PIONKI ZACHODNIE D£UGOŒÆ : 13,2 Km CZAS PRZEJŒCIA : 3 Godziny + Oko³o 1,5 Godziny Odpoczynku

Urz¹d Miejski w Radomiu Wydzia³ Edukacji, Sportu i Turystyki

SCENARIUSZ WYCIECZKI PIESZEJ ¯YTKOWICE - PIONKI ZACHODNIE D£UGOŒÆ : 13,2 km CZAS PRZEJŒCIA : 3 godziny + oko³o 1,5 godziny odpoczynku

Warka 10

Grabów n. Pilic¹ 9 Strzy¿yna

Bia³obrzegi Nowe Miasto Dobieszyn

Kozienice

6 Zajezierze 5 B¹kowiec Jastrzêbia 4 Garbatka Let. 7 8 ¯ytkowice Lesiów Pionki 2 Jedlnia Koœc.

Drzewica 1 Rajec 3 Jedlnia Let. 11 Bieliny RADOM

Przysucha Zwoleñ

Na mapie zaznaczono przebieg tras poni¿szych 11 wycieczek

1 Radom Rynek - Rajec Poduchowny 7 Lesiów - Jastrzêbia 2 Rajec Poduchowny - Jedlnia Letnisko 8 Jastrzêbia - Jedlnia Letnisko 3 Jedlnia Letnisko - Pionki Zachodnie 9 Strzy¿yna - Grabów n. Pilic¹ 4 ¯ytkowice - Pionki Zachodnie 10 Grabów n. Pilic¹ - Warka 5 ¯ytkowice - Garbatka Letnisko 11 Bieliny - Drzewica 6 B¹kowiec - Garbatka Letnisko

I P K IE Y S T Z S E

Y J

A R

Komisja Turystyki Pieszej i Górskiej J OM PTTK S

K I

I M

J O K PTTK Zrealizowano przy pomocy finansowej Gminy Miasta Radomia

RADOM 2008

INFORMACJA O DOJAZDACH

WYJAZD NA WYCIECZK Ę

Wyjazd ze stacji PKP Radom poci ągiem osobowym do stacji śytkowice w dni robocze w godzinach: 6.40, 8.08 oraz 12.40.

POWRÓT Z WYCIECZKI

Powrót ze stacji PKP Pionki Zachodnie poci ągiem osobowym do stacji PKP Radom w dni robocze w godzinach: 10.23, 12.54, 15.05, 17.00 oraz 18.13.

Z Pionek Zachodnich do Radomia mo Ŝna tak Ŝe przy ograniczonej liczbie miejsc powróci ć BUS-em. Rozkład jazdy BUS-ów na stronie: www.pionki.pl , zakładka Informator.

Planuj ąc wycieczk ę, nale Ŝy sprawdzi ć: aktualno ść odjazdów autobusów MPK (Internet www.mzdik.pl/rozklady/linie.htm ) oraz aktualno ść odjazdów poci ągów (Internet www.pkp.pl ).

UWAGA UCZESTNICY WYCIECZKI!

Ka Ŝdy kto w dowolnym okresie czasu zdob ędzie 60 punktów (1 km przebytej trasy = 1 punktowi) mo Ŝe zdoby ć ODZNAK Ę TURYSTYKI PIESZEJ w stopniu POPULARNYM. W tym celu nale Ŝy zaopatrzy ć si ę w ksi ąŜ eczk ę OTP w biurze O.M. PTTK przy ul. R.Traugutta 46/48, tel. 0-48 362 25 26. W ksi ąŜeczce znajdziecie regulamin odznaki i zasady jej zdobywania. Uczestnicz ąc m.in. w tej wycieczce mo Ŝecie równie Ŝ zdoby ć (zaliczy ć cz ęść wymaga ń) na Odznak ę Regionaln ą Ziemi Radomskiej. Wi ęcej informacji znajdziecie na stronie: http://www.pttkradom.prv.pl/ Zach ęcamy Was do zdobywania odznak turystyki kwalifikowanej (OTP) i krajoznawczych.

PT TK Legenda lasy, zieleñ miejska bagna, torfowiska rzeki zbiorniki wodne linia kolejowa, Trasa wycieczki ¯ytkowice - Pionki Zachodnie stacja, przystanek zabudowania koœció³ zabytkowy, koœció³ kapliczka przydro¿na krzy¿ przydro¿ny 4 4 m³yn pomnik cmentarz 4 rezerwat przyrody

4 P parking leœny leœniczówka 4 szlaki turystyczne

4 trasa wycieczki

0,5 0 0,5 1,0 km 4

WYCIECZKA śYTKOWICE – PIONKI ZACHODNIE PKP

śytkowice PKP – przej ście znakowanym szlakiem turystycznym w kolorze czarnym (MZ-5208s) – mauzoleum Legionistów – przejazd kolejowy – Krasna Dąbrowa – Bóbek – 5,0 km – st ąd przej ście znakowanym szlakiem turystycznym w kolorze zielonym (MZ-152z) – Januszno – most na rzece Zago ŜdŜonce – Pionki, przejazd pod torami – 10,7 km – przej ście znakowanym szlakiem turystycznym w kolorze Ŝółtym (MZ-5207y) – Pionki, dworzec PKP – 11,2 km – dalej przej ście bez szlaku pomnik na ul. Zwole ńskiej – ko ściół – Urz ąd Miasta Pionki, –dworzec PKP Pionki Zachodnie –– 13,2 km. Długo ść trasy wycieczki 13,2 km.

Pocz ątek znakowanego szlaku turystycznego w kolorze czarnym (MZ-5208s) znajduje si ę na drzewie po przeciwnej stronie budynku stacji PKP w śytkowicach. Przebiega t ędy równie Ŝ niebieski szlak rowerowy. śytkowice – wie ś w gminie Garbatka Letnisko poło Ŝona przy linii kolejowej Dęblin-Radom i szosie z Garbatki Letnisko do Pionek. W śytkowicach działaj ą Zakłady Silikatowe i od 1975 roku Zakład Karny z zapleczem produkcyjnym dla potrzeb PKP. Była tu równie Ŝ fabryka domów typu WK-70, ale dzi ś działa tylko wytwórnia betonów. Za znakami szlaku turystycznego w kolorze czarnym i niebieskim szlaku rowerowego idziemy w prawo (w kierunku Radomia) ście Ŝką wzdłu Ŝ torów. Po lewej stronie mijamy stacj ę transformatorow ą i po kilkuset metrach dochodzimy do Mauzoleum Legionistów I Brygady. W 1933 r. władze RP podj ęły decyzj ę o ekshumacji prochów legionistów polskich poległych pod Anielinem, Laskami, Płachtami, Trupieniem, Suskowol ą i śytkowicami i przeniesieniu ich do mauzoleum w śytkowicach. Przekopano wówczas 4 km 2 terenu w poszukiwaniu prochów zabitych. Projekt obiektu wykonał in Ŝ. Stanisław Klonowski z Kielc, a prace prowadził in Ŝ. Boberski z Radomia. Uroczyste odsłoni ęcie i po świ ęcenie mauzoleum odbyło si ę 19.11.1933 r. z udziałem m.in. gen. Felicjana Sławoj-Składkowskiego, gen. Michała Karasze-wicza-Tokarzewskiego i płka Walerego Sławka. Mauzoleum zało Ŝone jest na planie kwadratu i ogrodzone masywnym kamiennym murem. W cz ęś ci centralnej ustawiony jest Fot. 1. Mauzoleum Legionistów pomnik zbudowany z granitu woły ńskiego w śytkowicach zwie ńczony krzy Ŝem o ł ącznej wysoko ści 11 m. Umieszczono na nim cztery tablice pami ątkowe z 51 nazwiskami poległych legionistów. Pochowano tu 100 Ŝołnierzy bezimiennych na około 250 zabitych w walkach. Na terenie mauzoleum posadzono w 2006 roku w 92 rocznic ę bitwy d ąb „Legun” z nasion po świ ęconych przez papie Ŝa Jana Pawła II. Obiekt przetrwał czasy okupacji niemieckiej i czasy stalinizmu.

PTTK 5

W krwawej bitwie pod Laskami-Anielinem k. Garbatki Letnisko (22 −26 X 1914), udział wzi ęli Ŝołnierze 1 Pułku Legionów Polskich J. Piłsudskiego walcz ących z wojskami rosyjskimi w składzie 46 Dywizji Landwehry armii gen. Dankla. Bitwa toczyła si ę na froncie osłaniaj ącym twierdz ę Iwangorod (D ęblin). Legioni ści atakowani byli ogniem artylerii i ci ęŜ kich karabinów maszynowych, ponosz ąc powa Ŝne straty – podobnie jak nieprzyjaciel. Bitwa zako ńczyła si ę wycofaniem batalionów do odwodów. Zabitych grzebano w miejscach, gdzie zgin ęli. Dopiero w 1916 r. Austriacy urz ądzili 33 cmentarze wojenne w łuku Wisły i Pilicy. Po zwiedzeniu pomnika idziemy za znakami szlaku turystycznego w kolorze czarnym i niebieskim szlaku rowerowego wzdłu Ŝ torów, po lewej stronie mijamy kolejow ą stacj ę transformatorow ą, a w gł ębi widzimy domy wsi Laski, dochodzimy do niestrze Ŝonego przejazdu kolejowego, gdzie skr ęcamy w prawo przez przejazd kolejowy (szlak rowerowy biegnie dalej prosto wzdłu Ŝ torów kolejowych). UWAGA POCI ĄGI! (2,0 km trasy). „Kolej Iwanogrodzko-Dąbrowska” została zbudowana w latach 1880-85 o przebiegu: Iwangorod (ówczesna nazwa twierdzy i osady D ęblin) – Radom – Bzin (obecnie Skar Ŝysko-Kamienna) – Kielce – S ędziszów – Kozłów – Tunel – Wolbrom – Olkusz – Sławków – Strzemieszyce – D ąbrowa Górnicza. Uroczyste otwarcie pierwszego odcinka (Iwangorod – Kielce) nast ąpiło 21 grudnia 1983 r., a pozostałej trasy 26 stycznia 1985 r. Wraz z uruchomieniem wówczas szerokotorowej (1524 mm) linii kolejowej wybudowano 25 budynków stacyjnych i 435 dró Ŝnicówek. Od „Kolei Iwanogrodzko-Dąbrowskiej w miejscowo ści Bzin (obecnie Skarzysko Kamienna) wybudowano odnogi do: Koluszek przez Ko ńskie, Opoczno i Tomaszów Mazowiecki, do Bodzechowa k. Ostrowca Świ ętokrzyskiego oraz ze Strzemieszyc przez Kazimierz Górniczy do Maczek (granica zaboru rosyjskiego). Po przej ściu torów wchodzimy na poln ą rozje ŜdŜon ą drog ę, po lewej stronie mijamy polowy zakład wytwarzaj ący w ęgiel drzewny. Dalej droga prowadzi obok brzozowego lasku i przechodzimy pod lini ą elektryczn ą. Na skraju lasu wchodz ącego w skład otuliny Kozienickiego Parku Krajobrazowego skr ęcamy w prawo i zaraz na nast ępnym rozwidleniu skr ęcamy w lewo. Puszcza Kozienicka– kompleks le śny poło Ŝony na obszarach Równiny Kozienickiej, pomi ędzy Radomiem a Wisł ą, na granicy powiatów radomskiego i kozienickiego, w widłach rzek Wisły i Radomki. Fot. 2. Wytwórnia w ęgla drzewnego Cz ęść pradawnej Puszczy Radomskiej. Ma powierzchni ę ok. 30 000 ha. Granic ę wyznaczaj ą: od północnego zachodu rzeka Radomka, od północnego wschodu dolina Wisły, a od południa droga Radom – Puławy. Na jej obrze Ŝach znajduj ą si ę miasta Kozienice i Pionki. Przez teren Puszczy Kozienickiej przebiega północna granica zasi ęgu jodły, buka, jaworu oraz wi ązu górskiego. Granica ta przebiega od zachodu wzdłu Ŝ rzeki Radomki do Gr ądów i st ąd prowadzi na wschód do Wisły. Drzewostan puszczy zdominowany jest przez sosn ę z domieszk ą d ębu, grabu i jodły. Wi ększo ść obszaru Puszczy Kozienickiej jest obj ęta ochron ą w ramach Kozienickiego Parku Krajobrazowego. Kozienicki Park Krajobrazowy został utworzony w 1983 roku dla zachowania lokalnego krajobrazu przyrodniczo-geograficznego oraz znacznych

PTTK 6

obszarów naturalnych lasów Puszczy Kozienickiej z bogat ą ro ślinno ści ą zieln ą i ciekawym ukształtowaniem terenu. Po powi ększeniu w 2001 roku Park obejmuje 26 233,83 ha Puszczy z najcenniejszymi drzewostanami o naturalnym charakterze. W celu zabezpieczenia go przed zniekształceniem oraz stworzenia warunków dla rozwoju turystyki i wypoczynku wokół Parku utworzono otulin ę o powierzchni 36 009,62 ha, któr ą stanowi ą obszary le śne i polne. Na skraju lasu skr ęcamy w prawo i zaraz na nast ępnym rozwidleniu skr ęcamy w lewo. Przechodzimy pod lini ą wysokiego napi ęcia (metalowe słupy), na rozwidleniu dróg w lesie skr ęcamy w lewo przez zagajnik dochodzimy do wsi Krasna D ąbrowa i skr ęcamy w lewo na asfaltową drog ę prowadz ącą przez wie ś (3,6 km trasy). Krasna D ąbrowa wie ś w gminie Pionki (powiat radomski). We wsi zachowały si ę liczne drewniane zabudowania z ciekawymi wystrojami (oszalowania budynków, okiennice i ozdobne opaski nad oknami). Cz ęść zabudowa ń przekształcono w domy letniskowe. Fot. 3. Zabytkowa chałupa w Krasnej D ąbrowie Przed zakr ętem drogi w Krasnej D ąbrowie z lewej strony mijamy krzy Ŝ, a za zabudowaniem nr 44 skr ęcamy w prawo na poln ą drog ę i idziemy ni ą w kierunku widocznego lasu. Dochodzimy do poprzecznej drogi biegn ącej przez wie ś Bóbek (5,0 km trasy), gdzie spotykamy znakowany szlak turystyczny w kolorze zielonym (MZ- 152z). Tu opuszczamy znakowany szlak turystyczny w kolorze czarnym i skr ęcamy w lewo na drog ę wzdłu Ŝ ładnego wysokopiennego lasu (z prawej) i kilku zabudowa ń (z lewej) wraz ze znakami szlaku turystycznego w kolorze zielonym. Opuszczamy zabudowania wsi i dalej idziemy poln ą drog ą. Na rozwidleniu dróg przy brzozowym lasku skr ęcamy za znakami zielonymi w prawo, id ąc nadal skrajem lasu, po drodze mijamy sosny, z których miejscowa ludno ść struga szczapki smolne ( Ŝywiczne) do rozpalania w piecach. Skr ęcamy w lewo, mijamy studni ę gł ębinow ą i wchodzimy do wsi Januszno. Idziemy przez wie ś asfaltow ą drog ą, mijamy z prawej strony uj ęcie wody, w gł ębi, z prawej strony, wida ć dolin ę rzeki Zago ŜdŜonki. Za wsi ą szlak zielony skr ęca w prawo obok ruin starego drewnianego młyna wodnego na rzece Zago ŜdŜonce w Janusznie - Osowie, obok młyna z lewej strony staw. Przechodzimy przez mostek na rzece Zago ŜdŜonce (8,6 km trasy) i wchodzimy w las. Rzeka Zago ŜdŜonka, lewy dopływ Wisły. Długo ść rzeki wynosi 39,9 km, powierzchnia dorzecza wynosi 568,5 km². Wypływa pod wsi ą Czarna i płynie przez Puszcz ę Kozienick ą, miasta: Pionki Fot. 4. Wytwórnia w ęgla drzewnego w Pionkach i Kozienice do uj ścia w Świer Ŝach Górnych. Dawniej zwana była Kosie ńcem, Kozielniczk ą, Hamerni ą, Zago ŜdŜank ą, Zagwo ŜdŜank ą. Nazwa wzi ęła si ę od osady młynarskiej Zago ŜdŜon. Do lewych

PTTK 7

dopływów nale Ŝą : Czarna, Pianka, śurawik i Brze źniczka, a prawych Mirenka (Mire ń), Trupie ń, Studzionek i Łacha. Brak jest zgodno ści co do tego, czy Zago ŜdŜonka wpada do Łachy, czy Łacha wpada do Zago ŜdŜonki. Około 1871 roku przekopano kanał z Kociołek i zmieniono jej bieg, aby nap ędzała budowan ą zbrojowni ę, zwan ą Hamerni ą, w Kozienicach. Na terenie Kozienic znajduj ą si ę dwa zbiorniki retencyjne: Hamernia o powierzchni 4 ha i pojemno ści około 20 tys. m³ oraz tzw. Stary Młyn o powierzchni 1,2 ha i pojemno ści około 14 tys. m³. Na rozwidleniu dróg w lesie skr ęcamy w prawo na szerok ą drog ę, gdzie spotykamy szlak rowerowy w kolorze niebieskim oraz lini ę elektryczn ą. Z lewej strony mijamy polowy zakład produkuj ący w ęgiel drzewny. Dalej idziemy prosto wraz ze znakami szlaku turystycznego w kolorze zielonym, szlak rowerowy odchodzi w prawo i po kilkunastu metrach skr ęcamy z drogi w lewo na le śną ście Ŝkę. Po prawej stronie widzimy polan ę i na rogu polany skr ęcamy w prawo skos w las i dochodzimy do drogi asfaltowej. Skr ęcamy w prawo na asfaltow ą drog ę. UWAGA SAMOCHODY! Jeste śmy w Pionkach.

Pionki (do 1932 r. Zago ŜdŜon) – miasto w powiecie radomskim nad rzeką Zago ŜdŜonk ą, liczy około 20 000 mieszka ńców. Siedziba miasta Pionki i gminy Pionki. Pierwsza wzmianka o terenach, na których le Ŝą Pionki pochodzi z 1391 roku i wi ąŜ e si ę z dwoma Fot. 5. Stacja PKP w Pionkach młynami i ich wła ścicielami: Pianki (Pijanka, Pi ąki, Pij ąka, Pionka) i Zago ŜdŜon (Zagwozdzon, Zagwóz- dzon, Zagozdzon). Owe młyny usytuowane były na rzece Zago ŜdŜonce (wcze śniejsze nazwy Czarna, Kocielnica, Mironica). Pierwszy poło Ŝony był przy Stawie Górnym, drugi na ulicy Zwole ńskiej, koło nieistniej ącego Stawu Dolnego. Nad rzek ą Zago ŜdŜonk ą w przeszło ści istniały dwie wioski: Zago ŜdŜon i Pionki. Przez wiele lat Ŝycie obu osad toczyło si ę wokół istniej ących młynów oraz tartaku. Osady w 1844 roku liczyły: Zago ŜdŜon – 96 osób, a Pionki – 43 osoby. Na pocz ątku XX wieku Fot. 6. Stary młyn w Pionkach uruchomiono na tym terenie nowy tartak oraz Przemysłowe Zakłady Chemiczne „Zago ŜdŜon”. Produkowały one smary, oleje, farby, zapraw ę do froterowania podłóg i past ę do butów. W 1923 roku rozpocz ęto budow ę Pa ństwowej Wytwórni Prochu i Materiałów Krusz ących. Wraz z budow ą PWPiMK wzniesiono wiele obiektów u Ŝyteczno ści publicznej, takich jak: stadion sportowy, Staw Górny, nowy budynek stacji kolejowej w Zago ŜdŜonie, Publiczn ą Szkoł ę Dokształcaj ącą Zawodow ą dla pracowników PWP, kasyno, hotel „Lampart”(obecnie

PTTK 8

Urz ąd Miasta), ko ściół, ale przede wszystkim wiele budynków mieszkalnych dla pracowników w tym kilka willi dla dyrektorów i nadzoru technicznego. 9 sierpnia 1932 roku zmieniono oficjalnie nazw ę Zago ŜdŜon na Pionki. Od 1954 roku Pionki posiadaj ą prawa miejskie.

Idziemy wzdłu Ŝ torów ul. dr. M.Garszwy, po drodze mijamy tartak oraz dawn ą siedzib ę nadle śnictwa w Pionkach. Na skrzy Ŝowaniu skr ęcamy w lewo i przechodzimy tunelem pod torami (9,7 km trasy). W tunelu spotykamy znakowany szlak turystyczny w kolorze Ŝółtym (MZ-5207y), którym udajemy si ę w prawo ul. Zwyci ęstwa. Po drugiej stronie torów widzimy Fabryk ę Mebli oraz Zakłady Drzewne, a z lewej strony mijamy Urz ąd Gminy Pionki i dochodzimy do budynku dworca PKP w Pionkach, gdzie ko ńczy si ę znakowany szlak turystyczny Fot. 5. Podpis pomordowanych mieszka ńców Pionek w kolorze Ŝółtym (10,2 km trasy). Dalej idziemy bez znaków ul. Kolejow ą, nast ępnie skr ęcamy w lewo w ul. Zwole ńsk ą, przechodzimy most na rzece Zago ŜdŜonce, po lewej stronie mijamy stary młyn wodny. Po kilkudziesi ęciu metrach dochodzimy do pomnika upami ętniaj ącego pomordowanych przez Niemców mieszka ńców Pionek w latach 1939-45. Pomnik znajduje si ę w k ępie tui po prawej stronie ulicy (10,5 km trasy). Po zwiedzeniu miejsca Pami ęci Narodowej wracamy z powrotem ul. Zwole ńsk ą, skr ęcamy w lewo w ulic ę Kolejow ą, id ąc wzdłu Ŝ torów. Po prawej stronie mijamy tunel drogowy pod torami, a po lewej stronie ko ściół parafialny konsekrowany w 1930 roku pw. św. Barbary. Idziemy dalej prosto, po lewej stronie mijamy Urz ąd Miasta Pionki (w okresie mi ędzywojennym był to hotel „Lampart”, obok urz ędu po obydwu stronach ulicy pami ątkowe tablice, mijamy centrum handlowe Pionek i dochodzimy do stacji kolejowej Pionki Zachodnie (13,2 km trasy). Na placu przed dworcem znajduje si ę przystanek PKS i BUS, za ś po drugiej stronie torów znajdują si ę pocz ątki dwu znakowanych szlaków turystycznych. Tu ko ńczymy wycieczk ę.

Szlak w kolorze zielonym (MZ-5210z – Pionki Zachodnie PKP – Jedlnia Ko ścielna PKP – „Mysie Górki – Jedlnia Lednisko, mogiły pomordowanych – Radom-Firlej – Las Kapturski – Radom, Rynek – Las Kosowski – Ro Ŝki, PKP) Fot. 6. Ko ściół w Pionkach Szlak w kolorze Ŝółtym (MZ-5207y – Pionki Zachodnie PKP – rezerwat „Ponty D ęby – rezerwat „Ponty im. T. Zieli ńskiego” – Przejazd, szosa – rezerwat „Zago ŜdŜon” – Pionki, PKP).

PTTK 9

BITWA POD LASKAMI wspomnienia Felicjana Sławoj Składkowskiego „Moja słu Ŝba w brygadzie”

21 pa ździernika 1914 Adamów pod Lipinami, mi ędzy Radomiem i Zwoleniem. Nie poszli śmy do Radomia. Od dwóch dni stoimy tu i słyszymy huk armat spod D ęblina. Dzi ś ze zdziwieniem , widzimy, Ŝe Niemcy id ą od D ęblina na Radom. Wygl ądaj ą wspaniale. Doskonale wyekwipowani, ubrani, karni, maszeruj ą w porz ądku, bij ącym w oczy po wojsku austriackim.... Co ś tu jest niejasne. 22 pa ździernika 1914 Nagły wymarsz o 1 w nocy. Maszerujemy na D ęblin... Cały dzie ń toczy si ę uporczywa bitwa przed nami i na prawo od nas, pod Płachtami. Pod wieczór obok płon ącego dworu wchodzimy do pustej, opuszczonej wsi Laski, gminy Suskowola. W Suskowoli rozwalony pomnik „Caria Oswoboditiela” – Aleksandra II. Wie ś wypełniona rannymi. Z trudem wyszukujemy nocleg w przepełnionej rannymi wsi. 23 pa ździernika 1914 Jemy śniadanie. Jaka ś baba wróciła z lasu do wsi i ryczy, Ŝe niczego znale źć nie mo Ŝe w domu. Artyleria rosyjska zaczyna ostrzeliwa ć wie ś. ... Widz ę za stodołami Wira z kompani ą. Przyłączyłem si ę do nich. Stoimy tak za stodołami par ę godzin. Pod wieczór wracamy do chałupy....Kule karabinowe gwi ŜdŜą w sposób uprzykrzony... Około północy znajdujemy wyznaczone nam okopy i zasypiamy w nich.... Śpimy zagrzebani w piasku. 24 pa ździernika 1914 Przyszedł rozkaz, posun ąć si ę do okopów pierwszej linii. Tymczasem artyleria rosyjska wali, kulki piechoty bzykaj ą wci ąŜ . Zaczynamy śpiewa ć: „Naprzód dru Ŝyno strzelecka!” 25 pa ździernika 1914 Mosakale bombarduj ą z ci ęŜ kiej artylerii wie ś i cał ą przestrze ń mi ędzy wsi ą i okopami..... Komendant kazał strzela ć tylko do celów widocznych. To zarz ądzenie przyczyniło si ę do opanowania nerwów i spokoju na linii. Komendant Główny był wsz ędzie, gdzie czuł, Ŝe chłopcy potrzebuj ą otuchy. Był w okopach, na punkcie opatrunkowym, przy rezerwach. 26 pa ździernika 1914 Rano po przespaniu si ę na punkcie opatrunkowym znów id ę do okopów. Nie jest lepiej ni Ŝ wczoraj. Zostaj ę tam kilku zabitych.... Po południu ogie ń Moskali wzmógł si ę na sile. Pod wieczór w Laskach od bombardowania przez Moskali wybuchł po Ŝar w pi ęciu miejscach. Zapalił si ę te Ŝ wiatrak i palił si ę jak świeca..... Niespodziewanie z mroku wynurzył si ę Komendant Główny. Spytał nas, czy mamy jeszcze miejsce na rannych, gdy Ŝ nie wolno zostawi ć nikogo.... Wkrótce otrzymali śmy rozkaz odjazdu. Ruszyli śmy piaszczyst ą drog ą do Suskowoli.... Nasi wycofali si ę stopniowo z okopów, podtrzymuj ąc do ostatniej chwili ostry ogie ń. Moskale nie ścigali nas. Weszli śmy w cisz ę nocy. W uszach huczało po trzech dniach kanonady. We wspomnieniach Sławoj Składkowskiego Komendant Główny to marszałek Józef Piłsudski.

PTTK 10

ZALECENIA DLA ORGANIZATORÓW WYCIECZEK

Niezale Ŝnie od wymaga ń zawartych w rozporz ądzeniach o światowych i szkolnych regulaminach wycieczek zaleca si ę zapozna ć uczestników przed wycieczk ą: - z przebiegiem trasy wycieczki i czasem jej trwania, - z zasadami doboru ubioru i ekwipunku, - z ewentualnymi niebezpiecze ństwami na trasie wycieczki, - z zasadami znakowania szlaków turystycznych pieszych, rowerowych i ście Ŝek dydaktycznych, - podstawowymi zasadami w ędrowania. Planuj ąc wycieczk ę, nale Ŝy sprawdzi ć: aktualno ść odjazdów autobusów MPK ( Internet www.mzdik.pl/rozklady/linie.htm ) oraz aktualno ść odjazdów poci ągów ( Internet www.pkp.pl ).

1. UBIÓR I EKWIPUNEK Jednym z warunków powodzenia wycieczki jest umiej ętne dopasowanie obuwia i odzie Ŝy stosownie do pory roku. Odzie Ŝ powinna zapewnia ć odpowiedni komfort cieplny oraz jak najwi ększ ą swobod ę ruchów. Obuwie jest bardzo wa Ŝnym elementem wyposa Ŝenia turysty. Niewygodne, zbyt ciasne lub zbyt du Ŝe buty, to przykra uci ąŜ liwo ść dla piechura – mog ąca popsu ć kaŜdą wędrówk ę. Nowe, nieprzechodzone buty mog ą da ć zna ć o sobie po przej ściu kilku kilometrów. Typowe oznaki złego obuwia to otarcia skóry na: pi ętach, palcach, podeszwach oraz przykre bóle w okolicach ści ęgna Achillesa. Nie nadaj ą si ę na wycieczk ę sandały czy tenisówki, w których stopy poc ą si ę szybko i odparzaj ą. Nie mo Ŝna wyrusza ć na wycieczk ę w obuwiu na wysokim obcasie lub w kozakach. Za dobry but uznajemy taki, w którym mie ści si ę stopa ubrana w dwie pary skarpet. Skarpety powinny by ć z bawełny lub wełny, skarpety zawieraj ące sztuczne włókna nie chłon ą potu i mog ą powodowa ć odparzenia. W chłodniejszych porach roku wkładamy zazwyczaj dwie pary skarpet: jedn ą cienk ą z bawełny bezpo średnio na stop ę i drug ą grubsz ą. Spodnie powinny by ć dopasowane, ale nie obcisłe. Spodnie latem mog ą by ć krótkie. Koszula powinna by ć uszyta z materiału chłon ącego pot, dobrze sprawdza si ę koszula flanelowa: nie lepi si ę i jest przewiewna. Nale Ŝy zaopatrzy ć si ę w jednorazowy płaszcz przeciwdeszczowy w my śl przysłowia „parasol no ś i przy pogodzie” – płaszcz taki mo Ŝna kupi ć w niektórych kioskach. W zale Ŝno ści od pory roku na wycieczk ę zabieramy sweter, kurtk ę oraz nie zapominamy o czapce, która chroni głow ę przed sło ńcem w lecie, a zim ą przed nadmiern ą utrat ą ciepła. Podstawowym ekwipunkiem jest plecak, w którym mamy wszystkie dobra, jakie zabieramy na wycieczk ę – na wycieczk ę nie zabieramy Ŝadnych reklamówek, toreb ręcznych itd. W trakcie marszu mamy zawsze wolne r ęce.

PTTK 11

2. NIEBEZPIECZE ŃSTWA NA WYCIECZKACH

Wyruszaj ąc na wycieczk ę, nale Ŝy zapozna ć si ę z ewentualnymi niebezpiecze ństwami mog ącymi nam si ę przydarzy ć. Znajomo ść przyczyn ich powstawania umo Ŝliwi unikni ęcie ewentualnych zagro Ŝeń.

Jak zachowa ć si ę podczas burzy? W czasie wycieczki mo Ŝe nadej ść burza, której cz ęsto towarzysz ą wyładowania atmosferyczne. Aby unikn ąć pora Ŝenia piorunem nale Ŝy pami ęta ć, by: - nie chroni ć si ę pod samotne drzewa, - unika ć szybkiego ruchu na otwartej przestrzeni, - zakry ć odsłoni ęte metalowe cz ęś ci ekwipunku z aparatem fotograficznym, telefonem i lornetk ą, - chroni ąc si ę pod ściany budynków posiadaj ących piorunochrony – nie nale Ŝy stawa ć zbyt blisko instalacji odgromowych, bowiem osoba stoj ąca za blisko instalacji odgromowej mo Ŝe zosta ć pora Ŝona piorunem.

Jak zachowa ć si ę w czasie po Ŝaru lasu? W lasach i na terenach śródle śnych ł ąk, torfowisk i wrzosowisk oraz 100 metrów od granicy lasu zabrania si ę: - rozniecania ognia poza miejscami wyznaczonymi, - korzystania z otwartego płomienia, - wypalania wierzchniej warstwy gleby i pozostało ści ro ślinnych. W przypadku zauwa Ŝenia w lesie po Ŝaru nale Ŝy natychmiast zawiadomi ć stra Ŝ po Ŝarn ą, dzwoni ąc pod numer 112 lub policj ę dzwoni ąc pod numer 997 . Gaszenie po Ŝaru mo Ŝe by ć niebezpieczne ze wzgl ędu na ryzyko poparzenia i zaczadzenia. Pomoc b ędzie natomiast skuteczna, je śli b ędzie pod nadzorem stra Ŝaków, policji lub le śników.

Jak porusza ć si ę po drogach publicznych? Do wycieczek szkolnych jako zorganizowanej grupy pieszych prowadzonej przez kierownika maj ą zastosowanie, mi ędzy innymi, nast ępuj ące przepisy Prawa o ruchu drogowym (ujednolicony tekst ustawy ogłoszony w Dzienniku Ustaw z 2005 r. Nr 108, poz. 908) :

Art.2. UŜyte w ustawie okre ślenia oznaczaj ą: 19. Kolumna pieszych – zorganizowana grupa pieszych prowadzonych przez kierownika lub dowódc ę;` Art.12. 1. Kolumna pieszych, z wyj ątkiem pieszych do lat 10, mo Ŝe si ę porusza ć tylko praw ą stron ą jezdni. 2. Do kolumn pieszych w wieku do 10 lat stosuje si ę odpowiednio art.11 ust.1i2. 3. Liczba pieszych id ących jezdni ą w kolumnie pieszej nie mo Ŝe przekroczy ć 4, a w kolumnach wojskowych 6, pod warunkiem Ŝe kolumna nie zajmuje wi ęcej ni Ŝ połow ę szeroko ści jezdni. 4. Piesi wieku do lat 10 mog ą i ść w kolumnie tylko dwójkami pod nadzorem co najmniej jednej osoby pełnoletniej.

PTTK 12

5. Długo ść kolumny pieszych nie mo Ŝe przekroczy ć 50 m.Odległo ść mi ędzy kolumnami nie mo Ŝe by ć mniejsza ni Ŝ 100 m. 6. Je Ŝeli przemarsz kolumny odbywa si ę warunkach złej widoczno ści:

1) pierwszy i ostatni z id ących z lewej strony s ą obowi ązani nie ść latarki: a) pierwszy ze światłem białym, skierowanym do przodu, b) ostatni ze światłem czerwonym, skierowanym do tyłu; 2) w kolumnie o długo ści przekraczaj ącej 20 m id ący po lewej stronie z przodu i z tyłu s ą obowi ązani u Ŝywa ć elementów odblaskowych odpowiadaj ących wła ściwym warunkom technicznym, a ponadto id ąc po lewej stronie, s ą obowi ązani nie ść latarki ze światłem białym, rozmieszczone w taki sposób, aby odległo ść mi ędzy nimi nie przekraczała 10 m; 3) światło latarek powinno by ć widoczne co najmniej z odległo ści 150 m. 7. Zabrania si ę: 1) ruchu kolumny pieszych po jezdni w czasie mgły; zakaz ten nie dotyczy kolumny wojskowej lub policyjnej, 2) ruchu po jezdni kolumny pieszych w warunkach niedostatecznej widoczno ści, 3) prowadzenia po jezdni kolumny pieszych przez osob ę w wieku poni Ŝej 18 lat. Art.13. 1. Pieszy, przechodz ąc przez jezdni ę lub torowisko, jest obowi ązany zachowa ć szczególn ą ostro Ŝno ść .....

3. ŚREDNIE NORMY ODLEGŁO ŚCI ORAZ TEMPA MARSZU

Poni Ŝej zamieszczono orientacyjne normy zawarte w literaturze przedmiotu. Dane te nale Ŝy traktowa ć jako przybli Ŝone i dopasowywa ć długo ści tras i tempo marszu do mo Ŝliwo ści uczestników wycieczki.

Wiek uczestników Odległo ść w kilometrach Tempo marszu w km/godz. 6 - 7 8 2.5 8 - 9 10 3 10 - 11 12 3 12 - 13 15 3.5 14 - 15 18 4 16 - 18 25 4.5

PTTK 13

4. PODSTAWOWE ZASADY WĘDROWANIA

- szos ą w ędrujemy w zwartej kolumnie rz ędem lub dwójkami praw ą stron ą – patrz wy Ŝej jak porusza ć si ę po drogach publicznych, - ści ęŜ ką le śną i polną drog ą najlepiej w ędrowa ć rz ędem, - tempo marszu dostosowujemy do najsłabszego uczestnika, na pocz ątku grupy id ą osoby najsłabsze kondycyjnie, a na ko ńcu najsilniejsze, - na ko ńcu grupy idzie osoba zamykaj ąca kolumn ę, ona gwarantuje, Ŝe nikt nie pozostał w tyle i marsz przebiega bez zakłóce ń. Nawet je Ŝeli kto ś zatrzyma si ę na chwil ę, to zamykaj ący powinien zaczeka ć, a Ŝ maruder doł ączy. - w dni upalne i przy silnym nasłonecznieniu unikajmy w ędrówki w godzinach południowych, nale Ŝy pami ęta ć o nakryciu głowy czapk ą lub chustk ą, - po ka Ŝdej godzinie marszu powinni śmy odpocz ąć co najmniej 10 minut, - wszystkie miejsca słu Ŝą ce do celów sanitarnych powinni śmy zasypa ć dokładnie ziemi ą, - wszelkie odpadki zabieramy ze sob ą, dlatego ka Ŝdy z uczestników powinien posiada ć torebk ę na odpadki, - podczas w ędrówki przez las starajmy si ę zachowa ć cisz ę, aby nie płoszy ć zwierzyny, - w przypadku załamania pogody nale Ŝy jak najszybciej skróci ć tras ę i znale źć bezpieczne schronienie, - je śli zgubiłe ś szlak, to wró ć do ostatniego znaku, - zostaw szlak takim, jakim chciałby ś go zasta ć.

5. ZASADY OZNAKOWANIA SZLAKÓW PIESZYCH, ROWEROWYCH I ŚCIE śEK DYDAKTYCZNYCH

Szlaki turystyczne PTTK we wszystkich regionach kraju maj ą taki sam wygl ąd.

Znaki podstawowe oraz kolory znakowanych szlaków pieszych

PTTK 14

Znaki informacyjne i ostrzegawcze

Znaki informuj ące o zmianie kierunku szlaku

Pocz ątek lub koniec szlaku

Drogowskazy

P T Przysucha, rynek 3,4 km T Przysucha PKP 6,9 km K RADOM

Oznakowanie szlaków rowerowych

Oznakowanie ście Ŝek dydaktycznych

znak podstawowy skr ęt ście Ŝki w lewo lub w prawo

PTTK 15

6. OCHRONA PRZYRODY

Celem ochrony przyrody jest zachowanie, odnawianie i wła ściwe wykorzystanie jej zasobów i składników, takich jak: - dziko wyst ępuj ących ro ślin lub zwierz ąt, - siedlisk przyrodniczych, - siedlisk chronionych gatunków ro ślin lub zwierz ąt, - zwierz ąt prowadz ących w ędrowny tryb Ŝycia, - przyrody nieo Ŝywionej, - krajobrazu, - zieleni w miastach i wsiach. W Polsce istniej ą nast ępuj ące formy ochrony przyrody: - ochrona indywidualna obejmuj ąca: pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, u Ŝytki ekologiczne, - ochron ę gatunkow ą, któr ą dzielimy na całkowit ą i cz ęś ciow ą, - ochrona rezerwatowa (obszarowa) składaj ą si ę na ni ą: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu. W trakcie naszej w ędrówki b ędziemy spotykali na trasie wycieczki niektóre z form ochrony przyrody. Omówimy tylko te formy ochrony przyrody, z którymi spotkamy si ę w trakcie odbywania naszych wycieczek.

POMNIKI PRZYRODY Pomnikami przyrody nazywamy prawnie chronione pojedyncze twory przyrody o Ŝywionej i nieo Ŝywionej lub ich skupienia o szczególnej warto ści naukowej, kulturowej, historycznej. Są to głównie stare drzewa b ądź ich grupy, aleje, skałki, głazy.

REZERWAT PRZYRODY Rezerwat przyrody jest obszarem obejmuj ącym zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, w tym siedliska przyrodnicze, okre ślone gatunki ro ślin i zwierz ąt, elementy przyrody nieo Ŝywionej, maj ące warto ść ze wzgl ędów przyrodniczych, krajobrazowych, kulturowych lub naukowych. Rezerwaty dzieli si ę na: ścisłe, w których wykluczona jest ingerencja człowieka, i cz ęś ciowe, w których mimo ogranicze ń w zakresie gospodarki le śnej, rolnictwa czy turystyki – dopuszczalne s ą okre ślone działania człowieka. Ze wzgl ędu na przedmiot ochrony rezerwaty dzielimy na; le śne, przyrody nieo Ŝywionej, stepowe, torfowiskowe, wodne, słonoro ślne, faunistyczne, florystyczne, krajobrazowe.

PARK KRAJOBRAZOWY Park krajobrazowy jest obszarem chronionym ze wzgl ędu na warto ści przyrodnicze, kulturowe i historyczne. Celem jego utworzenia jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnianie tych warto ści w warunkach zrównowa Ŝonego rozwoju.

ŚCIE śKA DYDAKTYCZNA Ście Ŝka dydaktyczna jest szlakiem pieszym, oznakowanym specjalnymi znakami, wytyczonym tak, aby na jego trasie znalazło si ę jak najwi ęcej obiektów przyrodniczych, a tak Ŝe zabytków architektury lub techniki. Celem ście Ŝek dydaktycznych jest edukacja poprzez obserwacj ę przyrody w jej naturalnym środowisku oraz usprawnienie ruchu turystycznego na terenie rezerwatów. Ście Ŝki dydaktyczne s ą cz ęsto zagospodarowane tablicami informacyjnymi, wiatami, punktami widokowymi itd.

PTTK