Arkadiusz Niedziółka

Krakowskie Studia Małopolskie nr 16/2011

DZIEDZICTWO KULTUROWE I WALORY PRZYRODNICZE JAKO CZYNNIK ROZWOJU TURYSTYKI W GMINACH WIEJSKICH POWIATU KRAKOWSKIEGO: MICHAŁOWICE I ZIELONKI

CULTURAL HERITAGE AND ENVIRONMENTAL VALUES AS THE FACTOR OF TOURISM DEVELOPMENT IN RURAL COMMUNES OF CRACOW COUNTY: MICHALOWICE AND ZIELONKI

1. Wstęp

Usługi turystyczno-rekreacyjne często odgrywają istotną rolę w społecz- no-gospodarczym rozwoju gmin wiejskich. Związane jest to z możliwością uprawiania różnych form turystyki wiejskiej przez turystów, a co za tym idzie możliwością korzystania przez nich z różnych typów obiektów noclegowych i obiektów sportowo-rekreacyjnych. W gminach wiejskich często uprawiana jest agroturystyka, która związana jest z organizacją noclegów dla turystów w obrębie czynnych gospodarstw rolnych. Bardzo często na wsi uprawiana jest także turystyka krajoznawcza, w uprawianiu której najważniejszy jest motyw poznawczy, zwiedzanie i podziwianie różnych atrakcji turystycznych w regionie. Na obszarach wiejskich niezwykle popular- nym rodzajem wyjazdów turystycznych są różne formy turystyki kwalifikowanej. Najczęściej dotyczy to turystyki pieszej nizinnej i górskiej, a także turystyki rowerowej czy różnych form rekreacji wodnej (żeglarstwo, kajakarstwo itd.). W rozwoju usług turystyczno-rekreacyjnych na wsi istotną rolę pełnią wła- dze lokalne. Od ich zaangażowania w rozwój szeroko rozumianego sektora turystycznego zależy bardzo dużo. Samorząd może wspomagać rozwój lokalnej gospodarki turystycznej poprzez działalność promocyjną, organizację szkoleń i kursów, np. dla rolników chcących uruchomić działalność agroturystyczną Dziedzictwo kulturowe i walory przyrodnicze... 135 w swoich gospodarstwach rolnych, czy także poprzez współpracę z różnymi podmiotami i instytucjami wspierającymi rozwój usług turystycznych. W niniejszym artykule przedstawiono stan i najważniejsze czynniki rozwoju usług turystyczno-rekreacyjnych w dwóch podkrakowskich gminach: Michało- wice i Zielonki. Ukazano obiekty noclegowe i zakłady gastronomiczne działające na ich obszarze, oraz scharakteryzowano tzw. bazę towarzyszącą, a więc głównie obiekty sportowo-rekreacyjne służące zarówno turystom, jak i stałym mieszkań- com. W części empirycznej pracy przedstawiono wyniki badań kwestionariu- szowych, które przeprowadzono w formie wywiadu bezpośredniego w obydwu gminach. W gminie Michałowice respondentem był zastępca wójta, natomiast w gminie Zielonki wywiadu udzielił pracownik urzędu odpowiedzialny za roz- wój i promocję swojej gminy. Badania dotyczyły roli władz lokalnych w rozwoju turystyki i rekreacji oraz najważniejszych atrakcji turystycznych.

2. Elementy zagospodarowania turystycznego

Rozwój turystyki uwarunkowany jest odpowiednią infrastrukturą turystyczną. W jej skład wchodzą obiekty noclegowe, zakłady gastronomiczne oraz tzw. baza towarzysząca. Często w literaturze wskazuje się także na bazę transportową po- nieważ bez komunikacji – w zdecydowanej mierze – rozwój turystyki nie może mieć miejsca. Zdaniem O. Rogalewskiego na zagospodarowanie turystyczne składa się działalność1: –– mająca na celu ochronę i przystosowanie na potrzeby ruchu turystycznego walorów turystycznych; –– zmierzająca do zapewnienia turystom możliwości dojazdu do obszarów, miejscowości i obiektów stanowiących cele wyjazdów turystycznych, –– zmierzająca do zapewnienia turystom niezbędnych warunków egzy- stencji w miejscu lub na szlaku będącym celem podróży (głównie zaspo- kojenie potrzeb noclegowo-żywieniowych). Usługi noclegowe należą do podstawowych usług turystycznych. Zgodnie z Ustawą o usługach turystycznych z 1997 r. do zakładów hotelarskich zalicza- my2: –– hotele (oznaczone gwiazdkami; jest ich pięć kategorii);

1 O. Rogalewski, Zagospodarowanie turystyczne, Warszawa1974, s. 7. 2 H. Borne, A. Doliński, Organizacja turystyki, Warszawa 1998, s. 88. 136 Arkadiusz Niedziółka

–– motele (oznaczone gwiazdkami; jest ich pięć kategorii); –– schroniska młodzieżowe (oznaczone cyframi rzymskimi; są ich trzy kategorie); –– campingi (oznaczone gwiazdkami; są ich cztery kategorie); –– pensjonaty (oznaczone gwiazdkami; jest ich pięć kategorii); –– domy wycieczkowe (oznaczone cyframi rzymskimi; są ich trzy kategorie); –– schroniska; –– pola biwakowe. Obok bazy noclegowej istotnym elementem zagospodarowania turystycznego jest baza gastronomiczna. Czasami stanowi ona część bazy noclegowej a niekiedy składają się na nią zakłady gastronomiczne, restauracje, kawiarnie, bary, które nie świadczą usług noclegowych dla turystów. Głównym zadaniem obiektów wchodzących w skład usług gastronomicznych czy też bazy żywieniowej (gastronomicznej) jest zapewnienie turystom możliwości wyżywienia3. W jej skład wchodzą urządzenia: –– gastronomiczne; –– zaopatrujące turystów w artykuły żywnościowe (sklepy); –– warunkujące odpowiednie zaopatrzenie zakładów gastronomicznych i sklepów. Według klasyfikacji bazy noclegowej dokonanej przez J. Salę na sieć gastro- nomiczną składają się zakłady4: –– gastronomii otwartej (ogólnodostępnej); –– typu żywieniowego (restauracje, jadłodajnie, zakłady szybkiego żywie- nia, punkty sprzedaży z automatów, bary); –– sprzedające napoje (piwiarnie, bary „ekspresso”, winiarnie, pijalnie, bary typu „aperitif”, „cocktail-bary”); –– rozrywkowe (kawiarnie, bary nocne, kluby młodzieżowe, bary rozrywkowe); –– w środkach transportu; –– gastronomii zamkniętej (które nie są dostępne dla turystów); –– gastronomii przy hotelach i innych obiektach noclegowych (są one czę- sto dostępne również dla osób niebędących gośćmi hotelowymi).

3 O. Rogalewski, Zagospodarowanie turystyczne, Warszawa 1974, s. 57. 4 J. Sala, Gastronomia w aglomeracjach miejskich. Determinanty i kierunki rozwoju, „Ze- szyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie” 1992, seria specjalna „Monografie”, s. 110. Dziedzictwo kulturowe i walory przyrodnicze... 137

W miejscowościach odwiedzanych przez turystów (a także na terenach rekreacyjnych) często występują ponadto półstałe lub ruchome (często sezo- nowe) punkty gastronomiczne, w których są oferowane dania typu fast-food, słodycze i lody oraz napoje bezalkoholowe5. Bardzo ważnym składnikiem infrastruktury turystycznej jest tzw. baza to- warzysząca. W literaturze przedmiotu często można spotkać się z innymi jej określeniami, jak „baza uzupełniająca”, „baza komplementarna”. Aby przy- bliżyć znaczenie pojęciowe tych terminów trzeba na początku zdefiniować termin „rekreacja”. W Leksykonie turystyki i krajoznawstwa rekreacja przedsta- wiona jest jako: „odpoczynek, wytchnienie, rozrywka; dobrowolnie wybrane dla własnej satysfakcji różne formy działalności (wypoczynku) podejmowa- ne poza obowiązkami zawodowymi, społecznymi, domowymi i nauką, czyli w czasie wolnym od obowiązkowych zajęć”6. Usługi rekreacyjne odgrywają niezwykle istotną rolę w rozwoju turystyki. Uatrakcyjniają one turystom czas wolny, który mogą oni spędzić w aktyw- ny i ciekawy sposób. W literaturze dotyczącej różnych zagadnień związanych z turystyką kwestiom rekreacji w ostatnich latach poświęcono bardzo dużo. Jeden z autorów, P. Różycki, wyszczególnia usługi rekreacyjne i rozrywkowe, definiując je jako: „działania mające na celu zapewnienie właściwego wypoczynku w czasie wolnym, np. w trakcie pobytu na wakacjach, wycieczkach lub imprezach turystycznych”7. Autor zwraca ponadto uwagę na to, że usługi rozrywkowe w dużym stopniu wpływają na uatrakcyjnienie pobytu i spędzanie czasu wolnego8.

3. Atrakcyjność turystyczna gmina Michałowice

W gminie Michałowice można znaleźć bardzo interesujące walory turystyczne. Są to walory przyrodniczo-krajobrazowe, obszary przyrodniczo cenne, w tym obszary chronione. Można na terenie gminy podziwiać także wspaniałe zabytki architektury oraz zapoznać się z interesującym dziedzictwem kulturowo-historycznym regionu. W obrębie gminy Michałowice leży Dłubniański Park Krajobrazowy utworzony w 1981 r. Powierzchnia jego wynosi 10 937 ha, a położony jest na terenie

5 A. Kowalczyk, Geografia turyzmu, Warszawa 2001, s. 134. 6 E. Mazur, Leksykon turystyki i krajoznawstwa, Szczecin 2000, s. 53. 7 P. Różycki, Zarys wiedzy o turystyce, Kraków 2006, s. 92. 8 Ibidem. 138 Arkadiusz Niedziółka

6 gmin: Gołcza, Iwanowice, Skała, Trzyciąż, Zielonki i właśnie Michałowice. Rozciąga się prawie na całej długości rzeki Dłubni. W obrębie parku projektuje się utworzenie dwóch rezerwatów przyrody: –– Ostrysz – rezerwat położony w okolicach Glanowa. Ochronie podle- gałby fragment lasu łęgowego, płaty ciepłej buczyny oraz zręby skalne z roślinnością kserotermiczną; –– Jodła w Trzyciążu – rezerwat leśno-krajobrazowy, położony w okolicach Zagórowej. Ochronie podlegałby drzewostan mieszany z dużym udzia- łem jodły jako gatunku godnego szczególnej ochrony na obszarze Wy- żyny Krakowskiej. Na terenie parku występuje 28 pomników przyrody; warto tutaj wymienić: starą aleję kasztanowców białych w Minodze, zabytkowy park dworski w Mło- dziejowicach i Tarnawie, źródło „Jordan” w Ściborzycach oraz źródło Dłubni. Wśród z kolei najważniejszych zabytków architektury należy wymienić: –– Kościół p.w. św. Jakuba w Więcławicach; –– Kościół p.w. św. Małgorzaty w Raciborowicach; –– Zespół dworsko-parkowy w Michałowicach; –– Zespół dworsko-parkowy w Nieborowicach; –– Zespół dworsko-parkowy w Młodziewicach; –– Stara Apteka w Zerwanej. Obok walorów kulturowych w sferze materialnej trzeba również wskazać na bogatą spuściznę duchową, tradycję i dziedzictwo kulturowo-historyczne gminy Michałowice. W ramach szeroko rozumianego folkloru możemy wyróżnić tutaj działalność: –– Orkiestry dętej „Echo” z Michałowic; –– Koła Gospodyń Wiejskich w Zagórzycach; –– Koło Łowieckiego „Knieja”. Wśród najważniejszych natomiast imprez organizowanych w gminie Mi- chałowice należy wspomnieć o Pikniku Ziemniaczanym oraz Dożynki Woje- wódzkie. Obie imprezy odbywają się w Więcławicach. Dożynki organizowane już od kilku lat na terenie Parafii św. Jakuba Apostoła, z roku na rok cieszą się coraz większym zainteresowaniem. Liczne atrakcje przygotowywane przez organizatorów, jak również piękna sceneria plebańskiego ogrodu sprawiają, że frekwencja na imprezie jest co najmniej satysfakcjonująca. W czasie zabawy można zwiedzić okoliczne miejscowości i skosztować tradycyjnych potraw. Dziedzictwo kulturowe i walory przyrodnicze... 139

Walory turystyczne w gminie Zielonki

W gminie Zielonki znajduje się wiele atrakcyjnych walorów przyrodniczych. Ogromny potencjał przyrodniczo-krajobrazowy posiadają dolinki podkra- kowskie. Bardzo urokliwa jest Dolina Bibiczanki, która ma około 7 kilometrów długości. Górny jej odcinek położony jest poza zabudowaniami i posiada for- mę płytkiej dolinki z zadrzewionym dnem i łagodnymi zboczami. Jedna z dolinek – Dolina Prądnika najbardziej malowniczy fragment ma w granicach Ojcowa. Na obszarze gminy Zielonki dolina ta odznacza się bardzo odmiennym i ciekawym krajobrazem. Jest szeroka, a jej zbocza jeszcze dość strome i zalesione w rejonie w rejonie miejscowości Januszowice stają się łagodne, co sprawia, że mogą być wykorzystane rolniczo. Do interesujących przyrodniczo miejsc należą także XIX-wieczne założe- nia parkowe, z których najważniejsze to: –– Park krajobrazowy w Katowicach, –– Pozostałości parku krajobrazowego w Dziekanowicach, –– Park krajobrazowy w Korzkwi, –– Park krajobrazowy w Owczarach. Duża atrakcją turystyczną w gminie Zielonki jest możliwość uprawiania różnych form turystyki kwalifikowanej, najczęściej pieszej i rowerowej. Na terenie gminy znajdują się szlaki turystyczne, dzięki którym można uprawiać kolarstwo oraz wędrować przez różne zakątki gminy. Znanym szlakiem turystycznym w gminie Zielonki jest rowerowy szlak czar- ny i zielony, który wiedzie m.in. przez teren Bosutowa, na którym bohater naro- dowy Tadeusz Kościuszko rozłożył obóz po bitwie pod Racławicami. Widomą pamiątką tamtych czasów jest obelisk wzniesiony w setną rocznicę insurekcji. Przez malowniczy Bosutów wiedzie także szlak św. Jakuba łączący europejskie świątynie, którym ów święty patronuje9. Obok walorów przyrodniczych w gminie Zielonki występuje wiele cie- kawych walorów kulturowych. W grupie tej należy wyróżnić dwie kapliczki w miejscowości Batowice. W miejscowości tej znajduje się również dwór po- chodzący z końca XIX wieku oraz kilka wiekowych domostw. Doskonałym przykładem jest leżący nad rzeką Dłubnią drewniany dom z początku XX wieku oraz chata chłopska z 1914 r. W Bibicach znajduje się Fort 45a, powstały

9 Gmina Zielonki, Zielonki 2011, s. 16. 140 Arkadiusz Niedziółka w latach 1895–1897. Położony jest nad doliną Bibiczanki na zachodnim stoku wzniesienia. W czasie II wojny światowej fort ten służył jako rezerwowy szpital oraz magazyn leków. Obecnie jest pusty i zdewastowany, a wokół niego znaj- dują się ogródki działkowe. Oprócz pancernego fortu Bibice posiadają szereg chat z początku XX wieku. Również w Boleniu znajduje się kilka wiekowych domostw. Godny uwagi jest także zespół dworski, wybudowany w 1898 r. przez Jana Matejkę dla swojej córki. Niezwykle cenne walory kulturowe posiada miejscowość Korzkiew, gdzie położone są dwa zabytkowe obiekty. Pierwszy z nich to kościół parafialny pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, który został wybudowany w 1623 r. na miejscu drewnianej świątyni. Kościół miał obronny charakter i w czasie swojego istnienia był wielokrotnie niszczony, a później odbudowywany. Kolejną miejscowością, w której zachowały się liczne ślady dziedzictwa kulturowego są Owczary. Jest to najdalej wysunięta na północ wieś w gminie Zielonki. Znajduje się tu zespół dworski, którego posiadaczami była niegdyś rodzina Kwiat- kowskich, a aktualnie obiekt ten służy jako państwowy Dom Pomocy Społecznej. W skład zespołu dworskiego wchodzi murowany dwór, który powstał na początku XX wieku oraz zabytkowy park założony w połowie XVIII wieku. Z historycznego punktu widzenia bardzo ważną rolę odgrywała wieś Wę- grzce. Znajdują się tu dwa ogromne forty austriackie. Pierwszy z nich to arty- leryjski fort „Łysa Góra” nr 47. Był on częścią fortyfikacji broniących Kraków od północy. Powstał w latach 1874–1880, ale wielokrotnie rozbudowywano go. Z ważnych obiektów kulturowych w Węgrzcach zachował się również zespół dworski, który obejmuje murowany dwór, oborę, stodołę i spichlerz z przeło- mu XIX i XX wieku. W miejscowości tej jest także kilka zabytkowych domów, które stanowią relikt wiejskiej zabudowy. Istotnym elementem życia kulturalnego gminy Zielonki są orkiestry dęte, do których zalicza się: –– Parafialno-Gminna Orkiestra Dęta z Zielonek; –– Orkiestra Dęta przy Ochotniczej Straży Pożarnej w Woli Zachariaszow- skiej; –– Parafialna Orkiestra Dęta Korzkiew. Wspomnieć należy także o niedawno powstałych zespołach ludowych. Pierwszy z nich to Zespół Ludowy Zieleńczanie, który istnieje od kwietnia 2006 roku. Został utworzony przez Centrum Kultury Promocji i Rekreacji w Zielon- kach dzięki dofinansowaniu z Narodowego Centrum Kultury w Warszawie. Dziedzictwo kulturowe i walory przyrodnicze... 141

Drugi zespół to grupa kolędnicza „Herody”, czyli grupa młodzieńców ubranych w kolorowe stroje. Kolędnicy chodzą po wsi w pierwszy dzień świąt Bożego Na- rodzenia, a przewodzi im chłopiec przebrany za króla Heroda. Do świty Hero- da należą: marszałek, feldmarszałek, hetman, ułan, Turek, Żyd, śmierć i diabeł. W czasie kolędowania śpiewają ludowe pastorałki i przedstawiają sceny z dworu króla Heroda. Za występy otrzymują od ludzi datki pieniężne.

Wyniki badań

Na podstawie badań przeprowadzonych w formie wywiadu bezpośredniego z pracownikami urzędów gmin w Michałowicach i Zielonkach należy stwier- dzić, że obie gminy mają opracowane strategie rozwoju. W dokumentach tych są zapisane różne działania wspierające rozwój usług turystyczno-rekreacyjnych. Aby dokładniej przedstawić stan i uwarunkowania rozwoju turystyki i rekreacji w gminie Michałowice i gminie Zielonki wyniki badań kwestionariu- szowych przedstawiono oddzielnie.

Wyniki badań przeprowadzonych w Urzędzie Gminy Michałowice

Respondentem w gminie Michałowice był zastępca wójta. Stwierdził on, że na terenie gminy można uprawiać różne formy turystyki. Informacje te są zawar- te w Strategii Rozwoju Gminy Michałowice opracowanej w 2005 r. W dokumencie tym zawarto ocenę szans i zagrożeń dla rozwoju turystyki w gminie. Również w misji i wizji strategicznej gminy uwzględniono rozwój turystyki. Na pytanie dotyczące wpływu samorządu lokalnego na rozwój usług turystyczno-rekreacyjnych w gminie rozmówca odpowiedział, że widać zaangażo- wanie władz lokalnych na ten rozwój, ale jest to dosyć ograniczone. Niestety bardzo słabo rozwinięta jest baza noclegowa w gminie Michało- wice. Respondent odpowiedział, że istnieją tylko dwa zarejestrowane obiekty noclegowe. Jeden to ośrodek rehabilitacyjno-leczniczy, drugi to jedyne w gminie gospodarstwo agroturystyczne. W związku z tym – w opinii respondenta – widzi się dużą potrzebę rozbudowy zagospodarowania noclegowego. Zastępca wójta uważa, że jeśli pragnie się wiązać rozwój lokalnej gospodarki z rozwojem szeroko rozumianych usług turystyczno-rekreacyjnej trzeba posiadać odpowiednie zaplecze noclegowe dla turystów. Obecnie, jak było już to wspomniane powyżej, jest tylko jedno gospodarstwo agroturystyczne w gminie. Jest ono połączone ze stadniną „Stary 142 Arkadiusz Niedziółka

Młyn”. Właściciele oferują noclegi w komfortowych, dużych i wykonanych w drewnie pokojach. Łącznie obiekt posiada 20 miejsc noclegowych w 1-, 2-, 3-, 4-osobowych pokojach, z których każdy posiada osobną łazienkę. Istnieje możliwość rezerwacji miejsc. Gospodarze serwują również domową kuchnię. Specjalnością są potrawy rosyjskie i kaukazkie (uha – zupa rybna, charczo, pielmienie syberyjskie, barszcz moskiewski). Według respondenta powinno stawiać się na agroturystykę. Uważa on, że władze lokalne powinny zająć się, wespół z doradcą rolniczym ds. agroturystyki, promocją tej popularnej formy turystyki wiejskiej. Mimo iż respondent stwierdził, że w gminie do tej pory nie zorganizowano szkolenia dla osób planujących zająć się działalnością agroturystyczną, to takie przedsięwzięcie mogłoby spotkać się z aprobatą rolników pragnących znaleźć dodatkowe, po- zarolnicze źródło dochodu. Jeśli natomiast chodzi o obiekty rekreacyjne, z których mogą korzystać za- równo stali mieszkańcy gminy, jak i odwiedzający ten region turyści respondent wskazał na trzy boiska sportowe i taką samą liczbę hal sportowych. Według respondenta, liczba tych urządzeń rekreacyjnych wydaje się jednak zbyt niska aby obecnie myśleć o prężnym rozwoju rekreacji i turystyki w gminie. Istnieje zatem kolejna potrzeba, tym razem związana z budową ośrodków rekreacyjnych, np. krytej pływalni, które mogłyby przyciągnąć do gminy turystów. Kolejne pytanie do zastępcy wójta dotyczyło częstotliwości przyjazdu letni- ków i turystów do gminy. W opinii respondenta turyści niezbyt często odwie- dzają ten region. Związane jest to z niewystarczająco rozbudowaną bazą nocle- gową w regionie. Głównymi natomiast ograniczeniami ogólnego rozwoju społeczno-ekono- micznego gminy, nie tylko proturystycznego, są przede wszystkim: –– niewystarczająca infrastruktura techniczna; –– niewystarczająca infrastruktura turystyczno-rekreacyjna; –– zbyt mała aktywność gospodarcza mieszkańców; –– zbyt małe środki budżetowe w stosunku do powierzonych zadań. Respondent wskazał również, że z wyżej wymienionych barier najbardziej widoczne są dwie, mianowicie niewystarczająca infrastruktura techniczno- -rekreacyjna, oraz zbyt mała aktywność gospodarcza społeczności lokalnej. Szansą rozwoju gminy, również poprzez rozwój turystyki jest promocja dziedzictwa kulturowo-historycznego. W pytaniu ankietowym dotyczącym zarzą- dzania polityką promocyjną dziedzictwa regionu respondent wskazał na: Dziedzictwo kulturowe i walory przyrodnicze... 143

–– stronę internetową (jako element najistotniejszy); –– ulotki i foldery; –– mapy; –– imprezy kulturalne. Przy każdym zabytku jest przycisk „więcej” i wtedy internauta odwiedzający ten portal, zainteresowany danym zabytkiem jest w stanie dowiedzieć się czegoś więcej na temat historii danego obiektu, oraz wystroju architektonicznego. Zastępca wójta stwierdził również, że na portalu gminy można wejść także na „ciekawe miejsca” i wtedy internauta ma możliwość dowiedzenia się czegoś interesującego o: –– Stadninie koni „Nowakówka”; –– Stadnina koni i gospodarstwie agroturystycznym „Stary Młyn”; –– Specjalistycznym Centrum Rehabilitacyjno-Leczniczym; –– Stawach w Masłomiącej; –– Kościele w Michałowicach; –– Drewnianym młynie w Kończycach; –– Kopcu drogowym w Michałowicach. Według respondenta, są to obiekty warte zwiedzenia, dlatego też zostały scharakteryzowane na portalu gminy Michałowice. Podobnie jak w przypad- ku wspomnianych wcześniej zabytków architektury, przy każdym obiekcie jest przycisk „wciśnij”, po naciśnięciu którego internauta jest w stanie uzyskać ciekawe informacje dotyczące danego waloru turystycznego. W kolejnym pytaniu kwestionariuszowym dotyczącym utrzymania i konserwacji zabytków przez władze lokalne w gminie zastępca wójta odpowie- dział, że pomoc ta widoczna jest poprzez: –– inwentaryzację kapliczek i krzyży przydrożnych, oraz ich remont; –– pomoc właścicielom zabytków w pozyskiwaniu środków na remont obiektów ponieważ gmina nie jest właścicielem obiektów zabytkowych.W ostatnich pięciu latach gmina starała się o pozyskanie środków finansowych ze źródeł zewnętrznych na rozwój turystyki lub utrzymanie dziedzictwa kulturowo-historycznego.

Wyniki badań przeprowadzonych w Urzędzie Gminy Zielonki

Gmina Zielonki posiada opracowaną strategię rozwoju, w której zamieszczono różne działania wspierające rozwój sektora usług turystyczno-rekreacyjnych. W dokumencie tym zapisano, że na terenie gminy istnieją ogromne możliwo- 144 Arkadiusz Niedziółka

ści rozwoju różnych form turystyki i wypoczynku dla dzieci i młodzieży oraz wypoczynku aktywnego, turystyki specjalistycznej i kwalifikowanej, a także agroturystyki. Strategia określa działania w zakresie rozwoju, które należało- by podjąć w przyszłości. Dotyczą one rozwoju agroturystyki, poprawy stanu technicznego dróg i poprawy bezpieczeństwa na drogach poprzez budowę chodników i montowanie oświetlenia przy drogach. W strategii zapisano rów- nież budowę obiektów sportowych i rekreacyjnych, oraz pozyskiwanie środ- ków na odnowę zabytkowych budynków. Respondent wskazał, że w przypad- ku rozwoju usług agroturystycznych gmina musi zacząć organizować kursy i szkolenia agroturystyczne dla rolników aby zachęcić ich do uruchamiania działalności agroturystycznej w swoich gospodarstwach rolnych. Podstawą rozwoju turystyki jest odpowiednia baza noclegowa i gastronomiczna, ważne jest także zaplecze rekreacyjne. Respondent wymienił obiekty noclegowe (tabela 1).

Tabela 1. Rodzaje obiektów noclegowych działających w gminie Zielonki

Lp. Nazwa obiektu noclegowego Miejscowość Liczba miejsc noclegowych 1 Hotel „Twierdza” Zielonki 51 2 Hostel „Viola” Zielonki 40 3 Dom Noclegowy „U Witka” Zielonki 55 4 Apartamenty i Pokoje Gościnne Włodzimierz Pacut Zielonki 64 5 Zajazd „Kosynier” Bibice 46 6 Hotelik „U Niny” Węgrzce 37 7 Zajazd „Polesie” Januszowice 50 8 Zamek w Korzkwi Korzkiew 10 9 ZHP Ośrodek Kształcenia, Wypoczynku i Rekreacji Korzkiew 83 10 OśrodekRekreacyjno-Wypoczynkowy „Botoja” Korzkiew 59 Źródło: badania własne.

Analizują tabelę 1 widzi się brak gospodarstw agroturystycznych w ogólnej grupie obiektów noclegowych. W związku z tym władze lokalne powinny za- stanowić się nad kwestią organizacji kursów agroturystycznych dla rolników i zachęcić ich do uruchamiania działalności turystycznej w swoich domach. Sugestie te zgodne są z działaniami zapisanymi w strategii rozwoju gminy. W obiektach noclegowych działających w gminie Zielonki świadczone są dla turystów usługi gastronomiczne. Usługi te mogą być również serwowane Dziedzictwo kulturowe i walory przyrodnicze... 145 w zakładach gastronomicznych, które nie oferują usług noclegowych. W gminie funkcjonuje kilkanaście tego rodzaju placówek, barów, gospód, kawiarni czy restauracji (tabela 2).

Tabela 2. Zakłady gastronomiczne funkcjonujące w gminie Zielonki

Lp Nazwa obiektu Miejscowość 1 Bar „W Młynie” Januszowice 2 Gospoda „Domowe Przysmaki” Zielonki 3 Gospoda „PRL” Zielonki 4 Gospoda „U Przyjaciół” Bosutów-Boleń 5 Gospoda „We Młynie” Zielonki 6 Kawiarnia „Botoja” Korzkiew 7 Kawiarnia „Szafran” Zielonki 8 Pizzeria „Del Sole Ristorante” Zielonki 9 Pizzeria „Diablo” Zielonki 10 Pizzeria „Maestro” Zelonki 11 Pub „Wiarus” Zielonki 12 Restauracja „Oskarówka” Brzozówka 13 Restauracja „Pallatia” Trojanowice 14 Restauracja „Polesie” Januszowice 15 Zajazd „Kosynier” Bibice Źródło: badania własne.

Obok bazy noclegowej i gastronomicznej respondent wskazał również obiekty sportowo-rekreacyjne. Zwrócił uwagę na istotny czynnik rozwoju turystyki na terenie gminy jakim jest właśnie baza towarzysząca. Wśród tych obiektów wymienił: 10 boisk sportowych, 7 klubów sportowych, jedną halę sportową, klub jeździecki oraz kort tenisowy. Rozmówca wskazał również na chęć rozbudowy przez władze lokalne bazy rekreacyjnej w przyszłości. Wy- szczególnił w tej materii budowę małego basenu rehabilitacyjnego. Wspomniana powyżej hala sportowa to jeden z najważniejszych obiektów bazy rekreacyjnej w gminie Zielonki. Posiada 300 miejsc siedzących, a boisko w hali ma wymiary 44 na 21,5 m. Działalność hali sportowej umożliwia turystom czynny wypoczynek i rekreację, a co za tym idzie regenerację sił fizycz- nych i psychicznych. Hala służy również stałym mieszkańcom gminy. 146 Arkadiusz Niedziółka

Podobną funkcję jak hala sportowa pełni w Zielonkach Park Wiejski. Miejsce to było przez lata zaniedbywane i zamieniane w wysypisko. W trosce o miesz- kańców i turystów, gmina zrewitalizowała ponad dwa hektary tego terenu. Dzięki temu powstał pagórek widokowy do podziwiania krajobrazu Zielonek i Krakowa. Zasadzono 150 drzew i 166 krzewów. W centralnej części terenu rekreacyjnego utworzono plac zabaw dla dzieci, a tuż za placem ulokowano as- faltowe boisko. Na obrzeżach parku urządzono miejsca do parkowania. Na terenie gminy Zielonki można uprawiać różne formy turystyki kwalifikowanej. Jest to specyficzna forma turystyki posiadająca pewne szczegól- ne cechy. W. W. Gaworecki wskazuje, że w literaturze przedmiotu zalicza się do nich najczęściej konieczność fizycznego i psychicznego przygotowania kondycyjnego, umiejętność posługiwania się sprzętem turystycznym, zaspo- kajanie potrzeb biologicznego minimum aktywności ruchowej oraz posia- danie pewnego zasobu wiedzy ogólnej10. Przejawem dbałości o wypoczynek mieszkańców oraz turystów jest wytyczenie i oznakowanie w gminie 40 ki- lometrów szlaku rowerowego przebiegającego przez najciekawsze miejsca w gminie. Szlak ten rozpoczyna się przy budynku Urzędu Gminy w Zielon- kach. Dalej prowadzi przez miejscowość Pękowice w pobliżu fortu. Kolejnym etapem szlaku są Trojanowice i następnie Garlica Murowana, gdzie znajdują się pozostałości zespołów dworskich. Później szlak biegnie przez Brzozówkę, Owczary, Wolę Zachariaszowską i Bibice. Dalej prowadzi przez Marszowiec w pobliżu hotelu „Twierdza” i stamtąd wraca do Zielonek. Na trasie można podziwiać jurajskie dolinki, zamek i kościół w Korzkwi, zespoły dworskie w Garlicy Murowanej i Owczarach, Izbę Regionalna w Bibicach, poaustriac- kie forty w Bibicach i Zielonkach, a także szereg miejsc widokowych w rejonie Woli Zachariaszowskiej, Międzygaja i Garlicy Murowanej. Na południowym skraju Zielonek, przy boisku zagospodarowane jest miejsce rekreacyjno-biwakowe z barem. Oprócz szlaku czerwonego na terenie gminy Zielonki zostały wytyczone szlaki: czarne, niebieskie, pomarańczowe, zielone. Z historycznego punktu widzenia bardzo interesujący jest szlak „Kościusz- ki” oznakowany kolorem czerwonym, który prowadzi od Witkowic do Koc- myrzowa. Równie ciekawy jest szlak „Twierdzy Kraków”, który obejmuje po- austriackie forty i obiekty forteczne tzw. III. pierścienia umocnień twierdzy Kraków. Na różnych mapach jest zaprezentowany na odcinku od Mistrzejowic

10 W.W. Gaworecki, Turystyka, Warszawa 2003, s. 34. Dziedzictwo kulturowe i walory przyrodnicze... 147 do Bronowic, czyli ma długość około 27 kilometrów. Szlak prowadzi zarówno ulicami, jak i drogami bocznymi, dlatego najlepiej go zwiedzić na rowerze. Najbardziej znanym znakowanym szlakiem turystycznym w Polsce jest szlak „Orlich Gniazd”, który łączy największe średniowieczne zamki usytuowane na wapiennych wzniesieniach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Lokalnie pełni funkcję trasy dojazdowej do Ojcowa i prowadzi od Pękowic do Giebułto- wa widokową drogą ponad doliną Prądnika, a następnie płasko jej dnem. Szlak idealnie nadaje się do wycieczek rowerowych11. Respondent stwierdził, że bardzo ważna jest działalność samorządu lokalnego, który ma ogromny wpływ na rozwój usług turystycznych w gminie. Za- angażowanie samorządu przejawia się w podejmowaniu różnych działań plani- stycznych, ale także w bieżących inwestycjach, mających na celu poprawę stanu infrastruktury turystycznej. Rozmówca dodał, że władze lokalne wspierają ideę utworzenia parku kulturowego w Korzkwi, jednej z najpiękniejszych miejsco- wości w gminie, położonej w malowniczej dolinie Korzkiewki i Prądnika. Podczas rozmowy z pracownikiem Urzędu Gminy Zielonki stwierdził on także, że z roku na rok gminę odwiedza coraz więcej turystów. Dodał, że wzra- sta liczba turystów zagranicznych, na co niewątpliwie miało wpływ wydanie czterech edycji dwujęzycznego folderu o gminie. Ponadto respondent wskazuje na przejrzystą stronę internetową gminy, oraz na realizowaną obecnie angielską wersję oficjalnej strony internetowej gminy Zielonki jako narzędzia promocyj- nego zachęcającego do przyjazdów do gminy Zielonki. Rozmówca wskazał także, że największe atrakcje, które przyciągają turystów do gminy to przede wszystkim zabytki: zamek i zabytkowy kościół w Korzkwi, kościół parafialny w Zielonkach, forty austriackie, Izba Regionalna w Bibi- cach, pozostałości zespołów dworskich w Węgrzcach, Boleniu i Dziekanowi- cach, oraz kapliczki i przydrożne krzyże. Respondent zapytany o sposób promocji walorów przyrodniczych oraz dziedzictwa kulturowo-historycznego w gminie Zielonki wskazał na członko- stwo gminy w Związku Gmin Jurajskich oraz w Stowarzyszeniu Korona Pół- nocnego Krakowa. Członkostwo to przekłada się na różne formy komunikacji z rynkiem, a co za tym idzie na zwiększoną działalnością promocyjną i możli- wością dotarcia do większej rzeszy potencjalnych turystów. Osoba udzielająca wywiadu wskazała także na rolę w promocji gminy Centrum Kultury Promo- cji i Rekreacji działającego przy Urzędzie Gminy Zielonki, oraz dwumiesięcz-

11 www.zielonki.pl. 148 Arkadiusz Niedziółka nika „Wiadomości Lokalne”. Respondent wymienił również wydawane przez gminę różne foldery, broszury, a także na oficjalną stroną internetową gminy Zielonki, na której można znaleźć wiele informacji dotyczących atrakcji turystycznej regionu. Wśród innych form działań promocyjnych urzędnik wskazał na różne imprezy kulturalne organizowane w gminie. Rozmówca wskazał także na wydany w języku polskim i angielskim folder promujący zespoły ludowe i inne zespoły działające na terenie gminy. Na zle- cenie samorządu wydano turystyczną mapę gminy, w której legenda zawiera objaśnienia w języku angielskim. Gmina Zielonki należy do stowarzyszenia gmin Korona Północnego Krakowa, które na stałe współpracuje z grupami partnerskimi z Hiszpanii, Grecji, Finlandii i Anglii. W pytaniu dotyczącym motywów uprawiania turystyki w gminie Zielonki rozmówca wskazał, że najczęściej w regionie uprawiana jest turystyka krajoznawcza, wypoczynkowa, a także różne formy turystyki kwalifikowanej, głów- nie piesza i rowerowa. W przyszłości widzi się potrzebę rozwoju także agroturystyki – dodał. Respondent wskazał, że samorząd lokalny chce inwestować w rozwój turystyki na terenie gminy Zielonki. Jednak wymaga to stałych działań na rzecz poprawy stanu środowiska. Przede wszystkim priorytetem dla władz lokalnych jest poprawa czystości powietrza, poprawa czystości wód, oraz ograniczenie hałasu. Bardzo istotnym warunkiem rozwoju turystyki na omawianym obszarze jest poprawa infrastruktury, a także skuteczna promocja. Przyciąga ona in- westorów, turystów, a poprzez to generuje realne zyski. Te kwestie w opinii respondenta – oprócz wymienionych powyżej aspektów ochrony środowiska – są niezwykle ważne i istotne.

Podsumowanie i wnioski

Zarówno gmina Michałowice, jak i gmina Zielonki posiadają wybitne walory turystyczne, przyrodnicze i kulturowe, które predestynują ich region do uprawiania różnych form turystyki i rekreacji. Obie gminy są atrakcyjnymi regionami pod względem rozwoju turystyki. Różnice widoczne są głównie w wielkości bazy noclegowej ponieważ znacznie więcej obiektów noclegowych funkcjonuje w gminie Zielonki aniżeli w gminie Michałowice. Na podstawie wyników badań przeprowadzonych w gminach stwierdzono, że: Dziedzictwo kulturowe i walory przyrodnicze... 149

–– w gminie Michałowice funkcjonują tylko dwa obiekty noclegowe, jest to zdecydowanie za mało jeśli władze lokalne chcą rozwijać sektor turystyczno-rekreacyjny; w związku z tym widzi się potrzebę organizacji kursów i szkoleń dla rolników aby zachęcić ich do zakładania gospodarstw agroturystycznych; –– gmina Zielonki promuje swoje walory turystyczne głównie dzięki człon- kostwu w Związku Gmin Jurajskich oraz w Stowarzyszeniu Korona Pół- nocnego Krakowa; –– na terenie obu badanych gmin wiejskich istnieją ciekawe i atrakcyjne walory przyrodnicze, jak i kulturowe; stanowi to ważny czynnik rozwoju turystyki w tym regionie; –– współpraca gminy Zielonki z partnerami zagranicznymi, Hiszpanią, Gre- cją, Finlandią i Anglią mogłaby być rozszerzona o kolejne inne kraje; –– w dalszym ciągu władze lokalne w gminie Zielonki, a także inne współ- pracujące z samorządem podmioty dalej powinny wspierać ideę budowy parku kulturowego w Korzkwi; –– w gminie Michałowice należy rozbudować bazę sportowo-rekreacyjną, np. zbudować kąpielisko oraz krytą pływalnię, z których mogliby korzy- stać zarówno mieszkańcy gminy, jak i turyści; –– w gminie Zielonki władze pomagają lokalne w konserwacji kapliczek i krzyży przydrożnych, a także udzielają wsparcia właścicielom zabytków w pozyskiwaniu środków na remont tych obiektów.

Summary

The article concerns the state and determinants of tourism and recreation services development in two communes located in Cracow Count: Michalowice and Zielonki. Among factors of tourism development issues connected with cultural heritage and environmental values were discussed in detail. The au- thor presented the most important factors of tourism and recreation development in these regions, and characterized the tourism infrastructure including number of and forms of accommodation sites, and sport-recreation objects, too. Moreover, the most important tourism values located in two communities were presented. 150 Arkadiusz Niedziółka

In the empirical part of the article results of researches carried out in both communities in the form of direct interviews with officials in Count Offices. In the community of Michalowice the respondent was the vice voyt. In County Office in Zielonki the respondent was the official of this office responsible for community promotion. The researches concerned the role of local authorities in tourism-recreational services development and determination the most important factors of tourism development.