JEDLNIA LETNISKO D£UGOŒÆ : 13,4 Km CZAS PRZEJŒCIA : 4 Godziny + Oko³o 2,5 Godziny Odpoczynku

Urz¹d Miejski w Radomiu Wydzia³ Edukacji, Sportu i Turystyki

SCENARIUSZ WYCIECZKI PIESZEJ JASTRZÊBIA - JEDLNIA LETNISKO D£UGOŒÆ : 13,4 km CZAS PRZEJŒCIA : 4 godziny + oko³o 2,5 godziny odpoczynku

Warka 10

Grabów n. Pilic¹ 9 Strzy¿yna

Bia³obrzegi Nowe Miasto Dobieszyn

Kozienice

6 Zajezierze 5 B¹kowiec Jastrzêbia 4 Garbatka Let. 7 8 ¯ytkowice Lesiów Pionki 2 Jedlnia Koœc.

Drzewica 1 Rajec 3 Jedlnia Let. 11 Bieliny RADOM

Przysucha Zwoleñ

Na mapie zaznaczono przebieg tras poni¿szych 11 wycieczek

1 Radom Rynek - Rajec Poduchowny 7 Lesiów - Jastrzêbia 2 Rajec Poduchowny - Jedlnia Letnisko 8 Jastrzêbia - Jedlnia Letnisko 3 Jedlnia Letnisko - Pionki Zachodnie 9 Strzy¿yna - Grabów n. Pilic¹ 4 ¯ytkowice - Pionki Zachodnie 10 Grabów n. Pilic¹ - Warka 5 ¯ytkowice - Garbatka Letnisko 11 Bieliny - Drzewica 6 B¹kowiec - Garbatka Letnisko

I P K IE Y S T Z S E

Y J

A R

Komisja Turystyki Pieszej i Górskiej J OM PTTK S

K I

I M

J O K PTTK Zrealizowano przy pomocy finansowej Gminy Miasta Radomia

RADOM 2008

INFORMACJA O DOJAZDACH

WYJAZD NA WYCIECZK Ę

Wyjazd z Radomia do Jastrz ębi autobusem podmiejskim linii „L” z przystanku przy dworcu PKP w Radomiu w dni robocze w godzinach: 7.55, 9.30, 11.15 oraz 13.06, w soboty i niedziele: 9.20, 9 oraz 12.35.

POWRÓT Z WYCIECZKI

Powrót do Radomia ze stacji PKP Jedlnia Letnisko poci ągiem osobowym w dni robocze w godzinach: 10.32, 13.04, 15.15, 17.10 oraz 18.22. autobusem linii podmiejskiej „J” przystanek przy dworcu PKP Jedlnia Letnisko dni powszednie: 10.00, 11.25, 12.45, 14.00, 14.25, 15.05, 16.05, 16.35, 17.35, 18.00, 19.05 oraz 19.30. sobota i niedziele: 10.15, 11.50, 13.15, 14.35, 16.05, 17.45 oraz 19.20.

Planuj ąc wycieczk ę, nale Ŝy sprawdzi ć: aktualno ść odjazdów autobusów MPK (Internet www.mzdik.pl/rozklady/linie.htm ) oraz aktualno ść odjazdów poci ągów (Internet www.pkp.pl ).

UWAGA UCZESTNICY WYCIECZKI!

Ka Ŝdy kto w dowolnym okresie czasu zdob ędzie 60 punktów (1 km przebytej trasy = 1 punktowi) mo Ŝe zdoby ć ODZNAK Ę TURYSTYKI PIESZEJ w stopniu POPULARNYM. W tym celu nale Ŝy zaopatrzy ć si ę w ksi ąŜ eczk ę OTP w biurze O.M. PTTK przy ul. R.Traugutta 46/48, tel. 0-48 362 25 26. W ksi ąŜ eczce znajdziecie regulamin odznaki i zasady jej zdobywania. Uczestnicz ąc m.in. w tej wycieczce mo Ŝecie równie Ŝ zdoby ć (zaliczy ć cz ęść wymaga ń) na Odznak ę Regionaln ą Ziemi Radomskiej. Wi ęcej informacji znajdziecie na stronie: http://www.pttkradom.prv.pl/ Zach ęcamy Was do zdobywania odznak turystyki kwalifikowanej (OTP) i krajoznawczych.

PT TK Trasa wycieczki Jastrzêbia - Jedlnia Letnisko Legenda

8 lasy, zieleñ miejska bagna, torfowiska rzeki zbiorniki wodne linia kolejowa, 8 stacja, przystanek zabudowania koœció³ zabytkowy, koœció³ kapliczka przydro¿na 8 krzy¿ przydro¿ny mogi³a pomnik cmentarz rezerwat przyrody

8 P parking leœny leœniczówka

szlaki turystyczne

8 trasa wycieczki 8

0,5 0 0,5 1,0 km 4

WYCIECZKA JASTRZ ĘBIA – JEDLNIA LETNISKO

Jastrz ębia, przystanek MPK (PKS) – przej ście szlakiem rowerowym w kolorze Ŝółtym – parking przy „Królewskiej Drodze” – rezerwat „Ciszek” – skraj lasu – dalej przej ście znakowanym szlakiem turystycznym w kolorze czarnym (MZ-5209s) – Kieszek – szosa nr 737 (Radom-Kozienice) – rezerwat „Jedlnia”– Jedlnia Letnisko-PKP (MPK, PKS). Ł ączna długo ść wycieczki – 13,4 km.

Wycieczk ę rozpoczynany przy przystanku MPK linii ”L” i PKS w Jastrz ębi na wprost pawilonów handlowo-usługowych. Jastrz ębia – miejscowo ść w powiecie radomskim, siedziba gminy. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1191 roku i dotyczy przyznania z niej dziesi ęciny kolegiacie sandomierskiej przez Kazimierza Sprawiedliwego. Wie ś nale Ŝała od najdawniejszych czasów do własno ści królewskiej w starostwie grodowym radomskim. Jastrz ębia le Ŝą ca przy „brzóskim” trakcie handlowym łącz ącym Radom z Ryczywołem i przeprawami wi ślanymi była miejscem postoju kupców i oddziałów wojskowych. Jastrz ębianie brali udział w powstaniu styczniowym 1863 roku zarówno w walkach, jak i zaopatrywaniu powsta ńców w Ŝywno ść i ubrania. W 1867 roku we wsi została zało Ŝona szkoła elementarna. Pierwsza wojna światowa zapisała si ę tu potyczk ą w pa ździerniku 1914 roku. W okresie mi ędzywojennym w Jastrz ębi zało Ŝono: bibliotek ę składkow ą, spółdzielni ę spo Ŝywców, Fot. 1. Ko ściół w Jastrz ębi kółko rolnicze, stra Ŝ ogniow ą, parafi ę i koło młodzie Ŝy. W 1935 roku rozbudowano miejscow ą szkoł ę. W tym czasie powstała monografia o Jastrz ębi napisana przez miejscowego nauczyciela Kazimierza Mroza. Podczas II wojny światowej wie ś została wysiedlona i zamieniona w poligon wojsk niemieckich. Na okolicznym terenie działały Bataliony Chłopskie. Z przystanku udajemy si ę szos ą (Radom-Brzóza) w kierunku Brzózy wraz ze znakami Ŝółtego szlaku rowerowego. UWAGA! DU śY RUCH SAMOCHODÓW. Po kilkudziesi ęciu metrach, przed ko ściołem, skr ęcamy w prawo. Ko ściół pw. Zwiastowania NMP został zbudowany w 1986 roku. Na placu ko ścielnym zachowała si ę drewniana dzwonnica z poprzedniego drewnianego ko ścioła przeniesionego w okolice Warszawy. Asfaltow ą drog ą idziemy przez wie ś o zró Ŝnicowanej zabudowie. Spotykamy tu stare drewniane domy i takie same obej ścia, współczesne wille, a z prawej opuszczone zabudowania Spółdzielni Kółek Rolniczych. Tu Ŝ przed skrajem lasu z prawej mijamy budynek byłej gajówki, a za ni ą le śny parking i dwa okazałe d ęby – miejsce wypoczynku (1,7 km trasy). Wraz ze znakami Ŝółtego szlaku rowerowego wchodzimy w lasy Puszczy Kozienickiej.

Puszcza Kozienicka – kompleks le śny poło Ŝony na obszarach Równiny Kozienickiej, pomi ędzy Radomiem a Wisł ą, na granicy powiatów radomskiego

PTTK 5

i kozienickiego, w widłach rzek Wisły i Radomki. Część pradawnej Puszczy Radomskiej. Ma powierzchni ę ok. 30 000 ha. Granic ę wyznaczaj ą: od północnego zachodu rzeka Radomka, od północnego wschodu dolina Wisły, a od południa droga Radom – Puławy. Na jej obrze Ŝach znajduj ą si ę miasta Kozienice i Pionki. Przez teren Puszczy Kozienickiej przebiega północna granica zasi ęgu jodły, buka, jaworu oraz wi ązu górskiego. Granica ta przebiega od zachodu wzdłuŜ rzeki Radomki do Gr ądów i st ąd prowadzi na wschód do Wisły. Drzewostan puszczy zdominowany jest przez sosn ę z domieszk ą d ębu, grabu i jodły. Wi ększo ść obszaru Puszczy Kozienickiej jest obj ęta ochron ą w ramach Kozienickiego Parku Krajobrazowego. Kozienicki Park Krajobrazowy został utworzony w 1983 roku dla zachowania lokalnego krajobrazu przyrodniczo-geograficznego oraz znacznych obszarów naturalnych lasów Puszczy Kozienickiej z bogat ą ro ślinno ści ą zieln ą i ciekawym ukształtowaniem terenu. Po powi ększeniu w 2001 roku Park obejmuje 26 233,83 ha Puszczy z najcenniejszymi drzewostanami o naturalnym charakterze. W celu zabezpieczenia go przed zniekształceniem oraz stworzenia warunków dla rozwoju turystyki i wypoczynku wokół Parku utworzono otulin ę o powierzchni 36 009,62 ha, któr ą stanowi ą obszary le śne i polne. Wędrówk ę przez las kontynuujemy „Jastrz ębi ą Drog ą”, po przej ściu około 700 metrów z lewej strony mijamy okazały d ąb z kapliczk ą (2,4 km trasy). Dochodzimy do poprzecznej le śnej szerokiej „Królewskiej Drogi” i przy niej do le śnego parkingu (wiata i ławki MO śLIWO ŚĆ ZORGANIZOWANIA ODPOCZYNKU) zlokalizowanego na polanie byłej składnicy drewna przy ko ńcu (pocz ątku) nieistniej ącej dzi ś le śnej kolejki wąskotorowej słu Ŝą cej do zwózki drewna do tartaku w Pionkach (4,0 km trasy). Tu spotykamy znakowany szlak turystyczny w kolorze czerwonym (MZ-5204c) biegn ący Fot. 2. Parking le śny przy rezerwacie "Ciszek" „Królewska Drog ą” i zielony szlak rowerowy. „Królewska Droga” – stary trakt umo Ŝliwiaj ący Jagiellonom przebywaj ącym na zamku w Radomiu w drodze z Krakowa do Wilna udawa ć si ę do my śliwskich dworów w: Jedlni, Augustowie, Kozienicach i Świer Ŝach Górnych na łowy na grubego zwierza (tury, Ŝubry, nied źwiedzie, jelenie, dziki) w Puszczy Radomskiej. Król Władysław Jagiełło był w Puszczy Radomskiej około 20 razy. Wzdłu Ŝ „Królewskiej Drogi” w 1973 roku Witaliusz Demczuk, Adam Koza i Ludwik Plewik wyznakowali szlak turystyczny w kolorze czerwonym. Szlak pocz ątkowo zaczynał si ę w Radomiu przy stadionie „Radomiaka” na ul. Struga, pó źniej pocz ątek szlaku przeniesiono do Lesiowa przy stacji PKP. Szlak biegnie „Królewsk ą Drog ą” w okolice Chinowa, gdzie odchodzi do Woli Chodkowskiej i dalej do Warki przez Studzianki Pancerne. Z parkingu – miejsca wypoczynku nadal idziemy szerok ą „Jastrz ębi ą Drog ą” za znakami Ŝółtego i zielonego szlaku rowerowego, po około 0.5 km po prawej stronie drogi pocz ątek rezerwatu „Ciszek” (4,2 km trasy), który si ęga si ę w gł ąb lasu na około 0.6 km. Tu zielony szlak rowerowy skr ęca w prawo. Rezerwat przyrody „Ciszek”, cz ęś ciowy, le śny, o powierzchni 40,28 ha został utworzony w 1982 r. Nazwa uroczyska, w którym znajduje si ę rezerwat pochodzi od cisów, które rosły tu jeszcze na pocz ątku XX w. Drzewostany jodłowe i d ębowe licz ące 130-160 lat s ą bardzo cenne ze wzgl ędu na ich naturalne pochodzenie. Zostały one silnie przerzedzone w wyniku niewła ściwej gospodarki le śnej i wichury w latach 80. W podro ście spotykamy d ęby i świerki, a podszyt stanowi ą: bez czarny, jarz ębina

©© byby WojciechWojciech T.T. Kacperski,Kacperski, KonradKonrad Bielecki,Bielecki, AndrzeAndrzejj KruszynaKruszyna

PPTTTTKK 6

i brzoza. W ro ślinno ści runa obok lilii złotogłów wyst ępuj ą: narecznica samcza, groszek wiosenny, kokoryczka wonna, przytulia wiosenna, przylaszczka pospolita i zawilec gajowy. Teren jest równinny, poło Ŝony na morenie dennej, utworzonej z gliny i piasków gliniastych. Z rzadkich gatunków ptaków mo Ŝna tu spotka ć: myszołowa zwyczajnego, pełzacza le śnego, rudzika, wilg ę, dzi ęcioła du Ŝego, drozda śpiewaka, a tak Ŝe krask ę czy kukułk ę. Go ść mi rezerwatu s ą te Ŝ sarny i dziki. Id ąc szerok ą Ŝwirow ą „Jastrzebi ą Drog ą” wraz ze znakami Ŝółtego szlaku rowerowego, mijamy rezerwat „Ciszek” i dochodzimy do skraju lasu przy le śnym parkingu – (ławki, MO śLIWO ŚĆ ZORGA- NIZOWANIA ODPOCZYNKU) (6,8 km trasy). Tu spotykamy znakowany szlak turystyczny w kolorze czarnym (MZ-5209s). Idziemy„Jastrz ębi ą Drog ą”, która skr ęca w prawo i biegnie skrajem lasu wraz ze znakami: szlaku turystycznego w kolorze czarnym i Ŝółtymi szlaku rowerowego. Z lewej strony mijamy zabudowania w których prowadzona jest hodowla koni (7,3 km trasy), dochodzimy do skrzy Ŝowania dróg na skraju wsi Kieszek (7.7 km trasy). W lewo odchodzi Fot. 3. Miejsce odpoczynku na skraju Puszczy asfaltowa droga biegn ąca przez wie ś Kieszek. Dalej idziemy prosto za znakami czarnymi, z lewej strony drogi mijamy dwa domki letniskowe, a z prawej w gł ębi lasu wida ć moren ę o nazwie Działowa Góra o wysoko ści 175,4 m n.p.m. Kontynuujemy w ędrówk ę drog ą za znakami czarnymi, po prawej stronie mijamy ogrodzone działki letniskowe z domkami w Kieszku-Le śnej Polanie i dochodzimy do szosy nr 737 (Kozienice – Radom – 9,8 km trasy) Przekraczamy szos ę. UWAGA: DU śY RUCH SAMOCHODÓW! i po przej ściu około 100 metrów ulic ą Kolonka, nawierzchnia ulicy wykonana z płyt betonowych, skr ęcamy w prawo za znakami czarnymi w las b ędący rezerwatem „Jedlnia” Rezerwat przyrody „Jedlnia”, le śny, cz ęś ciowy, o powierzchni 86,42 ha utworzony w 1982 r. Poło Ŝony jest po obu stronach szosy Radom – Kozienice. W drzewostanach 100÷200 -letnich pochodzenia naturalnego dominuje sosna zwyczajna i d ąb bezszypułkowy i szypułkowy z domieszk ą brzozy, jodły i grabu. Na du Ŝej powierzchni wyst ępuje podrost pochodzenia naturalnego, który stanowi sosna pospolita, d ąb i jodła pospolita. Podrost sztuczny stanowi buk zwyczajny. Szczególnie cenna jest tutaj sosna, pi ęknie ukształtowana, Fot. 4. Tablica informacyjna w rezerwacie "Jedlnia" gonna (strzelista), rzadko poza rezerwatem dorastaj ąca tego wieku. W runie wyst ępuj ą liczne gatunki chronione, m.in. Ŝankiel zwyczajny, miodunka w ąskolistna, turzyca pagórkowata. Znakowany szlak turystyczny w kolorze czarnym prowadzi przez rezerwat z pi ęknymi okazami sosen i d ębów do w ęzła szlaków – poł ączenia si ę ze znakowanym szlakiem turystycznym w kolorze zielonym (MZ-5210z). Razem ze znakami obu szlaków (zielony

PTTK 7 i czarny) dochodzimy do miejsca pami ęci narodowej – mogił w miejscu rozstrzelania i pochowania kilkuset Polaków (10,1 km trasy). Zbiorowe mogiły okolicznych mieszka ńców zamordowanych przez Niemców w latach 1940 – 1944. W sze ściu zbiorowych mogiłach le Ŝy kilkaset osób.

Od mogił – miejsc pami ęci narodowej – idziemy wraz ze znakami obu szlaków (zielony i czarny), dochodzimy do starej brukowanej drog ę z Kolonki.

Z brukowanej drogi, opuszczaj ąc znaki obu szlaków, skr ęcamy w prawo wraz ze znakami ście Ŝki dydaktycznej do brzegów zalewu. Znaki ście Ŝki dydaktycznej doprowadzaj ą do obudowanego mocno zmineralizowanego źródełka, wypływaj ącego ze skarpy. Nad źródełkiem ro śnie okazały d ąb z kapliczk ą (10,6 km trasy). (MO śLIWO ŚĆ ZORGANIZOWANIA ODPOCZYNKU). Fot. 5. Miejsce strace ń w Jedlni Zalew na rzece Gzówce został wybudowany w 1976 roku o długo ści 2,5 km i powierzchni 36 ha. Zalew składa si ę z dwóch zbiorników: wła ściwego i dolnego poni Ŝej tamy, niegdy ś było to spi ętrzenie wody dla potrzeb młyna w Siczkach. Wokół zalewu na prawym brzegu rozci ąga si ę wspaniały las stanowi ący rezerwat „Jedlnia”, za ś na przeciwnym brzegu zlokalizowano k ąpielisko z molem i o środki wypoczynkowe: Relaks i Wodnik. Zalew mo Ŝna obej ść dookoła poprzez tam ę na rzece Gzówce.

Od okolic źródełka wracamy za znakami ście Ŝki dydaktycznej do brukowanej drogi i ni ą do znaków dwóch znakowanych szlaków turystycznych (zielony i czarny). Wraz ze znakami szlaków idziemy w prawo i po około 300 metrach następuje rozej ście si ę szlaków. My udajemy si ę w prawo ście Ŝką wraz ze znakami czarnego szlaku pomi ędzy skrajem lasu i zalewem. Dochodzimy do metalowego mostku na rzece Gzówce (12,0 km trasy).

Rzeka Gzówka o długo ści 14,5 km jest prawym dopływem rzeki Pacynki – wpada do niej poni Ŝej miejscowo ści Jedlnia Letnisko. Źródła znajduj ą si ę w okolicach miejscowo ści Gózd. Rzeka ma spadek 29,5 metra.

Po przej ściu mostku idziemy ście Ŝką w prawo skos do linii zabudowy Jedlni Letnisko, tu wchodzimy w ulic ę St. Reymonta, a nast ępnie w prawo w ulic ę 1000-lecia. Po przej ściu około 50 metrów opuszczamy szlak i skr ęcamy w lewo w ul. Cmentarn ą, która doprowadza nas do bramy cmentarza w Jedlni Fot. 6. Brama cmentarza w Jedlni Letnisku (12,5 km trasy). Na wprost bramy cmentarnej – na drugim ko ńcu cmentarza – znajduje si ę mogiła pomordowanych mieszka ńców w latach 1939-45, za ś z prawej strony bramy pod murem

PTTK 8

jest mogiła ułanów Wile ńskiej Brygady Kawalerii, którzy polegli w bitwie w tej okolicy w dniu 8.09.1939 r. Na cmentarzu spotykamy oryginalne zdobnictwo nagrobne, które powstało na przestrzeni dziesi ęcioleci. Po zwiedzeniu cmentarza wracamy ul. Cmentarn ą do ul. 1000-lecia i ni ą w lewo wraz ze znakami szlaku czarnego, dochodzimy do placu Wolno ści (12,9 km trasy). Tu znów opuszczamy czarny szlak turystyczny i udajemy si ę w prawo ul. Radomsk ą. Po przej ściu około 200 metrów skr ęcamy znów w prawo w ul. Wojciechowskiego i po przej ściu około 150 metrów dochodzimy do ko ścioła p.w. św. Józefa Oblubie ńca NMP (13,2 km trasy). Jest to jedyny na Mazowszu drewniany ko ściół w stylu zakopia ńskim. Murowane prezbiterium pochodzi z 1908 roku, a drewnian ą naw ę dobudowano w 1920 roku. Ul. Wojciechowskiego wracamy do ul. Radomskiej, któr ą przekraczamy i wchodzimy w ul. J. Piłsudskiego i nią dochodzimy do placu przed dworcem PKP w Jedlni Letnisku, gdzie s ą równie Ŝ zlokalizowane przystanki: PKS, BUS i MPK – linia „J” (13,4 km trasy). Przed budynkiem dworca na placu marszałka J. Piłsudskiego znajduje si ę pomnik ku czci patriotów poległych w walkach z Niemcami w latach 1939-1945. Fot. 7. Wn ętrze ko ścioła w Jedlni Jedlnia Letnisko – miejscowo ść Letnisko letniskowa licz ąca około 4000 mieszka ńców, poło Ŝona w powiecie radomskim nad rzekami Gzówk ą i Pacynk ą, jest siedzib ą gminy. Tereny poło Ŝone nad Gzówk ą były zamieszkane od dawna. W 1387 r. Władysław Jagiełło miał tu swój łowiecki folwark i w tym Ŝe roku, specjalnym przywilejem, uwolnił mieszka ńców od danin, czyni ąc ich łowcami królewskimi, pomocnymi przy polowaniu. W latach 1880 - 1885 wybudowano lini ę kolejow ą „Iwanogrodzko-Dąbrowsk ą” na trasie: Iwanogrod (obecnie D ęblin) – Radom – Bzin (obecnie Skar Ŝysko Kamienna) – Kielce – S ędziszów – Tunel – Wolbrom – Olkusz – Sławków – Strzemieszyce – Dąbrowa Górnicza, a przy niej stacj ę Jedlnia. Spowodowało to intensywny rozwój osady. W pierwszych latach XX w. zacz ęła si ę rozwija ć ta miejscowo ść z inicjatywy dr. śera ńskiego, lekarza kolejowego z Radomia, a nast ępnie dr. Płu Ŝańskiego, którzy poznali si ę na walorach uzdrowiskowych tych terenów. Przyczyniła si ę do tego równie Ŝ Dyrekcja Lasów Pa ństwowych w Radomiu, przeznaczaj ąc cz ęść terenów zalesionych na działki budowlane. Pierwsi osadnicy, przewa Ŝnie kolejarze z Radomia, zacz ęli budowa ć domy mieszkalne w okolicy stacji kolejowej. W 1905 r . wybudowano murowan ą kaplic ę, a 28.04.1921 r. erygowano parafi ę. Pierwszym proboszczem został ks. Władysław Korpikiewicz. W 1917 r. miejscowo ść otrzymała nazwę Jedlnia Letnisko, a w 1920 r . została utworzona szkoła powszechna. W okolicy stacji powstały dwa niedu Ŝe zakłady przemysłowe: fabryka elementów ceramicznych dla przemysłu elektrycznego oraz tartak. W czasie II wojny światowej osiedle wprawdzie nie uległo znacznemu zniszczeniu, ale Niemcy na terenie samej Jedlni Letniska zamordowali około 40 osób, a w okolicznych lasach kilkaset. Upami ętniaj ą je pomniki ku czci ofiar terroru niemieckiego oraz groby na cmentarzu i w okolicznych lasach. W 1976 r . na rzece Gzówce powstał sztuczny zalew o powierzchni około 36 hektarów. W 1978 r. Jedlnia Letnisko została siedzib ą gminy o powierzchni 65,57 km 2.

PTTK 9

ZALECENIA DLA ORGANIZATORÓW WYCIECZEK

Niezale Ŝnie od wymaga ń zawartych w rozporz ądzeniach o światowych i szkolnych regulaminach wycieczek zaleca si ę zapozna ć uczestników przed wycieczk ą: - z przebiegiem trasy wycieczki i czasem jej trwania, - z zasadami doboru ubioru i ekwipunku, - z ewentualnymi niebezpiecze ństwami na trasie wycieczki, - z zasadami znakowania szlaków turystycznych pieszych, rowerowych i ście Ŝek dydaktycznych, - podstawowymi zasadami w ędrowania. Planuj ąc wycieczk ę, nale Ŝy sprawdzi ć: aktualno ść odjazdów autobusów MPK (Internet www.mzdik.pl/rozklady/linie.htm) oraz aktualno ść odjazdów poci ągów (Internet www.pkp.pl).

1. UBIÓR I EKWIPUNEK Jednym z warunków powodzenia wycieczki jest umiej ętne dopasowanie obuwia i odzie Ŝy stosownie do pory roku. Odzie Ŝ powinna zapewnia ć odpowiedni komfort cieplny oraz jak najwi ększ ą swobod ę ruchów. Obuwie jest bardzo wa Ŝnym elementem wyposa Ŝenia turysty. Niewygodne, zbyt ciasne lub zbyt du Ŝe buty, to przykra uci ąŜ liwo ść dla piechura – mog ąca popsu ć ka Ŝdą wędrówk ę. Nowe, nieprzechodzone buty mog ą da ć zna ć o sobie po przej ściu kilku kilometrów. Typowe oznaki złego obuwia to otarcia skóry na: pi ętach, palcach, podeszwach oraz przykre bóle w okolicach ści ęgna Achillesa. Nie nadaj ą si ę na wycieczk ę sandały czy tenisówki, w których stopy poc ą si ę szybko i odparzaj ą. Nie mo Ŝna wyrusza ć na wycieczk ę w obuwiu na wysokim obcasie lub w kozakach. Za dobry but uznajemy taki, w którym mie ści si ę stopa ubrana w dwie pary skarpet. Skarpety powinny by ć z bawełny lub wełny, skarpety zawieraj ące sztuczne włókna nie chłon ą potu i mog ą powodowa ć odparzenia. W chłodniejszych porach roku wkładamy zazwyczaj dwie pary skarpet: jedn ą cienk ą z bawełny bezpo średnio na stop ę i drug ą grubsz ą. Spodnie powinny by ć dopasowane, ale nie obcisłe. Spodnie latem mog ą by ć krótkie. Koszula powinna by ć uszyta z materiału chłon ącego pot, dobrze sprawdza si ę koszula flanelowa: nie lepi si ę i jest przewiewna. Nale Ŝy zaopatrzy ć si ę w jednorazowy płaszcz przeciwdeszczowy w my śl przysłowia „parasol no ś i przy pogodzie” – płaszcz taki mo Ŝna kupi ć w niektórych kioskach. W zale Ŝno ści od pory roku na wycieczk ę zabieramy sweter, kurtk ę oraz nie zapominamy o czapce, która chroni głow ę przed sło ńcem w lecie, a zim ą przed nadmiern ą utrat ą ciepła. Podstawowym ekwipunkiem jest plecak, w którym mamy wszystkie dobra, jakie zabieramy na wycieczk ę – na wycieczk ę nie zabieramy Ŝadnych reklamówek, toreb ręcznych itd. W trakcie marszu mamy zawsze wolne r ęce.

PTTK 10

2. NIEBEZPIECZE ŃSTWA NA WYCIECZKACH

Wyruszaj ąc na wycieczk ę, nale Ŝy zapozna ć si ę z ewentualnymi niebezpiecze ństwami mog ącymi nam si ę przydarzy ć. Znajomo ść przyczyn ich powstawania umo Ŝliwi unikni ęcie ewentualnych zagro Ŝeń.

Jak zachowa ć si ę podczas burzy? W czasie wycieczki mo Ŝe nadej ść burza, której cz ęsto towarzysz ą wyładowania atmosferyczne. Aby unikn ąć pora Ŝenia piorunem nale Ŝy pami ęta ć, by: - nie chroni ć si ę pod samotne drzewa, - unika ć szybkiego ruchu na otwartej przestrzeni, - zakry ć odsłoni ęte metalowe cz ęś ci ekwipunku z aparatem fotograficznym, telefonem i lornetk ą, - chroni ąc si ę pod ściany budynków posiadaj ących piorunochrony – nie nale Ŝy stawa ć zbyt blisko instalacji odgromowych, bowiem osoba stoj ąca za blisko instalacji odgromowej mo Ŝe zosta ć pora Ŝona piorunem.

Jak zachowa ć si ę w czasie po Ŝaru lasu? W lasach i na terenach śródle śnych ł ąk, torfowisk i wrzosowisk oraz 100 metrów od granicy lasu zabrania si ę: - rozniecania ognia poza miejscami wyznaczonymi, - korzystania z otwartego płomienia, - wypalania wierzchniej warstwy gleby i pozostało ści ro ślinnych. W przypadku zauwa Ŝenia w lesie po Ŝaru nale Ŝy natychmiast zawiadomi ć stra Ŝ po Ŝarn ą, dzwoni ąc pod numer 112 lub policj ę dzwoni ąc pod numer 997 . Gaszenie po Ŝaru mo Ŝe by ć niebezpieczne ze wzgl ędu na ryzyko poparzenia i zaczadzenia. Pomoc b ędzie natomiast skuteczna, je śli b ędzie pod nadzorem stra Ŝaków, policji lub le śników.

Jak porusza ć si ę po drogach publicznych? Do wycieczek szkolnych jako zorganizowanej grupy pieszych prowadzonej przez kierownika maj ą zastosowanie, mi ędzy innymi, nast ępuj ące przepisy Prawa o ruchu drogowym (ujednolicony tekst ustawy ogłoszony w Dzienniku Ustaw z 2005 r. Nr 108, poz. 908) :

Art.2. UŜyte w ustawie okre ślenia oznaczaj ą: 19. Kolumna pieszych – zorganizowana grupa pieszych prowadzonych przez kierownika lub dowódc ę;` Art.12. 1. Kolumna pieszych, z wyj ątkiem pieszych do lat 10, mo Ŝe si ę porusza ć tylko praw ą stron ą jezdni. 2. Do kolumn pieszych w wieku do 10 lat stosuje si ę odpowiednio art.11 ust.1i2. 3. Liczba pieszych id ących jezdni ą w kolumnie pieszej nie mo Ŝe przekroczy ć 4, a w kolumnach wojskowych 6, pod warunkiem Ŝe kolumna nie zajmuje wi ęcej ni Ŝ połow ę szeroko ści jezdni. 4. Piesi wieku do lat 10 mog ą i ść w kolumnie tylko dwójkami pod nadzorem co najmniej jednej osoby pełnoletniej.

PTTK 11

5. Długo ść kolumny pieszych nie mo Ŝe przekroczy ć 50 m.Odległo ść mi ędzy kolumnami nie mo Ŝe by ć mniejsza ni Ŝ 100 m. 6. Je Ŝeli przemarsz kolumny odbywa si ę warunkach złej widoczno ści:

1) pierwszy i ostatni z id ących z lewej strony s ą obowi ązani nie ść latarki: a) pierwszy ze światłem białym, skierowanym do przodu, b) ostatni ze światłem czerwonym, skierowanym do tyłu; 2) w kolumnie o długo ści przekraczaj ącej 20 m id ący po lewej stronie z przodu i z tyłu s ą obowi ązani u Ŝywa ć elementów odblaskowych odpowiadaj ących wła ściwym warunkom technicznym, a ponadto id ąc po lewej stronie, s ą obowi ązani nie ść latarki ze światłem białym, rozmieszczone w taki sposób, aby odległo ść mi ędzy nimi nie przekraczała 10 m; 3) światło latarek powinno by ć widoczne co najmniej z odległo ści 150 m. 7. Zabrania si ę: 1) ruchu kolumny pieszych po jezdni w czasie mgły; zakaz ten nie dotyczy kolumny wojskowej lub policyjnej, 2) ruchu po jezdni kolumny pieszych w warunkach niedostatecznej widoczno ści, 3) prowadzenia po jezdni kolumny pieszych przez osob ę w wieku poni Ŝej 18 lat. Art.13. 1. Pieszy, przechodz ąc przez jezdni ę lub torowisko, jest obowi ązany zachowa ć szczególn ą ostro Ŝno ść .....

3. ŚREDNIE NORMY ODLEGŁO ŚCI ORAZ TEMPA MARSZU

Poni Ŝej zamieszczono orientacyjne normy zawarte w literaturze przedmiotu. Dane te nale Ŝy traktowa ć jako przybli Ŝone i dopasowywa ć długo ści tras i tempo marszu do mo Ŝliwo ści uczestników wycieczki.

Wiek uczestników Odległo ść w kilometrach Tempo marszu w km/godz. 6 - 7 8 2.5 8 - 9 10 3 10 - 11 12 3 12 - 13 15 3.5 14 - 15 18 4 16 - 18 25 4.5

PTTK 12

4. PODSTAWOWE ZASADY WĘDROWANIA

- szos ą w ędrujemy w zwartej kolumnie rz ędem lub dwójkami praw ą stron ą – patrz wy Ŝej jak porusza ć si ę po drogach publicznych, - ści ęŜ ką le śną i poln ą drog ą najlepiej w ędrowa ć rz ędem, - tempo marszu dostosowujemy do najsłabszego uczestnika, na pocz ątku grupy id ą osoby najsłabsze kondycyjnie, a na ko ńcu najsilniejsze, - na ko ńcu grupy idzie osoba zamykaj ąca kolumn ę, ona gwarantuje, Ŝe nikt nie pozostał w tyle i marsz przebiega bez zakłóce ń. Nawet je Ŝeli kto ś zatrzyma si ę na chwil ę, to zamykaj ący powinien zaczeka ć, a Ŝ maruder doł ączy. - w dni upalne i przy silnym nasłonecznieniu unikajmy w ędrówki w godzinach południowych, nale Ŝy pami ęta ć o nakryciu głowy czapk ą lub chustk ą, - po ka Ŝdej godzinie marszu powinni śmy odpocz ąć co najmniej 10 minut, - wszystkie miejsca słu Ŝą ce do celów sanitarnych powinni śmy zasypa ć dokładnie ziemi ą, - wszelkie odpadki zabieramy ze sob ą, dlatego ka Ŝdy z uczestników powinien posiada ć torebk ę na odpadki, - podczas w ędrówki przez las starajmy si ę zachowa ć cisz ę, aby nie płoszy ć zwierzyny, - w przypadku załamania pogody nale Ŝy jak najszybciej skróci ć tras ę i znale źć bezpieczne schronienie, - je śli zgubiłe ś szlak, to wró ć do ostatniego znaku, - zostaw szlak takim, jakim chciałby ś go zasta ć.

5. ZASADY OZNAKOWANIA SZLAKÓW PIESZYCH, ROWEROWYCH I ŚCIE śEK DYDAKTYCZNYCH

Szlaki turystyczne PTTK we wszystkich regionach kraju maj ą taki sam wygl ąd.

Znaki podstawowe oraz kolory znakowanych szlaków pieszych

PTTK 13

Znaki informacyjne i ostrzegawcze

Znaki informuj ące o zmianie kierunku szlaku

Pocz ątek lub koniec szlaku

Drogowskazy

P T Przysucha, rynek 3,4 km T Przysucha PKP 6,9 km K RADOM

Oznakowanie szlaków rowerowych

Oznakowanie ście Ŝek dydaktycznych

znak podstawowy skr ęt ście Ŝki w lewo lub w prawo

PTTK 14

6. OCHRONA PRZYRODY

Celem ochrony przyrody jest zachowanie, odnawianie i wła ściwe wykorzystanie jej zasobów i składników, takich jak: - dziko wyst ępuj ących ro ślin lub zwierz ąt, - siedlisk przyrodniczych, - siedlisk chronionych gatunków ro ślin lub zwierz ąt, - zwierz ąt prowadz ących w ędrowny tryb Ŝycia, - przyrody nieo Ŝywionej, - krajobrazu, - zieleni w miastach i wsiach. W Polsce istniej ą nast ępuj ące formy ochrony przyrody: - ochrona indywidualna obejmuj ąca: pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, u Ŝytki ekologiczne, - ochron ę gatunkow ą, któr ą dzielimy na całkowit ą i cz ęś ciow ą, - ochrona rezerwatowa (obszarowa) składaj ą si ę na ni ą: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu. W trakcie naszej w ędrówki b ędziemy spotykali na trasie wycieczki niektóre z form ochrony przyrody. Omówimy tylko te formy ochrony przyrody, z którymi spotkamy si ę w trakcie odbywania naszych wycieczek.

POMNIKI PRZYRODY Pomnikami przyrody nazywamy prawnie chronione pojedyncze twory przyrody o Ŝywionej i nieo Ŝywionej lub ich skupienia o szczególnej warto ści naukowej, kulturowej, historycznej. Są to głównie stare drzewa b ądź ich grupy, aleje, skałki, głazy.

REZERWAT PRZYRODY Rezerwat przyrody jest obszarem obejmuj ącym zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, w tym siedliska przyrodnicze, okre ślone gatunki ro ślin i zwierz ąt, elementy przyrody nieo Ŝywionej, maj ące warto ść ze wzgl ędów przyrodniczych, krajobrazowych, kulturowych lub naukowych. Rezerwaty dzieli si ę na: ścisłe, w których wykluczona jest ingerencja człowieka, i cz ęś ciowe, w których mimo ogranicze ń w zakresie gospodarki le śnej, rolnictwa czy turystyki – dopuszczalne s ą okre ślone działania człowieka. Ze wzgl ędu na przedmiot ochrony rezerwaty dzielimy na; le śne, przyrody nieo Ŝywionej, stepowe, torfowiskowe, wodne, słonoro ślne, faunistyczne, florystyczne, krajobrazowe.

PARK KRAJOBRAZOWY Park krajobrazowy jest obszarem chronionym ze wzgl ędu na warto ści przyrodnicze, kulturowe i historyczne. Celem jego utworzenia jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnianie tych warto ści w warunkach zrównowa Ŝonego rozwoju.

ŚCIE śKA DYDAKTYCZNA Ście Ŝka dydaktyczna jest szlakiem pieszym, oznakowanym specjalnymi znakami, wytyczonym tak, aby na jego trasie znalazło si ę jak najwi ęcej obiektów przyrodniczych, a tak Ŝe zabytków architektury lub techniki. Celem ście Ŝek dydaktycznych jest edukacja poprzez obserwacj ę przyrody w jej naturalnym środowisku oraz usprawnienie ruchu turystycznego na terenie rezerwatów. Ście Ŝki dydaktyczne s ą cz ęsto zagospodarowane tablicami informacyjnymi, wiatami, punktami widokowymi itd.

PTTK