Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2005 God in De Nederlandse Politiek
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2005 God in de Nederlandse politiek Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2005 God in de Nederlandse politiek R edactie: C.C. van Baaien A .S. B os W. Breedveld P.B. van der Heiden J.J.M. Ramakers W.P. Secker Centrum voor Parlementaire Geschiedenis, N ijm egen Sdu Uitgevers, Den Haag Foto omslag: Hollandse Hoogte, Peter Hilz Vormgeving omslag: Wim Zaat, Moerkapelle Zetwerk: Wil van Dam, Utrecht Druk en afwerking: De Groot, Goudriaan Meer informatie over deze en andere uitgaven kunt u verkrijgen bij: Sdu Klantenservice Postbus 20014 2500 EA Den Haag tel.: (070) 378 98 80 fax: (070) 378 97 83 www.sdu.nl © 2005, Centrum voor Parlementaire Geschiedenis, Nijmegen Alle rechten voorbehouden. Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van deze uitgave worden uitdruk kelijk voorbehouden. Deze rechten berusten bij de auteurs. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet 1912 gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden ver veelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich te wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro). Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the publisher’s prior consent. isbn 90 1210608 7 issn 1566-5054 NOR 697 Inhoud Ten geleide 7 Artikelen 11 H.W. von der Dunk, Godsdienst in de Nederlandse politiek 12 Peter Derkx, Moet de democratie zelf fundamentalistisch worden om het funda mentalisme te kunnen bestrijden? 22 Paul Luykx, Islamitische verzuiling? Kanttekeningen vanuit geschiedwetenschappe- lijk perspectief 33 Job de Ruiter, Drie maal godslastering in het parlement 40 Rutger Zwart en Alexander van Kessel, Van zuil naar brug. Het cda en de integratie van minderheden (1980-2005) 51 Ineke Secker, Het kommervolle bestaan van de departementen van Eredienst 63 Charlotte Brand, ‘Moorse minaretten’ op kosten van de staat? Overheidssubsidie voor moskeeën (1960-1990) 76 Irène Diependaal, Bagehot revisited. De sluipgang van de drie koninklijke ‘rechten’ in het Nederlandse parlementaire bestel 89 Uit de notulen van de ministerraad 103 Rien Fraanje, Vechten tegen collega’s, Kamer en tijdgeest. Uit de ministerraads- 104 notulen van 1979 113 Egodocument Peter van der Heiden, ‘Ik heb gemeend vooral getuigenis te moeten afleggen van de breedheid van het Katholicisme.’ De ‘politieke geloofsbelijdenis’ van minister 114 Rutten In terview Anne Bos en Willem Breedveld, ‘Iedereen wil aan de oude werkelijkheid vasthouden, 122 maar dat is Utopia.’ Interview met Ayaan Hirsi Ali 131 Herinneringen/necrologie 132 Willem Aantjes, I.A. Diepenhorst (1916-2004), politicus sin generis J. W.L. Brouwer, Éminence grise met gevoel voor humor. Uit het dagboek van 135 E.H. van der Beugel (1918-2004) 140 Hans van Spanning, Herinneringen aan mr. W. Scholten (1927-2005) 5 Gerard Visschcr, Marinus van der Goes van Naters (1900-2005): ruim 85 jaar socia list in hart en nieren 144 Jan Terlouw, Herinneringen aan Henk Zeevalking (1922-2005), democraat, bestuur der, vriend 149 W.F. van Eekelen, In memoriam dr. Ch.A. van der Klaauw (1924-2005) 152 J.Th.J. van den Berg, ‘Deftig Links’; Hans Gruijters (1931-2005) 156 Ernst Hirsch Ballin, Toegewijd aan het staatsrecht: Alis Koekkoek (1945-2005) 159 Parlementaire kroniek 165 Marij Lcenders, Het parlementaire jaar 2004-2005 166 Recensies 183 Jeroen van Zanten, Thorbecke als gevoelsmens en onbegrepen filosoof 184 J.Th.J. van den Berg, ‘Held’ in het ene boek, ‘antiheld’ in het andere 187 J. Bosmans, Biografie van W.F. de Gaay Fortm an 190 Herman Langeveld> Een advocaat in de politiek 193 Jan Buevink, Van Albeda mag de Eerste Kamer wel weg 195 Jan Buevink, Meer vakbondsman dan politicus 197 Jan Ramakers, Herinneringen van een one track mind 199 Ron de Jong, Goede politiek in de eerste helft van de negentiende eeuw 201 J.Th.J. van den Berg, Irenisch en ironisch over het koningschap 203 Niek Pas, De wildebeestenlucht op het Binnenhof 206 Peter Bootsma, Niemand zeker van zijn zaak bij de ‘drie van Breda’ 208 Peter van der Heiden, Politieke herinneringen 210 Signalementen 215 Anne Bos, Peter van der Heiden, Alexander van Kessel en Jan Ramakers, Gesignaleerd 216 Over de auteurs en de redactie 221 6 Ten geleide In deze geseculariseerde tijden noemt, verrassend genoeg, een ruime meerderheid van de Tweede Kamer (58 procent) zich religieus, zo blijkt uit een recent onderzoek van het Refor matorisch Dagblad. Een even groot percentage bezoekt regelmatig of soms een kerkdienst of andere religieuze bijeenkomst; 52 procent is daadwerkelijk lid van een kerk of religieuze gemeenschap. Van degenen die tot een kerk behoren, zegt 38 procent dat dit lidmaatschap hun politiek handelen in hoge mate bepaalt. Bovendien lijkt er sprake van een maatschap pelijke trend. Twee op de drie Kamerleden vinden dat godsdienst de laatste jaren aan maat schappelijke betekenis heeft gewonnen. Niet meer dan vier procent van de Tweede-Kamerle- den oordeelt negatief over religie.1 Toen de redactie van het Jaarboek Parlementaire Geschiedenis een klein jaar geleden besloot dat het thema van deze aflevering ‘God in de Nederlandse politiek’ zou moeten wor den, bleek zij de tijdgeest dus goed te hebben getaxeerd. Maar niet alleen omwille van de tijd geest is het thema van belang, er zijn ook voldoende wetenschappelijke redenen om het aan een nader onderzoek te onderwerpen, zoals uit de veelheid en verscheidenheid aan bijdragen in dit jaarboek mag blijken. Met name de scheiding van kerk en staat dringt zich hier op als historisch probleem. In de westerse samenleving, dus ook in Nederland, is deze scheiding immers een verlicht en nobel ideaal dat in theorie amper ter discussie staat, maar in de prak tijk van de afgelopen twee eeuwen soms niet veel meer dan verheven fictie bleek (en blijkt) te zijn. Hoewel God nooit helemaal weg is geweest uit de Nederlandse politiek, is het pro bleem in de actualiteit van de laatste twee, drie decennia onontkoombaar geworden. Leek de Nederlandse politieke elite met het concept van de verzuilde samenleving en - vooruit - de overlegstructuren van het poldermodel het probleem tot voor kort netjes in de hand te heb ben gehad, met de secularisatie onder het christelijke volksdeel enerzijds en anderzijds de onweerstaanbare opkomst van de islam, die nooit een plaats had gekregen in de verzuilde samenleving, leek het recept van pacificatiepolitiek en consensusdemocratie zijn werkzaam heid te hebben verloren, te meer toen diezelfde islam ook in Nederland incidenteel onver wacht fundamentalistische en gewelddadige trekken begon te vertonen. Met andere woor den, door de recente ontwikkelingen wordt de staat een rol opgedrongen die zij eigenlijk niet wenst, een rol die de scheiding van kerk en staat in gevaar brengt. De historicus H.W. von der Dunk schetst in een overzichtsartikel vanuit bovenstaand per spectief de problematische verhouding tussen godsdienst en politiek in Nederland sedert het begin van de Republiek. Peter Derkx, hoogleraar humanisme en levensbeschouwing, vraagt 1 Aan het onderzoek namen no van de 150 Tweede-Kamerleden deel. Reformatorisch Dagblad, 19 aug. 2005; <http://www.reformatorischdagblad.nl/websi te/ar tikel.php?id=i226z34> 7 JAARBOEK PARLEMENTAIRE GESCHIEDENIS zich, na een onderzoek van het begrip fundamentalisme, af in hoeverre de staat zich zelf van een fundamentalistisch repertoire mag bedienen om (religieus) fundamentalistische uitwas sen te bestrijden. Hij confronteert zijn bevindingen onder andere met publicaties van oud- PvdA-fractieleider Thijs YVöltgens en van cda-minister van Justitie Piet Hein Donner. De verzuilingstheoreticus Arend Lijphart heeft wel eens gesuggereerd dat het verzuilingsconcept een vruchtbare oplossing zou kunnen bieden voor de hedendaagse problemen met de islam, en vanuit politieke optiek sloot premier Jan Peter Balkenende zich daarbij niet zo lang gele den aan.2 De historicus Paul Luykx mengt zich vanuit geschiedwetenschappelijk perspectief in die discussie. Zijn onderzoek laat weinig ruimte voor hoopvolle conclusies op dit vlak. In een viertal artikelen staat telkens een kleinere casus centraal die het thema ‘God in de Nederlandse politiek’ nader illustreert. Voormalig minister van Justitie Job de Ruiter onder zoekt de geschiedenis van het godslasteringsartikel in het Wetboek van Strafrecht, Alexander van Kessel en Rutger Zwart beschrijven de ontwikkeling die de grootste confessionele partij, het c d a , de laatste vijfentwintig jaar heeft doorgemaakt in de confrontatie met het probleem van de integratie van minderheden, Ineke Secker analyseert waarom de departementen van Eredienst in de