-09 tO -*" tO •«•* CO •fc* .f*- LO -«" CM -r- s» in il in S2î sco 2d rs CO J= c * _J —1 •c ce -t-> 09 o LU S3 co » 44- **. 1 co r- |>- 1 T- o E= UJ 5 p- oo r- ^LU r* o cn "œ » a» S»- CO C-3 ca (BOX) -H c • in CO O0 CO C79 t— CNI JO o to in 5£ (0.1 r- T- • «NI O •«c "E f— CNJ _l r -c eCO tn CN| 1— r- co co co in in CO -c z: •fr* 0) -«c _•«•! c J= CD «-«. ^NICNI m tO CM CN1 «* I-™ 4r— •F — c CM O -4-» 5 09 5 09 , uo *r— co op to v r- CT CD m co •+ CO • JO t_ o to 09 O C to OJ co to CM co ro tjD m CO CM CO CO CNL.CM in u> i 09 . 1 c ^ T.* CM t T- *— 1 1 1 t—-<*• co to •»*- irt: c: 09 09 Ol M C0 « O ov 09 09 O CD 0 —>. -a CO r— co to CM to in CNj •Si-- JO T— m -* co T— CL co T-' co o c

C 09 < ' 5 o S : A. = •s "E «. £ & -W 09 09 J= CD 09 09 CD -4-» c -»-* to co in co m o co o m o m o o o O CO -C T— T— CM co co -t~> 09 1— v CNJ CO co c o> C co -o o. e to JO ^^ o to eo *— co 44- C »— 1= i.l i t 1 . 1 ! » /\ jr -X: 3 -« o> J= to A H-» > 3 r— CO -* •— £ c» * •+•> O L. J= C 4— O CD CT> -t— LT> :^ ma r-i C T— LTÏ O UT> O co co o ra ço ca e £ o je »- t" *- «^ E r 10 -E 09 E -*-• C Sif 4»— . 4 •«- *^- "O ••" to CO Groe p A Staa t 5. 6 CO CU co o o o •.- co c .IC CO 09 O O 09 CO 3 B OIÏB N 9i o LTS S- O fi .5 o «s o o fi u •H •Si ft «H CM S S a 00

' "*

CM .4 T o 00 0\ T I f I I I I—r O 8 8 8 IA G »A O oo g g o 88 8 8 8 f- SO (A TJ- «q* fl r«"» o 8 IA 8 «A 8 IA O 00 VO «* CM lA^fr "tt rr) rrt CM CM T- T- T- r-

x) .o 5

•*»• O 8 ft®

t Pt

o .o

to •H •s oj «5 Ö (D t- « T 1 1 I I r OOÓQQOO O O O O Q Q o O Ç> O OiAOmo O Q O O O o _èès _ _ i 00 C*-vO IA •«* ** *"0 ft IA O LH O tA OCO vo ->t \tt xl-- m ro CM W r0.0 rV O "-^ CM

" o IA ra S O a. •fi- . lA :

a O CM U ffl CO «H h <— S © VO h cd T— CM ÖS •r— •O-H ^3 r O »A -] , , C'-'j- ••r-:}— JT—r—rr O O Q û O O O O O o : IA O CO \0 "sj" O 080 8C~ 8vo' 8 &8IA . T* R

CM M

i CJ CM A

i 1 0 Q O O O Ö O O O o o o 8 m o m o m OOOO o _ o o V> try **•

.in O co •xi w o cd o A 0), f-CJ O I op O

CD ö Pi CÓ rö m CJ Ti •H CD o "T- 'S cd cd -ON

S -CO t +» c— o n—r -7—r -\o o c O O o OOO xj 000 o OOO o in o in 8 8 O CO KO in «3- ^t ro o m Wr r-

O in co cö Ti ca O CÖ Ti .X3 •H o CD 00 cd Ö e« T- ,0 ö •**• •n 0 © N 1— u cd § rt a> & ,0 ,4 o m o m o m OOO o o o VO lAt ^t fO fO W OOO o m o O CO V£> in rj- ^t Mr r •eq aed 'qeq 'qjv '^••e'A jedq.uojjD",qjy --96-

Bijd ehuidig ebedrijfsvoerin ge nstikstofgebrui ki sd e Daar- lijkse onttrekkingvee lminde rda nhierbove ni sgeschetst ,w e ÛSD- benon sechte ro phe t standpunt gesteld,da t debedrijfsvoerin ge n deN.bemestin g zodanigza lzijn ,zoal sdez ereed salgemee nzowe l privaat-economisch'al snationaal-eoonomisc hverantwoor dword t geacht.Da tw e eenH-gif tva n8 0k gzuive rvoorlopi gal sgren s hebbengesteld ,houd tverban d methe tfeit ,da tbi j sterkereinten ­ sivering invloeden enfaotore nworde ningeschakeld ,welke r draag­ wijdte nogmoeilij k ist eoverzien . . Vanzelfsprekend isgee nrekenin ggehoude nme t allerleifactoren , welke eendergelij kbemestingssohem aminde r effectief zoudenkunne n doenzijn ,bijv .waterbeheersing ,verkaveling ,tekor taa narbeids ­ krachten,tekor t aankapitaa l of onproductieveveestapel .

—o-o—o—o—o-o—

1/66 -n -

Bijlage III STANDAARDUEM

Debi jdi t onderzoekgebruikt e standaardureneij nontleen d aanarbeidsstudie sva nhe t L.E.I,Doo rmidde lva n tijdschrijfboek- houdingenzij n over eenreek s van jareno pverschillend e bedrijven gegevensverzamel d over debenodigd e arbeid voor de verschillende bedrijfsonderdelen.Dez egegeven s dienden alsbasi svoo rhe tvast ­ stellenva ndó )standaardure n perbedrijfsonderdeel .I n sommige gevallen- speciaa lvoo r degemengd e zandbedrijven -wa she t niet mogelijkd everkrege n cijferszonde rmee rt egebruiken * omdathe t aanwezigearbeidsoverscho t vaak aanleiding geeft tothe t aanwenden vanmee rarbei d daneconomisc h verantwoord is.Me t behulpva n terzake deskundigenwer d indez e gevallenee n correctie opd e cijfers toegepast. De opdez ewijz e vastgestelde standaardurenwerde n getoetst aan deboekhoudinge nva nd ebedrijven .He tloonbedra gwer d vergeleken met hetbedrag ,da tverkrege nwer d d*orhe t aantal standaarduren perbedrij f tevermenigvuldige n methe tloo npe ruu r+ d e sociale ' lasten« Overhe t algemeenwa s eree ngoed e overeenstemming.Voo r de bedrijvenkleine r dan5 k ableke nd e standaarduren ietst e laagt e zijn,voo rd ebedrijve n groter dan 25h aiet st ehfog .Di t verschil wasoo k teverwachten ,daa r dekleiner ebedrijve nn uéénmaa l op vele puntenminde rdoelmati gmoete nwerke ndai id e grotere* Hierondervolge nd evoo r deVijfheerenlande n gebruikte standaard- uren. Veestapel Permelk -o fkalfko e (incl, jongvee) 250 Permestvarke n \o Perfokzeu g (incl,biggen ) 100 Perwerkpaar d 175 Per schaap 10 Per 100kippe n 400 Grasland (per ha) Verzorgen+ bemeste n 60 Hooienpe rkee r 75 Kuilenpe rkee r 75 Bouwland (per ha) Granen 225 Aardappelen 7OO Bieten 700 Fruitteelt (per ha) Beweideboomgaar d 200 Nietbeweid ehoogsta mboomgaar d 65O Nietbeweid e laagstamboomgaar d 900 Afgetrokkenvoo r loonsproeier 100 Kaasbereiding Voord ebedrijven ,welk e zelfkazenpe rmelkko e 55

1/66 , y*:*?' LANDBOUW-ECONOMISCH INSTITUUT DEN HAAG (Schev.)- VA NSTOLKWE G 29- TELEFOO N 55.23.50- GIR O 41.22.35

TEKSTWIJZIGINGEN RAPPORT TUFHEEREHLATTDBU

blz, 10- Tusse nd e 3ee n4 ealine aword tno gd evolgend e passage opgenomen: "Erdien t teworde nopgemerkt ,da td emigrati e ind eVijfheerenlande nzic habsoluu tgezie n opee n betrekkelijk hoognivea uheef tbewogen .Voora li nd e jarenvoe r 1930i sdi the t gevalgeweest ,zoal sd e cijfers in tabel laaantonen .D ehog e cijfersva nvestigin g envertre khebbe nvoornamelij kbetrekkin go pd eniet - agrarischebevolking .

VESTIGING m VERTREK IS DEPERIOD E188l-195 0 1)

Periode Vestiging Vertrek Migrâtie-sald o 5-jaarlijksgemiddeld e in%3Va n de totalebevolkin g

1881- 133 5 64?9 70,9 - 6,0 1886- 185 0 58.8 80,5 -21, 7 1891- 189 5 58,4 65,8 - 7,4 1896- 190 0 55,4 74,9 -19, 5 1901- 190 5 55,7 70,8 -15, 1 1906- 191 C 59,0 68,6 - 9,6 1911• -191 5 55,9 67,9 -12, 0 1916- 192 0 60,6 72,6 - 12,0 1921- 192 5 54,2 SAi 4 - 10,2 1926- 193 0 57,1 70,1 -13, 0 1931- 193 5 48,2 55,2 7 1936- 194 O 44,4 56,2^ - '2 1941- 194 5 37,8 39,7" -11, 8 9 1946- 195 O 35,1 43,2 - I* 1 - 8,1 1)Vijfheerenlande nzonde r'Leerda m

blz. 31 2erege l v^o») ),l ondlonderwe ijs;- 'word t "]andb.ouwon

blzf. 32 2ealinea *D eeerst etwe e zinnenva n dezealine avervallen « 1 Ind e 3ezi nlez eme n inplaat sva n ".ttaev.L.W.S .e nL.L.S. ' dewoorde r "watbetref the tmiddelbaa r enhe tlage rland ­ bouwonderwijs", blz. 33 3ealine a 9eregel ? "fruitteelt"vervalt , blz. 33 3ealinéa s laatstezi nvervalt ,

J3lz.3 3- conclusi e 1,Dez e conclusie dient alsvolg t teworde n gelezen.'"Ind eVijfheerenlande nheef t eenbetrekkelij k geringgedeelt eva nd ehuidig e agrarische beroepsbevolking landbouwonderwijsgevolgd ïva nd ebedrijfshoofde n265 ee n van deboerenzoon s 41$c" - 2-

-1

"biz.3 6- 6 erege lv,b,, îD e zin "Hetbehoef t etc."e nvolgend e zinnenvervalle n tot "— ind eaard egehad" .Hiervoo r in deplaat slez emen : "Deaanpassin gaa nd enieuw emogelijk ­ heden- machinal e bemaling envrachtautoverkee r -i s langzaam gekomene ni swa tbetref t debemalin gno gnie t voldoende tenoemen» .Bi jd evervangin gva nd ewindbemalin g doord emachinal eblee fme nno gt evee li ndezelfd e eenheden denkene npast emx ssio! 3slecht ste ndel eaa n denieuw everhoudinge n aan.Wa the twegenne tbetreft ,i s de situatie thansgunstiger ,hoewe lhe t overnemenva n bruggen enwege nva n debeherend e poldersdoo rhe t Hoogheemraadschap aanvankelijknoga lwa tvoete n ind e aardeheef tgehad »

blz« 39- rege l3 3v.b .word tme thet'onderstaand evervolgd : Geziend ebeperkt emogelijkhede nva nd eakkerbouw , dientme nzic ha ft evrage n ofd eboere n ind eVijfheeren - landen ernie tbete r aandoe nzic hgehee lto et e leggen opd eveehouderij ^ enhe tbouwlan dmaa r int ezaaie nto t grasland. Debodemkarterin g indi tgebie dheef t immers uitgewezenda t slechtsongevee r 10$va nd egron d geschikt isvoo rbouwland .Aangezie ndu sd eoppervlakt ebouwlan d altijdklei nmoe tblijve n enhe tdientengevolg enie t mogelijk isove rt eschakele no pd etypisc h gemengde bedrijfsvorm,blijf the t aangerecht e twijfel onderhevig ofd etoc ha lklein e bedrijveni nd eVijfheerenlande n opee nrendabel ewijz e eenz ogering e oppervlaktebouwlan d kunnen exploiteren.Bepaald ebedrijven ,m,n „ dièwaarva n eenaanzienlij k gedeelte vand egron d opd e stroomrugi s gelegen,zoude ntechnisc hgezie nwe lto the tgemengd e bedrijfstype kunnenovergaan ,maa rvoo rdez eweinig e boerenza l ongetwijfeld deheersend ebedrijfsstij lee n belangrijkehinderpaa lvorme no mto tee nande rbedrijfstyp e tegeraken «

blz,4 0- 6 erege lv,o, i "zeer"vervalt .

blz,4 3- rege l2 9v.b .to trege l 37v.b .word t alsvolgt « Hoewel debezwaren ,welk ehieraa nvoo rd ebedrijfs ­ voeringzij nverbonden ,voo r deoverwegen d weidebedrijven niet zogroo tzij nal svoo r deakkerbouw -e ngemengd e bedrijven,dien t tochme tnadru kt eworde ngeweze no phe t ongemakda t deboe rbi jverschillend ewerkzaamhede nonder ­ vindt.Vanzelfspreken dworde nd ebezware ngrote r alsd e nietaa nee nwe ggelege npercele ne nd ehieraa ngrenzend e wegpercelennie t ingebrui k zijnbi jéé nboer ,

blz,4 5- 1erege lv,b. » "misschien"vervalt .

blz,5 2- rege l 8v.b, s "regelmatig"word t "geregeld".

281 - 3

"biz,65 .- a d 1* De-waterbeheersing * Eenoverzich t vand ewaterstaatkundig e toestand is gegeveni nhe trappor tva nd eRijkscultuurconsulen t voor Zuidholland,terwij lverde rui the trappor tva nhe t C.I.LoQ« teWageninge n isgebleken ,da t doorhe t treffen vanmaatregele no pdi tterrei nee n'productieverhogin gka n wordenverkregen ,welk e overeenkomt met eenlandwins t vanongevee r30 0h agoe d grasland,,D ekosten ,welk e zijn verbondenaa ndez everbeterin gva nd e waterstaatkundige toestand wordendoo rd eRijkscultuurconsulen t voor Zuidholland geschat op 1,2millioe ngulden , blz, 66 - ad 3.D everkavelin ge nontsluiting, ' Deongunstig e liggingva nd ekave l t.o.v,d e bedrijfsgebouwenheef t ind eVijfheerenlande nvoo rd e verder afgelegen percelen eeneenzijdi ggebrui kal s• hooilandme t eenonvoldoend ebemestingstoestan d tot gevolg,D ebotanisch ekwalitei t vanhe t grasland opdez e percelenwa sda noo kslecht . Hiernaast toondehe t onderzoekaan ,da t (perbedrij f gezien),bi jhe thuidig e productieniveauhe tverban d tussen deverkavelingstoestan d enhe tnivea uva nd e bedrijfsvoering geringwas jallee n tussend ezee rgoe d enzee r slechtverkaveld ebedrijve nwerde nverschille n geconstateerd o„a.wa tbetref t deveebezetting ,he t aantal arbeidskrachten enhe tarbeidseffect .Di tneem t evenwelniet ;weg ,da tbi jee nopvoerin gva nhe t productieniveau deverkavelingstoestan d zeerwaarschijnlij k welee nbelangrijk e hinderpaal zalvormen , Verderheef t eenonderzoe knaa r deafgelegd e afstand vanee n30 0ta lverde r afgelegenpercele naangetoond ,da t het grootstegedeelt eva ndea eafstan d overee nverhard e wegwer d afgelegd.He tkom t onsda noo kvoor ,da t inee n grootgedeelt eva nd eVijfheerenlande n hetwegenne t voldoende dicht is;ee nbli k opd ekaar tka non s indez e overtuigingsterken . Bezietme nd everkavelingstoestan d end eontsluitin g insamenhan gme the tnivea uva nd ebedrijfsvoerin gi nd e Vijfheerenlanden,danwi lhe ton svoorkome nda t ind é eerste plaatsd eruimtelijk e structuur vanhe t grondgebruik voorverbeterin g inaanmerkin gkom t5 voo r deopvoerin g vanhe t productieniveau zaldez eliggin gva nd egebruiks - . percelen eenbelangrij kknelpun t blijkent ezijn .Hier ­ naastui the twegenne t slechtsplaatselij k verbetering, intotaa l overee nafstan d vanron d 15km jd ekoste n hieraanverbonde nworde ndoo rd eRijkscultuuroonsulen tvoo r Zuidholland geschat op0,7 5 millioengulden .

Hetbovenstaand e onder ad 1,2 e n3 samenvatten d kan wordengeconcludeer d dat eenverbeterin gva nd ebemestings ­ toestand, eenverbeterin gva nd eliggin gde rpercele ndoo r toepassingva nee ngebruiksrui l enee n plaatselijke verbeteringva nd ewaterstaatkundig e toestand en.de ontsluitingto t eenproductieverhogin g voertwelk e overeen­ komtme tongevee r 2100 h.a.goe dgrasland ,Neem tme nd e

281 - 4-

kosten,welk e terverkrijgin gva ndi tresultaa t moeten wordenbesteed ,i naanmerking ,da nblijke n dezevoo ree n productieverhoging overeenkomendeme t 1h agoe d grasland f. 2.5OO,-e nf , 3*000,-t ebedragen . blz« 69- 23 erege lv.b. i "ruilverkaveling"word t "herverkaveling", blz.7 1 -achte rrege l 14v.b ,word t tussengevoegd « "Omdez e mogelijkhedent erealiseren ,zullen ,vanzelfspreken doo k dewettelijk emaatregele ndez esanerin gmogelij kmoete n maken." blz.8 0- 4 ®rege lv.o. :"hp "word tEngel sraaigras .

281