PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/130183 Please be advised that this information was generated on 2021-09-26 and may be subject to change. 2 9 3 De cultuur van het televisiedebat Veranderende percepties van de relatie tussen media en politiek, 1960 – heden Harm Kaal TVGESCH 127 (2): 293–316 DOI: 10.5117/TVGESCH2014.2.KAAL A b s t r a c t This article adopts a new perspective on the interaction between political parties and Dutch television in election campaigns from the 1960s onwards. Rather than exploring the ‘real’ impact of television on the nature and content of political campaigning, it presents a case study of televised debates in order to explore changing perceptions among par- ties and press regarding the so-called mediatization of politics. It shows that televised debates were at fi rst perceived as a means to bridge the gap between politics and people. In the 1970s and early 1980s, when parties tried to control the set-up of these debates, they met with increasing criticism and were perceived as having hardly any infl uence on the outcome of the elections. Although the staging of the debates remained the same, midway through the 1980s perceptions of the impact of television dramatically changed. In response to the surprising outcome of the 1986 general election a discourse of media- tization and Americanization became dominant. This in turn resulted in a re-evaluation of the relationship between politics and the media in which the latter were now said to hold the upper hand. K e y w o r d s : Televised debates; election campaigns; mediatization; political history; perceptions We weten niet beter of verkiezingscam- Op basis van een analyse van de cultuur pagnes draaien om televisiedebatten. van het televisiedebat vanaf de jaren zes- Daar wordt de strij d om de gunst van de tig wordt in kaart gebracht hoe politieke kiezer beslist. Dat dit een goede ontwik- partij en en de pers vanaf de jaren zestig keling is, wordt in het publieke debat veel- hebben aangekeken tegen de invloed van vuldig betwist: volgens critici wordt in de televisie op de verkiezingscampagnes. ‘mediacratie’ de politieke inhoud opge- offferd voor soundbites en een personali- In Nederland lij kt een verkiezingscampag- sering van de politiek. Dit artikel onder- ne zonder televisiedebatten ondenkbaar. zoekt de opkomst van dit vervalvertoog. Zowel bij de publieke omroep als op de VOL. 127, NO. 2, 2014 TTVGESCH2014.2.inddVGESCH2014.2.indd 229393 227-05-147-05-14 11:0111:01 294 DE CULTUUR VAN HET TELEVISIEDEBAT commerciële zenders kruisen de lij sttrek- king vormde van verschuivende verhoudin- kers meerdere malen de degens. Het ver- gen tussen ‘de media’ en ‘de politiek’.3 loop van de debatten speelt een cruciale De grote aandacht voor televisiedebat- rol in de duiding van de campagne in de ten en het belang dat eraan wordt gehecht pers. In een in NRC Handelsblad gepubli- in analyses van de verkiezingsstrij d kun- ceerde terugblik op de campagne van 2012 nen gezien worden als een bevestiging van met SP-lij sttrekker Emile Roemer gaat het de door opiniemakers en communicatiewe- vooral over de televisiedebatten en de vraag tenschappers vaak geconstateerde ‘media- waarom PvdA-voorman Diederik Samsom tisering’ van politiek.4 In de huidige ‘me- hierin glorieerde en Roemer faalde. 1 Ook diacratie’ en audience democracy worden bij recente voorgaande verkiezingen wezen politieke praktij ken in toenemende mate zowel de media als campagneonderzoekers aangepast aan ‘de verhalende structuren op de doorslaggevende rol die de televisie- en de vormprincipes die zich binnen de debatten in de verkiezingsstrij d hadden sterk geprofessionaliseerde mediapraktij k gespeeld. 2 ontwikkelen’ en moeten politici ‘media Dit artikel behandelt de cultuur en re- experts’ zij n om te overleven. 5 Vooral in de ceptie van het televisiedebat in Nederland opiniërende pers wordt mediatisering ge- vanaf de introductie in 1963 tot de debat- associeerd met de dominantie van de me- ten uit de laatste verkiezingscampagnes. dia over de politiek en daarmee van vorm Onder cultuur worden de opzet, gebruiken over inhoud en personen over principes. 6 en rituelen van het televisiedebat verstaan, Vaak gaat dit gepaard met de verzuchting evenals de plaats die de partij en er in hun campagnes aan toekenden en de ontvangst 3 Een aantal, ook oudere, debatten zij n terug te zien in de pers. Een inhoudsanalyse valt buiten via www.geschiedenis24.nl/dossiers/Dossier-Verkie- het bestek van dit onderzoek: het gaat er zingsdebatten-on-demand-te-bekij ken.html [geraad- pleegd 6 januari 2014]; zie voor onderzoek naar de in- niet om vast te stellen hoe het debat daad- houd en efffecten van televisiedebatten onder meer: werkelij k verliep en met welke retorische M.S. McKinney en D.B. Carlin, ‘Political campaign de- middelen de politici elkaar te lij f gingen, bates’, in: L.L. Kaid ed., Handbook of political commu- maar om inzicht te krij gen in de betekenis nication research (Mahwah 2004) 203-234; S. Coleman ed., Televised election debates. International perspecti- van het televisiedebat als een fenomeen dat ves (New York 2000). niet alleen de Nederlandse verkiezingscul- 4 M. Elchardus, De dramademocratie (Tielt 2002); Th. tuur ging domineren, maar ook de uitdruk- Meyer, Mediokratie. Die Kolonisierung der Politik durch das Mediensystem (Frankfurt am Main 2001); Media- logica. Over het krachtenveld tussen burgers, media en politiek . Raad voor Maatschappelij ke Ontwikkeling (RMO) (Den Haag 2003). 5 H. Wij fijjes, ‘Vorm of vent? Mediatisering in de po- 1 Mij n dank aan Remieg Aerts, Anne Bos, Liesbeth van litieke geschiedenis’, in: G. Voerman en D.J. Wolfffram de Grift, Carla Hoetink en de anonieme referenten voor ed., Kossmann Instituut. Benaderingen van de geschie- hun commentaar op eerdere versies van dit artikel. denis van politiek (Groningen 2006) 32-38, aldaar 33; C. Verbraak, ‘Dit overkomt me geen tweede keer’, NRC- B. Manin, The principles of representative government Handelsblad , 21 december 2012. (Cambridge 1997) 220. 2 Ph. van Praag, ‘Turbulent maar wel echt Hollands. 6 M. van Weezel en M. Zonneveld, ‘Een democratie De campagnes van 2002 en 2003’, in: R. Coops ed., Een van toeschouwers’, Vrij Nederland , 18 januari 2003; X. politieke aardverschuiving (Alphen aan den Rij n 2003) Schutte, ‘Inleiding: in de mediacratie’, De Groene Am- 113-128, aldaar 123. sterdammer , 21 november 2012. TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS TTVGESCH2014.2.inddVGESCH2014.2.indd 229494 227-05-147-05-14 11:0111:01 KAAL 2 9 5 De verrassende uitslag van 1986. Een analyse van de verrassende verkiezingsuitslag in Het Vrij e Volk . De foto bij het artikel is genomen tij dens het laatste televisiedebat bij NRCV’s Hier en Nu tussen Lubbers, Den Uyl en Nij pels. Lubbers’ winst van het debat en vooral de berichtgeving erover in de pers zou een grote invloed op de uitslag hebben gehad. Bron: Henk Blanken, ‘Waar haalde Lubbers toch die 500.000 stemmen vandaan?’, Het Vrij e Volk , 29 mei 1986. dat de politiek ‘vroeger […] anders, beter, duid als het politiek-mediaal complex. 8 Na hoogstaander, fatsoenlij ker, inhoudelij ker de periode van de verzuiling, waarin poli- was’.7 Politicologisch en mediahistorisch tiek en pers ideologisch hechte banden on- onderzoek heeft ons inzicht gegeven in de derhielden (aangeduid als ‘partisan logic’), historische ontwikkeling van deze relatie brak eind jaren zestig de fase van de ‘party tussen media en politiek, ook wel aange- logic’ aan: de partij en bepaalden nog wel 8 F. van Vree et al., ‘Het ontstaan van een politiek- 7 Wij fijjes, ‘Vorm of vent?’, 34. publicitair complex 1960-2002’ in: Medialogica , 67-98. VOL. 127, NO. 2, 2014 TTVGESCH2014.2.inddVGESCH2014.2.indd 229595 227-05-147-05-14 11:0111:01 296 DE CULTUUR VAN HET TELEVISIEDEBAT de politieke agenda, maar werden kritisch heid zoals die door verschillende actoren – door de pers gevolgd. Toenemende concur- politici, journalisten en het publiek – werd rentie in het medialandschap zorgde ver- geconstrueerd en beleefd.13 De nadruk ligt volgens begin jaren negentig voor een om- in dit artikel op het perspectief van de po- slag naar de huidige ‘media logic’. 9 litieke partij en en de schrij vende pers: aan In recent onderzoek wordt niet zozeer de hand van de veranderende cultuur van deze indeling betwist, als wel de strij d aan- het televisiedebat wordt uiteengezet hoe gebonden met het vervalvertoog dat ermee zij de wisselwerking tussen media en poli- verbonden is.10 Door middel van empirische tiek percipieerden. Welke verwachtingen analyses van mediaberichtgeving en het en ideeën hadden zij vanaf de jaren zestig optreden van politici in de media hebben over de betekenis van de televisie voor de politieke communicatiewetenschappers wij ze waarop politiek bedreven werd? onder meer aangetoond dat de, mede door In het navolgende wordt eerst de intro- de media gevoede, personalisering van de ductie van het televisiedebat begin jaren Nederlandse politiek niet een recent feno- zestig nader geduid tegen de historische meen is en bovendien niet per se ten koste achtergrond van de rol die het politieke gaat van de inhoud. 11 Ander onderzoek laat debat in de Nederlandse electorale cultuur zien dat na 2002 de ‘medialogica’ zelfs licht heeft vervuld. Dit historische perspectief is gedaald: de berichtgeving over de poli- maakt inzichtelij k dat de heersende poli- tiek wordt gekenmerkt door minder ‘geper- tieke cultuur, het verkiezingsstelsel en de sonaliseerd nieuws, (wed)strij dnieuws en dynamiek binnen het partij politieke land- negatief nieuws’. 12 schap bepalend zij n geweest voor de meer of minder prominente plaats die het debat In dit artikel wordt voor een andere invals- in de verkiezingsstrij d heeft ingenomen.