Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Tarihi Kentsel Çevrede Mekânlar Üzerinden Bir
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSTANBUL ARAŞTIRMALARI ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E TARİHİ KENTSEL ÇEVREDE MEKÂNLAR ÜZERİNDEN BİR SEMT OKUMASI: CAĞALOĞLU SEMTİ ÖRNEĞİ MELEK YALVAÇ 2501151343 Tez Danışmanı Doç. Dr. Ömer Karaoğlu İstanbul - 2019 ÖZ TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E TARİHİ KENTSEL ÇEVREDE MEKÂNLAR ÜZERİNDEN BİR SEMT OKUMASI: CAĞALOĞLU SEMTİ ÖRNEĞİ Melek YALVAÇ Osmanlı Devleti’nde modernleşme çabaları doğrultusunda hayata geçirilen reformlar kent mekânında önemli değişimleri de beraberinde getirmiştir. Tanzimat’tan sonra uygulanmaya konulan yeni bürokratik örgütlenme modeli, modern eğitim kurumlarının teşekkülü, yazılı basının ortaya çıkışı ve yayıncılığın gelişimi ile birlikte Cağaloğlu, 19. yüzyıl İstanbul’unun merkez semtlerinden biri olmuştur. Semt, hem Osmanlı döneminde hem de Cumhuriyet döneminde yönetim ve idare mekânları ile kültür mahfillerinin bir arada ve sürekli etkileşim halinde bulunduğu bir yerdir. Bu mekânların birlikteliği semte siyasal ve kültürel bir kimlik kazandırmıştır. Başta Bâbıâli kompleksi ve çevresinde kümelenen bürokratik kurumlar olmak üzere bazı ekonomik ve siyasi kuruluşlar, parti merkezleri, dernekler ve mektepler semtin siyasal kimliğinin mekânsal göstergeleridir. Semtin kültürel kimliğini oluşturan ana mekânlar ise matbaa daireleri, gazete idarehaneleri, kıraathaneler ve kitapçı dükkânlarıdır. Bu çalışmada, Cağaloğlu semtinin siyasal ve kültürel kimliği semtte bulunan mekânlar üzerinden incelenmeye çalışılmıştır. Çalışmada, Cağaloğlu hafıza mekânı olarak ele alınmış ve kolektif bellekte yer alan bu iki kimlik üzerinden, 1840-1950 yılları arasında semtin geçirdiği değişim ve dönüşüm ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Cağaloğlu, Mekân, Kimlik, Hafıza, Yönetim ve İdare, Kültür, Osmanlı Modernleşmesi III ABSTRACT READING A DISTRICT IN URBAN HISTORIC NEIGHBOURHOODS FROM TANZİMAT TO REPUBLIC: CASE OF CAĞALOĞLU MELEK YALVAÇ The reforms which were carried into effect in trials of modernization at Ottoman Empire brought about many important changements in urban spaces. With the new bureaucratic organization model which were put into practice after Tanzimat, the establishement of publishing, Cağaloğlu became one of the most famous city center of 19th century’s İstanbul. Cağaloğlu was a place always in contact with menagement and administrative places and culture area both in Ottoman period and the Turkey republic period. The combination of these places gained a political and culturel identity to the city. Pirincipally Bâbıâli complexe and the bureaucratic institutions around it, then economic and political institutions, political party centers, association, schools are spatial indicators of political identity of city. And the main places forming the culturel identity of the city are the printing houses, newspaper offices, coffe houses and bookstores. In this thesis, Cağaloğlu’s political and cultural identity were analyzed through places in city. Cağaloğlu was considered as a memory place of and the changements and the transformation of which the city had experienced in between 1840-1950 were discussed througt these two identities which take place in collective memory. Key words: Cağaloğlu, Place, Identity, Memory, Management and Administration, Culture, Ottoman Modernization. IV ÖNSÖZ Bu çalışma Osmanlı Devleti’nin son döneminde ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında pek çok siyasi ve kültürel olaya tanıklık etmiş bir semti mekân, insan ve zaman bağlamında incelemektedir. Çalışmada, semt mekânlarının mimari öğeler olarak değerlendirildiği çalışmalardan farklı olarak, semtteki mekânların tarihi kimlikleri ve bunların kolektif hafızada yer alan anlamları üzerine yoğunlaşılmıştır. Kent mekânında yer alan kimi öğeler, örneğin bir sokak, cadde, bina ya da tümüyle bir semt ya da mahalle bazen fiziki bir yapıdan çok daha fazlasını ifade eder. İçinde insanın yaşadığı mekân tek tek bireylerin hafızasında belirli anlamlar yüklenip kişisel belleğin oluşmasını sağladığı gibi toplumsal belleğin oluşumunda da önemli rol oynar. Eğer bir mekânın toplumsal bellekte güçlü bir karşılığı varsa o mekân zaman içerisinde fiziki olarak yok olsa da toplumsal hafızadan hemencecik kaybolmaz. Cağaloğlu, toplumsal bellekte güçlü bir karşılığı olan, İstanbul’un özel semtlerinden biridir. Semt, Osmanlı ve Cumhuriyet İstanbul’unun siyasi ve kültürel hafızasının adeta depolama alanıdır. Bugün semtin eski kimliklerinin göstergesi olan mekânların pek çoğu kaybolmuştur. Her ne kadar 1950’lerden beri semt mekânında büyük bir değişim ve dönüşüm yaşanmakta olsa da eski kimliğe dair çağrışımlar, anlatılar kolektif hafızada halen canlılığını korumaktadır. Beni Cağaloğlu’nu çalışmaya yönlendiren ana saik lise ve üniversite yıllarımda büyük bir keyifle okuduğum Tanzimat dönemini ve sonrasını konu alan romanlardaki Cağaloğlu’nda bulunan mekânlara yönelik tasvirlerin ve anlatıların gerçekliğinin peşinden gitmek arzusuydu. Danışmanlığımı büyük bir nezaketle kabul edip çalışmamın başından itibaren beni destekleyen ve yönlendiren, sorularıma büyük bir hoşgörü ile cevap veren danışman hocam Doç. Dr. Ömer Karaoğlu’na arz-ı teşekkür ederim. Bu konuyu çalışmak istediğimi söylediğimde beni yüreklendiren ve tez çalışmam süresince desteğini ve yardımını esirgemeyen Dr. Şevket Kamil Akar’a ayrıca şükranlarımı sunarım. İstanbul Araştırmaları Anabilim Dalı’nda görevli bütün hocalarıma ve tezin yazım sürecinde konuyla ilgili ufuk açıcı sohbetleri ve değerli V eleştirileri için Havva Yılmaz’a ve Ayşe Didem Taygur’a çok teşekkür ederim. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, İSAM Kütüphanesi, Bilim ve Sanat Vakfı çalışanlarına ve bu kurumların banilerine, araştırmacıları teşvik eden yardımları ve destekleri için müteşekkirim. Eğitim hayatım boyunca her zaman en büyük destekçim olan aileme ve bilhassa yol arkadaşım Babam Ahmet Yalvaç’a çok teşekkür ederim. İstanbul, 2019 Melek Yalvaç VI ÖZ ......................................................................................................................... III ABSTRACT ......................................................................................................... IV ÖNSÖZ ................................................................................................................... V İÇİNDEKİLER ................................................................................................... VII TABLOLAR LİSTESİ ........................................................................................... X FOTOĞRAFLAR LİSTESİ ................................................................................ XI HARİTALAR LİSTESİ .....................................................................................XIV KISALTMALAR LİSTESİ ................................................................................ XV GİRİŞ ...................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM CAĞALOĞLU SEMTİ VE SINIRLARI 1.1. Semtin Tarihi Gelişimi ve İskân Özellikleri .................................................. 11 1.2. Semtte Meydana Gelen Depremler ve Yangınlar .......................................... 21 1.3. Semtin Kültür Mirası Mimari Eserleri ........................................................... 26 İKİNCİ BÖLÜM SİYASİ VE İDARİ MERKEZ OLARAK CAĞALOĞLU 2.1. Semtin Siyasal Kimliğinin ve Kamusal İmajının Oluşumu ............................ 47 2.2. Osmanlı Bürokratik Reformu’nun Mekâna Yansımaları................................ 48 2.3. Semtin Yönetim ve İdare Mekânları.............................................................. 51 2.3.1. Bâbıâli Kompleksi.................................................................................. 51 2.3.1.1. Bâbıâli’nin Teşekkülü ...................................................................... 51 2.3.1.2. Bâbıâli Yangınları ve Çevresine Etkileri .......................................... 57 2.3.1.3. Bâbıâli Kalemleri ve Daireleri .......................................................... 64 VII 2.3.1.4. Bâbıâli’nin Siyasal Hafızası ............................................................. 69 2.3.2. İstanbul Şehremaneti .............................................................................. 74 2.3.3. Zaptiye Dairesi ....................................................................................... 78 2.3.4. Ticaret Nezareti ..................................................................................... 80 2.3.5. Nafia Nezareti / Rauf Paşa Konağı ......................................................... 81 2.3.6. İran Elçiliği ............................................................................................ 84 2.3.7. Düyûn-ı Umûmiye İdaresi ...................................................................... 87 2.3.8. İttihat ve Terakki Merkez-i Umumisi ...................................................... 90 2.3.9. Mektepler ............................................................................................... 94 2.3.9.1. Valide Mektebi ................................................................................ 96 2.3.9.2. Lisan Mektebi .................................................................................. 99 2.3.9.3. Mülkiye Mektebi ........................................................................... 101 2.3.9.4. Cağaloğlu Kız Enstitüsü/ Bülbül Tevfik Paşa Konağı..................... 105 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BASIN ve YAYIN MERKEZİ OLARAK CAĞALOĞLU 3.1. Semtin Kültürel Kimliğinin Oluşumunda Basın ve Yayının Etkisi .............. 107 3.1.1. Matbaanın Osmanlı Devleti'ne