Okolice Radomia Puszcza Kozienicka Część II

Okolice Radomia Puszcza Kozienicka część II

INFORMATOR TURYSTYCZNY Wydawca: Gmina Miasta Radomia Wydział Edukacji, Sportu i Turystyki

Autorzy tekstu: Łukasz Sobol, Ewa Kutyła – treści krajoznawcze

Zdjęcia: Remigiusz Kutyła, Ewa Kutyła

Skład: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji — Państwowego Instytutu Badawczego w Radomiu, ul. K. Pułaskiego 6/10, 26-600 Radom

Wydanie I, Radom 2012 Spis treści

Wstęp >>> 3

Augustów — Rezerwat „Zagożdżon” — Brzóza >>> 5

Bąkowiec — Garbatka-Letnisko >>> 13

Czarnolas — Polesie >>> 19

Garbatka-Letnisko — Czarnolas >>> 25

Garbatka-Letnisko — Kozienice >>> 35

Jastrzębia — Mąkosy Stare (Lewaszówka) >>> 47

Kozienice — Pionki Główne PKP >>> 53

Lesiów — Siczki >>> 63

Pionki — Przejazd — Augustów >>> 71

Policzna — Miodne >>> 81

Zwoleń — Podgóra >>> 91

Żytkowice — Anielin — Patków — Policzna >>> 101

Żytkowice — Brzustów — Sucha — Rez. Ługi Helenowskie — Podgóra >>> 111

Bibliografia >>> 120

WSTĘP

Oddajemy do Państwa rąk drugą część przewodnika po Puszczy Kozienickiej. Tym razem trasy wędrówek wiodą głównie przez tereny związane ze znakomitym synem ziemi radomskiej — Janem Kochanowskim. Autorzy przewodnika zachęcają nas zatem do odwiedzenia Czarnolasu, gdzie ojciec poezji polskiej wiódł żywot szlachcica-ziemianina. Przeżywał tu największe radości i tragedie swojego życia, czerpiąc z nich inspirację i natchnienie dla swoich utworów. W Zwoleniu możemy oddać hołd poecie, odwiedzając kościół pw. Podwyższe- nia Krzyża Świętego. Tu w dostępnej dla zwiedzających krypcie spoczywa Jan Kochanowski, który niegdyś był prebendarzem w kościele. W tym królewskim mieście jest zresztą więcej miejsc godnych odwiedzenia: muzeum, liczne pomniki, figury przydrożne oraz cmentarz. Natomiast w pobliskiej Policznej autorzy przewodnika proponują odwiedzić stary cmentarz, na którym prawdopodobnie Jan z Czarnolasu pochował swoje córki: Urszulę i Hannę. Tu również możemy poznać miejsca związane z życiem innych twórców literatu- ry i sztuki, zajrzeć do kościoła pw. św. Stefana, a na plebanii zobaczyć akt ślubu Stefana Żeromskiego. Na trasie wędrówek nie można pominąć Gródka i Garbatki–Letniska. Warto również wstąpić do Kozienic, gdzie urodził się król Zygmunt I. W tym urokliwym mieście, oprócz zabytków, można poznać historię budowy mostu łyżwowego, po którym wojska Władysława Jagiełły przeprawiły się przez Wisłę, idąc na Grunwald. Godnym polecenia miejscem wypoczynku jest atrakcyjny ośrodek nad Jeziorem Kozienickim. Przemierzając z naszym przewodnikiem szlaki Puszczy Kozienickiej, będziemy podziwiać unikatową roślinność, która najlepiej zachowała się w rezerwatach przyrody. Rosiczkę, wełniankę i bagno zwyczajne znajdziemy w rezerwatach bagiennych „Ługi Helenowskie” i „Okólny Ług”. Przy odrobinie szczęścia uda nam się, być może, spotkać również żurawie czy łosia. W rezerwacie „Miodne” odnajdziemy wspaniałe buki, a okazałe dęby zobaczymy w rezerwacie „Ponty Dęby”. Zabytkowe aleje drzew zachowały się w Brzózie i przy leśniczówce „Miodne”. Podczas wędrówek wielokrotnie będziemy przekraczać malowni- cze rzeki, tworzące przełomy i rozlewiska. Dla osób zainteresowanych historią wojenną autorzy wskazują miejsca przeróżnych poty- czek oraz bitew, a także cmentarze wojenne z I wojny światowej (m.in. Brzustów, Januszno, Kociołki, Kozienice, Augustów, Policzna) oraz pomniki i mogiły z lat 1939—1945, a nawet ukryte w ostępach leśnych bunkry. Proponowane trasy w większości prowadzą w oparciu o sieć pieszych szlaków turystycznych oraz o szlaki rowerowe, co znacznie ułatwia orientowanie się w terenie. Dotrzeć do nich można, korzystając z komunikacji autobusowej, kolejowej oraz transportu prywatnego. W imieniu autorów przewodnika i własnym zachęcam zatem do relaksu na łonie natury, z naszą publikacją, przez cały rok.

Prezydent Radomia Andrzej Kosztowniak

Puszcza Kozienicka >>> 3 4 >>> AUGUSTÓW — REZERWAT „ZAGOŻDŻON” — BRZÓZA

Legenda

Długość: 14,5 km; drogi główne krzyż

Czas przejścia: 4 h; drogi lokalne Oznakowanie: czarny szlak pieszy, drogi inne czerwony szlak pieszy; mogiła drogi polne, Dojazdy: leśne itp. pomnik • do Brzózy: komunikacja PKS oraz linia kolejowa, stacja kapliczka, komunikacja prywatna — busy przez kapliczka zabytkowa Kozienice (ok. 40 min); trasa wycieczki cmentarz zabytkowy • do Augustowa: komunikacja PKS oraz szlaki piesze kościół, komunikacja prywatna — busy szlaki rowerowe kościół zabytkowy murowany, zabytkowy drewniany (ok. 45 min); ścieżki dydaktyczne/ grodzisko przyrodnicze

AUGUSTÓW — REZERWAT „ZAGOŻDŻON” — BRZÓZA >>> 5 Augustów PKS Augustów, cmentarz Rez. „Zagożdżon”, węzełMarianów szlaków Stanisławice Brzóza PKS (0,5 km) (2,5 km) (3,3 km) (2,6 km) (5,6 km)

0,0 km 0,5 km 3,0 km 6,3 km 8,9 km 14,5 km

Z przystanku PKS w Augustowie kierujemy się w stronę Kozienic. Z lewej Warto zobaczyć: strony mijamy sezonową wioskę indiańską „Ponoka”, a z prawej Izbę Dydaktyczno- Izbę Dydaktyczno-Muzealną -Muzealną Puszczy Kozienickiej. Tu spo- Puszczy Kozienickiej tykamy także czarny szlak turystyczny, utworzoną w 1994 r., zlokalizowaną którym udajemy się dalej. w dawnej leśniczówce z 1905 r. Znaj- dują się w niej muzealne ekspozycje AUGUSTÓW walorów krajoznawczych, historycz- Wieś położona przy drodze nr 737 (Radom nych i kulturowych Puszczy — Kozienice), 8 km na południowy zachód Kozienickiej. Obejmuje trzy sale od Kozienic. Dawna wieś królewska założo- ekspozycyjne i jedną dydaktyczną. na w 1777 r. przez króla Stanisława Na zewnątrz izby obejrzeć można Augusta Poniatowskiego, na gruntach dawny sprzęt leśny i kolejki wąskoto- pierwotnej osady puszczańskiej Półbór, rowe do transportu drewna, miniogród na cześć króla nazwana Augustowem. dendrologiczny oraz oczko wodne W XVIII w. zasiedlona przez „Posaniaków” z żółwiami błotnymi — osadników sprowadzonych z Puszczy Sandomierskiej. 18 września 1939 r. Wyłuszczarnię szyszek w okolicy Augustowa batalion 31. Pułku drewniany zabytek z 1933 r., unikalny Strzelców Kaniowskich z Sieradza pod obiekt gospodarki leśnej dowództwem kpt. Kazimierza

>>> Augustów: cmentarz z czasów I wojny światowej oraz Wioska indiańska „Ponoka”

6 >>> z której po 300 m schodzimy w lewo skos Cmentarz wojenny z I wojny w ścieżkę. Wyprowadza nas ona na skrzy- światowej żowanie dróg leśnych, które przekraczamy (na skraju lasu, przy czarnym szlaku na wprost. Niebawem wychodzimy na turystycznym). Pochowano na nim szeroką piaszczystą drogę biegnącą ok. 400 żołnierzy poległych w dniach z Augustowa. Podążamy dalej prosto, 20—26 października 1914 r. podczas przed siebie. bitwy pod Laskami. Spoczywają tu żoł- Po 1,3 km mijamy kilka okazałych dębów nierze z wielonarodowościowych ar- i dochodzimy do węzła szlaków turystycz- mii: rosyjskiej, austro-węgierskiej oraz nych przy rezerwacie „Zagożdżon”. niewielka grupa żołnierzy niemieckich. Cmentarz utworzono w 1918 r. W latach 1929—1932 jego teren REZERWAT „ZAGOŻDŻON” otoczono kamiennym ogrodzeniem. Najstarszy rezerwat Puszczy Pośrodku cmentarza rośnie okazały Kozienickiej, leśny, częściowy. Utworzo- dąb — pomnik przyrody ny został w 1962 r. celem zachowania typowych dla Puszczy Kozienickiej drze- Sezonową Wioskę Indiańską wostanów: borów mieszanych z udziałem „Ponoka”, jodły (jodła ma tu swój północny zasięg w której można się dowiedzieć m.in. występowania) i grądów. Obejmuje obszar gdzie żyją Indianie, jak wygląda strój 65,67 ha. Na jego terenie rośnie 350-letni Indian oraz co to jest tipi dąb szypułkowy — „Zygmunt August”. Występują tu drzewa w wieku 80—160 Skorupskiego stoczył bój z wojskami lat, choć spotykane są też pojedyncze niemieckimi 13. Zmotoryzowanej Dywizji starsze okazy dębów. Poza jodłą i dębami Piechoty. spotkać tu możemy sosnę zwyczajną, grab Obecnie siedziba leśnictwa Zagożdżon. zwyczajny, brzozę brodawkowatą czy olszę Idziemy wzdłuż szosy aż do parkingu czarną. Z rzadkich roślin na terenie rezer- leśnego po lewej stronie (niecałe watu rosną m.in. wawrzynek wilczełyko, 300 m). Wchodzimy do lasu przez parking. śnieżyczka przebiśnieg, zdrojówka rutew- Przy skręcie znajduje się głaz z tablicą kowata. Koło rezerwatu przechodzi wiele pamiątkową poświęconą żołnierzom szlaków turystycznych, dzięki czemu jest 31 Pułku Strzelców Kaniowskich, a kawa- łatwo dostępny. łek dalej cmentarz z okresu I wojny świa- Dalej idziemy w prawo, szeroką, towej. Idziemy prosto szeroką leśną drogą, utwardzoną drogą leśną, zgodnie ze znakami czerwonego pieszego szlaku turystycznego (na tym odcinku biegnie także niebieski szlak rowerowy). Droga wykręca lekko w prawo. Po ok. 600 m schodzimy z niej, skręcając w lewo, w leśny dukt. Wije się on sosnowo-świerkowym lasem, by po zakręcie w prawo doprowadzić do pro- stopadłej szerokiej drogi leśnej (200 m od zakrętu) — którą idziemy w lewo. Po prawie 2 km, zakręcając z prawo, w lewo i ponownie w prawo wchodzimy na szosę w Marianowie. Wychodzimy ze wsi, kierując się w prawo do lasu (dojazd >>> Rezerwat „Zagożdżon”

AUGUSTÓW — REZERWAT „ZAGOŻDŻON” — BRZÓZA >>> 7 pożarowy nr 306). Po ok. 100 m przy do pozostałości parku dworskiego (na skra- okazałym dębie idziemy w lewo. Mijamy ju stoi krzyż przydrożny). Idziemy wzdłuż młodniki i skrzyżowanie na ich skraju. parku aż do drogi nr 48 — tu ciągnie się Wchodzimy między starszy drzewostan zabytkowa aleja drzew. My kierujemy się i skręcamy w lewo, w drogę równoległą do w lewo do centrum wsi. Na głównym placu biegnącej wzdłuż młodnika. Przekraczamy pomnik — pamiątka misji z 1839 r. Z drugiej rów i za nim, na skrzyżowaniu skręcamy strony kościół pw. św. Bartłomieja, a przed w drugą drogę w prawo (prawo skos). nim figura Matki Boskiej. Z prawej strony Przecinamy skośną drogę, idąc na wprost, — przystanki PKS (w kierunku Kozienic tak samo na kolejnym skrzyżowaniu. i w kierunku Warki). Ok. 200 m dalej na rozwidleniu wybieramy drogę skręcającą w lewo i wychodzimy BRZÓZA z lasu. Podążamy do wsi piaszczystą dro- gą między polami, zostawiając młodniki Wieś w powiecie kozienickim, gmina z tyłu. W Stanisławowie na szosie idziemy Głowaczów, położona nad rzeką Radomką, w lewo. Mijamy krzyż przydrożny i docho- przy drodze 731 (Kozienice — Warka) na dzimy do kapliczki (550 m od wejścia na skraju Puszczy Kozienickiej, 30 km na asfalt). Dalej zmierzamy w prawo, polną północ od Radomia. Osada puszczańska drogą, w kierunku widocznej ściany lasu. notowana już w XIV w. W XVIII w. otrzymał Wchodzimy do lasu. Początkowo idziemy ją kuchmistrz koronny, Adam Poniński. Naj- prosto, aż do szerokiej leśnej drogi, przy większy rozkwit wsi nastąpił na przełomie której z prawej strony stoi kapliczka. Teraz XVIII i XIX wieku. Król Stanisław August skręcamy w lewo i zaraz potem na skrzyżo- nadał przywilej odbywania w Brzózie tar- waniu w prawo skos, schodząc na ścieżkę gów we wtorek i czwartek. W latach równoległą do szerokiej drogi. Idziemy 1788—1910 własność rodziny Ożarow- cały czas tym duktem aż do wyjścia z lasu skich, którzy urządzili stawy, rozwinęli ho- raz oddalając się, a raz przybliżając do dowlę i rolnictwo, wybudowali utwardzone szerokiego traktu. Po przejściu ok. 1,3 km drogi oraz kanał do osuszania mokrych wychodzimy z lasu na pola w okolicy gruntów. Piotr de Alcantara Ożarowski Brzózy. Idziemy dalej szeroką drogą. Mija- herbu Rawicz postawił okazały, murowany my pojedyncze zabudowania i dochodzimy pałac z parkiem w stylu włoskim. Planował

>>> Brzóza, pomniki: misji z 1839 r., 10-lecia odzyskania niepodległości, św. Jana Nepomucena

8 >>> >>> Rezerwat „Zagożdżon" >>> Brzóza, aleja lipowa

>>> Płaskorzeźba dłuta Andrzeja Götckena w kościele pw. św. Bartłomieja w Brzózie

AUGUSTÓW — REZERWAT „ZAGOŻDŻON” — BRZÓZA >>> 9 >>> Płaskorzeźba dłuta Andrzeja Götckena w kościele pw. św. Bartłomieja w Brzózie

Warto zobaczyć: Pomnik wybudowany w 1839 r. na pamiątkę misji kościelnych Kościół parafialny pw. św. Bartłomieja Park przypałacowy z wieloma Pierwotny drewniany z przełomu XV okazami rzadkich drzew, m.in.: miłorzę- i XVI w. został zniszczony w 1656 r. bem japońskim i sosną kalifornijską przez Szwedów. Kolejny wzniesiony w 1660 r. staraniem ks. Grzegorza Rojka spłonął 6 października 1845 r. Aleję lipową, długości 2 km przy podczas ogromnego pożaru drodze do Kozienic. Składa się na nią Brzózy. Obecny, wybudowany ok. 300 drzew o obwodach 3—4 m w latach 1854—1856, z fundacji w pierśnicy Adama i Zofii Ożarowskich, w stylu neogotyku angielskiego, według pro- Kaplicę Królowej Różańca jektu arch. Ignacego Leopolda Świętego na starym cmentarzu. Essmanowskiego. Konsekrowany Upamiętnia ona zmarłych w latach w 1866 r. przez bpa Michała Józefa 1529—1872, dla których ten cmentarz Juszyńskiego. W czasie II wojny świa- jest miejscem pochówku towej znacznie zniszczony i ograbiony. Odbudowany w latach 1944/45—48. Figurę św. Jana Nepomucena Kościół jest murowany z cegły, tyn- (przy skręcie na Ryczywół) kowany, malowany, jednonawowy, halowy. We wnętrzu barokowa ambona rzeźbiona w drewnie sprowadzona Pomnik z figurą Matki Bożej, z opactwa cystersów z Oliwy oraz cykl wystawiony w 10. rocznicę odzyska- płaskorzeźb dłuta Andrzeja Götckena, nia niepodległości, poświęcony żołnie- także pochodzących z Oliwy rzom poległym w 1920 r.

10 >>> >>> Brzóza, aleja lipowa

>>> Brzóza, kaplica na starym cmentarzu gdzie zmarli. Majątek przejęli Niemcy, któ- >>> Brzóza, kościół pw. św. Bartłomieja rzy w 1944 r. zniszczyli pałac. Po wojnie również przekształcenie Brzózy w miasto, dobra brzóskie zostały rozparcelowane. czego śladem jest układ przestrzenny Obecnie na miejscu pałacu znajduje się (rynek). W tym okresie Brzóza nazywana Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych była „Państwem Brzóskim”. Niestety wielki im. Bartosza Głowackiego. dobrodziej Brzózy był człowiekiem zaprze- danym Rosji i służył carycy Katarzynie II. Za zdradę ojczyzny został stracony na szubienicy w Warszawie. Po Piotrze Brzózę dziedziczyli jego synowie: Piotr, Stanisław i Adam. Odrestaurowali oni pałac, założyli szkołę dla wiejskich dzieci, aptekę oraz murowany kościół w stylu neogotyku angielskiego. W latach 1910—1941 Brzóza należała do rodziny Heydlów, najpierw Zdzisława, a następnie jego syna Wojciecha. Po wybuchu II wojny światowej Heydlowie, mający niemieckie korzenie, nie podpisali volkslisty. W styczniu 1941 r. Wojciech i Adam (profesor ekonomii Uniwersytetu Jagiellońskiego) zostali aresztowani i wywiezieni do Auschwitz, >>> Rzeka Radomka

AUGUSTÓW — REZERWAT „ZAGOŻDŻON” — BRZÓZA >>> 11 12 >>> BĄKOWIEC — GARBATKA-LETNISKO

Legenda Długość trasy: 11,8 km; drogi główne krzyż Czas przejścia: 3,5 h; drogi lokalne

Oznakowanie: czarny szlak pieszy, drogi inne mogiła zielony szlak pieszy, bez szlaku, drogi polne, leśne itp. niebieski szlak pieszy; pomnik Dojazdy: linia kolejowa, stacja kapliczka, kapliczka zabytkowa • do Bąkowca: pociągi Kolei trasa wycieczki Mazowieckich (42 min); cmentarz zabytkowy szlaki piesze • do Garbatki: pociągi Kolei kościół, szlaki rowerowe kościół zabytkowy murowany, Mazowieckich (36 min); zabytkowy drewniany ścieżki dydaktyczne/ grodzisko przyrodnicze

Bąkowiec — Garbatka-Letnisko >>> 13 w ó wa eł szlak tarz ęz a” o t., ul. Dębo tnisk e olank e ty” — w a-L a-L wiec PKP wiec, cmen tk tk o o odek „P . „Chrus Bąk Bąk ur Garba Ośr Garba (0,6 km) (3,9 km) (4,1 km) (2,2 km) (1,0 km) PKP

0,0 km 0,6 km 4,5 km 8,6 km 10,8 km 11,8 km

Trasa zaczyna się przy stacji PKP tów. Podczas II wojny światowej było to Bąkowiec. Schodzimy po schodkach miejsce akcji bojowych, przeprowadzonych przy nieczynnym budynku stacji. Tu spo- przez Oddział Gwardii Ludowej tykamy znaki czarnego pieszego szlaku im. Dionizego Czachowskiego, podczas turystycznego, którym będziemy podążać. których partyzanci wykoleili trzy Idziemy asfaltem wzdłuż torów w kierunku niemieckie pociągi. Radomia. Mijamy budynek nastawni Na wydmie obok przejazdu kolejowego i skręcamy wraz z drogą w prawo. Kieruje- znajduje się cmentarz z czasów I wojny my się do widocznej, porośniętej drzewami światowej. wydmy. Na niej znajduje się cmentarz W okolicy znajdują się rozległe łąki i duże z okresu I wojny światowej. Wchodzimy na stawy ze zlokalizowaną tu oczyszczalnią wydmę schodkami, przy tablicy pamiątko- biologiczną. Stawy w Bąkowcu od lat wej i zwiedzamy obiekt. stanowią ważne miejsce bytowania dla niektórych gatunków ptaków, w tym dość BĄKOWIEC rzadkiej rybitwy, zwanej białowąsem. Jest to również jedyne miejsce, w którym Wieś na skraju Puszczy Kozienickiej, poło- przed laty gniazdowały łabędzie krzykliwe żona 17 km na wschód od Kozienic. – gatunek pochodzący z dalekiej północy W 1918 r. w okolicach Bąkowca Oddział naszego kontynentu. Lotny Polskiej Organizacji Wojskowej prze- Schodzimy z wydmy tą samą drogą prowadził udaną akcję zdobycia pieniędzy i idziemy w kierunku szosy Kozienice — przewożonych przez austriackich okupan- — Gniewoszów. Przekraczamy szosę (z lewej przejazd kolejowy) i idziemy

>>> Bąkowiec, cmentarz z czasów I wojny światowej >>> Bąkowiec

14 >>> w kierunku zabudowań przy torach. Dalej Tu skręcamy w lewo, w drogę pożarową wraz ze znakami szlaku wchodzimy w las, nr 4 (prawa droga). Po 550 m schodzimy mając te zabudowania z lewej strony. z tej drogi w lewo skos, w ścieżkę. Wszyst- Idziemy prosto ok. 500 m i skręcamy kie skrzyżowania po drodze przechodzimy w prawo skos, w drogę, którą dochodzimy na wprost. W końcu skręcamy drogą w lewo do nasypu kolejowego (linia do Elektrowni skos i dochodzimy do zabudowań Garbatki. „Kozienice”). Przekraczamy nasyp i zaro- śniętą drogą idziemy dalej prosto. Mijamy GARBATKA-LETNISKO młodnik i leśnym duktem przechodzimy przez sosnowo-brzozowy las. Z prawej Wieś gminna przy drodze nr 723 (Zwoleń — strony dochodzi wysypana kamieniami — Kozienice), położona 15 km na północ od droga, która łączy się z naszą dotychczaso- Zwolenia, przy linii PKP Radom — Dęblin. wą — idziemy nią prosto. Lekko skręcamy, Znana jako miejscowość letniskowa mijamy szkółkę leśną i odbijamy w prawo, o wyjątkowo korzystnych walorach w drogę biegnąca między kolejnymi szkół- klimatycznych i uzdrowiskowych. Nazwa kami. Idziemy teraz w kierunku północnym ok. 950 m, aż do węzła szlaków. Tu ma swoje zakończenie szlak czarny — łącząc się z przychodzącym z prawej (od Dęblina) szlakiem zielonym. Dalej idziemy prosto szlakiem zielonym. Po 100 metrach skręcamy wraz ze znakami w lewo, w drogę pożarową nr 6. Idziemy nią 1,5 km aż do dużego skrzyżowania leśnego, z drzewami, na których wiszą kapliczki szafkowe. >>> Dworzec PKP w Garbatce-Letnisku

>>> Zalew w Garbatce-Letnisku

Bąkowiec — Garbatka-Letnisko >>> 15 Warto zobaczyć:

KOŚCIÓŁ PARAFIALNY pw. Nawie- dzenia NMP. Pierwotny wybudowano w 1931 r. Obecny kościół — murowany i bezstylowy, wzniesiony został w latach 1948—1971 wg proj. Tadeusza Witkowskiego. Znajduje się w nim barokowy relikwiarz i ornat >>> Garbatka-Letnisko z XVIII w. pochodzi od licznych „garbów”, czyli pagór- ków terenowych. Jako osada notowana już POMNIK ku czci ofiar pacyfikacji mają- w XIII wieku. W XV—XVI w. własność rodu cej miejsce 12 lipca 1942 r. i wszyst- Kochanowskich (przez małżeństwo Barbary kich poległych w walce z okupantem Szlizówny z dziadem Jana hitlerowskim w latach 1939—1945. Kochanowskiego). Wystawiony w 1969 r. przed bramą Znaczący rozwój Garbatki nastąpił po Zakładów Przerobu Żywicy 1885 r., w związku z uruchomieniem Kolei Iwangorodzko-Dąbrowskiej. Podczas POMNIK-OBELISK poświęcony party- I wojny światowej w latach 1914—1915 zantom ziemi kozienickiej. Odsłonięty stanowiła teren wojennych działań po- w 2003 r. przed szkołą podstawową, mocniczych dla Austriaków. W tym czasie ul. H. Lewandowicz wybudowano leśną kolejkę wąskotorową oraz tartak. W 1900 r. powstała Wytwórnia Organów Kościelnych St. Jagodzińskiego. KAMIEŃ upamiętniający wkroczenie W czasie okupacji niemieckiej Garbatka I Kadrowej J. Piłsudskiego w granice była miejscem krwawych pacyfikacji oku- zaboru rosyjskiego. Postawiony przy panta oraz licznych akcji partyzantów AK przejeździe kolejowym z inicjatywy i BCh. Za „czyny męstwa i odwagi w czasie mieszkających w Garbatce żołnierzy II wojny światowej” miejscowość odzna- Marszałka, w 25. rocznicę tego wy- czono Krzyżem Walecznych. W 1946 r. darzenia z inicjatywy braci Józefa i Władysława Maślaków utworzona została Publiczna TABLICĘ znajdującą się na budynku Szkoła Zawodowa kształcąca w zawodzie stacyjnym, upamiętniającą party- zantów i ich akcje kolejowe w latach 1942—1944, m.in. oddział Gwardii Ludowej im. Dionizego Czachowskiego

OŚRODEK WYPOCZYNKOWY „PO- LANKA”, zlokalizowany przy środko- wym zbiorniku wodnym. Znajdują się tu domki letniskowe, plac zabaw dla dzieci, pole namiotowe i amfiteatr, tzw. „Grzybek”. >>> Garbatka-Letnisko, Ośrodek Wypoczynkowy „Polanka”

16 >>> drzewa na wprost, podążając wzdłuż muru. DREWNIANE DOMY typu willowego Podchodzimy piaszczystą drogą pod górę z okresu międzywojennego (znajdu- i wchodzimy na ul. I. Krasickiego. Idziemy jące się w północnej części miejsco- nią prosto aż do ul. Spacerowej, którą skrę- wości). Ich cechą charakterystyczną cając w prawo dochodzimy do zbiornika są pięknie wykonane ganki, werandy wodnego „Budowa” (z prawej nasyp po i tarasy. Na wielu willach występuje dawnej kolejce leśnej). Stąd niebieskim typowy dla budownictwa letniskowe- szlakiem turystycznym idziemy w lewo, go motyw słońca podążając wzdłuż wąwozu Krypianki. Dochodzimy do ośrodka i amfiteatru przy stolarza. Obecnie jest to Zespół Szkół drugim zbiorniku wodnym — „Polanka”. Ponadgimnazjalnych, w skład którego Przy scenie skręcamy w lewo, zgodnie ze wchodzą: Technikum Drzewne, Technikum znakami niebieskiego i zielonego szla- Leśne oraz Zasadnicza Szkoła Zawodowa. ku. Mijamy budynek leśnictwa Molendy Można w niej zdobyć zawód m.in. dekarza, i idąc prosto, docieramy do przejazdu koszykarza-plecionkarza czy kowala. kolejowego. Mijamy przy torach głaz upa- W miejscowości znajduje się czynny miętniający I Kadrową J. Piłsudskiego i za dworzec PKP. torami skręcamy w pierwszą ulicę w lewo — ul. H. Lewandowicz. Przechodzimy obok zespołu szkół – przed budynkiem szkoły Zbiornik wodny „Budowa” pomnik upamiętniający partyzantów. Dalej Wchodzimy do miejscowości uli- podążamy do widocznego budynku stacji cą Dębową, kierując się prosto. PKP Garbatka-Letnisko (na budynku tablica Na skrzyżowaniu z ul. Klonową szlak zielo- upamiętniająca akcje partyzanckie). ny idzie w lewo, my zaś wchodzimy między

>>> Garbatka-Letnisko, zbiornik wodny „Budowa"

Bąkowiec — Garbatka-Letnisko >>> 17 18 >>> CZARNOLAS — POLESIE

Legenda

Długość trasy: 11,2 km; drogi główne krzyż Czas przejścia: 3,5 h; drogi lokalne Oznakowanie: niebieski szlak pieszy, drogi inne bez znaków; mogiła drogi polne, Dojazdy: leśne itp. pomnik • do Czarnolasu komunikacja PKS linia kolejowa, oraz komunikacja prywatna — busy stacja kapliczka, kapliczka zabytkowa z przesiadką w Zwoleniu (ok. 40 min); trasa wycieczki cmentarz zabytkowy • do Polesia: komunikacja PKS oraz szlaki piesze kościół, komunikacja prywatna — busy szlaki rowerowe kościół zabytkowy murowany, (ok. 50 min). zabytkowy drewniany ścieżki dydaktyczne/ grodzisko przyrodnicze

Czarnolas — Polesie >>> 19 wanie

tarz tla ola, skrzyżo w, pomnik ó tk a Zw tar olesie, cmen olesie PKS Czarnolas PKS Pią S Polesie, pę P P (3,5 km) (1,6 km) (2,7 km) (2,5 km) (0,9 km)

0,0 km 3,5 km 5,1 km 7,8 km 10,3 km 11,2 km

Wycieczkę rozpoczynamy na życia, śmierć ukochanej córki Urszulki. przystanku PKS w Czarnolesie, Tu powstały najbardziej znane utwory, naprzeciw remizy OSP. Idziemy w prawo m.in.: Treny, Pieśń świętojańska o sobótce, wzdłuż szosy, dochodząc do bramy liczne fraszki oraz tłumaczenie Psałterza wjazdowej do czarnoleskiego parku. Dawidów. Stąd poeta wyruszył w swoją ostatnią podróż do Lublina, gdzie zmarł. CZARNOLAS Majątek pozostawał w rękach rodziny Jana do końca XVII w. W kolejnych latach Wieś w gminie Policzna, 12 km na pn. często zmieniał właścicieli. W 1720 r. wsch. od Zwolenia. Istniała już w XIV w. dwór wybudowany przez poetę spłonął. Nazwa pochodzi od grądów jodłowych, Obecny dworek pochodzi z ok. 1870 r. nazywanych potocznie „czarnym lasem”. W końcu XV w. stała się własnością rodu Kochanowskich, poprzez małżeństwo Jana Kochanowskiego, dziada poety, z Barbarą Szlizówną. W 1519 r. Czarnolas odziedziczyli ich synowie: Piotr i Filip. Część Piotra przeszła następnie na jego syna Jana (poetę), który wybudował nowy dwór. Mieszkał w nim w latach 1570—1584. W Czarnolesie cieszył się z narodzin swoich kolejnych córek oraz przeżył największy dramat swojego

>>> Czarnolas, Muzeum Jana Kochanowskiego >>> Czarnolas, pomnik Piotra Kochanowskiego

20 >>> Warto zobaczyć:

Muzeum biograficzne Jana Kochanowskiego, utworzone w 1961 r. w dawnym neoklasycy- stycznym dworze Władysława Jabłonowskiego. Mieści się w nim stała wystawa Jan Kochanowski — duch miejsca i klimat epoki. Składają się na nią nieliczne zachowane pamiątki po poecie (drzwi metalowe z herbem Korwin i inicjałami JK oraz fotel wy- ściełany kurdybanem), dawne wyda- nia dzieł, przedmioty z epoki renesansu, obrazy i gobeliny, ilustrujące życie poety. W piwnicach dworku zobaczyć można wystawę Rzeczpospolita Babińska, której temat związany jest z działalnością Jana w stowarzyszeniu >>> Czarnolas, kaplica dworska społeczno-literackim, które założone zostało w Babinie pod Lublinem Kamienną ławę, na której wg tradycji siadał poeta Neogotycką kaplicę z grobowca- mi Jabłonowskich i Lubomirskich oraz Pomnik Jana Kochanowskiego ostatniego właściciela Czarnolasu, dłuta Mieczysława Weltera, wysta- Stanisława Zawadzkiego. Wybudowa- wiony z okazji 450 urodzin poety. na w latach 1826—1846 na miejscu Poeta ukazany jest w stroju dworskim, pierwotnego, modrzewiowego dworu z ozdobnym łańcuchem na piersiach Kochanowskich. W kaplicy prezento- (oznaką urzędu wojskiego sandomier- wana jest wystawa Mały Wawel — skiego) oraz różą w ręku — symbolem impresja historyczna, mówiąca o poby- poezji cie Jana Kochanowskiego na dworze królewskim Został wybudowany dla Władysława Jabłonowskiego. Romantyczny park dworski, Zwiedzamy obiekt, po czym z egzotycznymi okazami drzew: dębami, wychodzimy tą samą drogą lipami, sosną wejmutką oraz stawami i kierujemy się wzdłuż szosy w prawo. Dochodzimy do bocznej drogi, którą Obelisk w parku z symbolicznym przychodzi niebieski szlak turystyczny. sarkofagiem Urszulki, popiersiem Idziemy nim dalej za stację paliw i dawną Piotra Kochanowskiego, brata poety Spółdzielnię Kółek Rolniczych. Schodzimy oraz zniekształconym fragmentem z szosy w drogę za SKR-em. Idziemy teraz Trenu XIII piaszczystą drogą, która na początku zakręca w lewo, a później biegnie cały czas prosto.

Czarnolas — Polesie >>> 21 Mijamy las z lewej strony, następnie idziemy kawałek obsadzoną drzewami drogą i wychodzimy na szosę. Dalej podążamy prosto w kierunku widocznych zabudowań przysiółka wsi Piątków. Przy drodze znajduje się kapliczka z 1995 r. Mijamy zabudowania i pierwszą polną drogą schodzimy w prawo. Dochodzimy do głazu upamiętniającego potyczkę partyzancką. Dalej idąc prosto, przechodzimy most na rzece Zwolance i docieramy do kolejnych zabudowań. Otacza nas podmokły las i stawy — między >>> Piątków, głaz upamiętniający nimi budynek dawnego ceglanego młyna. potyczkę partyzancką Wychodzimy na pola i idziemy prosto drogą aż do wsi. Wchodzimy do Zwoli i idziemy zwycięską bitwę z żandarmerią niemiecką. prosto szosą. Przecinamy skrzyżowanie Wydarzenie to upamiętnia pomnik. z drogą Polesie — Gniewoszów (z lewej Obecnie Piątków liczy ok. 180 remiza, z prawej krzyż przydrożny), na mieszkańców. Większość z nich należy którym szlak niebieski odchodzi w lewo do Kościoła rzymskokatolickiego, ale na i podążamy dalej przed siebie. terenie wsi działa również zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan. Przechodzimy przez zabudowania Piątków wsi. Asfaltowa droga w końcu zmienia Wieś w powiecie zwoleńskim, w gminie się w polną. Za wsią wychodzimy na pola Policzna, położona przy trasie Czarnolas i idziemy drogą obsadzoną drzewami. — Gniewoszów. Nazwa pochodzi od pniaków (pnioków) pozostałych po wycięciu lasu. Miejscowa ludność wykorzystała je do wykonania ogrodzenia drogi wzdłuż swoich posesji. Ten oryginalny płot został spalony w kuchni polowej wojska niemieckiego pod koniec II wojny światowej. Podczas okupacji hitlerowskiej, 28 marca 1944 r., żołnierze AK i BCh stoczyli

>>> Piątków, budynek dawnego młyna >>> Piątków

22 >>> >>> Okolice Starej Zwoli Przechodzimy pod linią wysokiego na- POLESIE pięcia i za nią skręcamy w prawo. Mijamy Osada położona przy drodze nr 44 pojedyncze zabudowania, przy których Radom — Puławy), 45 km od Radomia. droga skręca w prawo i następnie w lewo, Znajduje się w niej cmentarz żołnierzy doprowadzając nas do skrzyżowania niemieckich, poległych w czasie w Polesiu Dużym. Tu znajduje się końcowy II wojny światowej, budowany w latach przystanek autobusu linii 16 z Puław. 1996—2000. Jego założycielem jest Od skrzyżowania idziemy w prawo, Ludowy Niemiecki Związek Opieki zostawiając zabudowania i na pierwszym nad Grobami Wojennymi. Spoczywa na skrzyżowaniu dróg polnych (400 m nim 20900 żołnierzy, przeniesionych dalej) skręcamy w lewo, w kierunku lasu. z licznych mogił rozproszonych na terenie Od wejścia w las na przemian idziemy Mazowsza i Lubelszczyzny. Planuje się, terenami zadrzewionymi i polami, aż do że docelowo pochowanych będzie tu ogrodzenia cmentarza. Tutaj skręcamy 27000 niemieckich ofiar wojny. Nazwiska w prawo i idąc wzdłuż ogrodzenia, zidentyfikowanych poległych umieszczone dochodzimy do szosy. Cmentarz możemy są na tablicach imiennych przy placu zwiedzić, wchodząc na jego teren przez centralnym. furtkę. Po zwiedzeniu cmentarza wracamy na szosę i idziemy nią w lewo do drogi krajowej nr 12; po prawej stronie znajduje się przystanek PKS.

>>> Cmentarz żołnierzy niemieckich w Polesiu

Czarnolas — Polesie >>> 23 24 >>> GARBATKA-LETNISKO — CZARNOLAS

Legenda

drogi główne krzyż Długość trasy: 11,1 km; drogi lokalne Czas przejścia: 3 h; drogi inne Oznakowanie: niebieski szlak pieszy; mogiła drogi polne, Dojazdy: leśne itp. pomnik • do Garbatki-Letnisko: pociągi Kolei linia kolejowa, Mazowieckich — (36 min); stacja kapliczka, kapliczka zabytkowa • do Czarnolasu: komunikacja PKS trasa wycieczki cmentarz zabytkowy oraz komunikacja prywatna — busy szlaki piesze kościół, z przesiadką w Zwoleniu (ok. 50 min). szlaki rowerowe kościół zabytkowy murowany, zabytkowy drewniany ścieżki dydaktyczne/ grodzisko przyrodnicze

Garbatka-Letnisko — Czarnolas >>> 25 Garbatka-Letnisko PKP Garbatka Długa, skrzyżowanie Gródek, kościół Czarnolas PKS (1,7 km) (3,5 km) (5,9 km)

0,0 km 1,7 km 5,2 km 11,1 km

Trasę rozpoczynamy na stacji PKP Garbatka-Letnisko.

GARBATKA-LETNISKO Wieś gminna przy drodze nr 723 (Zwoleń — — Kozienice), położona 15 km na północ od Zwolenia, przy linii PKP Radom — Dęblin. Znana jako miejscowość letniskowa o wyjątkowo korzystnych walorach klimatycznych i uzdrowiskowych. Nazwa pochodzi od licznych „garbów”, >>>Zalew w Garbatce-Letnisku czyli pagórków terenowych. Jako osada Austriaków. W tym czasie wybudowano notowana już w XIII wieku. W XV—XVI w. leśną kolejkę wąskotorową oraz tartak. własność rodu Kochanowskich (przez W 1900 r. powstała Wytwórnia Organów małżeństwo Barbary Szlizówny z dziadem Kościelnych St. Jagodzińskiego. Jana Kochanowskiego). Znaczący rozwój W czasie okupacji niemieckiej Garbatka Garbatki nastąpił po 1885 r., w związku była miejscem krwawych pacyfikacji z uruchomieniem Kolei Iwangorodzko- okupanta oraz licznych akcji partyzantów -Dąbrowskiej. Podczas I wojny światowej AK i BCh. Za „czyny męstwa i odwagi w latach 1914—1915 stanowiła teren w czasie II wojny światowej” miejscowość wojennych działań pomocniczych dla odznaczono Krzyżem Walecznych. W 1946 r. z inicjatywy braci Józefa i Władysława Maślaków utworzona została Publiczna Szkoła Zawodowa kształcąca w zawodzie stolarza. Obecnie jest to Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych, w skład którego wchodzą: Technikum Drzewne, Technikum Leśne oraz Zasadnicza Szkoła Zawodowa. Można w niej zdobyć zawód m.in. dekarza, koszykarza–plecionkarza czy kowala. W miejscowości znajduje się czynny >>> Garbatka-Letnisko dworzec PKP.

26 >>> Warto zobaczyć:

KOŚCIÓŁ PARAFIALNY pw. Nawie- dzenia NMP. Pierwotny wybudowo w 1931 r. Obecny kościół – murowany i bezstylowy, wzniesiony został w latach 1948—1971 wg proj. Tadeusza Witkowskiego. Znajduje się w nim barokowy relikwiarz i ornat z XVIII w.

POMNIK ku czci ofiar pacyfikacji mającej miejsce 12 lipca 1942 r. i wszystkich poległych w walce z okupantem hitlerowskim w latach 1939— —1945. Wystawiony w 1969 r. przed bramą Zakładów Przerobu Żywicy

POMNIK-OBELISK poświęcony partyzantom ziemi kozienickiej. Odsłonięty w 2003 r. przed szkołą podstawową, ul. H. Lewandowicz >>> Garbatka-Letnisko, pomnik ofiar pacyfikacji

>>> Garbatka-Letnisko, kościół parafialny pw. Nawiedzenia NMP

Garbatka-Letnisko — Czarnolas >>> 27 KAMIEŃ upamiętniający wkroczenie I Kadrowej J. Piłsudskiego w granice zaboru rosyjskiego. Postawiony przy przejeździe kolejowym z inicjatywy mieszkających w Garbatce żołnierzy Marszałka, w 25. rocznicę tego wydarzenia

TABLICĘ znajdującą się na budynku stacyjnym, upamiętniającą party- zantów i ich akcje kolejowe w latach 1942—1944, m.in. oddział Gwardii Ludowej im. Dionizego Czachowskiego

OŚRODEK WYPOCZYNKOWY „POLANKA”, zlokalizowany przy środ- kowym zbiorniku wodnym. Znajdują się tu domki letniskowe, plac zabaw dla dzieci, pole namiotowe i amfiteatr, tzw. „Grzybek” >>> Garbatka-Letnisko, kamień upamiętniający wkroczenie I Kadrowej J. Piłsudskiego

>>> Garbatka-Letnisko, zbiornik wodny „Budowa"

28 >>> Ulicą L. Kruczkowskiego idziemy DREWNIANE DOMY typu willowego prosto aż do Garbatki Długiej, gdzie na (znajdujące się w północnej części skrzyżowaniu, przy którym znajduje się miejscowości) z okresu międzywo- kapliczka z 1948 r. kierujemy się w lewo, jennego. Ich cechą charakterystyczną schodząc z asfaltu. Mijamy ostatnie są pięknie wykonane ganki, werandy zabudowania wsi i przy brzozowym lasku i tarasy. Na wielu willach występuje (niecałe 400 m od skrzyżowania) skręcamy typowy dla budownictwa letniskowe- w pierwszą drogę w prawo. Wchodzimy do go motyw słońca lasu mieszanego z dużym udziałem sosny. Na pierwszym rozwidleniu wybieramy prawą odnogę. Droga lekko meandruje i wyprowadza nas z lasu na szosę (z prawej przystanek PKS). Idziemy dalej prosto do wsi. Mijamy krzyż przydrożny i podążamy prosto, mijając po lewej stronie sosnowy lasek. Idziemy teraz szeroką polną drogą falistym terenem pokrytym polami, mijając czasem pojedyncze kępy drzew. Przy krzyżu dochodzimy do drogi asfaltowej, którą udajemy się prosto aż do szosy Garbatka — Gródek. Na skrzyżowaniu skręcamy w lewo, do Gródka. Przekraczamy most na Policzance i wraz z szosą skręcamy w prawo. Dochodzimy do kościoła w Gródku — obiekt wart zwiedzenia.

GRÓDEK Wieś w powiecie zwoleńskim, gminie Policzna, położona nad rzeką Policzanką, 15 km na pn. wsch. od Zwolenia. W X w. na terenie dzisiejszej wsi istniała warownia wojskowo-obronna, której zadaniem było powstrzymywanie najeźdźców >>> Garbatka-Letnisko, pomnik poświęcony przekraczających Wisłę, stąd też pochodzi partyzantom ziemi kozienickiej Przechodzimy na drugą stronę torów i wchodzimy w ulicę biegnącą naprzeciw budynku dworca (ul. 15 Stycznia). Dochodzimy nią do prostopadłej ul. J. Kochanowskiego, którą udajemy się w lewo, wraz ze znakami niebieskiego szlaku turystycznego, który będzie nam towarzyszył praktycznie całą trasę. Z drogi tej skręcamy w pierwszą ulicę w prawo (ul. L. Kruczkowskiego), przed kościołem. >>> Węzeł szlaków turystycznych w Gródku

Garbatka-Letnisko — Czarnolas >>> 29 >>> Gródek, kościół pw. Trójcy Przenajświętszej nazwa miejscowości. Z czasem w pobliżu w ręce Kochanowskich. Od 1661 r. warowni powstała osada, wzmiankowana często zmieniali się kolejni właściciele. już w XI w. W XV w. Należała do Piotra W 1864 r. Gródek został objęty reformą Śliza, a następnie jego córki Doroty uwłaszczeniową. Mysłowskiej. Po ślubie Anny Mysłowskiej Idziemy przez wieś główną szosą. Po z Andrzejem Kochanowskim przeszła chwili mijamy kapliczkę św. Franciszka

>>> Gródek, kapliczka przydrożna z rzeźbą św. Franciszka >>> Gródek, epitafium Andrzeja Kochanowskiego

30 >>> Po kolejnych 600 m na skrzyżowaniu Warto zobaczyć: z prostopadłą drogą skręcamy w lewo, w kierunku lasu. Wchodzimy do niego Kościół parafialny pw. Trójcy i idziemy od razu drogą w prawo Przenajświętszej, wzniesiony (opuszczamy na chwilę szlak niebieski); w latach 1593—1595 z fundacji wykręca ona lekko dwa razy w lewo, Andrzeja Kochanowskiego. Budynek doprowadzając do skrzyżowania przy skraju kościoła jest murowany z kamienia, lasu. Z lewej dochodzi szlak niebieski — jednonawowy, renesansowy. idziemy wraz z nim w prawo, wychodząc Z zewnątrz ściany wsparte z lasu. Idąc przez pola, docieramy do na skarpach. Wewnątrz sklepienie zabudowań. Przechodzimy przez wieś, kolebkowo–krzyżowe. Na ścianie nawy kierując się prosto, szutrową drogą. Mijamy fragment polichromii późnorenesan- po drodze kapliczkę z 1952 r. Przy kolejnej sowej z końca XVI wieku. Najcenniej- kapliczce (z 1959 r.) skręcamy wraz z drogą szym zabytkiem wnętrza świątyni w prawo i po ok. 200 m w lewo. Wchodzimy jest późnorenesansowe drewniane na asfalt, docieramy nim do szosy epitafium Andrzeja Kochanowskiego, Czarnolas — Sarnów. Teraz skręcamy fundatora kościoła, wzniesione w prawo i idziemy wzdłuż ogrodzenia w 1620 r. przez jego bratanka czarnoleskiego parku. Dochodzimy Andrzeja Kochanowskiego, podstaro- do bramy wjazdowej na teren parku ściego stężyckiego. W centrum pola i wchodzimy zwiedzić obiekt. epitafium dominuje malowana postać rycerza w zbroi, w pozycji leżącej, CZARNOLAS spoczywającego na lewym ramieniu. Wieś w gminie Policzna, 12 km na pn. W części górnej i poniżej postaci ryce- wsch. od Zwolenia. Istniała już w XIV w. rza znajdują się łacińskie teksty po- Nazwa pochodzi od grądów jodłowych, święcone życiu i zasługom zmarłego. nazywanych potocznie „czarnym lasem”. U dołu epitafium, w polu tzw. uszaka, W końcu XV w. stała się własnością rodu w okrągłym ornamencie umieszczony Kochanowskich, poprzez małżeństwo jest herb Kochanowskich — Korwin Jana Kochanowskiego, dziada poety, z Barbarą Szlizówną. W 1519 r. Czarnolas Dzwonnicę drewnianą z 1896 r. odziedziczyli ich synowie: Piotr i Filip. Część Piotra przeszła następnie na jego Kapliczkę przydrożną z rzeź- syna Jana (poetę), który wybudował bą św. Franciszka z XVIII w. nowy dwór. Mieszkał w nim w latach 1570—1584. W Czarnolesie cieszył się z narodzin swoich kolejnych córek oraz Grodzisko, pozostałość po wcze- przeżył największy dramat swojego snośredniowiecznej warowni życia, śmierć ukochanej córki Urszulki. Tu powstały najbardziej znane utwory, (w głębi, z lewej) i dochodzimy do m.in.: Treny, Pieśń świętojańska o sobótce, cmentarza. Za cmentarzem dochodzimy liczne fraszki oraz tłumaczenie Psałterza do skrzyżowania — w prawo prowadzi Dawidów. Stąd poeta wyruszył w swoją droga asfaltowa do Policznej, zaś w lewo ostatnią podróż do Lublina, gdzie zmarł. polna droga, którą się udajemy. Po 600 m Majątek pozostawał w rękach rodziny droga ta przy samotnym drzewie skręca Jana do końca XVII w. W kolejnych latach w prawo. Idziemy nią dalej, z lewej często zmieniał właścicieli. W 1720 r. mijając pozostałości dawnego grodziska.

Garbatka-Letnisko — Czarnolas >>> 31 >>> Czarnolas, muzeum Jana Kochanowskiego

>>> Czarnolas, park dworski

32 >>> Kamienną ławę, na której wg tradycji siadał poeta

Pomnik Jana Kochanowskiego dłuta Mieczysława Weltera, wystawiony z okazji 450 urodzin poety. Poeta ukazany jest w stroju dworskim, z ozdobnym łańcuchem na piersiach (oznaką urzędu wojskiego sandomier- skiego) oraz różą w ręku — symbolem poezji >>> Czarnolas, sarkofag Urszulki Neogotycką kaplicę z grobowca- Warto zobaczyć: mi Jabłonowskich i Lubomirskich oraz ostatniego właściciela Czarnolasu, Muzeum biograficzne Jana Stanisława Zawadzkiego. Wybudowa- Kochanowskiego, utworzone na w latach 1826—1846 na miejscu w 1961 r. w dawnym neoklasycy- pierwotnego, modrzewiowego dworu stycznym dworze Władysława Kochanowskich. W kaplicy prezento- Jabłonowskiego. Mieści się w nim stała wana jest wystawa Mały Wawel — wystawa Jan Kochanowski — duch impresja historyczna, mówiąca o poby- miejsca i klimat epoki. Składają się na cie Jana Kochanowskiego na dworze nią nieliczne zachowane pamiątki po królewskim poecie (drzwi metalowe z herbem Korwin i inicjałami JK oraz fotel wy- dwór wybudowany przez poetę spłonął. ściełany kurdybanem), dawne wyda- Obecny dworek pochodzi z ok. 1870 r. nia dzieł, przedmioty z epoki renesan- Został wybudowany dla Władysława su, obrazy i gobeliny, ilustrujące życie Jabłonowskiego. poety. W piwnicach dworku zobaczyć Wychodzimy tą samą drogą. Za bramą można wystawę Rzeczpospolita skręcamy w lewo. Przy remizie OSP, Babińska, której temat związany jest 300 m dalej, znajduje się przystanek PKS. z działalnością Jana w stowarzyszeniu społeczno-literackim, które założone zostało w Babinie pod Lublinem

Romantyczny park dworski, z egzotycznymi okazami drzew: dębami, lipami, sosną wejmutką oraz stawami

Obelisk w parku z symbolicznym sarkofagiem Urszulki, popiersiem Piotra Kochanowskiego, brata poety oraz zniekształconym fragmentem Trenu XIII >>> Czarnolas, pomnik Jana Kochanowskiego

Garbatka-Letnisko — Czarnolas >>> 33 34 >>> GARBATKA-LETNISKO — KOZIENICE

Legenda Długość trasy: 21,5 km; drogi główne krzyż Czas przejścia: 6 h; drogi lokalne

Oznakowanie: zielony szlak pieszy, drogi inne mogiła bez szlaku, niebieski szlak pieszy; drogi polne, leśne itp. Dojazdy: pomnik linia kolejowa, • do Garbatki Letnisko: pociągi stacja kapliczka, kapliczka zabytkowa Kolei Mazowieckich (36 min); trasa wycieczki • do Kozienic: komunikacja PKS oraz cmentarz zabytkowy szlaki piesze komunikacja prywatna — busy kościół, szlaki rowerowe kościół zabytkowy murowany, (ok. 40 min). zabytkowy drewniany ścieżki dydaktyczne/ grodzisko przyrodnicze

Garbatka-Letnisko — Kozienice >>> 35 w , parking zienice o PKP o, zale o tarz tnisk tnisk wskie” e e w zienice óle a-L a-L , krzyż 1863 , pomnik o tk tk y ódło Kr win tarzynó zienice, osa K ociołki, cmen osa Radom — K o Garba Garba Molendy Molendy Molendy Sz K „Źr sz No Ka K ościół (1,0 km) (1,5 km) (0,7 km) (0,4 km) (4,0 km) (1,7 km) (2,5 km) (3,9 km) (1,4 km) (0,9 km) (3,5 km) k

0,0 km 1,0 km 2,5 km 3,2 km 3,6 km 7,6 km 9,3 km 11,8 km 15,7 km 17,1 km 18,0 km 21,5 km

Wędrówkę rozpoczynamy na stacji wybudowano leśną kolejkę wąskotorową kolejowej w Garbatce-Letnisku. oraz tartak. W 1900 r. powstała Wytwórnia Organów Kościelnych St. Jagodzińskiego. GARBATKA-LETNISKO W czasie okupacji niemieckiej Garbatka była miejscem krwawych pacyfikacji oku- Wieś gminna przy drodze nr 723 (Zwoleń — panta oraz licznych akcji partyzantów AK — Kozienice), położona 15 km na północ od i BCh. Za „czyny męstwa i odwagi w czasie Zwolenia, przy linii PKP Radom — Dęblin. II wojny światowej” miejscowość odzna- Znana jako miejscowość letniskowa o wy- czono Krzyżem Walecznych. W 1946 r. jątkowo korzystnych walorach klimatycz- z inicjatywy braci Józefa i Władysława nych i uzdrowiskowych. Nazwa pochodzi Maślaków utworzona została Publiczna od licznych „garbów”, czyli pagórków Szkoła Zawodowa kształcąca w zawodzie terenowych. Jako osada notowana już stolarza. Obecnie jest to Zespół Szkół w XIII wieku. W XV—XVI w. własność rodu Ponadgimnazjalnych, w skład którego Kochanowskich (przez małżeństwo Barbary wchodzą: Technikum Drzewne, Technikum Szlizówny z dziadem Jana Kochanowskie- Leśne oraz Zasadnicza Szkoła Zawodowa. go). Znaczący rozwój Garbatki nastąpił Można w niej zdobyć zawód m.in. dekarza, po 1885 r., w związku z uruchomieniem koszykarza-plecionkarza czy kowala. Kolei Iwangorodzko-Dąbrowskiej. Podczas W miejscowości znajduje się czynny I wojny światowej w latach 1914—1915 dworzec PKP. stanowiła teren wojennych działań pomocniczych dla Austriaków. W tym czasie

>>> Garbatka-Letnisko, Urząd Gminy >>> Garbatka-Letnisko, pomnik ofiar pacyfikacji

36 >>> Warto zobaczyć: KAMIEŃ upamiętniający wkroczenie I Kadrowej J. Piłsudskiego w granice KOŚCIÓŁ PARAFIALNY pw. Na- zaboru rosyjskiego. Postawiony przy wiedzenia NMP. Pierwotny wybu- przejeździe kolejowym z inicjatywy dowano w 1931 r. Obecny kościół mieszkających w Garbatce żołnierzy – murowany i bezstylowy, wzniesiony Marszałka, w 25. rocznicę tego wy- został w latach 1948—1971 wg proj. darzenia Tadeusza Witkowskiego. Znajduje się w nim barokowy relikwiarz i ornat TABLICĘ znajdującą się na budynku z XVIII w. stacyjnym, upamiętniającą party- zantów i ich akcje kolejowe w latach POMNIK ku czci ofiar pacyfika- 1942—1944, m.in. oddział Gwardii cji mającej miejsce 12 lipca 1942 r. Ludowej im. Dionizego Czachowskiego i wszystkich poległych w walce z okupantem hitlerowskim w latach 1939— OŚRODEK WYPOCZYNKOWY —1945. Wystawiony w 1969 r. przed „POLANKA”, zlokalizowany przy środ- bramą Zakładów Przerobu Żywicy kowym zbiorniku wodnym. Znajdują się tu domki letniskowe, plac zabaw POMNIK-OBELISK poświęcony party- dla dzieci, pole namiotowe i amfiteatr, zantom ziemi kozienickiej. Odsłonięty tzw. „Grzybek” w 2003 r. przed szkołą podstawową, ul. H. Lewandowicz DREWNIANE DOMY typu willowego (znajdujące się w północnej części miejscowości) z okresu międzywojen- nego. Ich cechą charakterystyczną są pięknie wykonane ganki, werandy i tarasy. Na wielu willach występuje typowy dla budownictwa letniskowe- go motyw słońca

Przechodzimy za budynek stacji PKP, na którego frontowej ścianie znajduje się tablica poświęcona akcjom partyzanckim dokonywanym przez żołnierzy Gwardii Ludowej. Idziemy ulicą w lewo. Mijamy stadion i za nim skręcamy w prawo w ul. Spacerową, którą udajemy się do zbiornika wodnego „Budowa”. Po drodze przechodzimy obok kilku ciekawych drewnianych willi, dość charakterystycz- nego elementu zabudowy Garbatki. Przy zbiorniku spotykamy niebieski pieszy szlak turystyczny z Janowca nad Wisłą do >>> Garbatka-Letnisko, wnętrze kościoła Mniszewa — będzie nam on towarzyszył pw. Nawiedzenia NMP praktycznie całą drogę.

Garbatka-Letnisko — Kozienice >>> 37 >>> Garbatka-Letnisko, środkowy zbiornik wodny oraz drewniana willa Kierujemy się w prawo do mostku na zaporze. Przechodzimy przez niego, z prawej strony mając ruinę mostku, po którym niegdyś prowadziła linia kolejki le- śnej. Skręcamy zaraz w prawo w las, prze- cinając nasyp dawnej kolejki i wchodząc jednocześnie do rezerwatu krajobrazowego „Krępiec”. Przez jakiś czas towarzyszy nam widoczny wąwóz Krypianki — rzeki, na której znajduje się zbiornik „Budowa”. Na napotkanym rozwidleniu idziemy lewą odnogą, następnie dochodzimy po lekkim zakręcie w lewo do skrzyżowania, które pokonujemy na wprost. Po kolejnym zakrę- cie w lewo wychodzimy na skraj lasu, idąc dalej wzdłuż niego. Jest to zarazem granica rezerwatu „Krępiec”.

REZERWAT „KRĘPIEC” Celem utworzenia tego krajobrazowo-le- śnego rezerwatu w 1994 r. było zachowanie ze względów naukowych, dydaktycz- nych i krajobrazowych fragmentu Puszczy Kozienickiej o urozmaiconej strukturze >>> Rezerwat przyrody „Krępiec"

38 >>> drzewostanów z dużą liczbą starych drzewostanów o bogatym składzie gatun- Warto zobaczyć: kowym (200—300-letnie dęby, 100-letnie klony i 160-letnie sosny). MOGIŁĘ-POMNIK ku czci poległych Rzeka Brzeźniczka (Krypianka) płynąca w boju z hitlerowskim najeźdźcą przez rezerwat z południa na północny 7 kwietnia 1944 r. oraz mieszkańców wschód zasila dwa zbiorniki wykorzysty- wsi zamordowanych 22 lipca 1943 r. wane do celów rekreacyjnych, a następnie Obiekt znajduje się 300 m na zachód płynie pięknym wąwozem z licznymi źró- od wsi, nad rzeką Krępianką. dliskami. W części zachodniej, w głębokim jarze znajdują się źródliska cieku Krępiec, płynącego wąwozem na północ. Na terenie CMENTARZ WOJENNY z I wojny świa- rezerwatu występuje ponad 100 roślin towej, na wschodnim skraju wsi. naczyniowych. Można tu spotkać paprotkę zwyczajną, bluszcz pospolity, turzycę odle- głokłosą, a w rzece Brzeźniczce — brunatni- ce. Rezerwat zasiedla w okresie lęgowym ponad 30 gatunków ptaków, wśród których większość to gatunki typowo leśne, m.in.: mysikrólik, muchołówka mała, drozd śpiewak i pełzacz leśny. Zbiorniki wody są miejscem występowania ważki oczo- barwnicy mniejszej, zaś stare pnie drzew zamieszkuje pachnica dębowa. Przez rezerwat prowadzi oznakowana ścieżka >>> Molendy, pomnik partyzantów poległych dydaktyczna „Krępiec”. w bitwie oraz zamordowanych mieszkańców wsi Po drodze mijamy kilka okazałych dę- bów. Z prawej zaś strony poza młodni- kami, mijamy pojedyncze zabudowania wsi Molendy. Dochodzimy do krzyża wystawio- nego na pamiątkę powstania styczniowego. Dalej idziemy prosto, wchodząc w dość młody las liściasty z domieszką sosny. Droga wprowadza nas na nasyp, z którego po kilku krokach schodzimy, idąc w prawo (prosto nasypem idzie ścieżka przyrodnicza „Krępiec” kończąca się w Garbatce, prowa- dząca m.in. przez źródliska rzeki Krępiec). >>> Molendy, cmentarz z czasów Wychodzimy z lasu, kierując się do zabudo- I wojny światowej wań wsi. Wchodzimy na szosę Molendów. Jest to typowa wieś ulicówka, w Molendach i idziemy nią w lewo, otoczona lasami Puszczy Kozienickiej. na koniec wsi. Powstała pod koniec XVIII w. przez połą- czenie wsi Krępce i Wola Józefowska. Tę MOLENDY ostatnią założył w 1558 r. poeta Sebastian Klonowic, wznosząc dwór i folwark. Tu Wieś nad rzeką Krypianką, położona 3 km mieszkał i tworzył m.in. „Żale nagrobne”. na północ od Garbatki-Letniska. Nazwa jej Bywał też w Czarnolesie u Jana Kochanow- pochodzi od rodziny włościańskiej skiego. Stąd pochodzi Andrzej Molenda

Garbatka-Letnisko — Kozienice >>> 39 (1897—1966), oficer WP, a później partyzant GL, kawaler Orderu Virtuti Militari za wojnę obronną 1939 r. W czasie II wojny światowej Molendy były miejscem największej w obwodzie kozienickim bitwy partyzanckiej, którą w 1944 r. stoczyły z sukcesem oddziały AK „Gryfa” i BCh „Tomasza” z przeważającymi siłami niemieckimi. Przekraczamy mostek na Krępcu i dochodzimy do lasu, wchodząc do niego pierwszą drogą idącą w prawo skos. Po >>> Kociołki, most na rzece Zagożdżonce niecałych 300 m dochodzimy do pomnika upamiętniającego bitwę partyzancką oraz pomordowanych mieszkańców Molend. Dalej idziemy prosto szeroką leśną drogą, wszystkie skrzyżowania przechodząc na wprost. Po ok. dwóch kilometrach na wyraźnym dużym rozwidleniu wybieramy lewą odnogę. Przechodzimy niebawem koło młodo nasadzonego lasu i następnie nasza droga łączy się z szeroką drogą dochodzącą z prawej strony. Idziemy nią w lewo, do szosy. >>> Kociołki, cmentarz wojenny Przekraczamy szosę i ponownie wkraczamy w las. Przechodzimy pod linią energe- drogą skręcamy w prawo, wychodząc tyczną i zaraz potem na skrzyżowaniu dróg ze wsi, mając z lewej rozlewiska rzeki skręcamy w prawo (na chwilę opuszczamy Zagożdżonki. Warto zwrócić uwagę na szlak niebieski), do utwardzonej drogi. Tą potężne wierzby rosnące przy drodze. drogą w lewo idziemy przez wieś Kociołki. Przechodzimy przez most i wchodzimy do lasu. Przed skrzyżowaniem dróg leśnych schodzimy na ścieżkę skręcajacą w lewo KOCIOŁKI (ok. 400 m od mostu). Podchodzimy pod Wieś w gminie Kozienice, 3 km na pd. zach. wzniesienie, na którym znajduje się cmen- od Kozienic, nad rzeką Zagożdżonką. Już tarz upamiętniający poległych podczas z XIV w. pochodzą pierwsze wzmianki tzw. operacji dęblińskiej w czasie I wojny o młynie na rzece „Kocielnej”, natomiast wieś założona została w XVIII w. Osa- Warto zobaczyć: dzono tu Posaniaków znad Sanu, czyli mieszkańców wsi Posanie (lub Podsanie) Cmentarz z czasów I wojny świa- leżącej nad Sanem. Odznaczali się oni dużą towej, położony w lesie na zachód od pracowitością i przedsiębiorczością oraz wsi. Pochowano na nim 402 żołnierzy zamiłowaniem do lasu. W XIX w. Kociołki armii rosyjskiej i austro-wegierskiej, wchodziły w skład majoratu kozienickiego, poległych w październiku 1914 r. należącego do gen. Iwana Dehna. W oddzielnym grobie spoczywa ppor. Na rozwidleniu w Kociołkach wybie- Michał Gumiński ps. „Cezar", dowódca ramy drogę w prawo, wzdłuż zabu- jednego z oddziałów AK, działających dowań. Na skrzyżowaniu z prostopadłą w okolicy podczas II wojny światowej

40 >>> światowej oraz ppor. Michała Gumińskiego waniem stanowiącym podstawę utworze- ps. „Cezar", dowódcy jednego z oddziałów nia rezerwatu skład chemiczny wód tego AK. Przechodzimy przez cmentarz i za nim źródła przedstawiał się następująco: katio- schodzimy drogą w prawo. Na najbliższym ny: magnez — 19,5 mg/l, wapń — 80,1 mg/l, rozwidleniu idziemy w prawo. Dochodzimy sód — 46,0 mg/l, potas — 7,1 mg/l; do szerokiej drogi, którą podążamy w lewo aniony: węglowodany — 435,3 mg/l, i zaraz potem schodzimy z niej w lewo chlor — 30,6 mg/l, fluor — 0,33 mg/l. skos (spotkany na tym odcinku rowerowy Idziemy dalej, przed parkingiem dla szlak zielony odbija w prawo). Przechodzi- samochodów skręcając w prawo, my na wprost przez duże skrzyżowanie w szeroką drogę idącą przy stacji transfor- i niebawem da się zauważyć z lewej strony matorowej — droga pożarowa nr 315 (szlak otwarty, porośnięty trawami teren — to czarny prowadzi dalej prosto do dolina rzeki Zagożdżonki. Idziemy aż do Augustowa). Na jedynym napotkanym skrzyżowania z prostopadłą drogą. Na nim wyraźnym rozwidleniu wybieramy lewą skręcamy w prawo i zaraz potem w lewo, drogę. Dochodzimy do równoległego skrzy- w szeroki leśny dukt. Tym sposobem docie- żowania dróg — na drugim idziemy w lewo. ramy do wiaty — za nią w dole znajduje się Po 1,8 km skręcamy w prawo, w napotkaną źródełko, a powyżej tablice informacyjne szeroką utwardzoną drogę. Ona doprowa- ścieżki przyrodniczej i rezerwatu „Źródło dza nas do szosy Radom — Kozienice. Prze- Królewskie”. Stąd idziemy dalej dotych- kraczamy szosę na wprost, mijamy leśne czasową drogą, aż do kolejnej wiaty. Tutaj skrzyżowanie i za nim idziemy w prawo. skręcamy w lewo, zostawiając ścieżkę Przechodzimy przez młody las liściasty, przyrodniczą. Wychodzimy na szeroką dro- następnie wchodzimy między starszy drze- gę biegnąca nasypem dawnej kolejki. Idąc wostan. Na rozwidleniu wybieramy drogę w lewo, doszlibyśmy do punktu widokowe- w prawo skos, między młodnik liściasty. go. My kierujemy się w prawo, zgodnie ze Idziemy chwilę przerzedzonym dość lasem. znakami niebieskiego i czarnego pieszego Na skrzyżowaniu przy wzniesieniu (z pra- szlaku turystycznego. Przechodzimy przez wej droga prowadzi do szlabanu i szosy) teren miejsca odpoczynku Leśniczówka kierujemy się w lewo. Niebawem na rozwi- — zlokalizowano tu wiele wiat i miejsc na dleniu idziemy w prawo skos i wychodzimy ognisko, wykorzystywanych przez przy- na szosę w Nowinach. Dalej prosto przez jeżdżających turystów. Teren ten niegdyś wieś aż do lasu. Z lewej towarzyszą nam był węzłem kolejek leśnych w Puszczy wzniesienia wydmowe. Kozienickiej. Do lasu wchodzimy drogą w prawo skos. Przechodzimy sosnowym lasem do kolejnej REZERWAT „ŹRÓDŁO KRÓLEWSKIE” wsi, wychodząc przy skrzyżowaniu. Idzie- my dalej prosto szosą (ul. Strumykowa), Powstał w 2000 r. Obejmuje powierzchnię mijając po drodze zabudowania i pola wsi 29,67 ha. Występuje tu unikatowy na tere- Aleksandrówka. Na zakręcie szosy zgodnie Puszczy Kozienickiej zespół źródeł, nie z nią idziemy w prawo. Przekraczamy z których największe nosi nazwę linię kolejową Bąkowiec — Świerże Górne „Królewskie Źródło”, nazwane przez i wchodzimy do Kozienic. miejscową ludność również „Źródełkiem Miłości” (według tradycji pił z niego wodę sam król Władysław Jagiełło). Na terenie KOZIENICE rezerwatu odnaleźć można objęte ochroną Miasto powiatowe, 36 km na pn. wsch. zbiorowiska grądu wysokiego oraz łęgu od Radomia, położone nad rzeką olszowo-jesionowego. Zgodnie z opraco- Zagożdżonką. Istnieje wiele przekazów na

Garbatka-Letnisko — Kozienice >>> 41 do zaborów należały do dóbr stołowych królów, tworząc starostwo niegrodowe. W XVII i XVIII w. miasto było wielokrotnie niszczone przez pożary, a ludność masowo umierała na skutek epidemii cholery i dżu- my. Ponowny rozkwit nastąpił po pożarze z 1782 r., kiedy król Stanisław August Poniatowski otoczył Kozienice specjalną opieką. Powstał okazały zespół pałacowo– parkowy, a zniszczone zabudowania odbudowano wg projektu królewskiego architekta Jana Kantego Fontany. Po powstaniu listopadowym majątek Kozienice otrzymał od cara gen. Iwan Dehn, budowniczy twierdzy dęblińskiej. Od 1867 r. stolica powiatu. Stacjonował tu rosyjski 25 Smoleński Pułk Piechoty. Podczas I wojny światowej Kozienice otrzymały połączenie kolejowe z Bąkowcem. Duże zniszczenia nastąpiły w czasie II wojny światowej — we wrześniu 1939 r. Niemcy podpalili i zdewastowali pałac. Podczas okupacji miejsce licznych >>> Kozienice, Urząd Miejski egzekucji i masowej zagłady ludności ży- temat pochodzenia nazwy: od „kozińców”, dowskiej. Po wyzwoleniu nastąpił szybki czyli legowisk sarny, od dawnej nazwy rozwój miasta. Ruszyła produkcja Zagożdżonki — Kozielniczki czy też od w Fabryce Kalafonii i Terpentyny, powstały legendarnego powiedzenia królewskiego zakłady meblowe, fabryka prefabrykatów, „kozie-nic”. Wzmiankowane jako osada a w pobliskich Świerżach Górnych puszczańska już w 1206 r. Pierwszym „Elektrownia Kozienice”. właścicielem ziem, na których powstały Kozienice był zakon norbertanek. Od roku 1427 własność królewska. Prawa miejskie otrzymały w 1549 r. Przez wiele wieków pełniły ważną rolę historyczną i były świadkiem wielu wydarzeń. W 1410 r. wykonano tu most łyżwowy, spławiony następnie Wisłą do Czerwińska, przez który przeprawiło się rycerstwo zmierzające pod Grunwald. Ulubione miejsce pobytu królów, którzy stąd wyprawiali się na polowania. Zimą 1466 r. schronienia przed zarazą, szalejącą w Krakowie, szukał tu król Kazimierz Jagiellończyk z rodziną. Dzięki tym odwiedzinom 1 stycznia 1467 r. urodził się w Kozienicach przyszły król, Zygmunt I Stary. W 1667 r. miejsce zwy- cięskiej bitwy, jaką stoczył hetman Stefan Czarniecki ze Szwedami. Kozienice aż >>>Kozienice, pomnik Mostu Królewskiego

42 >>> Warto zobaczyć:

Kościół parafialny pw. Krzyża Świętego. Pierwotny drewniany z 1394 r. fundacji Władysława Jagiełły. Spalony w 1657 r., kilkakrotnie przebudowywany. Obecny, murowany, wzniesiony na nowym miejscu w latach 1868—1869, bezstylowy. Wypo- sażenie barokowe, ołtarze rokokowe, obraz Świętej Rodziny z 1888 r. pędzla Wojciecha Gersona. Dzwon kościelny z XIV wieku

Zespół pałacowy, zbudowany w latach 1778—1791 dla Stanisława Augusta Poniatowskiego wg projektu Franciszka Placidiego. Przebudowany w latach 1839—1965 dla gen. Dehna, a następnie w latach 1896—1900 w stylu renesansu francuskiego. Znisz- czony przez Niemców w 1939 r. Za- chowała się oryginalna prawa oficyna, w której mieści się Muzeum Regionalne. >>> Kozienice, cmentarz parafialny Centralną część pałacu odbudowano — kwatera żołnierzy I wojny światowej w latach 1956—1957 jako gmach bezstylowy. Przed wejściem głównym dwie Z Kozienicami związanych jest wiele zna- odrestaurowane rzeźby przedstawia- nych osób, m.in.: jące polowanie na dzika i niedźwiedzia ks. Franciszek Siarczyński, historyk, geo- — są pozostałością projektu Placidiego. graf autor m.in. Opisu powiatu radomskie- Na dziedzińcu basen z lat 1839—1865 go, proboszcz Kozienic w końcu XVIII w. wykonany z piaskowca szydłowieckie- Bogusław Klimczuk — kompozytor, piani- go, w kształcie barokowego czteroliścia, sta, dyrygent, autor takich przebojów jak otoczony kolumnami Rudy rydz, Czarny Ali-Baba czy Jabłuszko

>>> Kolumna upamiętniająca narodziny króla Zygmunta Starego; zespół pałacowy w Kozienicach

Garbatka-Letnisko — Kozienice >>> 43 >>> Centrum Rekreacji i Sportu w Kozienicach

44 >>> pełne snu. Na jego cześć od 2002 r. Park krajobrazowy w stylu odbywa się w Kozienicach Ogólnopolski angielskim wg projektu Jana Kantego Festiwal Piosenki Polskiej im. Bogusława Fontany. Liczne okazy starych i egzo- Klimczuka. tycznych drzew. W parku: Julia Michalska — wioślarka, wielokrotna cmentarzyk prawosławny rodziny mistrzyni Polski oraz uczestniczka Dehnów (Iwan Dehn, budowniczy Olimpiady w Pekinie. twierdzy dęblińskiej); Idziemy prosto Aleją 11 Listopada. pomnik Mostu Królewskiego, Mijamy siedzibę starostwa powiato- na który składają się wielopostaciowy wego. Ulicą J. Kochanowskiego dochodzimy pomnik (król Władysław Jagiełło do głównej ulicy — Warszawskiej. Tu znaj- siedzący na koniu, Dobrogost duje się przystanek komunikacji prywatnej; Czarny z Odrzywołu starosta radomski, po jej drugiej stronie — dworzec PKS. Po Zbigniew Oleśnicki młody sekretarz prawej stronie kościół parafialny, a za nim królewski, kowal, cieśla) oraz replika zespół pałacowo-parkowy — obiekty warte mostu łyżwowego, po którym rycer- zwiedzenia. stwo polskie przeprawiało się przez Wisłę, idąc na Grunwald. Drewniany most pontonowy wykonany był przez mistrza Jarosława z Kozienic pod nad- Stadninę koni i centrum jeź- zorem Dobrogosta Czarnego dziectwa, ul. Wiślana 12. Stadnina z Odrzywołu. Składał się z 200 połą- rozpoczęła działalność w 1924 r. czonych ze sobą łódeczek; jako jedna z pierwszych w Polsce. kolumna upamiętniająca narodziny Hodowane są tutaj konie pełnej krwi króla Zygmunta Starego (najstarszy angielskiej pomnik tego typu w Polsce), wybudo- wana w 1518 r. Kozienickie Jezioro (starorzecze Wisły) zasilane przez rzeczkę Muzeum Regionalne, Chartówkę. Częściowo porasta je ul. Parkowa 5. Muzeum mieści się roślinność szuwarowa. Przy Jeziorze w oficynie pałacowej. Prezentowane usytuowane jest Centrum Rekreacji są w nim trzy wystawy stałe. Jedna i Sportu — ośrodek z pensjonatem, ukazuje proces powstawania wełnia- zespołem domków, kortami tenisowy- nego kilimka. Procesy tkackie obrazują mi, amfiteatrem narzędzia do obróbki włókna lnianego: przęślice, kołowrotki, motowidła, zwi- Cmentarz parafialny, a na jadła i warsztaty tkackie. Na drugiej nim mogiły legionistów poległych wystawie prezentowane są urządze- w 1914 r. pod Laskami, ułanów nia do produkcji mąki i różnego ro- Wileńskiej Brygady Kawalerii z 1939 r. dzaju kasz. Trzecia wystawa ukazuje oraz poległych w II wojnie światowej sposób pozyskiwania włókna lnianego i konopnego. Uzupełnieniem ekspozy- Kaplicę św. Aleksandra, ul. cji jest kolekcja rzeźby ludowej Lubelska. Zbudowano ją w 1868 r. na pamiątkę uwłaszczenia chłopów przez Kramy kupieckie z 1820 r., muro- cara Aleksandra II. W środku kaplicy wane, z podcieniami, na drewnianych umieszczony jest obraz z wizerunkiem kolumnach. Matki Bożej Nieustającej Pomocy

Garbatka-Letnisko — Kozienice >>> 45 46 >>> JASTRZĘBIA — MĄKOSY STARE (LEWASZÓWKA)

Legenda

Długość trasy: 13,1 km; drogi główne krzyż Czas przejścia: 4 h; drogi lokalne Oznakowanie: żółty szlak rowerowy, drogi inne czerwony szlak pieszy, bez szlaku, mogiła drogi polne, (czarny szlak pieszy); leśne itp. pomnik Dojazdy: linia kolejowa, • do Jastrzębi: komunikacja PKS oraz stacja kapliczka, kapliczka zabytkowa komunikacja prywatna — busy trasa wycieczki cmentarz zabytkowy (ok. 25 min); szlaki piesze kościół, • do Mąkos Starych (Lewaszówki): szlaki rowerowe kościół zabytkowy murowany, zabytkowy drewniany komunikacja PKS (ok. 35 min). ścieżki dydaktyczne/ grodzisko przyrodnicze

Jastrzębia — Mąkosy Stare (Lewaszówka) >>> 47 Jastrzębia Parking „Ciszek” Stoki Rez. „Leniwa” Rzeka Leniwa Stare Mąkosy (4,2 km) (4,0 km) (1,1 km) (1,5 km) (2,3 km)

0,0 km 4,2 km 8,2 km 9,3 km 10,8 km 13,1 km

Trasę rozpoczynamy na przystanku ten na ośmiu tarczach wskazywał, oprócz autobusowym w Jastrzębi. pomiaru czasu, unikalne dane: dni, tygo- Idziemy wzdłuż głównej drogi, w kierunku dnie, miesiące, lata zwykłe i przestępne, Brzózy, do skrzyżowania przy kościele. wschody, zachody i zaćmienia słońca itp. Stąd udajemy się w prawo szosą, wzdłuż Ofiarowany carowi Mikołajowi I do dziś której biegnie żółty szlak rowerowy. znajduje się w Carskim Siole. W Jastrzębi urodził się i mieszkał Kazimierz JASTRZĘBIA Mróz (1891—1986) — wybitny krajoznaw- ca, regionalista, nauczyciel, autor licznych Wieś gminna, położona 12 km na północny opracowań dotyczących regionu, m.in. wschód od Radomia. Jako osada położona monografii Jastrzębi. w Puszczy Radomskiej notowana była już w 1191 r. Zamieszkiwali w niej wolni kmie- cie, bartnicy i łowcy królewscy. Do XVI w. posiadała włodarza. Jeszcze w 1825 r. we wsi było 136 barci. W latach 1904—1906 miejscowy młynarz oraz konstruktor-sa- mouk Franciszek Karaś zbudował ogromny zegar astronomiczny o wadze 800 kg, wysokości 3 m i szerokości 1,6 m. Zegar

Warto zobaczyć:

KOŚCIÓŁ PARAFIALNY pw. Zwiastowania NMP. Pierwotny mieścił się w zaadaptowanej na kościół remizie strażackiej, którą staraniem ks. Stefana Gliszczyńskiego przebudo- wano i rozbudowano w 1931 r. Kościół rozebrano w 1982 r. i postawiono w Warszawie (dzielnica Koło) w 1994 r. Nowy kościół w Jastrzębi zaczęto wznosić w 1982 r. dzięki staraniom ks. Antoniego Łukaszka wg projektu architektów: Bolesława Sobola, Tadeusza Derlatki i Wiktora Owczarka. >>> Jastrzębia, kościół pw. Zwiastowania NMP

48 >>> Przechodzimy przez zabudo- jak np. popielice, dla których wywieszo- wania wsi i dochodzimy do no specjalne budki pozbawione otworu lasu. Wchodzimy do niego szeroką drogą, z przodu. Gniazdują tu 44 gatunki ptaków, mijając z prawej strony leśniczówkę i za w tym najmniejsi przedstawiciele polskiej nią parking leśny z pojedynczymi okazami awifauny: mysikrólik i zniczyk. starodrzewu. Droga ta, wiodąca przez las Z lewej strony towarzyszy nam raz mieszany, nosi nazwę Jastrzębiej Drogi. lepiej raz gorzej widoczny nasyp daw- Idziemy nią prosto, nie zważając na odnogi nej kolejki leśnej. Skręcamy lekko w lewo aż do parkingu leśnego przy rezerwacie przy wzniesieniach. Tu podłoże staje się „Ciszek” — tu krzyżuje się z nią Królewska bardziej piaszczyste, zaczynają dominować Droga. Schodzimy na nią, idąc w lewo, też drzewa iglaste (sosna i świerk). Po ok. zgodnie ze znakami czerwonego szlaku 3 kilometrach wychodzimy na szeroką, pieszego (przychodzącego z Lesiowa) czarną, utwardzoną drogę, którą wchodzi- i czarnego rowerowego. my do Stoków. Z prawej strony znajduje się krzyż i miejsce odpoczynku. Wchodzimy REZERWAT „CISZEK” na szosę i dalej idziemy prosto, przez wieś. Przekraczamy most na Leniwej (w głębi Rezerwat leśny o powierzchni 40,28 ha, z lewej dawny most kolejki leśnej) i idzie- utworzony w 1982 r. dla zachowania natu- my prosto do zakrętu szosy. ralnego stanowiska jodły na jej północnej granicy występowania. Poza jodłą wystę- pują tu głównie dąb, grab i sosna, a także RZEKA LENIWA lipy i jawory. Najcenniejsze partie drzewo- Rzeczka o długości ok. 13 km, lewy dopływ stanu jodłowo-dębowego znajdują się we Narutówki. Jej źródła znajdują się w okolicy wschodniej części. Rezerwat jest miejscem Jedlni (Kościelnej). Płynie w kierunku pół- występowania kilku gatunków ssaków, nocnym, przez środek polany jedleńskiej.

>>> Rezerwat „Ciszek” >>> Stoki, dawny most kolejki leśnej na Leniwej

Jastrzębia — Mąkosy Stare (Lewaszówka) >>> 49 Wyjątkowo ciekawy i malowniczy jest jej metrów dalej skręcamy w prawo, wyraźną dolny, śródleśny odcinek. Meandruje wśród trawiastą drogą. Wiedzie ona przez sosno- podmokłych łąk. Po drodze przyjmuje wody wy las pozbawiony prawie podszytu. Teraz z kolejnych rzeczek: Jedlnianki, Dobrej, uważnie pilnujemy się tej drogi, która czę- Ćwiertowei, Jelonki (z lewej strony) oraz sto wykręca. Wszystkie skrzyżowania na Roścień i Ostrownicy (z prawej strony). niej przekraczamy na wprost. Po ok. 500 m W uroczysku „Grądy” łączy się z Narutówką droga skręca pod kątem prostym w prawo, i wpada do Radomki. Na przestrzeni wie- następnie w lewo. W końcu wyprowadza ków była rzeczką bardzo pracowitą: napę- nas na skraj lasu, gdzie trafiamy na prosto- dzała huty szkła w Stokach i Hucie oraz padłą drogę. Idziemy w lewo. Z prawej za fajansarnię w Jedlni. drzewami widoczne są zabudowania wsi i szosa. REZERWAT „LENIWA” Dochodzimy do szerokiej drogi gruntowej. — idziemy nią w prawo, do szosy, którą Utworzony w 2000 r. Zajmuje obszar dalej podążamy w lewo, do przystanku 26,89 ha. Jest to rezerwat krajobrazowo- autobusowego. -leśny. Ochroną obejmuje fragment doliny rzeki Leniwej wraz z okolicznymi lasami. Występuje tu łęg jesionowo-olszowy, a do- minujący gatunek drzewa stanowi tu ol- Wariant dla osób, które cha. Poza nią, w dość gęstym lesie, spotkać możemy jesion, brzozę oraz świerk. Rośnie niepewnie czują się na tu ponad 80 gatunków roślin, w tym widłak trasie nieoznakowanej jałowcowaty, listera jajowata, porzeczka czarna i kruszyna pospolita. Na terenie Wychodząc ze Stoków, idziemy rezerwatu i w okolicach gniazduje bocian zgodnie ze znakami szlaków — na czarny, zimorodek i żuraw. zakręcie drogi, zamiast prosto jak do re- Na zakręcie szosy schodzimy zerwatu idziemy w prawo. Po 220 m szlaki z niej w lewo, zgodnie ze zna- rozchodzą się — czerwony idzie prosto kami szlaku. Szeroka, utwardzona droga (w kierunku rez. „Zagożdżon”), zaś czarny wykręca w prawo wraz ze szlakami, my w lewo. My zgodnie ze znakami czarnego zaś opuszczamy tu znakowaną trasę szlaku idziemy w lewo, szeroką utwardzo- i wchodzimy prosto w las, po chwili na ną drogą. Po 800 m droga wykręca w pra- rozwidleniu wybierając prawą odnogę. wo, po następnych 400 — w lewo. Niecałe Z lewej strony mijamy okazały dąb i za 400 m od drugiego zakrętu natrafiamy na nim dochodzimy do tablic informacyjnych rozwidlenie; schodzimy wtedy na mniejszą rezerwatu „Leniwa”. Idziemy dalej prosto drogę w prawo. Prowadzi ona lekko mean- naszą dotychczasową drogą, która czasem drując; wszystkie skrzyżowania przecho- lekko wykręca i nie ma w zasadzie żadnych dzimy na wprost i tym sposobem po ok. odnóg. Z lewej strony drogi znajduje się 1,5 m dochodzimy do miejsca odpoczynku rezerwat „Leniwa”, zaś z prawej często z wiatą. Kawałek dalej wychodzimy z lasu podmokłe tereny porośnięte lasem. Idzie- i polną drogą kierujemy się do widocznej my ponad kilometr do miejsca, gdzie droga szosy. Następnie szosą w lewo, do przy- nasza wykręca i za dojściem drogi z prawej stanku w Lewaszówce. strony doprowadza nas do szerokiej, zaro- śniętej polany leśnej, środkiem której pły- nie rzeka Leniwa. Mostkiem przechodzimy przez rzekę i na skrzyżowaniu prawie sto

50 >>> >>> Rezerwat „Leniwa"

>>> Puszcza Kozienicka koło Lewaszówki

Jastrzębia — Mąkosy Stare (Lewaszówka) >>> 51 52 >>> KOZIENICE — PIONKI GŁÓWNE PKP

Legenda Długość trasy: 17,5 km; drogi główne krzyż Czas przejścia: 5 h; drogi lokalne

Oznakowanie: niebieski szlak pieszy, drogi inne mogiła czarny szlak rowerowy, bez znaków, drogi polne, leśne itp. zielony szlak pieszy, żółty szlak pieszy; pomnik linia kolejowa, Dojazdy: stacja kapliczka, kapliczka zabytkowa • do Kozienic: komunikacja PKS oraz trasa wycieczki prywatna — busy (ok. 40 min); cmentarz zabytkowy szlaki piesze • do Pionek: pociągi Kolei Mazowieckich kościół, szlaki rowerowe kościół zabytkowy murowany, — stacja PKP Pionki Główne (26 min). zabytkowy drewniany ścieżki dydaktyczne/ grodzisko przyrodnicze

Kozienice — Pionki Główne Pkp >>> 53 wskie” zienice o óle a” a a t wk onk ó ódło Kr eźniczk żdż y ago zienice PKS win o osa Radom — K K Aleksandr No sz parking „Źr rez. „Brz rz. Z Januszno, moPionkis gł. PKP (1,6 km) (2,3 km) (1,8 km) (3,8 km) (1,6 km) (1,9 km) (1,5 km) (3,0 km)

0,0 km 1,6 km 3,9 km 5,7 km 9,5 km 11,1 km 13,0 km 14,5 km 17,5 km

Trasa zaczyna się na dworcu PKS most łyżwowy, spławiony następnie Wisłą w Kozienicach. Z lewej strony warte do Czerwińska, przez który przeprawiło się zwiedzenia obiekty: kościół parafialny rycerstwo zmierzające pod Grunwald. Ulu- pw. Krzyża Świętego i za nim — zespół bione miejsce pobytu królów, którzy stąd pałacowo-parkowy. wyprawiali się na polowania. Zimą 1466 r. schronienia przed zarazą, szalejącą KOZIENICE w Krakowie, szukał tu król Kazimierz Jagiellończyk z rodziną. Dzięki tym odwie- Miasto powiatowe, 36 km na pn. wsch. od dzinom 1 stycznia 1467 r. urodził się Radomia, położone nad rzeką Zagożdżonką. w Kozienicach przyszły król, Zygmunt I Istnieje wiele przekazów na temat pocho- Stary. W 1667 r. miejsce zwycięskiej bitwy, dzenia nazwy: od „kozińców”, czyli legowisk jaką stoczył hetman Stefan Czarniecki ze sarny, od dawnej nazwy Zagożdżonki Szwedami. Kozienice aż do zaborów na- — Kozielniczki czy też od legendarnego leżały do dóbr stołowych królów, tworząc powiedzenia królewskiego „kozie-nic”. starostwo niegrodowe. W XVII i XVIII w. Wzmiankowane jako osada puszczańska miasto było wielokrotnie niszczone przez już w 1206 r. Pierwszym właścicielem pożary, a ludność masowo umierała na ziem, na których powstały Kozienice był skutek epidemii cholery i dżumy. Ponowny zakon norbertanek. Od roku 1427 własność rozkwit nastąpił po pożarze z 1782 r., kiedy królewska. Prawa miejskie otrzymały król Stanisław August Poniatowski otoczył w 1549 r. Przez wiele wieków pełniły Kozienice specjalną opieką. Powstał okaza- ważną rolę historyczną i były świadkiem ły zespół pałacowo–parkowy, a zniszczone wielu wydarzeń. W 1410 r. wykonano tu zabudowania odbudowano wg projektu królewskiego architekta Jana Kantego Fontany. Po powstaniu listopadowym ma- jątek Kozienice otrzymał od cara gen. Iwan Dehn, budowniczy twierdzy dęblińskiej. Od 1867 r. stolica powiatu. Stacjonował tu rosyjski 25 Smoleński Pułk Piechoty. Pod- czas I wojny światowej Kozienice otrzymały połączenie kolejowe z Bąkowcem. Duże zniszczenia nastąpiły w czasie II wojny światowej — we wrześniu 1939 r. Niemcy podpalili i zdewastowali pałac. Podczas >>> Kozienice, pomnik Mostu Królewskiego

54 >>> >>> Kozienice, zespół pałacowy okupacji miejsce licznych egzekucji i masowej zagłady ludności żydowskiej. Po Warto zobaczyć: wyzwoleniu nastąpił szybki rozwój miasta. Ruszyła produkcja w Fabryce Kalafonii Kościół parafialny pw. Krzyża i Terpentyny, powstały zakłady meblowe, Świętego. Pierwotny drewniany fabryka prefabrykatów, a w pobliskich z 1394 r. fundacji Władysława Świerżach Górnych „Elektrownia Kozienice”. Jagiełły. Spalony w 1657 r., kilkakrot- Z Kozienicami związanych jest wiele zna- nie przebudowywany. Obecny, muro- nych osób, m.in.: wany, wzniesiony na nowym miejscu ks. Franciszek Siarczyński, historyk, geo- w latach 1868—1869, bezstylowy. graf autor m.in. Opisu powiatu radomskie- Wyposażenie barokowe, ołtarze roko- go, proboszcz Kozienic w końcu XVIII w. kowe, obraz Świętej Rodziny z 1888 r. Bogusław Klimczuk — kompozytor, piani- pędzla Wojciecha Gersona. Dzwon sta, dyrygent, autor takich przebojów jak kościelny z XIV wieku Rudy rydz, Czarny Ali-Baba czy Jabłuszko pełne snu. Na jego cześć od 2002 r. odbywa Zespół pałacowy, zbudowany się w Kozienicach Ogólnopolski Festiwal w latach 1778—1791 dla Stanisława Piosenki Polskiej im. Bogusława Klimczuka. Augusta Poniatowskiego wg projektu Julia Michalska — wioślarka, wielokrotna Franciszka Placidiego. Przebudowany mistrzyni Polski oraz uczestniczka Olimpia- w latach 1839—1965 dla gen. Dehna, dy w Pekinie. a następnie w latach 1896—1900 w stylu renesansu francuskiego. Zniszczony przez Niemców w 1939 r. Zachowała się oryginalna prawa oficyna, w której mieści się Muzeum Regionalne. Centralną część pałacu odbudowano, w latach 1956—1957 jako gmach bezstylowy. Przed wej- ściem głównym dwie odrestaurowane rzeźby przedstawiające polowanie na dzika i niedźwiedzia — są pozostałością projektu Placidiego. Na dziedzińcu >>> Kozienice, kramy kupieckie

Kozienice — Pionki Główne Pkp >>> 55 basen z lat 1839—1865, wykonany Stadninę koni i centrum jeź- z piaskowca szydłowieckiego, w kształ- dziectwa, ul. Wiślana 12. Stadnina cie barokowego czteroliścia, otoczony rozpoczęła działalność w 1924 r. kolumnami jako jedna z pierwszych w Polsce. Hodowane są tutaj konie pełnej krwi Park krajobrazowy w stylu angielskiej angielskim wg projektu Jana Kantego Fontany. Liczne okazy starych i egzo- Kozienickie Jezioro (starorze- tycznych drzew. W parku: cze Wisły) zasilane przez rzeczkę cmentarzyk prawosławny rodziny Chartówkę. Częściowo porasta je Dehnów (Iwan Dehn, budowniczy roślinność szuwarowa. Przy Jeziorze twierdzy dęblińskiej); usytuowane jest Centrum Rekreacji pomnik Mostu Królewskiego, na który i Sportu — ośrodek z pensjonatem, składają się wielopostaciowy pomnik zespołem domków, kortami tenisowy- (król Władysław Jagiełło siedzący na mi, amfiteatrem koniu, Dobrogost Czarny z Odrzywołu starosta radomski, Zbigniew Oleśnicki Kramy kupieckie z 1820 r., muro- młody sekretarz królewski, kowal, wane, z podcieniami, na drewnianych cieśla) oraz replika mostu łyżwowego, kolumnach po którym rycerstwo polskie przepra- wiało się przez Wisłę, idąc na Grun- wald. Drewniany most pontonowy, Cmentarz parafialny, a na wykonany był przez mistrza Jarosława nim mogiły legionistów poległych z Kozienic pod nadzorem Dobrogosta w 1914 r. pod Laskami, ułanów Wileń- Czarnego z Odrzywołu. Składał się skiej Brygady Kawalerii z 1939 r. oraz z 200 połączonych ze sobą łódeczek; poległych w II wojnie światowej kolumna upamiętniająca narodziny króla Zygmunta Starego (najstarszy Kaplicę św. Aleksandra, ul. pomnik tego typu w Polsce), wybudo- Lubelska. Zbudowano ją w 1868 r. na wana w 1518 r. pamiątkę uwłaszczenia chłopów przez cara Aleksandra II. W środku kaplicy Muzeum Regionalne, umieszczony jest obraz z wizerunkiem ul. Parkowa 5. Muzeum mieści się Matki Bożej Nieustającej Pomocy w oficynie pałacowej. Prezentowane są w nim trzy wystawy stałe. Jedna ukazuje proces powstawania wełnia- nego kilimka. Procesy tkackie obrazują narzędzia do obróbki włókna lnianego: przęślice, kołowrotki, motowidła, zwi- jadła i warsztaty tkackie. Na drugiej wystawie prezentowane są urządze- nia do produkcji mąki i różnego ro- dzaju kasz. Trzecia wystawa ukazuje sposób pozyskiwania włókna lnianego i konopnego. Uzupełnieniem ekspozy- cji jest kolekcja rzeźby ludowej >>> Kozienice, amfiteatr w CRiS

56 >>> Idziemy ul. Kochanowskiego w kierun- żowania przechodzimy na wprost. ku południowym (niebieskim szlakiem Na rozwidleniu, po niecałych 800 m turystycznym). Z prawej strony mijamy wybieramy lewą drogę, która doprowadza przystanek komunikacji prywatnej. Prze- nas do parkingu przy rezerwacie „Źródło chodzimy obok siedziby starostwa i dalej Królewskie”. Tu możemy odpocząć, prosto podążamy Al. 11 Listopada. Wycho- korzystając z wiat i miejsc na ognisko. dzimy z Kozienic, przekraczając linię kole- W miejscu tym spotykamy także czarny jową Bąkowiec — Świerże. Idziemy szosą szlak pieszy prowadzący z rez. przez Aleksandrówkę. Po 700 m skręcamy „Zagożdżon” do Żytkowic. Wraz z nim w lewo i idziemy dalej aż do prostopadłej i niebieskim szlakiem możemy udać się drogi asfaltowej biegnącej wzdłuż lasu. zwiedzić rezerwat „Źródło Królewskie”. Tu zostawiamy zabudowania i wkraczamy w sosnowy las. Lekko wykręcającą drogą REZERWAT „ŹRÓDŁO KRÓLEWSKIE” dochodzimy do miejscowości Nowiny. Idziemy chodnikiem, mając z prawej strony Powstał w 2000 r. Obejmuje powierzchnię wzniesienia wydmowe, a z lewej zabu- 29,67 ha. Występuje tu unikatowy dowę wsi. Przy zakręcie szosy w lewo, na terenie Puszczy Kozienickiej zespół schodzimy z niej i udajemy się do lasu. Po źródeł, z których największe nosi nazwę ok. 400 m, przy wzniesieniu z lewej strony, „Królewskie Źródło”, nazwane przez skręcamy w prawo (prosto widoczny szla- miejscową ludność również „Źródełkiem ban i droga prowadząca do szosy), przerze- Miłości” (według tradycji pił z niego wodę dzonym dość lasem. Wchodzimy w młody sam król Władysław Jagiełło). Na terenie liściasty las i za nim idziemy drogą lewo rezerwatu odnaleźć można objęte ochroną skos. Niecałe 300 m dalej dochodzimy do zbiorowiska grądu wysokiego oraz łęgu skrzyżowania z wyraźną leśną drogą. Skrę- olszowo-jesionowego. Zgodnie z opraco- camy nią w lewo do szosy. waniem stanowiącym podstawę utworze- Przekraczamy szosę i szeroką utwardzoną nia rezerwatu skład chemiczny wód tego drogą idziemy prosto przez 400 m, do źródła przedstawiał się następująco: katio- skrzyżowania z kolejną drogą gospodarczą, ny: magnez — 19,5 mg/l, wapń — 80,1 mg/l, w którą skręcamy w lewo. Po 1,8 km tra- sód — 46,0 mg/l, potas — 7,1 mg/l; fiamy na duże leśne skrzyżowanie dróg, na aniony: węglowodany — 435,3 mg/l, którym idziemy w prawo. Wszystkie skrzy- chlor — 30,6 mg/l, fluor — 0,33 mg/l.

>>> Rezerwat „Źródło Królewskie"

Kozienice — Pionki Główne Pkp >>> 57 Nasza trasa biegnie dalej czarnym jące w rezerwacie powodują, że można szlakiem rowerowym — idziemy spotkać tu wiele chronionych gatunków prosto, mijając z prawej strony teren po roślin, wśród nich: wawrzynka wilczełyko, wyrębie. Wchodzimy w końcu do lasu, a na- storczyki, czosnek niedźwiedzi czy widłaka sza droga zauważalnie biegnie nasypem jałowcowatego. W sezonie lęgowym, które- dawnej kolejki leśnej. Wkraczamy z czasem go szczyt w puszczy przypada na przełom na teren rezerwatu „Brzeźniczka” i droga maja i czerwca, stwierdzono gniazdowanie nasza łączy się z wyraźnym, szerokim trak- ponad 40 gatunków ptaków związanych tem, nazywanym Czarną Drogą. Z prawej ze środowiskiem leśnym. Do ciekawszych strony umieszczone są tablice informacyj- należy muchołówka mała, gil oraz płochacz ne rezerwatu. pokrzywnica. W pozostałym okresie spo- tkać można gatunki, dla których rezerwat REZERWAT „BRZEŹNICZKA” jest miejscem żerowania. Są to zarówno ptaki migrujące, jak i te występujące na Powstał w 1980 r. w celu ochrony terenie puszczy w ciągu całego roku. Do wielogatunkowych drzewostanów dę- ostatnich należy sójka, sikory (z których bowo-sosnowych i różnych zespołów najbardziej pospolitą jest sikora bogatka), roślinnych naturalnego pochodzenia. Jest ale też typowo leśne gatunki: sikora czu- to stosunkowo duży rezerwat przyrody batka, kowalik i paszkot (leśny gatunek liczący 120,64 ha (od roku 1989), choć drozda). Ze względu na skryty tryb życia pierwotnie obejmował zaledwie 45,78 ha. tylko przy zachowaniu ciszy i odrobinie Na południowy wschód od koryta rzeki szczęścia można zaobserwować życie znajduje się drzewostan sosnowo-dębowy ssaków. z domieszką grabu, jesiona, jodły, brzozy, Idziemy jeszcze ok. 200 m pro- świerka i modrzewia. W jego środkowej sto, po drodze mijając zbiornik części, przedzielonej głębokim jarem stru- na Brzeźniczce i na zakręcie drogi odbijamy mienia Studziennik, występuje największe w lewo, w ścieżkę. Przechodzimy koło pod- w Puszczy Kozienickiej skupienie ponad mokłych terenów — rozlewisk i dochodzimy 150-letnich modrzewi polskich. Drzewa do mostu na Zagożdżonce. Obok okazały te osiągają wysokość ok. 35 m i 90 cm dąb — pomnik przyrody. pierśnicy (na wysokości 130 cm). W dolinie rzeki występują zadrzewienia łęgowe związane z powtarzającymi się cyklicznie ZAGOŻDŻONKA zalewami. Gatunkiem dominującym na tym Rzeka, lewy dopływ Wisły, dł. 42 km. Jej terenie jest olcha w wieku ponad 60 lat. źródła znajdują się koło wsi Czarna. Płynie Zróżnicowane warunki środowiska panu- przez Pionki i Kozienice. Wpada do Wisły

>>> Rezerwat „Brzeźniczka”

58 >>> >>> Rozlewiska Zagożdżonki przy rezerwacie „Źródło Królewskie" koło Świerży Górnych. Dawniej nazywana JANUSZNO Kisieńcem, Kozielniczką czy Hamernią. Wieś w powiecie radomskim, gmina Pionki, Największa i najpiękniejsza rzeka Puszczy położona nad rzeką Zagożdżonką. Na skra- Kozienickiej. Od Pionek do wsi Kociołki pły- ju wsi, przy czarnym szlaku turystycznym nie głęboką doliną o dużym spadku, silnie znajduje się cmentarz z czasów I wojny meandrując. Dla ochrony cennych przyrod- światowej. Spoczywają tu żołnierze 46. niczo lasów porastających dolinę utworzo- Krakowskiej Dywizji Obrony Krajowej, no dwa rezerwaty przyrody: „Brzeźniczka” I Korpusu I Armii Austro-Węgierskiej oraz (1980 r.) i „Źródło Królewskie” (2000 r.). żołnierze 21. Dywizji Piechoty i innych Przez wiele lat wykorzystywana była jako pododdziałów III Kaukaskiego Korpusu, źródło energii. Powstawały przy niej liczne żołnierze XVI i XVII Korpusu Armii młyny, tartaki i hamernie. Napędzała rów- Rosyjskiej polegli w dniach 22—26 nież zakłady metalurgiczne w Kozienicach października 1914 r. podczas operacji (w tym celu zmieniono jej bieg, wykopując dęblińskiej. Przy wejściu na teren cmenta- kanał od wsi Kociołki do Kozienic). rza znajduje się tablica informacyjna oraz Idziemy dalej prosto, mijając po dro- kamień dziękczynny. Ufundowali go Piotr, dze polanę, na której dawniej stały Andrzej i Mirosław Piotrowscy z Koła św. zabudowania leśniczówki. Przechodzimy Huberta w Radomiu. Przed cmentarzem koło pola (pod lasem studnia głębinowa) zobaczyć można kapliczkę z okazałą rzeźbą i za nim skręcamy w prawo skos w ścieżkę św. Franciszka — patrona zgromadzenia biegnącą młodym lasem. Prowadzi ona franciszkanów, ubogich, więźniów, a także nas nad malowniczy wąwóz Zagożdżonki. ekologów i ekologii. Z lasu wychodzimy na drogę, nieopodal zabudowań Januszna, na zielony szlak turystyczny.

Kozienice — Pionki Główne Pkp >>> 59 PIONKI (dawna nazwa Zagożdżon) Miasto (20 tys. mieszkańców) leżące nad rzeką Zagożdżonką, 25 km na wschód od Radomia, przy linii kolejowej Radom — — Dęblin. Pierwotnie była to osada młyńska, notowana już w 1544 r. Nazwa jej wywodziła się od rodu młynarzy Pianków. Po uru- chomieniu w 1927 r. Państwowej Fabryki

>>> Stacja kolejowa Pionki Zachodnie

>>> Januszno, figura św. Franciszka przy cmentarzu z czasów I wojny światowej Kierujemy się prosto szosą przez wieś. Ponad 800 m dalej skręcamy w prawo (szosa zakręca w lewo), koło miejsca, gdzie dawniej stał młyn. Przekraczamy kolejny most (z lewej zbiornik wodny) i za nim drogą kierujemy się w lewo. Wychodzimy na szeroki dukt leśny. Idziemy w prawo, mijając zakład produkcji węgla drzewnego. Dalej podążamy prosto, zakręcając wraz z drogą łukiem w lewo po >>> Pionki, aleja spacerowa w centrum miasta ok. 700 m (zostawiamy po drodze szlak zielony). Wychodzimy z lasu. Idąc jego skrajem, po prawej stronie mijamy łąkę. Idziemy do widocznego po prawej stronie drogi sosnowego lasu. Wchodzimy do niego ścieżką idącą prawo skos, zgodnie ze znakami szlaku zielonego. Wychodzimy na ul. dr M. Garszwo w Pionkach. Idziemy w prawo do przejścia pod torami. Przekra- czamy je i dalej podążamy w prawo wzdłuż torów, żółtym szlakiem turystycznym, aż do stacji PKP Pionki Główne. >>> Pionki, Dom Kultury

60 >>> Warto zobaczyć: Staw Górny (ul. Polna) — sztuczny zbiornik wodny o powierzchni 16 Kościół parafialny hektarów na rzece Zagożdżonce. Poło- pw. św. Barbary zbudowany żony ok. 2 km na południowy wschód w 1932 r. wg projektu Stefana od centrum miasta i ok. 9,0 km od Szyllera. Murowany, trójnawowy, na źródeł rzeki. Powstał przed 1939 planie krzyża. W barokowym ołtarzu rokiem (w okresie budowy Zakładów znajduje się figura św. Barbary. Chemicznych). W latach 50. szkolili Pierwszy proboszcz parafii, się na nim członkowie Ligi Przyjaciół ks. dr Edmund Paszyński, Żołnierza. W 1976 roku zalew został był kapelanem Wydzielonego Oddziału zmodernizowany. Znajduje się tu Kawalerii Wojska Polskiego Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji. mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala” Turyści mają do użytku: strzeżone Kamienny słup, usytuowany przy kąpielisko, wypożyczalnię sprzętu skrzyżowaniu ul. Kościuszki wodnego oraz domki kempingowe i Zwoleńskiej, upamiętniający pobyt króla Kazimierza Jagiellończyka Zabytkowy budynek Kasyna w Puszczy Radomskiej (ul. Zakładowa), w którym powstaje jedyne w Polsce Muzeum Czarnej Płyty Pomnik ku czci ofiar masowych egzekucji ludności polskiej i żydowskiej, Rezerwat przyrody „Pionki” — znajdujący się przed bramą Zakładów utworzony w 1982 r. dla zachowania „Pronit” drzewostanów grabowo-sosnowo-jo- dłowo-dębowych Pomnik „Gloria Victis” pamięci ofiar terroru (ul Zwoleńska, za mo- Arboretum (ul. Partyzantów 62) — stem na Zagożdżonce). Wystawiony ogród botaniczny nastawiony głównie w miejscu, gdzie 22 kwietnia 1944 r. na tworzenie kolekcji drzew i krze- niemieccy okupanci rozstrzelali dzie- wów. Powstał jesienią 2004 roku sięciu partyzantów, żołnierzy AK przy budynku Nadleśnictwa Kozienice z siedzibą w Pionkach. Zajmuje po- Pomnik ku czci poległych w latach wierzchnię 22 arów. Na małych kwa- 1939—1945, wystawiony w rocznicę terach posadzono 26 gatunków drzew 1000-lecia państwa polskiego i 20 gatunków krzewów i krzewinek (Aleja Jana Pawła II) występujących na terenie Puszczy Kozienickiej. Obok arboretum powsta- Prochu i Materiałów Kruszących stała się ło alpinarium — sztucznie utworzony dużą osadą fabryczną pod nazwą Pionki ogród skalny z oczkiem wodnym (od 1932 r.). Szybki rozwój miasta nastąpił w latach 1933—1939, w ramach Tworzyw Sztucznych i Farb „Pronit”, Centralnego Okręgu Przemysłowego. Zakłady „Polcolfarm” (skóra syntetyczna), W czasie okupacji było to miejsce licznych przedsiębiorstwo montażowe „ akcji sabotażowych oraz partyzanckich Chemomontaż” oraz zakłady drzewne. oddziałów AK i BCh. W latach 1953—1990 produkowano tu Pionki otrzymały prawa miejskie w 1955 r. także na dużą skalę płyty gramofonowe. W okresie powojennym nastąpił szybki Pod koniec XX w. nastąpił zanik przemysłu, rozwój przemysłu. Powstały Zakłady który dziś próbuje się odbudować.

Kozienice — Pionki Główne Pkp >>> 61 62 >>> LESIÓW — SICZKI

Legenda Długość trasy: 16,8 km; drogi główne krzyż Czas przejścia: 5 h; drogi lokalne

Oznakowanie: czerwony szlak pieszy, drogi inne mogiła zielony szlak rowerowy, zielony szlak drogi polne, leśne itp. pieszy, bez szlaku; pomnik linia kolejowa, Dojazdy: stacja kapliczka, kapliczka zabytkowa • do Lesiowa: pociągi Kolei Mazowieckich trasa wycieczki (11 min); cmentarz zabytkowy szlaki piesze • do Siczek: komunikacja PKS oraz kościół, szlaki rowerowe kościół zabytkowy murowany, prywatna — busy (ok. 30 min). zabytkowy drewniany ścieżki dydaktyczne/ grodzisko przyrodnicze

Lesiów — Siczki >>> 63 Lesiów PKP Leśniczówka Kozłów, parking zielony szlak rowerowyDalszy Ług zielony szlak pieszySiczki (3,0 km) (0,7 km) (4,5 km) (3,8 km) (1,4 km) (3,4 km)

0,0 km 3,0 km 3,7 km 8,2 km 12,0 km 13,4 km 16,8 km

Trasę rozpoczynamy na stacji PKP Lesiów. Udajemy się za budynek stacyjny i idziemy w prawo szosą do drogi Radom — Brzóza, zgodnie ze znakami czerwonego szlaku pieszego. Następnie dalej prosto, w kierunku Radomia aż do zabudowań wsi Lesiów (z prawej strony sklep). Szosą dochodzącą z lewej strony wchodzimy do wsi i idziemy nią aż do skrzyżowania z kapliczką, przy szkole. >>> Lesiów, pomnik i dąb pamięci LESIÓW Jana Skrzyszewskiego Wieś, w powiecie radomskim, gmina się grodzisko w postaci kopca o wys. Jastrzębia. Położona 8 km na pn. od 2,5 m. W pobliżu wsi, na wydmach Radomia, na prawym brzegu rzeki znaleziono ślady osadnictwa z okresu Mlecznej. Notowana już w XV w. prehistorycznego. Przechodził przez nią trakt handlowy W Lesiowie działa Studencki Klub Jeździecki z Radomia do Ryczywołu. Nazwa pochodzi radomskiego Uniwersytetu Technologiczno- prawdopodobnie od imienia Leś (skrót od -Humanistycznego. Przed szkołą podsta- Lesława) albo od lasów, które miejscowa wową stoi pomnik i rośnie dąb pamięci ludność masowo karczowała w celu Jana Skrzyszewskiego, przedwojennego pozyskania miejsca pod zabudowę. Na kierownika tej placówki, zamordowanego lewym brzegu rzeki Mlecznej znajduje w Katyniu.

>>> Lesiów PKP >>> Lesiów, kapliczka przydrożna

64 >>> Schodzimy z szosy, idąc w prawo, Zamieszkiwali ją głównie bartnicy i myśliwi. polną drogą doprowadzającą nas Podczas insurekcji (1794) odpoczywał tu do lasu. Mijamy po drodze pola wsi Tadeusz Kościuszko. W Kozłowie urodził Lesiów. Wkraczamy do lasu i idziemy się Feliks Jaroński, filozof i profesor prosto, a wychodząc z niego, skręcamy Uniwersytetu Jagiellońskiego. w lewo, by między polami i łąkami dojść do zabudowań leśniczówki, przy której KRÓLEWSKA DROGA zlokalizowane jest miejsce odpoczynku. Podążamy dalej prosto szeroką drogą Fragment historycznego traktu leśną, która po chwili wykręca w prawo, prowadzącego z Małopolski na Litwę, który a następnie lekko w lewo. Dochodzimy przechodził przez Puszczę Kozienicką. do szosy (z prawej okazały dąb — pomnik Pierwotnie wiódł z Radomia przez Kozłów, przyrody, z kapliczką), przecinamy ją Jedlnię, Augustów, Przejazd, Cztery i kierujemy się prosto, przechodząc przez Kopce do Świerży, gdzie był bród przez parking leśny, szeroką, utwardzoną drogą Wisłę i gród obronny. Drogą Królewską (zwaną Królewską Drogą). wędrowali Jagiellonowie z Krakowa przez Radom do Wilna i z powrotem. Przy trakcie znajdowały się dwory myśliwskie w Jedlni KOZŁÓW i w Kozienicach. Droga Królewska opisana Wieś, w powiecie radomskim, gmina została przez Henryka Sienkiewicza Jastrzębia, położona 9 km pn. wsch. w powieści „Na polu chwały”. Przy trakcie, od Radomia, na zachodnim skraju w pobliżu wsi Kozłów, w lesie znajdują się Puszczy Kozienickiej. Pierwotnie osada bunkry z czasów II wojny światowej. puszczańska. Lokowana w 1473 r. Ciągle idziemy czerwonym przez króla Kazimierza Jagiellończyka. pieszym szlakiem turystycznym,

>>> Kozłów

Lesiów — Siczki >>> 65 Podchodzimy lekko pod Wielką Górę. Mijamy zlokalizowaną na niej dostrzegalnię pożarową i schodzimy do skrzyżowania, na którym idziemy w prawo. Kolejne skrzyżowania przechodzimy na wprost. Przekraczamy niskie wzniesienie, idąc drogą lekko wykręcającą w prawo. Dochodzimy do szerokiej leśnej drogi — nią dalej prosto. Idąc przez las mieszany, dochodzimy do parkingu leśnego przy Dalszym >>> Bunkier z czasów II wojny światwej Ługu. Teraz kierujemy się w prawo, w las przy Drodze Królewskiej (nie pod górkę), opuszczając zarazem szlak. Ścieżka nasza wykręca lekko aż do momentu, gdzie na skrzyżowaniu w lewo i doprowadza nas do pomnika dróg dołączy zielony szlak rowerowy pomordowanych jeńców radzieckich. (4,5 km od szosy). Teraz opuszczamy Wracamy od pomnika ścieżką idącą z jego dotychczasowy dukt i idziemy w prawo, prawej strony. Dochodzimy do krzyża zgodnie z zielonymi znakami, lekko przydrożnego przy zabudowaniach. meandrującą drogą (najpierw wykręca w prawo, później w lewo) wśród dębowo- -sosnowego drzewostanu. Na pierwszym DĄBROWA KOZŁOWSKA skrzyżowaniu skręcamy w prawo Wieś w powiecie radomskim, gmina i następnie w lewo, mijając przystanek Jastrzębia , ok. 10 km na pn. wsch. od ścieżki przyrodniczo-rowerowej. Radomia. Nazwa wsi pojawiła się

>>> Droga Królewska w Puszczy Kozienickiej

66 >>> >>> Puszcza Kozienicka, widok z Wielkiej Góry

>>> Dąbrowa Kozłowska, Dalszy Ług

Lesiów — Siczki >>> 67 ok. 1844 r. r. podczas czynszowania pobliskiego Kozłowa. Oficjalnie zaistniała na planach gruntów uwłaszczanych po powstaniu styczniowym. Nazwa wywodzi się od lasu dębowego, który występował tu w XIX w. oraz od Kozłowa. W pobliżu wsi znajdował się majątek ziemski, który po upadku powstania styczniowego został nadany naczelnikowi sztabu armii rosyjskiej, płk. Besackowi. W 1905 r. utworzono w Dąbrowie tajne koło Polskiej Partii Socjalistycznej. Uruchomiono drukarnię, z której wychodziły ulotki i odezwy o charakterze antycarskim. W czasie II wojny światowej na terenie wsi utworzono obóz pracy dla Żydów i jeńców radzieckich. Na skraju lasu znajduje się obelisk, który upamiętnia śmierć ok. 260 więźniów. Pomnik odsłonięto 26 lipca 1964 r. Od krzyża w Dąbrowie idziemy wraz ze szlakiem zielonym szosą w lewo. Przy jednych z ostatnich zabudowań schodzimy na szeroką drogę mijającą >>> Pomnik w Dąbrowie Kozłowskiej z lewej strony budynki i dalej, skrajem

>>> Dąbrowa Kozłowska

68 >>> lasu podążamy prosto. Tym sposobem SICZKI dochodzimy na skraj lasu do skrzyżowania Wieś w gminie Jedlnia-Letnisko, położona szlaków turystycznych — zielonego na leśnej polanie, przy drodze nr 737 pieszego, z zielonym rowerowym. (Radom — Kozienice), nad rzeką Gzówką. Przechodzimy na szlak pieszy Od płn.-zach. przylega do sztucznie iudajemy się nim w prawo, drogą utworzonego zbiornika wodnego, zalewu wśród młodników i szpaleru starych drzew. Siczki w Jedlni-Letnisku. Dochodzimy do prostopadłej szerokiej W czasie II wojny światowej mieścił drogi na skraju polany. Tu opuszczamy się tu obóz pracy przymusowej. zielony szlak, który idzie prosto w las; Obok niego utworzono obóz szkoleniowo– my idziemy w lewo szeroką drogą leśną. -wypoczynkowy dla żołnierzy niemieckich Po ok. 1,1 km przekraczamy wyraźne z frontu wschodniego oraz dla jednostek skrzyżowanie na wprost i docieramy Wehrmachtu pochodzenia „kaukaskiego”. do leśniczówki w lesie. Teraz idziemy Na terenie wsi można odnaleźć w prawo, drogą do parkingu leśnego. pozostałości betonowych oraz ceglanych Przy nim skręcamy w lewo, w kierunku struktur. Prawdopodobnie są to resztki Siczek. Przechodzimy szosą przez wieś poniemieckich budowli. W lesie niedaleko i przy drodze Radom — Kozienice odbijamy Siczek istnieje założona przez Niemców w prawo, do przystanku autobusowego, strzelnica. przekraczając most na Gzówce. W Siczkach urodził się Stefan Siczek, biskup radomski.

>>> Siczki, mostek na rzece Gzówce

Lesiów — Siczki >>> 69 70 >>> PIONKI — PRZEJAZD — AUGUSTÓW

Legenda

drogi główne krzyż Długość trasy: 15,8 km; drogi lokalne Czas przejścia: 4,5 h; drogi inne Oznakowanie: żółty szlak pieszy, mogiła drogi polne, czarny szlak pieszy; leśne itp. pomnik Dojazdy: linia kolejowa, • do Pionek: pociągi Kolei Mazowieckich stacja kapliczka, kapliczka zabytkowa — stacja PKP Pionki Zach. (23 min); trasa wycieczki cmentarz zabytkowy • do Augustowa: komunikacja PKS oraz szlaki piesze kościół, prywatna — busy (ok. 45 min). szlaki rowerowe kościół zabytkowy murowany, zabytkowy drewniany ścieżki dydaktyczne/ grodzisko przyrodnicze

Pionki — Przejazd — Augustów >>> 71 w ó

eł szlak zienice e” ęz o d” tarz ejaz on, w ódborz dż ty-Dęby” ż w, cmen w PKS achodnie PKP ó ó on ago t t osa Radom — K ugus ugus Pionki Z sz rez. „P parking „Śr parking „Prz rez. Z A A (4,0 km) (3,8 km) (2,0 km) (1,3 km) (1,4 km) (2,5 km) (0,8 km)

0,0 km 4,0 km 7,8 km 9,8 km 11,1 km 12,5 km 15,0 km 15,8 km

Trasę rozpoczynamy za budynkiem Pierwotnie była to osada młyńska, notowa- stacji PKP Pionki Zachodnie. na już w 1543 r. Nazwa jej wywodziła się od rodu młynarzy Pianków. Po uruchomie- PIONKI (dawna nazwa Zagożdżon) niu w 1927 r. Państwowej Fabryki Prochu i Materiałów Kruszących stała się dużą osa- Miasto (20 tys. mieszkańców) leżące nad dą fabryczną pod nazwą Pionki (od 1932 r.). rzeką Zagożdżonką, 25 km na wschód od Szybki rozwój miasta nastąpił w latach Radomia, przy linii kolejowej Radom — 1933—1939, w ramach Centralnego Okręgu — Dęblin. Przemysłowego. W czasie okupacji było to miejsce licznych akcji sabotażowych oraz partyzanckich oddziałów AK i BCh. Pionki otrzymały prawa miejskie w 1954 r. W okresie powojennym nastąpił szybki rozwój przemysłu. Powstały Zakłady Tworzyw Sztucznych i Farb „Pronit”, Zakłady „Polcolfarm” (skóra syntetyczna), przedsiębiorstwo montażowe „Chemomontaż” oraz zakłady drzewne. W latach 1953—1990 produkowano tu także na dużą skalę płyty gramofonowe. >>> Budynek dworca PKP Pionki Główne Pod koniec XX w. nastąpił zanik przemysłu, który dziś próbuje się odbudować.

>>> Pionki, centrum miasta z widokiem na kościół pw. św. Barbary >>> Pionki, plac przed Urzędem Miasta

72 >>> Warto zobaczyć: Staw Górny (ul. Polna) — sztuczny Kościół parafialny pw. św. zbiornik wodny o powierzchni 16 Barbary zbudowany w 1932 r. wg ha na rzece Zagożdżonce. Położony projektu Stefana Szyllera. Murowany, ok. 2 km na południowy wschód od trójnawowy, na planie krzyża. W baro- centrum miasta i ok. 9,0 km od źródeł kowym ołtarzu znajduje się figura rzeki. Powstał przed 1939 rokiem św. Barbary. Pierwszy proboszcz (w okresie budowy Zakładów parafii, ks. dr Edmund Paszyński, był Chemicznych). W latach 50. szkolili kapelanem Wydzielonego Oddziału się na nim członkowie Ligi Przyjaciół Kawalerii Wojska Polskiego Żołnierza. W 1976 roku zalew został mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala” zmodernizowany. Znajduje się tu Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji. Kamienny słup usytuowany przy Turyści mają do użytku: strzeżone skrzyżowaniu ul. Kościuszki kąpielisko, wypożyczalnię sprzętu i Zwoleńskiej, upamiętniający pobyt wodnego oraz domki kempingowe króla Kazimierza Jagiellończyka w Puszczy Radomskiej Arboretum (ul. Partyzantów 62) — ogród botaniczny nastawiony Pomnik ku czci ofiar masowych eg- głównie na tworzenie kolekcji drzew zekucji ludności polskiej i żydowskiej, i krzewów. Powstał jesienią 2004 roku znajdujący się przed bramą Zakładów przy budynku Nadleśnictwa Kozienice „Pronit” z siedzibą w Pionkach. Zajmuje po- wierzchnię 22 arów. Na małych kwa- terach posadzono 26 gatunków drzew Pomnik „Gloria Victis” pamięci i 20 gatunków krzewów i krzewinek ofiar terroru (ul Zwoleńska, za mo- występujących na terenie Puszczy stem na Zagożdżonce). Wystawiony Kozienickiej. Obok arboretum powsta- w miejscu, gdzie 22 kwietnia 1944 r. ło alpinarium — sztucznie utworzony niemieccy okupanci rozstrzelali dzie- ogród skalny z oczkiem wodnym sięciu partyzantów, żołnierzy AK

Pomnik ku czci poległych w latach 1939—1945, wystawiony w rocznicę 1000-lecia państwa polskiego (Aleja Jana Pawła II)

Zabytkowy budynek Kasyna (ul. Zakładowa), w którym powstaje jedyne w Polsce Muzeum Czarnej Płyty

Rezerwat przyrody „Pionki” – utworzony w 1982 r. dla zachowania drzewostanów grabowo-sosnowo-jo- dłowo-dębowych >>> Pionki, dawne kasyno

Pionki — Przejazd — Augustów >>> 73 >>> Pionki, zalew na rz. Zagożdzonce Za stacją, przy ul. 15 stycznia znaj- spotykać można: widłaki (goździsty duje się początek żółtego i zielo- i jałowcowy), lilię złotogłów, konwalię nego szlaku turystycznego. Idziemy wraz majową, zawilec gajowy oraz przylaszczkę ze znakami w lewo, następnie skręcamy pospolitą. w pierwszą ulicę w prawo. Dochodzimy do Na terenie rezerwatu występują także ulicy Dębowej, przecinamy ją i wchodzimy rzadkie gatunki ptaków: dzięcioł średni ścieżką w las. i czarny, gil, puszczyk i paszkot. Niegdyś miała tu gniazdować turkawka i jarząbek. REZERWAT „PIONKI” W rezerwacie wyznaczone i oznakowane są dwie ścieżki dydaktyczne, których Utworzony w 1982 r. dla zachowania celem jest pokazanie różnorodności wystę- drzewostanów grabowo-sosnowo-jodłowo- pujących drzew i krzewów, ukształtowania -dębowych. Z chwilą objęcia tego obszaru terenu, a także przybliżenie zasad ochrony ochroną prawną gatunkiem panującym i gospodarki w lesie oraz prawidłowych była jodła z domieszką dębu i sosny. Wiele zasad turystyki. suchych jodeł zostało jednak wyciętych na Dróżka doprowadza nas do rozle- skutek zamierania pojedynczych drzew. wisk i schodzi do strumienia, który Obecnie panującym gatunkiem jest dąb przekraczamy. Za nim skręcamy w lewo. szypułkowy i bezszypułkowy. W sposób na- Po niecałych 200 m szlak zielony odchodzi turalny odnawia się nowe pokolenie jodły. w lewo, my zaś podążamy cały czas przed Na terenie rezerwatu znajduje się wiele siebie. W końcu wychodzimy na szeroką okazałych drzew, mających wymiary po- gruntową drogę przy polanie. Idziemy nią mników przyrody. Wśród roślinności zielnej w lewo, aż do szosy. Po drodze mijamy rosnącej na niewielkich polankach krzyż przydrożny i kilka okazałych dębów.

74 >>> Przekraczamy szosę Radom — Kozienice i dalej zgodnie ze znakami żółtymi idziemy prosto drogą za szlabanem, która po chwili wykręca w prawo, a po jakimś czasie w lewo. Nasz trakt jest szeroki i piaszczy- sty, prowadzi przez sosnowe drzewostany Puszczy Kozienickiej. Mijamy niebawem dochodzącą z lewej drogę do leśniczówki Karpówka, szkółkę leśną i kawałek dalej zbiornik wodny na rzeczce Ostrownicy. Po 1,6 km docieramy do skrzyżowania dróg leśnych (prostopadła jest dawnym nasypem kolejki leśnej), przy którym z lewej strony znajduje się tablica informacyjna rezerwatu przyrody „Ponty-Dęby”.

RZEKA OSTROWNICA Prawy dopływ rz. Leniwej, dł. 8 km. Wy- pływa z tzw. Książęcego Ługu. Przepływa przez las, tworząc bagna, na których występują olsy i lasy jodłowe. Wpada do Leniwej w Stokach, na południe od Drogi Królewskiej. >>> Rozlewiska rzeki Ostrownicy

>>> Rezerwat „Pionki”

Pionki — Przejazd — Augustów >>> 75 REZERWAT „PONTY DĘBY” Graniczący z rezerwatem „Ponty im. T. Zielińskiego”, rezerwat „Ponty- -Dęby” utworzono w 1998 r. na obszarze 50,40 ha. Jest to rezerwat leśny, czę- ściowy. Na jego terenie ochroną objęto drzewostany dębowe z domieszką jodły i świerka. Rosnące tu dęby osiągają wiek do 200 lat i należą do jednych z najcen- niejszych na terenie Puszczy Kozienickiej. Gniazduje tu ponad 40 gatunków ptaków (m.in. jastrząb i dzięcioł czarny). Idziemy dalej prosto, z lewej strony mając drzewostan rezerwatu — warto zwrócić uwagę na niektóre okazy dębów. Dochodzimy do tablic informacyjnych rezerwatu, za nimi podążamy dalej w dotychczasowym kierunku. Przekraczamy rzekę Żałę, na której znajduje się zbiornik i po chwili dochodzimy do wiaty turystycznej.

RZEKA ŻAŁA Lewy dopływ Narutówki, dł. 6 km. Leżą >>> Rezerwat „Ponty Dęby” nad nią najbogatsze siedliska leśne ze

>>> Rozlewiska rzeki Żała

76 >>> Narutówką. W średniowieczu była tu osada łowców, a w XVII i XVIII w. bartników. Obecnie siedziba leśnictwa. We wschodniej części, przy „Drodze Królewskiej”, znajduje się szkółka leśna „Przejazd’. Została utworzona w 1973 r. i służy do produkcji sadzonek różnych gatunków drzew i krzewów. służących do zakładania upraw leśnych. Na 20 ha powierzchni produkuje się rocznie ponad milion sadzonek. Przy szkółce znajduje się duży parking, >>> Szkółka leśna „Przejazd” wiata turystyczna i miejsce na ognisko. Tu również ma swój początek ścieżka eduka- cyjna „Śródborze”. Trasę tworzą dwie pętle o łącznej długości ok. 3 km. Zlokalizowano przy nich 17 przystanków tematycznych, prezentujących charakterystyczne dla Puszczy Kozienickiej typy lasów i przybli- żających pracę leśników. Wchodzimy ponownie do lasu, szeroką utwardzoną drogą. Po nie- całym kilometrze docieramy do rezerwatu „Zagożdżon” (z prawej), o czym informuje >>> Zabudowania wsi Przejazd nas tablica. wszystkimi gatunkami drzew Puszczy Kozienickiej. REZERWAT „ZAGOŹDŻON” Dalej podążamy prosto aż do Najstarszy rezerwat Puszczy Kozienickiej, Królewskiej Drogi (na tym odcinku utworzony w 1962 r., leśny, częściowy, towarzyszą nam także znaki ścieżki przy- obejmujący obszar 65,67 ha. Na jego rodniczej „Śródborze”). terenie rośnie 350-letni dąb szypułkowy Idziemy Królewską Drogą, do której — „Zygmunt August”. Celem utworzenia dochodzi z lewej strony czerwony rezerwatu było zachowanie typowych szlak turystyczny z Lesiowa; teraz oby- dla Puszczy Kozienickiej drzewostanów: dwoma szlakami podążamy w prawo. Po bory mieszane z udziałem jodły (jodła ma 300 m z lewej strony mijamy parking leśny, tu swój północny zasięg występowania”) a z prawej szkółkę leśną. Idziemy dalej prosto szeroką utwardzoną drogą do szosy. Przecinamy szosę na wprost i dalej grunto- wą drogą idziemy prosto, mijając z prawej strony hodowlę modrzewia europejskiego a z lewej zabudowania Leśnictwa Przejazd. Przy nim zlokalizowano parking.

PRZEJAZD Wieś, w powiecie kozienickim, gmina Głowaczów. Położona 6 km na pn. od Pionek, na niewielkiej polanie nad rzeczką >>> Rezerwat „Zagożdżon”

Pionki — Przejazd — Augustów >>> 77 Za tablicą informacyjną dochodzimy do węzła szlaków: szlak czerwony odbija w lewo, w kierunku Marianowa. Podążamy dalej prosto, czarnym szlakiem turystycznym, który ma swój początek przy rezerwacie. Szlak żółty po chwili opuszcza nas, idąc w prawo, w kierunku Pionek. My zaś idziemy prosto szeroką drogą leśną aż do jej wyraźnego zakrętu w prawo (1,4 km; idąc dalej doszlibyśmy także do Augustowa) — tu schodzimy >>> Augustów, mogiła pilota na skraju w ścieżkę w lewo. Za zakrętem naszej rezerwatu „Zagożdżon” drogi idziemy w lewo, a następnie w prawo. Wychodzimy na szeroką leśną drogę, i grądy. Występują tu drzewa w wieku którą idziemy w prawo. Będąc prawie przy 80—160 lat, choć spotykane są też poje- szosie, trafiamy na cmentarz z I wojny dyncze starsze okazy dębów. Poza jodłą światowej (z prawej) oraz parking leśny. i dębami spotkać tu możemy sosnę zwy- Bliżej szosy znajduje się jeszcze kamień czajną, grab zwyczajny, brzozę brodawko- upamiętniający szlak bojowy 31 Pułku watą czy olszę czarną. Z rzadkich roślin na Strzelców Kaniowskich, którzy w tej oko- terenie rezerwatu rosną m.in. wawrzynek licy stoczyli swą ostatnią walkę podczas wilczełyko, śnieżyczka przebiśnieg, zdro- Polskiego Września. jówka rutewkowata. Koło rezerwatu prze- Skręcamy w prawo. Idziemy wzdłuż szosy . chodzi wiele szlaków turystycznych, dzięki Mijamy budynki Izby Dydaktyczno-Muzeal- czemu jest łatwo dostępny. nej Puszczy Kozienickiej, Wioskę Indiańską

>>> Puszcza Kozienicka koło Augustowa

78 >>> Warto zobaczyć:

Izbę Dydaktyczno-Muzealną Puszczy Kozienickiej — utworzoną w 1994 r., zlokalizowaną w dawnej leśniczówce z 1905 r. Znajdują się w niej muzealne ekspozycje walorów >>> Augustów, kamień upamiętniający krajoznawczych, historycznych i kultu- szlak bojowy 31 Pułku Strzelców Kaniowskich rowych Puszczy Kozienickiej. Obejmu- „Ponoka” oraz przystanek PKS w kierunku je trzy sale ekspozycyjne i jedną dy- Kozienic — 200 m dalej znajduje się przy- daktyczną. Na zewnątrz izby obejrzeć stanek w kierunku Radomia. można dawny sprzęt leśny i kolejki wąskotorowe do transportu drewna, AUGUSTÓW miniogród dendrologiczny oraz oczko wodne z żółwiami błotnymi Wieś położona przy drodze nr 737 (Radom — Kozienice), 8 km na południowy zachód od Kozienic. Dawna wieś królewska Wyłuszczarnię szyszek — drew- założona w 1777 r. przez króla Stanisława niany zabytek z 1933 r., unikalny Augusta Poniatowskiego, na gruntach obiekt gospodarki leśnej pierwotnej osady puszczańskiej Półbór, na cześć króla nazwana Augustowem. Cmentarz wojenny z I wojny W XVIII w. zasiedlona przez „Posaniaków” światowej (na skraju lasu, przy — osadników sprowadzonych z Puszczy czarnym szlaku turystycznym). Pocho- Sandomierskiej. 18 września 1939 r. wano na nim ok. 400 żołnierzy pole- w okolicy Augustowa batalion 31. Pułku głych w dniach 20—26 października Strzelców Kaniowskich z Sieradza pod 1914 r. podczas bitwy pod Laskami. dowództwem kpt. Kazimierza Skorupskie- Spoczywają tu żołnierze z wielonaro- go stoczył bój z wojskami niemieckimi 13. dowościowych armii: rosyjskiej, au- Zmotoryzowanej Dywizji Piechoty. stro-węgierskiej oraz niewielka grupa Obecnie siedziba leśnictwa Zagożdżon. żołnierzy niemieckich. Cmentarz utworzono w 1918 r. W latach 1929—1932 jego teren otoczono kamiennym ogrodzeniem. Pośrodku cmentarza rośnie okazały dąb — pomnik przyrody

Sezonową Wioskę Indiańską „Ponoka”, w której można się do- wiedzieć m.in. gdzie żyją Indianie, jak wygląda strój Indian oraz co to jest tipi

>>> Węzeł szlaków

Pionki — Przejazd — Augustów >>> 79 80 >>> POLICZNA — MIODNE

Legenda Długość trasy: 15,0 km; Czas przejścia: 4 h; drogi główne krzyż Oznakowanie: żółty szlak pieszy; drogi lokalne

Dojazdy: drogi inne mogiła • do Policznej: komunikacja PKS oraz drogi polne, leśne itp. komunikacja prywatna — busy przez pomnik linia kolejowa, Zwoleń (ok. 60 min); pociągi Kolei stacja kapliczka, kapliczka zabytkowa Mazowieckich (do Garbatki-Letniska trasa wycieczki komunikacja PKS oraz prywatna — busy cmentarz zabytkowy szlaki piesze przez Garbatkę-Letnisko (ok. 80 min); kościół, szlaki rowerowe kościół zabytkowy murowany, • do Miodnego: komunikacja PKS oraz zabytkowy drewniany ścieżki dydaktyczne/ prywatna — busy (ok. 40 min). grodzisko przyrodnicze

Policzna — Miodne >>> 81 oleń

a, pomnik w, krzyż wk a Miodne wa Las ó o wk w, krzyż tonió oliczna PKS ank osa Pionki — Zw P Dąbr Fr An sz gajó Linó Miodne PKS (1,6 km) (1,7 km) (0,8 km) (5,0 km) (1,5 km) (2,7 km) (1,7 km)

0,0 km 1,6 km 3,3 km 4,1 km 9,1 km 10,6 km 13,3 km 15,0 km

Trasę rozpoczynamy na przystanku stawy i dochodzimy do szosy. Przy niej PKS w Policznej. Stąd udajemy się znajduje się zespół pałacowo-parkowy oraz w kierunku Kozienic aż do skrzyżowania zabudowania gospodarcze. Stąd w lewo do dróg: w lewo do Suskowoli, w prawo — do głównej drogi i nią w lewo z powrotem do Czarnolasu. Uwaga! Jeżeli chcemy zwiedzić skrzyżowania. zabytki Policznej skręcamy w prawo, gdzie przy rozwidleniu dróg znajduje się stary POLICZNA cmentarz, a następnie w lewo. Przy krzyżu ponownie skręcamy w prawo i dochodzimy Wieś gminna w powiecie zwoleńskim, przy do kościoła. Od świątyni idziemy w prawo drodze 723 (Zwoleń — Kozienice), 11 km i wraz z drogą po chwili w lewo. Mijamy od Zwolenia. Nazwa pochodzi

>>> Policzna, kościół pw. św. Stefana

82 >>> prawdopodobnie od słów „pole” i „police”, Jan Kochanowski, poeta, autor m.in. tre- czyli polana, teren bezleśny. W okresie nów, pieśni, fraszek, właściciel Czarnolasu. średniowiecza była miejscem postoju Na starym cmentarzu w Policznej spoczęły dla podróżnych. Najstarsza wzmianka jego córki Urszula i Hanna oraz brat Kacper; o Policznej pojawiła się w dokumencie Stefan Żeromski, pisarz, który 2 września z 1191 r., wystawionym przez Kazimierza 1892 r. w drewnianym kościele w Policznej Sprawiedliwego. zawarł związek małżeński z Oktawią Rod- Pod koniec XV w. weszła w posiadanie ro- kiewiczową. Świadkiem uroczystości był dziny Kochanowskich, poprzez małżeństwo Bolesław Prus; Barbary Szlizówny z Janem Kochanowskim, Maria z Tyzenhauzów Przezdziecka, dziadem poety. Pozostawała w ich włada- właścicielka ziemska, malarka, filantropka, niu przez ponad 200 lat. Dopiero w 1718 r. najważniejsze jej prace znajdują się, m.in. Paweł Kochanowski oddał ją w ramach w Bibliotece Watykańskiej; spłaty długu w ręce Adama Szaniawskiego, kasztelana lubelskiego. Po trzecim rozbiorze znalazła się pod pa- nowaniem austriackim, a po utworzeniu w 1815 roku Królestwa Polskiego, w zaborze rosyjskim. W 1884 r. majątek w Policznej zakupiła hr. Maria z Tyzenhauzów Przezdziecka, malarka i filantropka. W tym okresie nastąpił zna- czący rozwój miejscowości. Powstała cegielnia, warsztaty tkackie, młyny i gorzelnia. Dzięki staraniom Wandy Targowskiej, żony administratora majątku, utworzono również szkołę. W okresie wakacyjnym Policzna pełniła funkcję miejscowości letniskowej. Zniszczona w czasie I wojny światowej. Podczas okupacji hitlerowskiej ośrodek ruchu oporu. 11 czerwca 1944 r. oddziały BCh „Tomasza” i AK „Huragana” uwolniły jeńców radzieckich z miejscowego obozu pracy. Z Policzną związani byli: >>> Policzna, grób ks. Antoniego Grudzińskiego

>>> Policzna, dawna gorzelnia >>> Policzna, pałac Przezdzieckich

Policzna — Miodne >>> 83 Aleksander Przezdziecki, historyk, arche- olog, literat, autor powieści historycznych Warto zobaczyć: Jagiellonki polskie w XVI oraz Życie domo- we Jadwigi i Jagiełły; Pałac Przezdzieckich, wybudo- Stefan Przezdziecki — właściciel majątku wany w latach 1889—1894 w stylu w Policznej, ambasador Polski w Rzymie. neorenesansowym wg projektu Jerze- Jan Stępień, artysta malarz, uczeń Jacka go Wernera. W 1945 roku w wyniku Malczewskiego; reformy rolnej nastąpiła parcelacja błogosławiony ks. Kazimierz Sykulski, majątku. W pałacu utworzono szkołę proboszcz policki w latach 1917—1921, podstawową, a następnie Specjalny poseł na sejm w II RP. Ośrodek Szkolno-Wychowawczy. Na początku lat 90. obiekt odzyskali daw- ni właściciele. Obecnie pałac nie jest dostępny dla zwiedzających

Kościół pw. św. Stefana. Pierwotny, drewniany kościół pw. św. Anny i św. Stanisława w Policznej wybudował w 1531 r. Andrzej Białaczowski, dziad Jana Kochanowskiego ze strony matki. Dzięki jego staraniom utworzono tu również parafię dla mieszkańców wsi >>> Policzna, stary cmentarz Czarnolas, Policzna i Świetlikowa Wola. Kolejny kościół wzniosła w 1740 r. Ewa z Szaniawskich Suchodolska. To w nim odbył się ślub Stefana Żeromskiego z Oktawią Rodkiewiczową. Obecny, oddalony o kilkaset metrów od poprzednich, wzniesiono w latach 1889—1894, wg projektu Jerzego Wernera. Fundatorką kościoła z czerwonej fugowanej cegły w stylu ostrołuku nadwiślańskiego była Maria z Tyzenhauzów hrabina Przezdziecka. W kościele znajduje się 5 ołtarzy z drzewa dębowego. W głównym ołtarzu umieszczona jest rzeźba Chrystusa na krzyżu. Do stylu kościoła dostosowane są dębowe, rzeźbione konfesjonały, ambona, drzwi do zakrystii, ławy, balustrady oraz terakotowe stacje drogi krzyżowej. Na ścianie prezbiterium obrazy przedsta- wiające dwóch męczenników z okresu II wojny światowej, wyniesionych na ołtarze w 1999 r. przez papieża Jana Pawła II >>> Policzna, pomnik ofiar egzekucji 12.06.1943 r.

84 >>> Są to: ks. kom. ppor. Władysław Migoń Cmentarz wojenny z czasów (pierwszy kapelan Polskiej Marynarki I wojny światowej, Policzna Parcele. Wojennej II RP) oraz ks. Kazimierz Spoczywa na nim 1200 żołnierzy au- Sykulski (proboszcz parafii w Policznej striackich oraz 150 polskich poległych w latach 1917—1921). podczas bitwy stoczonej w dniach W transepcie dwie kaplice: 23—24 października 1914 r. św. Stefana i św. Jana Nepomucena oraz epitafium z fotografią ks. Antoniego Grudzińskiego. Na filarze bramy kościoła znajduje się tablica poświęcona żołnierzom polskim z parafii polickiej poległym w czasie wojny polsko-bolszewickiej (1918—1920). W księgach metrykalnych przechowy- wanych na plebanii zachował się akt małżeństwa Stefana Żeromskiego, przyjaciela ks. Antoniego Grudzińskiego, z Oktawią Rodkiewi- >>> Policzna, cmentarz z czasów czową. Świadkiem na tym ślubie był I wojny światowej Aleksander Głowacki (Bolesław Prus) Po zwiedzeniu Policznej idziemy głów- Stary cmentarz przy drodze ną drogą do skrzyżowania. Skręcamy do Czarnolasu. To na nim spoczęły w lewo i podążamy zgodnie ze znakami córki Jana Kochanowskiego: Urszula żółtego pieszego szlaku turystycznego, i Hanna. Z dawnych czasów zacho- mijając kapliczkę z 1903 r. Powoli wycho- wał się tylko jeden nagrobek: Tekli dzimy z Policznej i kierujemy się w stronę z Odrowążów Pieniążków Boguckiej, Suskowoli. Docieramy do miejscowości zm. w 1845 r. oraz jej męża Dąbrowa Las. Przechodzimy obok współ- Malachiasza, dziedziców Świetlikowej czesnego krzyża przydrożnego i dochodzi- Woli my do lasu. Wkraczamy do niego pierwszą szeroką drogą w lewo, następnie lekko wykręcającą drogą przecinamy pola i docie- Nowy cmentarz, a na nim mogiły ramy do brzozowego lasku. Idziemy chwilę żołnierzy poległych we wrześniu i skręcamy w lewo w wyraźną drogę. Dalej 1939 r.; mogiły ofiar zbiorowych egze- podążamy przez las liściasty. Wychodzimy kucji; mogiła Alojzego Czołczyńskiego, z niego po ok. 200 m, dalej idąc jego skra- uczestnika wojen napoleońskich jem, mając po lewej pola. i powstania listopadowego; grobowiec Dochodzimy do szosy na obrzeżach wsi Wandy i Stanisława Targowskich, Franków (z prawej krzyż przydrożny). Dalej zasłużonych działaczy społecznych idziemy asfaltową drogą aż do kolejnej i oświatowych w czasie zaborów; grób miejscowości — Antoniówki. ks. Antoniego Grudzińskiego

Pomnik pamięci 28 mieszkań- ANTONIÓWKA ców Policznej rozstrzelanych Wieś w powiecie zwoleńskim, gmina 12 czerwca 1943 r., przy drodze do Policzna, 5 km na płn. wsch. od Policznej, Czarnolasu położona na skraju Puszczy Kozienickiej,

Policzna — Miodne >>> 85 REZERWAT „OKÓLNY ŁUG” Obejmujący obszar 1968,94 ha rezerwat torfowiskowy utworzony został w 2001 r. Na jego terenie znajdują się torfowiska przejściowe i wysokie z licznymi zbiornika- mi wodnymi (pozostałość po wydobywaniu torfu) — największy zbiornik zlokalizowany jest w północnej części rezerwatu. W tak specyficznych warunkach spotkać tu mo- żemy unikatowe w Puszczy zbiorowiska roślinności torfowiskowej i wodnej. Rezer- >>> Antoniówka, głaz upamiętniający poległych wat jest miejscem występowania żółwia podczas II wojny światowej błotnego. Z rzadkich roślin spotkać można przy wsch. granicy rezerwatu „Okólny grzybienie północne, bagno zwyczajne Ług”. Powstała na gruntach dóbr polickich. oraz rosiczkę okrągłolistną. Z gniazdu- W czasie II wojny światowej, 21 czerwca jących ptaków warto wymienić żurawia, 1944 r., spacyfikowana przez Niemców. błotniaka stawowego, rycyka i kszyka. Po- Był to odwet za śmierć dwóch wysokich nadto występuje tu 30 gatunków ważek, rangą urzędników niemieckich. Z 36 za- motyle, takie jak paź królowej i modraszek gród pozostały tylko 3. Zamordowano 30 bagniczek, z płazów zaś kumak nizinny. osób, 422 mężczyzn z Antoniówki oraz Podmokły teren sprzyja też występowaniu okolicznych wsi wywieziono do obozów zaskrońca i żmii zygzakowatej. zagłady. W miejscowości znajduje się głaz Schodzimy z asfaltu i wchodzimy upamiętniający te wydarzenia. Po wojnie szeroką utwardzoną drogą w las. Pra- wieś została odbudowana. wie 400 m dalej droga nasza skręca lekko Szosa skręca we wsi w lewo, przy pomniku w prawo. W tym miejscu wchodzimy na upamiętniającym poległych w czasie II woj- teren Kozienickiego Parku Krajobrazowego. ny światowej. Idziemy przez wieś aż do lasu. Po 1,25 km przecinamy duże skrzyżowanie Z prawej strony za zabudowaniami Anto- dróg leśnych, przy którym na drzewie za- niówki rozciąga się rezerwat „Okólny Ług”. wieszona jest kapliczka (prostopadłą drogą

>>> Droga koło Antoniówki

86 >>> >>> Rezerwat „Okólny Ług”

>>> Pomnik przyrody „Miodne"

Policzna — Miodne >>> 87 prowadzi niebieski szlak rowerowy). Idzie- natomiast z prawej pola. Za polami scho- my dalej; za kolejnym dużym skrzyżowa- dzimy na ścieżkę biegnącą w prawo skos, niem (po 1,2 km) mijamy młodnik, a droga skracając sobie trochę wędrówkę po czar- nasza po chwili skręca w lewo. Następnie nej drodze. Ponownie jednak na nią wycho- dwa razy w prawo i doprowadza nas do dzimy i już dalej idziemy nią aż do szosy szosy Pionki — Zwoleń. Przecinamy drogę Radom — Lublin. Po drodze mijamy ścieżkę i dalej zgodnie ze znakami szlaku idziemy przyrodniczą i zabudowania nadleśnictwa. przez las, szerokim duktem. Z prawej stro- Po dojściu do szosy idziemy w prawo, do ny towarzyszą nam niewysokie wniesienia przystanku PKS (w lewo doszlibyśmy do wydmowe — to Piaseczna Góra. Skręcamy Izby Edukacji Leśnej „Miodne”). Niedaleko lekko w lewo i na skrzyżowaniu w prawo. niego znajduje się siedziba Nadleśnictwa Wychodzimy z lasu na śródleśną polanę. Zwoleń. Idąc wzdłuż niej dochodzimy do prosto- padłej drogi, która prowadzi zielony szlak MIODNE turystyczny (po prawej stronie okazały dąb — pomnik przyrody). Idziemy w lewo, mija- Osada w gminie Zwoleń, przy drodze my gajówkę i miejsce odpoczynku. nr 12 (Radom — Lublin), 7 km na zach. od Zwolenia. Siedziba Nadleśnictwa Zwoleń, przy którym mieści się powstała w 2007 r. POMNIK PRZYRODY „MIODNE” Izba Edukacji Leśnej „Miodne”. Wyposażona Pomnik przyrody znajdujący się koło jest w środki dydaktyczne umożliwiają- gajówki Miodne i przy węźle szlaków ce prowadzenie interaktywnych zajęć turystycznych (zielonego i żółtego). Jest z dziećmi, młodzieżą i osobami dorosłymi. to 13 drzew: 9 modrzewi polskich, 3 je- Na terenie wokół ekspozycja zewnętrzna. siony wyniosłe w wieku ok. 200 lat oraz W pobliżu urozmaiconego kompleksu kasztanowiec zwyczajny. Drzewa tworzą leśnego utworzono ścieżkę przyrodniczo- oryginalną aleję. W pobliżu leśnicy przygo- -leśną „Nasze Drzewa”. Jej długość wynosi towali miejsce odpoczynku dla turystów: 1,5 km. Specjalne plansze umieszczone na drewniane wiaty i miejsce na ognisko. 15 przystankach umożliwiają praktyczną Przechodzimy zabytkową aleją drzew. naukę rozpoznawania gatunków drzew Przy krzyżu upamiętniającym zamor- rosnących w Puszczy Kozienickiej. Obok dowanego gajowego skręcamy w prawo, Nadleśnictwa znajduje się zadaszona w szeroką drogę leśną. Tu zostawiamy wiata z miejscem na ognisko oraz miejsce zielony szlak turystyczny, który prowadzi na autokar. do Zwolenia. Kilometr dalej szeroka droga lekko odbija w prawo, my idziemy zaś ścieżką w lewo skos. Doprowadza nas ona do wyraźnej drogi leśnej, którą idziemy w dalej. Scho- dzimy następnie w pierwszą drogę w prawo. Trzy kolejne skrzyżowania pokonujemy na wprost. Na kolejnym, przy skraju lasu, idziemy w prawo i zaraz w lewo, wycho- dząc na otwarty teren. Idziemy prosto, przecinając pola, aż do wsi. Dochodzimy do szosy w Linowie. Skręcamy w lewo, mijamy kapliczkę i schodzimy w pierwszą w prawo szutrową drogę. Po lewej stronie mamy las, >>> Miodne, szkółka leśna

88 >>> >>> Parking przy gajówce „Miodne"

>>> Izba Edukacji Leśnej „Miodne”

Policzna — Miodne >>> 89 90 >>> ZWOLEŃ — PODGÓRA

Legenda Długość trasy: 14,5 km; drogi główne krzyż Czas przejścia: 4 h drogi lokalne

Oznakowanie: zielony szlak pieszy, bez drogi inne mogiła znaków, żółty szlak pieszy, żółty szlak drogi polne, leśne itp. rowerowy, ścieżka dydaktyczna „Miodne”; pomnik linia kolejowa, Dojazdy: stacja kapliczka, kapliczka zabytkowa • do Zwolenia: komunikacja PKS oraz trasa wycieczki komunikacja — busy (ok. 45 min); cmentarz zabytkowy szlaki piesze • do Podgóry: komunikacja PKS oraz kościół, szlaki rowerowe kościół zabytkowy murowany, komunikacja — busy (ok. 40 min). zabytkowy drewniany ścieżki dydaktyczne/ grodzisko przyrodnicze

Zwoleń — Podgóra >>> 91 wy o

wy o er w o oga oleń — Pionki wski, punkt widok ółty szlak pieszy o a, parking a PKS a Dr cz oleń PKS w, ż osa Zw ersk odgór odgór Zw sz Cz Linó żółty szlak r Ług T P P (2,2 km) (1,9 km) (2,4 km) (1,7 km) (4,1 km) (1,8 km) (0,4 km)

0,0 km 2,2 km 4,1 km 6,5 km 8,2 km 12,3 km 14,1 km 14,5 km

Trasę rozpoczynamy na Dworcu PKS na gruncie wsi Gotardowa Wola, na mocy w Zwoleniu. Udajemy się stąd w lewo, przywileju wydanego przez króla ul. Wojska Polskiego w kierunku Radomia, Władysława Jagiełłę. Lokowane na prawie zgodnie ze znakami zielonego pieszego magdeburskim w 1425 r. Pierwszym wój- szlaku turystycznego. tem został Jan Cielątko (Czeladko?) — łożni- czy króla. Intensywny rozwój zawdzięczało ZWOLEŃ położeniu przy ruchliwym szlaku komuni- kacyjnym z Lublina do Radomia i dalej na Miasto powiatowe, przy drodze nr 12 Wielkopolskę. W latach 1566—1575 funk- (Radom — Lublin), nad rzeką Zwolenką, cję prebendarza miejscowej parafii pełnił 30 km na wsch. od Radomia. Powstało Jan Kochanowski. Od 1578 r. w Zwoleniu

>>> Zwoleń, centrum miasta

92 >>> Warto zobaczyć:

Kościół parafialny pw. Podwyż- szenia Krzyża Świętego. Pierwot- ny, wzmiankowany w 1470 r., spłonął w roku 1559. Obecny, wybudowany w latach 1564—1595, murowany, gotycko-renesansowy. Powiększony w XVII w. przez dobudowanie dwóch kaplic: św. Franciszka (Kochanowskich) i św. Stanisława (Owadowskich). Dzięki temu kościół uzyskał kształt łacińskie- go krzyża. Podczas I wojny światowej, w 1914 roku zajęty przez wojska niemieckie na szpital i znacznie zdewa- stowany. W roku 1919 zamknięty ze względu na bardzo zły stan techniczny. Prace remontowe rozpoczęto w roku 1920. W kolejnych latach dobudowano dwie nawy, które połączono z kaplicą Owadowską i Kochanowskich oraz dostawiono wieżę. Kolejny remont przeprowadzono po pożarze, który wybuchł na poddaszu w 1979 r. Ostatniego generalnego remontu dokonano w latach 2010—2012. Dzięki środkom unijnym udostępniono dla zwiedzających kryptę rodu Kochanowskich, założono ogrzewanie podłogowe, wymieniono pokrycie dachowe, odnowiono polichromie.

Kaplicę Kochanowskich w ko- ściele parafialnym pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, wzniesioną w 1610 roku z fundacji sędziego ziemi lubelskiej Adama Kochanowskiego, bratanka poety. Kaplica zbudowana na rzucie kwadratu nakryta jest ośmioboczną kopułą zwieńczoną latarnią. Na ścianie wschodniej malatura przedstawiają- ca św. Jana Chrzciciela i św. Pawła. W centralnej części obraz Jezusa Miłosiernego. W drewnianym ołtarzu z tabernakulum przechowywane są relikwie św. S. Faustyny. >>> Zwoleń, kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego

Zwoleń — Podgóra >>> 93 W kaplicy znajdują się epitafia rodzi- Kaplicę św. Stanisława ny Kochanowskich: (Owadowskich), w kościele para- Jana Kochanowskiego (na ścianie fialnym pw. Podwyższenia Krzyża północnej), popiersie wykute w czer- Świętego, wybudowaną w latach wonym chęcińskim marmurze. Po- 1620—1630. Fundatorką była wstało ono ok. 30 lat po śmierci poety, Zuzanna Wołucka, córka Ewy i Filipa Piotra i Anny z Białaczowskich, Owadowskich, wnuczka Jana rodziców poety, Kochanowskiego. Zbudowaną na Adama Kochanowskiego, sędziego planie kwadratu kaplicę nakrywa ziemi lubelskiej, ośmiodzielna kopuła z latarnią. Przy Piotra Kochanowskiego (pocho- wschodniej ścianie ołtarz wanego w kościele Franciszkanów z płaskorzeźbą przedstawiającą scenę w Krakowie), zabójstwa biskupa Stanisława ze Katarzyny z Jasieńca herbu Nałęcz, Szczepanowa przez króla Bolesława żony Mikołaja Kochanowskiego. Śmiałego. Po bokach figury: Pod posadzką kaplicy znajduje się z lewej — św. Salomei, z prawej — krypta ze szczątkami poety i jego św. Kunegundy (Kingi). Na owalnych rodziny. wypukłych obrazkach wizerunki Ciekawostką jest, że brakuje czaszki św. Wawrzyńca (od lewej) Jana Kochanowskiego, którą w 1791 i św. Szczepana (od prawej), obraz roku zabrał Tadeusz Czacki i jako pa- św. Piotra. Południową ścianę kaplicy miątkę narodową podarował ks. Izabeli zdobi fresk autorstwa Z. Gedliczki, Czartoryskiej przedstawiający scenę nadania praw miejskich Zwoleniowi przez króla Władysława Jagiełłę

>>> Zwoleń, krypta Kochanowskich

94 >>> Pomnik nieznanego żołnierza (przed kościołem parafialnym, ul. ks. Packa). Pierwotny, ufundowany w 1925 r. przez kombatantów I wojny światowej. Początkowo była to tylko skromna płyta. Obecny pomnik po- wstał w 1975 r. staraniem rzemieślni- ków zwoleńskich

Kaplicę św. Anny, ul. Wojska Polskiego, wybudowaną w 1854 r. przez mieszkańców Zwolenia w intencji uwolnienia miasta od epidemii cholery. Obok kaplicy pomnik wystawiony w 1894 r., w podobnej intencji

Pomnik Jana Kochanowskiego, Plac J. Kochanowskiego. Wzniesiony z inicjatywy zwoleńskiego rzemieślnika stolarza — Wacława Zacharkiewicza, a wykonany przez artystę rzeźbiarza Władysława Janię. Odsłonięty 17 września 1961 r.

Pomnik Jana Kochanowskiego z Urszulką, ul Kościelna (na placu przed PG im. Jana Kochanowskiego). Wykonany przez Władysława Janię, odsłonięty w 1981 r.

Tablicę poświęconą zwoleńskim nauczycielom za- mordowanym przez niemieckich okupantów (na ścianie przy wejściu do gimnazjum, ul. Kościelna)

Tablicę poświęconą Wacławowi Zacharkiewiczowi, odsłoniętą w setną rocznicę urodzin powszechnie znanego w Zwoleniu „Dziadka” (ul. Kościelna)

>>> Pomniki Jana Kochanowskiego w Zwoleniu

Zwoleń — Podgóra >>> 95 Pomnik Pamięci Narodowej Pomnik Władysława Jagiełły, (północna pierzeja Placu patrona miasta. Wystawiony w 1975 r. Kochanowskiego). Składa się z 3 czę- przed PSP, przy ul. Ludowej ści: Ściany Straceń wg projektu Jana Kacperskiego i Leopolda Pomnik Królowej Polski, Zacharkiewicza, poświęconej ofiarom Aleja Jana Pawła II. Wystawiony masowych egzekucji wykonanych w 1925 r., ufundowany przez 7 kwietnia i 19 czerwca 1944 r.; zwoleńskiego filantropa i społecznika, Krzyża Katyńskiego i płyty upamięt- Hipolita Zagrodzkiego. Nie wiadomo, niającej ofiary katastrofy smoleńskiej czy pomnik jest poświęcony królowej w 2010 r. Polski Jadwidze czy NMP Królowej Polski Tablicę Wincentego Flaka, utalentowanego rzeźbiarza amatora Pomnik na gliniankach, (Aleja Jana Pawła II 2) skrzyżowanie ulic M. Kopernika i 11 Listopada. Krzyż i kamienną Pomnik mjr. Henryka Dobrzań- tablicę wystawiono w 2003 r. w miej- skiego „Hubala” i jego żołnierzy, scu licznych egzekucji dokonanych wystawiony w 1989 r., przy zbiegu ulic na mieszkańcach Zwolenia podczas Alei Pokoju i Władysława Jagiełły II wojny światowej

>>> Zwoleń, pomnik Pamięci Narodowej

96 >>> nasiliło się osadnictwo żydowskie. W cza- Cmentarz parafialny, sie potopu szwedzkiego nastąpiły znaczne ul. Cmentarna. Znajdują się na nim, zniszczenia miasta . Pożary wybuchające m.in. zbiorowe mogiły żołnierzy pole- w latach 1656—1659 oraz w 1800 r. przy- głych podczas I i II wojny światowej. czyniły się do znacznego upadku Zwolenia, W oddzielnej kwaterze spoczywają który po III rozbiorze Polski znalazł się pod mieszkańcy Zwolenia, Janowca i oko- zaborem austriackim, a po 1815 r. wszedł lic, zamordowani 15 kwietnia 1945 r. w skład Królestwa Polskiego, podległego W głębi tej kwatery pomnik poświę- Rosjanom. W 1869 r. odebrano mu prawa cony wszystkim, którzy zginęli w obo- miejskie. Odzyskał je dopiero w roku 1925. zach koncentracyjnych, katowniach W czasie II wojny światowej miasto znisz- gestapo lub w masowych egzekucjach czone prawie w 90%. Było ważnym ośrod- kiem ruchu oporu ZWZ, a następnie AK. Centrum Regionalne przy Ne- W związku z działalnością konspiracyjną kropolii Jana Kochanowskiego miały tu miejsce liczne aresztowania i ma- (budynek starej plebanii, sowe egzekucje ludności cywilnej. Miasto ul. St. Wyszyńskiego). W salach zostało odbudowane po wojnie. Obecnie eksponowane są XVIII-wieczne ośrodek administracyjno-usługowy. monstrancje, kielichy, pacyfikały Mijamy z lewej strony kaplicę oraz zabytkowe księgi i obrazy św. Anny i krzyż wystawiony na pamiątkę uchronienia miasta od epidemii Muzeum Regionalne, ul. Aleja cholery. Dochodzimy do skrzyżowania ulic Jana Pawła II 2. Placówka utworzona (w lewo prowadzi droga do Kazanowa) w 1975 r. Prezentowane są w nim i idziemy w prawo, ul. 11 Listopada. Przy wystawy stałe związane z Janem skrzyżowaniu, za terenem zwartej zabu- Kochanowskim i jego rodziną oraz dowy trafiamy na krzyż upamiętniający zabytki kultury materialnej mieszkań- pomordowanych przez okupanta w czasie ców ziemi zwoleńskiej II wojny światowej. Idziemy dalej prosto

>>> Zwoleń, centrum Regionalne przy Nekropolii Jana Kochanowskiego

Zwoleń — Podgóra >>> 97 >>> Zwoleń, pomnik Królowej Polski; tablica Wincentego Flaka; kaplica św. Anny szosą aż do jej zakrętu, a następnie W Linowie urodził się Tadeusz Kamiński w dotychczasowym kierunku szeroką (1924—2002). Był leśniczym utwardzoną drogą obsadzoną drzewami; w Nadleśnictwie Garbatka, a następnie wychodzimy z miasta. Za aleją drzew i za w Zwoleniu. W czasie II wojny światowej linią niskiego napięcia na skrzyżowaniu żołnierz AK, pseudonim „Wrzos”. skręcamy w lewo. Polną drogą dochodzimy Wychowawca wielu pokoleń leśników. do szosy Pionki — Zwoleń i idziemy prosto Idziemy prosto przez wieś. Za drugim szlakową drogą między polami. domem skręcamy w prawo (ok. 100 m Mijamy pojedyncze zabudowa- od kapliczki), w polną drogę. Dochodzimy nia, następnie krzyż i kapliczkę. do ściany lasu i wchodzimy do niego Na prawo od kapliczki, w głębi (przysiółek wyraźną drogą. Na pierwszym rozejściu Niwki) widoczny jest nieczynny wiatrak idziemy w prawo i zaraz potem w lewo. bez łopat. Ok. 0,6 km dalej dochodzimy do Dalej prosto i na kolejnym rozwidleniu skrzyżowania dróg przy krzyżu — prosto- wybieramy prawą odnogę — tak samo, jak padły trakt jest obsadzony drzewami i nosi na kolejnym rozejściu. Po chwili docieramy nazwę Czerskiej Drogi; nią podąża dalej do zejścia dróg — tu już w lewo (szlak szlak zielony. Tu opuszczamy szlak i idzie- żółty odchodzi prawo skos), do szerokiej my prosto. Dochodzimy do szosy i dalej prostopadłej leśnej drogi, którą biegnie nią podążamy, pilnując dotychczasowego także żółty szlak, ale rowerowy. Drogą tą kierunku. Droga ta wykręca i doprowadza podążamy w lewo. nas do kapliczki w Linowie. Z lewej strony Nasz dukt wykręca w lewo, dochodzi żółty szlak turystyczny. przecina skrzyżowanie i dalej idzie prosto. Mijamy drogę pożarowa nr 27 LINÓW i na skrzyżowaniu leśnych dróg, za górką z prawej strony idziemy w prawo i od razu Wieś w powiecie zwoleńskim, 6 km na w lewo skos. Mijamy młodnik i dochodzimy zach. od Zwolenia. Założona pod koniec do skrzyżowania ze słupkami z oznacze- XVIII w. Z trzech stron otaczają ją lasy niem działów 167/157/160/167. Idziemy uroczyska „Miodne”. We wsi przydrożna w lewo szerokim leśnym traktem. Prawie figurka z 1887 r., ufundowana przez go- 300 m dalej z lewej strony dochodzi wy- spodarza Józefa Wziętka. raźna droga. Idziemy nią, zostawiając tym

98 >>> samym szlak rowerowy. Z prawej strony idziemy prosto, drogą biegnącą z prawej rozciąga się rezerwat „Ługi Helenowskie”. strony. Najbliższe skrzyżowanie przecho- Dochodzimy do tablicy informacyjnej rezer- dzimy na wprost, na kolejnym przy tablicy watu i ścieżką kierujemy się w prawo, do rezerwatu „Miodne” skręcamy w prawo. punktu widokowego. Ok. 200 m dalej trafiamy na skrzyżowanie dróg. Tu skręcamy w lewo. Wychodzimy Rezerwat „Ługi Helenowskie” z lasu i docieramy do parkingu leśnego „Podgóra”. Przechodzimy przez parking, Utworzony w 1985 r. jako rezerwat czę- kierując się w prawo, a na szosie skręcamy ściowy torfowiskowy dla zachowania rzad- w lewo. Wchodzimy do Podgóry i przy kich na terenie Kozienickiego Parku głównej trasie (Radom — Lublin) skręcamy Krajobrazowego siedlisk torfowych. w prawo, do przystanku PKS. Posiada powierzchnię 93,56 ha, z czego ok. 45 ha zajmują torfowiska. Największe z nich to Ług Helenowski i Ług Tczowski PODGÓRA (nazywany też Wielkim Ługiem). Zbiorniki Wieś w powiecie zwoleńskim, przy drodze wodne na terenie „Ługów Helenowskich” nr 12 (Radom — Lublin), 18 km od Radomia. to pozostałość po wydobyciu torfu. Położona na skraju uroczyska „Miodne”. Z rzadkich roślin spotkać tu możemy bagno W czasie II wojny światowej miejsce zwyczajne, rosiczkę okrągłolistną, żurawi- działań oddziałów partyzanckich. W maju nę błotną, wełniankę pochwowatą. 1944 r. oddział AK „Huragana” urządził tu Torfowiska otaczają lasy sosnowe z do- zasadzkę na niemiecki samochód z woj- mieszką osiki, brzozy, świerka i dębu — są skiem. Zginęło wówczas 6 Niemców. one ostoją zwierząt, takich jak łoś czy W pobliżu dwa rezerwaty przyrody: dzik. Z ptaków gniazdują tu bąk, bączek, „Miodne” oraz „Ługi Helenowskie”. żuraw, samotnik, wodnik, kropiatka, kszyk, kwiczoł. Wilgotność środowiska sprzyja występowaniu zaskrońca, żmii i padalca. Rezerwat można zwiedzić wyznakowaną ścieżką dydaktyczną z punktem widoko- wym na Ług Tczowski. Wracamy do drogi i dalej idziemy prosto. Dochodzimy do ścieżki przyrodniczej znakowanej kolorem zielonym. Kierujemy się w prawo, mieszanym, pod- mokłym lasem idąc przez południowe okolice rezerwatu. Na skrzyżowaniu przy wiacie

>>> Linów >>> Rezerwat „Ługi Helenowskie”

Zwoleń — Podgóra >>> 99 100 >>> ŻYTKOWICE — ANIELIN — PATKÓW — POLICZNA

Długość trasy: 13,2 km; Czas przejścia: 4 h; Legenda

Oznakowanie: czarny szlak pieszy, drogi główne krzyż bez szlaku, niebieski szlak rowerowy, drogi lokalne bez szlaku, żółty szlak pieszy; drogi inne Dojazdy: mogiła drogi polne, • do Żytkowic: pociągi Kolei leśne itp. pomnik Mazowieckich (31 min); linia kolejowa, • do Policznej: komunikacja PKS oraz stacja kapliczka, kapliczka zabytkowa komunikacja prywatna — busy przez trasa wycieczki cmentarz zabytkowy Zwoleń (ok. 60 min); komunikacja szlaki piesze PKS oraz komunikacja prywatna — kościół, szlaki rowerowe kościół zabytkowy murowany, busy przez Zwoleń, pociągi Kolei zabytkowy drewniany ścieżki dydaktyczne/ grodzisko Mazowieckich przez Garbatkę-Letnisko przyrodnicze (ok. 80 min).

Żytkowice — Anielin — Patków — Policzna >>> 101 Żytkowice PKPŻytkowice, mauzoleumLaski Anielin Patków, szosaPatków, Krótkirez. „OkólnyFranków, Ług” krzyżDąbrowa, szosaPoliczna PKS (0,8 km) (1,5 km) (0,8 km) (3,6 km) (0,4 km) (1,0 km) (1,9 km) (1,5 km) (1,7 km)

0,0 km 0,8 km2,3 km 3,1 km 6,7 km 7,1 km 8,1 km 10,0 km 11,5 km 13,2 km

Trasę zaczynamy na stacji PKP znajduje się Pomnik–Mauzoleum Legioni- Żytkowice. stów. Wzniesiono go w listopadzie 1933 roku. We wnętrzu umieszczono szczątki 51 ŻYTKOWICE znanych i ok. 100 nieznanych żołnierzy, poległych podczas walk pod Anielinem — Obecnie część wsi Brzustów w gminie — Laskami w dniach 22—24 października Garbatka-Letnisko, a zarazem nazwa sta- 1914 r. Wykonany z granitu wołyńskiego cji kolejowej w Brzustowie. Przy torach pomnik projektował inż. Stanisław kolejowych, 800 m w kierunku Radomia Klonowski z Kielc. Nad obiektem góruje ła- ciński krzyż o wys. 5,3 m, u jego podstawy natomiast znajduje się orzeł legionowy na kuli. Obelisk ma formę ściętego ostrosłupa o boku 3,65 m i wys. 3,65 m z czterema wnękami. Głównym inicjatorem budowy pomnika był dyrektor Wytwórni Prochu w Pionkach — inż. Jan Prot. Naprzeciw budynku stacji, przy drodze rozpoczyna się czarny pieszy szlak turystyczny. Idziemy zgodnie z jego znakami w prawo, wzdłuż torów w kierunku Radomia, mając po lewej stronie las. Z prawej za torami znajduje się zakład karny oraz kolejowa baza nawierzchniowa. Po 800 m dochodzimy do Mauzoleum Legionistów. Dalej podążamy jeszcze chwi- lę prosto i schodzimy w lewo (opuszczając jednocześnie szlak czarny), w szeroką drogę wyłożoną prawie na całej długości betonowymi podkładami. Wyprowadza nas ona na szosę, którą udajemy się w prawo, do wsi Laski. W Laskach na zakręcie szosy, przy krzyżu przydrożnym schodzimy z szosy i idziemy prosto szeroką >>> Żytkowice, Pomnik-Mauzoleum Legionistów

102 >>> >>> Pejzaż okolic Policzny utwardzoną drogą przez las. Po 700 m PATKÓW trafiamy na skrzyżowanie dróg — z lewej Wieś w powiecie zwoleńskim, gmina Po- kapliczka, a dalej widoczne są zabudowa- liczna, przy drodze Policzna — Suskowola, nia Anielina. Idziemy prosto, niebieskim położona wśród lasów na skraju Puszczy szlakiem rowerowym (b. mało znaków), Kozienickiej. Nazwa pochodzi od nazwiska wyraźnym leśnym duktem, nie zważając na Patek. Na jej terenie znajduje się rezerwat odnogi. Mijamy fragment lasu z ogrodze- przyrody „Okólny Ług” oraz użytek ekolo- niem z betonowych słupów i za nim trafia- giczny „Patków”. my na wyraźne skrzyżowanie dróg (1,1 km Wioska została zniszczona podczas I wojny od kapliczki), przechodzimy je na wprost, światowej. W dniach 21—26 października tak samo jak kolejne. Następnie nasza 1914 r., na linii Patków — Policzna — Anielin droga wykręca w lewo. Idziemy przez las — Laski, wojska austriackie broniły swoich z przewagą sosny, w którym z prawej strony dostrzec można roślinność siedlisk wil- gotnych, natomiast z lewej prawie ciągle towarzyszą nam wydmowe wzniesienia. Dochodzimy do rozwidlenia, które przechodzimy na wprost (prawa odno- ga), a następnie do szerokiej prostopadłej drogi. Idziemy nią w prawo, do kolejnej prostopadłej, w którą skręcamy w lewo. Droga ta zakręca w prawo i po ok. 500 m wyprowadza nas na szosę. W głębi z jej lewej strony znajduje się zbiornik wodny — Jezioro Patkowski Kanał. >>> Patków

Żytkowice — Anielin — Patków — Policzna >>> 103 pozycji przed atakującymi oddziałami ro- syjskimi. Odbudowano ją dzięki ofiarności Stanisława Targowskiego (zarządcy dóbr polickich). Podczas II wojny światowej znajdował się tu ośrodek ruchu oporu. W czerwcu 1944 r. zginął tu por. Marian Mikulski ps. „Zygfryd”, komendant placówki AK w Zwoleniu. Przy głównej drodze znajduje się jego pomnik, postawiony staraniem mieszkańców. Idziemy szosą w prawo (z lewej strony zabudowania Patkowa). Po 200 m skręcamy w asfaltową drogę w lewo, zgodnie ze znakiem wskazującym Patków Krótki. Wchodzimy do wsi i zgodnie z drogą skręcamy w lewo. Przy jednych z ostatnich zabudowań, po ok. 400 m, schodzimy w piaszczystą drogę w prawo, w kierunku młodnika. Wchodzimy do lasu i idziemy do prostopadłej drogi leśnej (ok. 400 m). Podążamy nią w prawo i po ok. 100 m skrę- camy w lewo, w drogę idącą lekkim łukiem. Doprowadza nas ona do prostopadłej wy- raźnej drogi leśnej. Za nią, za wąską ścianą drzew, prześwituje tafla zbiornika wodnego >>> Patków, pomnik Mariana Mikulskiego na terenie rezerwatu „Okólny Ług” — sam ps. „Zygfryd” rezerwat zaś zaczyna się za drogą.

>>> Rezerwat „Okólny Ług"

104 >>> REZ. „OKÓLNY ŁUG” się coraz bardziej. Pilnujemy naszej drogi, Obejmujący obszar 1968,94 ha rezerwat która często wykręca. Dochodzi w końcu torfowiskowy utworzony został w 2001 r. do szerokiego traktu. Idziemy nim prosto Na jego terenie znajdują się torfowiska (w dotychczasowym kierunku). Wychodzi- przejściowe i wysokie z licznymi zbiornika- my z lasu na łąki. Przechodzimy przez nie mi wodnymi (pozostałość po wydobywaniu do skrzyżowania z krzyżem na skraju wsi torfu). Największy zbiornik zlokalizowany Franków. jest w północnej części rezerwatu. W tak Tu spotykamy żółte szlaki: pie- specyficznych warunkach spotkać tu mo- szy i rowerowy. Idziemy zgodnie żemy unikatowe w Puszczy zbiorowiska z nimi w lewo. Droga nasza prowadzi roślinności torfowiskowej i wodnej. Rezer- między lasem a polami. Niecałe 700 m od wat jest miejscem występowania żółwia krzyża, na rozwidleniu dróg idziemy prosto błotnego. Z rzadkich roślin spotkać można w las. Dochodzimy do skośnej drogi, w któ- grzybienie północne, bagno zwyczajne czy rą skręcamy w prawo, wychodząc z lasu. rosiczkę okrągłolistną. Z gniazdujących Dalej przez pola i łąki, a następnie mały las, ptaków warto wymienić żurawia, błotniaka wychodzimy na szosę w Dąbrowie. stawowego, rycyka i kszyka. Ponadto Mijamy kapliczkę i wchodzimy do występuje tu 30 gatunków ważek, mo- Policznej. Idziemy prosto szosą do cen- tyle, takie jak paź królowej i modraszek trum wsi i skrzyżowania z trasą nr 79. Po bagniczek, z płazów zaś kumak nizinny. prawej stronie 100 m dalej zlokalizowany Podmokły teren sprzyja też występowaniu jest przystanek PKS w kierunku Zwolenia, zaskrońca i żmii zygzakowatej. a trochę dalej naprzeciwko — w stronę Idziemy w lewo, początkowo dość blisko Kozienic. Tu się kończy trasa, ale najpierw zbiorników, z czasem jednak oddalając warto zwiedzić Policznę. Przekraczamy więc drogę nr 79 i idziemy prosto. Przy

>>> Okolice Policznej

Żytkowice — Anielin — Patków — Policzna >>> 105 zakręcie drogi z prawej strony znajduje się dziadem poety. Pozostawała w ich włada- stary cmentarz. Idziemy w lewo, a następ- niu przez ponad 200 lat. Dopiero w 1718 r. nie za zakrętem skręcamy w drogę w pra- Paweł Kochanowski oddał ją w ramach wo, która doprowadza nas do zabytkowego spłaty długu w ręce Adama Szaniawskiego, kościoła pw. św. Stefana. Naprzeciw ładna kasztelana lubelskiego. figura Matki Boskiej. Idziemy w prawo, Po trzecim rozbiorze znalazła się pod pa- przez parking, a następnie w lewo. Mijamy nowaniem austriackim, a po utworzeniu kościół i dochodzimy do stawów. Przy w 1815 roku Królestwa Polskiego, w zabo- szosie z lewej strony za ogrodzeniem rze rosyjskim. W 1884 r. majątek pałac Przezdzieckich; naprzeciw budynki w Policznej zakupiła hr. Maria gospodarcze a z prawej dawna gorzelnia z Tyzenhauzów Przezdziecka, malarka i fi- (budynek z czerwonej cegły). Idziemy lantropka. W tym okresie nastąpił znaczący w lewo do drogi nr 79 i dalej chodnikiem rozwój miejscowości. Powstała cegielnia, w lewo. Przy szkole, którą mijamy, znajduje warsztaty tkackie, młyny i gorzelnia. Dzięki się pomnik poświęcony poległym w czasie staraniom Wandy Targowskiej, żony ad- II wojny światowej. Kończymy zwiedzanie ministratora majątku, utworzono również na przystanku PKS. szkołę. W okresie wakacyjnym Policzna pełniła funkcję miejscowości letniskowej. POLICZNA Zniszczona w czasie I wojny światowej. Podczas okupacji hitlerowskiej ośrodek Wieś gminna w powiecie zwoleńskim, przy ruchu oporu. 11 czerwca 1944 r. oddziały drodze 723 (Zwoleń — Kozienice), 11 km BCh „Tomasza” i AK „Huragana” uwolniły od Zwolenia. Nazwa pochodzi prawdopo- jeńców radzieckich z miejscowego obozu dobnie od słów „pole” i „police”, czyli pola- pracy. na, teren bezleśny. W okresie średniowie- Z Policzną związani byli: cza była miejscem postoju dla podróżnych. Jan Kochanowski, poeta, autor m.in. tre- Najstarsza wzmianka o Policznej pojawiła nów, pieśni, fraszek, właściciel Czarnolasu. się w dokumencie z 1191 r., wystawionym Na starym cmentarzu w Policznej spoczęły przez Kazimierza Sprawiedliwego. jego córki Urszula i Hanna oraz brat Kacper. Pod koniec XV w. weszła w posiadanie ro- Stefan Żeromski, pisarz, który 2 września dziny Kochanowskich, poprzez małżeństwo 1892 r. w drewnianym kościele w Policznej Barbary Szlizówny z Janem Kochanowskim, zawarł związek małżeński z Oktawią

>>> Kościół pw. św. Stefana w Policznej

106 >>> Rodkiewiczową. Świadkiem uroczystości był Bolesław Prus. To w nim odbył się ślub Stefana Maria z Tyzenhauzów Przezdziecka, Żeromskiego z Oktawią Rodkiewi- malarka, filantropka, najważniejsze jej czową. Obecny, oddalony o kilkaset prace znajdują się, m.in. w Bibliotece metrów od poprzednich, wzniesiono Watykańskiej. w latach 1889—1894, wg projektu Aleksander Przezdziecki, historyk, arche- Jerzego Wernera. Fundatorką kościoła olog, literat, autor powieści historycznych z czerwonej fugowanej cegły w stylu Jagiellonki polskie w XVI oraz Życie domo- ostrołuku nadwiślańskiego była Maria we Jadwigi i Jagiełły. z Tyzenhauzów hrabina Przezdziecka. Stefan Przezdziecki — właściciel majątku W kościele znajduje się 5 ołtarzy w Policznej, ambasador Polski w Rzymie. z drzewa dębowego. W głównym Jan Stępień, artysta malarz, uczeń Jacka ołtarzu umieszczona jest rzeźba Malczewskiego. Chrystusa na krzyżu. Do stylu kościoła Błogosławiony ks. Kazimierz Sykulski, dostosowane są dębowe, rzeźbione proboszcz policki w latach 1917—1921, konfesjonały, ambona, drzwi do zakry- poseł na sejm w II RP. stii, ławy, balustrady oraz terakotowe stacje drogi krzyżowej. Na ścianie prezbiterium obrazy przedstawiające Warto zobaczyć: dwóch męczenników z okresu II wojny światowej, wyniesionych na ołtarze Kościół pw. św. Stefana. Pierwot- w 1999 r. przez papieża Jana Pawła II. ny, drewniany kościół pw. św. Anny Są to: ks. kom. ppor. Władysław Migoń i św. Stanisława w Policznej wybudo- (pierwszy kapelan Polskiej Marynarki wał w 1531 r. Andrzej Białaczowski, Wojennej II RP) oraz ks. Kazimierz dziad Jana Kochanowskiego ze strony Sykulski (proboszcz parafii matki. Dzięki jego staraniom utworzono w Policznej, w latach 1917—1921). tu również parafię dla mieszkańców wsi W transepcie dwie kaplice: Czarnolas, Policzna i Świetlikowa Wola. św. Stefana i św. Jana Nepomucena Kolejny kościół wzniosła w 1740 r. Ewa oraz epitafium z fotografią z Szaniawskich Suchodolska. ks. Antoniego Grudzińskiego.

>>> Policzna, grób Wandy i Stanisława Targowskich. Stary cmentarz

Żytkowice — Anielin — Patków — Policzna >>> 107 Nowy cmentarz, a na nim mogiły żołnierzy poległych we wrześniu 1939 r.; mogiły ofiar zbiorowych egzekucji; mogiła Alojzego Czołczyńskiego, uczestnika wojen napoleońskich i powstania listopadowego; grobowiec Wandy i Stanisława Targowskich, zasłużonych działaczy społecznych i oświatowych w czasie zaborów; grób ks. Antoniego Grudzińskiego >>> Cmentarz z czasów I wojny światowej Pomnik pamięci 28 mieszkań- ców Policznej rozstrzelanych Na filarze bramy kościoła znajduje 12 czerwca 1943 r. przy drodze do się tablica poświęcona żołnierzom Czarnolasu polskim z parafii polickiej poległym w czasie wojny polsko-bolszewickiej (1918—1920). Cmentarz wojenny z czasów W księgach metrykalnych przechowy- I wojny światowej, Policzna Parcele. wanych na plebanii zachował się akt Spoczywa na nim 1200 żołnierzy au- małżeństwa Stefana Żeromskiego, striackich oraz 150 polskich poległych przyjaciela ks. Antoniego podczas bitwy stoczonej w dniach Grudzińskiego, z Oktawią Rodkiewi- 23—24 października 1914 r. czową. Świadkiem na tym ślubie był Aleksander Głowacki (Bolesław Prus)

Pałac Przezdzieckich, wybudowany w latach 1889—1894 w stylu neorenesansowym wg projektu Jerzego Wernera. W 1945 roku w wyniku reformy rolnej nastąpiła parcelacja majątku. W pałacu utworzono szko- łę podstawową, a następnie Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy. Na początku lat 90. obiekt odzyskali daw- ni właściciele. Obecnie pałac nie jest dostępny dla zwiedzających

Stary cmentarz przy drodze do Czarnolasu. To na nim spoczęły córki Jana Kochanowskiego: Urszula i Hanna. Z dawnych czasów zacho- wał się tylko jeden nagrobek: Tekli z Odrowążów Pieniążków Boguckiej, zm. w 1845 r. oraz jej męża Malachiasza, dziedziców Świetlikowej Woli >>> Mak wschodni na łące koło Policznej

108 >>> >>> Franków

>>> Policzna

Żytkowice — Anielin — Patków — Policzna >>> 109 110 >>> ŻYTKOWICE — BRZUSTÓW — SUCHA — rez. ŁUGI HELENOWSKIE — PODGÓRA

Legenda

Długość trasy: 21,6 km; drogi główne krzyż Czas przejścia: 6 h; drogi lokalne Oznakowanie: niebieski szlak rowerowy, drogi inne bez szlaku, zielony szlak pieszy, mogiła drogi polne, żółty szlak pieszy, żółty szlak rowerowy, leśne itp. pomnik oznakowanie ścieżki dydaktycznej; linia kolejowa, Dojazdy: stacja kapliczka, kapliczka zabytkowa • do Żytkowic: pociągi Kolei trasa wycieczki cmentarz zabytkowy Mazowieckich (31 min); szlaki piesze kościół, • do Podgóry: komunikacja PKS oraz szlaki rowerowe kościół zabytkowy murowany, zabytkowy drewniany prywatna — busy (ok. 40 min). ścieżki dydaktyczne/ grodzisko przyrodnicze

Żytkowice — Brzustów — Sucha — Ługi Helenowskie — Podgóra >>> 111 Żytkowice PKSBrzustów, cmentarzLaski Mireń Sucha, szkołaGajówka Miodnerez. „Ługi Helenowskie”rez. „Miodne”Podgóra, parkingPodgóra PKS (2,6 km) (1,7 km) (5,1 km) (2,0 km) (2,2 km) (4,9 km) (1,4 km) (1,1 km) (0,6 km)

0,0 km 2,6 km4,3 km 9,4 km 11,4 km 13,6 km 18,5 km 19,9 km 21,0 km 21,6 km

Trasę rozpoczynamy na stacji PKP 1933 roku. We wnętrzu umieszczono Żytkowice. szczątki 51 znanych i ok. 100 nieznanych żołnierzy, poległych podczas walk pod ŻYTKOWICE Anielinem — Laskami w dniach 22—24 października 1914 r. Wykonany z granitu Obecnie część wsi Brzustów w gminie wołyńskiego pomnik projektował inż. Garbatka-Letnisko, a zarazem nazwa sta- Stanisław Klonowski z Kielc. Nad obiektem cji kolejowej w Brzustowie. Przy torach góruje łaciński krzyż o wys. 5,3 m, u jego kolejowych, 800 m w kierunku Radomia podstawy natomiast znajduje się orzeł le- znajduje się Pomnik-Mauzoleum gionowy na kuli. Obelisk ma formę ścięte- Legionistów. Wzniesiono go w listopadzie go ostrosłupa o boku 3,65 m i wys. 3,65 m

>>> Pomnik-Mauzoleum Legionistów w Żytkowicach

112 >>> z czterema wnękami. Głównym inicjatorem budowy pomnika był dyrektor Wytwórni Prochu w Pionkach — inż. Jan Prot. Idziemy drogą biegnącą naprzeciw budynku stacji, na południe, niebieskim szlakiem rowerowym. Dochodzimy do szosy (za nią między drzewami znajduje się pomnik poświęcony partyzantom BCh) i idziemy nią w lewo, aż do skrzyżowania dróg ( ok. 600 m). W lewo odchodzi droga do Bogucina, a w prawo do Brzustowa, >>> Brzustów, pomnik-kamień gdzie się kierujemy. Przechodzimy szosą ku czci Benedykta Drożdża przez las i wchodzimy między zabudowania wsi. Warto zobaczyć:

BRZUSTÓW Cmentarz z czasów I wojny światowej, położony w lesie na Wieś w powiecie kozienickim, gmina wzgórzu. Spoczywali na nim żołnierze Garbatka-Letnisko. Położona w lesie koło I Brygady Legionów, polegli w bitwie Żytkowic. pod Laskami-Anielinem, w październi- Teren walk podczas tzw. operacji ku 1914 roku. W ramach akcji koma- dęblińskiej, w czasie I wojny światowej. sacji mogił przeprowadzonej w latach 30. XX wieku poległych ekshumowa- no i przeniesiono na cmentarz-mauzoleum w Żytkowicach. Na pierwotnym miejscu pochówku znajduje się krzyż z tablicą informacyjną

Pomnik–kamień upamiętniający za- mordowanie 14.06.1946 r. Benedykta Drożdża żołnierza oddziału „Orła” zgru- powania „Zagończyka”

Kapliczkę „Mała Golgota”, wystawioną w 2000 r., ufundowaną przez ks. Tadeusza Jędrę jako votum za ocalenie go od śmierci w czasie II wojny światowej oraz opiekę Matki Bożej w najtrudniejszych momentach życia

Mijamy głaz upamiętniający Benedykta Dróżdża ps. „Dzik”, żołnierza z oddziału Zagończyka, zamordowanego w 1946 r. Dochodzimy do „Małej Golgoty" wystawionej w 2000 r. Przed >>> Brzustów, cmentarz z czasów nią tablica wskazująca dojście do miejsca I wojny światowej bitwy z 1914 r. Udajemy się zgodnie ze

Żytkowice — Brzustów — Sucha — Ługi Helenowskie — Podgóra >>> 113 wskazaniem tablicy w prawo, w las. Prze- Przechodzimy skrzyżowanie dróg chodzimy lasem sosnowo-świerkowym do i za nim, na rozwidleniu, idziemy wniesienia. Na szczycie skręcamy w prawo, lewą odnogą, po lewej mając dość długą do symbolicznego cmentarza Legionistów. i wysoką wydmę. Droga nasza z czasem Wracamy do naszej drogi i idziemy wykręca lekko w prawo, wyprowadzając dalej, schodząc ze wzniesienia. Do- nas na skraj lasu, przy polach. Za polami chodzimy do skrzyżowania z prostopadłą widoczne zabudowania wsi. Po chwili drogą — tu skręcamy w prawo. Na kolejnym dochodzimy do skrzyżowania leśnych dróg, skrzyżowaniu w lewo i zaraz potem w pra- na którym spotykamy pieszy szlak zielony. wo, w szeroki leśny dukt. Dochodzimy nim Idziemy nim w lewo, przechodząc przez do szosy, którą udajemy się w lewo, do las i pola do wsi Mireń — z prawej kapliczka wsi. Na zakręcie w Laskach, przy krzyżu z 1948 r. Dalej podążamy prosto, szosą z 1936 r., schodzimy z szosy i idziemy pro- do wsi Sucha. Po drodze mijamy stawy, sto, w las (zgodnie ze znakiem kierującym wydmę i pojedyncze zabudowania. Zadrze- do Anielina). Szeroką utwardzoną drogą wiony teren poprzedza zabudowę Suchej. docieramy do kolejnego skrzyżowania, przy We wsi kierujemy się do głównej drogi którym wznosi się kapliczka z czerwonej (nr 787) i idziemy nią prosto, do końca cegły (z lewej zabudowania wsi Anielin). zabudowań (idąc w prawo — doszlibyśmy Idziemy dalej prosto. Po 1,1 km do widocznego kościoła pw. św. Idziego). mijamy duże skrzyżowanie dróg, przy lesie ogrodzonym betonowymi słup- SUCHA kami. Na kolejnym skrzyżowaniu skręcamy w prawo, spotykając po chwili dochodzący Wieś, w powiecie radomskim, gmina Pionki, z prawej strony niebieski szlak rowerowy. 9 km na pn. od Zwolenia. Istniała już w XII Szlak na najbliższym rozwidleniu odchodzi w., po raz pierwszy notowana w wieku XIV. w lewo, my zaś idziemy prosto. Chwilę W tym okresie powstała we wsi parafia. później przekraczamy szosę i kierujemy się W czasie okupacji hitlerowskiej działał tu przed siebie wyraźną leśną drogą. konspiracyjny szpital dla partyzantów.

>>> Sucha, kościół pw. św. Idziego

114 >>> Warto zobaczyć:

Kościół pw. św. Idziego. Pierwot- ną świątynię wzniesiono w XIV w. Na skutek licznych zniszczeń, w XVIII w., ks. Andrzej Słowicki wybudował nowy, drewniany kościółek. Kolejny został wzniesiony w latach 1839—1843 staraniem ks. Tomasza Koryckiego, według projektu Antoniego Corazziego. Przebudowany w 1912 r., >>> Parking przy gajówce „Miodne" według planu Stefana Szyllera. W wyposażeniu posiada obraz Matki turystycznych (zielonego i żółtego). Jest Bożej z 1647 r. oraz barokowe dzieło to 13 drzew: 9 modrzewi polskich, 3 je- Ecce Homo z XVIII w. siony wyniosłe w wieku ok. 200 lat oraz kasztanowiec zwyczajny. Drzewa tworzą oryginalną aleję. W pobliżu leśnicy przygo- Mijamy szkołę, a przy niej pomnik po- towali miejsce odpoczynku dla turystów: święcony partyzantom. Na końcu wsi, drewniane wiaty i miejsce na ognisko. gdy droga nr 787 skręca w lewo, idziemy Dochodzimy do skrzyżowa- prosto drogą szutrową w stronę lasu. nia, przy którym znajduje Po 1,2 km mijamy okazały dąb — się krzyż upamiętniający gajowego Piotra pomnik przyrody. Za nim z lewej Gogacza, zamordowanego w 1932 r. strony dochodzi pieszy szlak żółty. Idziemy Zostawiamy szlak zielony i udajemy się dalej prosto przez śródleśną polanę, na w prawo, szeroką leśną drogą szlakami której znajduje się gajówka i miejsce odpo- żółtymi: pieszym i rowerowym. Po ok. czynku z wiatami. Droga, którą podążamy 800 m szlak pieszy odchodzi w lewo, my obsadzona jest pomnikową aleją drzew. zaś idziemy zgodnie ze znakami szlaku rowerowego. Po ok. 1,6 km nasz dukt POMNIK PRZYRODY „MIODNE” wykręca w lewo, przecina skrzyżowanie Pomnik przyrody znajdujący się koło i prowadzi prosto. Mijamy drogę pożarową gajówki „Miodne" i przy węźle szlaków nr 27 i na skrzyżowaniu leśnych dróg, za

>>> Pomniki przyrody przy gajówce „Miodne"

Żytkowice — Brzustów — Sucha — Ługi Helenowskie — Podgóra >>> 115 >>> Krzyż upamiętniający gajowego Piotra Gogacza >>> Droga leśna przy „Ługach Helenowskich" górką z prawej strony skręcamy w prawo wodne na terenie „Ługów Helenowskich” i od razu w lewo skos. Mijamy młodnik to pozostałość po wydobyciu torfu. i dochodzimy do skrzyżowania ze słupkami Z rzadkich roślin spotkać tu możemy z oznaczeniem działów 167/157/160/167. bagno zwyczajne, rosiczkę okrągłolistną, Idziemy w lewo, szeroką leśną drogą. Pra- żurawinę błotną, wełniankę pochwowatą. wie 300 m dalej z lewej strony dochodzi Torfowiska otaczają lasy sosnowe z do- wyraźny dukt. Idziemy nim, zostawiając mieszką osiki, brzozy, świerka i dębu — są tym samym szlak rowerowy. Z prawej stro- one ostoją zwierząt, takich jak łoś czy ny rozpościera się rezerwat „Ługi dzik. Z ptaków gniazdują tu bąk, bączek, Helenowskie”. Dochodzimy do tablicy żuraw, samotnik, wodnik, kropiatka, kszyk, informacyjnej rezerwatu i ścieżką kieruje- kwiczoł. Wilgotność środowiska sprzyja my się w prawo, do punktu widokowego. występowaniu zaskrońca, żmii i padalca. Rezerwat można zwiedzić wyznakowaną REZERWAT „ŁUGI HELENOWSKIE" ścieżką dydaktyczną z punktem widoko- wym na Ług Tczowski. Utworzony w 1985 r. jako rezerwat czę- Wracamy na drogę i idziemy dalej ściowy torfowiskowy dla zachowania rzad- prosto. Dochodzimy do ścieżki przy- kich na terenie Kozienickiego Parku rodniczej. Nie zmieniając kierunku marszu Krajobrazowego siedlisk torfowych. dochodzimy do szutrowej szerokiej drogi. Zajmuje powierzchnię 93,56 ha, z czego Podążamy nią w prawo. Po chwili droga ok. 45 ha zajmują torfowiska. Największe skręca prawo i na skrzyżowaniu za zakrę- z nich to Ług Helenowski i Ług Tczowski tem schodzimy z niej w prawo, w leśną (nazywany też Wielkim Ługiem). Zbiorniki drogę, a po 100 m — w lewo, w ścieżkę.

116 >>> >>> Rezerwat „Ługi Helenowskie"

Żytkowice — Brzustów — Sucha — Ługi Helenowskie — Podgóra >>> 117 Wchodzimy na teren rezerwatu „Miodne”, Znaki ścieżki przyrodniczej wyprowa- najpierw chodząc głównie między dębami dzają nas z rezerwatu przy skrzyżowa- i świerkami, z czasem spotykamy coraz niu dróg. Idziemy drogą w prawo, po chwili więcej buków. mijając tablice informacyjne rezerwatu i ostoi Natura 2000. Wychodzimy z lasu na REZERWAT „MIODNE" polanę, przecinamy ją i dochodzimy do parkingu leśnego z wiatą i miejscem na ogni- Ten najmniejszy rezerwat na terenie sko. Dalej idziemy prosto do szosy, a nią Kozienickiego Parku Krajobrazowego w lewo do drogi Radom — Lublin i następnie został utworzony w 1985 r. na obszarze chodnikiem w prawo do przystanku PKS. 20,38 ha. Częściowy, leśny, na swym terenie chroni lasy mieszane z udziałem buka, który osiąga tutaj północną granicę swego PODGÓRA zasięgu. Poza bukiem (którego pojedyncze Wieś w powiecie zwoleńskim, przy drodze okazy przekraczają wiek 100 lat) spotkać nr 12 (Radom — Lublin), 18 km od Radomia. tu możemy jodłę, dąb, sosnę, osikę, wiąz Położona na skraju uroczyska „Miodne”. i brzozę. W runie spotkać możemy fiołka W czasie II wojny światowej miejsce leśnego, gajowca żółtego, perłówkę zwisłą działań oddziałów partyzanckich. W maju i gwiazdnicę wielkokwiatową. Z ptaków 1944 r. oddział AK „Huragana” urządził tu występują tu m.in. dzięcioł duży i średni zasadzkę na niemiecki samochód z woj- oraz myszołów zwyczajny. Przez rezerwat skiem. Zginęło wówczas 6 Niemców. przechodzi ścieżka dydaktyczna rozpoczy- W pobliżu dwa rezerwaty przyrody: nająca się na zagospodarowanym parkingu „Miodne” oraz „Ługi Helenowskie”. leśnym.

>>> Na skraju rezerwatu „Miodne”

118 >>> >>> Podgóra, parking leśny

>>> Podgóra

Żytkowice — Brzustów — Sucha — Ługi Helenowskie — Podgóra >>> 119 Bibliografia 8. Mróz K., Jastrzębia — wieś powiatu radomskiego, Warszawa, Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego, 1935. 9. Nowakowska E., Zwoleńskie pomniki — Monu- ments of Zwolen, Zwoleń, Muzeum Regional- Mapy: ne w Zwoleniu, 2010. 1. Gmina Jastrzębia: mapa turystyczno-admini- 10. Penkalla A., Mauzoleum Legionistów po- stracyjna, 1:25000, Kozienice, DTPSystem, ległych pod Laskami, „Radomir” 1/12/88/, 2010. s. 26—30. 2. Leśny Kompleks Promocyjny „Puszcza Ko- 11. Piasecki K., Puszcza Kozienicka, Warszawa, zienicka”: mapa turystyczno-przyrodnicza, Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1990. 1:70 000, Kozienice, DTPSystem, [2010]. 12. Piasecki K., Radomskie szlaki piesze, Warsza- 3. Okolice Radomia: mapa turystyczna, wa, Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1990. 1:75 000, Kraków, Wydawnictwo Kartogra- 13. Policzna: By czas nie zaćmił i niepamięć, pod ficzne Compass, 2011. red. E. Januszewicz, Radom Stowarzyszenie 4. Okolice Radomia: mapa turystyczna Oświatowe „Sycyna”, Instytut Technologii 1:100 000, Warszawa, Polskie Przedsiębior- Eksploatacji, cop. 2004. stwo Wydawnictw Kartograficznych, [1998]. 14. Przewodnik turystyczny : mapy drogowe, 5. Powiat kozienicki: mapa turystyczno-admini- skala map 1:100 000, atrakcje turystyczne, stracyjna, 1:80 000, Kozienice, DTPSystem, ciekawostki przyrodnicze, szlaki rowerowe [2009]. i piesze, parkingi leśne, zespół red. A. Wasiak 6. Powiat zwoleński: mapa turystyczno-admini- [et al.], red. tekstu E. Kalicka, zdj. W. Błaziak; stracyjna, 1:70 000, Kozienice, DTPSystem. Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych 7. Puszcza Kozienicka: mapa turystyczna w Radomiu, [Radom]: Oficyna Wydawnicza 1:50000, Kraków, Wydawnictwo Kartograficz- „Forest”, 2012. ne Compass, 2012. 15. Rezerwaty przyrody w Polsce Środkowej, pod red. G. Rąkowskiego Warszawa, Dział wydawnictw Instytutu Ochrony Środowiska, 2006. Opracowania 16. Świerkosz K., Wyznaczanie ostoi Natura 2000. WWF Polska, Warszawa, Światowy 1. Dąbkowski W., Powstanie styczniowe w Pusz- Fundusz na Rzecz Przyrody, 2003. czy Kozienickiej, Warszawa, Państwowe 17. Traczyk S.A., Pionki i okolice. Przewodnik hi- Wydawnictwo Naukowe, 1974. storyczno–krajoznawczy, Pionki 1995. 2. Delekta D., Zając K., Tradycja Mazowsza. Po- 18. Traczyk S.A,, Pionki i pobliskie tereny. Tury- wiat kozienicki: przewodnik turystyczny, War- styka i rekreacja, Pionki, Miejska Biblioteka szawa, Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki, Publiczna; Polskie Towarzystwo Turystyczno- Agencja Wydawnicza „Egros”, 2010. -Krajoznawcze, Oddział w Pionkach, 2008. 3. Derlacz P. Sieć Natura 2000 w europejskiej 19. Urbański J., Słownik krajoznawczy XXXI Ogól- ochronie przyrody, [w:] Natura 2000 w lasach nopolskiego Wysokokwalifikowanego Rajdu Polski — skrypt dla każdego, Warszawa, Mini- Pieszego Przysucha 90, Radom, Zarząd Woje- sterstwo Środowiska, 2003. wódzki PTTK w Radomiu, 1990. 4. Derlacz P. Dyrektywy Rady Unii Europejskiej 20. Urbański J., Słownik krajoznawczy: Centralny jako podstawa prawna tworzenia sieci Natura Zlot Krajoznawców „Czak 05 — ziemia radom- 2000, [w:] Natura 2000 w lasach Polski — ska, Radom, Polskie Towarzystwo Turystycz- skrypt dla każdego, Warszawa, Ministerstwo no–Krajoznawcze Oddział Miejski im. ks. Jana Środowiska, 2003. Wiśniewskiego w Radomiu, 2005. 5. Dziedzicka M., Kronika Garbatki-Letnisko, 21. Wiśniewski J., Dekanat radomski, Kielce, Wy- Pionki, Market Center, [1998]. dawnictwo Jedność, 2000. 6. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. III wo- 22. Zwolski C.T., Radom i region radomski. jewództwo kieleckie, z. 6 powiat radomski, Turystyka, krajoznawstwo, kultura, Radom, pod red. J.Z. Łozińskiego i B. Wolff, Warszawa, Wydawnictwo Radomka, 2003. Państwowy Instytut Sztuki, [1958]. 7. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. III wo- jewództwo kieleckie, z. 6 powiat kozienicki, pod red. J.Z. Łozińskiego i B. Wolff, Warszawa, Państwowy Instytut Sztuki, [1958].

120 >>> Relacje świadków: 1. Kuczmera S., Wydarzenia II wojny światowej w okolicach Jedlni [relacje świadka, spisał Łukasz Smolarczyk].

Strony internetowe 2. Gzówka, [on-line, dostęp: 10 marca 2011] http://mazowieckie.regiopedia.pl/wiki/gzowka 3. http://www.lasy.gov.pl/o_lasach/lesnie_kom- pleksy_promocyjne 4. Koś Barbara, Pamiętają o królu Jagielle. Uro- czystości 600-lecia bitwy pod Grunwaldem W: Echo Dnia [on-line, dostęp 10 listopada 2011 r.] http://www.echodnia.eu/apps/ pbcs.dll/article?AID=/20100703/POWIA- T02/914700898http://www.jedlnia.za.pl/ index.php?p=zabytki 5. Minimuzeum czarnej płyty powstało w Pion- kach, W: „Echo Dnia” [on-line, dostęp 10 listopada 2011 r.] http://www.echodnia.eu/ apps/pbcs.dll/article?AID=/20110820/PO- WIAT0206/519346563 6. Parafia pw. Opieki św. Józefa w Jedlni-Letni- sku [dostęp 25 listopada 2011] http://www. jozef.info.pl/historia.html 7. Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych im. Jana Kochanowskiego w Garbatce-Letnisku [on-line, dostęp dn. 2 grudnia 2011 r.], http://drzewna.com 8. Zespół Szkół Samorządowych Publiczna Szko- ła Podstawowa im. Partyzantów Ziemi Kozie- nickiej w Garbatce-Letnisku [on-line, dostęp 1 grudnia 2011 r.], http://www.pspgarbatka. republika.pl/index1.html

BibLIOGRAFIA >>> 121 www.radom.pl