Bibliothèque / Bibliotheek

I. Eerste Wereldoorlog / les principales questions abordées dans Première Guerre mondiale ses textes. Mais le travail rédactionnel le plus important a été sans aucun dou­ te l’établissement de l’appareil critique, Michaël Amara & Hubert Roland (éd.) «Gouverner en Belgique occupée. Oscar von notamment l’identification des nom­ der Lancken-Wakenitz. Rapports d’activité, breux personnages qui apparaissent sous la 1915- 1918» plume de von der Lancken. Grâce à l’index [Collection Comparatisme et Société, n° 1] qui clôt ce volume, on dispose d’une petite Bruxelles, Peter Lang, 2004, 400 p. encyclopédie, certes in­complète, mais néanmoins fort utile pour l’histoire de la Avec la publication de Gouverner en Grande Guerre en Belgique. Bel­gique occupée en 2004, un projet vieux de près de 40 ans aboutit enfin. La publication de ces rapports connus Une équipe composée de deux jeunes depuis longtemps par les spécialistes de cher­cheurs, Michaël Amara et Hubert l’administration allemande entre 1914 Roland, encouragés par Michel Dumoulin et 1918, n’apporte rien de nouveau à et José Gotovitch, ont achevé la tâche la recherche. Des historiens allemands entamée par Jacques Willequet, un des comme Meseberg-Haubold ou Tiedau initiateurs de l’histoire contemporaine ainsi que belges comme Hubert Roland en Belgi­que. Il s’agit de la traduction en les ont consultés pour leurs thèses res­ français des rapports qu’Oscar von der pectives et en ont livré les données les “” Lancken-Wakenitz rédigea entre avril plus significatives. Néanmoins, cette 1915 et novembre 1918. En tant que publication offre un outil très utile “” chef du Département politique près pour les nombreux étudiants qui rédi­ du gou­verneur général de la Belgique gent en ce moment des mémoires de occupée pendant la Première Guerre licence sur la Première Guerre mondiale s“ mondiale, von der Lancken est un des et qui n’ont pas la possibilité de consulter témoins-clés du fonctionnement de ces do­cuments conservés dans les archives l’appareil administratif mis en place allemandes. Espérons que les rapports pour gérer le Royaume. L’historien a encore peu utilisés par la recherche et ainsi accès à une des sources allemandes au moins aussi instructifs rédigés par les plus in­téressantes relatives à cette Sandt (ensuite par Schaible et Haniel), première occupation de la Belgique. les dirigeants des administrations civi­ Les dix rapports, publiés ici dans leur les, trouveront également un jour leur intégra­lité, couvrent essentiellement éditeur. quatre domaines : le ravitaillement, la presse, la politique religieuse et les affaires Benoît Majerus flamandes.

Ces rapports sont précédés d’une im­ portante introduction dans laquelle Amara et Roland présentent aussi bien le personnage de von der Lancken que

275 Bibliothèque / Bibliotheek

II. Seconde Guerre mondiale / éco­nomique, décadence culturelle sont Tweede Wereldoorlog les trois piliers sur lesquels les GI’s basent leur vision reconstruite de l’Europe. Faut- il, comme l’auteur, en conclure qu’ils ont Peter Schrijvers «De hel die Europa heet. Amerikaanse frontsoldaten vu la guerre comme la concrétisation de in de Tweede Wereldoorlog» la chute de la maison Europe et que cette Anvers/Utrecht, Uitgeverij Manteau/Standaard vision a perduré, au travers des généra­ Uitgeverij/Het Spectrum, 2003, 384 p. tions, pour réapparaître récemment dans la bouche de Donald Rumsfeld ? C’est L’historien d’origine belge Peter Schrijvers, sans doute s’avancer beaucoup et vouloir qui enseigne en Australie, nous livre la ‘ac­tualiser’ à tout prix. Après tout, soixante traduction néerlandaise de son livre The ans, c’est presque trois générations, et la crash of ruin. American combat soldiers Corée, le Vietnam, voire l’Irak d’aujour­ in Europe during WWII, publié par Mac d’hui ont fourni bien d’autres chocs, bien Millan Press en 1998. Il s’agit d’une vaste d’autres interpellations. Si l’Europe de compilation de témoignages recueillis 1943-1945 était un enfer, pourquoi chaque par un long et patient dépouillement de année des milliers de vétérans tiennent-ils journaux personnels, lettres envoyées à à la revoir, des milliers ou même des mil­ la famille, mémoires et souvenirs, voire lions de touristes tiennent-ils à se frotter récits littéraires, caricatures, chansons. à notre culture ? Cette masse énorme a été ordonnée en chapitres­ bien construits et les extraits sont Que retirer du livre ? Des citations qui généralement bien choisis et révélateurs : le nous renvoient à ce dont tout connaisseur, ‘terrain’ européen vu à travers les saisons, même superficiel, de la Seconde Guerre l’opinion sur les Alliés, en l’espèce britan­ avait déjà la prescience : non, ce n’était niques et français, sur l’ennemi italien ou pas l’amour, loin s’en faut, entre les Limeys allemand, les contacts avec les différentes britanniques et les GI’s (overfed, overpaid, nations libérées ou occupées du patchwork oversexed... and overhere). L’armée fran­ européen, le ‘repos du guerrier’ (y compris çaise semble une absurdité avec ses métho­ la dépendance à l’alcool, au tabac ou l’ob­ des de commandement et de logistique session sexuelle) sont passés en revue. On surannées et surtout ses unités nord- n’y trouvera rien de fondamental qui n’ait africaines à l’équipement dérisoire mais déjà été signalé ou débroussaillé par l’ou­ à la férocité légendaire. Les Italiens, qu’ils vrage pionnier de Marc Hillel, Vie et mort soient ennemis ou “co-belligérants”, sont des GI’s en Europe (s.l., 1981). méprisés mais le soldat allemand est vu avec un mélange de considération pour Schrijvers insiste cependant beaucoup, et son courage, et de haine pour les pertes le justifie dans la préface de cette édition qu’il inflige... Quelques passages intéres­ traduite, sur la notion de “Vieille Europe”, sants aussi sur la libération de la Belgique vue comme un choc culturel et social qui semble aux GI’s un pays de cocagne pour les boys venus d’outre-Atlantique après les expériences d’une Italie affamée, et souvent de petites communautés en d’une Normandie en ruines et d’une vase clos. Cynisme politique, stagnation France­ unclean : les villes sont intactes,

276 Bibliothèque / Bibliotheek

les habi­tants semblent bien habillés, bien historische kennis kunnen iedere nuance nourris... et tellement plus agréables que in het betoog onderscheiden en ze door­ les Français. zien elke ideologische subtiliteit of morele implicatie van het geschiedverhaal. Dat Et cela nous conduit à mentionner la gran­ komt omdat de confrontatie met oorlog, de faiblesse du livre qui, s’il est agréable à dictatuur en vervolging, al is ze meer dan lire pour le ‘grand public’, se révèle inuti­ 60 jaar geleden, nog steeds geldt als de lisable par l’historien qui chercherait des ultieme beproeving van de eigen samen­ pistes pour ses propres recherches sur telle leving en van de manier waarop indivi­ ou telle région, telle ou telle unité de l’US duen en collectieven het burgerschap ge­ Army, tel combat ou tel moment : pas stalte gaven. De beproeving riep strijd op, une seule note de référence ! À quoi bon op alle mogelijke niveaus en met een vaak avoir dépouillé une masse documentaire zeer uiteenlopende inzet. Dat gold voor het d’une telle ampleur pour ne fournir au verzet, voor de collaboratie en voor ieder lecteur que des mentions sibyllines : “Un die als individu of in groepsverband pro­ sous-lieutenant raconte...”, “un soldat de la beerde tegen de verdrukking in iets van het 99e Division écrit à sa famille que...”, “un eigene overeind te houden. Die strijd is ook sergent de la 45e Division témoigne...” et ne doorgegaan, want de winnaars hebben na pas signaler s’il s’agit d’un manuscrit et où de oorlog de morele les van de beproeving il est conservé, si le témoignage a été publié geformuleerd. Daarbij heeft de geschied­ et sous quelle forme. La perplexité s’accroît schrijving een belangrijke rol gespeeld par le manque de toute biblio­graphie, door het voortdurend aanscherpen en même sommaire, ou de toute lo­calisation opnieuw actualiseren van de les, ook in het des principaux fonds d’archives consultés. licht van nieuwe maatschappelijke zorgen Bref, à défaut de ration K, on reste sur sa en uitdagingen. faim, ce qui est d’autant plus regrettable que le menu était alléchant... Voor de geschiedschrijving is dit een ge­ mengde zegen. Aan de ene kant is er sprake Francis Balace van een duidelijk zichtbare en algemeen erkende maatschappelijke functie. Deze Mark Van den Wijngaert (red.) wordt op de omslag van het hier voor­ «België tijdens de Tweede Wereldoorlog, een liggende boek zonder omhaal aangeduid : beschouwing» Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2004, 317 p. ‘bijdragen tot de verwerking van het oorlogsverleden’. De gedachte is duidelijk: De geschiedschrijving van de Tweede wat de generaties van toen heeft geschokt Wereldoorlog heeft in tal van landen, en het nageslacht nog steeds bezig houdt, die door het conflict getroffen zijn, het kan psychisch worden verduwd door karakter van een gezamenlijke oefening studie en debat. Dit levert belangstelling in burgerschap aangenomen. Meer dan en maatschappelijk aanzien op, bovendien gewoon is in het historisch vak discus­ middelen en faciliteiten, onder meer in siëren professionele historici en hun pu­ de vorm van een onderzoekscentrum als bliek in éénzelfde publieke sfeer. Zowel het SOMA in Brussel, waaraan de meeste de producenten als de consumenten van auteurs van dit boek in de loop van hun

277 Bibliothèque / Bibliotheek

carrière verbonden zijn of waren. Niet staat, ook als ze zich richt op het lokale alleen in België, maar overal waar de vlak of op specifieke subcultu­ren. Zelf de oorlog een uitwerking heeft gehad, tot geschiedschrijving van de colla­boratie stelt in de neutrale landen toe, blijkt dat er de vraag naar verraad of naar het patriot­ onmis­ ­kenbaar invloed is van een ‘sociale tisch karakter centraal. Nu de natiestaat ver­wachting’ van het publiek, die de – in België een taaier pro­bleem dan in de geschied­schrijvende klasse onder druk zet. nabuurlanden – langzaam maar zeker lijkt Het buitenprofessionele engagement kan op te gaan in een groter Euro­pees geheeld onderzoeksvragen sturen en interpretaties lijkt de oorlogsgeschie­denis zelfs met beïnvloeden en maatschappelijke preoccu­ terugwerkende kracht nog wel eens een paties spelen daarbij een belangrijke rol. integrerende betekenis te krijgen. Zo werd het verzet eerst verheerlijkt als moreel fundament onder het naoorlogs Tegelijkertijd kunnen deze ontwikkeling herstel, dan verguisd vanwege de neiging en ook het tijdsverloop op zichzelf de om zich na de oorlog als informele tegen­ aanleiding vormen om de balans op te macht te handhaven, en soms bejammerd maken, De auteurs van België tijdens de omdat alle idealen uit de strijd verraden Tweede Wereldoorlog hebben zichzelf een zouden zijn. opgave gesteld, die niet eenvoudig is. Dat geldt te meer door een aantal complicaties Dit hoeft al met al geen probleem te zijn, van de specifiek-Belgische erfenis van de zolang historici zich openlijk en expliciet Tweede Wereldoorlog : de Koningskwestie, rekenschap blijven geven van de manier de achtergronden van de diverse vormen waarop ze hun vak in deze context be­ van collaboratie en de naoorlogse re­ oefenen. Ook zij staan onder invloed van pressie. Uitgangspunt is geweest dat het de les die de naoorlogse samenlevingen op grond van de naoorlogse geschied­ sinds 1945 hebben getrokken. Deze is door schrijving mogelijk moet zijn een histo­ Hermann W. von der Dunk voor Neder­ rische balans op te maken, die de emoties land aangeduid­ als de “basisconsensus” uit de oorlogsjaren en de daarop volgende onder de naoorlogse democratie: dicta­ zestig jaar in een historisch kader kan tuur en ver­volging zijn intrinsiek ver­ plaatsen. De stijl die daaruit volgt is werpelijk, verzet is geboden om vrijheid niet toevallig die van een leerboek. De en onafhanke­lijkheid te herstellen. Sinds stand van kennis wordt op een bijzonder 1989 betreedt ook de geschiedschrijving over­zichtelijke manier gepresenteerd. Af­ in Centraal- en Oost-Europa dit pad. Het standelijk en gedispassionneerd worden is interessant te zien dat deze behoefte om oorlogvoering, politiek, economie en cul­ lessen te trekken een belangrijke conse­ tuur tijdens de bezettingsjaren behandeld, quentie heeft gehad. Veel oorlogsgeschied­ steeds vanuit de vraag welke generalisaties schrijving is namelijk in de allereerste men op verantwoorde wijze voor zijn reke­ plaats een introspectief proces geweest ning kan nemen. Het betoog krijgt zo een en het debat heeft zich allereerst op het zekere stelligheid – wie durft er nog iets nationale vlak gericht. De meeste oorlogs­ tegenin brengen ? Hier spreken het pri­ geschiedenis in Europa is traditioneel maat van de historische professionaliteit bepaald door het perspectief van de natie­ en de behoefte aan een fair oordeel. De

278 Bibliothèque / Bibliotheek

afstandelijke benadering en de strakke de beide landen werden verpletterend ver­ redactie werken ook een wat onpersoon­ slagen en verloren hun regeringen; de be­ lijke toon in de hand, die op enkele plaat­ stuurlijke arrangementen met de bezetter sen doorbroken wordt als de actualiteit kwamen op het conto van de ambtelijke meespeelt. en economische elites, met alle gevolgen van dien. ‘De politiek van het minste Voor een Nederlandse historicus van de kwaad’ waartoe men door de omstandig­ Tweede Wereldoorlog als ondergetekende heden gedwongen overging, volgde uit een is het boek een eye-opener. De kennis van desoriëntatie ten opzichte van het oude de Belgische geschiedenis schiet bij veel regime en het idee dat men zich bij de noorderburen tekort, maar er is meer aan nieuwe omstandigheden in Europa moest de hand. Dit gedetailleerde overzichtswerk neerleggen. In België tekende de scheiding maakt dat we de oude wijsheid overboord tussen kabinet en vorst zich dramatischer moeten zetten dat oorlog en bezetting in en publieker af dan in de Nederlandse beide landen een zo afwijkend verloop situatie, maar nuchter gesproken was hebben gehad dat vergelijking alleen de eenheid van de Nederlandse regering maar kan leiden tot het vaststellen van al snel een fictie en botsten de ambities ver­schillen. Bekende voorbeelden zijn de van Wilhelmina voor de inrichting van bezettingsregimes (het civiele tegenover de naoorlogse politiek vergaand met die het militaire), de uiteenlopende mate van van haar ministers. In 1945 was de voor­ ‘succes’ van de vervolging en deportatie bereiding van de terugkeer fel omstreden van joden, de diverse koers die de vorsten en na de langgerekte bevrijding kon alleen hebben gekozen (in 1940 stelden velen in een periode van ‘geleide democratie’ Nederland het plichtsbesef van Leopold III stapsgewijze uitkomst brengen. trouwens boven de vlucht van Wilhel­ mina) en de relatieve zwakte van de natio­ De sociale en economische omstandig­ nalistische collaboratie in Nederland. Dit heden in bezet België en Nederland ver­ boek lezende had ik echter op een zeker schilden vrij vergaand. Terwijl België al niveau van abstractie soms het gevoel dat snel onder gebrek gebukt ging, maakte het ook over Nederland ging. Daarom is Nederland door een betere grondstoffen­ het een mooie basis voor nieuwe interna­ positie en verdergaande inschakeling in de tionale vergelijking. Duitse oorlogseconomie een periode van hoogconjunctuur door. In de tweede helft Een paar voorbeelden wil ik hier noemen. van de bezetting zou dit beeld kantelen, De vooroorlogse discussie over de defen­ maar hoe dan ook treft een aantal overeen­ siepolitiek en de oorlogsvoorbereiding komsten, in het bijzonder het bestand werd ook in Nederland bepaald door de tussen kapitaal en arbeid, met als doel ervaringen (elders, en vooral in België) zoveel mogelijk arbeidskrachten voor tijdens de Eerste Wereldoorlog. En in beide wegvoering te behoeden. Tegelijk werd in landen ging die discussie mank aan een het clandestien overleg een gespreksbasis groot gebrek aan inzicht in de mogelijk­ voor naoorlogs sociaal beleid gevonden. heden van de moderne bewegingsoorlog. Meer dan in bezet België heeft in Neder­ De politieke repercussies waren enorm : land het civiele bezettingsbestuur onder

279 Bibliothèque / Bibliotheek

Arthur Seyss-Inquart geprobeerd een basis tamelijk onderbelicht is gebleven; door te scheppen voor zelf-nazificatie van de deze vergelijking kan ze een nieuwe impuls Nederlander. Dit politieke spel heeft echter krijgen. Daarbij kan een uitgangspunt zijn nog geen jaar geduurd en daarna ontstond dat de auteur op een schijnbare ongerijmd­ er een proces van machtsuitoefening en heid wijst : de traditionele machthebbers gezagscontestatie dat niet onvergelijkbaar hebben geen greep op de brede verzets­ was met de toestand in bezet België. De beweging, maar ze slagen er wel weer in cultuurpolitiek van de bezetter zocht na de bevrijding hun stempel op de maat­ en vond aansluiting bij reeds bestaande schappelijke ontwikkeling te drukken en stromingen die reageerden op de spanning een gematigd-reformistische middenkoers die de moderniteit had gecreëerd tussen te gaan varen. Waren de belangrijkste individualiteit en massacultuur. Ook de drijf­veren van het verzet dan toch morele herdefiniëring van het ‘volks-eigene’ op ver­ontwaardiging over de bezetter en nationaal – en evengoed op regionaal patriot­tisme, en leidden deze tot politieke niveau – bleek een handvat voor nieuwe zelf­beperking ? Deze suggestie is in ieder cultuurpolitiek, die kennelijk weinig geval van belang als een alternatief voor de spectaculair is gebleven. Het militaire gebruikelijke samenzweringstheorieën die regime in België kende beperkter politieke veronderstellen dat het verzet ‘bedrogen’ doelen dan het Rijkscommissariaat in zou zijn door een gewiekste politieke klas­ Nederland, maar toch waren ook in het se. Wat betreft de transitieperiode blijkt uit noorden de weerklank en de resultaten het slothoofdstuk dat er in België duidelijk gering. De beperkingen van nationaal- een inhaaleffect is als het gaat om de ge­ socialistische cultuurpolitiek waren schiedenis van de naoorlogse repressie, ken­nelijk bepaald door de grote politiek- een thema dat in Nederland door een symbolische waarde, die de bezetter er zelf gunstiger toegang tot de bronnen en een al aan wilde geven. langer lopende ‘juridisering’ van het debat al eerder was opgepakt. De inheemse politieke collaboratie in beide landen speelde een belangrijke rol Er zijn drie aspecten van de oorlogs­ bij de personeelsvoorziening in bestuur geschiedschrijving die in deze publicatie en voor de Duitse legers. In ruil daarvoor wat mij betreft onderbelicht blijven. Dat kregen de diverse bewegingen van de heeft te maken met de keuze voor beper­ bezetter politieke voordelen, maar zeker king tot de jaren 1940-1944 en voor het geen politieke macht. In de analyse van nationale niveau. Er is ten eerste een weinig de betekenis van collaboratie en ook van systematische bespreking van de regionale verzet kunnen de Nederlandse historici en de lokale verschillen, juist voor een – die gereputeerd meer aan een morali­ periode waarin het nationale kader ver­ serend vertoog gebonden zijn dan hun brokkelde en elke gemeenschap steeds zuidelijke collega’s – hun voordeel doen. meer en meer op zichzelf kwam te staan. De vraag naar het nut van het verzet is in Een ‘geografie van de bezetting’ had beter Nederland eigenlijk nauwelijks aan de orde doortekend kunnen worden door ver­ gesteld, zoals ook de geschiedenis van het wijzing naar lokale en regionale oorlogs­ verzet in Nederland in de laatste decennia geschiedenissen, een genre dat in Neder­

280 Bibliothèque / Bibliotheek

land een enorme omvang heeft bereikt Harry Van Velthoven en ook in België inmiddels aan popu­ «Zwerver in Niemandsland. Julius Hoste en zijn lariteit lijkt te winnen. Ten tweede is er de Londens oorlogsdagboek» Academia press/Liberaal Archief, 2005, 290 p. geringe aandacht voor de bezettingstijd in haar continuïteit van de twintigste eeuwse geschiedenis. De aandacht voor de N.a.v. de vijftigste verjaardag van het oorlogsvoorbereiding raakt alleen impli­ overlijden van de liberale uitgever, ciet het mentale aspect; de vreugde om de jour­nalist en politicus Julius Hoste jr. bevrijding en de woede van de repressie (Het Laatste Nieuws) bezorgde Harry worden wel aangeduid, maar de vraag Van Velthoven diens oorlogsdagboek, naar de betekenis van de bezetting voor de bijge­houden tussen december 1941 en continuïteit van de nieuwste geschiedenis mei 1944. Het bij het Liberaal Archief komt alleen fragmentarisch, per hoofd­ berustende­ document, getuigenis van stuk, aan de orde. Ten derde ontbreekt een insider in de krabbenmand van de de aandacht voor de internationale posi­ Belgische politiek en administratie in tie van België, inclusief zijn koloniale Londen, werd door Van Velthoven niet belangen, op langere termijn, waarin alleen geannoteerd maar voorzien van een ook de overgang van neutraliteit naar forse inleiding over de politieke context. bondgenootschap en van continentale Eigenlijk maakt vooral die inleiding, die naar Atlantische oriëntatie aan de orde langer is dan het dagboek zelf, het werk komen. interessant. Alhoewel het niet de bedoeling was een biografie te schrijven, slaagt Van Ik denk dat deze studie de Belgische oor­ Velthoven erin het dagboek dat zich toch logsgeschiedenis op zo’n over­zichtelijke en vrij dikwijls beperkt tot korte feitelijke deskundige wijze aan de orde heeft gesteld, mededelingen (“16 october 1942. Den dat daarmee impliciet de mogelijke middag doorgebracht met minister Pierlot gedachte van een Belgische ‘Alleingang’ en veel nuttige vraagstukken besproken”) doeltreffend ter discussie is gesteld. België een grote meerwaarde te geven. Dat is heeft tijdens de bezetting een groot aantal vooral te danken aan het gebruik van heel ervaringen met andere bezette Europese wat andere bronnen zoals de briefwisseling landen gedeeld en is minder uitzonder­ tussen Frans Van Cauwelaert en Julius lijk dan Belgen en hun historici wel eens Hoste en het kabinetsarchief van premier wilden aannemen. Ook vanuit een lang­ Hubert Pierlot. duriger tijdsperspectief en een bredere Europese contekst gezien doemen gro­ Zo kon de auteur de getuigenis van Julius tere vragen en analyses op – wat zonder Hoste, een van de eerste Belgische pro­ meer een grote verdienste is van de auteurs minenten die in Engeland aankwam en die van België tijdens de Tweede Wereldoor­log. vanaf 1942 staatssecretaris voor onderwijs werd, perfect in de context plaatsen van Peter Romijn de politieke en persoonlijke conflicten in de emigratie. Na een schets van de voor­ oorlogse liberale en Vlaamse netwerking van Hoste komen aan bod: zijn houding

281 Bibliothèque / Bibliotheek

t.a.v. de grote politieke vraagstukken in dat in Vlaanderen “de culturele hegemonie Londen (koning, regering, parlemen­tai­ over de herinnering” aan de bezetting ren), zijn betrokkenheid bij de Commissie (p. 92) de collaboratie vergoelijkt(e). Een voor Naoorlogsproblemen en de Belgische grondige studie van de socialistische, klein- propaganda, zijn eigenlijke werk als linkse en liberale wereld in Vlaanderen zou staats­secretaris en zijn internationale rol wellicht die apologetische beeldvorming (Neder­land, Zuid-Afrika, oprichting van van de collaboratie preciezer kunnen de Unesco). Harry Van Velthoven weeft situeren, nl. in rechts-katholiek-Vlaams- een resem interessante problema­tieken nationalistische hoek. Hoe dan ook vormt door­heen zijn tekst : Hostes vlaams­ het boek van Van Velthoven in zijn genre gezindheid gepaard aan een diepgeworteld zeker een na te volgen voorbeeld. belgiscisme,­ de analogie met zijn uit­ wijking naar Nederland tijdens de Eerste Dirk Martin Wereldoorlog, de minderheidspositie van de twee eman­ciperende bewegingen uit III. Economische geschiedenis / het interbellum (de socialistische en de Histoire économique Vlaamse)­ in Londen,­ Hostess visie van een gedeelde verantwoordelijkheid­ van koning en ministers m.b.t. de breuk van 1940, de Herman van der Wee & Monique Verbreyt “karakter­looze dubbelzinnigheid” van de «De Nationale Bank van België 1939-1971. Boekdeel 1 : Oorlog en monetaire politiek : regering Pierlot, de voorbeeldfunctie van de Nationale Bank van België, de emissiebank te de Commissie­ voor Naoorlogsproblemen Brussel en de Belgische regering, 1939-1945» voor de andere regeringen in ballingschap, Brussel, Nationale Bank van België, 2005, 760 p. de mate waarin een aantal organen van de gecen­sureerde pers in België (en m.n. De geschiedenis van de monetaire politiek Het Laatse Nieuws) bij momenten toch en de daarbij horende instituties laat zich een meer belgicistische koers volgden, op twee manieren schrijven. Er kan voor de overspecia­lisatie van de Belgische worden gekozen de monetaire ontwikke­ universiteiten en hun distanciëring van ling voorop te plaatsen door koersverloop, politiek en burger­schap, de Britse culturele binnenlandse geldhoeveelheid, chartale beïnvloeding om na de oorlog sterke en girale circulatie en renteontwikkeling banden met de elites van de emigratie te gedurende de periode die het onderzoek kunnen smeden. beslaat in een tabel te zetten en de trend, de omslagpunten daarin, of juist het Enkele kritische noten toch. Dat de onaf­ ontbreken van een lijn te verklaren door hankelijkheidspolitiek een machtsstrijd de marktontwikkeling in binnen- en tussen “Buitenlandse zaken” en het “Paleis” buitenland en het ingrijpen daarop door veroorzaakte (p. 25) vormt m.i. een over­ de monetaire autoriteiten te bezien. Het trokken voorstelling. Precies diplomaten grote voordeel van zo’n aanpak is dat dit als van Zuylen en Davignon zaten op een werkje van hanteerbare omvang op­ dezelfde golflengte als het Paleis. Harry Van levert, waarin alle voor de monetaire ont­ Velthoven lijkt mij ook te vlug mee te gaan wikkeling relevante historische gebeurte­ met de hypothese van een aantal historici nissen hun plaats vinden en op indrin­

282 Bibliothèque / Bibliotheek

gende wijze worden geanalyseerd. Nadeel staan, maar tevens hoe iedereen – zowel is uiteraard niet alleen dat van de lezer achter­gebleven autoriteiten in Brussel als een behoorlijk inzicht in de monetaire de zich aarzelend formerende Belgische politiek wordt vereist, maar ook dat alleen regering in ballingschap – zijn besluiten de uit­komsten werkelijk worden belicht. accep­teerde, vooral omdat men overtuigd Het zich aarzelend een weg banen, twijfel was van Janssens uitzonderlijk portuur over eigen beslissingen, de dramatiek – intellectueel zowel als moreel. Maar van mensen die met al hun beperkingen ook hoe in Londen vooral na de dood en kwaliteiten voor onmogelijke keuzes van Janssen het begrip voor de besluiten komen te staan tussen praktische nood­ genomen in bezet gebied tanende was, zaak en morele plicht, ze zouden in zo’n waardoor er niet alleen een nieuwe Gou­ werk niet thuishoren. Juist in een werk verneur van de Bank in Brussel werd over de monetaire ontwikkeling in de benoemd, maar ook in Londen. Hoe daar oorlogsjaren­ zullen velen evenwel de de irritatie over de besluiten genomen in behoefte ge­voelen daarover te lezen. bezet gebied en de compromissen met de bezetter toenamen, terwijl in bezet Het is dan ook terecht dat Herman Van België de hoge toon van Londense Belgen, der Wee en Monique Verbreyt ervoor cumulerend in het ontslag van enige heb­ben gekozen een andere weg te gaan en topfunctionarissen bij de Nationale Bank de instituties en hun ontwikkeling voorop onmiddellijk na de bevrijding, werd be­ te plaatsen. Alle dramatische politieke schouwd als een uiting van gemakkelijke en bestuurlijke ontwikkelingen waar de Prinzipienreiterei door lieden die zelf ver Bel­gische geschiedenis van de Tweede van de allerdaagse werkelijkheid in het Wereld­oorlog zo rijk aan is, komen dan bezette land, hun moed hadden zitten aan de orde voor zover er functionarissen opkroppen. van de Nationale Bank, of ander toplieden uit de Belgische financieel-economische Ik schreef het al, het is mijns inziens wereld bij betrokken waren. Uitgebreid is terecht dat de auteurs ervoor kozen de be­schreven, hoe de regering en de belang­ ontwikke­ling van de instituties voorop te rijkste voorlieden van de Nationale Bank plaatsen en de monetaire ontwikkeling als op de vlucht voor het Duitse oorlogs­ een afgeleide daarvan te bezien. Het heeft geweld, Brussel moeten verlaten en naar bo­vendien een mooi boek opgeleverd, met Oostende trokken; hoe zij uiteindelijk in overtuigende beschrijvingen en gesteld Vichy terechtkwamen; hoe zij in Frankrijk in een duidelijk als zuidelijk herkenbaar, hoorden dat de koning had gecapituleerd maar ook voor de noordeling vlot leesbaar, en in bezet gebied achtergebleven bankiers soms beeldend Nederlands. Dat de auteurs een nieuw instituut opzetten dat belang­ er niet helemaal in zijn geslaagd de mate rijke taken van de Nationale Bank zou van objectiviteit te bereiken die zij zich overnemen; hoe Gouverneur Janssen ten doel hebben gesteld en er soms enige besloot naar Brussel terug te keren en morele verontwaardiging doorklinkt, is de daar de leiding van de bank weer op zich auteurs, die hun jeugd al enige tijd achter te nemen; hoe hij daardoor als eerste zich hebben gelaten – ze dragen het werk voor onmogelijke beslissingen kwam te op aan hun kleinkinderen – graag ver­

283 Bibliothèque / Bibliotheek

geven. Het betoog in de epiloog, dat het nog te bezien. Kon de bezetter de beno­ voor diegenen die de oorlog in hun tiener­ digde middelen niet uit de schatkist halen, jaren aan den lijve hebben gevoeld, haast dan werd de clearing wel belast, of de ondoenlijk is die mate van objectiviteit geldcirculatie vergroot door Reichskredit­ te bereiken die wetenschappelijk gezien kassenscheine uit te geven of het ge­ wel­licht gewenst geweest zou zijn, komt dwon­gen omwisselen van onbruikbare oprecht over. Op het eerste gezicht is dan Reichsmark­ . De hoeveelheid gelden die ook het enige bezwaar tegen het boek, de be­zet­ter naar zich toehaalde, bepaalde dat er maar weinig onderwerpen zijn die de mo­netaire ontwikkeling. Het bedrag een mens zodanig boeien dat hij er eens dat werd opgenomen, werd evenwel niet rustig voor gaat zitten om er een turf van be­ïnvloed door welke handeling door ruim zevenhonderd pagina’s over te lezen. bank­president, gouverneur of secretaris- Het had wel wat minder gekund. Zo had gene­raal dan ook, maar was afhankelijk door de vloed van met naam en toenaam van wat Berlijn uit het bezette land wilde ge­noemde functionarissen mijns inziens halen. Eerst bepaal­den de Duitsers welke wel een bezem mogen worden gehaald. goede­ren en diens­ten ze mee wilden nemen en daarvan werd afgeleid hoeveel Niettemin is er nog een fundamentele geld zij uit het bezette land moesten persen kwestie die is blijven liggen. Herman Van om dit te betalen. der Wee en Moniquen Verbreyt hebben de geschiedenis van de Belgische monetaire Met de keus de instituties – Nationale instanties in oorlogstijd nu wel tot in den Bank van België (NBvB) en Emissiebank, treure behandeld, maar wat deed die er maar ook de politieke en bancaire wereld eigenlijk toe ? Resulteerde de oorlog ook voor zover deze de monetaire politiek niet in Frankrijk, Denemarken, Noor­ beïn­vloedden – voorop te plaatsen wegen of Nederland in een enorme groei en de beschrijving­ van de monetaire van de geldcirculatie en de staatsschuld, ontwikkeling daarvan af te leiden, wordt een kolossale, niet te innen claim in Reichs­ er bijna als vanzelf­ van uitgegaan dat mark op het ineenstortende Duitsland en de vele onderhan­delingen tussen lokale een slechts door een monetaire sanering monetaire autori­teiten en de bezetter er af te wentelen hyperinflatie ? Mijns inziens iets toe deden. Feitelijk was dat nauwelijks was het probleem voor de monetaire het geval. Wat resteert, is het verhaal van de autoriteiten overal in bezet West-Europa burgemeester in oorlogstijd die schippert dat de bezetter eerst besloot wat hij uit om erger te voorkomen, maar feitelijk het bezette land dacht mee te nemen, om niets bereikt. Mogelijk hadden Herman daar­na het financieringsprobleem op dat Van der Wee en Monique Verbreyt door land af te wentelen. In Nederland wilde het beide benade­­ringen te combineren en departement van financiën en de Neder­ dus de ontwikkeling vanuit de monetaire landsche Bank tot 1941 (waarna de Neder­ ontwikkeling en vanuit de instituties te landse nazi Rost van Tonningen in zowel bezien, het inzicht hierin, waaraan het departement als Bank de teugels in handen niet ontbreekt, maar dat niet helder naar kreeg) net als de Belgische autoriteiten de voren komt, meer naar voren kunnen bezettingskosten die de Duitsers oplegden halen, of eis ik nu de kwa­dratuur van de beperken, maar of dat verstandig was valt cirkel ?

284 Bibliothèque / Bibliotheek

De Nationale Bank van België heeft een verhoudingen en mone­taire stabiliteit stuk van zijn geschiedenis laten schrijven na de Tweede Wereldoorlog. Het hier te door de meest vooraanstaande econo­ bespreken boek is het tweede deel in deze misch historici die er te vinden zijn en die reeks. Het behandelt in het bijzonder de niet alleen in België, maar over de gehele geldpolitiek van België in de naoorlogse wereld, een uitzonderlijke naam genieten. opbouwperiode waarvan het herstel Deze hebben zich op superieure wijze van van de valutaconvertibiliteit in 1958 het hun taak gekweten. Toen Joh. de Vries logische eindpunt vormt. enige jaren terug zijn boek over de Ne­ derlandsche Bank tijdens de oorlogsjaren De beschouwde periode is een spannende het licht deed zien, werd dat fraai uitge­ tijd waarin landen zochten naar herstel van geven in een stemmige, marineblauwe de enorme schade die de Duitse bezetting linnen band, met gouden opdruk. In plaats had toegebracht. Tal van landen en ook van ook van dit werk iets moois te maken, België kregen daarbij te maken met veran­ heeft de Nationale Bank van België er een derde politieke krachtsverhoudingen en de kafje omheen gedaan, dat de zevenhon­ daarmee samenhangende drang tot econo­ derd ­zestig pagina’s die het werk, inclusief mische en institutionele vernieuwingen. bijlagen, omvat, slechts tot halverwege de Van dat alles brengt deze boeiende ge­ lezing bijeen wist te houden. Toen viel schiedschrijving op fraaie en uitputtende het uiteen. Ook in Brussel toont men zich wijze in detail verslag uit en plaatst dit soms op Hollandse wijze krenterig. proces in een internationaal en Europees perspectief. En dat levert verrassende Hein A.M. Klemann inkijkjes op. Uit het overvloedige dat dit boek biedt wil ik in deze bespreking drie onderwerpen naar voren halen om dit werk te karakteriseren. Dat zijn ten eerste René Brion & Jean-Louis Moreau «La Banque nationale de Belgique 1939-1971. de hervormingsvoorstellen van de regering Tome 2 : La politique monétaire belge dans une die uitmondden in de grondig gewijzigde Europe en reconstruction (1944-1958)» positie van de Nationale Bank van België Brussel, Nationale Bank van België, 2005, 550 p. vanaf 1948. Ten tweede de houding van de Bank in het internationale monetaire Ter gelegenheid van de 175e verjaardag krachtenspel. Tenslotte de grondslagen en van de onafhankelijkheid van België betekenis van de monetaire politiek van de publi­ceerde de Nationale Bank van België Bank sindsdien en haar rol bij de ontwik­ een reeks van vier werken over haar keling naar de moderne welvaartsstaat. eigen geschiedenis sinds het begin van de Tweede Wereldoorlog tot de val in 1971 Het eerste aspect is de zorgvuldige en mi­ van het stelsel van vaste wisselkoersen nutieus gedocumenteerde beschrijving belichaamd in de overeenkomst van van de politieke discussie over de wettelijke Bretton Woods uit 1944. Zoals bekend positie van de centrale bank in het na­ gaf deze, onder andere, het aanzien aan oorlogse België als instelling van algemeen het IMF dat zo’n belang­rijke rol speelde nut. In dat opzicht verschilt dit debat niet in herstel van de internationale­ monetaire van dat in de omringende landen, al zal

285 Bibliothèque / Bibliotheek

de uiteindelijk in 1948 gekozen oplossing verwerven als instru­ment voor haar opvallend anders uitvallen. Vanaf 1944 geldpolitiek. Voorname doestelling van kwamen vanuit de politiek en de Bank­ het nieuwe Bankstatuut was afstand tot directie verschillende voorstellen om de de minister van Financiën te scheppen positie van de Bank te regelen ter tafel. die een zekere beleidsautono­mie van Deze varieerden met de zittende kabinet­ de centrale bank moest garanderen.­ De ten tussen onverkorte handhaving van minister kreeg weliswaar een vetorecht de privaatrechtelijke status tot volledige bij een aantal beleidsbeslissingen van de nationalisatie. Van dat laatste waren Bankdirectie omwille van de coör­dinatie met name de sociaal-democraten en en eenheid van het monetaire en financiële commu­nisten, die aanvankelijk de beleid van regering en Bank. Maar dat regerings­coalitie vormden, principiële mogelijke ingrijpen was met een aantal voorstanders, al waren de eersten niet waarborgen omgeven. Dat dwong beide blind voor de communistische dreiging die beleidsautoriteiten tot overleg in moeilijke zich in die jaren in Europa ontwikkelde. situaties die een bredere dan de beperkte Uiteindelijk slaagde de regering Spaak, monetaire invalshoek vergden. Wat in een rooms-rode coalitie met de katholieke deze geschiedschrijving opvalt is dat bij Gaston Eyskens op financiën, erin in 1948 de wettelijke regelingen van 1948 geen een wettelijke regeling door het parlement melding wordt gemaakt van de mogelijke aanvaard te krijgen. Deze regeling hield doelstelling van het monetaire beleid en in dat het aandelenkapitaal van de Bank dat ook weinig of niets wordt gezegd over werd ver­dubbeld waarbij alle nieuwe de instrumenten die de wetgever aan de aandelen aan de staat toevielen waardoor Bank ter beschikking stelde. In dat opzicht zij een meer­derheidsbelang verwierf. was de Bankwet in Nederland, waar de De staat kon deze deelname financieren cen­trale bank werd genationaliseerd, uit de reserves op­gebouwd met o.a. scherper. Duidelijk is echter dat het de tijdens de oorlog niet uitgekeerde privaatrechtelijk karakter van de Nationale winsten, en de verrekening van tal van Bank gehandhaafd bleef maar dat het schuldvorderingenrelaties van de centrale winstoogmerk plaats moest maken voor bank jegens de verschillende mo­netaire optreden ten algemene nutte. instellingen naast haar. Hierdoor sloeg men twee vliegen in één klap : sanering van Het tweede aandachtpunt dat ik hier na de Bankbalans zonder déconfiture­ van de voren wil halen is het wisselkoersbeleid van betrokken andere instellingen. Daarnaast de Bank en haar zienswijze op de nieuwe werd met de regering een leningplafond internationale monetaire verhoudingen. overeengekomen waardoor de overheid Deze worden uitvoerig besproken in de geen onbeperkt beroep kon doen op de negen hoofdstukken uit deel II (blz.115- kredietfaciliteiten van de Nationale Bank. 355) van dit boek. Dat beleid is in zekere Dat alles werd van groot belang geacht om zin paradoxaal omdat in de boezem van de het vertrouwen in de Bank en haar positie Bankdirectie en met name bij gouver­neur in het internationale financiële bestel te M. Frère en diens collega en opvolger in herstellen en versterken. Bovendien kon 1957, H. Ansiaux, opvattingen leefden die de Bank aldus een open­marktportefeuille op gespannen voet stonden met door de

286 Bibliothèque / Bibliotheek

regering aangegane internationale mo­ paald die een geleide economie voorstond. netaire arrangementen en mede richtsnoer Dit pikante detail illustreert dat gekozen moesten zijn voor het monetaire beleid werd voor de weg van overleg want open­ van de Bank. Anders dan de meeste conti­ lijke conflicten tussen de monetaire auto­ nentale Europese landen kwam België riteiten bleven, althans volgens deze histo­ economisch niet volkomen ontredderd uit riografie, uit. Daarbij rees bij mij de vraag de bezettingsperiode. Het industriële pro­ of met grote regelmaat optredende rege­ ductieapparaat, in hoge mate georiënteerd ringswisselingen in de eerste jaren na de op export, was niet geheel weggevoerd oorlog niet een handje hielpen om uitbars­ of vernield en een deel van de zeehaven­ ting van beleidsconflicten te voorkomen. infrastructuur was intact gebleven. De Gezien de principiële voorkeur van de deviezenpositie was echter uitgeput waar­ Bank is het begrijpelijk dat de Bank en door de mogelijkheden om door invoer in vooral haar directeur voor internationale de schaarste aan investering- en consump­ aangelegenheden Ansiaux de drijvende tiegoederen te voorzien gering waren. kracht wordt bij de totstandkoming van de Bilaterale handels- en betalingsakkoorden Europese Betalingsunie in 1950. Die zou – het eerste stamt uit 1943 met Nederland het pad naar herstel van de valutaconver­ in Londen gesloten – vormden de opmaat tibiliteit in 1958 effenen. De rol van België voor het op gang brengen van het inter­ daarbij is opmerkelijk evenals zijn beteke­ nationale handels- en betalingsverkeer. nis voor het tot stand brengen van de Tevens voorzagen sommige van deze ak­ Europese economische integratie. Ook de koorden in een eerste verruiming van de vestiging van de dubbele goud- en wissel­ beperkingen van de bilaterale handel die markt in België, ondanks de principiële de welvaart van het land ernstige schade bezwaren­ van IMF en zijn managing berokkenden. Dankzij de VS kreeg België director, de vroegere Belgische minister wegens zijn strategische positie in de van finan­ciën Camille Gutt, past in het eindfase van de Tweede Wereldoorlog de streven van Frère en Ansiaux. Hierbij blijft beschikking over dollars. Dat voorkwam met name de eerste moeite houden met ernstige betalingsbalansproblemen. Bin­ het supranationale­ monetaire karakter nen de Bankdirectie ontpopt gouverneur van het IMF. Merkwaardig genoeg blijft Frère zich als een principieel voorstander Frère, geheel in het voetspoor van o.a. van een onbelemmerd internationaal de Franse econoom en regeringsadviseur handels en betalingsverkeer omdat in zijn J. Rueff, een overtuigd voorstander van zienswijze alleen de vrije marktwerking herstel van de klassieke gouden standaard gunstig zou zijn voor de nationale wel­ met zijn natuurlijke wisselkoersvorming. vaartsontplooiing. Bovendien zouden Over de mogelijke spanning die dit zou beperkingen de Bank haar voornaamste kunnen inhouden voor het beleid horen monetaire wapen, de kredietpolitiek, we echter niet veel behalve dat Frère de ontnemen wat herstel van het economisch Bank voor Interna­tionale Betalingen evenwicht in de weg zou staan. Het verrast te Bazel koesterde als overlegorgaan niet te zien dat Frères streven vaak tegen­ van de centrale bankiers, mede omdat gesteld was aan het feitelijk gevoerde beleid de regeringsfunctionarissen daarbij dat grotendeels door de regering werd be­ ontbraken.

287 Bibliothèque / Bibliotheek

Het derde aandachtspunt dat ik hier naar beteugeling van de binnenlandse prijzen voren wil halen komt aan de orde in deel en de beoogde versterking van de inter­ III (blz. 359-523) en betreft het krediet­ nationale concurrentiepositie van België. beleid van de Bank. Bij dat beleid stonden Overigens werd de monetaire politiek ook het streven naar zo weinig mogelijk ingezet voor conjunctuurstabilisatie, een belemmeringen in het internationale accent dat scherper werd met het voort­ handelsverkeer en beheersing van de korte schrijden van de tijd. Een machtig tech­ kredietverlening centraal. Beide stonden nisch hulpmiddel daarbij was het lijstje in dienst van monetaire stabiliteit die in­ van bankcoëfficiënten, een onderwerp flatoire prijsstijging beoogde te beteugelen dat destijds ongetwijfeld smakelijk voer is en de groei van de geldhoeveelheid geweest voor de monetaire technocraten afstemde op de reële economische ex­ en bankeconomen, maar terecht in deze pansie. Marktvrijheid voor de monetaire geschiedschrijving niet in detail uit de transacties en een strikt kredietbeleid doeken wordt gedaan. Dat geldt niet voor vormden dan ook de pijlers van het beleid andere zaken zoals de monetaire betekenis van de Bank. Dat berustte echter vooral op van de Marshallhulp, het succesvolle eco­ pragmatische overwegingen zonder dat nomische structuurbeleid dat in de jaren daaraan, zoals in Nederland, een uitdruk­ vijftig reeds avant la lettre een soort Bel­ kelijk monetair denkkader ten grondslag gisch Wirtschaftwunder bewerkstelligde en lag. Overigens was het zo dat stilzwijgend een welvaartssprong opleverde. Ook zo’n de klassieke kwantiteitstheorie ongetwij­ verrassende uitkomst geeft aan deze eco­ feld in de geest aanwezig was bij het for­ nomische geschiedschrijving een aparte muleren van het monetaire beleid van de charme, zeker in het licht van de huidige Bank. Een van de opvallende vroege mone­ niet activistische beleidsopvattingen. Tot taire beleidsmaatregelen was de verhoging op zekere hoogte was België met zijn van het disconto in 1947. Hiermee was neoliberale beleidsmentaliteit zijn tijd een België het eerste land in Europa dat na beetje vooruit en spon daar fijn garen bij. de oorlog dit monetaire beleidswapen in geweer bracht. Dat was ook uitzonderlijk Overziet men de beschrijving uit dit boek omdat alle landen van West-Europa ter dan is het verrassend vast te stellen dat over ondersteuning van het financiële over­ een zo korte periode van nog geen vijftien heidsbeleid een politiek van goedkoop geld jaar zo veel interessants te melden valt. De voerden. De centrale bank van België, en nadruk ligt voornamelijk op gebeurlijk­ die bijzonderheid krijgt in de geschied­ heden en politieke inzichten en soms op schrijving met recht veel aandacht, strekte tegenstellingen tussen regering en Bank. haar kredietbeleid echter ook uit tot de Dat is zonder twijfel belangwekkend voor kredietverlening aan de overheid en dat een nadere analyse van het centrale bank­ stond eveneens op gespannen voet met gedrag in historisch perspectief. Analyse de overal elders gepraktiseerde lage rente­ moet het echter in dit boek afleggen tegen politiek. Een aantrekkelijk neveneffect was beschrijving want de auteurs schenken dat de Belgische frank een van de sterkste op­vallend weinig aandacht aan de theore­ valuta van Europa werd wat natuurlijk tische grondslagen van het Bankbeleid en weer gunstig was voor het streven naar de mogelijke interne discussie over de toch

288 Bibliothèque / Bibliotheek

wel zeer achterhaalde monetaire inzichten Walter Pluym & Olivier boehme van Bankgouverneur Frère. Of waren de «De Nationale Bank van België 1939-1971. Boek- verhoudingen destijds zo dat binnen de deel3 : Van de golden sixties tot de val van Bretton Woods» Bank vrije discussie daarover niet mogelijk Bruxelles, Banque nationale de Belgique, 2005, 617 p. was ? Hier dringt zich een vergelijking op met het monetaire debat in het Nederland van die dagen. De Nederlandsche Bank La décision de rédiger une série relatant ontwikkelde in huis een prachtig monetair l’histoire de la Banque nationale de beleidskader dat voorbeeldig was voor de Belgique entre 1939 et 1971 est des academische wereld die daarvoor nauwe­ plus heureuses. Il suffit de comparer les lijks of geen intellectuele tegenstem liet avan­cées qu’a pu connaître l’histoire des horen en, zoals elders door mij geboek­ principales­ institutions bancaires belges staafd (Tussen behoud en vernieuwing. De durant ces dernières décennies pour geschiedenis van de Nederlandsche Bank comprendre que cette nouvelle étude vient 1949-1973, Sdu, Den Haag 2000), het combler un manque criant. En effet, et de beleidsgezag van de Nederlandsche Bank manière paradoxale, l’histoire de l’une des voor goed vestigde tegenover de Haagse institu­tions phares dans la vie économique politiek. In België deed zich iets dergelijks belge demeurait jusqu’alors, et pour la blijkbaar niet voor. Toch waren er blijkens période en question, l’une des moins de uitvoerige documentatie in het boek analysée. À cet égard, l’ouvrage rédigé van René Brion en Jean-Louis Moreau, op par Walter Pluym et Olivier Boehme directieniveau regelmatige contacten met s’avère extrême­ment intéressant tant par de Nederlandse zusterinstelling en moet sa riche docu­mentation que par l’analyse men op de hoogte zijn geweest van deze développée par les auteurs. ontwikkeling. Maar wat met die informatie verder werd gedaan, blijft in deze geschied­ Le découpage chronologique suivi pour schrijving in het ongewisse. Was het l’ensemble des volumes s’articule de wellicht zo dat de Nationale Bank-directie ma­nière presque naturelle. Au volume eenkennig was en bewust koos voor een dédié au fonctionnement de la Banque pragmatisch ad hoc monetair beleid natio­nale de Belgique durant la guerre omdat voor monetaire beleidsbeginselen fait suite un volume traitant de l’immédiat in Bel­gië geen politiek en academisch après-guerre et s’achevant en 1958, pour draag­vlak aanwezig was ? Kortom deze coïncider avec la fin de la longue période op zich­zelf bezien interessante centrale d’inconvertibilité externe de nombreuses bank-geschiedschrijving laat tal van devises européennes. Ce découpage per­ belang­wekkende vragen voorshands nog met de plus de tenir compte d’un autre onbeantwoord.­ En dat is spijtig want die changement crucial : le remplacement vragen betreffen niet onbelangrijke details de Maurice Frère, en 1957, par Hubert die het zo lezenswaardige en nauwgezet Ansiaux au poste de gouverneur de geschetste beleidsbeeld van België hadden la Banque nationale de Belgique. Le kunnen completeren met de finishing troisième volume, auquel cette recension touch. sera consacrée,­ analyse donc l’histoire de M.M.G. Fase la Banque nationale de Belgique de 1958 à

289 Bibliothèque / Bibliotheek

1971, pour coïncider avec la fin du système Ainsi, tant le mode d’intervention des de Bretton Woods. banques centrales que les instruments utilisés, les montants engagés, le timing des En lieu et place d’un ouvrage suivant interventions, leur caractère secret ou non sim­plement la chronologie de manière ou encore leur efficacité ont donné jour à li­néaire, les auteurs ont privilégié une une vaste littérature 1. Le caractère confi­ approche thématique. Cette structure offre dentiel des modes de décision ou encore l’avantage de pouvoir lire chaque chapitre des anticipations ou motivations des ac­ de manière indépendante. Le premier teurs contraignent souvent les économistes analyse la position de la BNB et son action à émettre des hypothèses sur ces dernières. sur le plan international, principalement À cet égard, l’ouvrage de Walter Pluym et sur le marché des changes. Le second pré­ Olivier Boehme offre un éclairage différent sente le rôle de la BNB dans l’intégration de celui des économistes. L’accès aux et la collaboration des diverses institutions sources d’archives et le dépouillement des d’émission en Europe. Le troisième détaille comptes rendus des différents comités de la politique monétaire de la BNB, le qua­ direction a en effet fourni aux auteurs un trième reprend ses actions de médiation matériel riche en enseignements qui per­ et ses recommandations en termes de met de mieux appréhender la position des politique­ économique et sociale. Le divers acteurs durant une période difficile cinquième explore les relations de la qui allait se solder par la disparition du BNB avec les anciennes colonies belges. système de Bretton Woods. Le sixième et dernier retrace pour sa part l’évolution qu’a connue la BNB du point Le système de Bretton Woods, mis en de vue institutionnel.­ À l’évidence, ces place en juillet 1944, visait notamment à thématiques couvrent non seulement les garantir la stabilité des changes pour éviter fonctions propres à toute banque centrale les politiques­ de “beggar thy neighbor”, (telles que par exemple la poursuite d’une caractéri­sées par des dévaluations, que le politique visant la stabilité des prix, le monde avait connues durant l’Entre-deux- contrôle de l’inflation, le rôle d’autorité guer­res. En pratique, afin de garantir le régulatrice, le rôle de prêteur en dernier bon fonc­­tionnement du système, chaque ressort, la ges­tion des changes etc.), mais na­tion devait s’engager à maintenir sa aussi un champ plus vaste (évolution de devise à une parité fixe en termes d’or (et l’institution, analyse­ du fonctionnement s’enga­ger à intervenir pour corriger tout interne et des mo­des de décision, modes écart de plus d’1 % par rapport à cette de nomination). dernière). Pour des raisons politiques et économiques­ évidentes dans le contexte Le premier chapitre s’attaque à une thé­ de la Seconde Guerre mondiale, le dollar matique clef en économie : le rôle de la US fut adopté comme principale devise banque centrale sur le marché des changes. de réser­ve. Afin de donner un signal fort,

1 Pour une revue relativement récente de cette littérature, voir par exemple Christopher J. Neely, “The practice of central bank intervention : Looking under the hood”, in Working Paper Federal Reserve Bank of St Louis, Working Paper 2000-028, 2000.

290 Bibliothèque / Bibliotheek

le gouver­nement américain décida de financières en les mettant en perspective fixer la parité du dollar à 35 dollars par avec la construction européenne. La créa­ once d’or. En consé­ ­quence, les banques tion, le rôle du Comité monétaire et les centrales d’autres pays pouvaient échanger arbitrages internationaux dans son mode leurs dollars con­tre de l’or à ce taux. de fonctionnement sont ainsi analysés. Les La crise de la balance des paiements relations avec les différentes banques cen­ américaine couplée à l’enga­ge­ment trales et les institutions financières inter­ américain de convertir les dollars en or nationales, notamment la BRI (Banque des et à l’existence d’un marché de l’or actif règlements internationaux), sont par la devait avoir raison du système. Le pre­mier suite critiquées. L’histoire de la construc­ chapitre retrace de manière exhaustive­ les tion économique européenne est déjà bien différentes crises et attaques subies par ce balisée et la période 1959-1973 considérée système ainsi que les réponses pro­posées par certains économistes 2 comme l’une des par les acteurs. La description du contexte périodes fastes en termes de coopérations.­ dans lequel les attaques spéculatives­ voient Bien que les relations entre institutions le jour permet de mieux comprendre les soient déjà bien documentées, l’ouvrage impératifs en termes d’intervention. Les contribue à enrichir les con­naissances à modes de collaboration entre banques ce sujet. L’un des apports originaux de ce centrales et les instruments financiers chapitre réside dans l’analyse de l’impact privilégiés sont eux aussi analysés. Malgré que les relations inter­personnelles existant la relative complexité technique des entre les différents preneurs de décision instruments financiers utilisés dans le ont pu avoir sur les négociations. cadre des interventions, le chapitre reste accessible, les auteurs ayant pris le parti Le troisième chapitre retrace l’évolution de de redéfinir tant les concepts ou produits la politique monétaire suivie par la BNB. financiers traditionnels que ceux spéci­ Les réformes intervenant en 1957, 1959 fiques à cette période. On peut regretter et 1962 sont ainsi présentées dans une l’absence de graphiques mettant en per­ perspective qui permet de saisir leur rôle spective l’évolution du cours de l’or et des crucial pour la poursuite de la politique montants des interventions qui auraient d’open market voulue par les dirigeants permis d’avoir une vision synthétique­ de la Banque. En dehors des éléments pour l’ensemble de la période. législatifs déjà connus par ailleurs, le chapitre s’intéresse à un domaine moins Le deuxième chapitre détaille les négo­ exploré mais certainement tout aussi ciations et relations entre les diverses intéressant : le cadre de réflexion théorique institutions monétaires internationales. et pratique des différents intervenants en Après un bref rappel de la situation pré­ termes d’analyse monétaire. De manière valant au sortir de la guerre, les auteurs surprenante, le chapitre suggère que non s’attachent à décrire les collaborations seulement il n’existait pas de pensée domi­

2 Claudio Borio & Gianni Toniolo, “One hundred and thirty years of central bank cooperation : a BIS perspective”, in BIS Working Paper, n° 197, 2006.

291 Bibliothèque / Bibliotheek

nante en la matière mais aussi que jusqu’à encore la fixation des prix dans le secteur la fin des années 1960, et à quelques ex­ de la distribution. Le chapitre détaille enfin ceptions près, les publications de Belges les résultats obtenus par la banque suite à ce sujet étaient quasi inexistantes. Dans aux différentes commissions financières ces conditions, les auteurs semblent “De Voghel”. indiquer que de manière pragmatique, la BNB réutilisait souvent les instruments La thématique développée dans le cin­ mis en place par la Banque nationale quième chapitre, les relations entre la BNB néerlandaise. L’analyse se poursuit par la et les anciennes colonies, est l’une des plus description des instruments privilégiés passionnantes. La position des banques et de leur mise en pratique au quotidien; centrales lors des décolonisations suscite un découpage par périodes et méthodes en effet de nombreuses interrogations. Ce d’intervention permet de mieux cerner chapitre retrace dans un premier temps les prises de position et les actions de l’histoire monétaire de la Belgique et du la BNB. D’après les auteurs, malgré les Congo et précise les divergences de vues différentes périodes de crise auquel le concernant le caractère légal ou non du franc fut soumis, les autorités monétaires franc congolais. Les discussions quant au parvinrent à garantir la stabilité de la maintien de sa parité et à la suspension devise, ce qui semble avoir constitué leur de celle-ci sont ainsi présentées et investi­ objectif premier. guées. Par ailleurs, le texte analyse les nombreuses approches directes ou indi­ Au fil des ans, l’expertise de la Banque rectes visant à limiter l’autonomie réelle devait l’entraîner vers de nouvelles du franc congolais et de la colonie au sortir activités situées parfois loin des limites de de la Seconde Guerre mondiale. Les aspects son champ d’action traditionnel. Les rôles politiques sous-jacents sont ainsi mis en ‘parallèles’ des banques centrales dans la exergue. La création de la Banque centrale vie économique ne ressortent pas toujours du Congo belge et du Ruanda-Urundi dans les textes consacrés à leur histoire. Cet (BCCBRU) en 1951 marquera un tournant ouvrage fait exception à la règle puisqu’un dans cette problématique. Les attributions chapitre entier, le quatrième, est dédié à de cette dernière diffèreront quelque peu l’action de la BNB dans ce domaine. Il met de celles de la BNB. À cet égard, la politique particulièrement bien en avant l’influen­ belge diverge de celles menées dans de ce que certains membres de la Banque ont nombreuses autres colonies. Il aurait été pu avoir sur des dossiers au premier plan sans doute intéressant de consacrer un des préoccupations nationales. Ainsi, les passage aux systèmes mis en place par auteurs décrivent et analysent en profon­ ailleurs (tel que par exemple celui de deur l’action des dirigeants de la Banque, “cur­rency board” dans plusieurs anciennes avec notamment l’exemple détaillé des colonies britanniques) afin de mieux cer­ entreprises menées par Franz De Voghel, ner les aspects spécifiques aux colonies dans la résolution de problématiques belges. Le chapitre se poursuit avec aussi variées que la réduction du temps l’ana­lyse des négociations et les aspects de tra­vail, les négociations concernant les pra­tiques de la séparation (intégration sec­teurs de l’électricité et du charbon ou du nouveau pays dans les instances

292 Bibliothèque / Bibliotheek

financières internationales; dissolution banque centrale peut être discutée. Au vu de la BCCBRU etc.) non sans aborder de l’analyse développée dans ce chapitre, le la position belge lors de la sécession lecteur est en droit de se demander si le pic katangaise et l’implication de la BNB de prestige et d’indépendance­ des banques auprès de la Banque nationale du Katanga. centrales suggéré par Borio et Toniolo Le chapitre se conclut par une brève (peut- pour la période 1959-1973 s’applique être trop brève) description des éléments au cas belge 3. Malgré les nombreuses de partenariat financier exis­tant entre la mentions des influences poli­tiques sur le Belgique et le Congo de 1962 à 1974 ainsi processus de nomination, le chapitre reste que des opérations monétaires faisant passablement discret sur les implications suite à l’indépendance du Rwanda et du pratiques de ces dernières (le degré Burundi. d’indépendance des banques cen­trales, et en conséquence celui de leurs dirigeants, Le chapitre clôturant l’ouvrage se con­ a fait l’objet de nombreuses études en centre sur les évolutions de la Banque en économie : notamment la rela­tion entre tant qu’institution. Il s’agit sans doute du indépendance et degré d’inflation­ a chapitre le moins homogène puisqu’il largement été explorée par les économistes comprend à la fois les modifications et aurait pu être mentionnée brièvement). institutionnelles, l’évolution du bilan de la banque (nombre de billets en circulation En conclusion, cet ouvrage se caractérise versus actifs), les innovations techno­ par une abondance de détails et offre des logiques concernant les techniques d’im­ compléments intéressants aux éléments pression, la structure des départements et connus par ailleurs sur l’histoire de la les changements les affectant, l’application BNB. Trois légers bémols peuvent être des lois linguistiques, ou encore la poli­ signalés. D’une part, le désir d’exhaustivité tique de mécénat de la BNB. Par ailleurs, pour­suivi par les auteurs rend malheureu­ le chapitre comporte en son sein une ana­ sement la lecture des plus complexes lyse particulièrement intéressante traitant pour certaines sections et ne permet pas des compétences des différents directeurs tou­jours de distinguer ce qui, aux yeux de ainsi que de leur mode de nomination. ceux-ci, doit être perçu comme un élément Les auteurs y décomposent les influences phare au sein de leur réflexion. D’autre et les jeux politiques ayant amené la part, les comparaisons internationales et nomination de différents directeurs. Après l’influence des développements connus par une période de résistance fructueuse, le la théorie économique sur les actions des gouverneur Ansiaux décidera en 1971 de décideurs auraient pu être, par endroits, démissionner au vu de l’ingérence des plus détaillées. Enfin, mais ce n’était sans partis politiques dans la désignation de doute pas l’objectif ici, l’ouvrage flirte avec directeurs. Les enjeux et tractations sont des problématiques au cœur de la réflexion repris de manière détaillée et montrent à en économie mais ne prend que rarement quel point la notion d’indépendance de la en compte les développements connus à

3 Claudio Borio & Gianni Toniolo, op.cit.

293 Bibliothèque / Bibliotheek

ce sujet dans la littérature économique. Om de wapenproductie zo snel mogelijk À ce sujet, une vision plus positive est de te laten verlopen, werd geëxperimenteerd considérer que l’ouvrage offre aux écono­ met nieuwe methoden van organisatie van mistes une approche complémentaire het werk in een gemilitariseerde context. à leurs travaux ainsi que des éléments België had hier weinig deel aan omdat d’information neufs et de nouvelles pistes anders dan Frankrijk, Groot-Brittannië de recherche. en Duitsland, België geen grootschalige Kim Oosterlinck wapenproductie had. De nieuwe opvat­ tingen sijpelden door – Alexandre Galopin

Eric Geerkens was één van de voornaamste dragers – en «La rationalisation dans l’industrie belge de vonden na de wapenstilstand meer en l’Entre-deux-guerres» meer hun weg in de Belgische industrie. [Histoire quantitative et développement de la Eén van de redenen was de sociale voor­uit­ Belgique aux XIXe et XXe siècles, 2e série (XXe siècle), t. III, vol. 1b] gang die de Eerste Wereldoorlog inluid­de : Brussel, Palais des Académies, 2004, 2 vol., 1323 p. collectief overleg met de index­koppeling en de 8-urendag / 48-urenweek. De kosten “L’art de l’ouvrier fait place à la science ervan werden gecompenseerd door de de l’ingénieur” deze zinsnede op p. 746 arbeid anders, rationeler te orga­niseren. vat heel goed de essentie samen van deze publicatie, de handelseditie van een Er waren nog andere motieven. Een meer proefschrift. Eric Geerkens beschrijft en doorgedreven rationalisering van de ana­lyseert de grondige transformatie die arbeid werkte ook in op de machtsverhou­ het arbeidsproces in de periode tussen ding tussen werkgever en werknemer. Het beide wereldoorlogen onderging en loon was nog niet het vast afgelijnde en waarmee de wereld zoals de arbeider die strikt gereguleerde concept dat we vandaag beleefde in de negentiende eeuw, zeker kennen. Er werd nog vaak gesproken over in de grote bedrijven, definitief verdween.­ ‘tarief’, een afgesproken prijs waarover onderhandeld werd en die was aangepast Arbeid werd meer en meer gereglemen­ aan de zwaarte van het werk, waar de ar­ teerd, opgedeeld en omkaderd. De auto­ beiders hun eigen opvatting over had­den, nomie van de arbeider werd steeds kleiner die dan tegenover die van de patroon werd en elke vorm van initiatief werd hem (en geplaatst. Gevolg was onderhande­len, nog meer haar) ontnomen. Arbeiders waardoor telkens de krachtsverhoudingen­ moesten uitvoeren, niet nadenken en geen konden spelen. Rationalisering van de initiatief nemen. Zelfs hun lichaam kwam ar­beid betekende dat lonen ‘objectief’ meer en meer onder patronale controle wer­den berekend en vastgelegd, zodat er (medisch-psychologische selectie, studie geen ruimte meer was voor discussie en van de meest efficiënte bewegingen om het laten spelen van machtsverhoudingen. de opgelegde taak zo snel en efficiënt Het impliceerde ook de versterking van mogelijk uit te voeren). de patronale­ autoriteit omdat alleen de werk­gever zeggenschap had over het loon Bij deze rationalisatie van de arbeid speel­ (althans­ over dat aspect van de loon­ de de Eerste Wereldoorlog een grote rol. vorming).

294 Bibliothèque / Bibliotheek

Rationalisering van de arbeid kon tenslotte gevolgen had voor de arbeiders, tot ook een middel zijn om krapte op de spanningen binnen de bedrijven. Die arbeidsmarkt tegen te gaan. De arbeid werden onder meer opgelost met het efficiënter organiseren betekende dat er opzetten van sociale diensten en het minder arbeiders nodig waren. Het liet aan­werven van sociaal assistenten en ver­ ook toe ongeschoolden in te zetten (bv. pleegsters-bezoekers. Ze konden arbeiders vrouwen in de wapenindustrie), het aan­ een luisterend oor bieden en hen helpen bod te verhogen en de opwaartse druk op met het oplossen van praktische admi­ de lonen te verminderen. nistratieve en sociale problemen en door­ verwijzen naar officiële instanties. Daar­ Deze rationalisering kende verschillende naast ontwikkelden de werkgevers ook een varianten, die niet alleen betrekking eigen sociale politiek met mutualiteiten, hadden op de arbeid maar bv. ook op kinderbijslagfondsen, economaten, werk­ de boekhouding, kostprijsberekening en loosheidskassen en later, na de staking van concentratie van ondernemingen. De 1936, meer en meer ook huisvakbonden. rationalisering drong in ongelijke mate Die politiek had tevens een ideologische door in de verschillende sectoren : metaal component. Het mooiste voorbeeld hier­ en mijnen waren de koplopers, textiel, van is het patronale weekblad voor de ar­ kleding, voeding en schoennijverheid beiders Vie au Foyer, dat van 1938 tot 1940 stonden op de tweede rij. De rationali­ door patronale organisaties uit Charleroi sering werd ook in de jaren dertig voort­ werd uitgegeven. gezet en uitgediept en moest een antwoord bieden op de crisis. Deze initiatieven, waarvan de werk­ geversorganisaties de voortrekkers De rationalisering van de arbeid had waren,­ dienden­ verschillende doelen, verregaande consequenties, niet alleen maar ze waren overwegend politiek. voor de arbeiders, maar ook voor de in Ze moes­ten de ar­beiders omkaderen terne verhoudingen binnen de onder­ en een repliek bieden op de sociale neming. Er ontstonden nieuwe diensten voorzienin­gen van de arbeidersbeweging­ en functies om die rationalisering uit te en de sociale wetgeving (beide waren innig voeren : organisatiebureaus en tijdopne­ verbonden omdat de arbeidersorgani­ mers waren actief binnen de bedrijven die saties optraden als uit­voeringsorganen daarenboven een beroep deden op externe van de sociale verze­keringen). Vooral consultancy. Arbeidsorganisatie groeide het typisch Belgi­sche principe van de uit tot een aparte economische sector, het syndicalisme ‘à base multiple’ (een die internationaal georganiseerd was. Er vakbond die heel uiteen­lopende diensten bestonden internationale organisaties aanbiedt) werd gevi­seerd. Dat verklaart en regelmatig werden congressen rond het belang dat de patroons aan hun arbeidsorganisatie gehouden, onder meer mutualistische initiatieven hechtten : in België. vele socialis­tische vak­organisaties had­ den een mutualiteit en de patroons Rationalisering van de arbeid leidde, wilden­ hen precies daar concurrentie precies omdat ze zulke verstrekkende aandoen.­

295 Bibliothèque / Bibliotheek

Een tweede politiek motief was reageren de arbeid tijdens de crisisjaren verklaart tegen de groeiende staatsinterventie in ook mee de staking van 1936 : de eis voor het sociaal-economisch leven, niet zozeer jaar­lijkse vakantie vloeide precies voort om het tegen te houden, maar wel om op uit de nood aan compensatie voor de het vlak van de toepassing te zorgen voor toegenomen­ arbeidsintensiteit. betwisting of om er een specifieke invul­ ling aan te geven die de patronale belangen Dit zijn de headlines van dit boek, althans vrijwaarde. Dat gold voor de werkloos­ wat de rationalisering van de arbeid heidsverzekering, de koppeling van de betreft. Het werk is door zijn grote variatie lonen aan de index van de consumptie­ van thema’s en invalshoeken een waar pak prijzen en de beroepsziekten. In het van Sjaalman, waar de lezer zaken in aan­ eerste geval werd, toen de verplichting treft die hij / zij op het eerste gezicht niet er scheen aan te komen, een patronale denkt te vinden. Dat is een gevolg van de werkloos­heidsverzekeringkas uit de grond grondige aanpak van de auteur en van de ge­stampt, in het tweede geval richtten de zeer verregaande implicaties van de ratio­ ondernemers eigen economaten op om naliseringsbeweging op maatschappelijk, druk te zetten op de prijsindex en in het politiek en economisch vlak, implicaties derde geval slaagden de mijnpatroons die de auteur ziet en telkens duidt. erin de vergoeding voor de stoflonglijders te laten opnemen in het stelsel van het Dit betekent niet dat dit boek een opeen­ pensioen en niet in dat van de beroeps­ stapeling van feiten en wetenswaardig­ ziekten; een voor de ondernemers voor­ heden zou zijn. Het tegendeel is waar. Het deliger oplossing. werk staat methodologisch, theoretisch en conceptueel op een zeer hoog niveau. De rationalisering van de arbeid had De benadering is heel goed doordacht, de overigens op zichzelf een politieke bete­ oordelen zijn uitermate genuanceerd en kenis omdat het een middel was om de kritische aanpak overheerst. Dit werk de autonomie die de patroons hadden overstijgt ruimschoots het positivisme : de verloren op het vlak van de loonvorming auteur heeft heel veel oog voor machts­ na de invoering van het collectief overleg verhoudingen en de betekenis die ze aan gedeeltelijk terug te winnen en de kosten bepaalde fenomenen geven. Eric Geerkens van de nieuwe sociale voordelen te com­ kent de relevante debatten en heeft geen penseren. Dat gebeurde met de 8-urendag, bladzijden nodig om ze uit te leggen : in maar tijdens de crisis van de jaren 1930 enkele zinnen maakt hij duidelijk waar bood rationalisering van de arbeid een het om gaat en geeft hij zijn positie aan. antwoord op de beperkingen die het over­ leg stelde aan de loondaling. Een door­ Het boek is vernieuwend door zijn gedreven rationalisering van de arbeid gron­dige en doordachte aanpak en het en de ermee gepaard gaande verandering verwerken van de relevante internationale van het systeem van de berekening van debatten maar niet door het inspelen op de lonen liet toe de reële loonkost op een modieuze trends. De diepgang vloeit in de andere manier naar beneden te halen. Het eerste plaats voort uit een grondige kennis intensifiëren van de rationalisering van van de nationale maar vooral van de inter­

296 Bibliothèque / Bibliotheek

nationale literatuur. Rationalisering van de tische relevantie hebben. Deze studie heeft arbeid was een internationaal fenomeen, een overwegend microkarakter : rationa­ niet alleen binnen de kapitalistische lisering van de arbeid is een zaak die op wereld, maar ook Lenin keek met bewon­ het niveau van het individueel bedrijf en dering naar het Taylorisme en bij de ge­ dan nog meer bepaald binnen de pro­ forceerde industrialisatie ten tijde van de ductieafdeling zijn beslag krijgt. Niette­­ vijfjarenplannen speelde het opvoeren van min zegt deze analyse iets, of kan ze iets de arbeidsinspanning een rol (Stachano­ zeggen als de auteur daarvoor kiest, over visme). Eric Geerkens heeft al die interna­ macroprocessen. Eric Geerkens maakt die tionale literatuur verwerkt en geeft België keuze en dat is één van de meest verras­ daarin een plaats. Dat is ook het geval voor sende gezichten van deze studie. Het de literatuur over België in het Nederlands meest markante voorbeeld is de staking zowel als het Frans. van 1936, die paradoxaal genoeg, tot op heden nog niet globaal werd onderzocht. Bronnen over dit onderwerp lagen niet Het onder­zoek dat wel bestaat situeert zich voor het rapen. Om vat te krijgen op het eerder op macroniveau. fenomeen ‘rationalisatie’, vooral van de arbeid moest de auteur uit heel verschil­ Eric Geerkens legt in deze studie de band lende soorten bronnen putten : archieven, met het bedrijf en geeft aan dat de staking tijdschriften en iconografisch materiaal. wortelt in processen van intensifiëring van Voor een aantal bedrijven waren foto’s de arbeid die werden ingezet in het kader zelfs de enige beschikbare bron. Een van de crisisbestrijding en als antwoord centrale bron voor dit onderzoek bleken de op het collectief overleg. Dit verklaart eind­verhandelingen van sociaal assistenten niet alleen waarom de eis van jaarlijkse en ingenieurs die verslag uitbrachten over vakantie op de tafel komt, maar ook de arbeidsorganisatie in één bepaald die van een minimumloon. De diverse bedrijf. Dit heeft de auteur toegelaten vernieuwingen in de arbeidsorganisatie een vrij volledig beeld te schetsen van de en de koppeling met het loon hadden in evolutie in verschillende ondernemingen, bepaalde sectoren immers tot loonverlies zowel grote als kleine. ACEC en Minerva geleid. Dit kon niet worden opgelost in komen aan bod, maar ook de kleinschalige het kader van het sec­toraal overleg, maar conser­venfabriek NUCA in het kleine kon alleen worden geremedieerd door het dorp Westmeerbeek. Het gebruik van deze overleg op een hoger (interprofessioneel) bron leidt er eveneens toe dat de focus niet niveau te bren­gen, waardoor het meer alleen op Wallonië is gericht, waar toen de gepolitiseerd raakte en resulteerde in een meeste grote bedrijven waren gevestigd. meer uit­gesproken rol voor de staat in het overleg. De regering zat mee aan de Het vernieuwende karakter van dit boek is onder­handelingstafel, de socialistische in wat voorafging al uit de verf gekomen. minister van Arbeid Achille Delattre Alles opnoemen zou ons te ver leiden, zat paritaire comités voor en zette daar maar toch verdienen een aantal punten de patronale vertegenwoordigers onder wat nader te worden uitgewerkt omdat ze druk. Daar bleef het evenwel niet bij : een bijzondere historiografische en theore­ de tendens om die staatsinterventie te

297 Bibliothèque / Bibliotheek

continueren was heel duidelijk aanwezig. Deze koppeling van het micro- en Er werden voor de oorlog nog nationale macroniveau en de ambitie om een arbeidsconfe­renties bijeengeroepen, de zo volledig mogelijke benadering te regering orga­niseerde een studiereis naar geven van de historische realiteit sluit Zweden om er het overleg te bestuderen aan bij de onderzoekslijn van de Luikse en trachtte de bedrijfsorganisatie, die de hoogleraar economische geschiedenis regulering van het sociaal-economisch Pierre Lebrun 4. Eric Geerkens’ studie heeft leven structureel op een hoger niveau dan ook een plaats gekregen in de reeks bracht, door te voeren. Geerkens’ boek van de Franstalige­ Koninklijke Academie geeft aan dit verhaal een nieuwe dimensie, Histoire quantitative et développement de niet alleen door te wijzen op de band la Belgique aux XIXe et XXe siècles waarvan tussen het ondernemings- en het politieke Pierre Lebrun in 1979 de eerste steen niveau, maar ook door de spanningsvolle legde met een volume over de (eerste) dynamiek van het overleg na 1936 in de industriële revolutie. verf te zetten. Een andere nieuwigheid die sterk frappeert Dit alles leidde tot een uitbreiding van is de rol van het katholicisme. De betekenis het overlegsysteem, maar zette het stelsel van katholieke organisaties voor de ont­ tegelijk ook onder druk omdat ze een wikkeling van het Belgisch sociaal systeem patronale tegenreactie uitlokte (intensi­ was al bekend, maar hier wordt een di­ fiëring van de patronale sociale werken die mensie toegevoegd. De sociale patronale als repliek bedoeld waren voor de arbei­ politiek in de onderneming die erop dersbeweging). Dat is hetgeen gebeurde gericht was de disruptieve effecten van de op macroniveau. Op het economische doorgedreven arbeidsrationalisering op te niveau, of meer specifiek het niveau van de vangen en te milderen, was in vele gevallen be­drijven en de rentabiliteit van de onder­ gebaseerd op katholieke concepten van nemingen betekende de staking van 1936 klassensamenwerking en sociaal assis­ een consolidatie van een praktijk waarbij tenten waren vaak afkomstig van katho­ de werkgevers erin slaagden meester te lieke hogescholen. Religie speelde een blijven van de arbeidsorganisatie en die ideologische rol in een economisch trans­ blijvend in te zetten om de gevolgen van formatieproces en had ook een politieke het overleg op te vangen. Naar het einde betekenis. Het instrument ‘religie’ gaf de van de jaren 1930 toe is rationalisering van patroons een mate van flexibiliteit. Eric de arbeid immers een vrij algemeen aan­ Geerkens ziet het dubbel lidmaatschap vaarde praktijk geworden voor de hoofd­ van een ‘neutrale’ patronale organisatie stroom van de Belgische vakbeweging. Eric en een katholieke patroonsorganisatie Geerkens toont tegelijk heel goed aan dat als een uiting van een tweesporenbeleid. de desondanks de arbeidsverhoudingen De neutrale organisatie is een instrument sterk gepolariseerd bleven tot het einde tegen de arbeidersbeweging, de christelijke van de jaren 1930. werk­geversorganisatie laat toe een sociale

4 Een schets bv. Pierre Lebrun, “L’idéologie et son décryptage: d’une nouvelle histoire de la pensée économique à l’analyse du discours actuel”, in Contradictions, 1996, nr. 78-79, p. 3-84.

298 Bibliothèque / Bibliotheek

politiek in het bedrijf in de praktijk te pré­tentions inacceptables et leur inspirerait brengen. des vues incompatibles avec les buts que nous poursuivons” (p. 978). Het boek opent een ander perspectief op bepaalde sleutelfiguren uit de Belgische Alexandre Galopin gebruikte in zijn stra­ geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, tegie om de rationalisatie van de arbeid met name Hendrik De Man en meer nog impulsen te geven ook zijn positie in de Alexandre Galopin. De Man ging na de beheersorganen van de NMBS. Binnen die Eerste Wereldoorlog op studiereis naar de maatschappij werd geëxperimenteerd met USA om er het Taylorisme te bestuderen nieuwe methoden van arbeidsorganisatie, en keek er bewonderend naar op. Dat was met de expliciete bedoeling om de privé- niet geheel onbekend, maar Eric Geerkens firma’s die als leverancier werkten voor de legt nieuwe verbanden en past dit punt in NMBS ertoe te dwingen die nieuwe me­ de ideologische en politieke opvattingen thodes over te nemen en ze op die manier van De Man in, met name bepaalde ele­ sneller te kunnen verspreiden. Ook in de menten uit het Planisme. overheidsadministratie werden nieuwe methodes en technieken van arbeidsorga­ Vooral Alexandre Galopin verschijnt in nisatie gebruikt. Het was één van de ver­ een heel nieuwe gedaante. Hij was de nieuwingen die vervat lagen in het ‘statuut architect van de rationalisering van de Camu’ uit 1937. arbeid bin­nen de groep van de Generale en hield sterk de hand aan de toepassing De moeilijkheden en spanningen die ervan. De wortels van die belangstelling voortvloeiden uit de rationalisering van de gaan terug tot de Eerste Wereldoorlog, arbeid hielden verband met de wijziging wanneer Galopin als jong ingenieur van de arbeidsomstandigheden die eruit belast wordt met de organisatie van een voortvloeiden en het verlies aan auto­ wapenfabriek voor het Belgisch leger in nomie van de arbeiders, maar ze hadden Frankrijk en er kennis maakt met nieuwe ook te maken met de specificiteit van het productie­technieken. Hij ging op die weg Belgisch kapitalisme. De Belgische eco­ verder en bleef binnen de groep van de nomie was bij uitstek exportgericht en Société générale, waar hij gestaag opklom, had een kleine binnenmarkt. De Belgische van de rationalisering van de arbeid een ondernemingen concurreerden op basis prioriteit maken. Parallel daarmee had hij van lage prijzen en lage lonen. Voor de ook belangstelling voor de rekrutering van economische elite kon er geen sprake van de werkkrachten, hun medisch-psycholo­ zijn de lonen te verhogen en de arbeider gische­ omkadering en scholing. Het ook te zien als een consument. De com­ bedrijfs­belang primeerde. Zo verzette hij binatie van rationalisering van de arbeid zich bv. tegen een plan van de mijndirectie en het betalen van relatief hoge lonen was van Waterschei om de jonge mijnwerkers nu precies de essentie van het Amerikaans een technische opleiding aan te bieden. ‘fordisme’. De ongemakken van de door­ Het niveau was te hoog zodat de opleiding gedreven rationalisering van de arbeid niet strookte met de bedrijfsbelangen. konden met andere woorden in België niet Boven­dien gaf ze aan de arbeiders : “... des worden ‘afgekocht’.

299 Bibliothèque / Bibliotheek

Dit boek stelt door zijn ambitieuze opzet wordt het gemakkelijker een algemeen en specifieke methode een aantal proble­ econo­misch belang te verwoorden, vanuit men aan de orde en geeft nieuwe onder­ het belang van één groep die het machts­ zoeksthema’s aan. In zijn conclusies gaat overwicht heeft. Eric Geerkens in op de verhouding tussen de staat en de economie. Hij geeft aan dat Dat de staat geen algemeen industrieel de staat niet helemaal afwezig was, maar belang kan formuleren is correct maar niet bij machte was een algemeen indus­ behoeft nuancering, in die zin dat er trieel belang te formuleren en op te leggen. wel groepen zijn die daar inspanningen De interventie is punctueel en reactief : voor doen. Dat geldt met name voor de de staat reageert op de vragen van het sociaal-democratie die initiatieven die bedrijfsleven.­ het Belgisch kapitalisme ten goede komen door de band steunt en soms zelfs een De auteur raakt een cruciaal punt van de voortrek­kersrol speelt. Dat geldt, zoals Belgische politiek in de twintigste eeuw hier blijkt, voor de rationalisering van de en de Tweede Wereldoorlog. In de Tweede arbeid, maar ook de bevordering van de Wereldoorlog wordt er wel een algemeen kartels en ini­tiatieven om de buitenlandse industrieel, zelfs economisch belang handel aan te moedigen 5. De Belgische geformuleerd door het Galopin-comité. sociaal-demo­cratie schrijft zich hiermee In de Galopin-doctrine wordt het econo­ overigens in een algemene West-Europese misch belang zelfs geheel gerepresenteerd trend in 6. door het industrieel belang. Waarom dit wel kon tijdens de Tweede Wereldoorlog De moeilijkheden waarmee dit gepaard en niet ervoor heeft wellicht te maken met gaan, zijn echter groot, door het over­ de politieke context. In het gedemocra­ wegend archaïsche karakter van het Bel­ tiseerde politieke bestel van de periode gisch kapitalisme. Eén van de paradoxen na de Eerste Wereldoorlog gebeurt de for­ van dit boek is dat het aantoont dat de mulering van het algemeen belang op een rationalisering, die een element van mo­ tegensprekelijke wijze met de vertegen­ dernisering is, er toe bijgedragen heeft om woordigers van de arbeidersbeweging. dat archaïsch kapitalisme te continueren, Deze laatste heeft politieke macht en door het leven van bepaalde sectoren te regeringen zijn coalitieregeringen en rekken en door die rationalisering in te niet meer, zoals sinds 1884, één-partijen- bedden in een offensieve strategie tegen­ regeringen. De nazi-bezetting doet die over de arbeidersbeweging in plaats van ze context helemaal wijzigen door het par­ deel te laten maken van een op integra­tie tijenregime uit te schakelen en de auto­ gerichte aanpak en als compliment aan te nome arbeidersbeweging het werken wenden voor het overleg. Het tegendeel onmogelijk te maken. In die context is het geval : rationalisering van de arbeid

5 Kristof Van De Velde, “De Staat en de organisatorische uitbouw van de Belgische buitenlandse handel, 1916-1926”, in Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, 2003, t. 81, Afl. 4, p. 1167-1229. 6 D. Sassoon, One Hundred Years of Socialism. The West European Left in the Twentieth Century, Londen/New York, I.B. Tauris Publishers, 1996, xxv + 965 p.

300 Bibliothèque / Bibliotheek

fungeerde als middel om de effecten van heid is het eerste overlegorgaan dat na het overleg te neutraliseren. De sociale de tweede wereldoorlog tot stand kwam werken, die een compliment waren van en dat in vele bedrijven aanwezig is. Op de rationalisering, werden in­gezet tegen enkele sporadische publicaties na is er de georganiseerde arbeidersbeweging.­ nauwelijks onderzoek over gedaan 7. Een Dit proces werd nog geïntensifieerd­ na de tweede thema is de administratie van staking van 1936. De conclusie van Eric het Mijn­wezen. De ingenieurs van het Geerkens op de laatste bladzijde dat “au mijnwezen duiken veelvuldig op in deze lendemain de la Seconde Guerre le patronat studie en spelen een niet te onderschatten reconnaîtra l’interlocu­ teur­ syndical­ ” is dan rol. Het waren ook de pioniers van ook volkomen gerechtvaardigd. het overleg. Bovendien is het één van oudste admi­nistraties van het land. Een Voor de positie van de christelijke vak­ omvattende studie over dit korps en zijn beweging geeft deze studie eveneens aan­ activiteiten wacht nog op zijn auteur. Op leiding tot een precisering van betekenis en die manier zou de staat wat meer direct in chronologie. Globaal gesproken ver­schijnt beeld kunnen worden gebracht. het ACV hier als een tweede kracht, die veel minder op het thema woog dan de Het aanraken van zovele thema’s leidt socialistische vakbond, met die nuance dat tot een omvangrijk werk: een corpus van ze na 1936 meer op de voorgrond treedt. 1100 pagina’s en met bibliografie, registers Dat blijkt o.m. op de kritiek van de jezuïet en bijlagen zelfs 1323 pagina’s. Voor deze Jos Arendt, hoofd van de studie­dienst op problematiek is die omvang te verant­ de introductie van het systeem Bedaux, woorden (het is zelfs zo dat voor het com­ vanuit een ‘personalistisch’, anti-liberaal fort van de lezer wat meer deelbesluiten en anti-utilitaristisch perspec­tief. In de hadden mogen worden ingelast) en het periode ervoor moet de bete­kenis van het boek verdient zonder enige twijfel een ACV mee gelezen worden in het kader plaats binnen de reeks van de Academie. van het katholieke complex waarvan de Anderzijds valt het te vrezen dat deze beweging deel uitmaakt en die onder vernieuwende onderzoeksresultaten, die meer via het onderwijs bijdraagt tot het bovendien een actualiteitswaarde hebben, promoten van de klassensamen­werking in het niet-specialistische historisch en de onder­neming. Het ACV laat verder toe sociaal-politiek geïnteresseerde publiek de band te leggen met het patronaat via de niet zullen bereiken. Een ingekorte voor katho­lieke werkgeversorganisatie.­ Op die een breed publiek geschreven versie van manier werd in zekere mate aansluiting dit werk lijkt me volledig op zijn plaats. gevonden bij de patronale sociale politiek. Het moet niet moeilijk zijn een uitgever of onderzoeksinstelling daarvan te over­ Het boek van Eric Geerkens reikt tenslotte tuigen. nieuwe onderzoeksthema’s aan. Een eerste is de arbeidsveiligheid. Het comité veilig­ Dirk Luyten

7 M. Rigaux (ed.), Werknemersinspraak in veiligheidsbeleid, Antwerpen, Kluwer, 1982.

301 Bibliothèque / Bibliotheek

8 Serge Jaumain & Kenneth Bertrams (dir.) S’agissant de la période contemporaine , «Patrons, gens d’affaires et banquiers. Hommages à la perspective se fait d’abord collective Ginette Kurgan-van Hentenryk» Bruxelles, Le Livre Timperman, 2004, 481 p. pour traiter de la structuration de divers milieux patronaux. Partant de l’exemple des charbonniers montois suivis entre Si l’estime portée à un universitaire se 1830 et 1870, Patrick Lefèvre montre mesure à la qualité des textes qui lui sont com­bien l’intérêt patronal collectif peine à offerts en hommage, nul doute que Ginette dépasser la concurrence des intérêts privés, Kurgan jouit d’une immense considéra­ en dépit de l’importance du contrôle tion auprès de ses anciens étudiants et qu’exerce dans le bassin la Société générale. collègues. Ceux-ci ont relevé le défi de Dans le secteur de la presse, ce n’est pas la contribuer, en partant de leurs domaines représentation des intérêts de la branche de recherches, au progrès de l’histoire du mais une certaine homogénéisation de ses patronat, à laquelle le professeur Kurgan principes d’activité qui sont examinés par a tant apporté, par ses travaux propres, – Pierre Van den Dungen à travers le méca­ depuis ses études sur les groupes financiers nisme du ‘jeu de bascule’, consistant à ac­ belges en Chine jusqu’aux publications cueillir dans les journaux un maximum de sur la Société générale, en passant par publicité afin de pouvoir exercer une forte son article programmatique de 1981 –, concurrence par l’abaissement des tarifs mais aussi par les recherches, individuelles d’abonnement. L’étude de cette stra­tégie ou collectives, qu’elle a impulsées, citons adoptée par L’Étoile belge et ensuite par Le parmi d’autres le Dictionnaire des patrons Soir permet une utile remise en perspective en Belgique. de la nouveauté que constituent­ de nos jours les ‘gratuits’. Entre médias et publi­ Introduits par un très opportun bilan cité, plus précisément entre annonceurs de l’historiographie récente des entre­ et médias, Véronique Pouillard étudie prises et du patronat en Belgique, l’émer­gence d’un acteur dont l’activité se replacée dans une perspective inter­ professionnalise en Belgique dans le pre­ nationale par Serge Jaumain et Kenneth mier XXe siècle: le publicitaire. Alors que Bertrams, et par un aperçu des la diffusion de la publicité avait longtemps contributions de Ginet­te Kurgan à cette résulté d’une demande adressée directe­ production scientifi­que, les textes se ment par l’annonceur – fabricant ou distribuent en cinq thèmes. com­merçant soucieux de promouvoir ses

8 À défaut de compétence pour apprécier les travaux portant sur les périodes qui précèdent l’époque contemporaine, nous ne rendrons pas compte des contributions réunies sous le thème “Patrons, gens d’affaires et banquiers de l’Antiquité à l’époque moderne” (Didier Viviers, Bien avant Boch… les céramistes athéniens. De l’artisanat à la manufacture; Chloé Deligne, Claire Billen & David Kusman, Les bouchers bruxellois au bas Moyen-Age. Profils d’entrepreneurs; Philippe Moureaux, Un épisode mouvementé des relations entre le ministre Cobenzl et la banque de Nettine (1755-1756); Michèle Galand, La noblesse d’affaires dans les Pays-Bas autrichiens: Adrien-Ange de Walckiers (1721-1799); Heinz-Gerhard Haupt, Nouvelles voies d’une histoire des corporations en Europe à la fin du XVIIIe siècle. Une esquisse). Nous prions leurs auteurs de bien vouloir nous en excuser.

302 Bibliothèque / Bibliotheek

ventes – à un média, les agences de presse, en réhabilitation d’entrepreneurs faillis, le vendeuses d’espaces publicitaires dans les profil de ces requérants; elle montre, à re­ médias, ont progressivement été chargées bours des images d’irréversible déchéance, de concevoir le message publicitaire; dans la possibilité donnée à certains faillis de le même temps, certains annonceurs pro­ restaurer leur position professionnelle. duisant des biens de grande consomma­ Partant de travaux récents consacrés au tion ont développé leur propre service pa­tronat d’origine étrangère et de sa con­ de publicité. En amont des activités et de naissance personnelle de la communauté l’organisation­ du monde patronal se pose italienne, Anne Morelli propose une évidemment la question de la formation première mise à l’épreuve des hypothèses de ses dirigeants, qui conduit K. Bertrams habituellement retenues pour expliquer la à s’interroger sur les relations entre l’en­ réussite de patrons issus de l’immigration, seignement supérieur et le monde des – la théorie de la niche, du créneau pro­ affaires. Il souligne la concomitance, à la fessionnel, et l’idée d’un nécessaire passage charnière des XIXe et XXe siècles, entre le par le statut de travailleur indépendant –; développement des écoles de commerce, ses résultats la conduisent à proposer une dont en particulier l’École de commerce réflexion méthodologique portant, d’une Solvay, et la transformation des études part, sur la nécessité de situer les trajec­ d’ingénieur civil sous l’effet d’un débat toires individuelles des entrepreneurs qui oppose les tenants de la “science par rapport à leur passé familial et à indus­trielle” et ceux qui défendent l’idée leur réseau de sociabilité et, d’autre part, d’in­troduire des cours pratiques dans le sur le ca­rac­tère aussi irremplaçable que curriculum. Ces deux filières de formation délicat de l’usa­ge de sources orales pour des entrepreneurs et cadres demeurent ce type d’his­toire. Sans disposer d’archives toutefois étanches jusqu’aux lendemains privées, Serge Jaumain est parvenu à de la Seconde Guerre mondiale. Le retracer le par­cours professionnel et les texte de Valérie Piette superpose les très nombreux­ engagements – soutien à perspectives individuelles et collectives, la con­struc­tion européenne, à la paix et rappelant l’action de figures féminines au dé­sarmement, et enfin à la culture, importan­tes dans la vie des affaires et la for­mation et la recherche scientifique leur organisation­ dans une Association dans le cadre de la fondation qui porte belge des femmes chefs d’entreprises, à son nom – d’Émile Bernheim, fondateur une époque où la situation juridique de la des grands magasins belges À l’Innovation. femme, en particulier de la femme mariée, peut entraver son activité de dirigeante Les sept contributions qui forment la d’entreprise.­ dernière partie du livre examinent diverses formes d’engagement de personnalités ou Les contributions réunies en quatrième collectivités patronales dans la vie sociale. partie articulent également l’individuel et S’appuyant principalement sur des sources le collectif pour étudier des itinéraires pa­ imprimées, Éliane Gubin et Jean Puissant tronaux. Exploitant des sources judiciaires, suivent l’évolution des positions du pa­ Rolande Depoortere a tenté de dégager, tronat catholique belge à l’égard du travail d’une quarantaine de dossiers de requête féminin entre 1840 et 1940. Ils montrent

303 Bibliothèque / Bibliotheek

comment la construction progressive du sein des Partisans armés, José Gotovitch discours visant l’interdiction de ce travail ob­serve la difficulté créée par le maintien a toujours été contournée par ce patronat d’une ligne critique très dure, exprimée pour des raisons d’intérêt industriel, notamment dans la presse clandestine, justifié en fin de période par le caractère à l’égard de personnalités patronales qui non substituable d’aptitudes prétendu­ apportent une aide financière autant que ment féminines, qui fonde surtout la des renseignements. Trois contributions discrimination salariale à l’égard des questionnent le rapport entre le monde travailleuses. Une même tension entre patronal et l’art. Christine Dupont s’inter­ discours et pratique est examinée par roge sur la vision du patron mécène qui se Samuel Tilman, qui s’interroge sur l’in­ forme dans le monde artistique belge à la compatibilité entre l’exercice de mandats fin du XIXe siècle; elle montre notamment politiques et de hautes responsabilités dans que, loin de la figure du créateur maudit le monde bancaire et financier, au cours en rupture de bourgeoisie, certains artistes du siècle qui suit l’indépendance de la acceptent sans difficulté l’idée d’appartenir Belgique. Si cette incompatibilité a bien été au même milieu social que les patrons, tout périodiquement discutée dans les encein­ en regrettant le mécénat aristocratique tes parlementaires, l’auteur montre à quel d’Ancien Régime auquel les pouvoirs pu­ point certains financiers n’ont pas manqué blics ne se sont guère substitués. Étudiant de poursuivre leur intérêt en s’appuyant la figure célèbre d’Adolphe Stoclet sans sur les mandants politiques dont ils étaient disposer de papiers personnels et donc investis. Une chronologie de l’engagement contrainte à l’usage de sources indirectes, politique des hommes d’affaires peut être Valérie Montens cerne l’engagement du dégagée. S’ils sont présents au Parlement grand financier bruxellois dans diverses avant 1914 mais ne détiennent pas alors institutions artistiques (Musée royaux de portefeuilles ministériels (à deux brefs d’art et d’histoire, Musées royaux des contre-exemples près), ils occupent des beaux-arts et Fondation égyptologique fonctions exécutives dans l’Entre-deux- reine Élisabeth), élargissant ainsi son guerres, particulièrement entre 1926 image de collectionneur exemplaire en et 1935, quand les banquiers Franqui, son palais de l’avenue de Tervuren. Si Houtart et Lippens se voient confier l’art funéraire a déjà été largement étudié, d’importantes responsabilités minis­ notamment sous la forme des monuments térielles. Si, avant la Seconde Guerre, ces aux morts édifiés au lendemain des grands pratiques ont été régulièrement dénoncées conflits contemporains, Jean-Jacques Her­ par les socialistes et les communistes, ces reweigh entreprend ici l’étude des statues derniers ont été amenés à revoir leur per­ et monuments, visibles en plein air dans ception du monde patronal lorsque, sous l’espace public, dédiés à des patrons. Ou­tre l’Occupation, certains patrons financèrent un relevé inédit de ce patrimoine en Belgi­ les mouvements de résistance. À travers la que, brièvement commenté, l’au­teur pro­ figure de Franz Vuidar, ingénieur en chef cède à l’examen approfondi des statues dé­ aux Constructions électriques de Belgique diées à John Cockerill, en particulier­ des (entreprise liée aux ACEC dès 1939) qui pé­ri­péties qui accompagnent l’édification prit d’importantes responsabilités au de la statue bruxelloise de l’industriel sérésien.

304 Bibliothèque / Bibliotheek

À la différence des textes déjà évoqués, la archives du Comité intérieur colonial de troisième partie de ce volume d’hommages la Société générale de Belgique, – constitué traite d’abord des entreprises, sous l’angle en 1928 au lende­main de l’absorption de de leur gestion et de leur performance. la Banque d’outre­mer –, pour étudier Cette partie s’ouvre par une réflexion les outils et procédures adoptés pour le méthodologique de Youssef Cassis sur la pilotage à distance de l’empire colonial de contribution des historiens à la mesure de la holding. Croisant l’histoire de la gestion la performance des entreprises, – à définir et celle des dirigeants d’entreprise, Pierre idéalement par cinq critères: taille, profits, Lanthier montre comment­ le groupe longévité, mesure physique des perfor­ belge Empain a développé ses activités mances, image –, qu’il résume comme la en France en s’appuyant très largement combinaison d’une analyse quantitative sur des cadres français et en réservant sur la longue durée et d’une approche aux administrateurs belges une mission institutionnelle de l’entreprise. Ceci im­ de surveillance. C’est la perma­nence, plique notamment, à l’instar d’une démar­ de l’Ancien Régime à nos jours, d’une che prosopographique, la constitution de institution économique qui consti­tue le larges collections d’études microécono­ propos de Greta Devos. Celle-ci montre miques d’entreprises, qui permettent de comment les anciennes corporations­ situer les performances d’une entreprise, de dockers du port d’Anvers se sont voire d’une branche, par rapport à des adaptées tant aux contraintes politiques, ensembles plus larges qui les incluent. Se dont l’abolition des corporations, qu’aux plaçant à l’échelle d’une entreprise par­ transformations techniques qui touchent ticulière, la firme automobile italienne le transport maritime, depuis la navigation Lancia à l’époque de son existence indé­ à vapeur jusqu’à l’introduction des con­ pendante (1906-1969), Franco Amatori teneurs. montre comment cette entreprise a résisté aux crises qui ont emporté des entreprises Pour rappeler peut-être l’importance de automobiles de taille comparable, en ne l’engagement de Ginette Kurgan dans la suivant pas le modèle de l’autre entreprise vie de son alma mater, l’ouvrage se clôt turinoise engagée dans la production de par la réflexion, – appuyée par une revue masse fordienne et en privilégiant plutôt de la littérature économique consacrée à la fabrication de véhicules de grande l’ensei­gnement supérieur –, de Françoise qua­lité. Mais il décrit également le déclin Thys-Clément, ancien recteur de l’ULB, de la firme, amorcé avec le décès de son sur l’avenir des universités dans le paysage fondateur,­ qu’il explique notamment européen, qui appelle, à tout le moins, un par des choix managériaux tournés vers refinancement public sérieux. le passé de la firme, lui faisant manquer le tournant de la motorisation massive La variété thématique et la richesse des de l’Italie au début des années 60 et la contributions montrent le chemin par­ contraignant à passer sous le contrôle de la couru depuis le temps où Ginette Kurgan FIAT. Il est à nouveau question de gestion écrivait que “l’histoire du monde patronal d’entreprise dans la contribution de Guy reste à faire en Belgique”; non seulement, Vanthemsche, qui s’est penché sur les ce monde est devenu un terrain d’étude à

305 Bibliothèque / Bibliotheek

part entière, dans une perspective élargie, Eric Laureys – de la haute finance au petit commerce, «Meesters van het diamant. De Belgische diamant- de sa formation intellectuelle à ses enga­ sector tijdens het nazibewind» Tielt, Lannoo, 2005, 549 p. gements culturels –, mais il s’étudie éga­ lement à l’intersection d’autres champs de recherche (immigration, genre, mémoire, Issu d’un projet de recherche du CEGES/ etc.). Si les contributions offertes en hom­ SOMA dont le développement a abouti à mage à Ginette Kurgan constituent sou­ la soutenance d’une thèse de doctorat à vent un aboutissement plutôt qu’un point la Vrije Universiteit Brussel, le livre d’Eric de départ de programmes de recherche, Laureys suscite d’emblée une première plusieurs contributions ouvrent néan­ réflexion. Son contenu déborde largement moins d’intéressantes perspectives. Outre celui annoncé par le titre. En effet, l’A. a les invitations, lancées par les éditeurs dans eu pour ambition de brosser l’histoire de leur bilan introductif, à élargir vers d’au­ l’industrie diamantaire anversoise dans tres entreprises ou branches la perspective une perspective temporelle plus vaste adoptée par Ginette Kurgan et Bart De puisqu’il l’entame dès la fin du 19e siècle. Wilde dans leur “biographie collective” Sans doute ce choix est-il imputable au des dirigeants de la Société générale et fait que les trois premiers chapitres de du patronat­ textile, ou à proposer une l’ou­vrage se fondent pour l’essentiel sur expli­cation globale de la forte présence la bibliographie. Cela nous vaut un exposé indus­trielle belge à l’étranger, on trouve, documenté, témoignant d’une remar­ dans la contribution de Youssef Cassis, quable appréhension du sujet, qui rend un en­couragement à rejoindre le projet, compte du développement de l’industrie qu’il coordonne à l’échelle européenne, diamantaire en Belgique avant la Seconde de constitution de séries d’études mono­ Guerre mondiale. Celle-ci est abordée graphiques d’entreprises, et, dans le texte tant sur le plan de sa nature que de la de Guy Vanthemsche, un appel à appro­ spécificité de la place d’Anvers et de la fondir à partir des archives du Comité monopolisation­ du commerce mondial du intérieur colonial l’étude des diverses diamant. La suite de l’étude est fondée sur entreprises du groupe de la Société un ma­té­riel archivistique impressionnant générale et, par là, à mieux cerner la vie et di­ver­sifié en provenance de nombreux économique de la colonie. dépôts belges et étrangers.

Eric Geerkens Le plan adopté est systématique et veille à couvrir trois angles d’approche privilégiés, le national, l’international et les rapports entre secteur privé et secteur public. L’ex­ posé démêle avec clarté la complexité du secteur. Il fait apparaître la nécessité de réguler un marché très volatile, en mettant en évidence certains axes privilégiés tels l’axe Congo-Londres-Anvers ou l’axe dia­mantaires juifs / socialistes anversois,

306 Bibliothèque / Bibliotheek

la rivalité entre la Grande-Bretagne et place d’Anvers, l’A. insiste sur une carac­ les États-Unis pour le contrôle de ce téristique qu’il considère comme perma­ marché, l’antagonisme diamantaires juifs nente, à savoir les contraintes imposées / diamantaires­ flamands qui constituent par la volatilité du marché du diamant. la trame à long terme de cette histoire. Il met l’accent sur le rôle joué pendant Outre la richesse de l’information, le livre plusieurs décennies­ par des personnalités d’E. Laureys se distingue par la clarté de clés dont Ernest Oppenheimer, Romi l’exposé et la fluidité de son style. Inévi­ Goldmunz, Camille Huysmans …Le texte tablement, l’ampleur de la matière et est systématique­ment émaillé de brèves l’abondance de l’information ne permet­ synthèses qui en facilitent la lecture. Il est tent pas d’échapper à l’une ou l’autre pourvu d’un solide appareil de références, critique. de nombreu­ses illustrations et de quelques documents significatifs publiés en annexe. En premier lieu les données quantitatives sont dispersées au fil du texte et il aurait L’étude de la période d’occupation analyse été souhaitable de les rassembler et de les en profondeur la transformation des traiter de façon plus systématique. Celles rapports de force à l’intérieur du secteur, relatives au commerce extérieur sont la complexité de l’exercice du pouvoir de utilisées­ de façon approximative. Ainsi l’occupant, les effets de la ‘polycratie’ sur p. 389, l’A. ne précise pas quelles sont les le fonctionnement du secteur pendant la branches qu’il regroupe sous la rubrique guerre et l’ambiguïté du rôle de la Société “zware industrie”. Il accorde aussi une im­ générale de Belgique par l’intermédiaire portance excessive au secteur du diamant de sa filiale, la Forminière. Les multiples dans l’ex­cédent de la balance commerciale rouages bureaucratiques qui encadrent le de la Belgique vis-à vis des États-Unis en secteur diamantaire sont clairement mis 1945, en perdant de vue les recettes engen­ en évidence. drées par les fournitures aux armées alliées jusqu’en août 1945. L’analyse de la restauration de la place d’An­vers dont l’enjeu est majeur sur le À propos de l’intervention du ministre plan international témoigne de l’ampleur des Colonies Louis Franck, p. 427, l’A. ne de la perspective adoptée par l’A. À prend pas en compte ses origines juives ni propos de la controverse sur le rôle de la ses intérêts dans la Cominière, groupe rival De Beers pendant la guerre, il introduit de la Société générale au Congo. dans le débat les objectifs des États-Unis en formulant la thèse que la politique D’autre part, malgré la perspective inter­ américaine de stockpiling­ du diamant ne nationale adoptée par l’auteur, on regret­ répond pas à la nécessité de constituer des tera que, faute d’avoir consulté l’ouvrage stocks straté­giques, mais vise à briser la de Jonathan E. Helmreich, Gathering rare domination britannique sur le commerce ores, le secteur du diamant n’est guère du diamant. envisagé dans le cadre de la cartellisation des matières premières qui se développe Dans sa mise en perspective qui englobe entre les deux guerres. De même la soli­ les développements les plus récents de la darité juive, invoquée à propos du mono­

307 Bibliothèque / Bibliotheek

pole du diamant, n’est pas un phénomène nistratieve unie verenigd waren onder de isolé. Elle relève de pratiques en cours naam Ruanda-Urundi, wekt in deze con­ dans d’autres secteurs comme la banque text dan ook de nodige belangstelling. Het et dans d’autres minorités religieuses ou ‘woord vooraf’ opent het boek veelbete­ ethniques (Quakers, Grecs ou Chinois de kenend met een beschouwing over de la diaspora...).­ lessen die de huidige beleidsvoerders zouden kunnen trekken uit de ontstaans­ Enfin sur le plan technique, il aurait été geschiedenis van het mandaatgebied souhaitable de répertorier les témoignages Ruanda-Urundi in de eerste helft van de dans la liste des sources utilisées. 20ste eeuw. De auteur meent dat dit kan bijdragen tot de realisatie van mandaten Ces quelques observations n’infirment en van de internationale gemeenschap in de rien notre opinion très favorable de cet huidige conflictgebieden rond de Grote ouvrage dont le cadre dépasse largement Meren in Centraal-Afrika. Maar, hoewel celui de l’histoire de Belgique et qui mérite het boek zonder twijfel bij zal dragen tot l’accès à un large public international. een beter begrip van de factoren die tot de genocide geleid hebben, gaat het daar Ginette Kurgan-van Hentenryk slechts terloops op in. De geschiedenis van het Belgische bestuur in opdracht van de Volkenbond wordt door auteur vooral als een geopolitieke studie opgevat. IV. Histoire coloniale / Koloniale geschiedenis Het internationale kader neemt in het boek dus een dominante plaats in. Het mandaat

Ingeborg Vijgen over Ruanda-Urundi, dat deel uitmaakte «Tussen Mandaat en kolonie. Rwanda, Burundi en van het Duitse koloniale rijk, vloeide voort het Belgische bestuur in opdracht van de Volkenbond uit het ‘mandatensysteem’ dat na de Eerste (1916-1932)» Wereldoorlog door de Volkenbond ont­ Leuven, Acco, 2004, 279 p. wikkeld werd om het beheer te controleren van de voormalige Duitse kolonies en De Rwandese genocide en de Burundese delen van het verdwenen Ottomaanse burgeroorlog brachten de twee kleine Rijk. Ingeborg Vijgen legt haarfijn uit hoe Centraal-Afrikaanse staten in het midden de betrokken koloniale en imperialistische van de jaren negentig uitgebreid in de mogendheden bij het uitdelen van de kijker. Buitensporige gruwelen doen stee­ mandaten hun belangen behartigden. Ze vast de vraag rijzen naar het ontstaans­ wijst erop dat het daarom een interessante mechanisme ervan. Van een gelijkaardige casus is in de internationale politiek. reactie getuigt de uitvoerige en niet- aflatende stroom van publicaties over de Daaruit vloeit logischerwijs de centrale judeocide tijdens de nazi-periode. Een vraag voort naar de positie van België nieuwe studie van Ingeborg Vijgen over onder de andere koloniale grootmachten. de geschiedenis van Rwanda en Burundi, Vóór en tijdens de Eerste Wereldoorlog die in de bestudeerde periode in een admi­ stond de Belgische politiek m.b.t. Ruanda

308 Bibliothèque / Bibliotheek

en Urundi volledig in het teken van de van de Europese koloniale rijken. Ten erkenning, de consolidatie en de uit­brei­ gevolge van de tegenwerking van de ding van Belgisch Kongo. Na een militaire Europese mogend­heden verloren de campagne tegen het aangren­zende Duitse controleorganismen echter aan slagkracht koloniale rijk in 1916, kwamen Ruanda en en autonomie. Zo werd volgens de auteur Urundi onder Belgisch militair bestuur. het dekoloni­satie­proces wellicht vertraagd, België hoopte die territoria als pasmunt wat in het voor­deel van de Belgische te kunnen gebruiken voor een territoriale kolonialisten speelde. uitbreiding van Belgisch-Kongo rond de monding van de Kongostroom, ten koste Dat uitstekende doctoraatsthesissen door van het Portugese Angola. Ondertussen juryleden en critici een te beperkt alge­ leidde de onkunde van het militaire be­ meen historisch kader verweten wordt stuur om het door de Duitsers achter­ is haast een traditie. Als het proefschrift gelaten machtsvacuüm op te vullen tot waardevol is, kan de criticus immers geen een machtstoename van missionarissen andere kant uit. Toch meen ik te moeten en lokale hoofdmannen, wat dan weer een vaststellen dat in dit bijzondere geval het com­plexe bestuurspraktijk tot gevolg had. kader echt wel bijzonder eng is uitgevallen. Economisch kon bovendien met Ruanda- Er zijn twee domeinen waarop zich dat Urundi weinig worden aangevangen. Het manifesteert. gebied had weinig bodemrijkdommen, was overbevolkt en werd door ziektes ge­ Ten eerste is de buitenlandse politiek van teisterd. De Belgische belangstelling was een staat steeds ingebed in zijn interne dan ook gering. politieke, economische en sociale ver­ houdingen. De band met deze interne In 1925 werd Ruanda-Urundi als man­ aangelegenheden is in dit boek opval­ daat­­gebied aan België toegewezen zodat er lend zoek. Welke Belgische groepen of enige zekerheid ontstond­ over de bestem­ kringen waren voorstanders van een ming van het territo­rium. Maar volgens de mandaat over Ruanda-Urundi ? Welke auteur hechtte België vooral veel belang machtsevenwichten en ideologische twist­ aan het bemachtigen­ van een zetel in de punten in de metropool bepaalden de Mandaten­commissie in Genève, waar houding van de koloniale beleidslieden ? belangrijke gegevens verkregen konden Zijn bijvoorbeeld de aarzelingen en ver­ worden over de andere Europese koloniale anderingen in het koloniale bestuur tussen mogend­heden en waar het land kon uit­ 1920 en 1925 een spiegel van wat er zich blinken met een weloverwogen model­ in België afspeelde (invoering algemeen bestuur voor het toegewezen mandaat­ enkelvoudig stemrecht in 1919, regeringen gebied. De politiek m.b.t. Ruanda-Urundi van nationale eenheid, bankiersregerin­ was vooral toe­gespitst op het verstevigen gen, uitbouw van de christelijke arbeiders­ van de status van België als koloniale beweging, verscherping van de taal­ mogendheid. Paradoxaal genoeg was het kwestie) ? Nemen wij het voorbeeld van mandatensysteem­ (vooral op Amerikaans de invloed van de Vlaamse beweging. initiatief) precies tot stand gebracht Colette Braeckman vroeg zich in haar met het oog op een geleidelijke afbouw boek Rwanda, Burundi, Congo-Zaïre.

309 Bibliothèque / Bibliotheek

De wortels van het geweld af of er sprake Urundi niet ingelost konden worden, kon zijn van een “gedempte echo van de bleef België toch vasthouden aan dit identiteitsstrijd die zich afspeelt in het onbeduidende­ territorium. Hier ben ik moederland” ? 9 Bambi Ceuppens ging geneigd om de parallel te trekken met hier wat de Kongolese­ kolonie betreft een ander hoofdstuk­ van de Belgische uitvoerig op in met haar recente boek expansie uit dezelfde periode : de Belgische Congo made in Flanders­ 10. Daarin wijst aanwezigheid in Perzië. Ook daar was na zij erop dat missiona­rissen een belangrijke ettelijke ijdele pogingen tot economische drager van de Vlaamse beweging in Kongo inbedding op pijnlijk wijze gebleken dat waren. Ik wees reeds op de macht van de er op econo­misch gebied weinig te rapen missionarissen­ in Ruanda-Urundi, een viel. Maar daar werd paradoxaal eveneens territorium dat gekenmerkt werd door aange­drongen op het handhaven van de etnisch-culturele breuklijnen tussen Bel­gische positie tussen de andere inter­ Tutsi’s en Hutu’s. Is het waar dat de nationale concessiehouders en zendingen. Vlaamse missionarissen­ hun eigen sociale Het hoofdmotief hiervoor was prestige…, gevoelig­heden geprojecteerd hebben op deel uit maken van de imperialistische de Hutu’s ? Wat vertelt de invloed van de mogendheden 11. De Belgische aanspraak Vlaams­gezinde minister van Koloniën op mandaten van de Volkenbond moet Louis Franck overigens over de Belgische in het bredere kader van de Belgische aanpak van Ruanda-Urundi ? De lapidaire ex­pansie worden beschouwd. De meest uitspraak­ “ook de verschillende regerende op­vallende uiting van het Belgische expan­ politieke partijen lieten de koloniale poli­ sionisme was uiteraard de Kongolese tiek bij voorkeur aan de centrale admi­ kolonie. Maar dat is, elk schaalverschil ten nistratie over” kan moeilijk als samen­ spijt, slechts een onderdeel van een geheel vatting gelden voor de band tussen de waartoe ook de Belgische aanwezigheid interne metropolitaanse en de koloniale in Perzië, Guatemala, Siam, Mexico; de politiek. Overigens, niettegenstaande een Bel­gische aanspraken op Zeeland, Luxem­ uitstekend overzicht van de rol van mis­ burg, Nederlands-Limburg, het Rijnland; sionarissen in het hele gebeuren, moet ook of een mandaat over Palestina horen. Meer de afwezigheid van een analyse van de visie dan bij studies over Belgisch-Kongo lijkt van de Belgische bisschoppen of van het mij dit kader onmisbaar bij een studie over Vaticaan worden betreurd. de Belgische aanwezigheid in Ruanda- Urundi. Een tweede domein waarop het historische kader in gebreke blijft, betreft het doel Ook ben ik een beetje verwonderd over de dat met het verkrijgen van een mandaat afwezigheid van bepaalde werken in het gediend moest worden. Toen bleek dat de referentieapparaat en de bibliografische economische verwachtingen in Ruanda- wijzer. Rwanda, Burundi, Congo-Zaïre. De

9 Colette Braeckman, Rwanda, Burundi, Congo-Zaïre. De wortels van het geweld, Berchem, 1997, p. 285. 10 Bambi Ceuppens, Congo Made in Flanders ? Koloniale Vlaamse visies op “blank” en “zwart” in Belgisch Congo, Gent, 2003, p. 856. 11 Eric Laureys, Belgen in Perzië, 1915-1941. Verwezenlijkingen, verhoudingen en attitudes, Leuven, 1996, p. 337.

310 Bibliothèque / Bibliotheek

wortels van het geweld, een spraakmakend evolueerden. Hier biedt Ingeborg Vijgen boek over Rwanda en Burundi, is bij bij­ een prachtige casestudy. voorbeeld een opvallende eerste afwezige. Auteur Colette Braeckman mag dan nog Tot slot onderstreep ik de referentiewaarde geen wetenschapster zijn, als journalist van van dit boek voor al wie belangstelling Le Soir en als medewerker van Le Monde heeft voor de geschiedenis van Rwanda, diplomatique hebben haar geschriften toch Burundi of het Belgische kolonialisme. enig gewicht. Wereldvermaarde specialis­ Het mag zelfs een pionierswerk genoemd ten van het imperialistische expansionisme worden omdat het het enige Belgische als Eric Hobsbawm of Edward Said had­ wetenschappelijke werk is over de geschie­ den enige inzichten kunnen bijbrengen denis van Ruanda-Urundi. die het algemene historische kader hadden kunnen verbreden 12. Eric Laureys

Veel lof heb ik echter voor de pogingen van de auteur om de problematiek van V. Politieke geschiedenis / de direct rule en de indirect rule in kaart Histoire politique te brengen. Wat vertelt het mandaat over Ruanda-Urundi over de strijd tussen de Nicolas Naif voor­staanders van de direct rule (geen zelf­ «L’Eurocommunisme en Belgique. Crises et dé- bestuur voor de lokale heersers) en die van bats autour d’une voie belge au socialisme de indirect rule (beperkt zelfbestuur voor (1954-1982)» de lokale heersers), en dus, over de filosofie Brussel, CarCoB asbl, 2004, 356 p. van het koloniale beleid van België ? In een beginfase vonden de eerste Belgische In een verzuilde maatschappij als de be­stuurders in de regio een sterk, bestaand Belgische is er geen plaats voor een com­ Afrikaans bestuur dat beter ontwikkeld munistische partij, wordt wel eens gezegd was dan in andere delen van Afrika. met de impliciete overtuiging dat partijen Daarom stelde minister van Koloniën inherente emanaties zijn van maatschap­ Louis Franck in 1920 voor om een on­ pelijke breuklijnen en ontwikkelingen. De rechtstreeks bestuur toe te passen. Hij trad Kommunistische Partij van België (KPB) zo in de voetstappen van de Duitsers, die was tussen haar oprichtingsjaar 1921 en de koning of Mwami hadden gesteund begin jaren 1980, toen ze haar laatste par- tegen de onafhankelijke ‘chefs’ in ruil voor lementariërs verloor, zestig jaar lang min een machtsoverdracht. Dit systeem werd of meer zichtbaar in het nationale poli- ook in het Brits mandaatgebied van Tan­ tieke veld. En toch kon ze eigenlijk slechts ganyika ingevoerd. Het is dan zeer de vraag op aandacht en aanhang rekenen tijdens wat de grenzen waren van het inheemse enkele momenten of periodes gedurende bestuur en hoe en waarom deze grenzen dewelke de Belgische samen­leving werd

12 Eric Hobsbawm, The age of extremes 1914-1991, London, 1995, p. 627; Edward W. Said, Culture and Imperialism, London, 1993, p. 444.

311 Bibliothèque / Bibliotheek

geconfronteerd met een diepe crisis en evenzeer een weg naar betekenis vinden in radicalisering. Uiteraard denken we dan in de Belgische samenleving 14 ? de eerste plaats aan de jaren van de Tweede Wereldoorlog. Het probleem was dat die golf niet ver­ oorzaakt was door een natuurlijk gedreven In zijn omvattende werk over de Belgische aaneenschakeling van oorzaak en gevolg; communisten in het verzet, stelde José het eurocommunisme was geen onbe­ Gotovitch reeds dat de KPB na de oorlog wimpeld antwoord of belofte die ontstaan haar kans miste om een factor van belang was uit een algemene maatschappelij­ te worden in de Belgische maatschappij. ke noodzaak, het was meer een verbale Zij ging compleet voorbij aan democra­ constructie waarmee West-Europese tische manieren om sociale verande­ringen com­munistische partijleiders in eerste en tot stand te brengen : zowel de partij als laatste instantie naar zichzelf verwezen. de hele Internationale Kommunistische Het ging dan vooral om de partijen van Beweging bleven zich onveranderd inspi­ Italië, Spanje en Frankrijk, die met het reren op het stalinisme en de conceptuele grootste gewicht in de Internationale armoede die er kenmerkend voor was, Kommunistische Beweging. Met het waardoor dit “een nieuwe weg naar het euro­communisme wilden enkele parti- socialisme” in de weg stond 13. jen zich losmaken van hun ‘vader’ – de Kommunistische­ Partij van de Sovjet- In zijn voorwoord bij het recente boek Unie (KPSU) – maar tezelfdertijd was er (2004) van historicus Nicolas Naif over de ook de angst om een vertrouwde weg te Belgische communisten en het eurocom­ verlaten en de bruggen definitief op te munisme van de jaren 1970-1980 – de blazen. Het euro­communisme was als bewerking van een licentiaatverhandel- een late pubertijd van het communisme ing – stelt José Gotovitch zich opnieuw waar de volgende fase van ontwikkeling, de vraag of het eurocommunisme geen die van de volwas­senheid en de gevormde ge­miste kans was voor een nieuwe weg persoonlijkheid, eigenlijk nooit op gevolgd naar het socialisme, juist op een moment is. Het euro­communisme dekte een veel- dat die traditionele zuilen veel van hun heid aan betekenissen en incarneerde sinds legitimiteit­ en wervingskracht verloren het midden van de jaren 1970 meer de had­den. Dit gebeurde onder invloed van pro­blematische zoektocht naar een eigen nieuwe ontwikkelingen en factoren in het communistische identiteit, dan een dui­ politiek-maatschappelijke leven zoals de delijk en concreet alternatief op het alom triomf van het neoliberalisme, de brede bepalende sovjetvoorbeeld. ontkerstening van de samenleving in haar geheel, de groei van regionale partijen en Het boek van Nicolas Naif is één van de de komst van de groenen. Waarom kon eerste – en door zijn volledigheid, naar alle hiernaast het eurocommunisme, nochtans waarschijnlijkheid ook één van de laatste gestuwd door een internationale golf, niet – werken die aan dit fenomeen gewijd

13 José Gotovitch, Du rouge au tricolore. Résistance et Parti communiste, Brussel, 1992, p. 456. 14 Nicolas Naif, L’eurocommunisme en Belgique..., p. 13.

312 Bibliothèque / Bibliotheek

worden 15. De auteur heeft ervoor gekozen de nationale bevolking” in de jaren 1940, om zijn verhaal over het eurocommu­ “tussen arbeiders en intellectuelen” in de nisme in België te laten beginnen in 1954 jaren 1950-1960). Via deze noties werden en dat heeft zo zijn redenen. Die datum de grenzen afgebakend van het toelaatbare was, meer misschien in hoofde van de en het niet-toelaatbare, in functie van de betrokkenen dan in de concrete praktijk specifieke doeleinden van de partij : ze van het Belgische communisme, een mijl­ maakten intrinsiek deel uit van de verto- paal in het collectieve geheugen van de gen die bijdroegen tot de disciplinering KPB. Het partijcongres te Vilvoorde dat van de communistische militant, met zijn jaar, ‘1954’ of kortweg ‘Vilvoorde’, werd voor­hoederol in de maatschappij. één van de meest belangrijke referenties in de identiteit van Belgische communisten. In 1954 was de Koude Oorlog voorlopig Met Vilvoorde had de partij immers een over haar hoogtepunt heen en vond er bewijs van respect en goede omgang zowel in de Sovjet-Unie als in Amerika verworven : de oude stalinistische leiding een machtswissel plaats. De stabilisatie die verant­woordelijk gesteld werd voor de van de wereldeconomie ging gepaard met fouten van het verleden, werd tijdens dit een versoepeling in het kamp-denken, en partijcongres vakkundig afgezet en van de andere maatschappelijke tegenstellingen scène ver­wijderd om plaats te maken voor kwamen op de voorgrond. In België kwa­ een nieuwe garde. De overlevering wil dat men na een regeringswissel de socialisten de sektarische top onthoofd werd door de en de liberalen aan de macht én incas­ democratische basis en dat hiermee het seerde de KPB voor een derde maal op rij begin ingeleid werd van “een Belgische een grote verkiezingsnederlaag. Voor een weg naar het socialisme”. Dit is tegelijk deel van de communistische militanten ook de ondertitel van het boek van Naif : was dat de aanleiding om definitief te “crises et débats autour d’une voie belge au breken met het bestaande leiderschap. Na socialisme­ (1954-1982)”. het ‘sektarisme’ van de afgelopen jaren, pleitten zij voor een nieuwe ‘eenheid met Maar Vilvoorde was ook de herhaling van de basis’ en een ‘terugkeer naar de massa’s’. een welgekend scenario volgens hetwelk de Concreet betekende dat een opening naar (re)productie plaatsvond van de ‘commu­ de socialistische partij toe. Maar daarvoor nistische subjectiviteit’, doorheen de moest eerst de oude leiding opzij ge­ dis­cursieve praktijken rond de ‘eenheid’. schoven worden, zodat de nieuwe leiders Zowel de praktijk van de autokritiek aan legitimiteit konden winnen. Dat ge- als die van de uitsluitingen was immers beurde o.a. via de autokritiek, die als een eigen aan het bureaucratisch model van loutering het begin van de vernieuwing het democratisch-centralisme, dat nauw moest aangeven, maar die tegelijk juist ver­bonden is aan de communistische de basis vormde van die communistische cultuur rond eenheid en solidariteit (“tus- subjectiviteit en partijdisciplinering. Zo sen antifascisten” in de jaren 1930, “tussen regelde de autokritiek de verhoudingen

15 Eerder verscheen wel al : José Gotovitch, Pascal Delwit & Jean-Michel De Waele, L’Europe des communistes, Brussel, 1992.

313 Bibliothèque / Bibliotheek

en de mobiliteit tussen de basis en de top, om op enigszins fatalistische wijze af te met andere woorden : het (voort)bestaan sluiten met de opheffing en het verdwijnen van de partij 16. van de KPSU, de Sovjet-Unie en het com­ munisme op het einde van de jaren 1980. Nicolas Naif geeft dan ook aan dat Vil­ Dat betekende het einde van een cyclus die voorde vooral een overlevingsreflex was begonnen was met de Eerste Wereldoorlog van de communistische militanten. In en de Russische Revolutie. In de loop van 1956, twee jaar na dit congres, werd de de twintigste eeuw had het communisme aftakeling van de KPB verder bevestigd uiteenlopende gevoelens geïnspireerd : door de gebeurtenissen die volgden op het van de meest enthousiaste verwachtingen XXe congres van de KPSU. Chroetsjov had omtrent­ een socialistische revolutie en er de misdaden van Stalin veroordeeld, een lichtbaken die de weg zou leiden naar maar twijfelde er enkele maanden later gelijkheid, vrede en een overwinning van zélf niet aan om de Hongaarse opstand de klassenstrijd, naar een collectivistisch – een reactie op die veroordeling van Sta- doembeeld met totalitaire neigingen. lin, waardoor niet enkel diens imago was aangetast, maar ook het prestige en het Oktober 1917 werd de hoofdreferentie centralisme van de KPSU – met geweld in de communistische identiteit en was neer te slaan. Deze sovjetinterventie trok de aanleiding voor de oprichting van een enkele militanten (o.a. Bert Van Hoorick) reeks communistische partijen, die vaak definitief over de streep om de KPB te een afscheuring waren van de bestaande verlaten. De nieuwe leiding bleef op haar socialistische en arbeiderspartijen. En­ beurt immers de Sovjet-Unie verdedigen, kele decennia later werd ook de Tweede ook al had de theorie van de ‘vreedzame Wereld­oorlog, door het engagement van coëxistentie’ heel wat vragen doen rijzen communisten in het verzet en door de en was er in de nasleep van Hongarije voor rol van Rusland in de overwinning op het eerst ook een interne verdeeldheid aan Duits­land, een krachtig referentiepunt. De het licht gekomen tussen vernieuwers en Koude Oorlog – een laatste referentiepunt orthodoxen, centralisten en autonomisten, – luidde dan een volgende fase in van dogmatici en revisionisten. Die verdeeld­ polarisatie en radicalisering, waarbij “de heid zou de volgende jaren en decennia hiërarchie en controle binnen de commu­ enkel maar toenemen. nistische wereld werden opgedreven” en “de Westerse communisten louter epi­ Verder dan 1954/1956, grijpt de auteur in gonen werden van hun sovjetkameraden”. zijn boek het eurocommunisme aan om Nicolas Naif laat hierbij op het eerste eigenlijk de volledige naoorlogse geschie­ gezicht veronderstellen dat die verstarring denis van de KPB uit de doeken te doen, het resultaat was van externe factoren, in zes hoofdstukken en een epiloog die terwijl de wortels ervan natuurlijk lagen elkaar op chronologische wijze opvolgen, in de eigenheid van die communistische

16 Zie hierover onder andere : Widukind De Ridder, De communistische kaderpolitiek onder de Koude Oorlog. De uitsluitingen uit de Kommunistische Partij van België als dimensie van het democratisch-centralisme: 1944-1956, Vrije Universiteit Brussel, onuitgegeven licentiaatverhandeling, 2004.

314 Bibliothèque / Bibliotheek

partijen zélf, waar de mechanismen en een reeks be­grippen die sinds het einde principes van controle en gelijkvor- van de jaren 1960 binnen de communis- migheid via autokritiek en -censuur nooit tische beweging het onderwerp waren echt ver­dwenen waren, ook niet na de van discussie, zoals de solidariteit tus- bevrijding. Het koude-oorlogssektarisme sen communistische partijen, het model viel dus niet plots uit de lucht. van de ontwikkeling naar het socialisme en de autonomie van de politieke lijn. Maar tegelijk moet nu ook weer niet alles Welke positie nam de KPB daarbij in, hoe worden teruggebracht naar een loutere stond zij tegenover ‘het probleem’ van de modellering op het sovjetmodel. Nicolas dissidenten, welke af­stand nam zijn ten Naif legt uit hoe het communisme ont­ aanzien van de KPSU en hoe ver reikte worpen werd als een rigide en mondiaal voor haar de internationale­ solidariteit ? systeem – één project met één gemeen­ Hoe evolueerde haar houding doorheen schappelijk streefdoel – maar hoe daar de jaren, van de be­vrijding en Vilvoorde, via een ‘dialectische logica’ ook ‘verschil- over de woelige jaren 1960 – toen het tot lende verbuigingen’ op zijn ontstaan, die een crisis kwam in de Internationale Kom- te maken hebben met de verschillende munistische Beweging – en de jaren 1970 nationale kaders waarin de Westerse com­ toen er een nieuwe periode aanbrak – o.a. munistische partijen waren ingeplant. gekenmerkt door het einde van de Zuid- De auteur heeft het, in navolging van Europese dictaturen – tot in de jaren 1980 een reeks andere historici van het com- toen het (euro)communisme een stille munisme, over de ‘ambiguïteit’ van die dood stierf ? partijen. Die ambiguïteit werd gecreëerd door het samengaan of de afwisseling in In zijn antwoord op al die vragen heeft die partijen van enerzijds de teleologische Nicolas Naif oog voor nuance. Zo merkt dimensie en anderzijds de maatschap- hij op dat we in de geschiedenis van het pelijke. Het eerste kenmerk dekt dan alle eurocommunisme niet zozeer op zoek zogenaamde invariabele­ karakteristieken moeten gaan naar concrete resultaten, van het communisme­ zoals de organisatie, maar naar ‘de ideeën’ in het globale dis­ de doctrine en de rol daarin van de USSR. cours en in de officiële verklaringen. Bij De tweede dimensie heeft dan betrekking de communisten gaat het immers vooral op de (politieke, culturele en sociale) om een taaldaad, waarbij de keuze van eigenheid van de maatschappij waarin bepaalde termen – juist omwille van de die partijen functioneren. De auteur ver- disciplinerende werking van het discours wijst meer­maals naar dat model om het – op zich al een engagement is. Vandaar eurocommunisme­ in de Belgische context het grote belang van bepaalde teksten an te kunnen­ plaatsen, waarbij het gekoppeld sich en de beelden die zij oproepen (zoals wordt aan het concept van de identiteit. de dictatuur van het proletariaat of de In het eurocommunisme stond immers etappe naar het socialisme), ongeacht de vooral de communistische identiteit op vraag of / hoe ze concreet vertaald kun­ het spel, aangezien het de communisten nen / moeten worden in de sociale en poli- verplichtte om een aantal zekerheden tieke realiteit. Omdat de KPB zo klein was in vraag te stellen en na te denken over betekende dat natuurlijk ook dat bepaalde

315 Bibliothèque / Bibliotheek

ideeën, de verschillende stromin­gen die het volgende congres werd er voor het eerst ze belichaamden en de politieke strijd echt aandacht besteed aan de Belgisch- die ermee gepaard ging, sterk ver­bonden maatschappelijke dimensie (met name het waren met bepaalde personen. Dat heeft sociaal-democratisch reformisme en de dan betrekking op de sociologische en katholieke godsdienst) en het was nog eens geografische kenmerken van het milieu wachten tot het daaropvolgende congres waarin de verschillende opvattingen het in 1960 vooraleer de notie van ‘vreedzame licht zien. Zo was er in de communistische coëxistentie’ in de teksten verkozen werd beweging natuurlijk een wereld van ver­ boven die van ‘revolutionaire weg’, en dat schil tussen de Brusselse intellectuelen, de ‘dictatuur van het proletariaat’ achter­ de Luikse metaalbewerkers, de Antwerpse wege gelaten werd ten voordele van ‘struc­ havenarbeiders en de Gentse studenten. tuurhervormingen’ en ‘strijd tegen het monopoliekapitalisme’. Op termijn werd Nicolas Naif bekijkt de KPB dus geenszins de partij ook niet meer de ‘avant-garde als een monolithisch blok, wel integendeel. van de arbeidersklasse’ genoemd, maar Maar tegelijk ontsnapt hij niet helemaal (slechts) één onderdeel van de (Belgische) aan de zelfgerichtheid van de partij en arbei­dersbeweging. In België kraaide geen de interne logica van dat communist- haan naar die aanpassingen, maar voor ische ideeënsysteem, terwijl de lezer juist de partij zelf waren die taaldaden een soms wat extra aandacht verlangt voor enorme stap, ook al werd het principe de ruimere­ maatschappelijke context van de onvoor­waardelijke trouw hiermee waar­binnen het eurocommunisme te geenszins in twijfel getrokken. situeren valt (zoals de heropleving van het arbei­dersverzet en de opkomst van De partij paste zich dus langzaam en enkel nieuwe sociale bewegingen in de jaren woordelijk aan de nieuwe realiteit aan, 1960-1970). We vernemen daarentegen het maar werd alweer voorbijgestreefd door volledige verloop van alle partijcongres- nieuwe ontwikkelingen : met haar unita­ sen sinds de oorlog, van nummer VIII tot risme liep zij hopeloos achter op de Mou­ nummer XXXIV. De rode lijn daarin valt vement populaire wallon (MPW) en met kort samen te vatten : een partijleiding haar besluiteloosheid werd ze helemaal die een voort­durende evenwichtsoefening voorbijgestoken door de radicale pro- uitvoert tussen vernieuwers en pro-sovjets, Chinese strekking van Jacques Grippa, die die geen positie durft kiezen tussen die o.a. studenten en intellectuelen rond zich verschil­lende strekkingen en waarbij de had weten te verzamelen. Met die linkse partij tenslotte steeds verder inkrimpt. concurrent verloor de KPB het monopolie over een zekere cultuur van radicale en Post-Vilvoorde en de langzame ontwik­ systematische oppositie tegen het systeem, keling naar een eurocommunisme wat nu juist zo lang haar aantrekkings­ kracht was geweest voor opeenvolgende Zoals eerder gezegd, zorgde Vilvoorde niet generaties van kiezers en militanten, voor meteen voor fundamentele veranderingen wie het soms meer ging om de marxis­ in de organisatie en structuren van de tisch-leninistische principes dan om de KPB, enkel in haar bezetting. Pas tijdens partij zelf. Langs één kant, o.a. bij de

316 Bibliothèque / Bibliotheek

gematigden en bij de voorstanders van verande­rende maatschappelijke context, een progressieve frontvorming, werd de komen we niet zo veel te weten. Onder de partij een te grote volgzaamheid ten aan- maatschap­pelijke veranderingen noemt zien van de KPSU en te weinig autonomie Nicolas Naif wel “de progressieve verd- verweten. Langs de andere kant nam men wijning van de arbeidersklasse als een haar een te sterk reformisme, een verzaken duidelijk identi­ficeerbaar en definieerbaar aan de originele principes kwalijk. geheel”, ten voordele van nieuwe gegevens zoals het feminisme, minderheden en Voorzichtigheid en onbeslistheid zou de het groene gedachtegoed – waarbij men Belgische communisten en hun leiders zich natuur­lijk kan afvragen in hoeverre kenmerken : ze gingen op zoek naar een die arbei­dersklasse ooit al een compleet nieuwe identiteit, ergens tussen gauchisme bepaalbare groep vormde in de samenlev- en reformisme, maar zonder veel ruimte ing. Die ontwikkelingen zetten de (West- voor creativiteit en initiatief. De interne erse) com­munistische partijen er wel toe verdeeldheid – die echter nooit openbaar aan om na te denken over de maatschappij gemaakt werd – liep grotendeels volgens waar­binnen ze functioneerden – in de KPB regionale lijnen. Een eerste strekking werd deed het begrip ‘kritische solidariteit’ haar belichaamd door een kritische fractie uit intrede – en dat betekende voor velen het de Borinage met aanvoerder René Noel, begin van het eurocommunisme. de Brusselse intellectuelen en op termijn ook enkele Vlamingen, terwijl de tweede Ook binnen de Internationale Kommu­ strek­king vooral te situeren was in het nistische Beweging was de tegenstelling Luikse (met o.a. Théo Dejace en Marcel tussen vernieuwers en orthodoxen steeds Levaux). Nicolas Naif beschrijft die evolu- meer aan de oppervlakte gekomen. En de ties in detail, maar gaat niet nader in op nakende regeringsdeelname in Frankrijk de socio­logie van deze (hoofd)personages en Italië had de kwestie van de geleidelijke en de maatschappelijke context waaruit en parlementaire weg naar het socialisme ze voortkomen; evenmin probeert hij ze opnieuw op de agenda geplaatst. Toch is psychologisch of op individuele wijze het pas in 1975 dat de term ‘eurocommu­ te benaderen. Dat is in zijn boek onder­ nisme’ voor het eerst gebruikt werd, door geschikt gemaakt aan de globale geschie­ een Joegoslavische journalist die buiten denis van de KPB, waarin de persoonlijke de communistische beweging stond. Dat breekpunten geen prioriteit vormen. maakte het woord al meteen verdacht in de ogen van heel wat communistische leiders. Op internationaal vlak was er ondertus- Maar er bestond wel eensgezind­heid over sen heel wat gebeurd. De auteur gaat in het feit dat het eurocommunisme­ op op de Praagse lente – de poging om “een meer betrekking had dan enkel op het socia­lisme met een menselijk gezicht” te eigen Westerse partijwezen : voor een lan­ceren – en de harde lijn van Brezjnev stuk ging het inderdaad om een regionale die dat aan flarden sloeg, maar over mei strategie voor “machtsovername langs ’68 in de universitaire wereld, de plaats niet-revolutionaire weg” en deels was het van de KPB daarin en de rol van so- een nieuwe vorm van communisme “met ciale bewe­gingen in het algemeen in een aandacht voor de nationale belangen en

317 Bibliothèque / Bibliotheek

verantwoordelijkheden”. Maar het was Voor een kleine partij als de KPB stond het misschien vooral een geestesgesteldheid doorsnijden van de band met de Sovjets die erin bestond om afstand te nemen evenwel gelijk aan het verloochenen van van het sovjetcommunisme en plaats te de eigen identiteit. Maar het zwijgen over maken voor kritiek en autonomie. Nicolas de dissidenten betekende tegelijk het falen Naif omschrijft het in ieder geval als : “un van alle pogingen die sinds het midden van en­semble cohérent, une communauté d’idées de jaren 1950 ondernomen waren geweest et de réponses à la crise économique, omni­ om een diepere verankering te vinden in présente, qui était l’un des traits d’union de Belgische samenleving. entre quelques partis communistes de pays capitalistes” 17. Verdeeldheid, maar wat met de Vlaamse component ? Tijdens de bijeenkomsten van de Inter­ nationale Kommunistische Beweging Tijdens de congressen van de KPB op het kwamen de divergerende opvattingen van einde van de jaren 1970 werd duidelijk de deelnemers aan het licht. De menings­ dat in België het eurocommunisme vooral verschillen omtrent concepten als ‘weg gekoppeld was aan de interne organisatie naar het socialisme’, ‘interne kritiek’, en de band met de socialistische landen. ‘internationale solidariteit’ en ‘marxisme- Aan Vlaamse zijde werd het bovendien leninisme’ maakten definitief een einde ge­linkt aan een federalisering van de par- aan de eendracht en de uniformiteit. Ook tij. Wat die federalisering betreft en de binnen de KPB begon een deel van de Vlaam­se component in het Belgische militanten, vooral dan de Brusselse en com­munis­me, laat Nicolas Naif ons Gentse geledingen, steeds meer belang te een beetje in het ongewisse. Daardoor hechten aan de kritiek dan aan de soli­ neemt hij eigenlijk voor een stuk het dariteit : het kleine groepje rond Jef Turf discours van de partij over. Maar de au- bijvoorbeeld, kon juist door haar mar­ teur refereert bijvoorbeeld­ wel naar een ginale positie binnen de partij radicale interview en het boek van Jef Turf, Een standpunten innemen, terwijl de leiding politieke identiteit voor de commu­nisten vooral voorzichtig de brokken bleef lijmen (1977). Dat was, in bedekte termen, een tussen de Waalse federaties. In die zin was manifest voor het eurocommunisme­ en er dus wel degelijk een verband tussen de vormt als dusdanig een inte­ressante bron vorm van de ideeën en de maatschappe­ voor dat fenomeen in België. Dit boek lijke / partijpolitieke positie van de pro­ kende een relatief succes op de Vlaamse ducenten ervan. In tegenstelling tot de markt, maar wordt slechts vrij kort toe­ KPB namen de communistische partijen gelicht. Daarenboven wordt de Vlaam­se van Italië, Spanje en Frankrijk geen blad fractie in de KPB niet echt ge­kop­peld aan meer voor de mond en bekritiseerden zij de bredere maatschappelijke con­text in openlijk de KPSU voor haar politiek ten Vlaanderen sinds de Tweede Wereldoorlog aanzien van de zogenaamde dissidenten. (met o.a. de positie van extreem-rechts,

17 Nicolas Naif, L’eurocommunisme en Belgique..., p. 147-148.

318 Bibliothèque / Bibliotheek

de sociaal-economische ontwikke­ling, de dusdanig geen eigen draag – of wervings­ sterke institutionalisering en de rol van kracht had. de christen-democratie). We verne­ men­ dat het eurocommunisme ‘in de mode’ Het einde van de KPB en andere commu­ was in sommige Vlaamse intellec­tuele nistische partijen hield niet enkel verband middens van de jaren 1970-1980. Maar met hun houding ten aanzien van het wie was Turf, sociologisch gezien ? En eurocommunisme (en de interne ver­ wat ver­klaarde zijn succes in Vlaanderen­ ? deeldheid die het veroorzaakte). Nicolas Naif merkt trouwens op dat de term in­ Nicolas Naif staat daarentegen lang stil tussen meer een bewijs van goed gedrag bij een sessievoorbereidende tekst van geworden was dan ‘een actief concept’. Claude Renard van 1978 over de evolutie Het einde had in de eerste plaats natu- van het internationalisme, in termen van urlijk te maken met het compleet voorbi- een toe­nemende diversificatie. Dat was een jgestreefd maatschappelijk project van die be­langrijk rapport omdat het als dusdanig partijen (o.a. hun blijvende identificatie voor het eerst de hele partij bond. Het met ‘de arbeidersklasse’ en hun streven was een eerste publieke en officiëleouting naar “een vreedzame, democratische en van de KPB wat betreft het eurocom- pluralis­tische weg naar het socialisme”). munisme. In de bespreking ervan in de Ze waren er niet in geslaagd om zich te Drapeau rouge werd het eurocommunisme vernieuwen ten aanzien van maatschap- omschreven als ‘een positieve realiteit’ pelijke veran­deringen zoals de uitbreiding die het midden hield tussen solidariteit van de ter­tiaire sector, de opkomst van en onafhanke­lijkheid. Naif heeft het over het regionalisme,­ het verleggen van de “(une) recon­naissance des convergences strijdvelden en, globaal gezien, de toen- d’idées et de spécificités dans les pratiques emende complexi­ ­teit van de politieke en propres à chaque PC” 18. Maar terwijl economische we­reld. De tegenstelling tus- aan Vlaamse kant de artikelen over het sen het nationale kader en de zogenaamde eurocommunisme­ in aantal bleven toene- teleologische dimensie­ van het commu- men, bleef men aan Franstalige zijde nog nisme – het constante­ spanningsveld dat steeds een vorm van autocensuur hanteren er bestond tussen het sociaal-politieke en in de benadering ervan… en dat wanneer het inter­nationale aspect – werd daarbij op internationaal vlak de aftocht van het onover­brugbaar. Ook de KPB was zich eurocommunisme al was ingezet. Dat is, bewust van die evo­lutie, maar kon zich als men, zoals Naif doet, de opkomst of niet aanpassen : het gebrek aan kiezers en afgang van het eurocommunisme im­ de meningsver­schillen tussen militanten, pliciet verbinden met de éénsgezindheid vooral over de kwestie van de interna­ of niet tussen socialisten en communisten tionale solidariteit, herleidden de partij of tussen de buitenlandse communisten tot een loutere discussieclub,­ waar enkel onderling – waarmee eigenlijk ook wordt nog de teksten een bewijs van het eigen aangegeven dat het eurocommunisme als bestaan waren.

18 Nicolas Naif, L’eurocommunisme en Belgique..., p. 204.

319 Bibliothèque / Bibliotheek

Vandaar waarschijnlijk dat Nicolas Naif devenue en elle-même un véritable ‘lieu de de communistische ideologie bekijkt als mémoire’. Mais surtout, les héritiers de voornamelijk een systeem van ideeën (en l’académicien français ont restreint la teksten). Maar een ideologie is ook veel notion de ‘lieux’ à son acception géogra­ meer dan een geheel van ideeën, en ze staat phique et monumentale, sans reprendre altijd in verbinding met de maatschap- la dimension symbolique (le drapeau, pelijk realiteit waarin ze wil ingrijpen. la Marseillaise) ou idéelle (les Droits de Ideologieën hebben een functie en dat is l’Homme, le Larousse) que lui avait pour­ (via machtsuitoefening) de maatschap- tant donnée Pierre Nora. C’est également pij / de partij veranderen / bestendigen. le cas du présent ouvrage, commandé par Vanuit die optiek kan het ook interessant Lannoo, qui interroge avec intelligence zijn om de KPB te benaderen vanuit or- les ‘lieux de mémoire’ du Mouvement ganisatiesociologisch standpunt : partijen fla­mand, au travers des monuments civils zijn immers niet enkel de vereenzelviging et funéraires. van breuklijnen in de samenleving, maar ze worden ook gekenmerkt door interne Dans l’ensemble, il faut souligner la qualité breuklijnen tussen mensen die verschil- des contributions : bien documentés, lende objectieven en doelen nastreven, die solidement contextualisés et finement vaak aan elkaar tegengesteld zijn. Vanuit analysés, les monuments apparaissent dat oogpunt wordt het hoofddoel van die comme des sources d’une extraordinaire organisatie of partij simpelweg overleven. richesse pour l’histoire culturelle en De KPB heeft zich lang telkens opnieuw générale et l’histoire de la mémoire en weten te regenereren en instandhouden, particulier. Ce livre a incontestablement le maar uiteindelijk werden de verschillen mérite d’ouvrir le champ de la recherche te groot om nog overwonnen te kunnen sans l’épuiser. Il invite le lecteur à parcourir worden. l’histoire du sentiment national flamand, de ses différentes sédimentations et, par­ Eva Schandevyl fois, de ses écueils.

La structure du livre est fondamentale­ VI. Histoire culturelle / ment chronologique. Après un beau Culturele geschiedenis cha­pitre, signé par Jan Art, sur l’historio­ graphie des lieux de mémoire et une

Frank Seberechts (dir.) première analyse des noms de rue (dont «Duurzamer dan graniet. Over monumenten en les datations posent des problèmes in­ Vlaamse beweging» solubles), les contributions suivantes Tielt, Lannoo/Perspectief uitgaven, 2003, 182 p. montrent l’évolution nette de l’identité flamande du 19e au 20e siècle. L’œuvre monumentale de Pierre Nora, Les lieux de mémoire, a suscité des ouvrages Au 19e siècle, les monuments flamands en Allemagne, en Italie, en Hollande, en nourrissent l’identité belge tout en valo­ Wal­lonie et en Flandre. Certes, aucun n’a la risant un patrimoine culturel flamand prétention de rivaliser avec l’œuvre initiale, ancien : les gloires nationales viennent

320 Bibliothèque / Bibliotheek

légitimer le nouvel État indépendant. Tom lorsque, durant le dernier tiers du 19e Verschaffel distingue trois catégories de siècle, le Mouvement flamand se met à gloires nationales présentes en Flandre : honorer ses propres héros, ce sont les les savants et les artistes (peintres comme chantres de la culture flamande, Henri Rubens, Jordaens ou Van Eyck; écrivains Conscience en tête, qui sont mis en exergue comme Stévin, Van Maerlant, etc) sont bien plus que les leaders politiques. les plus nombreux, les bons souverains Les figures proprement flamandes sont sont également éternisés dans la pierre, plus récentes que les gloires nationales ainsi que les combattants de la liberté et ne concernent parfois qu’une partie (Van Arte­velde, Breydel, etc). Si au départ de la société (catholique ou libérale). Il l’exal­tation de la lutte nationale pour la s’agit essentiellement d’écrivains et de liberté est au service d’une identité belge, poètes comme Guido Gezelle ou Albrecht elle va petit à petit se transformer en une Roden­bach, mais on trouve également des lutte au seul profit des libertés flamandes figures plus sociales comme l’abbé Adolf et finalement devenir anti-belge. En fait, Daens. Toutes ces figures sont désormais la polysémie des monuments permet ces au service de la cause flamande, même si réinvestissements de sens au fil du temps; l’appartenance flamande ne s’oppose pas mais également l’accaparement ou le encore au patriotisme belge. Les discours détournement idéologiques de certaines d’inauguration comme les cantates créées figures nationales (songeons aux polémi­ pour l’occasion sont ainsi dédiés à la ques autour de l’érection du monument gloire du Mouvement flamand. En outre, aux comtes d’Egmont et Horne à Bru­ nom­bre de ces monuments représentent xelles). Or, ces luttes idéologiques se le génie flamand, tandis que le portrait retrouvent au sein même du Mouvement du grand homme se réduit à un simple flamand. Ainsi, lors du centenaire de médaillon. la guerre des Paysans, les catholiques au pouvoir s’emparent de l’événement. Il faut attendre la Première Guerre mon­ Remarquons, toutefois, qu’une analyse diale pour que les mémoires flamande et plus approfondie des modes de finan­ belge commencent à s’opposer. L’évolution cement, des comités de soutien et des des monuments, analysée par Jeffrey discours d’inauguration permettrait de Tyssens, en témoigne largement : alors montrer encore plus solidement combien qu’au 19e siècle, identités nationale, fla­ même le centenaire de la guerre des mande et locale se renforçaient les unes les Paysans reste ancré dans le cadre national autres, au 20e siècle on assiste à l’effacement belge, et que les élites catholiques et (voire à la disparition) de la dimension francophones de Flandre ont appuyé la nationale et au renforcement de la dimen­ création de monuments à la mémoire des sion locale pour exprimer l’identité fla­ héros et martyrs de 1798. mande. Mais surtout, l’aile radicale du Mouvement flamand va s’emparer du Quoi qu’il en soit, ce qui frappe en cette culte des morts qui triomphe partout au période, comme le souligne Verschaffel, sortir de la guerre et lui donner des formes c’est l’absence des hommes politiques propres et anti-belges. En effet, dans les flamands dans ce panthéon. D’ailleurs cimetières apparaissent des tombes à forte

321 Bibliothèque / Bibliotheek

charge symbolique (notamment l’inscrip­ lien métaphorique entre les ‘martyrs’ tion AVV-VVK) qui suggère un culte flamands de 1914-1918 et les anciens politique des morts en rupture avec le culte combattants du front de l’Est, tandis que officiel porté par les instances nationales d’autres extrémistes­ proposent de dédier (funérailles nationales des héros civils en une rue à August Borms ! Mais, jusqu’ici, 1919 et du Soldat inconnu en 1922). Ces ces ten­dances n’ont cessé de susciter la tombes deviennent des sortes de ‘contre- polémique. La tombe de Staf De Clercq mémoires’ qui érigent des traîtres (fron­ réalisée sous l’occupation allemande tistes et activistes) au plan national en fut dynamitée. D’autres tombes ont été martyrs de la cause flamande. Le thème saccagées après guerre. Incontestablement, du martyr est particulièrement important la réhabilitation­ des ‘collabos’ ne fait au sein de la mystique romantique flamin­ toujours pas l’unanimité. gante et s’étend à l’ensemble des sacrifices consentis par les Flamands durant la D’ailleurs, on peut se demander si le guerre pour une cause qui ne serait pas Mou­vement flamand, à force de valoriser la leur. La tour de l’Yser (analysée par des figures de traîtres transformés en Frank Seberechts) d’inspiration à la fois martyrs, n’a pas creusé un fossé entre chré­tienne et flamande – et qui suscitera sa mémoire ‘officielle’ et la mémoire des conflits virulents entre les flamingants ‘vive’ de nombreux Flamands qui ne se et les patriotes – en deviendra le symbole reconnaissent pas nécessairement dans le plus visible. C’est également durant ces figures… l’Entre-deux-guerres, soit en 1922, que Laurence van Ypersele le Vlaamse Toeristenbond (présenté par Marnix Beyen) voit le jour. Cet organisme qui concurrence directement le Touring Jo Tollebeek & Liesbet Nys met de medewerking van Lieve Gevers, Louis Vos & Ruben Mantels Club de Belgique participe à la mise en «De stad op de berg. Een geschiedenis van de Leu- valeur du patrimoine flamand, ainsi qu’à vense universiteit sinds l968» la construction de monuments à des Leuven, Universitaire Pers, 2005, 380 p. écrivains flamands, comme Peter Benoît, dans une optique nationaliste imprégnée Een universiteit is een heel veelzijdige en de nostalgie passéiste et anti-moderniste. complexe instelling. Niet enkel omdat ze Bref, la guerre 1914-1918 marque un specifieke functies vervult, verschillende tournant profond dans l’expression de sociale groepen omvat, meerdere bestuurs­ l’identité flamande, comme dans son niveaus telt, maar vooral omdat ze sterk combat. La Seconde Guerre mondiale ingebed ligt in de samenleving en er et ses suites n’apporteront pas de réelles diverse relaties mee onderhoudt. De nouveautés, mais approfondiront les recente geschiedenis van de Katholieke tendances de l’Entre-deux-guerres. À cet Universiteit Leuven te boek stellen, is égard, l’analyse que Bruno De Wever fait dan ook geen gemakkelijke opdracht. Jo de la réhabilitation des collaborateurs Tollebeek en zijn collega’s Liesbet Nys, dans la mémoire du Mouvement flamand Lieve Gevers, Louis Vos en Ruben Mantels est éclairante. L’aile radicale flamande hebben deze moeilijke opdracht op een (Volksunie­ ou VMO) esquisse même un uitstekende wijze vervuld.

322 Bibliothèque / Bibliotheek

Ze kozen voor de behandeling van gewaakt over eenheid in aanpak en stijl. een breed spectrum van thema’s. Het scheidingsverhaal van l966-l969, de Het boek is voortreffelijk gedocumenteerd. structuren, de professoren, de studenten De universiteit stelde haar meest recente en het administratief en technisch per­ archieven open en daar is op een intense soneel, onderwijs, onderzoek en dienst­ wijze gebruik van gemaakt, evenals van verlening, de materiële infrastructuur, talrijke interviews met geprivilegieerde het financiële beleid en de relaties met de getuigen.De variëteit van uitgegeven levensbeschouwelijke stromingen komen bronnen is eveneens groot en uiteraard alle uitvoerig en via een thematisch- kennen de auteurs goed de bestaande chronologische aanpak aan bod. Maar literatuur. Bij elk onderdeel stellen ze naast deze veeleer voor de hand liggende een op de inhoud gerichte beredeneerde thema’s, is er ook ruimte voor “modernere” bibliografie op en de onderzoeker die be­ onderwerpen. Zo komt de bureau­ paalde onderwerpen verder wil uitdiepen cratiseringstendens op verschillende kan terugvallen op een nuttig overzicht domeinen goed uit de verf, is er een van de Leuvense archivalia en publicaties. interessant stuk waarin het zelfbeeld van de universiteit geconstrueerd wordt vanuit De toon van dit boek past bij het Oos­ de herdenkingen, de rituelen en de acti­ terlinck-tijdperk : zakelijk en kritisch. viteiten van de alumni en is ook de analyse Hoewel er met (te) weinig cijfers werd van engagement, ethos en zingeving gewerkt, overheerst toch nuchterheid en uitgegroeid tot een genuanceerd hoofd­ realisme. Moeilijk of delicate ontwikke­ stuk. Alle onderdelen bevatten uiteraard lingen en problemen worden niet onder de nieuwe gegevens, maar sommige zijn qua mat geveegd. De moeizame doorbraak van aandachtspunten ook vernieuwend. Zo vrouwen op hogere echelons, de financiële is het verhaal over het professorenkorps problemen die met de bouw van sommige opgebouwd rond de verschillende gene­ prestigeprojecten gepaard gingen,­ de raties die vanaf l968 actief waren en kloof tussen academisch personeel en het wekken fenomenen als de terugkeer van Administratief- en Technisch Per­soneel de “kolonialen”, de uittredende priesters, (ATP), de noodzakelijke sanering van de ex-seminaristen en de dynastievorming het ziekenhuis : die en andere netelige de belangstelling van de auteurs. Ook de onderwerpen krijgen ruim aandacht. En vervrouwelijkingproblematiek wordt met wie in Leuven bestuursverantwoorde­ zorg bestudeerd.Technisch moeilijker lijkheid gedragen heeft, moet zich niet materies als het financiële beleid en de aan een hagiografie verwachten. Op een bouwpolitiek worden dan weer op een pragmatische wijze wordt de balans ge­ zeer verstaanbare wijze gebracht. In het maakt van wat tot stand werd gebracht, Balans-hoofdstuk worden de thema’s zonder dat de zwakkere resultaten ver­ vervolgens samengebracht, waardoor het zwegen worden. Misschien is het jam­ boek een grotere eenheid krijgt, hoewel de mer dat deze groep bestuurders nergens lezer ook elders niet gestoord wordt door sociologisch geduid worden. Ze hebben een te strakke fragmentering. De twee immers in belangrijke mate mee de hoofdauteurs­ hebben overigens zorgvuldig evolutie van de universiteit bepaald.

323 Bibliothèque / Bibliotheek

De biografische inspanningen zijn vooral is er voor de rol die de KULeuven in de naar de drie rectoren gegaan die Leuven Vlaamse univer­sitair-politieke wereld tussen 1968 en 2005 geleid hebben. Zowel speelt. De stad staat inderdaad heel alleen Pieter De Somer, Roger Dillemans als op de berg. Het comparatief perspectief André Oosterlinck beschikken voortaan wordt af en toe wel aangeraakt, maar nog over een voortreffelijke biografie waarin nergens syste­matisch uitgewerkt. de rol van afkomst, opleiding, netwerkvor­ ming en machtsposities helder geanaly­ Maar hoe dan ook, met dit werk hebben seerd worden en de kritische geluiden over de auteurs een zeer wezenlijke bijdrage hun beleid niet onvermeld blijven. Zowel geleverd tot de moderne universiteits­ uit de structuur van het boek als uit de geschiedenis in het algemeen en tot die van conclusies blijkt dat zij volgens de auteurs Vlaanderen in het bijzonder. Ze verdienen de evolutie van de universiteit dragen. De daarvoor alle lof. Hopelijk wekt hun Somer staat voor de jeugdige, open dyna­ voor­beeld navolging in andere Vlaamse miek van de onafhankelijke universiteit uni­versiteiten om zo tot een globaal beeld op de meest diverse terreinen; Dillemans te komen van de Vlaamse Tuinen van Aca­ voor een meer offensief beleid dat de eigen demos in de tweede helft van de 20ste eeuw. identiteit maatschappelijk verankert en onder Oosterlinck past de KULeuven zich Els Witte aan de moderne kennismaatschappij, aan de internationalisering en de Europeani­ sering aan, en ligt de klemtoon op de VII. Biografië / Biographie reseach-universiteit. De rectoren leggen dus eigen accenten die de auteurs in de verschillende hoofdstukken goed aan Christine Van Everbroeck bod laten komen, maar die thematisch- «August Borms. Zijn leven, zijn oorlogen, chronologische benadering laat anderzijds zijn dood» ook zien hoezeer de universiteit een instel­ Amsterdam/Antwerpen, Meulenhof/Manteau, ling is waarbinnen continuïteit heerst en 2005, 480 p. rectoren zich daaraan aanpassen. Zestig jaar nadat hij werd gefusilleerd, blijft Is met dit boek alles gezegd over de Leu­ de figuur van August Borms (1878-1946) vense universiteit ? Er is (gelukkig) nog de historicus en de Vlaamse / Belgische ruimte voor verder onderzoek. Zo is dit openbare opinie naar het woord van de geen discipline-geschiedenis geworden. dichter “vreemd wezen”. Christine Van Meerdere disciplines komen ter sprake Everbroeck heeft nu een boeiend boek bij de analyse van de centers of excellence, over hem geschreven. Zij is een Franstalige maar daar blijft het grotendeels bij. En historica, die in het Legermuseum werkt ook op de zo belangrijke derde geldstroom en in 1997 aan de ULB is gepromoveerd wordt niet diep ingegaan. De financiële op het proefschrift L’activisme entre con­ vervlech­tingen met de industrie en de damnation et réhabilitation : influence de constructies die terzake opgezet werden l’activisme et des activistes sur le dévelop­ blijven onder­belicht. Weinig aandacht pement du nationalisme flamand dans

324 Bibliothèque / Bibliotheek

l’entre-deux-guerres : contribution à l’his­ om er te werken aan een onderwijshervor­ toire du nationalisme flamand. ming. De avontuurlijke Borms vertrok vijf dagen na zijn huwelijk. Hij genoot van de Het is goed dat Christine Van Everbroeck reis en van reistochten door het onbekende aan het begin van haar werk de termen Zuid-Amerika, zijn oudste dochters wer­ preciseert waarmee zij de actoren van de den er geboren maar veel professionele Vlaamse beweging benoemt. Met “flamin­ vol­doening blijkt er niet te hebben ganten” bedoelt zij Vlamingen “die gelijke ingezeten. Zijn door heimwee gekwelde rechten voor Vlaanderen in een Belgisch en door aardbevingen getraumatiseerde kader wilden verkrijgen. Er moet een vrouw «Rientje» kwam in februari 1906 onder­scheid gemaakt worden met de terug, hijzelf een half jaar later. Met de Vlaams-nationalisten die we extremis­ biografe, die het hele levensverhaal vertelt tische flaminganten­ zouden kunnen noe­ met bijzondere aandacht voor het lot en men. Zij dro­men van een onafhankelijk de levensomstandigheden van het gezin en Vlaanderen en gaan tot het uiterste in het van de vrouw op de achtergrond, stelt de federalisme, soms zelfs tot de vernietiging lezer niet zonder verbazing vast dat Borms van België” (12). Opmerkelijk in dit ver­ aan deze Zuid-Amerikaanse ervaring haal is vooral hoe de in alle opzichten helemaal geen politieke conclusies had extremistische August Borms erin is ge­ overgehouden. slaagd, door de mythe die hij grotendeels zelf rond zijn persoon heeft gecreëerd, Weldra zag men nu de jonge academicus op de Vlaamse politieke geschie­ ­denis en en atheneumleraar op alle fronten van gedu­rende een paar decennia ook op de de Vlaamse beweging opdagen, in het strate­gie van de gematigde flamin­ganten Algemeen Nederlands Verbond, in invloed uit te oefenen. pro­paganda voor het Nederlands in Frans-Vlaanderen, ook in de kringen Het verhaal van August Borms’ jeugd-en van de vrijzinnige flaminganten. Maar vormingsjaren verschilt nauwelijks van dat vooralsnog toch hoofdzakelijk bij de van andere bekende Vlaamse katholieke aanhang van Frans van Cauwelaert : intellectuelen die in de eerste helft van de onverpoosd op stap, ter verovering van vorige eeuw een rol hebben gespeeld in macht in de katholieke partij om, mede de Vlaamse beweging. Onderwijs met het in de wetenschap­ dat het algemeen Frans als voertaal, zowel voor de scholier stemrecht er zat aan te komen, zowel de in het kleinseminarie in Sint-Niklaas, als macht voor de partij te behouden als voor de student Germaanse filologie aan de vernederlandsing van het openbaar de Katholieke Universiteit in Leuven. En­ leven in Vlaanderen door te drukken. gagement in de katholieke flamin­gantische De actie culmineerde vanaf 1911 in de scholieren- en studenten­beweging, ultra­ propaganda voor de verneder­landsing montaans geïnspireerde en klein­burgerlijk van de Rijksuniversiteit Gent. Vlaamse anti-socialisme pro­clamerende scholieren- parlementsleden uit de drie Belgische en studentenbeweging.­ partijen dienden een voorstel van wet in tot geleidelijke verneder­landsing van de De regering stuurde August Borms en drie Gentse universiteit. On­danks jarenlange andere Belgische leraren in 1903 naar Peru, ononderbroken agitatie, waarbij August

325 Bibliothèque / Bibliotheek

Borms als redenaar en volkstribuun in heel Cau­welaert zelf heeft het verhaal noch Vlaanderen populair was geworden, lukte ontkend noch bevestigd. Als de oogarts het de flaminganten niet het voorstel voor Speleers inderdaad naar hem is gestapt, de Eerste Wereld­oorlog goedgekeurd te is dat blijk­baar gebeurd voor hij een pro­ krijgen, evenmin als de voorstellen om de fessoraat aan de vernederlandste Gentse Belgische legeroffi­cie­ren tot tweetaligheid universiteit had aangenomen en aldus te verplichten. In het arrondissement in het activisme was gestapt. Een terug­ Gent en in Oost-Vlaanderen slaagden de gekeerde Van Cauwelaert zou er allicht katholieke flaminganten­ er niet in de macht evenmin als de in het land gebleven van hun conservatieve partijgenoten, liberale en socialistische prominenten­ tegenstanders van de democratisering en in geslaagd zijn al zijn mede­standers van van de ver­nederlandsing te breken. De collaboratie af te houden. ontgooche­ling over de gang van zaken was vooral groot in de kring van Borms’ Spoedig stak August Borms de Rubicon vrienden uit het kleinseminarie en uit over. In zijn krant Het Vlaamsche Nieuws Leuven : zijn broer Jan Borms, de oogarts riep hij vanaf begin 1915 op tot voortzet­ Reimond Speleers, de ambtenaar Lodewijk ting van de Vlaamse beweging onder de Dosfel, de leraar Jozef Goossenaerts, de hoede van de door de meeste medeburgers jurist Karel Heynderickx, de apotheker ver­afschuwde Duitse bezetter. Zover als Hildward Van der Spurt. De kring leek rijp hij zouden zijn Oost-Vlaamse vrienden voor dissidentie.­ Christine Van Everbroeck Reimond Speleers en Lodewijk Dosfel bespeurt hoe Borms stilaan zijn geloof hun nek niet uitsteken. Zij bleken slechts verloor in de bekwaamheid van de politici tot medewerking bereid aan de beslissing om hun problemen op te lossen. van de Duitse gouverneur-generaal von Bissing in 1916 de Gentse universiteit te Vroeger dan de meeste van die vrienden heropenen en te vernederlandsen. Borms bleek August Borms bereid in te gaan op de ging wegen die zij nooit zouden gaan. Flamenpolitik die de Duitsers begonnen te Hebben die vrienden toen inderdaad voeren, nadat zij in 1914 het grootste deel gehandeld onder chantage, uit vrees dat de van het Belgische grondgebied hadden Duitsers de onder verdenking van spionage bezet. In de eerste bezettingsmaanden, zo gearres­teerde zwager van Dosfel zouden blijkt uit de bronnen, was de verwarring terecht­stellen ? Zijn er bronnen die deze bij de in het land gebleven flaminganten in de historiografie gemeengoed geworden vrij groot was. Reimond Speleers ging hypothese overtuigend bevestigen ? Frans Van Cauwe­laert in Nederland opzoeken. Was dat, zoals hij later zelf Weldra prees de onvermoeibare August be­weerde, met de bedoeling de gezagheb­ Borms de “zelfstandigheid van Vlaande­ bende politieke leider te vragen naar ren” op acti­vistenvergaderingen aan als de Vlaanderen terug te keren en er de een­ institu­tionele oplossing voor de Vlaamse dracht in de rangen van de flaminganten pro­blemen. In 1917, kort nadat 200 acti­ te bewaren, of, zoals Christine Van Ever­ visten een “Raad van Vlaanderen” – een broeck lijkt te suggereren (p. 80), om mario­nettenparlement – in het leven mee de activistische toer op te gaan ? Van hadden geroepen, legde von Bissing de

326 Bibliothèque / Bibliotheek

admi­nistratieve scheiding van België vast. Bormscultus, ook veel flaminganten met Borms reisde herhaaldelijk naar Duitsland. bevreemding. Toen de Frontbeweging Hij ging er in politieke kringen aandringen alle vertrouwen in de beloften van de op verdere realisering van de Vlaamse Belgische regering had verloren en in mei auto­­nomie en bezocht Vlaamse krijgs­ 1918 enkele IJzersoldaten naar de Duitse gevangen in hun kampen en probeerde kant van het front uitzond om te gaan er ze van de deugdelijkheid van de acti­ praten met vooraanstaande activisten, vis­tische politiek te overtuigen. Op 22 hadden zelfs die radicalen geen behoefte december 1917 pro­clameerde­ de Raad, aan contact met August Borms. Dat detail overigens zeer tot ongenoegen­ van de wordt door Christine Van Everbroeck Duitsers,­ na de zoveelste speech van niet gesignaleerd. De historica toont Borms, de onafhankelijkheid van Vlaan­ wel met sprekende cijfers aan dat Borms deren. dankzij zijn engagement in de activis­ tische collaboratie in dat laatste oorlogs­ Begin 1918 dwongen de Duitsers de acti­ jaar een vrij behoorlijk inkomen genoot visten verkiezingen voor een Tweede, en weerlegt daarmee het verhaal als zou hopelijk meer representatieve Raad van het gezin van de zich idealistisch en on­ Vlaanderen te organiseren. Een operatie voorwaardelijk voor Vlaanderen afslo­ die in het bezette Vlaanderen bij de mede­ vende voorman in die periode in bittere burgers lang niet het verhoopte succes armoe hebben geleefd, een verhaal dat zijn oogstte en aanleiding gaf tot openlijke aanhangers tot vele jaren na zijn executie protest­demonstraties en fysiek geweld zijn blijven geloven. van verontwaardigde patriotten. In fe­ bruari 1918 lieten Brusselse magistraten Pas in februari 1919 slaagde de justitie erin August Borms zelfs even oppakken. In de ondergedoken August Borms te arres­ de “Com­missie van Gevolmachtigden”, teren. Het daaropvolgende geding was, het uit­voe­rend orgaan van de Raad, naast dat van de professoren van de ver­ was hij onder­­tussen met de portefeuille nederlandste Gentse universiteit, het be­ “Nationaal Ver­weer” een soort Vlaamse langrijkste dat na de Eerste Wereldoorlog mi­nister van oor­log geworden. Nu zou werd gevoerd. Het heeft, en ook dat het niet meer alleen om propaganda- maakt Christine Van Everbroeck in haar activiteiten gaan, maar ook om bestrij­ beknopt overzicht van het proces en van ding van politieke tegenstan­ ­­­ders, met de de inter­pretaties daarvan in de Vlaamse onfrisse methodes die der­ gelijke opdracht en in de Franstalige pers duidelijk , bij impliceert. Gelukkig, ook voor Borms voor- en te­gen­­standers de beeldvorming zelf, hadden de Duitsers te lang geaar­ over het acti­visme voor decennia bepaald. zeld om de activisten die macht in handen­ Borms werd tot de doodstraf veroordeeld, te geven. Christine Van Everbroeck doet begenadigd, en hij ging voor 11 jaar de ook dat aspect van de eerste collabo­ratie kerker in. voor het eerst gedetailleerd uit de doeken. Het relaas van die gevangenisjaren onthult Zijn optreden vervulde, ondanks de in dat hoe de vrome katholiek August Borms ten laatste oorlogsjaar al flink georganiseerde koste van zijn vrijheid en tot rampspoed

327 Bibliothèque / Bibliotheek

voor zijn gezin een martelaarsrol wilde de we­gens land­verraad tot de doodstraf spelen. Hoe hij weigerde in te gaan op veroor­deelde en gevangen gehouden voorstellen van ministers om hem vrij August Borms in Antwer­pen niet minder te laten op voorwaarde dat hij zich van dan 83.000 stemmen op zijn naam kreeg, politieke acti­viteiten onthield. Hoe hij zelf be­vestigt dat men dit opzien­barende de Vlaamse openbare opinie informeerde resultaat niet als instem­ming van al die over zijn lot en zijn bedoelingen. Hoe kiezers met de ideeën van Borms en goed­ aldus de ook door gematigde flaminganten keuring van het activisme mocht inter­ gesteunde beweging ten gunste van am­ preteren. Maar dat hebben Borms zelf, een nestie voor de veroordeelde activisten ster­ groot aantal van zijn aan­hangers en ook ker werd. Hoe buiten de gevangenismuren zijn vele vijan­den wel gedaan. Voor vele al maar meer Vlamingen in hem een sym­ Belgische pa­triotten zou Borms zolang hij bool gingen zien en hoe er allerlei vormen leefde een publieke vijand zijn. van finan­ciële steun voor zijn gezin van de grond kwamen. En ten slotte hoe hij vanuit De sensationele verkiezingsuitslag leidde de gevangenis Vlaams-nationalistische ertoe dat het Belgische parlement niet pro­paganda organiseerde en zelf zijn ver­ alleen een amnestiewet maar ook de grote kiezing voorbereidde. taalwetten goedkeurde. De in vrijheid ge­ stelde August Borms was een decennium Maar ik mis in het boek van Christine Van lang het voorwerp van allerlei huldigingen, Everbroeck wel het beeld van de “hele” werd door de Vlaams-nationalistische Belgische politieke realiteit van die jaren politici bij allerlei manifestaties veelvuldig 1920. Toen lukte het de gema­tigde flamin­ als vlag gebruikt, maar het bleek spoedig ganten niet de fundamentele doelstel­ hoe de wereldvreemde man niet in staat lingen van de Vlaamse beweging en de was een politieke rol van betekenis te spe­ noodzakelijke taalwetgeving af te dwingen.­ len en in­vloed op de politieke ontwikkeling Die politieke achtergrond verklaart waar­ uit toe oefenen. Het verhaal van de in 1929 om de Vlaams-nationalisten met succes door hem opgerichte “Derde Raad van konden stellen dat de unitaire struc­tuur, Vlaan­deren”, een club van oud-activisten ja, het bestaan zelf van de Belgische staat en andere radicale Vlaams-nationalisten, de realisatie van die doelstellingen in de die zich hadden ingebeeld onder leiding weg stonden. Daardoor kreeg de anti- van Borms vat te krijgen op de politieke belgicist August Borms in die conjunctuur ont­wikkeling van het Vlaams-nationa­ het imago van de martelaar en werd hij lisme, toont aan hoe gering die invloed in een idool. En dat bleef hij, ondanks zijn feite was. In de egocentrische geschriften teleur­stellende politieke wereldvreemd­ die de man na zijn vrijlating publiceerde, heid, in de jaren 1930, toen de flamin­ ontbrak het helemaal aan een coherente ganten zich eindeloos ergerden aan de politieke boodschap. Een nazi-auteur gebrekkige uitvoering van de taalwet­ten. noemde wel Borms’Tien jaar in den Bel­ gischen kerker – allicht een decennium Christine Van Everbroecks beschrijving later dan dat in de biografie wordt gesigna­ van het verloop van de tussentijdse leerd – een waar­dige concurrent van Mein verkie­­zing op 9 december 1928 waarbij Kampf voor de Vlamingen, maar dat “com­

328 Bibliothèque / Bibliotheek

pliment” ge­tuigde vooral van de ijver van execu­teren, zou spoedig een politieke­ Duitse “Vla­mingenvrienden” die bakens fout blijken.­ Ofschoon de terechtstel­ling aan het uit­zetten waren voor een tweede in de repressieperiode weinig publieke collaboratie. negatieve reacties had uitgelokt, was er binnenskamers­ veel verontwaardi­ ging­ en En inderdaad, nadat Hitlers troepen ons kwam nauwelijks een jaar na de terecht­ land in 1940 hadden overweldigd, stak stelling de Bormscultus tot nieuw leven. August Borms opnieuw de hand uit naar De jaarlijkse Bormsherdenking bood tot de be­zetter. De justitie had hem bij de lange tijd na de Tweede Wereldoorlog een Duitse inval als verdachte opgepakt en de fractie van de Vlaamse beweging vooral ellende die hij in gevangenissen en kampen een tribune waar de amnestie-eis en de in Frankrijk met andere Vlaamse verdach­ ac­tuele strijdpunten werden geformuleerd. ten had gedeeld, had hem gesterkt in de De mythe blijkt nog altijd niet helemaal over­tuiging dat de gehate Belgische staat afgebrokkeld. Maar de recente historio­ in zijn persoon andermaal Vlaanderen had grafie, en in het bijzonder het grondig willen treffen. Hij werd voorzitter van de onder­zoek en de zeer ge­nuanceerde con­ naar hem genoemde commissie die hem­ clusies van Christine Van Everbroeck, zelf en de na 1918 vervolgde activisten heb­ben ze in het licht van de feiten rehabi­ liteerde­ en schadevergoedingen doorprikt. Een mythe die, tot ver­bazend toe­kende. Hij liet zich zien bij collaboratie­ onbegrip van de literatuurhistorici, zelfs manifestaties,­ hoofdzakelijk in de kring de nuchtere zakenman­ Alfons De Ridder, van de Vlaamse SS, maar bij gelegenheid alias Willem Els­schot (1882-1960), in 1947 ook bij het VNV. Voor de bikkelharde strijd tot een ver­ontwaardigd­ Borms­gedicht had tussen de diverse collaboratiefracties had geïnspireerd.­ hij nau­welijks oog. Vermoedelijk opge­ Joris Dedeurwaerder merkt door het groot publiek en zonder enige invloed op de politieke ontwikkeling beeldde hij zich in de grote verzoener te VIII. Histoire sociale / kunnen zijn tussen de Vlamingen die net Sociale geschiedenis als hij op een Duitse overwinning mikten.

Het zal in het jaar na de Bevrijding wei­ Godelieve Masuy-Stroobant & Perrine C. Humblet (dir.) nigen hebben verbaasd dat de repressie­ «Mères et nourrissons. De la bienfaisance à la pro- rechtbank August Borms andermaal tot de tection médico-sociale (1830-1945)» doodstraf veroordeelde. In verhouding tot Bruxelles, Éditions Labor, 2005, 282 p. de collaboratiemisdrijven waaraan hij zich schuldig had gemaakt, was dat een zware Depuis les travaux de Philippe Ariès ou, straf. De regering die ertoe besloot het von­ bien plus tard, d’Yvonne Kniebiehler, l’his­ nis te laten uitvoeren, heeft vermoedelijk toire de la famille et singulièrement celle de willen afrekenen met de publieke vijand l’enfant et de la mère ont fait du chemin. die Borms sinds decennia in veler ogen Le petit livre publié sous la direction de was geworden. De beslissing de kreupele Godelieve Masuy-Stroobant et Perrine oude man op Goede Vrijdag 1946 te laten C. Humblet en témoigne de manière élo­

329 Bibliothèque / Bibliotheek

quente. Après une introduction qui met des 19e et 20e siècles : la crèche, la maternité en évidence l’importance des contextes, et les modalités d’accouchement, l’hôpital souligne les lignes de force d’une évolution pour les tout-petits, et la force du mou­ et met en évidence en quoi l’histoire de vement associatif perçu par le biais des la mère et de l’enfant renvoie à “bien actions de la Société protectrice des d’autres histoires”, le recueil nous propose enfants martyrs de Bruxelles. Chacune met une dizaine de contributions qui cernent en lumière les progrès de la lutte contre pro­gressivement et systématiquement, en la mortalité des plus petits, l’institution­ une articulation à la fois chronologique, nalisation de l’action, les multiples canaux thé­matique et interdisciplinaire, son objet. qu’elle emprunte et la polysémie qui la caractérise. En ce sens, comme le souligne Marie-Sylvie Dupont-Bouchat introduit Godelieve Masuy-Stroobant, le “choc de la immédiatement à la réflexion par une con­ guerre de 14-18” débouche sur une prise tribution sur “Les origines de la protection en charge de plus en plus médicale de la de l’enfance en Belgique (1830-1914)”. Elle mère et de l’enfant, qui capitalise sur les y examine la définition même de l’enfant, avancées du dernier tiers du 19e siècle et selon l’âge ou le droit, notant les évolutions débouche sur la mise en place de l’ONE. significatives. Elle traite ensuite des dan­ gers que courent ces enfants, avant d’évo­ Les discussions de l’Entre-deux-guerres quer “la mobilisation de l’opinion publi­ sur le travail de la mère (Éliane Gubin et que” et ses conséquences conceptuelles, Valérie Piette) montrent bien comment philanthropiques, et enfin publiques, sont perçus à l’époque les enjeux des évo­ soulignant à quel point le “modèle familial lutions enregistrées en matière familiale traditionnel et bourgeois” en sort renforcé. et sociale autant que démographique, de quelle manière s’impliquent les mouve­ La contribution d’Éliane Gubin et Valérie ments féminins des grands courants idéo­ Piette aborde la question par un autre logiques, quelles solutions, qu’il s’agisse angle, celui des “Femmes et mères au tra­ des allocations familiales ou du retour vail 1830-1914”, examinant la place du des industries à domicile, émer­gent, alors travail de la femme, l’évolution de la légis­ que la crise des années 30 ne simplifie rien. lation et des pratiques sociales en matière Et, parallèlement, l’analy­se de l’action de de maternité, et enfin les structures de prise l’ONE, de sa création à la fin de la Seconde en charge des nourrissons, aboutissant, par guerre mondiale (Claudine Maris­sal), un chemin un peu différent, à une con­ confirme­ à quel point le destin de la mère clusion similaire : la prégnance de plus en et celui de l’enfant sont liés, tandis que se plus forte d’une norme bourgeoise pour renforce l’encadrement de cette période les rôles de chacun au sein de la famille. toujours fragile de la grossesse,­ de l’accou­ chement et de la petite enfance. Quatre contributions (Perrine C. Hum­ blet, Godelieve Masuy-Stroobant, Hedwi­ Confrontant les situations belges et fran­ ge Peemans-Poullet, France Huart) ana­ çaises, Vincent Gourdon et Catherine lysent ensuite des contextes particuliers, Rollet assurent en quelque sorte la con­ qui prennent tout leur sens au tournant clusion du recueil, soulignant les ressem­

330 Bibliothèque / Bibliotheek

blances et les dissemblances des deux overigens in met een voorwoord, dat systèmes et permettant de mieux identifier echter meer is dan dat, namelijk een quelques-unes des originalités belges. kort overzichtsartikel, waarin de groei van de Belgische onderwijs­geschiedenis L’ensemble constitue un modèle d’histoire sedert de jaren 1970 systema­tisch wordt à plusieurs mains, où les apports de chacun voorgesteld en bibliografisch ontsloten. s’intègrent harmonieusement et débou­ In hun kritische inleiding benadrukken chent sur un panorama particulièrement ze, enerzijds, de heuristische ‘titanenstrijd’ bienvenu de la manière dont une petite die de auteur heeft geleverd, en, anderzijds, société industrialisée perçoit et traite ses het feit dat deze geschie­denis van de mères et ses nourrissons. christelijke vakbond vooral gebaseerd is op interne bronnen, die door de vakbondstop Paul Servais werden geproduceerd. Daardoor geeft deze reconstructie van het interne discours van het COV hun inziens nog te zeer een Lies Van Rompaey officiële lezing van de geschiedenis van «Strijd voor waardering. Het COV van 1893 tot de vakbond, die zou moeten worden 1983» Antwerpen/Apeldoorn, Garant, 2003, 423 p. gecompleteerd door het onderzoek van bronnen die aan de basis en buiten de vakbonden werden geschreven.­ Het is Deze lijvige monografie over de geschie­ inderdaad evident dat bijvoorbeeld het denis van het Christen Onderwijzers­ aartsbisschoppelijk archief te Mechelen verbond (COV) kadert in de sedert 1983 (Fonds Mercier, Fonds Van Roey,…), volgehouden en doorgedreven onder­ het archief van de ‘Guimardstraat’­ en de zoeksinspanningen van de wetenschap­ papieren van katholieke politici in het pelijke en interuniversitaire projectgroep, algemeen rijksarchief (vanaf Charles die zich onder de actuele leiding van de Broqueville, François Schollaert en Frank Simon en Marc Depaepe heeft Prosper Poullet tot Pierre Harmel) veel toegelegd op het historisch onderzoek van bronnen bevatten met informatie over de het basisonderwijs in het algemeen en de relatie tussen het COV, het episcopaat en onderwijzer(es) in het bijzonder. Globaal de politieke beschermheren van de katho­ beschouwd heeft deze projectgroep zich lieke onderwijzers. sterk ingespannen om aansluiting te vinden bij de internationale onderwijs­ Lies Van Rompaey behandelt systematisch historische onderzoeksagenda en in te de drie – syndicale, pedagogische en chris­ spelen op de vernieuwende inhoudelijke telijke – pijlers waarop het COV werd en methodologische trends in de peda­ gebouwd. Kwantitatief beschouwd diept gogische historiografie, waarbij de klem­ deze studie vooral de periode na de Tweede toon in de loop der jaren verschoof Wereldoorlog uit : de periode 1893-1944 van de empirisch-sociale historiografie beslaat een vijftigtal pagina’s (p. 25-78), van op­voeding en onderwijs naar de terwijl het meeste aandacht uitgaat naar de “new cultural history of education”. Beide periode 1944-1983 (p. 81-381). Aange­zien hoofdpromotoren­ leiden deze studie het hoofdstuk over de periode 1893-1944

331 Bibliothèque / Bibliotheek

een synthese vormt van de bestaande cultuur. En die moest de toekomstige literatuur en dus een beeld geeft van de generaties uiteraard behoeden tegen de stand van het onderzoek, komen een infectie van een moderne ketterij als het aantal leemtes voor en blijven een aantal modernisme. De auteur verwijst wel naar ver­banden bedekt. Zo wijst de auteur op de Merciers toespraak op de onderwijzers­ relatie tussen het christelijk onderwijzers­ retraite van 1909 – waarop hij de rol van syndicalisme en het Daensisme. In dat de onderwijzers als “rechterarm” van de verband wil ik erop wijzen dat kardinaal pastoors benadrukte (p. 41) – maar de Mercier zich na zijn aantreden als aarts­ context waarin de kardinaal dat statement bisschop in 1906 onmiddellijk heeft aflegde en de onderwijzers het Christus­ inge­spannen om tegemoet te komen aan archetype van ‘de Grote Onderwijzer van de verzuchtingen van “zijn” leerkrachten Nazareth’ voorhield, blijft dus onder­ inzake materiële lotsverbetering en de belicht. 1909 is immers ook het jaar waarin katholieke regering onder sterke druk het Katholiek Congres van Mechelen niet heeft gezet om werk te maken van de lagere alleen de school(subsidie)gelijkheid als schoolwethervorming. Dat heeft onder politieke topprioriteit op de katholieke meer te maken met zijn streven om de regeringsagenda plaatste, maar ook een katholieke onderwijzer uit het vaarwater omvattend religieus-educatief offensief van de zich radicaliserende christen- inzette. Een ander voorbeeld kan de democratie te houden en hun loyaliteit nood aan een meer uitgewerkte religieus- aan de gevestigde katholieke orde te ver­ historische contextualisering illustreren. zekeren. Als uiting van radicale christen- democratie dient het Daensisme overigens Na de Tweede Wereldoorlog poogde de als een variant van sociaal modernisme proost de religieuze beleving in het COV te worden geduid. In de periode voor de te hernieuwen, hetgeen zich onder meer Eerste Wereldoorlog maakte de katholieke uitte in het opzetten en ontwikkelen kerk immers een bijzonder diepe crisis van een traditie van (devote) reizen. Die van het traditionele, katholieke betekenis­ COV-initiatieven hadden ook kunnen systeem door. Na de veroordeling van het gerelateerd­ worden aan de globale en modernisme in 1907 (encycliek Pascendi) systema­tische poging van de kerk om het door Pius X werd de rol van het katholiek feno­meen van het doorbrekende massa­ onderwijs en van de leerkrachten nog toerisme in religieuze banen te leiden via sterker gerelateerd aan hun functie als het opzetten van nieuwe, gespecialiseerde overdragers van de katholieke orthodoxie. zuilinitiatieven. De auteur brengt een Meer zelfs, de eucharistische ‘revolutie’, die massa interessante gegevens aan. Zeer Pius X met zijn eucharistische decreten uit revelerend is bijvoorbeeld dat het COV in de jaren 1905-1910 (frequente communie, zijn ledentijdschrift Christene School een vervroeging van de kindercommunie van tribune gaf aan de katholieke Leuvense ca. 12 naar 7 jaar) inluidde, hield in dat de moraaltheoloog Louis Janssens om doc­ onderwijzer(es) een nog belangrijkere taak trinaire kritiek te uiten op Pierre Harmels kreeg toebedeeld in de ondersteuning van Senaatsrede van maart 1952. Diens de parochiale clerus bij de promotie van voor­stellen om technische scholen met die christocentrische, religieuze kinder­ gemengd (levensbeschouwelijk pluralis­

332 Bibliothèque / Bibliotheek

tisch) beheer op te richten, botste in van het COV bijvoorbeeld typologisch het COV op gewetensbezwaren en een – van discreet politiek lobbywerk tot radi­caal neen. De auteur had Harmels deel­name aan politieke massabetogingen stand­punten, waarvan ze het innoverende (1955, 1958) en staking (1978) – kunnen karakter­ benadrukt, nog explicieter aan de analyseren. Een actiemiddel dat het COV filosofische en politiek-ideologische ver­ in het kader van de schoolstrijd mee aan­ nieuwing langs christelijke zijde kunnen wendde – de boycot van het schoolsparen relateren. Treft de auteur een concept als – sneed, zo stelt de auteur vast, ook in het ‘christelijk humanisme’ in COV-bronnen eigen vlees van de christelijke leerkrachten, uit 1952 (p. 164) aan, dan vergt dat toch die daardoor moeilijker aan een goedkope ook enige contextualisering ter duiding hypothecaire lening raakten. Gelet op van de draagwijdte ervan. Globaal be­ de optie van de auteur om zich qua schouwd zijn het precies de ingrijpende bronnen­onderzoek toe te spitsen op de religieuze evoluties – van (anti)moder­ naoorlogse periode is het logisch dat de nisme en integraal-katholiek contralaïci­ fasen van de lagere schoolwethervorming serings­offensief onder Pius X via Katho­ (1895-1914) minder uitgewerkt zijn. lieke Actie en Eucharistische Kruistocht Het inhoudelijk bijzonder verrassend tot Vaticanum II naar ‘postreligieus’ en innovatief wets­voorstel van Arthur chris­tendom – die meer hadden kunnen Verhaegen (p. 48-49), dat in 1902 werd worden uitgediept, teneinde de evolutie gelanceerd, had echter meer aandacht van de christelijke pijler van het COV verdiend, te meer daar Verhaegen het en van de religieus-educatieve rol van de meermaals opnieuw bovenhaalde in de onderwijzer doorheen die lange periode jaren voor de Eerste Wereldoorlog. Dat sterker te belichten. voorstel strekte immers tot veel meer dan alleen maar een loonsubsidiehervorming.­ Maar Lies Van Rompaey legt zeer goed de Als poging tot ‘nationale’ pacificatie van de sociaal-politieke netwerking en pressie­ schoolstrijd contrasteerde het immers zeer activiteiten van de COV-top bloot in de sterk met de katholieke en antiklerikale hoofdstukken over de schoolpolitieke ‘partijwetten’ die in de periode werden besluitvorming na 1945. Haar studie voorgesteld. Het schoolcompromis van vormt dan ook zowel een bijdrage tot de 1937 (p. 73) is inderdaad wel een stap geschiedenis van het fenomeen van de in de richting van het Schoolpact maar drukkingsgroepen en de ‘consultatieve’ de eerste (school­politieke) aanzet(ten) democratie die in België zo sterk ont­wik­ tot de pacificatie­democratie mogen dus keld is. Ze had haar analyses en reconstruc­ heel wat eerder worden gesitueerd. De ties echter ook op een meer politiek- tijdelijke loon­supplementen van 1911 sociologisch niveau kunnen tillen door de en de pensioenwet van 1912 (p. 49) literatuur over collectieve actie en pressie­ moeten ook worden ge­interpreteerd als groepen in het bijzonder te consulteren. tegemoetkomingen van de katholieke Ook in eigen land is er sedert Yvo Nuyens’ regering de Broqueville, die na de val van Pressiegroepen in België (1965) toch heel de regering Schollaert (juni 1911) zich wat over dat fenomeen gepubliceerd. Zo van de electorale steun van de katholieke had de auteur het scala van actiemiddelen onderwijzers – als ‘grands élec­teurs’ –

333 Bibliothèque / Bibliotheek

wilde verzekeren in de aanloop naar de onderwijsdepartement. Die hulp kon het cruciale verkiezingen van juni 1912. Op COV overigens zowel mobiliseren om de politieke ruil tussen de ver­hoging van epuratiedossiers naar zijn kantoren te de vrije onderwijzersloonsubsidies­ (wet “smokkelen” (!) (p. 103) als om informatie van 13 november 1919) en de invoering via de dactylografen van het departement van het algemeen enkelvoudig stemrecht te verkrijgen over de voorbereiding van had de auteur ook wel kunnen wijzen. de loonaanpassingen (periode Harmel, Maar dat de COV-topfiguren vanaf de p. 158) of zelfs het wetsontwerp van Léo beginperiode met C. De Bruyne ten tijde Collard (p. 183), waarvan het COV de van minister Prosper Poullet en met F. gestencilde versie zonder medeweten van Valvekens ten tijde van de schoolstrijd de minister en zijn kabinet in handen 1950-1958 en nadien zich bijvoorbeeld kreeg! In 1953 kreeg de ‘geheime politie’ als gedreven en efficiënte lobbyisten (!) van het COV een ontwerp-circulaire deden gelden, toont de auteur duidelijk in handen, zodat de COV-belangen tijdig aan. Uiteraard schakelde het COV zich konden worden veilig gesteld (p. 171). Wie actief in in de structuren van het tripartiet het fenomeen van ministeriële kabinetten sociaal overleg na het Sociaal Pact van bestudeert als onderdeel van de uitvoeren­ 1944. Het ijveren voor de op­richting van de macht in België, vindt hier bijzonder paritaire organen (p. 116) in de naoorlogse relevante voorbeelden… jaren reikt echter veel verder in de tijd terug. Het is evident dat het COV voor Uit de gebruikte bronnen kon de auteur de Eerste Wereldoorlog reeds streefde vooral de relatie tussen het COV en de naar een grotere bescherming van zijn ministers van onderwijs blootleggen. De leden ten opzichte van de willekeur van relaties van het COV met, enerzijds, het lokale schoolcomités. Dat het COV van episcopaat, en, anderzijds, de ‘Guimard­ de oprichting van het Katholiek School­ straat’ komen minder uit de verf. Nochtans verbond (1907) gebruik maakte om te konden de spanningen tussen het COV en pogen een soort sociaal overlegsysteem het in 1907 opgerichte Katholiek School­ (COV, episcopaat als bemiddelaar, in­ verbond (de voorloper van wat zou uit­ richtende machten) tot stand te brengen groeien tot de ‘Guimardstraat’, met kanun­ kan ik uit eigen onderzoek beamen. nik Temmerman als eerste secretaris- generaal) voor de Eerste Wereldoorlog al De bij wijlen zeer scherpe spanningen hoog oplopen. De schoolstrijd werd als tussen het COV en de opeenvolgende levensbeschouwelijk conflict (klerikaal- onderwijsministers – van welke signatuur antiklerikaal) bijgevolg recurrent of zelfs ook – worden tot op het bot blootgelegd. permanent doorkruist door de tegenstel­ ­ Voor de studie van de rol van de onder­ ling tussen werknemers- en werkgevers­ wijspolitieke drukkingsgroepen levert belangen binnen het vrij katholiek onder­ de auteur schitterende voorbeelden van wijs. Dat het episcopaat en de kardinaal in politiek-administratieve netwerking en dit licht vanaf den beginne een belangrijke informatievergaring. Het COV kon blijk­ mediërende rol hebben gespeeld, is evi­ baar rekenen op de discrete, informele dent. In de bepaling van de verhouding van medewerking van ambtenaren op het het COV tegenover het ACV – autonomie

334 Bibliothèque / Bibliotheek

of integratie – hebben Mercier en Van werden ingewilligd. In zijn sociaal-politiek Roey bijvoorbeeld hun zeg gehad. Dat taalgebruik en vertoog stelde het COV zich het COV als organisatie buiten de Nieuwe frequent als een strenge schoolmeester Orde is gebleven, dankt het aan het verbod op die de regeringsverklaring van Gaston van Van Roey om zich aan te sluiten bij Eyskens (p. 114) bijvoorbeeld een “mat de Unie van Hand- en Geestesarbeiders stuk” noemt. Van Rompaey toont immers (p. 75). In dit verband rijst echter de vraag aan dat het COV de homogeen-katholieke of de toetreding van kloosteronderwij­ regering (1950-1954) aanporde om het zeressen tot het COV (p. 77) geen bewuste meerderheidsbeginsel tegen de anti­ strategie van de kerk was om het COV klerikale oppositie in door te drukken ook van binnen uit te versterken en een en toe te passen en dat Pierre Harmel dam tegen de Nieuwe Orde op te werpen. en andere ministers ook tegen openlijke Voor een meer systematische reconstructie verwijten weerstand moesten bieden. In van de relatie tussen het episcopaat en de 1950 had eerste minister Joseph Pholien COV-leiding dient het aartsbisschoppelijk het COV al eens op het matje geroepen archief echter te worden onderzocht. De en zelfs verweten de regeringsstabiliteit in permanente bekommernis van bijvoor­ gevaar te brengen (p. 147). Maar ook in de beeld Mercier voor de materiële lotsverbe­ Koningskwestie stelde het COV (vooral de tering, de pedagogische vervolmaking en Vlaamse vleugel dan) zich resoluter dan de permanente religieuze vorming van de de CVP en het ACV op aan de zijde van katholieke leerkrachten staat buiten kijf. Leopold III (p. 86-89). Die onwrikbare leopoldistische trouw contrasteert uiter­ Lies Van Rompaey geeft ook een duidelijk aard met de opstelling van de socialistische beeld van de periodiek terugkerende onderwijzersbond. Over meer dan een gene­ratieconflicten (jaren 1930) en de kwestie zou de lezer echter willen weten interne machtsstrijd voor en na 1945. welk standpunt de socialistische en liberale Soms wer­den die interne verhoudingen, leerkrachten innamen. De loyaliteit van zoals in het geval van A. Van den Berghe, het COV aan kerk, dynastie en orde vormt ook door­kruist door de principiële vraag ook een traditie, die de auteur ook met tal of de func­tie van COV-voorzitter wel van voorbeelden in de periode vanaf 1893 met een politiek,­ parlementair mandaat had kunnen illustreren. Profileerde de verenigbaar was. De relatie tussen het katho­lieke onderwijzer zich immers in de COV – in principe niet gebonden aan jaren voor 1914 als tegenpool van de socia­ de CVP – en de nationale CVP-politici listische en anarchistische onderwijzers- (parlements- en regeringsleden) komt ’agitatoren’ ? Ook na de Oktoberrevolutie uiteraard ook aan bod. Onderzoek van van 1917 en de politieke democratiserings­ hun persoonlijke papieren zal de studie golf na de Eerste Wereldoorlog wierpen de van Van Rompaey in de toekomst zeker christelijke leerkrachten zich op als steun­ nog kunnen aan­vullen en preciseren. Het pilaar van troon, altaar en orde. Wat de COV formuleerde­ meer dan eens harde politieke actie van het COV en de katho­ kritiek op de CVP en dat niet alleen lieke onderwijzer in het algemeen betreft, op onderwijs­politiek vlak, wanneer de had de auteur toch moeten ingaan op de COV-eisen niet onverkort of te traag regels die terzake via ministeriële circu­

335 Bibliothèque / Bibliotheek

laires bijvoorbeeld werden afgekondigd. de expansie van het technisch onderwijs. Dat politiek engagement vormde immers In zijn strijd om het behoud van de vierde over heel die lange periode een thema graad (p. 163 e.v.) toonde het COV zich dat meer dan eens aanleiding gaf tot door corporatistische belangenreflexen debatten in het parlement en de pers, geconditioneerd tegen vernieuwing. dus zeker niet alleen ten tijde van de De evolutie van het COV van syndicale Koningskwestie en de verkiezingen van be­weging tot sociaal-politieke ‘techno­ 1950 (p. 94). De ‘COV-putch’ (p. 122) bij structuur’ blijkt ook uit deze studie. de lijstvorming in 1946 ten gunste van A. Valvekens, die meermaals interne weer­ Van den Berghe illustreert welke impact stand ondervond omwille van zijn weinig de katholieke leerkrachten binnen de zuil democratische bestuursmethode, kon konden hebben. Deed het COV die invloed zich juist als ‘technocraat’ doen gelden. tijdens het interbellum ook al gelden bij Van COV-figuren zoals Valvekens en de promotie van politici zoals Hendrik Donse worden overigens zeer levendige Marck en Hendrik Heyman (die het van por­tretten geschilderd. Wat de interne or­ onder­wijzer tot minister schopte) ? Zeer ganisatie betreft, legt de auteur de vinger relevant is ook het hoofdstuk over de rol op het feit dat het COV-bestuur zeer lang van het COV in de repressie en epuratie. een louter mannelijke aangelegenheid was, Wel vraagt men zich af welke omvang de hoewel er sedert de beginperiode meer interne zuivering in het katholiek onder­ dan 50% onderwijzeressen actief waren. wijs had (p. 96) en blijft het onduide­ Verschilt het COV wat die genderverhou­ lijk hoeveel COV-ers in de collaboratie ding betreft van andere syndicale orga­ dan wel in het verzet actief zijn geweest nisaties ? De auteur schetst overigens op (p. 98-101). De lezer vraagt zich ook af prangende wijze (p. 232-e.v.) hoezeer de of er echt geen informatie te vinden is lekenonderwijzeressen hebben moeten over de houding van het COV en zijn strijden om huwelijk en werk te mogen leden ten opzichte van de Joden tijdens de combineren. Interessant zijn ook de Tweede Wereldoorlog. Welke impact beide andere interne tegenstellingen die de wereld­oorlogen overigens­ hadden op de auteur blootlegt, zoals de occasionele of rol(her) definitie van de leerkrachten, is recur­rente belangenconflicten tussen de een vraag waar de auteur spijtig genoeg stede­lijke en de rurale, de gemeentelijke niet op ingaat. en de vrije onderwijzers ten gevolge van de loon­baremaverschillen van deze De auteur behandelt wel de rol van het categorieën leerkrachten. Dat stedelijke COV in de toenemende pedagogische onderwijzers­bonden, zoals te Antwerpen, professionalisering, maar de krachtlijnen een coalitie vormden over de levens­ van het globale verwetenschappelijkings­ beschouwe­lijke grenzen heen om front te proces van het (lager) onderwijs had vormen tegen de concurrentiële eisen van meer kunnen worden uitgediept. In dit de “ruralen”, is ook een bijzonder relevant licht wijst ze wel op de statusverlaging en gegeven. Deed dit fenomeen zich ook al toe­nemende loonfrustraties van de lagere tijdens het interbellum voor en vormde schoolleerkrachten ten gevolge van de het Antwerp­se schoolcompromis van 1921 democratisering van het middelbaar en daarin een factor ?

336 Bibliothèque / Bibliotheek

Een paar detailopmerkingen. Onderwijs is vandaag geen “regionale” materie (p. 22) maar een gemeenschapsmaterie. Het is onduidelijk wat het “Christen Kartel” (p. 68) eigenlijk is. De auteur wijst wel op het grote aandeel van onderwijzers in de Vlaamse Toeristenbond (23,5 % in 1922) maar men zou preciezer willen weten hoe groot hun rol was in de religieuze, sociaal- culturele en politieke organisaties van de katholieke zuil. Wie maakte deel uit van de “Raad van Wijzen” (p. 113) ? Dat het de Nederlandse collega’s van het COV in de jaren 1950 opviel dat onderwijskwesties in België zo gepolitiseerd waren (p. 178), had de auteur kunnen verklaren door te wijzen op het al lange doorwerken van de Nederlandse schoolpacificatie van 1917. Soms had de auteur bij de analyse van de COV-argumentatie explicieter de traditio­nele katholieke schoolthesis van innovatieve­ argumenten kunnen onder­ scheiden. Dat katholieken twee keer voor onderwijs zouden moeten betalen (p. 191), is een argument waarop ze sedert de 19de eeuw per­­manent hebben gehamerd. Van Rom­paey heeft echter met haar studie over het COV een grondige bijdrage geleverd tot de sociale en syndicale onderwijs­ geschiedenis, die niet alleen historici maar ook politicologen en sociologen zal interesseren.­

Dr. Roel De Groof

337