Krakowskie Studia Małopolskie nr 16/2011 Arkadiusz Niedziółka DZIEDZICTWO KULTUROWE I WALORY PRZYRODNICZE JAKO CZYNNIK ROZWOJU TURYSTYKI W GMINACH WIEJSKICH POWIATU KRAKOWSKIEGO: MICHAŁOWICE I ZIELONKI CULTURAL HERITAGE AND ENVIRONMENTAL VALUES AS THE FACTOR OF TOURISM DEVELOPMENT IN RURAL COMMUNES OF CRACOW COUNTY: MICHALOWICE AND ZIELONKI 1. Wstęp Usługi turystyczno-rekreacyjne często odgrywają istotną rolę w społecz- no-gospodarczym rozwoju gmin wiejskich. Związane jest to z możliwością uprawiania różnych form turystyki wiejskiej przez turystów, a co za tym idzie możliwością korzystania przez nich z różnych typów obiektów noclegowych i obiektów sportowo-rekreacyjnych. W gminach wiejskich często uprawiana jest agroturystyka, która związana jest z organizacją noclegów dla turystów w obrębie czynnych gospodarstw rolnych. Bardzo często na wsi uprawiana jest także turystyka krajoznawcza, w uprawianiu której najważniejszy jest motyw poznawczy, zwiedzanie i podziwianie różnych atrakcji turystycznych w regionie. Na obszarach wiejskich niezwykle popular- nym rodzajem wyjazdów turystycznych są różne formy turystyki kwalifikowanej. Najczęściej dotyczy to turystyki pieszej nizinnej i górskiej, a także turystyki rowe- rowej czy różnych form rekreacji wodnej (żeglarstwo, kajakarstwo itd.). W rozwoju usług turystyczno-rekreacyjnych na wsi istotną rolę pełnią wła- dze lokalne. Od ich zaangażowania w rozwój szeroko rozumianego sektora tu- rystycznego zależy bardzo dużo. Samorząd może wspomagać rozwój lokalnej gospodarki turystycznej poprzez działalność promocyjną, organizację szkoleń i kursów, np. dla rolników chcących uruchomić działalność agroturystyczną Dziedzictwo kulturowe i walory przyrodnicze... 135 w swoich gospodarstwach rolnych, czy także poprzez współpracę z różnymi podmiotami i instytucjami wspierającymi rozwój usług turystycznych. W niniejszym artykule przedstawiono stan i najważniejsze czynniki rozwoju usług turystyczno-rekreacyjnych w dwóch podkrakowskich gminach: Michało- wice i Zielonki. Ukazano obiekty noclegowe i zakłady gastronomiczne działające na ich obszarze, oraz scharakteryzowano tzw. bazę towarzyszącą, a więc głównie obiekty sportowo-rekreacyjne służące zarówno turystom, jak i stałym mieszkań- com. W części empirycznej pracy przedstawiono wyniki badań kwestionariu- szowych, które przeprowadzono w formie wywiadu bezpośredniego w obydwu gminach. W gminie Michałowice respondentem był zastępca wójta, natomiast w gminie Zielonki wywiadu udzielił pracownik urzędu odpowiedzialny za roz- wój i promocję swojej gminy. Badania dotyczyły roli władz lokalnych w rozwoju turystyki i rekreacji oraz najważniejszych atrakcji turystycznych. 2. Elementy zagospodarowania turystycznego Rozwój turystyki uwarunkowany jest odpowiednią infrastrukturą turystyczną. W jej skład wchodzą obiekty noclegowe, zakłady gastronomiczne oraz tzw. baza towarzysząca. Często w literaturze wskazuje się także na bazę transportową po- nieważ bez komunikacji – w zdecydowanej mierze – rozwój turystyki nie może mieć miejsca. Zdaniem O. Rogalewskiego na zagospodarowanie turystyczne składa się działalność1: – mająca na celu ochronę i przystosowanie na potrzeby ruchu turystycz- nego walorów turystycznych; – zmierzająca do zapewnienia turystom możliwości dojazdu do obszarów, miejscowości i obiektów stanowiących cele wyjazdów turystycznych, – zmierzająca do zapewnienia turystom niezbędnych warunków egzy- stencji w miejscu lub na szlaku będącym celem podróży (głównie zaspo- kojenie potrzeb noclegowo-żywieniowych). Usługi noclegowe należą do podstawowych usług turystycznych. Zgodnie z Ustawą o usługach turystycznych z 1997 r. do zakładów hotelarskich zalicza- my2: – hotele (oznaczone gwiazdkami; jest ich pięć kategorii); 1 O. Rogalewski, Zagospodarowanie turystyczne, Warszawa1974, s. 7. 2 H. Borne, A. Doliński, Organizacja turystyki, Warszawa 1998, s. 88. 136 Arkadiusz Niedziółka – motele (oznaczone gwiazdkami; jest ich pięć kategorii); – schroniska młodzieżowe (oznaczone cyframi rzymskimi; są ich trzy ka- tegorie); – campingi (oznaczone gwiazdkami; są ich cztery kategorie); – pensjonaty (oznaczone gwiazdkami; jest ich pięć kategorii); – domy wycieczkowe (oznaczone cyframi rzymskimi; są ich trzy katego- rie); – schroniska; – pola biwakowe. Obok bazy noclegowej istotnym elementem zagospodarowania turystycz- nego jest baza gastronomiczna. Czasami stanowi ona część bazy noclegowej a niekiedy składają się na nią zakłady gastronomiczne, restauracje, kawiarnie, bary, które nie świadczą usług noclegowych dla turystów. Głównym zadaniem obiektów wchodzących w skład usług gastronomicz- nych czy też bazy żywieniowej (gastronomicznej) jest zapewnienie turystom możliwości wyżywienia3. W jej skład wchodzą urządzenia: – gastronomiczne; – zaopatrujące turystów w artykuły żywnościowe (sklepy); – warunkujące odpowiednie zaopatrzenie zakładów gastronomicznych i sklepów. Według klasyfikacji bazy noclegowej dokonanej przez J. Salę na sieć gastro- nomiczną składają się zakłady4: – gastronomii otwartej (ogólnodostępnej); – typu żywieniowego (restauracje, jadłodajnie, zakłady szybkiego żywie- nia, punkty sprzedaży z automatów, bary); – sprzedające napoje (piwiarnie, bary „ekspresso”, winiarnie, pijalnie, bary typu „aperitif”, „cocktail-bary”); – rozrywkowe (kawiarnie, bary nocne, kluby młodzieżowe, bary rozryw- kowe); – w środkach transportu; – gastronomii zamkniętej (które nie są dostępne dla turystów); – gastronomii przy hotelach i innych obiektach noclegowych (są one czę- sto dostępne również dla osób niebędących gośćmi hotelowymi). 3 O. Rogalewski, Zagospodarowanie turystyczne, Warszawa 1974, s. 57. 4 J. Sala, Gastronomia w aglomeracjach miejskich. Determinanty i kierunki rozwoju, „Ze- szyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie” 1992, seria specjalna „Monografie”, s. 110. Dziedzictwo kulturowe i walory przyrodnicze... 137 W miejscowościach odwiedzanych przez turystów (a także na terenach rekreacyjnych) często występują ponadto półstałe lub ruchome (często sezo- nowe) punkty gastronomiczne, w których są oferowane dania typu fast-food, słodycze i lody oraz napoje bezalkoholowe5. Bardzo ważnym składnikiem infrastruktury turystycznej jest tzw. baza to- warzysząca. W literaturze przedmiotu często można spotkać się z innymi jej określeniami, jak „baza uzupełniająca”, „baza komplementarna”. Aby przy- bliżyć znaczenie pojęciowe tych terminów trzeba na początku zdefiniować termin „rekreacja”. W Leksykonie turystyki i krajoznawstwa rekreacja przedsta- wiona jest jako: „odpoczynek, wytchnienie, rozrywka; dobrowolnie wybrane dla własnej satysfakcji różne formy działalności (wypoczynku) podejmowa- ne poza obowiązkami zawodowymi, społecznymi, domowymi i nauką, czyli w czasie wolnym od obowiązkowych zajęć”6. Usługi rekreacyjne odgrywają niezwykle istotną rolę w rozwoju turystyki. Uatrakcyjniają one turystom czas wolny, który mogą oni spędzić w aktyw- ny i ciekawy sposób. W literaturze dotyczącej różnych zagadnień związanych z turystyką kwestiom rekreacji w ostatnich latach poświęcono bardzo dużo. Jeden z autorów, P. Różycki, wyszczególnia usługi rekreacyjne i rozrywkowe, definiując je jako: „działania mające na celu zapewnienie właściwego wypo- czynku w czasie wolnym, np. w trakcie pobytu na wakacjach, wycieczkach lub imprezach turystycznych”7. Autor zwraca ponadto uwagę na to, że usługi roz- rywkowe w dużym stopniu wpływają na uatrakcyjnienie pobytu i spędzanie czasu wolnego8. 3. Atrakcyjność turystyczna gmina Michałowice W gminie Michałowice można znaleźć bardzo interesujące walory turystycz- ne. Są to walory przyrodniczo-krajobrazowe, obszary przyrodniczo cenne, w tym obszary chronione. Można na terenie gminy podziwiać także wspaniałe zabytki architektury oraz zapoznać się z interesującym dziedzictwem kulturo- wo-historycznym regionu. W obrębie gminy Michałowice leży Dłubniański Park Krajobrazowy utwo- rzony w 1981 r. Powierzchnia jego wynosi 10 937 ha, a położony jest na terenie 5 A. Kowalczyk, Geografia turyzmu, Warszawa 2001, s. 134. 6 E. Mazur, Leksykon turystyki i krajoznawstwa, Szczecin 2000, s. 53. 7 P. Różycki, Zarys wiedzy o turystyce, Kraków 2006, s. 92. 8 Ibidem. 138 Arkadiusz Niedziółka 6 gmin: Gołcza, Iwanowice, Skała, Trzyciąż, Zielonki i właśnie Michałowice. Rozciąga się prawie na całej długości rzeki Dłubni. W obrębie parku projektuje się utworzenie dwóch rezerwatów przyrody: – Ostrysz – rezerwat położony w okolicach Glanowa. Ochronie podle- gałby fragment lasu łęgowego, płaty ciepłej buczyny oraz zręby skalne z roślinnością kserotermiczną; – Jodła w Trzyciążu – rezerwat leśno-krajobrazowy, położony w okolicach Zagórowej. Ochronie podlegałby drzewostan mieszany z dużym udzia- łem jodły jako gatunku godnego szczególnej ochrony na obszarze Wy- żyny Krakowskiej. Na terenie parku występuje 28 pomników przyrody; warto tutaj wymienić: starą aleję kasztanowców białych w Minodze, zabytkowy park dworski w Mło- dziejowicach i Tarnawie, źródło „Jordan” w Ściborzycach oraz źródło Dłubni. Wśród z kolei najważniejszych zabytków architektury należy wymienić: – Kościół p.w. św. Jakuba w Więcławicach; – Kościół p.w. św. Małgorzaty w Raciborowicach; – Zespół dworsko-parkowy w Michałowicach; – Zespół dworsko-parkowy w Nieborowicach; – Zespół dworsko-parkowy w Młodziewicach; – Stara Apteka w Zerwanej. Obok walorów kulturowych w sferze materialnej trzeba również wskazać na bogatą spuściznę duchową, tradycję i dziedzictwo kulturowo-historyczne gminy Michałowice. W ramach szeroko rozumianego folkloru możemy wyróżnić tutaj działalność: – Orkiestry dętej „Echo” z Michałowic; – Koła Gospodyń Wiejskich