Hoofdstuk 7 Tweezijdige Puriteinse Vroomheid
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
VU Research Portal In God verbonden van Valen, L.J. 2019 document version Publisher's PDF, also known as Version of record Link to publication in VU Research Portal citation for published version (APA) van Valen, L. J. (2019). In God verbonden: De gereformeerde vroomheidsbetrekkingen tussen Schotland en de Nederlanden in de zeventiende eeuw, met name in de periode na de Restauratie (1660-1700). Labarum Academic. General rights Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ? Take down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. E-mail address: [email protected] Download date: 26. Sep. 2021 Hoofdstuk 7 Tweezijdige puriteinse vroomheid Karakter van het Schots Puritanisme en parallellen tussen de Schotse Tweede Reformatie en de Nadere Reformatie Met de publicatie van ‘Christus de Weg, de Waarheid en het Leven’ komt ook naar voren dat deze heldere denker op het gebied van de kerkregering, deze bekwame en voorzichtige theoloog, deze ernstige en heftige polemist, een prediker en devotionele schrijver kon zijn met zulk een kracht en diepe spiritu- aliteit.1 I.B. Doyle over John Brown of Wamphray In dit hoofdstuk wordt de tweezijdigheid van het Schots Puritanisme belicht: de piëtistische en de Verbondsvroomheid. Aan de hand van hun schriftelijke nalatenschap gaan we na in hoeverre de Schotse migranten als piëtisten kunnen worden beschouwd en geïnspireerd werden door de Verbondsvroomheid. Vervolgens is onderzocht in hoeverre er sprake is van een parallellie tussen de Schotse Tweede Reformatie en de Nadere Reformatie in de Nederlanden. 7.1. Het Schots Puritanisme Het Schots Puritanisme bestaat uit twee concentrische cirkels: de bin- nenste cirkel omvat de persoonlijke piëtistische vroomheid, de buitenste is die van de Verbondsvroomheid. Tussen beide bewegingen is sprake 1 ‘With the publication of “Christ the Way, the Truth and the Life”, it was revealed too that this clear-minded thinker on Church government, this capable and careful theologian, this earnest and fierce controversialist could be a preacher and devotional writer of power and deep spirituality’, Doyle, John Brown of Wamphray, 75. 232 TWEEZijdiGE PUritEinsE vrOOMHEid van een harmonie. De betrokkenheid op de Nationale Verbonden ging gepaard met een diepe piëtistische vroomheidsbeleving. Volgens L.A. Yeoman was het concept van het Nationaal Verbond nauw verbonden met de innerlijke vroomheid.2 7.1.1. Schotse piëtistische vroomheid Zowel bij de Engelse puriteinse beweging als bij het Schots Puritanisme is de Heilige Schrift de ‘hoogste en beslissende autoriteit’.3 Het Schrift- bewijs is bij de beschrijving van de verschillende facetten van de per- soonlijke vroomheid allesbepalend. We kunnen zeggen dat de Schotse vroomheid gekanaliseerd werd door de Bijbel.4 Een treffend voorbeeld van het hanteren van de Schrift als enige richtsnoer voor het leven met God is de beschrijving die de bekende Covenanter James Fraser of Brea (1638-1698) geeft van de manier waarop Thomas Hog of Kiltearn met de Bijbel omging. Fraser schrijft in zijn Memoirs hoe Hog in de Schriften geestelijke schatten vond en daarbij wees op de ‘wonderlijke samenhang van de zinnen’. ‘Dit verbaasde mij en deed mij iets zien van het bewijs van de Godheid Die zelfs hierin is te vinden en daarin wonderlijk is ver- borgen.’5 De Schotse piëtistische vroomheid is trinitarisch getoonzet. Hierbij wordt aan het werk van de Heilige Geest in de toepassing van het heil veel aandacht gegeven, waarbij de verbinding met het heil aanbrengend werk van Christus essentieel is. J.R. Beeke merkt ten aanzien van deze christologische context bij het Engels Puritanisme op dat ‘de onder- scheidende werken van ieder Persoon in de Godheid met het oog op en in de uitverkorenen moeten worden verstaan in het licht van de christo- 2 Yeoman, Heart-work, XII, 96. 3 Wakefield, Puritan devotion, 12: ‘The Puritans regarded Scripture as the supreme and final authority.’ 4 Anderson, The Bible in seventeenth-century Scottish life and literature, 77-112. 5 Mullan, Narratives of the religious self, 273: ‘“the marvellous light of the Bible he [Hog] gave to the Scriptures, and manifested a depth in them that I never per- ceived before, in the wonderful connection of sentences: which did astonish me, and made me see something evidencing a Godhead even in them, a wonderful excellency hid in them”’. Voor biografische gegevens van James Fraser: Callow, ‘Fraser, James, of Brae (1639-1699)’. 233 HOOfdstUK 7 logische context van het werk van de Geest’.6 Dit geldt zeker ook voor de Schotse vroomheid. De geloofskennis van Christus en van Zijn verzoenend werk is bij de beschrijving van de orde van het heil een wezenlijk onderdeel. Opvallend is hierbij de aandacht voor het voorbereidende werk, te weten de over- tuiging van zonde door de Geest door middel van de wet. Dit proces gaat vooraf aan de wedergeboorte van het hart en het gelovig omhelzen van Christus in het Evangelie.7 De persoonlijke oefening in gebed en meditatie, het horen naar het gepredikte Woord en het spreken met elkaar over geestelijke zaken waren in Schotland belangrijke middelen om de vroomheid te bevorderen. Dit geldt ook voor het gebruik van het Heilig Avondmaal tijdens de Avond- maalstijden, dat een hoogtepunt betekende bij het onderhouden van de verborgen omgang met God in Christus.8 Als er gezongen werd, zowel in de eredienst als bij de persoonlijke devotie, de huisgodsdienst en in par- ticuliere bijeenkomsten, werd gebruikgemaakt van de Schotse berijmde Psalmen. Deze sluiten nauw aan bij de teksten in de Heilige Schrift. Het gebruik van gezangen in de eredienst werd afgewezen.9 7.1.1.1. Specifieke middelen om vroomheid te bevorderen In de Schotse puriteinse traditie van de zeventiende eeuw nemen enkele specifieke middelen om de vroomheid te bevorderen een belangrijke plaats in. We noemden reeds de huisgodsdienst, de particuliere bijeen- komsten en de Avondmaalstijden. Achtereenvolgens bespreken we deze middelen en voegen hieraan de sluiting van een persoonlijk verbond toe. De huisgodsdienst en de particuliere bijeenkomsten komen ook voor bij het Engels Puritanisme en het Piëtisme op het continent. Het verschil met andere landen is dat deze middelen tijdens de Tweede Reformatie in Schotland vanuit de Gevestigde Kerk werden toegestaan en gereguleerd, zoals uit het vervolg van dit hoofdstuk blijkt. 6 Beeke, Jones, A puritan theology, 423: ‘The distinct works of each person in the Godhead toward and in the elect must also be carefully understood in light of the christological context of the Spirit’s work.’ 7 Voor het voorbereidend werk bij de Schotse en Engelse puriteinen: Beeke, Smalley, Prepared by grace, for grace. 8 Wakefield, Puritan devotion, 53. 9 Millar, Four centuries of Scottish Psalmody, 115. 234 TWEEZijdiGE PUritEinsE vrOOMHEid 7.1.1.1.1. Huisgodsdienst John Brown of Wamphray heeft in zijn postuum uitgegeven verhan- deling over het gebed een hoofdstuk besteed aan ‘de noodzaak en het nut van de gezinsgodsdienst’.10 De huisgodsdienst nam in het kerkelijk leven in Schotland een legitieme plaats in. Het was de gewoonte om zowel ’s morgens als ’s avonds een korte godsdienstoefening te houden bestaande uit gebed, Schriftlezing met overdenking en psalmgezang. De huisgodsdienst is een piëtistisch gebruik dat aan het einde van de zestiende eeuw, toen de puriteinse vroomheidsbeweging in Engeland en Schotland zich begon te ontwikkelen, opkwam om de vroomheid in het huisgezin te bevorderen. Margo Todd wijst erop dat vanaf de tijd dat de Reformatie in Schotland gevestigd was, de gezinsgodsdienst (family exercise) in de notulenboeken van kerkelijke vergaderingen van de Schotse Kerk al een plaats kreeg. Ook noemt zij de publicatie van een leidraad voor de huisgodsdienst, Familie exercise; or, the service of God in families, dat in 1639 verscheen en twee jaar later herdrukt werd.11 Hoewel de Westminster Assembly in de Confession of faith op de noodzaak wijst van het gebed in gezinsverband, heeft de Assembly geen leidraad hiervoor vastgesteld.12 Om in deze omissie te voorzien stelde de General Assembly van de Kerk van Schotland in 1647 – hetzelfde jaar dat de con- fessie en de beide catechismussen van Westminster werden vastgesteld – The directory for family-worship (Leidraad voor de huisgodsdienst) vast. Op deze wijze werd deze puriteinse gewoonte in Schotland gemeengoed. Het was de taak van de kerkenraden om na te gaan of de bepalingen voor de huisgodsdienst in de plaatselijke gemeenten werden nageleefd.13 In egodocumenten komt de huisgodsdienst als een onderdeel van het leven met God voor. De migranten James Nimmo en de jonge Thomas Halyburton (1674-1712) vermelden deze gewoonte.14 De laatste wijst erop dat ‘het gezin een kleine kerk voor de Heere’ behoort te zijn en dat 10 Brown of Wamphray, A pious and elaborate treatise concerning prayer, 1745, 83-107. Voor de Nederlandse versie: Brown of Wamphray, Een godtvrugtige en doorwrogte verhandelinge over het gebedt, 1745, 119. 11 Todd, The culture of Protestantism in early modern Scotland, 311, 312. Anon., Familie exercise, or, the service of God in families, 1641. 12 Anon., The confession of faith, 1962, 94. 13 Anon., The confession of faith, 1962, 417. Zie ook: Peterkin (ed.), Records of the Kirk of Scotland, 327. 14 Aangehaald door Mullan: Mullan, Narratives, 160-162. 235 HOOfdstUK 7 betekent gebed, lezen en lofprijzing.15 In zijn geschrift over de chris- telijke plicht16 besteedt Halyburton speciale aandacht aan de gezinsgods- dienst.