(1876-1942) Frans de Jong Sporen van het verleden Beelden van het heden 13.09 .2008

Tentoonstelling van 13 september tot 1 oktober in het Gemeentehuis te . Openingstijden: Op 13 september 2008 van 10.00 tot 17.00 uur. Overige dagen tijdens kantooruren. Met andere ogen kijken naar de gebouwde omgeving van is Sporen van het verleden na deze ‘catalogus’ van woningen uit de streek bijna onafwendbaar. Ging men voorheen bijna ongemerkt voorbij aan de woningen in de Beelden van het heden gemeente en haar kernen, na deze kennismaking met het oeuvre van de regionale architect Frans de Jong opent zich een wereld van Een oeuvre van Fransgedetailleerde verschillen en toch grote overeenkomsten. de Jongregionale architectuur (1876-1942) Ambtelijke functies Ondanks het feit dat vooral de functie van bouwen van woonhuizen in . Door de gepubliceerd, gaf hij daarvan duidelijk blijk. De vereniging. Het leven van Frans de Jong overzien­ Architect en nog veel meer gebouwen. Gebouwen, die zelfs nog niet eens Via zelfstudie leerde hij nog wel voor ambtenaar gemeenteontvanger veel tijd vergde, vond hij aanleg van de Nieuwe Rijksweg buiten het dorp artikelen en gedichten die hij naar de kranten de, kan worden gesteld dat hij een markante­ Al snel bleek namelijk dat het in verval verkerende noodzakelijkerwijs monument of monumenten Frans de Jong, op de gemeentesecretarie, maar van een afslui- toch nog tijd om in 1918 kassier te worden van de Lexmond om, die met het oostelijk deel zond, gingen overigens niet alleen over godsdien- persoonlijkheid was, die veel heeft betekend voor huis de voormalige woning van Frans de Jong hoeven te zijn. Maar waarvan hun samenhangend ting met een examen kwam het niet. Intussen had Coöperatieve Boerenleenbank, die in dat jaar in van de oude Straatweg (Kortenhoevenseweg) stige kwesties. Maar ook de binnenlandse politiek de Lexmondse gemeenschap. Na een kort ziekbed was geweest. En dat deze Frans de Jong ook niet verhaal wel mede het aanzien en karakter van de een markante man zijn jongere broer Arie de werkzaamheden van Lexmond was opgericht. verbond, kwamen veel kavels beschikbaar. Deze kwam hierin vaak aan bod. Verder schreef hij in overleed hij op 2 januari 1942. zomaar iemand was. Hij was ooit architect, dich- omgeving kan bepalen. Vandaar ook onze belang- zijn vader overgenomen. Hij was het die nu de werden nu gebruikt voor woningbouw. zijn artikelen over allerlei andere zaken. Terwijl ter en medeoprichter van de Boerenleenbank en stelling voor het oeuvre van Frans de Jong. Een veelzijdig mens die tijdens zijn rijk gescha- gebouwen ontwierp en de bouw uitvoerde. Maar Gemeenteopzichter hij in zijn gedichten vaak, behalve aan de politiek, Walter van , nog veel meer. Het huis moest als verloren wor- keerd leven sporen heeft achtergelaten op soms Frans zal hem ongetwijfeld hebben geholpen, Zowel in de functie van gemeenteontvanger Maatschappelijke functies ook aandacht schonk aan oorlog en oorlogs- Voorzitter Historische Vereniging Lexmond en den beschouwd (er was al een sloopvergunning Onze architect heel verschillende gebieden. Van vluchtige zelfs ook, zover zijn gezondheid dat toeliet, met als die van kassier, hield hij kantoor aan huis Frans de Jong was een grote aanhanger van het dreiging, de seizoenen, de crisistijd, personen en Hei en Boeicop voor afgegeven) maar de mens en de architect Is Frans de Jong dan een belangrijke of beroemde artikelen in kranten van zijn tijd, tot huizen en het timmerwerk. In 1902 kreeg hij zijn eerste op de Kortenhoevenseweg 73. Dat pand was in Oranjehuis. Het zal niemand dan ook verbazen minderheden. Zo maakte hij ook jaaroverzichten Frans de Jong kwamen tot leven. Niet in het minst architect? Neen. Niet in de zin dat hij een andere gebouwen die onwrikbaar in ons streek- ambtelijke deeltijdfunctie. Hij werd secretaris- 1877/1878 door zijn vader, Joost Marinus de Jong, dat hij in plaatselijke feestcommissies zat die ter op rijm. In de artikelen en gedichten komen zijn door de samenwerking met de Historische Vereni- ­vernieu­wer was, of een grote inspirator voor beeld zijn verankerd. penningmeester van de Polder Lexmond met ontworpen en gebouwd. Dit huis zal binnenkort gelegenheid van gebeurtenissen in het koninklijk standpunten op allerlei terreinen goed naar voren ging Lexmond en Hei en Boeicop in de persoon anderen kan worden genoemd. Maar hij is wel aanvankelijk een jaarwedde van vijfendertig worden gesloopt in het kader van het nieuw- huis in het leven werden geroepen. Hij was ook en stelde hij misstanden aan de kaak. De Jong was Samenhangende van Walter van Zijderveld die zich met het leven onze architect. Hij heeft in de eerste helft van de De vader en grootvader van Frans de Jong waren guldens. bouwproject Lexmonderwaard. Frans de Jong de grote promotor van de Oranjevereniging, toen niet bang voor zijn mening uit te komen, ook al van de mens Frans de Jong bezig hield. 20e eeuw een belangrijk deel van onze directe timmerman. Zij bouwden en verbouwden huizen Zo verstreken de jaren. Na verloop van tijd ging heeft daar, met uitzondering van zijn eerste twee deze in 1936 werd opgericht. Hij was de eerste streek dat sommige mensen tegen de haren in. architectuur: omgeving het gezicht gegeven dat het nu nog en schuren en maakten daarvoor zelf ook de ont- Arie echter steeds meer werk doen voor Rijks­ levensjaren, gewoond. Toen hij trouwde bleef hij voorzitter en is dat waarschijnlijk gebleven tot Beeldbepalende architectuur heeft. Kortom het project Frans de Jong kreeg werpen. Het lag dus in de lijn der verwachting dat waterstaat. daar wonen en zijn drie zonen zijn daar geboren. de Oranjevereniging op last van de bezetter werd Sociaal bewogen een oeuvre en Het omvangrijke bouwhistorische onderzoek steeds meer verdieping, werd omvangrijker en ook Frans dat zou voortzetten. Want hij was de Als bouwkundige was hij niet alleen actief in opgeheven. De Duitsers zorgden ervoor dat hij Zo was hij er een grote voorstander van dat arbei- van Ruud Visser was inmiddels in volle gang en kreeg ook een steeds grotere maatschappelijke oudste zoon en in die tijd was het bijna gebruik Markante Lexmonder Lexmond, maar ook in de omliggende plaatsen. nog een ander bijbaantje verloor: dat van secre- ders goed leerden schrijven en rekenen (wat in de een leven er bleek al snel hoe beeldbepalend Frans de Jong relevantie. dat de oudste zoon in de voetstappen van zijn Frans nam daardoor steeds meer werk van Arie Zo werd hij in Tienhoven en in in 1925 taris van de Lexmondse Bijzondere Vrijwillige eerste decennia van de vorige eeuw nog lang niet voor Lexmond en omgeving is geweest. Maar vader trad. Maar neen. Frans had waarschijnlijk over en vanaf 1914 deed hij zelfs al het werk zelfs benoemd tot gemeenteopzichter. Na het Landstorm. Die werd door hen in juli 1940 name- altijd het geval was), zodat ze niet meer afhanke- Een ogenschijnlijk eenvoudige vraag blijkt het liefst 150, overwegend nog in gebruik zijnde, Meerwaarde van samenwerking als jongen al een zwakke gezondheid en voelde alleen. Hij maakte de tekeningen en bestekken overlijden van de gemeenteopzichter had Frans lijk opgeheven. lijk waren van anderen. Ook het eigen woning- begin van een omvangrijk onderzoek en het bouwwerken konden aan Frans de Jong worden Door de Culturele Raad Zederik werd die relevan­ er niets voor om in weer en wind te moeten tim- voor zijn opdrachtgevers, deed de aanbestedin- zich in Ameide ontfermd over de verbouwing bezit en betaalbare huurwoningen voor de vastleggen van inzichten over het ontstaan van toegeschreven en worden gedocumenteerd. Toen tie passend bij hun instellingsbesluit en de doel­ meren. Hij koos daarom voor een opleiding tot gen, verleende opdrachten en hield toezicht op van de secretarie en had dat zo goed gedaan dat Een intens gelovig mens arbeiders stimuleerde hij. Daarbij maakte hij geen het beeld van onze streek. bovendien uit het onderzoek bleek dat De Jong stellingen ook herkend. En bleek men direct onderwijzer. Hij voltooide de opleiding en werd de bouw. Dat alles vergde de nodige tijd, maar hij werd benoemd tot gemeenteopzichter. Toen Frans de Jong was een sober levend man, die onderscheid naar levensbeschouwing, iets wat ook nog o.a. een kerkje in Ameide had ontworpen bereid dit project op het gebied van de communi- op negentienjarige leeftijd tijdelijk benoemd hij had blijkbaar toch nog genoeg tijd over om er er voor die functie echter iemand beschikbaar lid was van de Gereformeerde kerk te Lexmond. hij ook niet wilde bij groeperingen van algemeen Op een vergadering van de monumentencom- lag ook samenwerking met de Historische Vereni- catie en vormgeving te begeleiden en mee uit te tot onderwijzer in Hilversum. Later kreeg hij nog in 1916 nog vier ambtelijke nevenfuncties bij te kwam die zich permanent in Ameide vestigde, Hij beleed zijn geloof intens, zonder echter tot nut, zoals muziek- en zang- en Oranjeverenigingen missie vroeg een van de leden of iemand iets wist ging Ameide en Tienhoven voor de hand. voeren. Ook daar zag men vooral de meerwaarde een vaste aanstelling in Woerden. Zijn gezond- nemen. nam hij op eigen initiatief ontslag om plaats te fanatisme te vervallen. Hij volgde niet klakkeloos en dergelijke. Dat moesten in zijn ogen neutrale over het vervallen en al dichtgetimmerde huis van de eendrachtige samenwerking tussen de heid speelde hem echter ook daar parten. Al na Zo was hij: gemeenteontvanger van Lexmond; maken voor hem. de interpretaties die anderen aan sommige verenigingen zijn die niet alleen open stonden op de Kortenhoevenseweg in Lexmond. Voor de Niet alleen bescherming Gemeente, de verschillende commissies en een jaar moest hij om die reden ontslag nemen. directeur van de Algemene Begraafplaats te Lex- ­Bijbelteksten gaven. Iets wat van een onafhanke- voor mensen met een christelijke of een socialis- daaropvolgende naspeuringen had nog niemand Een monumentencommissie anno 2008 houdt ­verenigingen bij het bereiken van het einddoel: Met een eervol getuigschrift op zak keerde hij op mond; inner van de pensioenpremies van de amb- Architect en bouwkundige lijke denker zoals hij mocht worden verwacht. In tische levensovertuiging. Bij muziekvereniging kunnen bevroeden dat met deze ogenschijnlijk zich allang niet meer alleen met de bescherming het vastleggen en bekendmaken van het oeuvre 1 mei 1896 terug naar Lexmond. tenaren en van het havengeld en correspondent De jaren 1931 tot 1936 betekenden voor Frans artikelen, meditaties en gedichten die hij schreef Excelsior en bij de Oranjevereniging­ is hem dat eenvoudige vraag een even uniek als omvangrijk van monumenten bezig. In toenemende mate van Frans de Jong als een beeldbepalend deel van van de Intercommunale Arbeidsbemiddeling. de Jong een drukke periode van ontwerpen en en die in diverse regionale kranten werden gelukt. Zij zijn ooit opgericht als een neutrale project van start was gegaan. is er ook belangstelling voor de samenhang van het culturele erfgoed van Zederik.

Op zomaar een namiddag stelde iemand in de Herkenbare markeringspunten groen van Urk zijn bekend. Het Brabantse geel en groeit, hebben ook wij weer een stapje gezet bij gebouw uitgebreid met een consistorie. In de verbouwing van de gemeentesecretarie aan de jaren zestig - op een betonnen verhoging op de oude foto’s van de muziektent van Frans de Jong monumentencommissie de vraag of iemand iets Zelfs de nieuwe uitbreidingsgebieden rondom de beiges en het geel van de Waardse boerderijen het behalen van onze doelstellingen. loop van 1969 en de eerste helft van 1970 werd Voorstraat inhield, was niet meer te achterhalen. Prinsengracht. De verplaatsing werd uitgevoerd wellicht van nut zijn. wist van dat vervallen, dichtgespijkerde huis op de grote steden lijken, hoe gevarieerd men ook springen echter minder in het oog.Toch valt de christelijk gereformeerde kerk gerestaureerd. Deze oorspronkelijke patriciërswoning deed door de firma Woudenberg, de voorloper van de Kortenhoevenseweg… geprobeerd heeft te ontwerpen en te bouwen, vooral in de Waardse polders: de Alblasserwaard, Pim W.A. Metman, Voorzitter Stichting Culturele Door de aanhoudende groei van het aantal dienst als gemeentesecretarie tot 1 januari het Aannemersbedrijf Koninklijke Woudenberg Hans van den Heuvel. Voorzitter Historische De rest weet u. toch vaak sterk op bijvoorbeeld Vinex-locaties Hoekse Waard en Beijerland de combinatie van Raad Zederik gemeenteleden moest er in de eerste helft van de 1986. Een bijzonder ontwerp van de Lexmondse Ameide. Binnen de Historische Vereniging Ameide Vereniging Ameide en Tienhoven. rondom andere grote steden. Veel mensen voelen gele steen en groene luiken als sterk kleurbeeld jaren negentig een nieuwe kerk komen. De “oude architect was een mobiele muziektent. Deze en Tienhoven gaan al geruime tijd stemmen op Dirk Vruggink. zich, zo blijkt, echter vooral prettig en thuis in voor de wat plompe, brede halsgevel op. kerk van architect De Jong” werd aansluitend constructie stond eerst - voor de Tweede om in Ameide weer een muziektent te plaatsen. Voorzitter Monumentencommissie Zederik een eigen omgeving die overzienbaar en vooral verbouwd tot verenigingsruimte. Wat de Wereldoorlog - op de Dam en later - tot in de Mocht het ooit zover komen, dan kunnen de herkenbaar is. Een omgeving die rijk is aan her- Het beeld van de streek Frans de Jong kenbare markeringspunten geeft het dagelijkse Nu is kleur, zeker als men er even attent op is leven een bijna onbewuste veilige inkadering. gemaakt gemakkelijker waar te nemen en vooral en Ameide Een streekeigen Straten en vooral ook de huizen daarin, met hun eenvoudig herkenbaar, behalve als men lijdt aan kleuren van dak en gevel, vorm, hoogte en groot- kleurenblindheid. Bij de verschillende vormen in Architect Frans de Jong heeft in Lexmond veel FRANS DE JONG ontwierp in de vormentaal die in de omgeving zelf voorhanden was beeld: het behouden te, bepalen zeker voor de voorbijganger, meestal de architectuur is de samenhang tot een vormen- meer sporen nagelaten dan in Ameide. De zelfs zonder dat hij of zij zich daarvan bewust is, taal voor leken niet zo eenvoudig zichtbaar te verklaring: hij heeft zijn hele leven in Lexmond waard de sfeer. maken. Natuurlijk draagt in een landelijke omge- gewoond en daar vele jaren gewerkt. In Ameide ving bijvoorbeeld de repetitie van een bepaald is hij alleen in de loop van de jaren twintig actief De centra van onze steden en dorpen zijn steeds Onbewust van cultuurgoed type boerderijen bij aan de beeldvorming. Want is geweest, onder andere als gemeenteopzichter. vaker voorbeelden van eenvormigheid. Niet in Want hoewel menigeen tijdens zijn vakantie bij- ook al liggen zij ogenschijnlijk willekeurig ver- Er is nauwelijks documentatie bewaard de laatste plaats door het uitbundige gebruik voorbeeld geniet van de gele en rode aardkleuren spreid in het landschap, door de vorm en de vaak gebleven, maar De Jong was in Ameide bij drie van landelijk bekende logo’s en commerciële en van de soms hemelsblauwe huisjes in zonnige traditionele uitmonstering ook in combinatie projecten betrokken. De bouw van een kerk huisstijlen­ in hun nauwelijks te missen kleuren landen, teruggekomen blijkt dat de gemiddelde met de natuurlijke elementen ontstaat die voor de plaatselijke christelijk gereformeerde en verlichting. Winkels, restaurants, banken en Nederlander zich niet zo bewust is van kleur van samenhang vanzelf. Maar ook de samenhang van geloofsgemeenschap aan de destijds Achterweg andere publieke voorzieningen bepalen daarmee zijn eigen omgeving. Bij onderzoek bleek immers de gebouwen uit het oeuvre van Frans de Jong, geheten J.W. van Puttestraat, de verbouwing in onze, soms zelfs historische, winkelstraten al dat men, gevraagd naar de kleuren in de eigen speelt, zo toont deze publicatie, eveneens een van de gemeentesecretarie, Voorstraat 1 en de gauw repeterend het globale beeld. Alleen door regio, niet verder kwam dan: bruin en groen. Een onmiskenbare rol in het beeld van Zederik en constructie van een muziektent op de Dam. enkele markante, veelal bekende cultuurhisto- huisschilder stelde zelfs: ‘’dat hier eigenlijk geen omgeving. Wij hopen dan ook dat met dit project Het kerkgebouw aan de Achterweg werd in rische, elementen blijft de stad of het dorp in kleur is’’ Toch bestaan er ook in ons land wel dege- het belang van unieke regionale architectuur gebruik genomen op donderdag 5 juli 1923. kwestie soms nog met moeite herkenbaar en niet lijk bepaalde streekkleuren. Van het Limburgse wordt benadrukt. En als daarmee ook de bewust- Het kerkgebouw had geen consistorie en werd te verwarren met een andere gemeente uit de vakwerk in wit en zwart tot Westfries groen. Ook wording en waardering van de inwoners van verlicht met behulp van olielampen. Begin maart omgeving. het Amsterdamse grachtengroen en het wit en onze streek zelf voor hun eigen cultureel erfgoed 1949 werd het door Frans de Jong ontworpen

Architecten begonnen zich meer bewust te mooie vergelijking bieden bijvoorbeeld de ont- Frans de Jong over architectuur? Hoe ontwierp hij? We zullen 1. het type Boederijtype Gezinswoning worden van de eigen omgeving. Ze ontleenden werpen van de architect Van der Laan in Bleskens- Uit architectuurhistorisch onderzoek blijkt dat het nooit te weten komen. Het type was het startpunt van zijn ontwerpen. Dit type had een voor- en een achterhuis. Dit woningtype had in principe dezelfde opbouw Frans de Jong: inspiratie aan de lokale vormentaal en ook voor graaf, die ontwierp in de stijl van het traditiona- Frans de Jong in een relatief korte periode van Aan elk type was een te voren bepaald program- Het voorhuis was het woongedeelte. In het ach- als het voorhuis van het boerderijtype. materialen en technieken werd teruggegrepen lisme. De voor ons nu bekende jaren 30 stijl. 1914 tot 1941 circa 72 woonhuizen, 13 boerde- Analyse ma van eisen, functionele indeling, afmetingen terhuis bevonden zich meestal de keuken en de De woning stond met de langsgevel aan de straat. een oeuvre van naar de lokale traditie. Zo ontstond er een archi- rijen, 26 schuren, 2 kerken, 1 sigarenfabriekje, Aan de hand van alle bewaard gebleven teke- en constructieve opbouw verbonden. Door de stal. Meestal wordt de woning in het midden door- tectuurstroming die zich bewust regionaal oriën- De regionale vormentaal van Frans de Jong 1 houten muziektent, 1 gemaal en 1 kantoor ningen en gebouwen, is een analyse gemaakt opdrachtgever de keus te laten maken uit de De opbouw van dit type kwam in de omgeving sneden door een gang die vier kamers met elkaar regionale teerde: het regionalisme. In de ons omringende Frans de Jong uit Lexmond liet zich bij het ont- heeft gerealiseerd. Daarnaast heeft hij tal van van zijn werk. Voor een gedegen analyse is het verschillende typen, koos deze ook voor alles wat ook veel voor. verbindt. landen bloeide het regionalisme op na de eerste werpen inspireren door de gebouwen uit de eigen verbouwingen gedaan, waaronder de verbou- noodzakelijk om te beschikken over een zo groot daar dan aan vast zat. In de huidige tijd het beste De boerderij stond met de voorgevel aan de architectuur wereldoorlog en werd het zelfs gezien als de omgeving. Hij ontwierp woningen die niet direct wing van het gemeentehuis Ameide. Veel van de mogelijke hoeveelheid gegevens. Gelukkig is te vergelijken met het systeem van de z.g. catalo- straat. gangbare stijl van hun wederopbouw. opvielen maar zich juist voegden in de omgeving. door hem ontworpen bouwwerken staan er nu bijna het hele oeuvre van Frans de Jong bewaard guswoningen. Met dat verschil dat bij de huidige Het bungalowtype Wat is regionale architectuur? Of hij daarmee bewust een positie innam binnen nog. Sommige daarvan zijn prachtig in originele gebleven. Door een zorgvuldige vergelijking van cataloguswoning het type het eindproduct De woningtypen die we tot nu hebben gehad, Voordat er architecten waren die ook huizen De streekarchitect de architectuurdiscussie is niet bekend. Ook staat bijgehouden. Anderen zijn weer volledig de plattegronden en de gevels werd zichtbaar vormt. Daarop kan dan nog worden gevarieerd Arbeiderswoning zijn allen woningen die zich naadloos voegen in en gebouwen ontwierpen voor de doorsnee Na 1900 had bijna elke gemeente in Nederland uit zijn vele artikelen die hij schreef in kranten verbouwd en bijna niet meer te herkennen. Zijn wat in zijn ontwerpen steeds hetzelfde bleef en met uit- aan- op- of bijbouwen. Bij Frans de Jong Dit was een kleine woning. Meestal met maar de omgeving. Allen hebben een representatieve mens, bouwde iedereen volgens de traditie van een stadsarchitect of een bouwkundig opzichter. blijkt niets over zijn architectuurideeën. Wel liet werk concentreert zich voornamelijk langs het wat er veranderde. Aan de hand daarvan kan was het type meer het startpunt of uitgangspunt 2 kamers. gevel aan de straat. Dat komt veel voor bij lint­ de eigen omgeving. Met de opkomst van de Aanvankelijk hielden zij zich vooral bezig met hij een omvangrijk oeuvre na, dat als geheel het Lakerveld, de Kortenhoevenseweg en de Nieuwe van een persoonlijke stijl worden gesproken: de waarmee hij verder ging ontwerpen. Zo was hij Een voorkamer en een achterkamer bebouwing. Maar vanaf de jaren dertig begint Industriële Revolutie en de daaraan gekoppelde publieke werken: stations, gemeentehuizen, beeld heeft bepaald van de omgeving (en dat nog Rijksweg in Lexmond. Daar kan men met recht Frans de Jong-stijl. Overzicht van het beschikbare altijd op zoek naar verbetering van het type en In die tijd voornamelijk gebouwd voor personeel Frans de Jong een nieuw type woning te ontwer- massaproductie werd ook het bouwen steeds gemalen ed. Maar nadat de woningwet in 1901 steeds doet). stellen dat Frans de Jong deze straten hun gezicht materiaal leidde tot de keuze de analyse te ver- het optimaliseren van de plattegrond voor de van de boerderij. pen. Een vierzijdige woning. Het voordeel van dit meer gestandaardiseerd. Aan de ene kant bracht werd ingevoerd en er ook een bouwvergunning Kenmerkend voor Frans de Jong in vergelijking heeft gegeven. En wie ook nu nog door deze delen in 3 onderdelen die belangrijk waren in zijn opdrachtgever. De arbeiderswoning stond met de voorgevel aan woningtype is de gemakkelijke uitbreiding met de Industriële Revolutie welvaart aan de grote voor woningen verplicht werd, ontwierpen zij ook met andere streekarchitecten is, dat hij ontwierp straten rijdt, rijdt als het ware door zijn architec- architectuur. de straat. dakkapellen en aanbouwen. Vanuit de platte- massa, aan de andere kant werden sommigen de woningen. in de vormentaal die in de omgeving zelf voorhan- tuur. Naast zijn werk als architect, schreef Frans In zijn ontwerpen kunnen we de volgende typen grond en de gevels worden de vier zijden nu even zich er van bewust dat de vertrouwde leefom- Omvangrijk archiefonderzoek bracht aan het licht den was. Dit had ook anders gekund. Maar omdat de Jong ook nog artikelen en gedichten voor de het type onderscheiden: belangrijk. Rondom het huis kijken dus. En er is geving die gebaseerd was op traditie aan het dat in de huidige gemeente Zederik elk dorp tus- deze dorpsarchitecten bijna alles ontwierpen en plaatselijke periodieken en regionale dagbladen. de plattegrond geen specifieke representatieve kant meer. verdwijnen was. sen 1915 en 1945 een eigen bouwkundig opzichter bovendien hun eigen welstand waren, had een In deze kolommen beschreef hij de politieke de gevel (ornamenten) Maar het type had ook een nadeel. Door haar Er ontstonden tegenbewegingen zoals The Arts had die alles ter plaatse ontwierp. In Meerkerk dergelijke architect grote invloed op de sfeer van toestand van die tijd of mediteerde hij aan de vierzijdigheid is dit type het meest geschikt in het and Crafts en de erfgoedbeweging. The Arts and was dat bijvoorbeeld de timmerman: Jan de Jong. zijn streek. Meerkerk had bijvoorbeeld een bouw- hand van Bijbelteksten. In die grote hoeveel- vrije veld, met een tuin rondom. Later ontwierp Crafts propageerde de aloude ambachtelijkheid In Lexmond was dat de hoofdpersoon van dit kundig opzichter die geen duidelijke architectuur- heid bewaard gebleven schriftelijk materiaal, Frans de Jong vanuit dit type nog een variant met en wilde zelfs terug naar het gildesysteem. De project: Frans de Jong. Uit zijn oeuvre blijkt dat hij opvatting leek te hebben. waaronder zelfs persoonlijke correspondentie, een voorgevel. Deze bleek geschikter voor een erfgoedbeweging daarentegen reageerde op de overigens ook in Ameide, , Nieuwland, zijn nergens enige beschouwende woorden kavel langs de weg. teloorgang van traditionele landschappen en de en Lopik zijn sporen heeft achtergelaten. over architectuur of bouwkunst gevonden. Waar vertrouwde leefomgeving. Elke architect ontwierp in zijn eigen stijl. Een haalde hij zijn inspiratie vandaan? Wat dacht hij

2. Plattegrond Scherpenzeel 1914: zijn eerste ontwerp. Concep- C. den Hartogh 1937 adres: onbekend. (fig. 11) Arbeiderswoningtype Gezinswoningtype en een waarbij de plattegrond een kwartslag is Het boerderij type 1 tueel niet oninteressant. Dit ontwerp bestond uit De basisplattegrond van het arbeiderstype ziet er Het gezinswoningtype is te vergelijken met het gedraaid. De basisplattegrond van het boerderijtype ziet er een soort splitlevel voorhuis dat steeds een halve als volgt uit: (fig. 12) voorhuis van het boerderijtype. (fig. 14) als volgt uit: (fig. 5) verdieping versprong. Maar minder flexibel dan Voor de arbeiderswoning werd een zo compact H. Versteeg 2 1923, niet gebouwd. (fig. 19, 20) De plattegrond bestond uit een voorhuis en de plattegronden gerelateerd aan het basistype. mogelijke plattegrond gemaakt. De maten wer- Net als bij het boerderijtype, deelt een midden- H.Versteeg 1 1923, Lakerveld 140, Lexmond. schuur. Het voorhuis had haar ingang in het mid- den zo klein mogelijk gehouden. De plattegrond gang de woning doormidden. Maar in tegenstel- (fig. 21, 22) den van de voorgevel. Van daaruit deelde een Boerderijtype 2 (fig. 9) bestond meestal uit twee kamers op de begane ling tot het boerderijtype, moet in het volume (fig. 5) (fig. 6) (fig. 7) gang het volume in twee delen. Zo kreeg men vier Aan het einde van zijn carrière maakte hij nog een grond, en een zolder. De achterste kamer was (fig. 12) plaats worden gemaakt voor een keuken. In het Een nagenoeg dezelfde plattegrond levert door kamers rondom een middengang. nieuw type boerderij. Dit boerderijtype was afge- meestal het woongedeelte, de voorste: de voor- boerderijtype bevond de keuken zich meestal in een kwartslag draaien een heel ander gevel op. leid van het bungalowtype. Daarbij is de entree kamer. In een aantal gevallen was het voorste de schuur. De functionele indeling was als volgt: (fig. 6) gesitueerd aan de zijkant. Achter de entree was gedeelte de kelderkamer (slaapkamer). De entree Een bijzonder ontwerp is de woning voor Ewoud Aan de gevelzijde: de woonkamer (ook wel de een ruime hal, met trap. De ruime hal verbond de was meestal achterom. G.de Jong 1917, De Laak 10, Lexmond. (fig. 15) van der Ham uit 1921. Frans de Jong ontwierp pronkkamer) en de kaaskamer. verschillende kamers met elkaar. De hal werkte G.J. de Vaal 1922, Kortenhoevenseweg 44, hier een dubbelwoonhuis in een bouwvolume. Achter: de kelderkamer of opkamer (eigenlijk de nu niet zozeer als gang (zoals bij boerderijtype 1) Vanuit dit basistype waren een heleboel varian- ­Lexmond. (fig. 16) Typologisch ging het om een gezinswoning, maar slaapkamer) (zo genoemd omdat hieronder zich maar eerder als een aparte kamer. Vergelijkbaar ten mogelijk. Zo kon er een klompenhok aan de H. van Veen Hz. Jr. 1929, Kortenhoevenseweg 58, eigenlijk waren het twee arbeiderswoningen die de kelder bevond) en de eetkamer (ook wel: woon- met het Romeinse atrium. Een aparte ruimte die achterkant bijgebouwd worden. Een paar voor- Lexmond. (fig. 17) door een middengang bij elkaar werden gehou- vertrek, het normale woongedeelte). alle ruimten met elkaar verbindt. De schuur/ stal beelden: (fig. 13) den. De woningen hadden 1 centrale ingang in De keuken bevond zich meestal in de schuur was niet meer een huis apart gesitueerd achter 1. C.W. Dresselhuys 1921, Hei- en Boeicop. Het nadeel van de langsgevel aan de weg is, dat het midden van de voorgevel. (ook wel achterkamer genoemd) het voorhuis. Maar was direct toegankelijk vanaf 2. Anthony Lakerveld 1924, Achthoven 3, Lexmond. de gevel een niet formele indruk maakt. Met E. van der Ham 1921, Lakerveld 97, Lexmond. Vanuit de ingang liep een as die deze vertrekken de entreehal en deed daarom in de ruimtelijke 3. Teunis de Jong 1926, Lakerveld 220, Lexmond. noodgrepen moest de symmetrie worden bena- (fig. 23) met elkaar verbond. enscenering gewoon mee als kamer. 4. H.C. van Tienhoven 1931, Nieuwe Rijksweg 126, drukt. Hierover later meer bij de behandeling van Een van de grote voordelen van de nieuwe inde- Lexmond. de gevels.In een aantal gevallen werd daarom de De meeste andere plattegronden waren varian- ling is de situering van de trap. De trap zit niet (fig. 8) (fig. 9) (fig.10) (fig. 11) (fig. 13) plattegrond van het gezinstype een kwartslag ten op dit basistype bijvoorbeeld: meer prominent in het midden van de woning, gedraaid. Daardoor kreeg men een kopgevel ver- A de Vor 1917 Kortenhoevenseweg 89 Lexmond. waardoor de eerste verdieping beter ingedeeld gelijkbaar met het arbeiderswoningtype: een veel (fig. 7) kon worden met slaapkamers. Meer hier over formelere gevel naar de straatkant toe. (fig. 18) Johannus van Dieren 1916 Kortenhoevenseweg later bij het bungalowtype. (fig. 14) 159 Lexmond. (fig. 8) Een mooi voorbeeld hiervan is het ontwerp voor Een uitzondering hierop vormden de plattegron- Varianten op boerderijtype 2 waren bijvoorbeeld: H. Versteeg uit 1923. Hiervoor zijn 2 ontwerpen den in het begin van zijn carrière en aan het einde M.C. vd. Plas 1937 Nieuwe Rijksweg 38 Lexmond. gemaakt. Een met een entree aan de voorzijde van zijn loopbaan. In het begin: Het huis voor (fig. 10)

Bungalowtype Ida de Jong 1933, Kortenhoevenseweg 97, 99, 3. Gevels Arbeiderswoningtype Het type gezinswoning werd door Frans de Jong ­Lexmond. (fig. 28) In de vroege ontwerpen van Frans de Jong was de De gevel van de arbeiderswoning was als het na 1929 niet meer ontworpen. In feite werd dit Vier arbeiderswoningen 1933, Nieuwe Rijksweg voorgevel de formele kant van de woning. Hier- ware een miniatuur van de gevel van het boerde- (fig. 15) (fig. 16) (fig. 17) (fig. 24) (fig. 25) (fig. 26) (fig. 27) type opgevolgd door het bungalowtype. Wat de 114, 116, 118, 120, Lexmond. (fig. 29) voor werd een compositie gemaakt en voorzien rijtype. relatie tussen oppervlak en inhoud betrof was van ornamenten. De zijgevels en achtergevel Anthonie Lakerveld 1924, Achthoven 3, Lexmond. dit een veel economischer woning (goedkoper te Op dit type werd een variant gemaakt met een waren meestal een direct gevolg van de functio- (fig. 32) bouwen) en bood de woning in de indeling meer formele gevel aan de straatzijde (meestal werd nele indeling. Dit past natuurlijk in het beeld van mogelijkheden. de gevel voorzien van een naam). Op deze manier de lintbebouwing uit de omgeving. De voorgevel kan ook een langsgevel zijn: Het bungalowtype heeft als basis een vierzijdige werden de slaapkamers op de verdieping ook een plattegrond en heeft in principe geen formele stuk ruimer. De voorgevel kon een kopgevel zijn: boerderijtype kant. Aan dit basis type kan eenvoudig iets aan-, en arbeiderswoningtype. op- of bijgebouwd worden. De kern (de vierkante Frans de Jong 1933, Kortenhoevenseweg 113, 115, plattegrond) is zo sterk dat deze de toevoegingen Lexmond. (fig. 30) Boerderijtype bij elkaar houdt. (fig. 24) Hoewel in de omgeving veel boerderijen voor- (fig. 18) (fig. 19) (fig. 20) Hieronder volgt een aantal varianten: komen met een schuur en een apart voorhuis, R. van Bezooijen 1931, Lakerveld 86, Lexmond. ontwierp Frans de Jong alleen boerderijen die (fig. 25) bestonden uit een volume. Deze boerderijen heb- Thijmen de With 1931, Nieuwe Rijksweg 31. ben allemaal een rijkversierde voorgevel. ­Lexmond. (fig. 26) Jan Kon 1924, Lakerveld 136, Lexmond. (fig. 31) Allewijn van Dieren 1932, Nieuwe Rijksweg 134, Lexmond. (fig. 27)

Het voordeel van het bungalowtype is dat de positie van de trap zo is gekozen dat men beter uitkomt op zolder. De zolder is daardoor beter op (fig. 21) (fig. 23) (fig. 22) te delen in slaapkamers. (fig. 28) (fig. 29) (fig. 30) (fig. 31) (fig. 32)

In 1933 begon Frans de Jong woningen te schake- len. Eerst tot een twee onder-een-kap en daarna in rijtjes van vier woningen.

Gezinswoning-type Het bungalowtype Nog beeldbepalend in het heden Regionale architectuur kan anno 2008 niet meer Het is geweldig om na een lange tijd van plannen torische Vereniging Lexmond en Hei- en Boeicop Colofon De gevel van het gezinswoningtype heeft een Cornelis Burggraaf 1932, Lakerveld 242, Lexmond. Het oeuvre van Frans de Jong levert ondanks de bestaan uit de beelden en vormtaal zoals in de en voorbereiden aan de slag te kunnen. Maar hebben we ook deze kant van De Jong leren ken- Catalogus, beschouwingen, historisch overzicht, architectuurhistorisch onderzoek en analyse van het formele langsgevel. Omdat de formaliteit van de (fig. 34) variatie aan type woningen en andere gebouwen tijd van Frans de Jong. Integendeel, we moeten de naast het heden is er ons verleden, ook het Monu- nen. (fig. 34) oeuvre regionale architectuur van Frans de Jong (1876-1942) gevel niet zo voor de hand liggend is bij een langs- binnen de huidige gemeente Zederik en omstre- geschiedenis niet proberen te herhalen. Want dan mentenbeleid is onderdeel van mijn portefeuille. De stap naar de Culturele Raad is snel gemaakt. mede ter gelegenheid van Open Monumentendag 2008. gevel werd met ornamenten en dakkapellen een Het bungalowtype wordt ook geschakeld toe­ ken toch een herkenbaar beeld op. Sterker nog, vervallen we in kitsch. Maar de geschiedenis van In Zederik tellen we 106 rijks- en 115 gemeentelijke Als ‘bewaker’ van ons cultureel erfgoed hebben Een samenwerkingsproject van de Historische Vereniging symmetrische, formele gevel gecreëerd. gepast door de regionale inslag van zijn architectuur een regio moet in het geval van nieuw te ontwer- monumenten. En in dat kader denk ik graag mee zij de gebouwen uit het oeuvre van Frans de Jong Lexmond en Hei en Boeicop; de Monumentencommissie Peter Westerhoud 1924, Heicopperweg 43, maakte hij niet alleen gebouwen voor de omge- pen woningen of andere gebouwen wel grondig over de invulling van de jaarlijkse Open Monumen- omarmd. En het resultaat mag er zijn. Zederik; de Stichting Culturele Raad Zederik en de Historische Vereniging Ameide en Tienhoven. ­Lexmond. (fig. 33) Vier arbeiderswoningen 1933, Nieuwe Rijksweg ving, maar kan met recht worden gezegd dat hij worden onderzocht. En daarbij speelt de relatie tendag. Uitgever 114, 116, 118, 120, Lexmond. (fig. 35) gebouwen ontwierp die van de omgeving zijn. tussen het landschap en de woning een grote En dit jaar krijgt de Open Monumentendag in Ralf Krämer, Wethouder Zederik Gemeente Zederik Na 1930 ontwierp Frans de Jong een nieuw type rol. Er moet niet klakkeloos worden gekopieerd, Zederik een bijzondere invulling. Voortbordurend woning. De voorgevel als formele gevel was niet Een variant op het bungalowtype is het type met Ontwerpen voor de regio maar er moet opnieuw worden geïnterpreteerd op het landelijke thema ‘Sporen’ treedt Zederik Auteurs belangrijk meer. Bij dit nieuwe type werden alle voorgevel. Op de gevel staat dan veelal een naam. Veel architecten zijn stadsmensen en kijken met met de blik van het heden, zodat er een vormtaal ‘In het spoor van Frans de Jong’. Een plaatselijke Ruud Visser, architect BNA: Monumentencommissie Zederik/ Stichting Culturele Raad Zederik. gevels belangrijk. Alle gevels werden vanaf die Meestal uit de Bijbel of afgeleid van het Konings- de ogen van een stedeling naar het landelijke ontstaat die past bij deze tijd. Het regionalisme architect die in de eerste helft van de 20e eeuw Walter van Zijderveld: Historische Vereniging Lexmond en tijd met nog meer zorg ontworpen. Het huis werd huis: Juliana, Wilhelmina, Irene of in dit geval: Elim. gebied. Zo wordt het platteland vaak gezien als van de huidige tijd. zijn stempel heeft gedrukt op met name Lexmond. Hei en Boeicop. vanaf dat moment een object. de recreatieve voorziening voor de stedeling, of in Het doet mij veel plezier dat er in het gemeen- (fig. 35) Co-auteurs Frans de Jong, Kortenhoevenseweg 113, 115, termen van wonen, als het veredelde antwoord op Ruud Visser, architect BNA tehuis een tentoonstelling is over het leven en Pim W.A. Metman: Stichting Culturele Raad Zederik. ­Lexmond. (fig. 36) de vraag naar een huis met een tuin. werk van Frans de Jong. Een mooie introductie en Dirk Vrugging: Monumentencommissie Zederik. Hans van den Heuvel, Historische vereniging Ameide en Het grote verschil tussen het wonen in de stad en een goede voorbereiding op een fietstocht langs Tienhoven. Los van de gevelopbouw spelen de ornamenten het wonen op het platteland zit in de relatie met de bewuste panden (duidelijk aangegeven op de Sponsors Productiebegeleiding, coördinatie en eindredactie een belangrijke rol. De ornamenten waren als de omgeving. Een woning in de stad heeft een Cultureel erfgoed fietskaart). Rabobank . Stichting Culturele Raad Zederik. het ware fragmenten van ornamenten uit de duidelijke grens tussen het privé domein en de Deze catalogus is met grote zorg samengesteld. Aannemingsbedrijf Panco BV, Noordeloos. Grafische vormgeving omgeving.­ Met deze fragmenten werd de gevel openbare ruimte. Het privé domein eindigt in de vastleggen en Veel waardering heb ik voor de inzet van de Aannemersbedrijf P. van Leeuwen, Meerkerk. Frederik de wal vof, Schelluinen Smeed- en konstruktiebedrijf Van der Vegt bv, Lexmond. Druk gecomponeerd. Voor de verschillende woning­ stad bij de voorgevel van een huis. Bij een woning samenstellers ervan. Koninklijke Woudenberg, Ameide. De Groot Drukkerij, Goudriaan. typen gebruikte hij dezelfde componenten. op het platteland vloeien het privé domein en de bewaren De prachtige verzameling foto’s en blauwdrukken (fig. 33) Maar de toepassing van bepaalde ornamenten openbare ruimte in elkaar over. Men woont bij- van de huizen, ontworpen door Frans de Jong is te September 2008. veranderde wel in de loop der tijd. Zo kan men in In Zederik staat anno 2008 ‘bouwen’ centraal. (fig. 36) voorbeeld: op de dijk, bij de brug, langs de water- danken aan Ruud Visser. Na het lezen van zijn pak- het werk van Frans de Jong aan het gebruik van kant. De kwaliteit van de plek maakt deel uit van Er is veel gaande op het gebied van ruimtelijke kende analyse bekijk je het werk van de architect Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke de ornamenten zien uit welke periode een huis de karakteristiek van de woning. Zo eindigt een ordening, bouwprojecten en handhaving. Als met andere ogen. toestemming van de uitgever. stamt. Dit is goed te zien in deze publicatie waar boerderij niet bij de boerderij als gebouw alleen, wethouder van Ruimtelijke Ordening, Stads- en De Monumentencommissie heeft oog voor Frans Deze uitgave is met de grootste zorgvuldigheid samen­ alle ontwerpen van Frans de Jong in een tijdbalk, maar maken schuur, hooiberg en het hele erf, Dorpsvernieuwing, Volkshuisvesting en Bouw- de Jong als bevlogen architect. Maar hij was ook gesteld. Noch de samenstellers, noch de uitgever stellen opeenvolgend van 1914 tot 1941 achter elkaar deel uit van de karakteristiek van die specifieke en Woningtoezicht ben ik hier nadrukkelijk bij een zeer sociaal bewogen mens. Dankzij het zich echter aansprakelijk voor eventuele schade als gevolg zijn gezet. boerderij. betrokken. onderzoek van Walter van Zijderveld van de His- van mogelijke onjuistheden en/of onvolledigheden in deze uitgave.