Ve Haz~Res~: Kirim Hanli~I'nin Pay~Tahti Bahçesaraydak~~ Hansarayin Haz~Res~1

SARAY'A BA~LI B~R CAM~~ VE HAZ~RES~: KIRIM HANLI~I'NIN PAY~TAHTI BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~RES~1

NICOLE KANÇAL - FERRARI

Hansaray2: K~ r~m Hanl~~~ 'n~ n payitaht~~ olan Bahçesaray'da bulunan Hansaray'~ n kurulu~u ile ilgili olarak elimizde son derece az bilgi mevcuttur. Kaynaklara göre, ikinci K~ r~ m Hani olan L Mengli Geray Han 1500 y~l~ndan sonra bir saray in~aat~ na ba~lar. Bunu, saray~ n en eski bölümü olarak kabul edilen "Demir Kap~ "n~ n üstündeki kitabe de do~rular. Bu kitabe, Mengli Geray Han' ~~ saray~ n kurucusu olarak gösterir. Kitabenin tarihi 909 H (1503-1504 M)'dur. Bu kap~ , muhtemelen geni~~ bir araziye in~a edilmi~~ bulunan birbi- rinden ba~~ms~z kö~klere agl~yordu. Sarayda ya~am mekanlar~~ birkaç avlu etraf~ nda kurulmu~tur. Eskiden saray~ n bir darphanesi oldu~unu da biliyoruz. Bu saray~ n in~as~yla birlikte, eskiden K~ r~ m Hanlan taraf~ ndan avlak olarak kullan~ lan Bahçesaray vadisi ve çevresi, yava~~ yava~~ bir ba~kente dönü~ür. ~lk olarak XVI.yy'~ n ortalar~ nda L Sahip Geray Han sarayda ikamet etmeye ba~lar ve göçebe hayata veda eder. Saray~ n bu ilk düzeni ile ilgili bilgileri Bronievski ve Evliya Çelebi'den almaktay~ z. Bronievski3, saray~ n birkaç ta~~ binadan ibaret oldu~unu yazmaktad~ r. Ayr~ca saraya ba~l~~ olan camiden de bahsetmektedir. Evliya Çelebi Se- yahatnamesi'nde ise, saray~ n bir dere kenar~ nda in~a edildi~ini, dört kap~ l~~ bir duvar ile çevrili oldu~unu, saray~ n darphanesi, mutfaklan, kileri vs. bu-

Bu çal~~ man~ n bir özeti 1999 senesinde Hollanda'da Utrecht ~ehrinde yap~lan XI. Uluslararas~~ Türk Sanat~~ Kongresine bildiri olarak sunuldu. Oradaki bildiri ba~l~~~~ ~öyle idi: "The Art of the Khans of Crimea and it's Relation to Ottoman Art: The Cemetery of the Khan's Palace in Bahçesaray." Kongre bildirileri ileride internette yarmlanacakur. 2 Hansaray hakk~ nda genel ve daha geni~~ bilgi için bkz. Oktay ASLANAPA, K~ r~m ve Kuzey Azerbaycan'da Türk Eserleri. ~stanbul, 1979, ve Nicole KANÇAL-FERRAR~ , "Hansaray", Diyanet ~slam Ansiklopedisi, ~ stanbul, 1997. S. 521-524. Bu maddede ayr~ ca Rusça kaynaklar ba~ta olmak üzere çok geni~~ bir bibliyografya mevcuttur. Ayr~ ca "Bahçesaray'daki Hansaray~ 'n~ n Yerle~im Düzeni ve Mimarisi" adl~~ doktora tezi ile bu konudaki ara~urmalar~ ma devam etmekteyim. 3 Martin Bronievski, K~r~ m. Çev. Kemal Onayl~ , Ankara, 1970. 372 NICOLE KANÇAL - FERRARI lundu~unu yazmaktad~r4. Evliya Çelebi ayr~ ca saray~n çe~itli görûnü~leri (kö~k) oldu~unu anlatmakla ve Kara Had~m A~alar taraf~ndan korunan Ha- rem bölümünden de bahsetmektedir. K~saca, bu ilk saray~n al~~t~~~m~z Türk- ~slam saray gelene~ine ba~l~~ oldu~u aç~kt~r. Bu saray, 1736'daki Rus i~gali s~ras~nda tamamen tahrip edilir. Ba~ta Di- vanhane, cami ve kütüphane olmak üzere önemli mekanlar yak~l~r, saray du- varlan bile y~kunl~r. 1740-1743 aras~nda ~ehir ve saray Osmanl~~ deste~iyle tekrar in~a edilir. Sultan L Mahmut hem para, hem de yok olan kütüphane için kitap gönderir. Para ve malzeme ile beraber, muhtemelen ~stanbul'dan ustalar da göndermi~tir. Bu çal~~malar s~ras~nda saray geni~letilir ve belirgin bir Osmanl~~ karakteri kazan~r. Özellikle avlu düzeni Edirne ve Topkap~~ saraylarmdakine benzemektedir. Kendisini çe~itli küçük kö~kler, bahçeler ve zengin su mimarisinde oldu~u gibi her yerde hissettiren bu Osmanl~~ etkisi, daha sonraki dö- nemlerde yap~lan de~i~ikler ve tamiradara ra~men kaybolmam~~ur. Bahçesaray'daki Hansaray, bugün ayakta kalabilen say~l~~ Türk saray kül- liyelerinden birisidir. 1783 senesinde, K~r~m Hanl~~~~ ortadan kald~nld~ktan sonra, Hansaray restore edilmi~, birçok de~i~ikliklere u~raulm~~~ ve sonunda müzeye dönü~- türülmü~tûr. Saray, Rus çarlan taraf~ndan resmi devlet davetleri için bile kullan~lm~~t~r. K~nm'daki Osmanl~~ etkisi çok erken tarihlerde ba~lamaktad~r. L Mengli Geray Han zaman~nda, K~r~m Hanh~~~ Osmanl~~ himayesine girmi~tirs. Böy- lece kurulan ba~lant~, kuvvetli ili~kiler sa~lam~~~ ve K~r~m Hanh~~'mn siyasi düzenini ve günlük hayat~n~~ etkilemi~tir. Devlet yönetme ~ekli ve toprak da- ~~t~m düzeni (T~mar) Osmanl~~ öme~ine çok benzemektedir. Han ve ailesinin de Osmanl~~ saray~~ ile yak~n ba~lant~lar~~ vard~r. Han'~n bir o~lu genelde bir çe~it rehin olarak Osmanl~~ saray~nda ya~amakta idi ve burada Osmanl~~

4 Evliya Çelebi, Seyahatname, VII, Tarih Encümeni Külliyat~, ~stanbul Devlet Matbaas~, 1928, s. 596-600. 5 Muzaffer 1)REKL~, K~r~m Hanhg~n Kurulu~u ve Osmanl~~ Himayesinde Mkseli~i (1441- 1569). Türk Kültürü Ara~t~rma Enstitüsü, Ankara 1989. Burada bu himaye ayr~nt~lar~yla incelenmekte ve K~r~m Hanl~~~n~n ve Osmanl~~ Devletininin farkl~l~klar~~ da gösterilmektedir. Teferruath bilgiyi bu iki k~sa makalede bulmak milmkiindür:Halil ~NALCIK, "K~r~m Hanl~~~", Türk Dünyas~~ El Kitab~ , Türk Kültürü Ara~t~rma Enstitüsü, Ankara 1976, 3.943-954, ve "Giray", Islam Ansiklopedisi, I V, Istanbul 1948, s.783-789. BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 373 e~itimi görür ve ~stanbul'daki kültürel hayata kaul~ rd~ . Padi~ah istedi~i zaman da bu rehin han o~lunu K~ nm'a, yeni Han olarak gönderirdi. Bu ~e- kilde K~ r~ m'da tahtta oturan Han bir dereceye kadar Osmanl~~ devletine muhtaç idi. Öte yandan istanbada e~itilen hanedan mensubu hem ald~~~~ e~itim sayesinde, hem de Osmanl~~ Devleti taraf~ ndan tahta oturtulabilece- ~inden Osmanl~~ Devletine ba~l~~ kal~ rd~ . Tahttan indirilen Hanlar aileleriyle beraber Rumeli'de (Trakya ve bugünkü Bulgaristan bölgesi) ikamete mec- bur edilirdi. Rumeli'de kendilerine tahsis edilen çiftliklerde oturur, vak~ flar da kurabilirlerdi. Mazul han ve ailesine Osmanl~~ taraf~ ndan maa~~ ba~lan~ rd~ . Daha a~~r durumlarda Hanlar Ege adalar~ na da sürgüne gönderilebilirlerdi (Midilli, Sak~z, Rodos).Bu Hanedan mensuplar~ n~ n her zaman tekrar Kin- m'a göreve gönderilebilme ihtimali vard16.

Alt~ n Orda'dan kalan kuvvetli miras, kendisini özellikle hukukta ve ka- bile aristokrasisinde gösterse de, K~ r~ m'daki kültürel hayat Osmanl~~ saray~ n- dakini takip etmektedir. Resmi yaz~~malardaki K~ pçak ~ivesinin Osmanl~ ca- 'ya kaymas~~ da bunun bir göstergesidir. Geray ailesi taraf~ ndan desteklenen veya Geray ailesi için yarat~lan sanat ve mimari eserleri de, Osmanl~~ sanat= takip etmektedir.

Osmanl~ 'n~ n Avrupa'ya aç~ l~~~~ ve Bat~dan gelen ve giderek artan sanat ve kültür etkileri K~ r~ m'da da hissedilmi~tir. K~ nm'daki etkiler sadece Osmanl~~ - 'dan dolayl~~ olarak de~il, Avrupa'dan K~ nm'a gelen elçi ve seyyahlar arac~ l~~~~ ile de do~rudan girmi~tir. K~r~m Geray' ~ n Hanhk döneminde (1758-1764), saray~ n bir resim koleksiyonu vard~ . Han'~ n kurdu~u orkestra konserler ve- rirdi ve sarayda yer alan ilk tiyatroda Moliere'den oyunlar oynanm~~ ur. K~r~m Geray zaman~ nda Bahçesaray'da elçi olarak bulunan Baron François de Tott, K~r~m Geray' ~ n Frans~z mutfa~~na hayran oldu~unu ve yemeklerin Baron'un a~ç~s~~ taraf~ ndan pi~irilmesini istedi~ini yazmaktad~ r 7. Bu yeniliklere de mutfakta yemek pi~irme s~ ras~ nda ~arab~ n ilk defa kullan~ lmaya ba~lanmas~~

6 K~ r~ m Hanlar~ n~ n ve ailelerinin tarihi için bkz. Halim Geray Sultan, Gülbün-i Hânân, Necm-i istikbal Matbaas~, ~stanbul 1327. Tekrar bask~s~~ Doç. Dr. Sadi COGENL~~ ve Doç. Dr. Recep TOPARLI, Erzurum 1990. 7 Baron François de TOTT, Memoires sur les Turcs et les Tatars. 3. Cilt, Amsterdam, 1875. Bu kitap Türkçe olarak da yay~ nland~: Baron de TOTT, Türkler ve Tatarlara dair Hauralar, Çev. Mehmet Re~at Uzmen, ~stanbul, Tercüman 1001 Temel Eser No. 89. Yak~ nda ise bu kitap tekrar yay~ mland~ : François de TOTT, Türkler ve Tatarlar aras~ nda, Milliyet Yay~ nlar~, ~stanbul, 1996, 5.129. 374 NICOLE KANÇAL - FERRAR~~ da dahildir. Bu ~a~~ rt~ c~~ yenilikler sadece sarayla s~ n~ rl~~ idi ve halk~~ pek etkilemezdi. HAZ~RE: Bu hazire, Hansaray'~ n camisine aittir ve ayn~~ zamanda saray~ n mezarl~ - ~~d~ r. Bu mezarl~ k, son derece önemli bir aland~ r. Bilinen Türk saray ve mezar mimarisinde benzeri yoktur. Bu tarihi alan~ n, sanat tarihi incelemesinin yan~~ s~ ra, sosyal tarih aç~s~ ndan da incelenmesi gerekmektedir. 1996 senesinde K~ r~ m'a gidi~imde, hazireyi ayr~ nt~ l~~ olarak inceleme f~ r- sat= oldu. Bu incelemeler s~ ras~ nda bütün mezar ta~lar~ n~ n foto~raflar~ n~~ çektim ve ço~unun estampajlar~ n~~ ald~ m8. Bu makale, incelemelerin ilk neti- cesidir ve ba~ka ara~t~ rmalara bir kap~ d~ r. Kendi ara~t~ rmalar~ = yan~~ s~ ra, Dombrovskiy, Borzenko ve Negri tara- f~ ndan 1848 senesinde Odessa'da yay~ nlanm~~~ makalelerden de yararlan- d~ m9. Ad~~ geçen makale, 1839'da yap~ lm~~~ bir ara~t~ rmaya dayanmaktad~ r. Bu, hazire hakk~ nda yay~ nlanm~~~ en kapsaml~~ makaledir ve burada belirtilen ta~lar~ n bir k~ sm~~ bugün mevcut de~ildirm. Hansaray'~ n haziresi, caminin k~ ble taraf~ nda yer almaktad~ r. Hazirede iki kubbeli, bir tane de aç~ k türbe bulunmaktad~ r. Hazirenin biti~i~inde bulunan bahçenin sonunda bir türbe daha vard~ r. Bu çok zarif, muhte~em tür- benin K~r~ m Geray Han' ~ n genç ya~ta ölen e~i Dilara Bikeç'e ait oldu~u söy- lenir.

8 Bu hazirenin analizi, Yüksek Lisans tezim olan daha geni~~ bir ara~t~rman~ n bir parças~~ olarak ba~lad~: Nicole KANÇAL-FERRAR~ , K~r~ m Hanlar~ n~n imar Faaliyeti ve Mezar Ta~lar~. ~ stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul, 1997. Osmanl~~ topra~~ nda bulunan eserler (Anadolu, Trakya, Bulgaristan, Rodos) yak~ nda taraf~ mdan yay~ nlanacakt~ r. 9 F. DOMBROVSK~Y-A. BORZENKO-A. NEGR~ , "Bahçisarayskaya arabskaya i turetskaya natpisi hanskogo dvortsa meçeti klatbi~ça". Zapisld odesskago ob~çestva istorii i drevnostey. Odessa, 1848. Bu makale, Hansaray ve Bahçesaray ~ehrinin ve Çufutkale'nin bütün kitabelerini içermektedir. Baz~~ hatalar~~ varsa da, bugün kitabeler hakk~ ndaki ara~t~rmalar için en önemli kaynak olu~turmaktad~ r. Bana Yüksek Lisans Tezimin çal~~mas~~ için 1996 senesinde bu makaleyi gönderen Say~ n Aydo~an Demir Bey'e minettar~ m. Aydo~an Bey'in ayr~ ca K~ r~ m Hanlar~ n mezarlar~~ ile ilgili bir makalesi vard~ r: "Çe~me Mezar Ta~lar~~ ve Tarihi önemi", Tarih ve Toplum. Say~~ 155, Cilt 26, Kas~ m 1996, s. 9-17. m Bu makale için 1996 senesine dayanan ara~t~rmalar esas olarak al~ nm~~t~r. Sonbahar 1999'da tekrar bir ziyaret s~ ras~ nda baz~~ ta~lar~n - özellikle küçük parçalar ve ba~l~klar - ba~ka bir yere al~ nd~~.n~~ ya da kayboldu~unu fark ettik. Ayr~ca 1999 gidi~imde müzenin büyük depolar~ na girme f~rsaum~z oldu. Bu depolara çok say~ da mezar ta~~~ ve k~ r~ k parça düzensiz bir ~ekilde konulmu~tu. Biz, ileride bu depolarda bir envanter çal~~mas~~ yapmay~~ hedeflemekteyiz. BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 375

Bu türbelerin yan~~ s~ ra, Hansaray'~ n d~~~ nda Bal~ çesaray ~ehrinde de kubbeli bir türbe bulunmaktad~ r. Çok kötü durumda olan bu yap~ n~ n mimarisi enteresand~ r. Türbenin küçük, güzel, duvarlarla çevrili bir haziresi var- d~ r. Gülbün-i Hanan'a göre, L Selamet Geray Han ö.1019 (M1610) ve o~lu Resmi Bahad~r Geray Han' ~ n ö.1050 (M1640) türbeleri Bahçesaray'da, Han- saray'~ n d~~~ ndad~ r. Büyük bir ihtimalle bu türbe bu iki han~ n mezar an~ ud~ r. Bugün türbede herhangi bir kitabe bulunmamaktad~ r ve kaynaklarda da bu- güne kadar durumu ayd~ nlatacak bilgiye rastlanmam~~ t~ r. Eski resim ve gravi~ rlerde gördü~ümüz kadar~~ ile, hem Dilara Bikeç tür- besi, hem de bu isimsiz türbenin etraf~ nda düzensiz olarak konulmu~~ mezar ta~lar~~ bulunmaktad~ r.

Ama eski dönemlerin as~ l mezarl~ k bölgesi Bahçesaray'~ n biraz d~~~ nda, Eski Yurt'tad~ r. Eski Yurt'ta bugün hala üç türbe ve bir kümbet mevcuttur. Evliya Çelebi de Eski Yurt'tan bahsederken, bu yerin hem bir mezarl~ k böl- gesi, hem de bir ziyaret yeri oldu~unu söylemektediril. Bugün bu bölgede tek bir mezar ta~~~ bile kalmam~~ t~ r. Gülbün-i Hanan'a göre, IL Mehmet Geray Han' ~ n ö.992 (M1584) türbesi Eski Yurt'tad~ r. Hansaray içinde bulunan iki türbe muhtemelen XVI. yy'dan kalmad~ r. ~ kisi de Osmanl~~ tarz~ nda sekizgen gövde üstünde kubbeli yap~ lard~ r. ~ ki- sinde de herhangi bir kitabe yoktur. Kaynaklardan, türbelerden birisinin I. Devlet Geray Han 'a ait oldu~unu ö~renmekteyiz. Kaynaklara göre, türbelere toplam dört Han defn olunmu~tu: I. Devlet Geray Han 980 (1572-73), H. Gazi Geray Han 1016 (M1607), M. ~slam Geray Han 1064 (M1654), IV. Mehmed Geray Han 1080 (M1669)12. Bugün türbelerin içi peri~an haldedir. Alt~~ mermer kabir hariç, bütün kabirler ortadan kald~ r~ lm~~ ur. Ah~ap sandukalar ve kuma~~ örtüleri kaybolmu~tur ve yerlerde k~ r~ k sanduka parçalar~~ vard~ r. Türbelere defn olunan Hanlar~ n mezar ta~lar~~ mevcut de~ildir.(Türbedeki han mezarlar~ na ta~~ konulup konulmad~~~ n~~ bilmiyoruz). Türbelerin ne zaman bo~alt~ ld~~~~ tam olarak belli de~ildir. XIX. yy'~ n sonu, XX. yy'~ n ba~~~ olmas~~ muhtemeldir. Türbelerin as~ l düzeninin ve Hanlar~ n

1 I Evliya ÇELEB~ , Seyahatname, VII-VIII, s. 597-599, Bahçesaray ve çevresinden bahsederken, Evliya Çelebi de Hanlar~ n eski ve yeni saraylar~~ hakk~ nda önemli malumat vermektedir. 12 Halim Geray Sultan, age. s. 52,63,97,105. 376 NICOLE KANÇAL - FERRARI kabirlerinin ne tarzda oldu~unu bilememekteyiz. Elimize, tahminen XIX. y~'- 'in sonuna ait olan ve bir türbenin içini gösteren eski bir foto~raf geçti. Bu foto~rafta türbelerin birinin içindeki sandukalar~ n yerlerinde ve sa~lam ol- duklar~~ görülmektedir. Ancak Dombrovskiy'nin makalesine göre türbeler tahrip edilmi~~ ve kabirler kald~ r~ lm~~ t~ r. Dombrovskiy levhalar üstüne yaz~ l~~ isimlerden bahseder. Bu levhalar da bugün yok olmu~tur. Böylece türbelerin bu makalenin yay~ nlanmas~ ndan önce bo~alt~ld~~~~ anla~~ lmaktad~ r. Bu iki türbenin yan~ nda hazirede aç~ k bir türbe mevcuttur. Bu türbe Mengli Geray Han 'a aittir. Efsaneye göre, vebadan ölen Han'~ n kabri, bula- ~~ c~~ bir hastal~ ktan öldü~ü için, hazirenin di~er mezarlar~ ndan ayr~~ tutulmak istenmi~tir. Bu kabrin ba~ka ilginç bir özelli~i de kitabesinin Farsça olmas~ - d~ r. Hazirenin geçirdi~i tarihi macera, hazireden sa~l~ kl~~ ara~t~ rma sonu- cunu almam~ z~~ zorla~urmaktad~ r. 1920 senelerinde K~ r~ m'da, ba~ta yar~ ma- dan~ n do~u taraf~ nda, hanl~~~ n ilk ba~kenti Eski K~ r~ m (Solhat) ve Bahçesa- ray yan~ ndaki Eski Yurt'ta yap~ lan kaz~ lar s~ ras~ nda bulunan mezar ta~lar~~ Hansaray'a getirilmi~~ ve türbelerin önünde aç~ k hava müzesi ~eklinde sergi- lenmi~~ veya depolara konulmu~tur'3. Dilara Bikeç türbesi ve Hansaray d~ - ~~ nda Bahçesaray'da bulunan ikinci türbedeki mezar ta~lar~ n~ n baz~ lar~~ da saraya getirilmi~tir. Stalin döneminde de k~ r~ lmaktan korumak amac~yla baz~~ ta~lar rasgele hazireye at~lm~~ t~ r (Resim 1,2). Ayr~ ca 1970'1i y~ llarda, sa~lam kalabilmi~~ baz~~ kabirler Rus turistler taraf~ ndan demir çubuklarla lur~ lm~~t~ r. Bu üzücü olaydan sonra mezar ta~lar~ n~ n baz~ lar~~ tamir görmü~se de, bu res- torasyon pek bilimsel bir ~ekilde yap~ lmam~~ t~ r. Birçok kabir ta~~~ yanl~~~ ~e- kilde birle~tirilmi~~ ve bu durum bizim çal~~ mam~z~~ daha da zorla~urm~~ t~ r. Buldu~umuz ta~lara dayanarak ç~ kartu~~m~ z birçok istatistiki bilgiyi a~a- ~~da vermekteyiz. Hazirede bulunan en eski mezar ta~~~ 1848'te yay~ nlanan makaleye göre H1001 (M1592/93) tarihlidir ve Ferah Sultan'a aittir. Bizim buldu~umuz en eski ta~~ ise Nureddin 14 Maksud Geray Suharl'~ nd~ r ve H1109 (M1697/98) ta-

Eski K~ r~ m'dan getirilen ta~lar en eski ta~lard~ r. Bu mezar ta~lar~~ Anadolu'da Ahlat ve Geva~'takilere benzemektedir ve küçük sanduka veya lahit ~eklindedir. 14 K~ r~ m'da kullan~ lan baz~~ resmi ünvanlara bir aç~ klama gerekmektedir: K~ r~ m'~ n devlet reisi Han 'd~ . Hanzadelere Sultan denirdi. Kalgay bir nevi veliaht demektir: "Rivayete göre Mengli Geray sefere hareket edece~i zaman kendisine 'K~ r~ m'da kimi b~ rakacaks~ n' diye sormu~lar, o da 'Büyük o~lum Mehmet Geray kalgay' demi~. Bu tâbir sonradan K~ r~ m Hanlar~~ BAHÇESARAYDAKI HANSARAYIN HAZIRESI 377 rihini ta~~maktad~r. En geç ta~~ ise H1220 (M1805/1806) tarihlidir ve el-Hac Muhammed ~ah Be~~ isimli bir ~ah~sa aittir. Bugün hazirede bulunan mezar ta~lar~~ böylece XVII. yy'~n sonu ve XIX. yy'~n ba~~~ aras~ndaki dönemden kalmad~r. Bu durum bizi iki sonuca ula~t~~ - rabilir: Türbeler d~~~ndaki defn merasimleri ancak XVII. yy'~n sonunda ba~- lam~~~ olabilir. ~kinci ihtimal ise, yer yetersizli~inden eski kabir ta~lar~~ kald~n- l~p, yerlerine yenileri konulmu~~ olabilir, yani eski kabirlerin üstüne yenileri gömülmü~~ olabilir. Osmanl~'da, özellikle Istanbul'da buna benzer durum- larla kar~~la~~l~r. Önceden esas mezarl~k bölgeleri, Bahçesaray'a yak~n iki mahalle olan Eski Yurt ve Salac~k'ta idi. Bu iki bölgede bugün bile türbe bi- nalar~~ bulunur. Bugün, saray bölgesinin içinde bulunan hazire d~~~nda, K~- nm'da hiçbir mezarl~k veya tek bir mezar ta~~~ kalmam~~t~r". Dombrovskiy'nin XIX. yy'da yapt~~~~ envanterde 93 mezar ta~~~ mevcuttur. 1996 senesinde bunlar~ n ancak 59'unu bulabildik. Bizim tespit etti~imiz 10 mezar ta~~, XIX. yy'~n envanterinde yoktur. Bunlardan sadece bir tanesinde isim ve tarih bulunmaktad~ r. Geray ailesine ait mezar ta~lar~~ — türbeler de dahil — 49'dan 38'e dü~- mü~tür. Biz 1848 makalesinde bulunmayan bir ta~~ tesbit ettik. Geray ailesi d~- ~~ndakilert ait olan ta~lar 44 adet idi, bugün 20 adedi mevcuttur. Haziredeki toprak seviyesi yükseldi~inden baz~~ kabirler bugün tamamen topra~a gömü- lüdür. 1929 senesindeki ~iddetli bir ya~murda hazirenin da~~ yamac~na bakan duvar~~ y~k~lm~~, bütün hazire toprakla dolmu~~ ve kabirler toprak alt~nda kalm~~t~r. Büyük bir ihtimalle iyi bir yüzey ara~t~rmas~~ veya küçük bir kaz~~ ça- l~~mas~yla, daha fazla ta~~ bulmak mümkün olacakt~r. KAB~RLER~N HAZ~REDEK~~ YERLER~: Mezar ta~lar~n~n as~l yerlerini bulmak çok zordur, çünkü kabirlerin bü- yük bir k~sm~n~ n yeri de~i~mi~tir. Biz, çok zahmetli bir çal~~mayla mezar yer- veliahdlarma alem olmu~tur. Kalgaylarm merkezi Akmescit idi." Ismail Hakk~~ UZUNÇARSILI, Osmanl~~ Tarihi, III, 2. K~s~m, Ankara, 1995, s. 36. Nureddin, K~r~m Hanl~~~nda ikinci veliahdhk mans~b~~ kar~~l~~~~ olan rütbe Han ve Kalgaydan sonra merâtibde üçüncü mans~b olmaktayd~ . II. Mehmet Geray Han zaman~nda bu riltbenin veya makam~n ortaya ç~ kt~~~n~~ görüyoruz. Bkz. Muzaffer 1)REKLI, a.g.e., s. 74. 15 2001 phndaki ara~t~rma gezimizde Salauk-Çufutkale yolu üzerinde Gazi Mansur olarak adland~r~lan bir müslüman mezarh~m~ n varl~~~ndan haberdar olduk. Bu mezarl~ kta K~r~ m hanh~~ndan önceki dönemlerden XVIII. yy'a kadar birkaç kabir bulunmaktad~r. Ayr~ca türbe kal~nt~lar~~ da mevcuttur. Gazi Mansur ziyaretgâlum Evliya Çelebi de zikr etmektedir. 378 NICOLE KANÇAL - FERRAR~~ lerini tek tek tespit etmeye çal~~t~ k ve bu tespitin sonuçlar~ n~~ ekteki haritada vermekteyiz. (Çizim: 1)

Hazire, caminin k~ ble taraf~ nda yer almaktad~ r. Hazirenin kaplad~~~~ ala- n~ n s~ n~ rlar~~ düzensizdir. Güney do~u taraf~ nda ah~ rlar bulunur. Caminin do~usunda ise arka bahçe ve ona biti~ik, bahçeden giri~i olan bir çifte hamam yer almaktad~ r. Bu hamam, ~ehirdeki halka da aç~ k idi. Hazirenin bat~~ duvarlar~ n~ n pencereleri saray~ n ana avlusuna aç~ l~ r. Güney do~u duvar~~ me- yilli bir çizgi ile kuzey do~u duvar~~ ile birle~ir. Bu kö~ede, ~imdi veya kaynaklarda herhangi bir bina, dere, tepe veya benzer bir engelin mevcudiyeti bi- linmedi~inden, duvar~ n bu ilginç düzeninin neye dayand~~~ na dair bir aç~ k- lama bulamad~ k. Sekizgen iki türbe, hazirenin bat~~ taraf~ nda, yani caminin kar~~s~ nda yer almaktad~ r. Aç~ k türbe de do~u duvar~ n~ n önünde caminin tam k~ ble tara- f~ nda bulunur (Resim 3).

Bugün hazireye cami ve türbeler aras~ ndan ana avludan girilir. ~kinci bir kap~ , hazire ve caminin arka bahçesini birbirlerine ba~lamaktad~ r. Böylece hazireye hem avludan, yani saray~ n içinden, hem de hamam/cami bahçesin- den girilebilmektedir. Bu ikinci kap~~ ise daha küçüktür ve halk~ n girmemesi için muhtemelen kapal~~ tutulurdu. Hazirede çok say~ da selvi a~ac~~ vard~ r. Bugün küçük yollar kabirlerin aras~ nda geçer. Hazire giri~inde hemen sa~l~~ sollu muhte~em kabirlere rastlan~ r (Resim 4): sa~da Saadet Kalgay (29) 16 ve Arslan Geray Han (31) ve biraz ileride hazirenin en güzel kabri olarak kabul edilen K~ r~m Geray Han '~ n (32) mezar~~ görülür. Solda, caminin k~ ble duvar~ na neredeyse biti~ik Hac~~ Selim Geray Han'~ n k~z~~ Ferah Sultan (22), ve Arslan Geray Han'~ n o~lu olan Kalgay Se- lim Geray (28) yatmaktad~ r. Sonraki kabir, Hac~~ Selim Geray Han'a (19) aittir. Bu kabirden sonra onun o~lu Arslan Geray Sultan (21) defn olunmu~tur. Ayn~~ Han'~ n bir ba~ka o~lu, Kalgay Adil Geray' ~n kabri (8) türbeler aras~ nda yer almaktad~ r. Türbeler aras~ nda ayr~ ca Nureddin Maksud Geray' ~ n (1) ve Sahib Geray Sultan' ~ n (23) mezar~~ bulunur. Bu son kabir ise, üslup bak~ - m~ ndan çok farkl~ d~ r ve belki de ba~ka bir yerden getirilmi~~ olabilir. Camiye yak~ n olan türbenin önünde de Ayvaz Geray Sultan' ~ n (4) kabri yer almakta- d~ r. Cami duvar~~ ve türbeler aras~ nda bu sayd~~~ m~ z kabirler d~~~ nda, planda görüldü~ü gibi, baz~~ mezarlar~ n ya ~ahideleri k~ r~ k veya de~i~tirilmi~~ veyahut

16 Parantez içindeki rakarnlar, kabirlerin haritadaki yerlerini gösterir. BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~RES~~ 379 da mezar ta~lar~~ sonradan konulmu~tur. Yerinde duran k~ r~ k lahitlerden anla~~ld~~~~ üzere, büyük bir ihtimalle türbelerin önünde, cami duvar~ ndan aç~ k türbeye kadar uzanan alanda kabirler yan yana yer almaktayd~. Hazirenin güney do~u arka bölgesinde ve camiye uzak olan türbenin önünde bu tah- min etti~imiz düzen k~smen korunmu~tur. Hazirenin güney do~usundaki bölgede, bir iki istisna hariç, Geray ailesine ait kabirler bulunmaktad~ r. Camiye uzak olan türbenin önünde, Geray ailesinden olmayan, ama ya sarayda bir görevi olan, veyahut önemli bir aileye mensup ~ah~slar defne- dildi. Bunlar~ n aras~ nda bir serhazinedar (44) ve bir divan A~as~~ (37) bulunmaktad~ r. Biz a~a~~da ayr~ca aile ba~lanulann~~ belirtmeye çal~~t~ k. Üçlü bir mezar grubu özellikleri ile dikkat çekicidir: ortada Hac~~ Ali Pa~a (37), solda o~lu Selâmet Be~~ (38) ve sa~da o~lu ~slân~~ Be~~ (39) yatmaktad~ r (Resim 5). Hac~~ Ali Pa~a'n~ n iki o~lu birisi Ferah Kerman'da olmak üzere H1150 (M1737) Rus sald~ r~s~~ s~ ras~ nda ~ehit dü~mü~lerdir. Yan yana olan bu üç mezar, bize ~stanbul'dan al~~t~~~m~z aile sofalann~~ hat~ rlatmakta- d~ r. Ayn~~ zamanda bu grup, bize mezarl~~~n as~ l düzeni hakk~nda bir fikir vermektedir. Hazirede, muhtemelen sadece Han ailesi ve sarayda çal~~an yüksek memurlar defn olunmu~tur. Bugün cami duvar~~ ve türbelerin önüne konulan, asl~ nda bu hazireye ait olmayan mezarlar ve yanl~~~ birle~firilmi~~ ~ahideler, hazirenin genel karakte- rini tamamen de~i~tirmi~Ur. TESPIT EDEB~LD~~~M~ Z GERAY A~LES~'NE A~T OLMAYAN ~AHIS- LARIN A~LE BA~LANTILARI: Ali Pa~a 1146 (1733-34) Ali Pa~a A~a-y~~ Azam Divan-~~ Han-~~ ali~an 1146 (1733-34) Mübarek Sultan Be~zade bint-i el-Hac Ali Pa~a 1145 (1732-33) Selâmet Beg bin el-Hac Ali Pa~a 1150 (1737-38) ~slâm Beg bin el-Hac Ali Pa~a 1150 (1737-38) Huri Han Beg-zade Uht-i el-Hac Ali Pa~a 1153 (1740-41).

Abdülveli Pa~a Silahdar Ali A~a bin Abdülveli Pa~a 1192 (1778) Zeynep Sultan Han~ m bint-i Abdülveli Pa~a 1204 (1789-90) el-Hac Muhammed ~ah Beg bin el-Hac Abdülveli Pa~a 1220 (1805-06) 380 NICOLE KANÇAL - FERRARI

Kas~m Pa~a 1151 (1738-39) Kas~ m Pa~a bin Gazi Beg 1151 (1738-39) Mustafa Beg bin Kas~ m Pa~a 1150 (1737-38) Ali A~a 1184 (1770-71) Ali A~a bin Timur A~a 1184 (1770-71) Mahbube Sultan Han~ m bint-i Hac~~ Ali A~a 1202 (1787-88) Züleyha bint-i Ali (Ali A~a?) 1184 (1770-71) Murtaza bin Halil A~a 1171 (1757-58) Kel Muhammed bin Murtaza Murtaza Mirza ~stadstiksel y~ll~k ölüm s~kl~~~ : En fazla mezar ta~~~ H1150 (M1737/38) senesine aittir. Bu seneden kalma ta~lar~ n say~s~~ yedidir. H1153 (M1740/41) ve H1154 (M1741/42) senelerinden dört, H1170 (M1756/57) senesinden Geray ailesine ait be~~ ta~~ mevcuttur. Bu seneler d~~~ nda, az çok e~it bir ta~~ sa- y~s~~ vard~ r; genellikle y~ l ba~~ na iki mezar ta~~~ mevcuttur. Bu istatistik çok s~ - n~ rl~~ olmakla birlikte, yine de Hanl~~~ n Rus i~gali alt~ nda kald~~~~ dönemlerde (1738-1741) ölümlerde bir art~~~ oldu~unu göstermektedir.

ÜSLUP: Haziredeki mezar ta~lar~~ üslup bak~ m~ ndan büyük farkl~ l~ klar göster- mektedir. K~ r~ m Hanl~~~ 'ndan önceki döneme ait olan ve sonradan bu hazireye getirilen ta~lar tek ba~~ na bir ara~t~ rma konusudur ve bizim inceledi- ~imiz dönemin d~~~ nda oldu~undan ara~t~ rma d~~~~ b~ rak~ lm~~t~r. Biz burada K~ r~ m Hanl~~~~ döneminden kalma kabir ta~lar~ n~~ incelemekteyiz. Yukar~ da belirtti~imi~~ gibi, hazirenin as~ l düzeni d~~ar~dan getirilen ve mezarl~~a konulan ta~lar yüzünden de~i~tirilmi~tir. Yine de 1848'de yay~ nlanan makaleye bakt~~~ m~zda, bugün hazirede bulunan kitabeli ve tarihli ta~lar~ n ço~unlu- ~unun en az~ ndan XIX. yy'~ n ilk yar~s~ ndan beri orada oldu~u görülmekte- dir. Böylece üslupta göze çarpan büyük farkl~ l~ klar, sadece ba~ka yerlerden gelen ve sonradan tesadüfen mezarl~~a konulan ta~lara ba~lanamaz. Hazire, eskiden beri bir üslup farkl~ l~~~~ göstermi~tir. Üslup aç~s~ ndan mezar ta~lar~ n~~ ~imdilik iki gruba ay~ rabiliriz: Osmanl~~ üslubunu takip eden ta~lar ve bu ta~lardan farkl~~ olanlar. BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 381

~lk önce Osmanl~~ üslubunda olmayan kabirleri inceleyece~iz: Mezar ta~lar~ n~ n baz~ lar~, büyük ba~l~ k ta~~yan tek bir ~ahideden ibarettir (Resim 6). Bu ~ahideler, Osmanl~~ ta~lar~ ndan al~~t~~~ m~ z yass~ , ince formda de~il, dik- dörtgen ~ahide olarak tasarlanm~~, bazen de kitabe iki veya daha çok yüze nak~edilmi~tir. ~ahidelere göre bazen çok büyük olan ba~l~ klar, baz~lar~ nda uzaktan hakiki bir ba~~ gibi görünmekte ve hazirede ilginç bir görüntü olu~ - turmaktad~ r. Tek ~ahideden ibaret olan ta~lar~ n benzerlerine daha eski dö- nemlere ait olan ve sonradan hazireye getirilen ta~lar aras~ nda rastlan~ r. Yine de eski dönemlere ait ~ahideler daha küçük ve zariftir. Bu tek ~ahideli büyük ba~l~ kl~~ ta~lar belki K~ r~ m'da mevcut olan daha eski geleneklere dayanan bir formun devam~d~ r. Bu canl~~ ~ahideler, ta~~ heykelleri (balbal, ta~~ nine) hat~ r- latmaktad~ r. Ama yüz veya ba~ka vücut organlar~ n' hat~ rlatacak herhangi bir belirti yoktur. ~ahidelerin bu figüratif karakteri yine ba~ka bir men~ei arat- maktad~ r17. Bu ta~lar, ilk bak~~ta kaba görünse de, geli~mi~~ bir form göster- mekte ve mutlaka bir gelene~e ba~l~~ kal~ nd~~~~ izlenimi vermektedir. ilginç olan, bu ~ahidelerin bir tanesinin, Geray hanedan~ na ait olmas~ d~ r (Resim 7): Mübarek Geray Sultan (3). Bu durum, beraberinde yeni bir çok soruyu da getirmektedir. Kitabelerini okudu~umuz di~er ~ah~slar~ n benzer ~ahideleri Geray ailesinden de~ildir: Osman Mirza (34), Uruk o~lu (42). Ba~ka bir kabir tipi daha vard~ r: Bu kabirler lahit ~eklindedir, ba~~ ve ayak ~ahideleri ya yoktur, ya da ~ahideler lahitten ba~~ms~z olarak sonradan içine konulmu~tur (Resim 8). Bu kabirlerin ço~u bugün ~ahidesizdir. Lahit- lerin ön ve arkalar~ n~ n üst k~sm~~ bir üçgen olu~turmaktad~ r ve klasik Yunan formlar~ n~~ hat~rlatmaktad~ r. Kabirler aç~ k tekne lahit ~eklindedir. Bu kabirlerin üst k~sm~ n~~ yivli bordürler dola~makta, yan ve ön taraflar~ n~~ geli~mi~~ çok güzel rozetler süslemektedir. Genel olarak bu tür kabirlerin süslemeleri Osmanl~~ tarz~ nda yap~ lm~~~ olanlardan çok farkl~~ de~ildir. Bir tanesinde k~ l~ ç tasviri bile vard~ r. Dikkat çekici bir özellik ise, kullan~ lan ta~~ n kalitesinin farkl~ l~~~d~ r. Osmanl~~ üslubunda yap~ lan kabirlerin hepsi mermerden yap~l- m~~~ ve az tahrib olmu~lard~ r. Buradaki lahitler ise farkl~ , yerli ta~tan yap~ lm~~~ ve endi~e edilecek kadar bozulmu~tur.

17 Utrecht'te yap~lan kongre s~ ras~ nda, Hedda Reindl Kiel bana, Bulgaristan'da bu büyük ba~l~ kl~~ ~ahide tipinin bir benzerini gördü~ünü söyledi. Bu konuyu takip ederken, hakikaten ilginç bulgular elde ettim. Özellikle çok say~da resim içeren bir makale baz~~ ~a~~rt~ c~~ detay benzerlikleri yüzünden dikkatimi çekti: Lubomir M~ KOV, "Monuments Fun&aires Anthropomorphes des Musulmans en Bulgarie du Nord-Est", ~slam Dünyas~ nda Mezarl~klar ve Defin Gelenelderi II, Uluslararas~~ Kollokyumun Bildirileri Kitab~~ ~ stanbul, 28-30 Eylül 1991, Türk Tarih Kurumu Yay~ nlar~, ~stanbul, 1996, s. 189-198. 382 NICOLE KANÇAL - FERRAR~~

Bu mezarlar~ n kitabeleri olmad~~~ ndan, ne zamand~ r bu hazirede olduk- lar~ n~~ bilmek mümkün de~ildir. Bu kabir tipi muhtemelen Osmanl~~ tarz~ n~ n sadele~tirilmi~~ ~eklidir. Belki de üslup ve form farkl~ l~ klar~~ bir atölye meselesi idi, yani her atöl- yenin kendine ait üslup ve tercihleri vard~ . Belki de saray için çal~~an sanat- karlar d~~ar~ ya çal~~anlardan çok farkl~~ idi.

OSMANLI GELENE~~NE BA~LI OLARAK YAPILAN MEZARLAR

Osmanl~~ üslubunda yap~ lan mezar ta~lar~~ da farkl~ l~ klar göstermektedir. Baz~ lar~~ lahit tipindedir, baz~ lar~~ da sadece bir ~ahideden olu~ur. Geray ailesine ait mezar ta~lar~~ en kaliteli olanlard~ r. En eski örnekler türbelerde bulunmaktad~ r. Bu kabirler lahit ~eklindedir ve birer ba~~ ve ayak ~ahidesine sahiptirler. ~ahidelerdeki kitabelerde boya izleri bulunmaktad~ r (siyah, k~ rm~ z~ , yald~ z). Lahiderin üst k~s~ mlar~ nda bitkisel bordürler yer almaktad~ r, yan ve ön/arka taraflar~ nda ise rozetler ve çok güzel çiçekli vazolar tasvir edilmi~tir. ~ahidelerde süslemeler azd~ r, kitabenin üstünde sade bordürler bulunur. Ba~l~ klar~ n bir tanesi eski bir kavuk, ikisi mücevveze, bir tanesi de küçük bir katibi sar~ kur. Türbeler d~~~ nda tek bir ~ahidenin mücevveze bir ba~l~~~~ bulunur; Nureddin Tohtam~s Geray Sul- tan (15). Haziredeki kabirler genellikle basittir ve çok fazla süsleme gösterme- mektedirler. Tek belirgin özellik ba~l~ kur. Erkek kabirlerinin ba~l~~~~ genelde katibi tipindedir. Hanedan mensubu olmayan ama sarayda çal~~an memurla- r~ n ta~lar~~ da bu tip ba~l~~a sahiptir. Bu memurlar~ n en önemlileri ~unlard~ r: Hac~~ Ali Pasa, A~a-y~~ Azam-~~ Divan-~~ Han Alisan (1146/1733-34), Osman bin Hac~~ Bekir, Serhazinedar-~~ Hazreti Han-~~ K~r~m, (1156/1743-44), Bahad~r A~a, (1188/1774-75). ~ahideden k~ r~ lm~~~ muhte~em bir ba~l~ k da sahipsiz olarak bir kabrin üstüne konulmu~tur (Resim 9). Selimi veya yusufi tipindeki bu ba~l~ kta, üç tane farkl~~ sorguç vard~ r. Bu çok özel ba~l~ k muhtemelen bir hana aittir 18. Ba~~ ~ahideleri süsleme olarak genellikle sadece kitabenin üs- tünde bir bitkisel süsleme göstermektedir. Sonsuzlu~u simgeleyen rozedere de s~ kça rastlan~ r.

18 Bu muhte~em ba~l~~~~ 1999 senesindeki ziyaretimiz s~ ras~ nda bulamad~ k. BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~RES~~ 383

Kad~ n kabirlerinde, uzun, ince ~ahideler kullan~ lm~~, ba~l~ klar yüksek ve dar tutulmu~tur. ~stanbul'daki kad~ n kabirlerinde de ayn~~ üslubu görebiliriz. Bazen kitabeleri ~ahidelerin çe~itli taraflar~ nda yer almaktad~ r. ~ahidelerin bir tanesinde, II. Selim Geray Han'~ n k~ z~~ Ferah Geray Sultan' ~ n (22), çok güzel bir kolyesi vard~ r ve ba~l~~~~ çiçekle süslüdür (Resim 10). ~ Ba~~ ucuna konulan kitabeli bir ~ahideden olu~an bu kabir tipi, Osmanl - ~ ~~~ ~ 'da da s~ kça görülür. Hansaray haziresinde ise mermerden yap lm bu ahi- ~ deler yukar~ da bahsetti~imiz kitabesiz lahitler içine konulmu tur. Haziredeki kabirlerin genellikle lahit ~eklinde olmalar~ , bizi bu sonuca da götürebilir: ~ ~~ Baz~~ ~ah~slar için sadece ~ahide k~ymetli ta~~ olan mermerden yap lm , lahit ~~~ ~ ~ ~ k~sm~~ ise ba~ka bir usta taraf~ ndan yerli ta~tan yap~lm olmal d r. Ba ka bir ihtimal ise, normal ta~tan yap~ lm~~~ kitabesiz lahitler ve önceden kalma sahipsiz lahitler, üstüne ~ahide konularak tekrar kullan~ lm~~lard~ r. Bütün bu soru- lara ~u anda geçici cevaplar vermek zorunday~ z. Osmanl~~ tarz~ nda yap~ lm~~~ lahit ~eklindeki kabirler daha zengin süsleme- ler göstermektedir. Ön, arka ve yan taraflar~ nda genellikle rozetlere rastla- n~ r, muhte~em bitkisel süslemeler, vazoda çiçekler (gül, Çelebi lalesi), meyve sepetleri vs. de görülebilir. Lahitlerin üst k~ s~ mlar~ n~~ stilize edilmi~~ çiçek bordürler (Lotus, Rumi, ~ ~ ~~ Palmet) dola~maktad~ r. Muhte~em tasvirlerin iyi bir örne i de hurma a ac ~ tasviridir. Hurma a~ac~ ndan dü~ mekte olan hurmalar bile gösterilmi tir (Resim 12). ~ Baz~~ lahitlerin yan taraflar~ nda k~ l~ ç veya hançer tasvirleri vard r'9. Tür- ~ ~ ~ ~~ belerde Mengli Geray Sultan'a (T6) ait lahdin üstündeki k l c n sap siyaha boyanm~~~ (Resim 11), Devlet Geray Sultan' ~ n (T2) kabrinin üstündeki han- ~ çer ise yald~ zl~ d~ r, tutama~~~ siyahur (Resim 13). Bu kabirler, hazirenin as l ihti~amm~ n birer örne~i olabilir. Çok erken döneme ait olan türbelerdeki kabirlerin d~~~ nda, hazirenin ~ ~ en güzel mezarlar~~ ~üphesiz IL Selim Geray Han (19) ve K r m Geray Han- ~ '~ nd~ r (32). Caminin k~ ble taraf~ nda yer alan II. Selim Geray Han' n iah- dinde, yan taraflardaki üst bordürlerde bitkisel süsleme yerine kitabe metni- ~ ~~ nin bir k~sm~~ yer almaktad~ r (Resim 14). Bu bordürün alt nda, lahitde farkl

~ ~ar ÇORUHLU, "Orta Asya'dan 19 Bu k~ l~ ç ve hançer sembolizmi hakk nda bkz. Ya ~ 1. Anadolu'ya Lahit veya Ta~~ Sandukalarda Görülen Hançer-B çak Tasvirlerin Sembolizmi", Eyüp Sultan Sempozyumu Tebli~ler, ~stanbul, 1998,5.60-70. 384 NICOLE KANÇAL - FERRARI

boyutlarda toplam sekiz rozet bulunmaktad~ r. Bu rozetlerin aras~ nda da tek- ~ ~~~ rar bir pano içine al nm yan taraflarda dörder, ön ve arka tarafta ise iki~er ~ çiçekli vazo tasvir edilmi tir. Bu vazolar, Istanbul'dan tan~ d~~~ m~ z, Baul~ la~ma ~ döneminde yayg n olarak kullan~ lan, gövdesinin alt k~sm~~ ikiye bölünmü~~ va- ~ ~~~ zolard r. Açm çiçekler ise yaprakl~~ dallarla beraber gösterilmi~ tir. Çiçekle- ~~~ rin her yapra büyük bir gerçekçilik ile her ayr~ nuy~~ vererek yüksek ka- ~ bartma olarak i lenmi~tir. Çiçeklerin bu muhte~em canl~ l~~~ n~~ rozetler de göstermektedir ve ~~~ k/gölge etkisi i~çili~in kalitesini daha da belli etmekte- ~~~ ~ dir. Ba ahidenin üst k sm~ nda gül ile süslenmi~~ kavuk, onun alt~nda da stilize bir bitkisel süslemenin yan~~ s~ ra, kitabenin hemen üstünde bir mukarnas ~ ~ frizi yer almaktad r. ahidenin yan taraflar~ nda kaset halinde ni~ler aç~ lm~~ - ~ ur. Ayak ahidesi de son derece ilginçtir: Ayak ~ahidesi sekizgendir, her sekiz ~ taraf nda da kaset halinde ni~ler aç~ lm~~ t~ r. Ni~lerin üst taraf~ nda bir Lotus ~ bordürü bulunur ve ahidenin üst k~sm~ nda bir top yer almaktad~ r. IL Selim Geray Han'dan 22 sene sonra ölen K~r~m Geray Han' ~ n kabri daha ilginçtir ~ ve yeni dönemin ak mlar~ n~ n bir göstergesidir (Resim 15). Yeniliklere aç~ k olan ve saraya bir çok yenilik getiren bu Han'~ n kabri ki~ili~ini yans~ tmakta- ~ d r. II. Selim Geray Han'~ n mezar~ na nazaran daha alçak kabartma olarak i~ - lenen bu kabrin alt k~sm~ nda, yanlarda üçer, toplam sekiz rozet bulunur. Ro- ~ zetkrin yan ndaki çiçekli vazolar Hac~~ Selim Geray'~ n lahdindeki büyük can- ~ ~ l l k gösteren çiçek tasvirlerinden farkl~ d~ r. Bu defa kal~ n çerçeveli kasetler ~ ~~~ içine al nm güller ve Çelebi Laleleri daha soluk bir etki b~ rakmaktad~ r (Resim 16). Lahdin üst bordürünün etraf~ nda dola~an klasik motifleri o dö- neme ait duvar süslemelerinde de görebiliriz. Yine de bu kabir son derece önemli yenilikler göstermektedir. Kabrin üstünde durdu~u podest iki kade- melidir, bu da bize Bauhla~ma döneminde sevilen yükseltme olay~ n~~ hat~ rla- ~ tt '. Istanbul'daki camilerde merdivenler ile yarat~lan bu yükseklik etkisi, bu- ~ rada çok basit bir ekilde iki kademeli olarak ortaya konmu~ tur. Mezar~ n ba~~ ~ ahidesinin kitabesinin üstünde akant yapraklar~ ndan olu~an klasik bir süs- leme bulunur. Esas ilginç olan kitabenin alt k~sm~ d~ r. Kitabenin içinde bu- ~ lundu u kasetin yan çerçevesinin üst k~sm~~ birer sütuncuk olu~turmaktad~ r. ~ ~ Alt k sm nda ise kitabenin ~ekli de~i~k ve bir levhaya dönü~ür. Bu levhan~ n ~ üç tane deli i vard~ r ve bu deliklerin içinden bir kuma~~ geçmektedir. Bu ~~ kuma bir meyve kasesi olu~turur ve içine iki tarafta da armut konulmu~tur. Bu ilginç ve zarif tasar~ m, K~r~ m Geray Han'~ n içinde bulundu~u yeni sanat ~ ortam na muhte~em bir son nokta koymaktad~ r. Bu Han'~ n geni~~ ilgi alan~ , ~ ~ ~ K r m' n o dönemde geçirdi~i s~ k~ nt~ lar göz önüne al~ nd~~~ nda daha da ~a- BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 385

~~ ~~ ~~ rt~ c~ d~ r. Müzik, tiyatro ve görsel sanatlarda yepyeni yakla mlar olan bu ~~ ~ hükümdar~ n devlet görevlerinin yan~ nda önem verdi~i kültürel ortam nas l yaratn~~n~ n en güzel örne~idir. ~ Hazirenin bu muhte~em kabirleri bize hemen Osmanl~~ topraklar nda bulunan Han kabirlerini hat~ rlatmaktad~ r. Bugüne kadar gelebilen bu mezarlar~n en güzelleri Çatalca'dad~ r.

HAZ~REDE BULUNAN MEZARLARIN ENVANTER~: Biz burada Hansaray'daki hazirede bulunan kabirlerin tam bir listesini vermekteyiz. Bu liste hem kaynaklara göre hazirede bulunan kabirleri gös- termektedir, hem de bugün varolan ta~lar~ n bir listesidir: Gülbün-i Hanan'a göre: Gülbün-i Hanan 20, bize türbelerde defn edilen Hanlar~~ bildirmektedir. Bu kabirler 1848`cle yay~ nlanan raporda mevcut de- ~ildir. Onlar~~ biz de bulamad~ k. Hanlar~ n kabir yerleri ile ilgili Gülbün-i Ha- nan'daki bilgi genellikle güvenilir kabul edildi~inden, biz bunlar~~ burada vermeyi uygun gördük. Hazirede defn olunan IL Selim Geray Han 'in mezar~~ hakk~ ndaki bilgi do~rudur ve kabri bugün de mevcuttur. TÜRBELERDE21: Devlet Geray Han, 980 (1572/73) Gazi Geray Han, Bora, ~aban 1016 (Kas~ m-Aral~ k 1607) ~slam Geray Han, ~aban 1064 (Nisan-May~ s 1654) Mehmet Geray Han, cemaziyülahir 1080 (Ekim-Kas~ m 1669) MEZARLIKTA:

el-Hac Selim Geray Han 1116 (1704-1705) 22

HAZ~REDE YER ALAN KAB~ RLER~N L~STES~: 1848'de yay~ mlanan listede yer alan ve taraf~ m~ zdan bulunamayan mezarlar~~ italik karakterle yazd~ k.

~ 20 HAL~ M Geray Sultan, Gülbün-i Hanan, ~ stanbul 1327. (Haz. Sadi Cö enli, ve Recep Toparli), Erzurum 1990. 21 HAL~ M Geray Sultan, a.g.e. s. 52, 63, 105, 97. 22 HAL~M Geray Sultan., a.g.e., s.118. Belleten C. LXVI, 25 386 NICOLE KANÇAL - FERRAR~~

CAMIYE YAKIN OLAN TÜRBE:

Devlet Geray Sultan Gazi ibn Mübarek Geray Sultan ibn Devlet Geray Han 1041 (1631/32) Mahmud Geray ibn Selim Han 1100 (1688/89) Kaya Han~m Selim Han ~ n k~z~~ 1130 (1717/1 8) Azamet Geray Sultan Nureddin 1102 (1690/91)

IKINCI TÜRBE:

Mengli Geray Sultan ibn Gazi ~slam Geray Han ibn Selamet Geray Han 1067 (1656/57)

Hüsam Geray Gazi Geray Sultan 1090 (1679/80)

HAZ~RE:

GERAYA~LES~NE MENSUP OLAN ~AHISLAR: Devlet Geray Sultan bin Bahad~ r Geray bin Selamet Geray Han 1054 (1741-1742)

Gazi Muhammed Geray 1086 (1675-76) Muhammed Geray Sultan Hano~lu 1101 (1689-1690) Maksud Geray Sultan Nureddin 1109 (1697-1698) Zeynep Sultan bint-i ~ahin Geray Sultan 1131 (1718-1719) Mübarek Geray Sultan bin Devlet Geray Han 1135 (1722-1723). Atike Sultan bint-i ~slam Geray Sultan 1136 (1723-1724). ~ Ferah Sultan bint-i slâm Geray Sultan 1136 (1723-1724) 23 Ayvaz Geray Sultan 1137 (1724-1725) Baht Geray Sultan Hac~~ Selim Geray Han-zade Devlet Geray Han-zade, gurre-i ~evval 1141 (Nisan - May~ s 1729) Devlet Geray Sultan bin Hac~~ Geray 1146 (1733-1734)

23 Bu tarihe ait olan isimsiz bir ta~~ var. BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 387

Hac~~ Geray Sultan 1146 (1733-1734) Adil Geray Kalgay Selim Geray Han-zade 1147 (1734-1735)

Azamet Geray Sultan ibn Devlet Geray Han 1147 (1734-1735) Feth Geray Sultan bin Mehmed Geray Sultan 1150 (1737-1738) Salih Geray Sultan bin Saadet Geray Han 1150 (1737-1738) Safiye Sultan bint-i Devlet Geray Han 1150 (M1737-1738) ~ehid Numan Geray Sultan bin Saadet Geray Han 1151 (1738-1739)

11. Mengli Geray Han 9 Ramazan 1152 24 ( 1 O Aral~ k 1739) Selim Geray Sultan bin Toktam~~~ Geray Sultan 1153 (1740-1741)

Toktam~~~ Geray Sultan Nureddin bin Mengli Geray Han zilkade 1154 (Ocak - ~ubat 1742) Fatma Sultan bint-i el- Hac Selim Geray Han 1154 (1741-1 742). Fatma Sultan bint-i Selamet Geray Han 1154 (1 741-1 742). Selim Geray Sultan Nureddin bin Kalgay Baht Geray Sultan 1158 (1745) 25. Tohtarm~~ Geray Sultan ibn ~nayet Sultan 1161 (1748). Mümin Geray Sultan bin Saadet Geray Han 1161 (1748). II.Selim Geray Han bin Kaplan Geray Han bin el-Hac Selim Geray Han 20 cemaziyülâh~ r 1161 (17 May~s 1748) 26. Ahmet Geray Sultan bin Devlet Geray Han bin el-Hac Selim Geray Han 1164 (1750-1751). Arslan Geray Sultan ibn Selim Geray Han 1165 (1751-1752) Ferah Sultan Hani bint-i Selim Geray Han 1167 (1753-1754)

Sahib Geray Sultan bin Baht Geray Sultan 1168 (1754-1755) Murad Geray Sultan 1170 (1756-1757)

"Halim Geray Sultan., a.g.e., s.167. ~ 25 Bu ta~~ taraf~ m~zdan bulunup, 1848 senesinin makalesinde yer almamaktad r. 26Halim Geray Sultan. a.g.e., s.173. 388 NICOLE KANÇAL - FERRARI

Hac~~ Geray Sultan bin Saadet Geray Han 1170 (1756-1757) Bahad~r Geray Sultan bin Devlet Geray Sultan 1170 (1756-1757) &ikiye Han~m Han kerimesi 1170 (1756-1757) Selim Geray Sultan Kalgay ibn Arslan Geray Han 1173 (1759-1760) Saadet Geray Kalgay, , 1176 (1762-1763) Bahad~r Geray Han-zade 1177 (1763-1764) Arslan Geray Han muharrem 1181 27 (May~ s-Haziran 1767) K~r~m Geray Han zilkade 1182" (Mart-Nisan 1769)) Adil Geray Sultan bin Malcsud Geray Sultan 1185 (1771-1772) Bahad~r Geray Sultan Nureddin Nureddin Maksud Geray Sultan'~ n o~lu gurre-i ~evval 1192 (Ekim - Kas~ m 1778)

HANEDAN MENSUBU OLMAYAN ~AHISLARIN KAB~ R TA-~LARI:

Ferah Sultan-~~ Hani 1001 (1592-93) Melek Sultan bint-i Kad~~ 1100 (1688-89) Hac~~ Kenan ibn Ali 1111 (1699-1700) Adil ~ah A~a bin Devlet A~~ a 1120 (1708) D 54 ) Esma Sultan bint-i Muhammed ~ah A~a 1128 (1715-16) Osman Mirza bin Adil ~ah A~a 1138 (1725-26) Melek Sultan 1142 (1729-30) Dad~~ Kad~n 1145 (1732-33) el-Hac Dervi~~ A~a 1145 (1732-33) Mübarek Sultan Be~zade bint-i el-Hac Ali Pa~a 1145 (1732-33) Ali Pa~a A~a-y~~ Azam-~~ divan-~~ Han-~~ ali~an 1146 (1733-34) Mustafa Beg bin Kas~m Pa~a 1150 (1737-38)

27Halim Geray Sultan. a.g.e., s. 175. 28Halim Geray Sultan. a.g.e., s.182, K~ r~ m Geray Han~ n mezar ta~~ n üstündeki tarih ise 1183'tür. BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 389

Selamet Beg bin el-Hac Ali Pa~a 1150 (1737-38)

~slam Beg bin el-Hac Ali Pa~a 1150 (1737-38) Amine Haa 1150 (1737-38) Kas~m Pa~a bin Gazi Beg 1151 (1738-39) Ahmed ~efi 1152 (1739-40) Adil A~a 1152 (1739-40) Huri Han Beg-zade Uht-i el-Hac Ali Pa~a 1153 (1740-41)

Mahmud Beg bin Veli ~ah Rodoslu 1153 (1740-41).

Uruk o~lu bin ~ah Mirza 1153 (1740-41) Hatice bint-i Abdullah 1155 (1742-1743) Osman bin Hac~~ Bekir Serhazinedar-~~ hazret-i han-~~ K~r~m Zilhicce 1156 (Ocak - ~ubat1744) K~r~k 1163 (1749-50) isimsiz. Hüsni Bikec 1164 (1750-51)

To~~~~ ~ah Bikec bint-i Abdurrahman 1164 (1750-51) Murad ~ah bin Osman Mirza 1165 (1751-52) Ziyade Sultan-~~ Hani 1166 (1752-53) Murtaza bin Halil A~a 1171 (1757-58) K~r~k 1174 (1760-61) isimsiz

Muhammed Emin Hac~~ Ahmed A~a'n~ n o~lu 1175 (1761-62) 29 leyha bint-i Ali 1184 (1770-71)

el-Hac Ali A~a bin Timur A~a 1184 (1770-71)3°

Gazi Mirza bin Devlet ~ah Mirza ~irin 1187 (1773-74) Bahad~r A~a Hac~~ Baki A~an~ n o~lu Cemaziyülâh~ r 1188 (A~ustos-Eylül 1774)

29 1848 raporunda 1185 3° 1848 raporunda 1185. 390 NICOLE KANÇAL - FERRAR~~

Azamet A~a bin Arslan Gazi A~a 1191 (1777) Silahdar Ali A~a bin Abdülveli Pa~a 1192 (1778) K~r~k 1193 (1779) isimsiz. Bahtl~~ Hani~~ bint-i Salih Beg 1197 (1782-83) Mahbube Sultan Hamm bint-i Hac~~ Ali A~a 1202 (1787-88) Zeyneb Sultan Han~m bint-i Abd ülveli Pa~a 1204 (1789-90) el-Hac Muhammed ~ah Beg bin el-Hac Abdülveli Pa~a 1220 (1805-06) Murtaza Mirza Kel Muhammed bin Murtaza Esma Sultan, 140 (Tarih tam de~il.) K~r~k, isimsiz, tarihi olmayan bir ta~~ Molla Fettah'' . K~nk , 1115 (1703-04) K~nk , 1136 (1723-24) K~r~k, 1166 (1752-53) K~r~k, 1174 (1760-1761) K~r~k, ..5 (2?). K~ r~ k, tarihsiz ve isimsiz üç ta~.

MEZAR TASLARININ K~TABELER~~ 32 Paran tez içindeki k~ s~ mlar bugün okunmuyor; ta~~ k~ r~ k veya siliktir. Bu sat~ rlar Dombrovskiyden aktar~ lm~~ ur.

31 Buradan itibaren s~ ralanan ta~lar taraf~ m~ zdan tespit edilip, 1848 raporunda yer almamaktad~ r. 32 Bugün varolan mezar ta~lar~ n~ n metinleri kitabelerinden okundu. Okunu~larda bana büyük destek veren Doç. Dr. Hüsamettin Aksu ve arkada~~ m Dr. Fatma Meliha ~en'e yard~ mlar~ ndan ötürü burada yürekten te~ekkür etmek isterim. Özellikle Farsça olan II. Mengli Geray Han ~ n kabir kitabesinin okunu~u tamamen hocam Doç.Dr. Hüsamettin Aksuya aittir. BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 391

Yukar~ daki listede italik olarak yaz~ lan ve bugün kaybolan kabirlerin kitabeleri, hazireyi bir bütün olarak tan~ tmak amac~ yla yine ayn~~ makaleden transkripsyonla aktar~ lm~~ ur.

KIRIM HANEDANI:

Türbe:

Devlet Geraysultan 1.)Yüz Merlyüm Devlet Geray Sultan Gazi ibn Mübarek Geray Sultan ibn Devlet Geray Han Ruh~-çün Fatiha 2.)Yüz Terk idüp bu faniyi Çün eyledi `azm-i bela ... 33 idüp gazas~ n Ehl-i diller cem idüp Didiler tarihini Ruh~ na rahmet da'imâ Cemaziyü'l-evvelin gurresinde Vefat eyledi sene 1041 (1631-32)

Mahmud Geray 1.) Mahmüd Geray ibn Selim Han-~~ felek-câh Nazende o piraye-i iklil-i necabet Bu teng-seradan s~ ls~ lup can-~~ 'azizi Pehna çemen-i hulda göçüp eyledi r~ blet Old~~ mütevari nihan-bane-i gayra

~~ 33 ...: ta~~ silik veya k~ r~ k oldu~undan yaz~~ okunmuyo 392 NICOLE KANÇAL - FERRARI

01 mihr-i murassa'~ nla matla'-~~ devlet Bir genc idi kim 'ahd ~ebni~ nda zemine Defn eyledi bu çerh-i füru'm5.ye-tabiat Ertab-~~ dilim babu ~em'-i hay"t~ n Hayffl ki söyündürdi esip W.d-~~ musibet 2.) [1100]34 (1688-89)

Kaya Han~m [el-hac] Selim 1-,..Mn~ i~~ idi dubter-i pki Fevtin i~idüp didi bavf eyledi [can~ m] Çün dr-~~ fen-y~~ köhneden yüz tutd~~ barâbâta 'kil olan [dem diye...k5.~n] Hiç olmad~~ tamir felek ki ola triti [Bu] köhne bina o dünyy~~ koyd~~ Kaya Han~ m Sene [1130] (1717-18)

Azamet Geray Sultan Nr~ r-~~ basar Selim 1-,JU~t Nureddin Yani 'Azamet Gery o Sultn-~~ güzin R~ blet idicek behi~te didim t:1r. ibin Mevl ide cây-gffil~~ buld-~~ berin Sene 1102 (1690-91)

Mengli Geray Sultan [Bin altm~~~ Yedi tarihinde] Dr-~~ bels.-ya r~ blet itdi Mengli Ger5.y Sultn

Parantez [ ] içinde yaz~ lan kelime veya sat~rlar mezar taslar~ nda okunmuyor. Silik olan metin makaleden okunup tamamland~ . BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~RES~~ 393

~bn-~âzi ~slâm Gerây ljân ibn Selâmet Gerây 1-„Iân [sene 10671 (1656-57)

Hüsam Geray Sultan Merhüm Ve magffir Hüsâtr~~ Gerây ~âzi Gerây Sultin ruh~-çün Fâtiba Sene 1090 (1679-80)

Devlet Geray Sultan Sultân-~~ merlyüm Devlet Ger-ay bin Bahâd~ r Gerây bin Selâmet Gerây Flân Rüly~ na Fatiha Sene Erba'a ve bamsin ve elf [1054]/(1644 45)

Gazi Muhammed Geray Ebu-l-feth ~âzi Muhammed Gerây Fenâclan bekâya idüp 'azm-i rh lod~~ cümle gavga-y~~ dehr-nümay Behre cüy-i na`im Allâh Nice ehl-i diller gelüp bir yere An~ n içün iderken hezâr vâh vâh Biri kalkup ol dem didi târilyin 394 NICOLE KANÇAL - FERRARi

Muhammed Gerâya behi~t ola ckl Sene 1086 (1675-1676)

Muhammed Geray Sultan ~evketlü 13an- 1.1azretleri o~l~~ Merhüm Muhammed Gery Sultân Rfily~-çün Fkiha Sene 1101 (1689-1690)

Maksud Geray Sultan, Nureddin N~~fet-i menkabe Mak~üd Gery Sulçân kim Terk idüp itdi heves-i Dâ'imâ rühl olup ni'met-i didâr ile ~â'd Ola hem-sohbeti hüri ve yeri firdevs-i berin Gü~~ idüp fevtini Dürri didi tamâni 'Azm-i 'adn eyleye Mak~fid Gery Nfireddin Rfily~-çün Fâ- tilya sene 1109 (1697-1698)

Zeynep Sultan el-merlyüme vel-ma~füre Zeynep Sultân bint-i ~-âhin Gery Sultn Rilly~-çün

Sene 1131 (M1718-1719)

Mübarek Geray Sultan sa~: el-merlyfim BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 395 ve'l-magffir Mübârek Ger.ây Sultân bin Devlet sol: Gerây I-Tân Rühl-çün tly..rih sene [ 11] 35 (1722-1723)

Atike Sultan Merlyüme ve mag-ffire 'Atike Sultn bint-i ~slm Gerây Sultât- rülyi-çün Fâtilya [Sene 1136] (1723-1724)

Ferah Sultan DiFâ dehr-i fen'âya itme ra~bet Çekersin 'ffisibet bir gün nedâmet Görürsün bi-veffidir dünyâ Yüzine gülerek ider mezellet Nice ~ehler ki geldi bu ciliâna Heme eylediler 'ukbya r~ lilet Ferâly Sultân-1 Hani nür-1 Sa'âdet Ki terk itdi bize çekdirdi hasret 396 NICOLE KANÇAL - FERRARI

On iki ya~~ na irdikde na-gah O da cam-~~ ecelden tatd~~ lezzet lan~~ ol nev-nihal-i bag-~~ r~ dvan lan~~ ol gevher-i dürr-i neafet Kan~~ ol serv-i böstan-~~ melabat Kan~~ ol lü'lü'-i le'ala-yi hikmet Cihan~ n lyalini görüp o bür~id Seiyab içre nihan old~~ bi-minnet

lusür~ n 'afv idüp 14akk ide rahmet Gelüp uçdu dil af~ a tarih Makam old~~ Ferah Sultana cennet Merlyüme ve magff~ re Ferâly Sultan bint-i ~slam Geray Sultan Rüly~ -çün Fatilya [Sene 1136 I (1723-1724)

Ayvaz Geray Sultan Ziyaretden murad olan du'adur Du'afuz mevtaya g~ dadur Du'a eylef~~ ki makbül ola tarih 'Ayva± Geray Sultan bayanf~ dan cüdad~ r Rüh~ na Fatilya Sene 1137 (1724-1725)

Baht Geray Sultan Merlyüm ve magffir Hac~~ Selim Geray Hn-zade Devlet Geray Han-zade BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 397

Babt Gery SuW,in Rüly~-çün gurre-i sevv1 Sene 1141 (Nisan-May~s 1729)

Devlet Geray Sultan Hüve'1-ba11ku'1-1351si Bir cevr1-1 r~izeniniri Meskenidir bu mezr Mke yek-sn eyledi I\Uzik tenini rrizOr Merlyrim Devlet Ger5.y Suln bin Mc~~ [Ge~i.y rrily~ na Hülya] Sene 1146 (1733-1738)

Hac~~ Geray Sultan H iive'l-ballfficu'l-bW El çeküp bezm-i cihndan F"rridür dünyii diyü gülsen-i Firdevse gitdi b5.kidür 'ukta diyü Düsdi lafzen bir t5.rilyi biri Yüz k~ rk alt~~ senesi c- n atup Gitdi cennet-i mev diyü Merbrim Hc~~ Ger.4 Sultn Rrib~ na Hülya Sene 1146 (1733-1734)

Adil Geray Kalgay Mn Selim Gery'~ ri zde-i Cem-pyesi 398 NICOLE KANÇAL - FERRARI

Mülk-i beky135 koyup eyledi ukhay~~ cy Kisverine K~r~ m'~ n dehrde kalgay olup

[Mesned-i 'adni sez eyleye 'Adil Gery] 36 [Sene 1147] (1734-1735)

Azamet Geray Sultan Sene biri yüz k~rk yedi safer ay~ nda 'A?amet Gery Sultl~n ibn Devlet Gery Lffil Mans~b~~ Or Begi iken idüp nhlet Koyd~~ düny'-y~~ dün~~ ol sult;in Cennet-i firdevs af~a mak:1m olsun [Hem] ola m~7~ nisi hür ile ~r~ lmn Kim ki bir [fkiha] eydüp bag~slarsa Rühma rahmet eyleye Raly~

Sene 1147 (1734-1735)

Feth Geray Sultan [Merlyüm] Fetly Gery SuUn bin Mehmed Gery Sult.71n rühma

Sene 1150 (1737-1738)

35 "Belt" kelimesi "fe~W 36 Ta~~n bu k~sm~~ k~r~ k oldu~undan okunmuyor. Fakat makalede verilene de okunabilen harfler uymuyor. BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 399

Salih Geray Sultan Hüve.1-13a114u'1-b41 el-merlyüm vel-magffir SMily Ger y bin Saidet Gery lJn r~=ilyi-çün

Sene 1150 (1737-1738)

Safiye Hani [Bir vücild-1 nzeninüri merlsaddidür bu mezr Uke yeksn eyledi nzik tenini rüzgrl Bint-i Devlet Gery IJ5.n ~fflye Su1t7In I:Mni rüh~ na Ftilya. Sene 1150 (1737-38)

~ehid Numan Geray Sultan

el-merlyüm vel-magffir ~ehicl Nu'mry Gery SultlIn bin Sa'klet Gery tUn [rtilyi-çün]

Sene 1151 (1738-1739) Mengli Geray Han 1-Mn-1 buceste zt Ve neseb-i Mengli Gery Peyreven ~ad ez Sery Sepenc-i fena revn rned in Cu muhabbet-i ebed bedid 400 NICOLE KAN ÇAL - FERRARI

~âd Mengli Gerây be Sil-i bekâ revân Sene 1152 (1739-1740)

Selim Geray Sultan el-merlyrun Selim Gerây Sultan bin Tobtam~~~ Gerây Sultan rüly~ na Fâtilya Sene 1153 (1740-1741)

Tohtanu~~ Geray Sultan Nureddin el-Fâtiba Merlyüm ve magfür Niireddin Toktam~~~ Gerây Sultân bin Meügli Gerây Fjn 'aleyhi'r-ralymeti ve'l-gufrân rUly~ na fâtilya ~ ehr-i zilka'de sene 1154 (Ocak - ~ubat 1742)

Fatma Sultan Merlyüme Fânna Sultân bint-i el-ljlâc Selim Gerây1J41 riily~ na el-Fâtiba Sene 1154 (1741-1742)

Fatma Sultan Merbüme F-4mo Sult;in bint-i Selârnet Gerây FJAn r~=~ly~-çün el-Fâtilya Sene 1154 (1741-1742) BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 401

Selim Geray Sultan Nureddin

Merhüm ve ma~ffirun leh Nüreddin Selim Gery Sultn Bin merlyüm isal~ay-ts5.1311 Baht Gery Rahmetu'l-Uhi te'U Bi -hürmeti'l-ffitilya Sene 1158 (1745)

Toktam~~~ Geray Sultan Oluyalar Ftitta ey rahmeten Tura~i cennet ola fi-malsm-1 emin Tobtami~~ Gery '~nâ.yet Sultâ'n-1 F_Uni rühma Rizen e1-F5.6ba Sene 1161 (1748)

Mfunin Geray Sultan el-merhüm Mümin Gery Sultn... Bin Sa adet Gery tHn R~-thina el-Ftiha [Sene 11611 (1748)

11. Selim Geray Han

Merlyüm ve ma~fürun leh Selim Gery IJ Bin merlyüm Iapla~~~ Gery Ijn Belleten C. LXVI, 26 402 NICOLE KANÇAL - FERRARI

Bin merlyüm el-IJc Selim Gery I-Jn te'l bi k~ ürmeti'l-Ftilya Sene 1161 (1748)

yan levhalarda: R~Zs~ n itsin 1-.1alOs~ n Didiler af~ a ho~~ geldiri Cihn b5g~ n~~ mülk itmen Dimezler div- le bo~~ geldif~~ el-mevtu ke'sun kullu hayy ~ ribuhu el-kabru me'v kullu nass

Ahmet Geray Sultan

Merlyüm ve magfür Ahmed Gery SultIm~~ Bin merlyüm Devlet Gery ljn bin el-F.H.c Selim Gery 1-2Mn bi hürmeti'l-Htilya Sene 1164 (1750-1751)

Arslan Geray Sultan el-merlyüm vel-magfürun leh Arslan Gery Sultl~n ibn Selim Ger5y1-,,Mn te'U Rüly~-çün Sene 1165 (1751-1752)

Ferah Sultan

Merlyüme ve magffire BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 403

Fer:~~ Sulin ljni Bint-i merhfim Selim Gery rfily-çün Allah r~ iis~~ içün

Sene 1167 (1753-1754)

Sahib Geray Sultan el-merhfim 5-4ib Gery Sultin Bin Babt Gery Sultn el-merhiim Rfih~-çün el-Htiha Sene 1168 (1754-1755)

Murad Geray Sultan K~ lup nblet fendan belsya 'azm idüp cr~~~ Ümid idüp 1-Juddan çün he~n- ~ lutf-~~ it~sm Görenler cengifi an~ fi Mecfisi 'askeri ile ~ec'atde naZiri yok sanas~ n lahramr~-~~ Gaz.. r5.h~ nda vücfid~ n çü bezl idüp sebilüllh CezIs~ n vir sehid-i Kerbeldan 'add idüp an~~ l ~ r~ m'dan ol Murd Gery Sultn ~ec 'atle sebavetle bahd~ rl~ k idi sr~~~ Günffiun cürmini mabv it behistffile idüp mesrfir Afia buld-~~ berin içre virüp hür-~~ müselm- ni ~ehid oldukda ...13fibperi didi [Makm~ n~~ idüp firdevs hem eyle lutf-~~ ralymni Sene 1170] (1756-1757) 404 NICOLE KANÇAL - FERRARI

Hac~~ Geray Sultan

el-merlyüm ve'l-ma~für Hc~~ Gery Sultn bin Sa'det GerytUn Rüly~ na Sene 1170 (1756-1757)

Bahad~r Geray Sultan

el-merlyüm ve'l-ma~für Baha-.d~ r Gery Sult.n bin Devlet Gery Sultan Rülp-çün el-Htiba Sene 1170 (1756-1757)

Rukiye Han~m, Han Kerimesi. H iive'l-l~aMku'l-bki el-merlyüme vel-ma~ff~ run leh Hn kerimesi Rukiye Han~ m rüb~ na el-Ftilya Sene 1170 (1756-1757)

Selim Geray Sultan Kalgay lalgay Selim Gery Sult;in ~bn Arslan GeliytUr~~ Didi dünyya ~ney1 itmef~~ Bels" olmaz olur yeksn Cihn~ f~~ ch~ na kimse Sak~ n aldanmas~ n zir BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 405

Benim gibi gider bir gün Gerekse pir gerek s~ byan IJudirnri iyet-i Kur'in ~çinde gör nedir tirib Bi-~übhe buyurdu [Allah] Kullu men 'aleyhi En Sene 1173 (1759-1760)

Saadet Geray Ralgay Silk-i Cengizindan bir gevheri Eyledi hike fütide rüz-gir-~~ kine-ziy Nice cevher idi Sa'idet Geriy Kalgay-~~ K~ r~ m in vakt-i Baht Geriy 01 defin zir-bik oldukça ola babt Vilid-i Al-i Cengiz içre riy

'aleyhim cümle al:Idi- d-1 o Ber merkadim saltanat dired merdin-~~ Hudi Hamdi bende didi Eribin sil-i r~ tyletin Bu sa'idetle kurre-i cennetde ola cilve-ciy Sene 1176 (1762-1763)

Bahad~r Geray Zide-i hin-~~ K~ r~ m yani Balfd~ r Geriy T~ fl iken ih cin atup miilk-i belsiy~~ itdi ciy Mülk-i fenidan geçüp uçd~~ cinin big~ na Gelmemi~e döndi ol ti'ir-i cennet-riy 'Azm-i cinin idüp ol mürg-i behi~ti be-cin Dide-i nisdan nihin old~~ misl-i hüma-. Gül~en-i cennetde i~itdikçe safi ber-murid Devletle vilidin eyleye dim tludi 406 NICOLE KANÇAL - FERRARI

verann didim mu'cemle h idüp Cennet-i lyulda kadem basd~~ Bahkl~ r Gery sene 1177 (1763-1764)

Arslan Geray Han

Esfir-y~~ mugzi Sehsüvk-i arsa-i hic Ser-efrz olmu~~ idi Cengiz'e dilirne Dem-i ~im~ir-i iyün-I~ m~ na Mirrily dil-te~ne Nice te~bihi mümkin bu salbetle Nerimne Pelengn-~~ zamne heybetinden c-an virirlerken Ç~ k~ nca ~evket ü ferr ile meyffi.na hizebr-ane müstetab-~~ irci'i ye msadals dü~di Karalar giyüp 'âlem ba~lasm çk-~ giriUna Cevher-i m~sra'-~~ dil-ke~le 1-.1~ fzi didi bir trily Sezd~ r cennetül-me'v-a' hele Arslan Gery traila Sene 1181 (1767-1768)

K~r~m Geray Han Hüve'l-hayyul-b-aki K~ r~ m Gery-~~ ~az-pi~e bn-~~ Ki misli olmad~~ me~hüd-~~ çe~m-i çarly - ~~ kebüd Bu talyt-gMy-~~ fendan çün eyledi r~ lylet Kona~~~ menzil-i 'uklz~ - ola bi-emr-i Vedüd Didim du ile t;irity-i cevherini idüp K~ r~ m Gery olas~ n tk-dr-~~ dr-~~ tyulüd Sene 1183 (1769-1770)

Adil Geray Sultan Hüve'l-ljayyu'l-bki el-merly~:~ m ve'l-magfür BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 407

'A' dil Gerây Sult;in bin Maksüd Gerây Sultân Ruku-çün el-Fâtiha Sene 1185 (1771-1772)

Rahad~r Geray Sultan Nureddin Ey mezârm seyr iden ehl-i fenâ Gel ols~~ il ~la eyle dua Nüreddin Maksüd Gerây Sult„ân~ fi o~l~~ merh~=un Nüreddin Bahâd~ r Gerây Sultân rühma Fâtilya Gurre-i sevvâ1 Sene 1192 (Ekim - Kas~m 1778)

Hanedan mensubu olmayan ~ah~slar~n kabir ta~lar~: Ferah Sultan Hüve'l-bâki Merhüme ve ma~S~ re Ferâh Sultân-~~ Hâni Rühl-çün el-Fâtilya Sene 1001 (1592-93)

Melek Sultan Merhüme ve ma~-ffire Melek Sult.ân bint-i K ~~ rüh~ na el-Fâtiha Sene 1100 (1688-89) 408 NICOLE KANÇAL - FERRARI

Hac~~ Kenan Ser-bevvibin-i der-~ih- 'ili Merbüm F.lact Ken'in ibn 'Ali ritlyina Ftiha Sene 1111 (1699-1700)

Adil ~ah A~a el-merhüm ve'l-ma~ffir 'Adil ~ih A~a Bin Devlet A~a Rt71111-çün el -Fitilya Sene 1120 (1708-09)

Esma Sultan el-merlyüme ve'l ma~ffire Esma Sultin bint-i Muhammed ~ilt A~a Rt711.11-çün

Sene 1128 (1715-16)

Osman Mirza el-merhilm ve`l-ma~ffir [Osmin Mirza bin] 'Adil ~ih [A~a] Rülyi-çün

Sene 1138 (1725-26) BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 409

Melek Sultan Bir n'âzeniniri merkaddidür bu mez-âr Hâke yeksn eyledi n5.zik tenini rüzgr Merlyüme Melek Sultan rüb~ na el-Htiba Sene 1142 (161729-30)

Dad~~ Kad~n Merlyüme ve ma~füre Dad~~ Kad~ n rüly~-çün el-Fâtiba Sene 1145 (1732-33)

Dervi~~ A~a Hem-demi im5.n-~~ Kurn malsâm~~ firdevs ola Hak Ta'âlâ rahmet ide bi-nihâye Câ-n-~~ göriülden tefekkür eyleyüben halini Eyleyen kabrin ziyaret ok~ ya bir Htilya Merlyüm ve ma~für Dervi~~ A~a rüly~ na El-Pâtilya Sene [1145] (1732-33)

Mübarek Sultan Bint-i el-Hac 'Ali Pa~a merlyüme Mül35.rek Sultân Beg-zâcle Rüly~-çün Ftiha Sene 1145 (1732-33) 410 NICOLE KANÇAL - FERRARI

Ali Pasa A~a-y~~ a'zâ-~n-~~ divân-~~ ljân-~~el-merhüm El-magffir el-1:1k 'Ali Pa~a rahmetu"1-1-âhi 'aleyh Rüly~-çün Sene sitte ve erbaln ve mi'e ve elf [1146] (1733-34)

Mustafa Beg el-merhr~m Mustafa Beg bin K.s~ m Pa~a Kab~ na Ftilya Sene 1150 (1737-38)

Selâmet Beg

el-merlyüm ve'l magff~r e~-~ehid-i Fi-sebilillâh Seffl~net Beg 'Ali Pa~a fi-muhârebe-i Ferah Kerman Beyt-i Sel-âmet Beg ~ehid old~~ ruh~ na Eyleri du'â. hem ~effatin nasib ide Bize Bâri ljudâ sene hamsin ve mi'e ve elf Sene 1150 (1737-38)

~slam Beg

el-merham ve'l magfür e~-~ehid-i fi Sebilillâh ~sFârn Beg bin el-1-.1- c 'Ali Pa~a f~~ muhârebe-i Beyt-i zahm-~~ küfrar~~ sold~~ an~ ii BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 411

Gonca-gül (i) ol s-â'at ç~ kd~~ kafesden Kim an~ n cân bülbüli uçd~~ ruh~ na Fkiha Ve hamsin ve mi'e ve elf Sene 1150 (1737-38)

Amine Hac~~ Merhüme ve magfüre Âmine Hac~~ Rnh~ na el-Pâtilya Sene 1150 (1737-38)

Kas~m Pa~a Merlyilm ve magffir KIs~ m Pa~a Bin G-âzi Beg rfihma el-Fâtiha [Sene 1151] (1738 -1739)

Ahmed ~efi 'Ukbâ bâki cihn fâni Ta—a1.. Allah ider ilysân~~ Ashâb-~~ yemine didi Cinân-~~ mü~tak sana... Bu Ahmed ~efi' olsun âmin sene 1152 (1739-40)

Adil A~a 'Âdil 'A~a Bakmayan çe~m-i ba~iretle mezr~ m ta~ma Bilmez ol hâ-lim benim t gelmeyince ba~~ na Ömrini sorar isen ol merd erin Henüz gelmemi~di seksen be~~ ya~~ na 412 NICOLE KANÇAL - FERRARI

[Hi~ da virmi~] bu old~~ aiia tluih [Ki bir lz~ m ki~iydi t~ r~~ umur~ na i~ine] [Sene 1152] (1739 - 1740)

Huri Han Begzade el-merlyüme Hüri Fn Beg-zde Uht-i e1-171:c 'Ali Pa~a rüly~ na el-Ftiba Sene 1153 (1740-41)

Mal~mud Beg Merlytim Mahm:~ ~ d Beg bin Veli ~ h Rodosl~~ Rilly~ na Ftiha Sene 1153 (1740-41) Uruk o~lu el-merhüm Uruk ogl~~ Bin ~ h Mirza (Rtil~i-çün) Ftiha Sene 1153 (1740-41)

Hatice Bint-i Abdullah [El-merlyüme] [1:1-kice] Bint-i [Abd]ullah [Itri)hina

Sene 11[55] (1742-43) BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~RES~~ 413

Osman bin Hac~~ Bekir el-merlyüm ve'l ma~für ralymeti rabbi'l-~afur 'Osm -n bin 1:Mci Bekir Ser-lyazine-ffir-1 I ~ r~m ~afarallahu Sene 1156 (Ocak - ~ubat 1744) M11-1 zi'lhicce

~çjmz el-merlyüm ve'l ma~für el-muhtaç A1 ralymeti rabbihi el-~affirullah el- Ftilya Sene 1163 (1749-50)

Hüsni Bikec Okuyalar H.- tilya ey Ralymetül-'fflemin Dura~~~ cennet ola Fi-malsm el merlyüme el-ma~ffire Hüsni Bikec merlyümeniri Rülyina Sene [1164] (1750-51)

To~u ~ah Bikec el-merlyüme ve'l ma~füre To~u ~ah Bikec bint-i 'Abdurrahman 414 NICOLE KANÇAL - FERRARI

Rub~ na Sene [1164] (1750-51)

Murad ~ah Merlyfim Murd ~"h bin 'Osman Mirza Rfib~ na el-Htiba Sene 1165 (1751-52)

Ziyade Sultan

Merlyfime ve ma~fr~re Ziyde Sultn-~~ Hni Rfily~-cün

[Sene] 1166 (1752-53)

Murtaza bin Halil A~a

Ols~yalar Ftiha rabmetül-'lemin Dura~~~ cennet ola fi malsm-~~ emin Merbfim ve'l- ma~ffir Murtai-a' bin Halil A~a rfilp-cfin

Sene 1171 (1757-58) Muhammed Emin Hüve'l-ba1151su'l-blsi Merbfim ve' ma~ffir ul-muhtç Al raluneti Rabbi'l-~affir Aluned A~anufi O~lu Muhammed Emin rfib~-cün el-Htiba Sene 1175 (1761-62) BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 415

Züleyha Bh~t-i Ali Merhüme ve ma~füre Züleyhâ bint-i 'Ali Rüh~ na Fâtilya Sene 1184 (1770-71)

El -Hac Ali A~a bin Timur A~a Hüve'l-hayyfz-zi lâ-yemüt Böyle buldum bu cillâm sanki bir z~ ll-~~ t~,ayâ1 01 sebebden kimse hfflimden benim itmez su'â1 Ben didim el-hükmu'llah râz~y~ m her emrine Çün ezelden böyle talsrir eylemi§ Zül-celM Merlyüm ve ma~ffir el-mulytâc alâ rahmet-i rabbihil-~affir el-1-.1âc 'Ali A~a bin Timür A~a Ruh~ na el-Fâtiha Sene 1184 (1770-71)

Gazi Mirza El-merlyüm ve'l ma~für Gzi. Mirza bin Devlet Sâh Mirza ~irin rühl-cün

Sene 1187 (1773-74) Bahad~r A~a Bakmayan çe~m-i basiretle mezâr~ m ta~~na Bilmez ol halim benim tâ gelmeyince ba~~ na Hac~~ Wâki A~andi o~l~~ Merlyüm ve ma~für Bahd~ r A~an~ ri rüh~ na R~ iau'llahu Ta'âla

Cemziyülâttir sene 1188 (A~ustos - Eylül 1774) 416 NICOLE KANÇAL - FERRARI

Azamet A~a el-merlytim ve'l ma~für el-muhtc aJ rahmet-i rabbihi'l-~affir E~-~ehid •Aamet A~a bin Arslan ~- zi A~a rfilyt-çün

Sene 1191 (1777)

Silahdar Ali A~a el-merlyüm ve'! ma~für Silahdâr 'Ali A~a ibn Abdül-veli Pl~ - Rülyina Sene 1192 (1778)

~sim.~i7 el-merhüm ve>1 ma~ffir el-mtihtc ara' rahmet-i rabbihi'l-~affir Allah 1-15..st-cün

Sene 1193 (1779)

Bahth Hani~~ el-merlyrime ve'l ma~füre Bahtl~~ ljani~~ bint-i SMily Beg rühl-cün

Sene 1197 (1782-83)

Mahbube Sultan Han~m

Gül~en-i dünyda bir gül idim ~oldum tneded Gülsitân-1 -I cennet içre k~ l melsnim y Samed BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 417

El-merlyüme ve'! magffire Malybübe 1=35.mm bint-i 1:1c~~ 'Ali A~a rüly~-çün

Sene 1202 (1787-88)

Zeynep Sultan el-f~ r-5_k Dilerem Allahdan kabrim tolu nür eyle Dahi yolda~~ m~~ hem g~ lmn-~ le hür eyle el-merlyüme ve'l magfüre Zeyneb Sulça'n Han~ m bint-i 'Abdülveli Pa~a rülp-çün

Sene 1204 (1789-90)

el-Hac Muhammed ~ah Beg

Ziyretden mur5.d bir du'd~ r Bugün baria ise yr~ n sahad~ r el-merlyüm ve'! magffir Muhammed ~5.hBeg bin el-l-fa.c Abdülveli Pa~a rüly~ na [el-Ftilya sene 1220] (1805-06)

Buradan itibaren ta~lar ya tarihsiz ya da isimsizdir Murtaza Mirza Merhüm Murtai5. Mirza bin e~-~ehid

Kel Muhammed bin Murtaza el-merlyüm ve'! magfür Kel Muhammed bin MurtaZ rüly~ na

Belleten C. LXV1, 27 418 NICOLE KANÇAL - FERRAR~~

Esma Sultan el-merlyüme ve'! ma~ffire Esma Sult;in rüly~-cün

Sene 140?

K~r~k el-merlyüm ve'l ma~-fr~r el-muht:ic rahmet-i rabbihi'l-~affir Rüly~-cün

Sene

Mollah Fettah Fendan eyledi bekya r~ blet Kabrin cennet Merlyüm ve ma~ffir Molla Fettaly rüly~-cün Ftiha Sene K~r~k El-sene bams ve 'a~r ve mi'e ve elf Rüly~ na H~ilya Sene 1115 (1703-04)

K~r~k Rühl-çün Ftiha Tarih Sene 1136 (1723-24) BAHÇESARAYDAK~~ HANSARAYIN HAZ~ RES~~ 419

K~r~k Rüh~-cün

Fi Cemâziyelâbir Sene 1166 (1752-53)

K~r~k Hülya 1174 (1760-61)

K~nk rahmetin... Makm~ n cennet eyle bu... Ma's~=~ m yedi ..idi SultIm~~ Rühuna Ftiha Sene ..5.

K~r~k

Bugün bana Yar~ n sana Bu dünya-

K~r~k

K~r~k el-merhfime Ve'! magffire 420 NICOLE KANÇAL - FERRARI

SONUÇ:

Bu ara~t~ rman~ n ilk amac~ , her gün kaybolma tehlikesi ile kar~~~ kar~~ya kalan Hansaray haziresini tan~ tmakur. Hem bugün varolan, hem de kaybolan mezar ta~lar~ n~ n kitabe metinlerini vermekle de önemli bir envanter ça- l~~mas~~ ortaya koydu~umuza inan~yoruz. Buradaki malzemenin tarihçilerin ve edebiyatç~ lar~ n ilgisini çekece~i kesindir. Kitabe metinlerinin yan~ nda, kabirlerin form ve üsluplar~~ da ilk defa burada ayr~ nt~ l~~ olarak tan~ t~ lmakta- d~ r. Burada tan~ t~ lan bu mezar ta~lar~ , Türk ve ~slam sanat~~ çal~~an uzmanlar~~ K~ r~ m- Orta Asya ve K~ r~ m- Osmanl~~ aras~ ndaki kültürel ve sanatsal ba~lant~- lar~~ ara~t~ rmaya yönlendirecektir. Bahçesaray'daki Hansaray, saray-cami-hazire ili~kisi ile tek bir örnek olu~turmaktad~ r. Osmanl~~ Sultanlar~ n~ n saray~ nda hiç bir mezar veya mezar an~ t~~ yer almamaktad~ r. Bildi~imiz kadar~ yla Türk-~slam saraylar~ nda da durum genellikle böyledir. istisnai olarak Bakü'deki ~irvan~ah Saray~ 'nda ve Do~ubayezit ~shak Pa~a Saray~ 'nda yine saray duvarlar~ n~ n içinde kümbetler yer almaktad~ r.

Üslup çe~itlili~i ve farkl~ l~~~ , zengin form ve süsleme repertuar~~ ile bu hazire, K~ r~ m Har~ l~~~ n~ n içinde bulundu~u kültürel ortam~ n bir aynas~d~ r. Bir taraftan kabirler Orta Asya ve eski Türk geleneklerine ba~l~ l~ k göster- mektedir, öbür taraftan da Geray ailesinin mezar ta~lar~~ Osmanl~~ sanat~~ ile yalunl~~~n bir simgesidir. Bu kabirler K~ r~ m Hanl~~~~ ve Osmanl~~ Devleti ara- s~ ndaki s~ k~~ ba~lanun~ n en iyi örne~idirler. Türbe: T1.)Mahmud Geray 1100 (1688-89) T2.)Devlet Geray Sultan 1041 (1631-32) T3.)Kaya Han~ m 1130 (1717-18) T4.)Azamet Geray Sultan 1102 (1690-91) T5.)~ahideleri yoktur. T6.)Mengli Geray Sultan 1067 (1656-57) T7.)Hüsam Geray Sultan 1090 (1679-80) Hazire: 1.)Maksud Geray Sultan Nureddin, 1109 (1697-1698) 2.)Mübarek Geray Sultan 1135 (1722-1723) 3.)Atike Sultan 1136 (1723-1724) 4.)Ayvaz Geray Sultan 1137 (1724-1725) 5.)Baht Geray Sultan g~~ rre-i ~evval 1141 (Nisan - May~s 1728-1729) 6.)Devlet Geray Sultan 1146 (1733-1734) 7.)Hac~~ Geray Sultan 1146 (1733-1734) 8.)Adil Geray Kalgay 1147 (1734-1735) 9.)Azamet Geray Sultan 1147 (1734-1735) 10.)Feth Geray Sultan 1150 (1737-1738) 11.)Salih Geray Sultan 1150 (1737-1738) 12.)Saf~ye Sultan 1150 (1737-1738) 13.)~ehid Numan Geray Sultan 1151 (1738-1739) 14.)II. Mengli Geray Han 9 Ramazan 1152 (10 Aral~ k 1739) 15.)Toktam~ s Geray Sultan Nureddin Zilkade 1154 (Ocak - ~ubat). 16.)Selim Geray Sultan, Nureddin 1158 (1745) 17.)Tohtam~ s Geray Sultan 1161 (1748) 18.)Mümin Geray Sultan 1161 (1748) 19.)II.Selim Geray Han 20 cemaziyülahir 1161 (17 May~s 1748) 20.)Ahmet Geray Sultan 1164 (1750-1751) 21.)Arslan Geray Sultan 1165 (1751-1752) 22.)Ferah Sultan 1167 (1753-1754) 23.)Sahib Geray Sultan 1168 (1754-1755) 24.)Murad Geray Sultan, 1170 (1756-1757) 25.)Hac~~ Geray Sultan 1170 (1756-1757) 26.)Bahad~ r Geray Sultan 1170 (1756-1757) 27.)Rukiye Han~ m Han kerimesi 1170 (1756-1757) 28.)Selim Geray Sultan Kalgay 1173 (1759-1760) 29.)Saadet Geray Kalgay 1176 (1762-1763) 30.)Bahad~ r Geray 1177 (1763-1764) 31.)Arslan Geray Han muharrem 1181 (May~ s-Haziran 1767) 32.)K~ r~ m Geray Han zilkade 1182 (Mart-Nisan 1769)) 33.)Bahad~ r Geray Sultan Nureddin gurre-i ~evval 1192 (Ekim-Kas~ m 1778) Osman Mirza 1138 (1725-26) Dervi~~ A~a 1145 (1732-33) Mübarek Sultan Be~zade 1145 (1732-33)* Ali Pa~a A~a-y~~ Azam-~~ divan-~~ Han-~~ ali~an 1146 (1733-34) Selamet Beg 1150 (1737-38) ~slam Beg 1150 (1737-38) Kas~ m Pa~a 1151 (1738-39) 41.)Adil A~a 1152 (1739-40) Uruk o~lu 1153 (1740-41) Hatice 1155 (1742-43) Osman bin Hac~~ Bekir Serhazinedar-~~ hazreti han-~~ K~ r~ m Zilhicce 1156 (Ocak - ~ubat 1744) Hüsni Bikec 1164 (1750-51) To~u ~ah Bikec 1164 (1750-51)* Murtaza bin Halil A~a 1171 (1757-58) Muhammed Emin 1175 (1761-62) Hac~~ Ali A~a 1184 (1770-71)

* ile i~aredenmi~~ olanlar k~ r~ k kitabe parçalar~ d~ r ve mezarl~ kta rastgele bir yere konulmu~lard~ r. Gazi Mirza 1187 (1773-74) Bahad~ r A~a Cemaziyelâhir 11.88 (A~ustos - Eylül 1774) Mahbube Sultan Han~m 1202 (1787-88) El-Hac Muhammed ~ah Beg 1220 (1805-06) Molla Fettah * 1115 (1703-04)* 1136 (1723-24) 1166 (1752-53)* 1174 (1760-61)* (11?)..5.. (2?) '' ,.,•4' 9.!,,•• • •-• :•,•-• • - - ,4111,4

' •• -• • .• - 5k!,...'5;;;•1.•• Nicole Kan çal-Ferrari

Resim 1 - Ba~ka bir yerden getirilen ve K~nm Hanl~~~~ öncesinden kalma bir kabir.

Resim 2 - Hazirenin ön k~sm~ . Sonradan getirilen ta~lar düzeni de~i~tirmi~tir. Nicole Kançal-Ferrari

Resim 3 - Kubbe ile örtülü türbelerden birisi. Bu türbenin önünde II. Mengli Geray Han'a ait aç~ k türbe bulunmaktad~ r.

Resim 4 - Caminin luble duvar~ n~ n önünde s~ ralanan, II. Selim Geray Han ~ n ailesine ait kabirler. Nicole Kan çal-Ferrari

Resim 5 - Ortada Hac~~ Ali Pa~a, yanlar~nda o~ullar~~ Selamet Be~~ ve islam Be~'in kabir grubu.

Resim 6 - Figüratil kalakteri kuvvetli, tek ~ahideli büyük ba~l~kl~~ bir ta~. Nicole Kançal-Ferrali

Resim 7 - Mübarek Geray Sultan'~ n tek ~ahideli büyük ba~l~ kl~~ ta~~ .

Resim 8 - içine ba~ka ~ahideler konulmu~, ön ve arka taraf~~ üçgen ~eklinde, aç~ k tekne biçimli bir lahit. ~ ki taraf~nda tek ~ahideli büyük ba~l~ kl~~ ta~lardan ikisi. Nicole Kan çal-Ferrari

Resim 9 - Üç tane farkl~~ sorgucu bulunan Selimi tipinde k~ r~ k bir ba~l~ k.

Resim 10 - II. Selim Geray Han ~ n k~z~~ Ferah Geray Sultan'a ait kabir. Nicole Kan çal-Ferrari

Resim 11 - Türbede Mengli Geray Sultan'a ait lahit -K~hç siyaha boyanm~~-.

Resim 12 - Hurma a~ac~~ tasviri gösteren muhte~em bir ayak ~ahide. Nicole Kan çal-Ferrari

Resim 13 - Türbede Devlet Geray Sultan'~n mezar~. Hançer tasvirli, yald~zli ve k~rm~z~~ boya izleri mevcut.

Resim 14 - Il. Selim Geray Han'~ n mezar~. Nicole Kan çal-Ferrari

Resim 15 - K~ r~ m Geray Han ~ n kabri.

Resim 16 - K~ r~ m Geray Han ~ n lahdinin ba~~ ~ahidesinden bir ayr~ nt~: kuma~~ meyve sepetinin içindeki armutlar. Nicole Kan çal-Ferrari

/ B, E~z t'\ a O -; [I n ' N [lz

[1: KIRINI ',

"~s ESARAN IRESI BAIIÇ HAZ

o :